%: K«»-.> 3;»PWSHa4SW» jjfc
i,r\- M
IflW
Ml9
y oHnxit ofyDoniface ^i nuAuch Inj^HollH^in
^jyiHt
M' l.l'ISTOLAI!VM
Dix i.i.v.nmi i;()ri;i!()i)AMi
I.r;\ KKm(;\-TTV\T tt AVCrrVM i*. :5. ALLEN
• '^«roan cakurrt ouk r%ki..i,-...
TOM. XI 1&S4-16M
r.i>i:>KUVNT
il. M. ALLEN
'io«. ■•e«oa r«iUD. *AitUM«t
l'k*, nx i^ , ll.iX < KVtX tOCll Kl
. W. UAltRUD. .M.A.
«■arossjrat* >ruccAEtT!>
•lOS. CATSk
3. 'i- •?'
OXONII OGRAPHEO CLARENDONIANO
MCMXLVII
W<JI>r„-M<lLpJl. K>.
y oHmit oj yjonijace ^ imcAtJch bij^Holltiit
U-ronx the Jiunstinasi^u^n at Jbasie,
^PVS EPISTOLARVM DES. ERASMI IIOTERODAMI
DENVO RECOGNITVM ET AVCTVM r'S. ALLEN
COLLEOII OORPORIS OHRISTI OUM PRAE3IDEM
TOM. XI
1534-1536
EDIDEBVNT
Hf'M. ALLEN
HON. OAVSA M.A. OXON. NECNON PHIL.D. BASIUENSIS COLLEGII S. HILDAE, OXON., HON. CAVSA SOCIA
ET
H. W. GARROD, M.A.
ACADEMIAE BRITANNICAB SOOIVS
OOLLBGn MERTONENSIS SOCIVS ET BIBLIOTHECARIVS
HON. CAVSA LITT.D. DVNELM.
ORDINIS BRITANNICI IMPBRII COMMENDATOR
5G0788_ 3. i^- ^i
OXONII
IN TYPOGRAPHEO CLARENDONIANO
MCMXLVII
Oxford University Press, Amen House, London E.C. 4
EDINBURGH OLASGOW NEW YORK TORONTO MELBOURNE WELLINGTON BOMBAY CALCtJTTA MADRAS CAPE TOWN
Qeojfrey Cumberlege, Publisher to the University
tl/
PRINTED IN GRKAT BRITAIN
PREFACE
OVER fifty years ago, in August 1893, P. S. Allen started work on a new edition of Erasmus' letters. He had no illusion as to the magnitude of the task to which he proposed to devote his life, though even he could hardly have foreseen that it would stretch itself out through two world wars and fill eleven volumes. It is with great thankfulness we see ourselves arrived at the last, the 3,141st letter. That we are so arrived we owe in the first place to the sure foimdation laid by P. S. Allen, who collected and arranged the letters with unerring precision and gathered material for the notes. But we owe it also to the many helpers who have made it possible for us to attempt to reach the accuracy of the earlier volumes.
The defeat of Germany brought the good news that our Erasmian helpers abroad had, in spite of many sufiferings, come safely through the war. They had even been able to continue their scientific work. Professor Roersch has published three volumes, beautifully pro- duced by the Academie Royale de Belgique, of his important work Correspondance de Nicolas Clenard, 1940-1. Dr. A. Hartmann has brought out another volume of the Amerbachkorrespondenz, Basle, 1943, and the third volume is ready for publication.
At Nuremberg Dr. Emil Reicke has gathered the labours of many years into the first volume of Willibald Pirckheimers Briefwechsel, Munich, 1940.
We wish to express our gratitude to Dr. A. Roersch, who since 1910 has not failed to let us know at once of any Erasmian find, and who procured for us a photograph of Ep. 240 P through the kind offices of L'Archiviste General du Royaume, M. C. Tihon. We owe to Dr. Roersch's careful scutiny almost all the corrigenda for Vol. X.
To Dr. Roersch and to MM. Louis Lebeer and Albert Visart de Bocarme we are indebted for the portrait of Erasmus Schets facing p. 321, where Schets' last letter to Erasmus is printed.
The University Library at Basle, first visited by P. S. Allen in 1894 has continued its generous help and has been most prompt in answering questions. We thank Dr. Schwarber, Head Librarian, Dr. F. Husner, Librarian, and Dr. Burckhardt, Keeper of the MSS., for sending us, as a gift, photographs of Amerbach's rough-drafts, of the collections of Schets' and Goclenius' letters, and of the long Odonus letter, all hitherto unpublished. We thank Dr. Walter Ueberwasser, Keeper of the Kupferstichkabinett in the Kunstmuseum at Basle, and Dr. Duthaler, Assistant Keeper of the Kunstmuseum at Basle, f or suppling us with photographs of the portrait of Boniface Amerbach by Holbein and of the Holbein woodcut of Erasmus (1535), and for giving us permission to repro- duce them. Dr. Hartmann has helped us with unwearied kindness. He collated with the originals our transcripts of Epp. 3078, 3079,
iv PREFACE
3105, 3110, 3128, 3131, and 3132, and his corrections have been most valuable.
In Paris we have had equally generous help from M. Marcel Bataillon, who procured for us photographs of the first edition, 1537, of Scaliger's second Oration. His friend Professor Jose F. Montesinos collated for us Epp. 2994-5 in the Bibliotheque Nationale.
Professor G. M. Bertini communicated to us the discovery of Ep. 2253^* and gave us permission to print it in this edition. Through the kind oflfices of the British Council and Professor Ruffini we were able to see a photograph of the Vatican Broad- sheet, MS. Lat. 6159, f. 66.
Miss Kronenberg, besides sending to us a correct reference to the Enchiridion, gave us valuable help in determining the relative value of the versions of Strack and Teschenmacher of Ep. 303P.
M. G. Wickersheimer of the University Library, Strasbourg, informed us that the autograph letter of Erasmus, Ep. 3120, is thought to have been burnt when the Germans destroyed the Library in 1870.
Our thanks are due to the Royal Library at Copenhagen for their prolonged patience in allowing their manuscript G. K. S. 95 Fol. to remain since 1907 on loan in the Bodleian Library for our use, a great help to accuracy.
In England we thank the Dean and the Librarian of Peter- borough Cathedral for their efiorts to trace Volume IT of Erasmus' edition of Origen, 1536, of which P. S. Allen noted a copy at Peterborough. Fortunately the only other copy known to him was at Basle and there Dr. Hartmann most kindly collated Ep. 3131 for us.
In questions of scholarship we have turned for help to Dr. E. A. Barber, Rector of Exeter Coll., Dr. Gilbert Murray, O.M., Pro- fessor R. Dodds, Professor E. D. M. Fraenkel, Mr. Strickland Gibson, Mr. R. W. Hunt, Mr. N. Ker, and Dr. R. Pfeiffer.
We thank also Dr. Geoffrey Nuttall, who has read the proofs, Dr. Eric Millar, who procured us a photograph of Ep. 3136, Mrs. I. M. Brown, who typed out the whole volume with scrupulous care as a safeguard against destruction by bombs, and Miss Agnes C. Baker, who has helped devotedly with the correction of the proof-sheets.
H. M. Allen. H. W. Garrod.
OXFORD.
20 March 1947.
LIST OF PLATES
PORTRAiT OF BONiFACE AMERBACH, by Holbein, in the
Kunstmuseum at Basle ..... Frontispiece
wooDCUT OF ERASMus, wiTH TERMiNUS, by Holbeln,
1535, in the Kunstmuseum at Basle. . . facing p. 142
PORTRAIT OF ERASMUS SCHETS, from a priut in the
Bibliotheque Royale, Brussels .... facing p. 321
Vll
TABLE OF LETTERS
[* Not in LB. ** Printed here for the first time.
II Original, but not autograph. Letters indented are written to Erasmus.]
1530
*2253^. (Fonseca.) S. P. Rme. praesul . . 13 Jan. 1530 *+240l*. Gruyeres. S. Doctissime . . 27 Oct. 1530
+ Autograph
Freiburg. Besanron.
1534 (continued)
*i2940. Bo. Amerbach. Pro . . 4 June
**:294L Cles. Vestras . . 4 June
*t2942. Stibarus. Responderam . . 5 June
**:2943. Bo. Amerbach. S. P. Euan-
gelia . . (c. 9 June
**:2944. E. Schets. S. P. Paulo . . 11 June
*J2945. Herwagen. S. P. Amicitiam . . 13 June *t2946. Bo. Amerbach. Quanquam . . 14 June *J2947. Choler. Dum . . 24 June
*:2948. Olah. S. P. Litteras . . 25 June
*:2949. C. Gering. Chirissime . . 26 June
**2950. James v of Scotland. Peti-
tionis . . I July
*295L Sepulveda. Excusabilius . . 3 July
**:2952. Bo. Amerbach. S. P. Quod
ad . . (c. 19 July
*:2953. Choler. Grauiter . . 25 July
*+2954. Zasius. Sese commendat.
Quia . . 27 July
**t2955. E. Schets. S. P. Fasciculum . . 30 July
*2956. Sinapius. Apposito . . 31 July
*2957. Zuichemus. Diuturni . . 12 Aug.
*:2958. Bembo. Vereor . . 16 Aug.
*:2959. Primo de' Conti. Non est . . 20 Aug.
*:2960. Decius. S. D. Statueram . . 21 Aug.
*2961. Decius. Salutem . . 22 Aug.
*2962. Zuichemus. Cum rursus . . 22 Aug.
2963. Damian a Goes. Doleo . . 25 Aug. (
2964. Egnatius. Cur tibi . . 30 Aug.
*:2965. Morillon. S. P. Quum te . . 30 Aug.
*2966. Pelargus. Tredecim . . i Sept.
**:2y67. Bo. Amerbach. Literas . . 16 Sept.
*2968. John of Metzenhasen. Siparum.. 27 Sept.
*2969. J. de Pins. Legitaui . . (c. Oct.
2970. P. Melanchthon. Literae . . 6 Oct.
*2971. Sadoleto. S. P. Tam . . 31 Oct.
**:2972. Bo. Amerbach. S. P. Lit-
teras . . (Nov.
2973. Sadoleto. Diu est . . l Nov.
*:2974. Castellanus. S. Puderet . . 4 Nov.
2975. Bembo. Binas a . . li Nov.
534 Freiburg.
534 Prague. 534 Wiirzburg.
534 Basle.)
534 Freiburg.
534 Basle.
534 Freiburg.
534 (Augsburg.)
534 Brussels.
534 (Augsburg.)
534 534
534 534
Holyrood.
Freiburg.
Basle.) Augsburg.
534 (Freiburg.)
534 534 534 534 534 534 534 534 534 534 534 534 534 534 534 534 534
Freiburg.
Freiburg. Dulmen.
Freiburg. Como. Cracow.
Freiburg. Dulmen.
Freiburg.) Venice.
Freiburg. Treves. Basle.
Freiburg. Toulouse.)
Freiburg.
Freiburg.
534 Basle.)
534 Carpentras.
534 Metz.
534 Padua.
vm
TABLE OF LETTERS
*2976. J. de Pins. Quod . . 13 Nov. 1534 Freiburg.
*t2977. Botzheim. S. Clariss. . . 20 Nov. 1534 Ueberlingen.
**J2978. Bo. Amerbach. S. P. Lite-
ras . . 22 Nov. 1534 Basle.
*2979. Cochlaeus. Cum . . 24N0V. 1534 (Freiburg.)
*J2980. Bo. Amerbach. S. Parum . . 28 Nov. 1534 (Freiburg.S
**:2981. E. Schets. S. Arbitror . . 6 Dec. 1534 (Freiburg.)
2982. Sadoleto. Accepi . . 9 Dec. 1534 Carpentras.
*:2983. Choler. S. P. D. Nihil . . 10 Dec. 1534 Augsburg.
*i2984. Conrad Nyder. Salutem . . 20 Dec. 1534 Coblenz.
*2985. Cognatus. Tua . . (c. fin. Dec. 1534 Nozeroy.)
2986. George Loxanus. Etsi . . 1534 Freiburg.
(c
. 13 Feb. 1535 18 Feb. (1535 21 Feb. 1535
25 Feb. 1535
26 Feb. 1535 28 Feb. 1535
(c. March 1535
Freiburg.
Freiburg. Augsburg. Cologne.
Basle. Antwerp. Augsburg. Freiburg.
Freiburg.) Freiburg.) Freiburg.
Louvain.
Dulmen.
Freiburg. Freiburg.)
(c. March) 1535 Strasbourg.
1535
2987. Damian a Goes. Accepi . . II Jan. (1535)
*t2988. Paul III. Euangelicus . . 23 Jan. 1535
*J2989. C. Gering. Clarissime . . 29 Jan. 1535
*:2990. T. Gravius. S. P. Literas . . 3 Feb. 1535 **:2991. Bo. Amerbach. S. P.
Paulo .. 5 Feb. (1535)
*:2992. E. Schets. S. P. Ex . . 6 Feb. 1535
*:2993. Choler. Praesagiebat . . 8 Feb. 1535
2994. David Paungartner. Optima . . 13 Feb. 1535
2995. David Paungartner. Adie
cimus . . *:2996. Bo. Amerbach. S. p. Scripsi . . *:2997. E. Schets. Pergratum . .
'*:2998. Goclenius. S. P. Proximis *2999. Zuichemus. Non . . *|13000. Tomiczki. S. P. Nullum . . *3001. Cochlaeus. S. P. Amice . . **:3002. J. Angelus Odonus. Salue . . *1|3003. Eschenfelder. S. P. Ma-
gno . . 12 March 1535 Boppard.
*:3004. Rinck. S. P. Varie . . 16 March 1535 Cologne.
3005. P. Merbelius & Jo. Baptista
Laurentia. Ad . . i8Marchi535 Freiburg.
*:3006. Caesarius. Expecto . . 29^^^0^(1535) Cologne.
:3007. F. Rupilius. (S.)D.Quid.. 29 March 1535 Rome. *:3008. Louis of Spinula. Commo-
diorem . , 8 April 1535 Genoa.
**:3009. E. Schets. S. P. Ex . . 12 April 1535 Antwerp.
*1|B010. Severin Boner. S. Nisi . . 12 April 1535 Cracow. *:3011. L. Ber. S.d. p. Clarissime . . i4Aprili535 Rome. *:3012. Bo. Amerbach. Profecto , , 16 April (1535) Freiburg.
**:3013. Bo, Araerbach. S. P. Exem-
plum . . 20 April 1535 Basle.
3014. Tomiczki. Merito . , 26 April 1535 Bodzanczin.
*3015. Gumppenberg, Apologiam . , (c. May 1535 Freiburg.)
*:3016. Pflug. Pergratum . . 7 May 1535 Freiburg.
*|13017. Jo. Faber. S. D. Erasme . . 15 May 1535 Vienna. *3018, J. de Pins. Reuerendissime . . 19 May 1535 Freiburg.
3019. Damian a Goes. Vtinam . . 21 May 1535 Freiburg.
*:3020. Hedio. S. D. Itali . . 24 May 1535 Strasbourg.
113021. Paul III. Dilecte . . 31 May 1535 Rome.
3022. H. Hoxvirius. Tam . , i June 1535 Pavia.
*||3023. Gumppenbeig, Carissime , . i June 1535 Rorae.
TABLE OF LETTERS
iz
*:3024. P. P. Gualterius. Erasmo ^:3025. E. Schets. Accepi . . 3026. Bembo. Nae tu . . *:3027. Petei- Bechinius. Nichil . ':3028. E. Schets. S. P. Scripsi . .
8029. Bart. Latomus, Intelligo *3030. Leonard Eck. Merito . . *:3031. Heresbach. lam diu . . *303P. Heresbach. Commodum 3032. Choler. Mea . .
*||8033. Paul III. Dilecte . . * II 3034. Paul III to Mary of Hungary. Charissima . . *3035. Leonard Eck. Subuerebar . . 3036. C. of Stadion. Reipsa . . **:3037. Goclenius. Salutem . . :3038. Ephorinus. Tuae . . *:3039. P. Merbelius. Etsi . . *:3040. T.Gravius. S.P. Quanquam. . *:3041. T. Gravius. S. P. Vehe- menter . . **:3042. E. Schets. S. P. Harum . . 3043. Damian a Goes. Accipe . .
I June (1535) Rorae. 18 June 1535 20 June 1535 24 June 1535
28 June 1535
29 June 1535
30 June 1535 28 July 1535 <I534->I536
<c. Aug.) 1535 I Aug. 1535
Basle. Padua. Bassano.
Basle. Paris.
Basle. Dusseldorf. Diisseldorf.
Basle. Rome.
5 Aug. 1535 Rome.
5 Aug. 1535 Basle.
6 Aug. 1535 Basle. 10 Aug. 1535 (Louvain.)
16 Aug. 1535 Rome.
16 Aug. 1535 Milan.
17 Aug. 1535 Cologne.
17 Aug. 1535
17 Aug. 1535
18 Aug. 1535
Cologne. Antwerp.
<ad fin. Aug. 1535) Freiburg.
20 Auj
1535
21 Aug. 1535 24 Aug. 1535 31 Aug. 1535 31 Aug. 1535 . I Sept. 1535
2 Sept. 1535
2 Sept. 1535
6 Sept. 1535 10 Sept. 1535
12 Sept. 1535
13 Sept. 1535 14 Sept. <I535) London
3044. The Reader. Solent . . <ad fin. Aug. 1535
*:8045. Glareanus. Res . . 3046. Peter Kmita. Tametsi
*||3047. Gumppenberg. S. Prestan tissime . .
3048. Bart. Latomus. Accepi . .
3049. Tomiczki. Tantum . . *:3050. Choler. S. P. D. Sciebam . *:3051. Bo.Amerbach. S.P.Clariss.
3052. Goclenius. Balthasar . .
*:3053. C. Grapheus. S.P.Librum *3054. Glareanus. . . . Ego . . :3055. Glareanus. Quae . . *:3056. L. Ber. S. P. Ante . .
*:3057. Vincent Metellus. Petrus . *:3058. Bedill. S. P. Erasme . . 3059. L. Ber. Misi . . ':3060. Zuichemus **:3061. Goclenius.
3062. Louis de Vers.
3063. Gruyeres. Magnam . . '*:3064. <Francesco Maria Sforza.) Equi
dem . . *:3065. <Sturm?) D. *i|3066. Tomiczki. *^:3067. E. Schets. *3068. Cognatus. *:3069. Volz. S. P. D. Epistolium . *:3070. P. Merbelius. S. D. Attulit . *:3071. Zuichemus. S. P. Litteras . *:3072. Pellican. S. D. Boni . . **:8073. Stadion. S. P. D. Libros . . *:3074. J. G. Hermann. S. D. Cum . *:3075. Gruyeres. S. P. Accepi . .
3076. Damian a Goes. Amice . .
3077. Damian a Goes. Vltra . .
Basle. Basle.)
Basle.
Rome.
Basle.
Basle. Augsburg. Freiburg.
Basle. Antwerp.
<Basle.) Freiburg.
Basle. Brescia.
, S. P. Reddidit . .
S. P. Baltasar.
Reuerendissime .
Lodouicus . . Festiua . . S. P. Mense Soleo . .
21 Sept. 1535 Basle.
22 Sept. 1535 Spires. 28 Sept. 1535 Louvain.
7 Oct. 1535 Basle.
12 Oct. 1535 Basle.
16 Oct. 1535 Basle.
23 Oct. 1535 Basle.
25 Oct. 1535 Cracow.
26 0ct. 1535 Antwerp. 2 Nov. <I535 Nozeroy.)
4 Nov. 1535 Strasbourg.
9 Nov. 1535 Milan.
. 17 Nov. 1535 Spires.
18 Nov. 1535 Zurich.
27 Nov. 1535 Dillingen. , . II Dec. 1535 Spires.
12 Dec. <i535) Sursee. 15 Dec. 1535 Basle.
<c. 15 Dec. 1535 Basle.)
TABLE OF LETTERS
**||3078. Damian a Goes. S. P. lam-
pridem . . 22 Dec. 1535 Padua.
**3079. Damian a Goes from an Englisli-
man. Vehementer . . (i535)
*3080. Cognatus. Vt qui . . 24 Dec. 153(5) Nozeroy.
1536
3081. Escbenfelder. En . .
*J3082. John aBoysonne. Rogauit.. *1;3083. Beraldus. Veneram . . **3084. Gruyeres. S. P. Hec . .
i3085. Damian a Goes. S. P. Do lentem . . 3086. Eschenfelder. Chiistus . . **J3087. Ferdinand. Magnificus . .
*t3088. George Hermann. Etsi . . 3089. Cricius. In . .
*:3090. Chapuvs. S. P. Literas . . *t3091. P. Mei-belius. S. P. Quas . .
3092. Charles Blount. Posteaquam . .
3093. Tbe Reader. In . . *:3094. J. Omphalius. S. Quod . .
3095. Cognatus. Nuper . .
*3096. Sepulveda. Quam . . *i3097. Bo. Amerbach. Salue . . *:3098. Bo. Amerbach. S. Si . . *3099. The Reader. Quando . . ;|:3100. Friendly Readers. Paucis . *i3101. Viterius. Sperabam . . *J3102. P. Richardot. S. P. Red-
ditae . . *t3103. Bonvalot. S. P. Erasme . . 3104. Cognatus. Accepi . . **:3105. Cles. Venerabilis . . **3106. Viterius. S. P. Obsecro . . **||3107. Thomas Cromwell. Abunde . . **:3108. <?John Longlond.) S. P. In . . **:3109. <?Gruyeres.) S. P. De . . **3110. Cies. Ven. egregie . . **:3111. Goclenius. Salutem . . *:3112. Tiedemann Giese. Malo-
rum . . ':3113. Sinapius. S. D. P. Cum . . :3114. Volz. S. P. D. Quod . . *||31 15. Pratensis. S. P. D. Multis . . *3116. Zuichemus. Cum . . *:3117. J. G. Hermann. <S.) D.
Salue . . **:3118. Cognatus. Haec . . **:3119. E. Schets. S. P. Ex . . *3120. Melanchthon. S. D. Etsi . . *:3121. Slap. S. Parum . . 3122. Bonvalot. Pro . .
*3123. Cognatus. Nullis . . <c
3124. <?Adolphus vander Noot.) Omnes . . **:3125. E. Schets. S. Prodigiosa . .
2 Jan. 1536
23 Jan. ^1536^
24 Jan. (1536) 24 Jan. 1536
26 Jan. 1536
27 Jan. 1536 27 Jan. 1536 29 Jan. 1536
I Feb. 1536
1 Feb. 1536
2 Feb. 1536 9 Feb. 1536
<c. Feb. 1536 10 Feb. 1536
12 Feb. 1536
13 Feb. 1536 <c. Feb. 1536
<I4 Feb. 1536 <c. 20 Feb. 1536 20 Feb. 1536 20 Feb. I53<6)
Basle. Toulouse. Toulouse.
Basle.
Padua.
Basle.
Basle. Schv?az.
Basle. London. Milan.
Basle.
Basle.) Toulouse.
Basle. Rome.
Basle.
Basle.
Basle.)
Basle
Paris.
24 Feb. 1536
25 Feb. 1536
11 March 1536
12 March 1536
13 March 1536
15 March 1536
16 March 1536 16 March 1536 16 March 1536 21 March 1536
28 March 1536
3 April 1536
12 April 1536
12 April 1536
15 April 1536
18 April 1536
7 May 1536
8 May 1536 12 May <I536
13 May 1536
17 May 1536
fin. May 1536
29 May 1536 I June 1536
Besancon. Besan^on.
Basle. Naples.
Basle.
Basle.
Basle.
Basle. Naples. <Louvain.)
Frauenburg. Ferrara. <Strasbourg.) Besan^on. Spires.
Spires.
Nozeroy.
Antwerp.
Leipzig.)
Rome
Basle. Nozeroy.)
Basle. Basle.
TABLE OF LETTERS
XI
*3126. Tiederaanri Giese. S. P. Epi-
stola . . 6Junei536 Basle.
*3127. Melanchthon. Pergratum . . 6Junei536 Basle.
**||8128. T. Gravius. S. D. P. In . , 22 June 1536 Cologne.
1|3129. J. Paungartner. Vir . . 25 June 1536 Augsburg.
3130. Goclenius. Scribe . . 28Junei536 Basle.
3131. The Reader. Ineptum . . (1536 Basle.) **I3132. Damian a Goes. S. P. Nes-
cio . . 15 July 1536 Nuremberg. **3133. D. Stibarus. Etsi . . <July-Aug. 1536 WQrzburg.) **1|B134. (Stromer) to Cochlaeus. S. D.
Dominus . . <c. July 1536 Basle.) *3135. Herwagen to Beatus Rhena-
nus, S. L. Annaei . . 17 July 1536 Basle. *:3136. T. Gravius to E. Schets.
Non . . I Aug. 1536 Cologne.
**:3137. Antoninus. S. P. et . . 9 Aug. 1536 Cracow. **J3138. J. Tectander. S. Ornatis-
sime . . 16 Aug. 1536 Cracow. 3139. Nausea to King Ferdinand.
Inter . . 18 Aug. 1536 Mainz.
*t3140. Chapuys to E. Schets. Pie . . 23 Sept. 1536 London. 8141. Bo. Amerbach to Jo. Paun-
gartner. In mandatis . . i Feb. 1537 Basle.
Inscriptio Ipsius Monumenti p. 356
App. 24. The Spurious Letter to Peter Cursius . . . . p. 357
App. 25. Erasmus' Last Will p. 362
App. 26. Letter to Peter Paludanus p. 366
App. 27. The Expositio Fidelis p. 368
App. 28. Longolius' Collection of Books p- 379
Index of Correspondents • P- 3^4
Index of Erasmus' writings p. 399
xu
BRIEF TABLE OF EDITIONS OF ERASMUS' LETTERS
{Afuller description will be found in vol. i, app. 7)
A = lani Damiani Senensis Elegeia. 4°. Basle. J. Froben. Aug. 1515.
B = Epistole aliquot ad Erasmum. 4°. Louvain. Th. Martens. Oct. 1516.
C =CiC2
C^ = Epistole sane quam elegantes. 4°. Louvain. Th. Martens. Apr. 151 7.
C = Idem. 4». Basle. J, Froben. Jan. 1518.
D = Di D«
D^ = Auctarium selectarum epistolarum. 4°. Basle. J. Froben. Aug. 1518.
D- = Idem. 4°. Basle. J. Froben. March 1519.
E = Farrago noua epistolarum. Fol. Basle. J. Froben. Oct. 1519.
F = Epistolae ad diuersos. Fol. Basle. J. Froben. 31 Aug. 1521.
G = Selectae epistolae. 4". Basle. J. Herwagen & H. Froben. 1528.
H = Opus epistolarum. Fol. Basle. H. Froben, J. Herwagen & N. Epi-
scopius. 1529. J = Epistolae floridae. Fol. Basle. J. Herwagen. Sept. 1531. K = Epistolae palaeonaeoi. Fol. Freiburg. J. Emmeus. Sept. 1532. L = De praeparatione ad mortem. 4°. Basle. H. Froben &N. Episcopius.
<c. Jan.) 1534. M = De puritate tabernaculi. 4°. Basle. H. Froben &"N. Episcopius.
<c. Feb.) 1536. N = Ni N2 Ns
N^ = Operum tertiustomus. Fol. Basle. H. Froben & N. Episcopius. 1538. N^ = Idem. Fol. Ibid. 1541. N» = Idem. Fol. Ibid. 1558. O =0'02
O* = Vita Erasmi. 4°. Leiden. T. Basson. 1607. 0' = Idem. 12°. Leiden. G. Basson. 1615. P = Pirckheimeri opera. Fol. Frankfort. J. Bringer. 1610. Q = Epistolae familiares. 8°. Basle. C. A. Serin. 1779. Lond. = Epistolarum libri xxxi. FoL London. M. Flesher & R. Young. 1642. LB. = Opera omnia. Tomus tertius. FoL 2 vols. Leiden. P. Vander Aa.
1703.
NoTE. — At the head of each letter is printed a list of the editions in which it is found, with the necessary references. The references to Lond. serve also for H and N. Sources, printed or ms., other than the editions above catalogued, are iudicated, when necessary, by Gi'eek letters.
In the critical notes any of tliese editions or souices which is not specified by the sigla must be uiiderstood to follow the reading of its immediate pre- decessor. Thus, in Ep. 106. i, E stands for E, F, H, N^, N", N», Lond., and LB. Similarly, with the Greek alphabet this principle is generally followed ; but occasionally, when the sources are diverse or there is some special reason for it, e.g. in Ep. 296, all the authorities are specified by their sigla.
The Corrigenda found in some of tlie volumes of letters have usually been treated ;is tlie true readings of those editions ; but occasionally tlie uncorrected text and the correction have both been given ; the latter following immediately after the former.
The small superior figures attaclied to letter-nnmbers refer to letters answered, the inferior to letters answering.
Angular brackets < ) denote additions by an editor, square brackets [ ] denote omitlenda.
xm
LIST OF ABBREVIATIONS COMMONLY USED
(For A, B, C Q, Lond., LB., denoting editions of Erasmus'
letters, see p. xii and vol. i, pp. 599-602.)
COLLECTIONS OF LeTTEBS
AE. =^ Les correspondants d'Alde Manuce, 1483-1514; par P. de Nolhac
(Studi e documenti di storia e diritto, 1887, 8). Rome, 1888. Affi: E. = Epistolae Henrici Cornelii Agrippae ad farailiares et eorum ad
ipsum : pp. 68i-io6l in Agrippae . . . Operum pars posterior. Lugduni
per Beringoa fratres, s. a. (c. 1601). Al. E. = i. Lettres familieres de Jt§r6me Aleandre, 1510-40; par J. Paquier. Paris, 1909.
ii. Jerome Aleandre et la principaute de Liege ; par J. Paquier. Paris, 1896. Am. E. = Bonifacius Amerbach und die Reformation ; von Th. Burckhardt-
Biedermann. Basel, 1894. BE.^ = Epistolae Gulielmi Budaei. Paris, J. Badius, 20 Aug. 1520. BE."^ = Epistolae Gullielmi Budaei posteriores. Paris, J. Badius, March
1522. BE." = G. Budaei Epistolarum Latinarum lib. v, Graecarum item lib. i.
Paris, J. Badius, Feb. 1531. BE.* = Repertoire de la correspondance de Guillaume Bude ; par L.Delaruelle.
Toulouse — Paris, 1907. Benib. E. = Petri Bembi Card. Epistolarum familiarium libri vi. Eiusdem
Leonis x Pont. Max. nomine scriptarum lib. xvi. Venetiis apud
Gualterum Scottum, 1552. Bl. E. = Briefwechsel der Briider Ambrosius und Thomas Blaurer, 1509-
1567 ; bearbeitet von T. Schiess (Badische historische Kommission). t. 3.
Freiburg i. Br., 1908-12. Boh. E. = i. Listaf Bohuslava Hasisteinskeho z Lobkovic: ed. J. Truhlaf, Praze, 1893.
ii. Dva Listafe Humanisticke : (a) Dra. Racka Doubravskeho, (b) M.Vaclava Piseckeho s Doplnkem Listafe Jana Slechty ze Vsehrd : ed. J. Truhlaf, Praze, 1897.
(Sbirka Pramenuv ku Poznani Literarniho Zivota v Cechach, na Morave a V Slezku. Skupina Druha: Korrespondence a Cizojazycne Prameny, cislo I, 3.) BRE. = Briefwechsel des Beatus Rhenanus ; herausg. von A. Horawitz und
K. Hartfelder. Leipzig, 1S86. Biigen. E. = Dr. Johannes Bugenhagens Briefwechsel, 1512-58, herausg.
durch 0. Vogt. Stettin, 188S. Bun. E. = Petri Bunelli Galli praeceptoris et Pauli Manutii Itali discipuli
Epistolae Ciceroniano stj'lo scriptae, (Parisiis), H. Stephanus. 1581. Calc. E. = Epistolicarum quae.stionum et Epi&tolai um familiarium libri XVI,
pp. 1-2 17 in Caelii Calcagnini Ferrariensis . . . Opera aliquot. Basileae,
H. Froben & Nic. Episcopius, March 1544.
xiv LIST OF ABBREVIATIONS COMMONLY USED
Calv. E. = Thesaurusepistolicus Caluinianus (1528-64), ed.G. Baum.E.Cunitz,
E. Reuss (CR. xxxvill-XLVili). t. 11. Brunsuigae, 1872-79. Cam. E. = i. loachimi Camerarii Bapenbergensis Epistolarum familiarium, libri VI, ... a filiis editi. Francofurti, haer. A. Wecheli, 1583.
ii. loachimi Camerarii Pabepergensis Epistolarum libri quinque poste- riores. A filiis . . . editae. Francofurti, Palthen, 1595. Ca^. £■. = Epistole Cataldi Siculi. Pt. i, Vlyxbone, <Val. Fernandez),
21 Feb. 1500; Pt. 2, s. I. et a. CE. = i. Claude Chansonnette, jurisconsulte Messin, et ses lettres inedites, par A. Rivier (Memoires couronnes par TAcademie royale de Belgique, t. XXIX). Bruxelles, 1878.
ii. Briefe des Claudius Cantiuncula und Ulrich Zasius von 1 521-1533; von A. Horawitz (Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, xciii, 1879). Wien, 1879. Clen. E. = Nic. Clenardi Epistolarum libri duo. Antverpiae, Chr. Plantinus,
1566. Cog. E. = Epistolae aliquot G. Cognati et amicorum : t. i, pp. 295-322, t. iii,
p. 207 in Gilberti Cognati Nozereni Opera. t. 3. Basileae, H. Petri, 1562. Corv. E. = Briefwechsel des Antonius Corvinus ; herausg. von P. Tschackert
(Quellen und Darstellungen zur Geschichte Niedersachsens iv). Hannover,
1900. Cran. E. = Literae virorum eruditorum ad Franciscum Craneueldium,
1 522-1 528, ed. H. de Vocht. Louvain, 192S. DGE. = Damiani a Goes, equitis Lusitani, aliquot Opuscula. . . . Item
aliquot Epistolae Sadoleti, Bembi, et aliorum clarissimorum virorum . . .
ad ipsum Damianum. Louanii, R. Rescius, Dec. 1544. EE. = Briefe an Desiderius Erasmus von Rotterdam ; herausg. von
J. Forstemann und 0. Giinther (xxvii. Beiheft zum Zentralblatt fiir
Bibliothekswesen). Leipzig, 1904. EE.^ = Briefe an Desiderius Erasmus von Rotterdam ; herausg. von L. K.
Enthoven. Strassburg, 1906. EHE. = Helii Eobani Hessi . . . et amicorum ipsius Epistolarum familia-
riura libri XII. Marpurgi Hessorum, C. Egenolphus, March 1543. FE. = Caroli Fernandi Brugensis, musici regii, . . . Epistole familiares.
8. 1. et a. GE. = Roberti Gaguini epistole et orationes ; ed. L. Thuasne. t. 2. Paris,
1904. GHE. = Georg Helts Briefwechsel : herausg. von 0. Clemen (Archiv fiir
Reformations-Geschichte. Erganzungsband li). Leipzig, 1907. Gryn. E. = In libium octauum Topicorum Aristotelis Simonis Grynaei
commentaria doctissima. Adiectae sunt ad libri calcem selectiores
aliquot eiusdem S. Grynaei Epistolae. Basileae, Jo. Oporinus, Oct. 1556. HE. = Epistolae Vlrichi Hutteni ; ed. E. Bocking. t. 2. Lipsiae, 1859. Hor. E. = N. Horii Remensis praefecti auxiliaris Epistolarum liber : fF. Iz
(= k) v^-p^. Bk. 14 in Nic. Horii Opus, Lugduni, J. Sacon, 27 Sept. 1507. Hos. E. = Acta historica res gestas Poloniae illustrantia, iv, ix. Card.
HoBii Epistolae, 1525-58, t. 3, edd. F. Hipler & V. Zakrzewski, Ci-acouiae,
1879-88. JE. = Der Briefwechsel des Justus Jonas ; herausg. von G. Kawerau
(Geschichtsquellen der Provinz Sachsen, xvii). t. 2. Halle, 1884, 5. La, E. = Lasciana; herausg. von H. Dalton. Berlin, 189S.
LIST OF ABBREVIATIONS COMMONLY USED xv
LE. = Dr. Martin Luthers Briefe, Sendschreiben und Bedenken; herausg.
von W. M. L. de Wette. t. 5. Berlin, 1825-8. LJ?.- = Dr. Martin Luther's Briefwechsel ; bearbeitet von E. L. Enders,
fortgesetzt von G. Kavperau. t. 16. Frankfurt am Main, 1884-1915. Lo. E. = Epistolarum libri quatuor: fF. 65-163 in Christophori Longolii
Orationes duae. Florentiae, haer. Fh. luntae, Dec. 1524. Ma. E. = Briefe des Dr. Daniel Mauch ; von A. Naegele. Romische Quartal-
schrift XXV, i39*-i6i*, 203*-225*. Rom, 1911. Man. E. — loannis Manardi Ferrariensis Epistolae medicinales, Basileae,
M. Isingrin, March 1540. Marin. E. = Lucii Marinei Siculi Epistolarum familiarium libri decem et
septem. Vallissoleti, A. G. Brocarius, 28 Feb. 15 14. Mart. E. = Opus Epistolarum Petri Martyris Anglerii Mediolanensis. Am-
stelodami, Elzevir, 1670. (The first edition, Alcala de Henares, 1530, is
not readily accessible to me.) Mas. E. = Briefe von Andreas Masius und seinen Freunden, 1 538-1 573
herausg. von M. Lossen. Leipzig, 1886. ME. = Philippi Melanthonis epistolae, praefationes, consilia, iudicia, schedae
academicae ; ed. C. G. Bretschneider (CR. i-x). t. 10. Halis, 1834-42. MHE. = i. Michael Hummelberger ; von A. Horawitz. Berlin, 1875.
ii. Analecten zur Geschichte des Humanismus in Schwaben ; von A. Horawitz. Wien, 1877.
iii. Analecten zur Geschichte der Refoi-mation und des Humanismus in Schwaben ; von A. Horawitz. Wien, 1878.
iv. Zur Biographie und Correspondenz Johannes Reuchlin'8 ; von A. Horawitz. Wien, 1S77.
(ii, iii, iv in Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, 85, 86, 89.) MRE. = Der Briefwechsel des Mutianus Rufus; bearbeitet von C. Krause
(Zeitschrift des Vereins fiir hessische Geschichte, N. F., ix. Supplement).
Kassel, 1885. MRE.'^ = Der Briefwechsel des Conradus Mutianus ; bearbeitet von K.
Giliert (Geschichtsquellen der Frovinz Sachsen, xvili). t. 2. Halle,
1890. NE. = Epistolarum miscellanearum ad Fridericum Nauseam Blancicampia-
num . . . libri x. Basileae, J. Oporinus, March 1550. OE. = Olah Miklos Levelezese ; kozli Ipolyi Arnold (Monumenta Hun-
gariae historica : diplomataria, xxv). Budapest, 1875. Oec. E. = DD. loannis Oecolampadii et Huldrichi Zuinglii Epistolarum libri
quatuor, Basileae, T. Platter & B. Lazius, March 1536. Oec. E. ii. = Das Leben Johannes Oekolampads ; beschrieben von J. J.
Herzog, Basel, 1843, ii. 263-304. Oec. E. iii. = Briefe und Akten zum Leben Oekolampads, bearbeitet von
Ernst Staehelin, Leipzig, 1934. Peut. E. = Konrad Peutingers Briefwechsel ; herausg. von E. KSnig.
Miinchen, 1923. PZ. £". = Correspondance de Christophe Plantin, 1 558-1586; publiee par
M. Rooses & J. Denuce. t. 7. Antwerpen, 1883-1918. RE. = Johann Reuchlins Briefwechsel : herausg. von L. Geiger (Bibliothek
des litterarischen Vereins in Stuttgart, cxxvi). Tiibingen, 1875. Ra. E. = Religiosissimi viri fratris loannis Raulin, artium et theologiae pro-
xvi LIST OF ABBREVIATIONS COMMONLY USED
fessoriB scientissimi, Epistolarum . . . opus eximium. Lutetiae Parisiorum,
A. Ausurdus expensis I. Petit, i Jan. 1521. Sad. E. = i. lacobi Sadoleti Epistolae (pontificiae). Romae, 1759.
ii. lacobi Sadoleti Epistolae (familiares). t. 3 & app. Romae, 1760-7. Sch. E. = Korrespondenzen und Akten zur Geschichte des Kardinals Matth.
Schiner ; herausg. von A. Biichi. t. l (1489-1515), Basel, 1920. Schw. E. = Dn. lohannis Schwebelii . . . scripta theologica. . . Addita
est Epistolarum . . . centuria (1519-40). Biponti, C. Wittel, 1605. SE. =■ Christoph Scheurls Briefbuch ; herausg. von F. von Soden und
J, K. F. Knaake. t. 2. Potsdam, 1867-72. Sep. E. — Epistolarum libri vil : t. iii, pp. 71-389 in loannis Genesii
Sepuluedae Cordubensis Opera. t. 4. Matriti, 1780. Sich. E. = Johannes Sichardus ; von P. Lehmann, pp. 23-42. Munchen,
1912. TE. = loannis Tritemii, abbatis Spanhemensis, Epistolarum familiarium
libri duo. Haganoae, P. Brubachius, 1536. VE. = Vadianische Briefsammlung ; herausg. von E. Arbenz und H.
Wartmann (Mitteilungen zur vaterlandischen Geschiclite, 24, 25, 27-30 :
6 parts and 5 supplements, s^-s"). St. Gallen, 1S90-1908. Vi. E. = loannis Lodouici Viuis Valentini Epistolarum . . . Farrago.
Antuerpiae, G. Simon, 1556. Vtilc. £". = Correspondance de Bonaventura Vulcanius, 1 573-1577; publiee
par H. de Vries de Heekelingen. La Haye, 1923. VZE. = Viglii ab Aytta Zuichemi Epistolae selectae : t. ii, pt. i in C. P.
Hoynck van Papendrechfs Analecta Belgica, Hagae Comitum, 1743. WE. = Epistolae . . . Georgii Wicelii, Lipsiae, Nic. Vuolrab, 1537. ZE. = Vdalrici Zasii epistolae ; ed. J. A. Riegger. t. 2. Vlmae, 1774. Zeb. E. = Epistolarum libri Andreae Zebrzydowski, 1546- 15 53 (Acta hist.
res gestas Poloniae illustrantia i) ; ed. Wlad. Wislocki. Cracow, 1878. Zw. E. = Huldrici Zuinglii Opera, voll. vii, viil, Epistolae ; ed. M. Schuler
& J. Schulthess. t. 2. Turici, 1830-42. Zw. E.^ = Zwinglis Briefwechsel ; bearb. von E. Egli, herausg. von G. Finsler
und W. Kohler (CR. xciv, xcv). t. 2 (1510-26). Leipzig, 1911-14.
Other Sources
ADB. = Allgemeine deutsche Biographie. t. 56. Leipzig, 1875-19 12. Agric^ = Rodolphi Agricolae opuscula ; ed. Petro Aegidio. Anuerpiae,
T. Martinus, 31 Jan. 15 11. Agric^ = Rodolphi Agricolae lucubrationes, tomus posterior; ed. Alardo
Aemstelredamo. Coloniae, J. Gymnicus, (1539). Agfic' = Unedierte Briefe von Rudolf Agricola ; von K. Hartfelder (Fest-
schrift der badischen Gymnasien). Karlsruhe, 1886. AHVN. = Annalen des hist. Vereins fiir den Niederrhein. Koln, 1855- Val. Andreas = Fasti Academici studii generalis Louaniensis, edente Valerio
Andrea Desselio. Louanii, H. Nempaeus, 1650. ANGB. = Acta nationis Gernianicae vniuersitatis Bononiensis ; ed. E.
Friedliinder et C. Malagola. Berolini, 1887. Antonio = Bibliotheca Hispana noua, siue Hispanorum scriptorum qui ab
anno MD. ad mdclxxxiv. floruere, Notitia: auctore D. Nicolao Antouio
Hispalensi. t, 2. Madriti, 1783-8.
LIST OF ABBREVIATIONS COMMONLY USED xvii
AT. = Acta Tomiciana; Epistole, legationes, responsa, actiones, res geste . . .
Sigismundi . . . per Stanislaum Gorski . . . collecte, 1507- . t. 13.
Posnaniae, 1852- Athenae C(r»to6. = Athenae Cantabrigienses, 1500-1609; by C. H. Cooper
and T. Cooper, and by G. J. Gray. t. 3. Cambridge, 1858-61, 1913. Balan = Monumenta Reformationis Lutheranae, 1 521-5, eoUegit P. Balan.
Ratisbonae, 1884. Balan ii = Monunienta saeculi xvi historiam illustrantia, edidit P. Balan.
Oeniponte, 1885. BEr.^ = Bibliotheca Erasmiana, listes sommaires. Gand, 1893. BEr."^ = Bibliotheca Erasmiana ; extrait de la Bibliotheca Belgica, publiee
par F. Vander Haeghen, R. Vanden Berghe, T. J. I. Arnold, A. Roersch,
V. Tourneur, et A. Vincent.
Adagia. Gand, 1897. Enchiridion militis Christiani. 1911.
Admonitio etc. 1900. Ratio verae theologiae. 1914.
Apophthpgmata. igoi. Declamationes, Encomium Matrimonii,
Colloquia. t. 3. 1903-7. Institutio Principis Christiani, Vidua
Moriae P]ncomium. 1908. Christiana. 1936.
Bergentoth = Calendar of letters, despatches, and state papers, relating to
the negotiations between England and Spain, preserved in the archives
at Simancas and elsewhere, 1485-1603; edited by G. A. Bergenroth, and
continued by P. de Gayangos and M. A. S. Hume. t. 21. London, 1862-99. BN. = Biographie nationale (A-Z). t. 27. Bruxelles, 1 866-1938. Bdcking = Index biographicus et onomasticus ; cur. E. Bocking (Vlrichi
Hutteni Operum supplementum : tomi posterioris pars altera). Lipsiae,
1S70. Bourgeois de Paris = he Journal d'un Bourgeois de Paris, 1515-1536; par
V. L. Bourrilly, Paris, 19 10. Breiver = Letters and papers, foreign and domestic, of the reign of
Henry viii, 1509-46; arranged by J. S. Brewer, and continued by
J. Gairdner and R. H. Brodie. t. 33. London, 1862-1910. Brodie = Brewer i ; 2nd edit., by R. H. Brodie. t. 3. London, 1920. Brotvn = Calendar of State Papers and MSS. relating to English affairs,
existing in the archives and coUections of Venice and in other libraries
of Noithern Italy, 1202-1629; edited by Rawdon Brown and continued by G. C. Bentinck, H. F. Brown, and A. B. Hinds. t. 23. London, 1864-
1916. Bulaeus = Historia vniuersitatis Parisiensis ; authore C. E. Bulaeo. t. 6.
Parisiis, 1665-73. Burchard = lohannis Burchardi Argentinensis, capelle pontificie sacrorum
rituummagistri, Diarium (1483-1506); ed. L. Thuasne. t. 3. Paris, 1883-5. Butzbach = Beitrage zur Geschichte des Humanismusam Niederrhein und in
Westfalen ; von C. Krafft und W. Creoelius (Zeitschrift des Bergischen
Geschichtsvereins, vil, pp. 213-88, xi, pp. 1-68). Heft i, 2. Elberfeld, 1870, 1875. Butzbach'^ = Zur Kritik des Johannes Butzbach ; von G. Knod (AHVN, lii,
pp. 175-234). Koln, 1891. Butzhach^ = Beitrage zur Geschichte des Humanismus in Schwa,ben und
Elsass ; von W. Crecelius (Alemannia, vil, pp. 184-9). Bonn, 1879. BWN. = Biographisch woordenboek der Nederlanden. t. 21. Haarlem, 1852-78. 452.11 b
xviii LIST OF ABBREVIATIONS COMMONLY USED
Cdballero = Alonso y Juan de Valdes, por Don Fermin Caballero. Madrid,
Chemlier = Repertoire des sources historiques du moyen age : Bio-biblio-
graphie; par U. Chevalier. 2^ edition. t. 2. Paris, 1905-7. Ciaconins = Vitae et res gestae Pontificum Romanorum et S. R. E. Cardina-
lium, opera A. Ciaconii ; ab A. Oldoino recognitae. t. 4. Romae, 1677. Cletval = Registre des proces-verbaux de la Faculte de Theoiogie de Paris ;
publie par A. Clerval. t. i (1505-23), Paris, 1917. Copinger = Supplement to Hain's Repertorium bibliographicum ; by W. A.
Copinger. 2 parts. London, 1895-1902. Cornelius -— Berichte der Augenzeugen tiber das Mlinsterische Wieder-
taufferreich ; herausgegeben von C. A. Cornelius: Die Geschichtsquellen
des Bisthnms Miinster, Band ii. Miinster, 1853. CPR. = Das Chronikon des Konrad Pellikan ; herausg. durch Bernhard
Riggenbach. Basel, 1877. CR. = Corpus Reformatorum. Voll. 1-28. Melanthonis Opera ; ed. C. G.
Bretschneider et H. E. Bindseil. Halis et Brunsuigae, 1824-60.
Voll. 29-87. Caluini Opera ; ed. G. Baum, E. Cunitz, E. Reuss. Bruns- uigae et Berolini, 1861-1900.
Voll. 88-100. Zwingli's Werke ; herausg. von E. Egli und G. Finsler
Berlin, 1904-39. Creighton = A history of the Papacy during the period of the Reformation ;
by M. Creighton. t. 5. London, 1S87-94.
(Vols. 1-6; new edition. London, 1892-7.) de Jongh = L'ancienne Faculte de Theologie de Louvain au premier siecle
de Bon existence (1432-1540) ; par H. de Jongh. Louvain, 191 1. Delisle = Un Registre des proces-verbaux de la Faculte de Theologie de
Paris, 1505-33 ; par L. Delisle. Notices et Extraits xxxvi : Paris, 1899. de Nolhac = Erasme en ItaHe ; par P. de Nolhac. 2*^ edition. Paris, 1898. de Reiffenherg = Histoire de Pordre de la Toison d'Or ; par le Baron de
Reiffenberg. Bruxelles, 1830. Z)^5. = Dictionary of national biography. t. 71. London, 1885-1937. DRA. = Deutsche Reichstagsakten, jiingere Reihe, bearbeitet von A. Kluck-
hohn und A. Wrede. t. 4. Gotha, 1893-1905. Ducange = Glossarium mediae et infimae Latinitatis, conditum a Carolo du
Fresne, domino Du Cange ; ed. L. Favre. t. 10. Niort, 1883-7. Eae. = Epistolae aliquot eruditorum, nunquam antehac excusae, multis nomi-
nibus dignae quae legantur a bonis omnibus, quo magis liqueat quanta
sit insignis cuiusdam sycophantae virulentia, s. a. (See vol. iv, p. 210.) Eev. = I<'pistolae aliquot eruditorum virorum, ex quibus perspicuum quanta
sit Eduardi Lei virulentia. Basle, J. Froben, Aug. 1520. EHR. = The English Historical Review. London, 1886- . Eov. = Epistolae obscurorum virorum, ed. E. Bocking. t. 2. Lipsiae, 1864-70. Fredericq = Corpus documentorum inquisitionis haereticae prauitatis Neer-
landicae, 1025-1528, ed. P. Fredericq. t. 5. Gent, 18S9-1906. Gabbema = Epistolarum ab illustribus et claris viris scriptarum centuriae
tres, ed. S. A. Gabbema. Harlingae Frisiorum, 1663. Gachard = Collection des voyages des souverains des Pays-Bas ; publiee par
L. P. Gachard et C. Piot (Collection de Chroniques Belges inedites).
t. 4. Bruxelles, 1S74-82.
LIST OF ABBREVIATIONS COMMONLY USED xix
Gams = Series episcoporum Ecclesiae Catholicae ; ed. P. B. Gams. Ratis-
bonae, 1873. OC. — Gallia Christiana ; opera D. Sammarthani, monachorum congrega-
tionis S. Mauri, et B. Haureau. t. 16. Parisiis, 171 5-1865. Goethals = Dictionnaire genealogique et heralclique des familles nobles
du royaume de Belgique ; par F. V. Goethals. t. 4. Bruxelles, 1849-52. Hain = Repertorium bibliographicum ; opera L. Hain. t. 2. Stuttgaitiae
et Lutetiae Parisiorum, 1826-38. Henne = Histoire du regne de Charles-Quint en Belgique ; par A. Henne.
t. 10. Bruxelles— Leipzig, 1858-60. Hermhijard = Correspondance des Reformateurs dans les pays de langue
francaise (1512-44), recueillie . . . par A. L. Herminjard. t. 9. Geneve,
1S66-97. jffer^op = Realencyklopadie fiir protestantische Theologie und Kirche;
begriindet Ton J. J. Herzog. 3** Auflage ; herausg. von A. Hauck. t. 21.
Leipzig, 1896-1908. Heumann = Documenta literaria varii argumenti in lucem prolata cura
lohannis Heumanni. Altorfii, 1758. Hinds = Calendar of State Papers and MSS. existing in the archives and
collections of Milan, 1385-1618 ; edited by A. B. Hinds. t. i. London,
1912. Hoynck = Analecta Belgica : t. iii, ed. C. P. Hoynck van Papendrecht,
Hagae Comitum, 1743. Horawitz = i-iv. Erasmiana ; von A. Horawitz. Wien, 1878, 80, 83, 85.
V. Erasmus von Rotterdam und Martinus Lipsius; von A. Horawitz. Wien, 1882.
(in Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kaiserlichen Akademie der Wissenscbaften, 1S78, 79, 82, 84, 82.) Jdnig = Liber confraternitatis B. Marie de Anima Teutonicorum de Vrbe ;
ed. C. Janig. Romae- Vindobonae, 1875. Jbcher = Allgemeines Gelehrten-Lexicon, herausgegeben von C. G. Jocher.
t. 4. Leipzig, 17 50-1. Jortin = 'Ihe life of Erasmus ; by J. Jortin. t. 2. London, 1758-60. Kerssenbroch = HermanniA. KersseiibrochAnabaptisticiFurorisMonastei'ium
Inclitam Westphaliae Metropolin Evertentis Historica Narratio: heraus-
gegeben von H. Detmer: Die Geschichtsquellen des Bisthums Miinster,
Band v. Miinster, 190C. Knight = The life of Erasmus ; by S. Knight. Cambridge, 1726. Kjiod = Deutsche Studenten in Bologna (12S9-1562) — biographischer Index
zu den ANGB .- bearbeitet von G. C. Knod. Berlin, 1899. Krafft = Briefe und Documente aus der Zeit der Reformation im 16. Jahr-
hundert; herausg. von K. und W. Krafft. Elberfeld, 1876. LB. i-x = Desiderii Erasmi Roterodami opera omnia ; ed. J. Clericus. t. 10.
Lugduni Batavorum, 1703-6. Lefranc = Histoire du CoUege de France depuis ses origines jusqu'a la fin
du premier Empire; par A. Lefranc. Paris, 1893. Le Glay = Negociations diplomatiques entre la France et TAutriche durant
les trente premieres annees du xvi® siecle, publiees par E. Le Glay (Docu-
ments inedits siir Thistoire de France : premiere seriej. t. 2. Paris,
1845.
XX LIST OF ABBREVIATIONS COMMONLY USED
Le^rawrf = Bibliographie hellenique ou description raisonnee des ouvrages publies en grec par des Grecs aux xv*^ et xvi*^ siecles; par Emile Legrand. t. 4. Paris, 1 88 5- 1906. Le Neve = Fas^ti Ecclesiae Anglicanae, by J. Le Neve ; continued by T. D.
Hardy. t. 3. Oxford, 1854. Luc.Iud. = Lucubrationum Erasmi Roterodanii index. Louanii, T. Martinus,
I Jan. 15 19. MazzuchelU = Oli scrittori d'Italia <A-B), del Conte G. Mazzuchelli. t. 2.
Brescia, 1753-62. Major = Erasmus von Rotterdam : Virorum illustrium reliquiae l, von Emil
Major. Basle, 1927. MHL*. = Monumenta Humanistica Lovaniensia^, ed. H. de Vocht, Louvain,
1934. Molanus = lo&nnis Molani (1533-85) Historia Louaniensium, ed. P. F. X. de Ram (Collection de Chroniques belges inedites). t. 2. Bruxelles. 1861. IfiS^. = Messager des sciences historiques. Gand, 1823- . NAKG. = Nederlandsch Archief voor kerkelijke Geschiedenis. Leiden,
1829- . NBG. = Nouvelle biographie generale. t. 46. Paris, 1855-66. Neve = Memoire sur le College des trois-langues a rUniversite de Louvain : par F. Neve (Memoires couronnes par TAcademie Royale de Belgique, xxviii). Bruxelles, 1856. Nichols = The Epistles of Erasmus, from his earliest letters to his fifty-first year, arranged in order of time. English translations . . . with a com- mentary . . .; by F. M. Nichols. t. 3. London, 1901-17. NNBW. = Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek ; ed. P. C. Mol-
huysen, P. J. Blok, and L. Knappert. t. 6. Leiden, 1911- . OED. = A new English Dictionary on historical principles. t. 10. Oxford,
1888-1928. OHS. = Publications of the Oxford Historical Society. Oxford, 1885- OnJOM< = Joumal autobiographique du Cardinal Jerome Aleandre, jiublie
par H. Omont. Notices et Extraits xxxv : Paris, 1895. Panzer= Annales typographici, opera G. W. Panzer. t. 1 1. Norimbergae,
I 793-1803. Pastor = The History of the Popes from the close of the Middle Ages ; from the German of Dr. Ludwig Pastor. t. 14. (1-6 ed. F. L Antrobus ; 7-14 ed. R. Kerr.) London, 1906-24. Pellechet = Catalogue general des Incunables des bibliotheques publiques de
France ; par M. Pellechet : t. 3 (A-Greg.). Paris, 1897-1909. Proctor = Index to the early printed books in the British Museum ; by R. Proctor.
Part I, to MD : 4 scctions, London, 189S, 9 ; and 4 supplements, 1899-1902.
Part II, MDi-MDXX, section 1, London, 1903 ; sections 2,3, F. Isaac, 1938.
Renaudet = Prereforme et Humanisme a Paris, 1494-1 517, parA. Renaudet.
Paris, 191 6. Reji otiard = Anna,\es de 1'imprimerie des Alde ; par A. A. Renouard. 3«
edition. Paris, 1834. Reiwnard, Badiiis = Bibliograiihie des impressions et des (Buvres de Josse Badius Ascensius ; par Ph. Renouard. t. 3. Paris, 1908. •
LIST OF ABBREVIATIONS COMMONLY USED xxi
Sanuto = l diarii di Marino Sanuto (1496-1533); pubblicati per cuia de
N. Barozzi, G. Berchet, R. Fulin, F. Stefani, M. Allegri. t. 58. Venezia.
1879-1903, Schmidt = Histoire litteraire de TAlsace (xvc-xvi'^) ; par C. Schmidt. t. 2.
Paris, 1879. Seebohm = The Oxford Reformers, John Colet, Erasmus, and Thomas More;
by F. Seebohm. ^rd edition. London, 1887. Stokvis = Manuel d'histoire, de genealogie et de chronologie de tous les
etats du globe ; par A. M. H. J. Stokvis. t. 3. Leide, 1888-93. Stoeefi = Athenae Belgicae, ed. F. Sweert. Antuerpiae, 162S. Tiraboschi = Storia della letteratura italiana ; del Cavaliere Abate G. Tira-
boschi. 2^ edizione. t. 9. Modena, 1787-94. Trith} = Liber de scriptoribus ecclesiasticis disertissimi patris domini
lohannis de Trittenhem. Basileae, Jo. de Amerbach, 1494. Trith.^ = Cathalogus illustrium virorum Germaniam suis ingeniis . . . exor-
nantiumdomini lohannis Tritemii. (Moguntiae, P. Friedberger, c. 1495.) Tnth.^ = Disertissimi viri lohannis de Jrittenhem . . . de scriptoribus eccle-
siasticis collectanea, additis nonnullorum ex recentioribus vitis et nomini-
bus. Parrhisius, B. Rembolt et Jo. Paruus, 16 Oct. 15 12. Trith* = Dn. lohannis Tritthemii . . . de scriptoribus ecclesiasticis . . . liber.
. . . Appendicum istarum prior (Trith.^) nata est nuper in Galliis:
posterior nunc recens additur, authore Balthazaro Werlino Colmariensi.
Coloniae, P. Quentel, March 1546. Trith} = Zusatze des Trithemius zu seinem Catalogus illustrium virorum
Germaniae aus der in der Wiirzburger Universitatsbibliothek befindlichen
Handschrift : in Johannes Trithemius, von I. Silbernagl. pp. 253-63.
Regensburg, 1885. ran fT^M.^se» = Historia eiiiscopatutim foederati Belgii : ed. H. F. van
Heussen. t. 2. Lugduni Batavorum, 1719. van Iseghem = Biographie de Thierry Martens d'Alost ; par A. F. van
Iseghem. Malines-Alost, 1852. Vischer = Erasmiana ; von W. Vischer. Basel, 1876. Zcrf^r = Universal-Lexikon aller Wissenschafften und Kiinste. t. 64. Halle
& Leipzig, J. H. Zedler, 1732-50. ZKG. = Zeitschrift fiir Kirchen-Geschichte. Gotha, 1876-
XXlll
ADDENDA
VOL. I
P. 438. 2211. That W. Latimer was in Rome in 1519 is pioved by liis signature at that date in tlie borrowing-book of the Vatican ; see I due p^imi Registri di Prestito della Bibl. Apostolica Vudcana (p. 72. II. 35", pl. 52*), Vatican City 1942.
VoL. TII
P. 357. 43n. Stokesley's presence in Rome 011 6 Aug. 1513 is proved by liis signature in the borrowing-book of the Vatican ; see / due primi Registri di Presiito della Bibl. Apostolica Vaticana (p. 81. II. 43*', pl. 66*), Vatican City 1942.
(We owe the information contained in tiiese two notes to Mr. R. W. Hunt.)
VOL. IX
P. 44, 1. 20, Ep. 2381 introd. Delete Conrad. Boniface Amerbach wished to send liis son, Basil, to be taught by Cognatus, but tlie plan was given up.
P. 847, Ep. 2539. 6^- See E. Stahelin, Archivf. Reform. Geschichte,$ Ergiinzuiigs- band, 1929, p. 153, wlio identifies the 'Diaconus' with Paul Plirygio ; for wliom see Ep. 1285. i^n.
P. 463, Ep. 2615. 333n. See also Basler Reformationsakten 2, nos. 675, 688.
(We owe these three Notes to Dr. Hartmann.)
VOL. X
P. 37, Ep. 2662. i2n. in Italiam] Polydore Vergil returned to Italy in 1553. The dedication of liis Dialogorum Libri, Basle, 1553, to John Diidley, Duke of Nortliuniberland, isdated Londou, Marcli 1553. But E. A. Witneyand P. B. Cram in The Will of Polydore Vergil, R. Hist. Soc. Trans., ser. 4, xi, 1928, 117 sqq. show that Polydore was in fact in Italy in 1534. It is likely tliat he weiit by way of Basle, since his Historia Anglica was printed tliere in that year, and lie may well liave fulfilled then liis promise of calling on Erasmus.
(We owe this information to Mr. Denys Hay.)
P. 82, Ep. 2700. 124. Theodoricum] Coelde; see Ep. 1347. lo^n.
P. 310, Ep. 2874. 54. iuuenis] Benedict Vaugris or Wagri. See Ep. 1395 introd.
P. 382, Ep. 2931. Another, and better-written, draft of tliis letter was found by Dr. Max Burckliardt in November 1945, among the Amerbachnaclilass in tlie Basle University Library. We have to thank tlie Library ofBcials for at once seiiding us a photograph. Tliis supplies a date ; Basileae. Quarto Non. Septembr. Anno m.d.xxxiiii. It shows also that, in 11. 20—1, tlie missing word is not egredientem, but ingressus.
VOL. XI
P. 129, Ep. 3015. Since the introduction to this letter was printed we have been able, through the kind ofSces of the British Council and the courtesy of Prof. Rufdni, to see a pliotograph of the Vatican broadsheet, MS. Lat. 6159, f. 66. The following is the complete text of the ludicium, of wliich we were able to give only tlie first and last lines :
E Petri Cursii libro pauca loca degustaui verius quam legi. Video Romae esse quosdam male feriatos quibus non satis est licentia Pasquillica, sed subinde alios subornant, quorum vel dolure vel stultitia fruantur. Qui instigarunt Cursium; ab iisdem arbitror confictam Epistolam meo nomine, quo sibi conduplicarent eam voluptatem. Summa argumenti sumpta est e duobus verbis non intellectis.
xxiv ADDENDA
In prouerbio Myconins Caluus, indico Terentium facete pro caluo dixisse erispum. Ridet enim ibi Pamphilus seruum quem ablegat, et addo, perinde quasi quis Scytham dicat eruditum, Italum bellacem. Scythae ob naturae feritatem contemnunt Philosophiam ac liberales disciplinas, omne studium in armis est. Itali colunt eloquentiam et ingenuas artes quae pacis alumnae sunt. Cursius putat laudis esse dici bellacem, quum in vitium sonet. Bellare medium verbum est, quemadmodum edere, bibere, loqui. At bellacem esse barbaricae immanitatis est, quemadmodum edacem, bibacem et loquacem esse vitiosum est. Thraces dicuntur bellaces, de quibus Horatius, Otium bello furiosaThrace. Et his verbis perperam intellectis Cursius assumit, me omnem laudem bellicam vniuersis Italis ademisse, eos nulla arma tractasse, nulla vidisse, Gamphasante ipso omnium mortalium ignauissimo Italum esse ignauiorem. Imo qui minime bellaces sunt, fere dexterrime gerunt bellum. Vtinam nostra Germania et Heluetia minus esset bellax. Cursius obiicit mihi magnum catalogum bollorum vtilium Italiae, quasi id non potuerim de priscis discere, e T. Liuio, Plutarcho, et Salustio, de recentibus e Blondo. Vides quam friuolo fundamento quantam maledicentiae molem superstruxerit Cursius. Sed haec fuerit qualiscunque occASio, at citra omnem occasionem addit, quod omneis Italiae doctos prae me foeni caeniquefaciam. adiicitargutum quiddam, quemadmodum mihi certo persuasi, me totam eruditionis laudem Italis praeripuisse, ita hoc conari, vt persuadeam orbi, quicquid est laudis bellicae per Germanos Italis esse prae- reptum. Obsecro quid frontis aut mentis habent haec verba ? Ego vt belli gloriam Italis nec asserui nec adcmi, ita de Italorum ingeniis semper magnifice et sensi et predicaui, non oratione tantum, verumetiam scriptis. Quod si Cursius existimat vniuersam Italiam esse violatam, si quis aliquid notet in Italorum moribus, quid faciet hominum fabulis, quas passim vulgo iactant, qui vixerunt apud Italos? Pertexit Cursius ingentem catalogum eorum, qui apud Italos vel eruditione praecellunt, vel magnam de se spem prebent. Id si facit vt me doceat, rem ofiiciosam facit. sin vt vrat rem absurdam facit. Equidem arbitror longe plures esse in Italia, quam iste recenset. Porro quod minitatur quosdam aliquando plura edituros in lucem, quam ego edidi, et fortasse digniora, non potui, fateor, absque risu legere. Atqui si Cursius velit omnes nationes tam magnifice de Italorum ingeniis sentire, alia proferant oportet, quam hic est Cursii libellus. Risi et illud, quod ait me latini sermonis puritatem debere Italiae, magistro vt opitior Aldo. id hausit e scriptis Pii. Quum ego melius calluerim latine Italiam ingrediens, quam nunc calleo, quanquam lioc ipsum perpusillum est. Addam quiddam arrogantius sed verissimum, me decem annis Aldo potuisse magistrum esse in latinis literis. Obiicit quod in scriptis meis Paulum Apostolum appellaiim Phanaticum, quod de loanne Euangelista scri- pserim meros crepat mundos, cum nihil horum sit in scriptis meis, sed haec impudentissime mentitus sit Lutherus, quod ille sibi permittit, quoties fermento intumuit animus. si legit Lutheri calumnias, debuit et meam legere re- sponsionem. Qualis autem est illa vehementia, quae adhibetur manifestis mendaciis aduersus Erasmum, qui odit et inuidet vniuersis Italis, qui eis ademit vniueisam et belli et eruditionis laudem, qui tot strenuos duces facit ignauissimis ignauiores, qui omnes eruditos prae se coeni faenique facit, qui tam impias voces euomit in apostolos, Atqui liic Erasmus nusquam est. Proinde hic tragicis verbis intonare, minimum abest ab Aiacis imagine porcos pro viris cedentis. Atque hic libellus visus est dignus qui Romae excuderetur, atque adeo summo pontifici diearetur. Cuiusmodi vero exemplura est, effingere manum meam, et epistolam meo nomine confictam in vrbe spargere (?). Huiusmodi monumenta nobis mittunt Italiae docti, quae nec ad pietatem nec ad eruditionem conferunt quidquam, ad rixas et seditionem plurimum. Sunt etiam in Germania qui possent ad istum modum ludere, si tantundem adesset vel stultitiae vel improbitatis.
CORRIGENDA
VOL. II
P. 41, Ep. 318. 2n. For by him to Celtis reud to him by Celtis.
VOL. IV
P. 427. 1. 1, Ep. 1175 introrl. For 1550 read 1553. See H. Ellis, Thi-ee books of Polydore VergiVs English History, Camden Society, 1849, pp. xvi-xx, xxxvii-xxxix.
VOL. IX P. 44, 1. 4, Ep. 2381 introd. For 17 March read 14 February. P. 44, 1. 6, Ep. 2381 introd. For Five days earlier read Foiir days Liter. P. 184, Ep. 2449. 72. For TTfdiop read TrfSiov.
P. 345, 1. 20, Ep. 2539 introd. For three letters read four letters. P. 414, Ep. 2594. 25. For leuitur read leuiter. P. 444, Ep. 2614. 25. For lihere read liberi. P. 476, Ep. 2632. 63. For twv read ruiv.
VOL. X
P. 47, Ep. 2674. I7n. Milite. Tlie reference is to tlie Enchiridion, LB. v. 47D. But tlie quotation ends with pertinet in 1. 19; ;ind the punctuation in our text should be corrected accnrdinglj' at 1. 19 and 1. 25. We are indebted to Miss Kronenberg for tracing the quotation for us.
P. 69, Ep. 2693. 3in. For from Dieuze, Decem Pagi on tlie Seille read from Tienen (Flemish), Tirlemont.
P. 124, Ep. 2735. 4on. For 23 Aug. read 22 Aug.
P. 164, Ep. 2771. 103. For psirituales read spirituales.
P. 252, I. 6. For 1846 read 1546.
P. 276, Ep. 2847. !• ^°>' Nullum read Nullam.
P. 314, Ep. 2876. 19. The person spoken of is Guinterius Anderacus (lo. Guinterius of Andernach), 1487-1574 ; pby.sician to Francis i. For his life and works see Melchior Adamus, Viiae Germanorum Medicorum^, 1706, pp. 99-101. (We owe this identification to tlie kindness of Pi-of. Alphonse Roersch.)
P. 318, Ep. 2879. 3in. For a^n. read 22n.
P. 375, Ep. 2922. 12. For tuor read quatuor.
XXVll
2253^. To (Alfonso Fonseca).
Freiburg. Veruela MS. 13 January 1530.
[This letter was printed by Giovanni Maria Bertini in Convivium, No. i, 1937 (xv), (pp. 44-52), from a eopy furnished by two Spanish scholars, Miguel BatUori and Justo Bona. The original is, or was in April 1931, preserved in the Abbey of Veruela. The Spanish Civil War made access to it impossible for Bertini ; and upon that war supervened the European War. Some of the errors in the copy furnished to him Bertini corrected; of some others the text here printed supphes the necessary corrections. In the copy the letter bears the address: Al Illm. y muy Rdo Sor. el Sor. Don fray Fernando de Aragon monge en nra. Senora de Piedra. The Ferdinand of Aragon of this address is, no doubt, as Bertini divined, the grandson of Ferdinand the Catholic. He became abbot of Veruela in 1531, retaining his abbacy until 1539, when he became archbishop of Zaragossa. But it was not to him that Erasmus wrote this letter. That Erasmus had any acquaintance with him, there is no evidence — if he had, he could certainly not have addressed him, in 1530 (when he was a mere Cistercian monk), as 'praesul'. The letter was written, not to Ferdinand, but to Alfonso Fonseca, archbishop of Toledo. This is made quite certain by a comparison of it with Epp. 2250-2255. The address means merely that the letter was passed by the archbishop to Ferdinand.
Ll. 69-70 show that the letter was written after that to John Vergara (Ep. 2253).
The letter was communicated to us by Professor Bertini, who has given us permission to include it in this edition.]
S. P. Rme. praesul, Rumor quidam mire constans hie increbue- rat, nosque tantum non exanimarat, Archiepiscopum Toletanum naturae deoque concessisse. Equidem maiorem in modum dolebam vicem tum meam, tum aliorum multorum, quos tua benignitas fouet, ornat autoritas, euehit felicitas, sed multo magis quod 5 Augustalis aula tali praefecto, Hispania tali ornamento, Ecclesia tali praesule esset orbata. Quae quidem aegritudo mihi cum bonis omnibus erat communis. Interim Diuus Augustinus properabat ad metam : tantum restabat praefatio mea. Amici consultabant cui dicandus esset hic labor, postea quam tu, vt persuasum habe- 10 bant, terras reliquisses. At ego nihil haesitabam. Vt maxime, inquam, sit aliis mortuus, mihi viuit. Quod in terra viuentis nomini destinatum erat, felicius in coelo viuentis memoriae per- solueretur. Hoc certe officiolo deuotus alumnus optime merito patrono sum parentaturus. Arbitror autem Augustinum prius 15 in Hispaniam fuisse perlatum, quam huc venirent amicorum lite- rae, quae nos exanimatos vitae redderent. Horum primus fuit
4. vicem Bertini: vicen ikfS. 7. OTh&ta. Bertini: ovna,ta, MS. 8. pro-
perabat .Ber^mi : preperabat MiS. \o-\i. h&heh&rvt scripsimus: habebat
M8. 1 1 . reliquisses scripsimus : reUquisse MS.
I. Rumor] The report of Fonseca's 8. Augustinus] The ten-volume
deathis mentionedinErasmus' letter Froben edition, pubUshed in 1529,
to John Vergara, <c. 13 Jan. 1530/, dedicated to Fonseca; see Ep. 2157
Ep. 2253. 67-73. introd.
xxviii LETTERS OF ERASMUS [1530
Valdesius noster, qui ex Italia scripsit se non ita pridem accepisse literas tuas auToypa^oti? tuaque manu descriptas. Haec ideo, praesul
20 amplissime, ne demireris quod nullos codices miserim ; decreueram enim mittere quinque sum^m^as voluminum, vnam tibi, alteram loanni Vergarae tuo, tertiam Archiepiscopo Hispalensi: quartam Valdesio: quintam Mercurino Cancellario. Mox accepi Caesaris profectionem, tuum excessum: itaque quum nec ego iam agerem
25 Basil<e>ae, nec quisquam offerretur cuius hic opera possem vti, factum est vt nihil voluminum mitterem. Verum quae tua est humanitas, di[s]ces hanc apologiam mihi frustra susceptam esse. Pro dono misso gratias mecum agunt omnes quibuscum tuam benignitatem sic impartitus sum vt (ita me deus amet) teruntium
30 mihi non reliquerim, aliquid etiam de meo adiecerim. Si sensero rem ita gestam vt tuo calculo probari mereatur, nunquam poeni- tebit exhausti laboris. Nunc in manibus est Chrysostomus, ille concionator suauiloquentissimus, pari cum maiestate totus in lucem proditurus, imo non totus modo sed multis adiectis, quae
35 partim ego, partim alii docti verterunt. Apud Brabantos ferociunt
ac Hic Caesarei aduentus expectatio mortalium animos
variis afficit modis. Alii nihil cogitant nisi vindictam, et regnum pristinum, alii se faederibus praemuniunt, vt ego nisi potiorem haberem animae quam corporis incolumitatem, in eorum castris
40 esse mallem, a quibus libenter profugi, nec profugisse poenitet,
licet hoc ingenti metu, nonnullo periculo, graui rei familiaris dis-
. pendio, nulla tamen valetudinis iactura fecerim. Nondum omnes
mali rustici sunt extincti, neque sacerdotes vlla vitae conmutatione
student veterem laicorum inuidiam mitigare, monachi magis etiam
45 exasperant. Atque interim imminet nobis Turca, iamdudum sus- pectam habens Caesaris et Ferdinandi in dies crescentem poten- tiam, nuper etiam suorum clade irritatus. Atque interim comes Palatinus auxiliante Lantgrauio Hessiae praeludit in belhim cum Archiepiscopo Moguntino; quae res nobis reditum in Brabantiam
50 intercludit, quo iamdudum cogitabamus velut in portum ab his procellis nos recipere. Sed res vbique gentium sic exulceratae sunt, vt multi metuant, quo sint eruptura haec orbis dissidia.
25. possem Beriini: posse MS. 32. manihns est scripsimus : manibus
es MS. 40. profugisse Bertini : profugisset MS.
18. Valdesius] His letter is men- beginning of March 1529 (Ep. 2133.
tioned in Erasmus' letterto Vergara, 1-2,48-61). Vives,writingtoErasmus
Ep. 2253. 72; cf. Ep. 2241. 24n. in August 1529. evidently felt that
22. Archiepiscopo] Alfonso Man- the smallness of the sum would dis- rique, created archbishop of Seville appoint Erasmus (Ep. 2208. 37-40); in 1524; see Ep. 1846 introd. whoprofesses(Ep. 2253. 7-14)^0 have
23. Mercurino] Gattinara. See Ep. spent the whole of it, and more, in 1150 introd. paying for the collation of mss.
24. profectionem]Charlesembarked 35. Brabantos] From other letters at Barcelona 27 July 1529. See Ep. written about the same time, it is 2208. 4in. clear that Erasmus is speaking of his
28. dono] On 29 June 1528 Fonseca troubles in connexion with the Ob-
sent though John Vergara 200 gold servants and with Titelmans; cf.
ducats, to assist the work on Augus- Epp. 2263. 104-14; 2249. 28n.
tine (Epp. 2003. S^n, 2004. 31-43). 47-8. comes Palatinus] See Epp.
The gift reached Erasmus at the 1356. 53^, 2256. i6n.
2253^] TO ALFONSO FONSECA xxix
Accedit tantis malis sudor pestilens, mire contagiosus, horribile malum, et subito extinguens quos corripuit et subinde repetens quos reliquit, f requenter et in aliud atque aliud morbi genus sese 55 vertens, donec extulerit excarnificatum. Arbitror Aegiptios et paucioribus et mitioribus plagis fuisse castigatos, neque quem- quam interim video qui Domini manum agnoscens sese vertat ad frugem meliorem. Nos hic velut inter sacrum et saxum, vt aiunt, deprehensi quicquid Domino placuerit expectamus. De Cardina. 60 Angliae prolixam iliadem, de statu meo deque rebus caeteris cer- tiora cognosces ex Francisco Dilfo meo, quem optarim amplitudini tuae commendatum et charum esse. luuenis est honestissimo apud suos loco natus, ingenio felicissimo, eruditione singulari, et matura prudentia. Quae omnia mihi sane domestica consuetudine 65 penitus sunt perspecta. Hunc igitur si tua amplitudo suo fauore dignum iudicauerit, ipsum plane beabit, meque sibi iampridem obstrictissimum multo astrictiorem reddet. Nam quidquid in illum collocatum fuerit, ad me pertinere existimabo. Quid ambiat ex loanne Vergara plenius disces : nam illi perscripsi rem omnem. 70 Dominus lesus R. amplitudinem tuam diu nobis seruet incolu- mem; quae siquid mihi dignabitur imperare, in obsequium re- pubescam.
Datum apud Friburgum Brisgoiae. id. lanuar. anno Domini 1530.
T.R.D. addictum mancipium. 75
Erasmus Rot. mea manu suscripsi.
53. contagiosus scripsimus : contagiosum ilfS. 57-8. quemquam
scripsimus : quemquem MS. 66. Hunc scripsimus : Nunc MS.
59. sacrum] Adag. 15. 62. Dilfo] See Ep. 1663 introd.
60. Cardina] See Ep. 2237. 22n. 70. perscripsi] Ep. 2253. 39~58-
23972401 a. From Leonard of Grtjyeres.
Brussels MS. Besan^on.
27 October 1530.
[For knowledge of this letter we are indebted to Professor A. Roersch of Louvain, whose kindness procured for us a photograph from the Archives Generales du Royaume de Belgique. The ms. (Xo. 1625 Fonds des Papiers de TEtat et de rAudience) is an autograph rough-draft. L'Archiviste General du Royaume, M. C. Tihon, has kindh' informed us that it forms part of the correspondence of Margaret of Austria, Governess of the Netherlands. How it came into this coUection is not known. The letter has been pubhshed by Canon P. L. Lefevre in Archives, Bibliotheques et Musees de Belgique, t. xiii, No. 2, 1936, pp. 119-2L]
S. Doctissime D. Erasme. Reddidit nobis hic famulus tuus epistolam tuam longe gratissimam, vt qui iamdvidum optarem scire quo modo valeres, quid rerum ageres, qualiter tibi apud Friburgenses succederet. Ea omnia famulus ipse enarrauit non minus facunde quam iucunde. Molestum autem fuit quod in 5 exordio epistole excusationem afifers importunitatis. An per Deos immortales importunus apud me potest esse Erasmus? Erasmus, inquam, cuius scripta reges ipsi et proceres quique ob singularem doctrinam et eruditionem percupide legunt et amplexantur? Ego vero homuncio tam sim occupatus vt Erasmi epistolam vnam aut 10 alteram semel in anno acceptam legere non vacet? Ita tibi persuade, mi suauissime Erasme, te michi quidem esse carissimum neminemque viuere qui tui nominis magis studiosus existat quam ego sum. Atqui etiam summi honoris loco duco quoties ad me scribere dignaris. Quapropter noli vti posthac, si me amas, tali 15 excusatione.
Ceterum quod ad vinum attinet. Donaui te vno vasculo vini neoterici quod vetere carerem clareto quidem et eo quod scio conducere tuo palato. Boni igitur consule rogo. Si vindemie apud nos feliciores fuissent, potuissem te maiori munere, vt es meritus, 20 honorare. Sed profecto tam parce racemauimus iam duobus aut tribus annis proxime decursis vt vinum [nouum] apud nos claretum haud facile inueniri queat, omnesque vino rubro (quod grossum vocant) vtantur etiam magnates. Spero vinum neotericum [suauius] delicatius futurum vino vetere si eo post natalicia festa vtare. 25 Famulus tuus retulit se vinum vetus claretum venale inuenisse ope Stephani Pratensis Ludimagistri, viri certe tui amantissimi et obseruantissimi. Id erit aptum tue nature. Eoque poteris vti dum noua ematurescent. Cum adfuit nuper nuncius tuus, iuuenis ille Polonus, non eram in ciuitate. Alioqui curassem eum ad vos 30 vacuum non redire. Agebam tunc apud Gallorum regem, eo a Cesare legatus ; quo munere etiam nunc fungitur D. Franciscus Thesaurarius. Qui si adesset, vt est tibi amicissimus etiam, te aliquo vini vasculo donasset. Curabo perferri ad eum epistolam tuam vna cum libello seu responsione ad apologiam Argentora- 35 c>tensium/.
xxxii LETTERS OF ERASMUS [1530
Scribis postremo te nisi ab Aulicis Cesaris esses remoratus Brabantiam ad Calend. Septemb. fuisse petiturum. Egre ferrem profecto te tam longe a nobis discedere. Fama erat isthuc te
40 Diuionem esse venturum. Quod eo magis gaudebam quia sperabam te, si ita esset, hac transiturum, michique interim tui videndi potestatem fore. Vtcumque erit atque vbicumque terrarum f ueris, habebis semper Leonardum tui amantissimum de quo omnia tibi polliceri ac a quo quecumque amici officia expectare debeas. Vale
45 literarum decus atque vnicum seculi nostri ornamentum. Ex Vesontione pridie Simonis et lude 1530.
29402943 To BoNiFACE Amerbach.
Basle MS. AN. III. 15. 59. Freibtirg.
Q. 90- 4 J^e 1534-
[An original letter, autograph except for the address, which is by a secretary. It has been reproduced in facsimile by Carl Roth and Philipp Schmidt, in Handschriftenproben zur Basler Geistesgeschichte, Basle, 1926.]
Pro curata epistola habeo gratiam. Dies iam aliquot valeo com- modius, sed alor in nouos cruciatus. Propemodum ausurus eram me itineri committere, nisi Bellona nihil vsquam pateretur esse tutum. Quod si Carolus et Ferdinandus expedient vires suas, multo peius erit mihi meique simiHbus. 5
Me sic tractatum ab illo monstro, de quo tibi narraui coram, vix possum concoquere. Et indies vincit se ipsum. Suspicor illum subornatum ab haereticis, vt se insinuaret in domesticam familiari- tatem, quo rimaretur omnia arcana, quibus armatus me perderet. Perueni ad annum septuagesimum ; taUs contumelia numquam mihi 10 accidit antehac, neque vnquam vsu venit vt cum taH monstro con- flictarer. Opus est ilH exorcista.
Si is essem qui tu, suaderem socero vt, si haberet in animo vxorem ducere, hanc duceret vnde suscepit fiHum, moderatis sponsaHorum conditionibus. Sin minus ob prolem, hanc non duceret, sed a negotio 15 sese expHcaret. Bene vale. BasiHo meo dic S. p. Tibi, charissimis ceteris, precor omnia prospera.
Friburgi. Festo corporis dominici. i534-
Erasmus Rot. tuus quantus est.
Praestantissimo viro I. V. Doctori Domino Bonifacio Amerbachio 20 amico. Basileae.
2941. From Bernard of Cles.
Trent MS. Prague.
4 June 1534.
[An autograph rough-draft: for the ms. see Ep. 2515 introd.] ERASMO ROTH.
Vestras 12 Maii datas nobis admodum gratas vna cum respon- sione vestra ad Lutheri epistolam proxime accaepimus: quam ideo superioribus diebus ad vos transmiseramus, vt non ignoraretis nos honoris ac laudum vestrarum eam curam gerere quae superioribus nostris ad vos merito correspondeat. 5
2940. 16. meo dic scripsimus: Medico MS.
2940. 6. monstro] Quirinus Hagius ; 2941. i. Vestras] Not extant.
see Ep. 2704 introd. responsione] The Purgatio; see
coram] Diu-ing the visit of May, Epp. 2918 introd., 2933. gn.
see Epp. 2930, 2931. 3. transmiseramus] Cles had sent
13. socero] Leonard Fuchs ; see Ep. the book with Ep. 2921. 2179. 2n; cf. Ep, 2943.
452.11 T,
2 LETTERS OF ERASMUS [1534
At quod vos iamdudum valetudinarium cum morte quotidie col- luctari scribitis, hanc luctam talem futuram facile persuaderi pos- sumus qua omnes et animi et corporis languores vobis superare liceat.
Quod autem Luthero nil in futurum respondere consultius arbi- 10 tramuii, idem et nos sentimus : ob id praesertim quod ex quibus- cunque responsionibus, quantumuis optimis, pertinacem confirmari potius quam emendari saepius videamus.
Extremum id erit vt oblationibus nostris quas vlterius explicare superuacuum ducimus, quoties opus erit, ex comodo vestro vtamini : 15 in quo nobis gratiam facietis,
Pragae 4. lunii. 1534.
2942, From Daniel Stibartjs,
Breslau MS. Rehd. 254. 143. Wiirzburg.
EE^, 116. 5 June 1534.
[An original letter, autograph throughout.]
S. Responderam literis tuis, non quidem vnis sed compluscidis,
ad me missis cum magno meo, fatebor enim, dedecore. Ego enim
cuius aetas te lacessere debuerat, a te sum multipliciter ad scriben-
dum prouocatus. Sed responderam tandem tamen, dederamque
5 meis negotium curandarum Uterarum ad te per mercatores Franco-
fortensium nundinarum. Nam mihi acciderat legatio in Saxoniam.
Reuersus autem cognoiu hac in re fuisse ea diligentia illos qua in
ahis solerent. Dedi igitur operam vt neglecta hac occasione alla tibi
via meas literas transmitterem. Inclusi autem hiuc epistolae nostrae
10 nias Hteras, simul quia non vacabat his intex[t]ere, simul quia
studium meum probari tibi cupiebam.
Nos hic in magna sedemus expectatione, bonorum dicam an malorum ? Nam mala metuentib<us> saepe bona euenere. Sed omnino res incoeptumque est audacissimi animi. Quid autem fiat, 15 vos certum est mehus scire, qui regium oppidum tenetis. Huc nihil fere nisi vulgatum affertur. Sumus enim nos adhuc quidem aheni ab istius et consfiiis et factis. Progressiones autem vtinam non in- uoluant nobiscum totius Germaniae proceres. Frustra nunc quaere- lam instituam. Sic enim voluere quos te inteUigere scio, taHsque cm"a 20 conuenit vuhieri nostro. Fiat igitur nobis volentibus quicquid faciet Deus.
Vir eximie, rogo te mihi quidem vt omnino rescriba<(s/, sed et nostro principi; qui de te saepe loquitur, semper sentit, honorifi- 2942. 10. intextere MS. correximus.
2941. 9. nil in futurum] Cles in 5. mercatores] The spring fair in sending to Erasmus the letter to 1534 began on 7 April.
Amsdorf had taken occasion to speak 9. Inclusi] The enclosure is not ex-
also of Luther's Von der Winkelmesse tant.
(Ep. 2921. 8-12), adding, however, 17. istius] PhiHp of Hesse ; see Ep.
that Ferdinand did not wish Erasmus 2917. 5in.
to feel any obUgation to answer the 23. principi] Conrad of Thuengen,
latter. bishop of Wurzburg and duke of
2942. I. Responderam Hteris] eastern Franconia (see Ep. 1124 Neither side of the correspondence is introd.).
extant.
2942] FROM DANIEL STIBARUS 3
centi88<(ime>. Si videbitur, aliquid literarum mittas, quas illi ofFe- ramus.
Vale. Vuircepurgi, Non. lunri An. xxxnn. 25
Danielus Stibarus, T. ex animo.
Praestantissimo eruditione et bonitate viro, D. Erasmo Rotero- damo, Domino suo reuerendo, Friburgi Brisgoiae.
29*"29432946 From Boniface Amerbach.
Basle MS. C. VI^. 73. 428 vo. <Basle.>
<c. 9 June 1534.)
[An autograph rough-draft, showing many corrections ; at some points it is not clear what Boniface intended, particularly in the order of the clauses; II. 21-31 have various alternatives given in the margin, these we have neglected ; for II. 40-5 there are two versions, of which we have accepted the more grammatical, printing the other in a footnote.
An approximate date is furnished by the fact that this letter plainly answers Ep. 2940 and is answered by Ep. 2946.]
S. P. Euangelia tuis litteris debentur mihi tam optata de tua valetudine adnunciantibus. Faciat Christus seruator vt non in nouos quemadmodum tu scribis cruciatus alaris, sed indies conualescendo cum studiis prophanis tum praecipue sacris adiuuandis quam diutis- sime et quam rectissime supersis. 5
Quid etiam audio ? Iniuriam blateronis quo de mihi coram nar- rasti nondum concoxisti ? Vt certe iniuriam apud iureconsultos ex vilitate personae iniligentis atrociorem estimari non ignoro, ita animi, ni fallor, non vulgaris fuerit contempsisse. Recollige teipsum, mi Erasme, et nominis claritatem cum horum tenebrionum obscuri- 10 tate compone. Quantus tu, quam nuUius estimationis iUi! Parce, quaeso, si sum audacior. Videris mihi non satis tuam prudentiam ac magnitudinem perspectam habere. Quid plus illi in te possunt quam culex in elephantum ? Semel tua te vii'tus et incomparabilis eruditio, etiam his qui vel eruditione vel virtutibus ceteris praestare 15 putantur, inuiolabilem reddiderunt. Quid miraris seuisse homines a quibus laudari vituperari est et male audire quam maxime hono- rari ? Anne ignoras, vt ille inquit, canes aduersus generosissimos leones baubari ?
De itinere cui propemodum te committere ausurus fueras libenter 20 audiui, si modo huc nostri causa fueras ingressurus. Quod si aHquid tale attentaueris, fac rogo in tempore admonear, vt simul et socerum, cui futurus es gratissimus aduena, admonere possim, et ipse itineris futm-us comes adsim. In soceri certe causa quod tuum mihi consilium communicaueris, tibi etiam atque etiam gratias ago : in quo hactenus 25 ita me gessi vt interrogatus nihil responderim hucusque, et omnia suae prudentiae commendauerim ; quid faciendum esset mihi non satis hquere. Nec suasi nec dissuasi, sed socero liberum rehqui (qui
2943. 6. blateronis] Quirinus Ha- 19. baubari] He has taken the word
gius; cf. Ep. 2918. 28-32. Boniface from Lucr. 5. 1071 ; the rest perhaps
first wrote 'insaniam monstri'. derives from a misrecollection of Hor.
14. culex in elephantvun] Adag. Epod. 6. r-2. 2027, cf. Adag. 966.
4 LETTERS OF ERASMUS [1534
pro sua prudentia et aetate facile quid vel faciendum vel non
30 faciendum optime expendere posset), precaturus sponso fausta, nec celibi mala imprecaturus. Quid enim facerem aliud ? Vt suaderem ducendam, id vnico Pittaci apophthegmate, ya/xet €k tcDv ofioLcov quam plurimus dehortabar. Senexne iuuenem, amasius amasiam diues pauperem, amator amicam ? Quae non inde suspicionum
35 carnificina ? Ne autem dissuaderem aperte communis illa suspicio qua gener facUe tanquam soceri bonis inhians et captationis notarer me deterruit. Putaui omnium honestissimum si in ipsius arbitrio relinquerem, et me faeti quocunque modo instituisset suffraga torem, vt si fehciter cessisset congauderem, sin minus sibi con
40 dolentem habere posset. Illud certe suae rn nos beneuolentiae documentum est, et quidem euidens, quod vltro promisit ; si quam vxorem ducturus sit, filia<m) praereptis quatuor mihbus aureorum Rhenensium, cum ob bona materna, tum donorum ob causam, cum rehquis Hberis (si quos habiturus est ducta vxore) pro aequis por-
45 tionibus heredem est reUcturus. Nam ita inter nos conuentio facta.
Cures rogo, mi Erasme, vt valeas; et sic existimes nihil tua
valetudine mihi iucundius adnunciari posse. Sed opella<m) meam
tibi de me constantissime polliceri potes ; qua si sepius et pro animi
sententia vtare, tum me abs te amari intelligam et subHmi feriam,
50 quod ille inquit, vertice sydera. Basilius tibi commendari cupit.
2944. To Erasmus Schets.
Bodleian MS. Lat. Misc. C. 20. f. 47. Freiburg.
II Jime 1534.
[An original letter, autograph throughout.]
S. P. Paulo commodior nunc est valetudo, ac propemodum ausurus erara me itineri committere, ni Germaniae principes hanc fuissent orsi fabulam ; quae cuiusmodi sit exitum habitura deus nouit. 5 Litteras quas Damiani causa miseras accepi. Ego semper putaui illum cum bona gratia suorum reliquisse patriam. Suasi tamen vt obtemperet amicorum consihis ; quod facturus est.
Oro memineris ad proximas nundinas, aut si prius poteris, mit- tere oetoginta aut nonaginta vlnas pro lecti linteaminibus, mediocris 10 texturae, sed sohdae.
Scribe quid agatur in AngUa. Quem eo nunc mittam neminem habeo fidum. Nam is quem bis misi, tam procaciter me tractauit,
2943. 32. apophthegmate] ^/jop/i- quos habet aut habiturus est pro
iAeg^m. vii, Pittacus 6 (LB. iv. 324): cf. aequis portionibus atque adeo virih
Adag. 701. portione succedat.'
40-5. Illud . . . facta] For this sen- 50. ille] Hor. Carm. i. i. 36.
tence Boniface's ms. offers an alterna- 2944. 5. Litteras] We have no
tive version: 'Certe quod etiam eam means of loiowing what these were.
ducet semel solennibus hinc inde 9. linteaminibus] See Epp. 2924.
stipulationibus interpositis pepigimus 27-30, 2955.
vt filia sua, nempe vxor mea, prae- 12. is] Quirmus Hagius; see Ep.
reptis quatuor aureorum Rhenensium 2704 introd. milUbus deinde cum reliquis liberis si
2944] TO ERASMUS SCHETS 5
vt vsque ad hunc diem simili contumelia nunquam in vita fuerim afifectus. Sum assuetus monstris, cum tali monstro nunquam fui conflictatus. Plane hoc constituerat me sua petulantia occidere, nihil 15 veritus nec aetatem nec valetudinem nec eruditionem nec publica erga studia merita nec domesticam consuetudinem. Ex quo antro nobis prosiherit ille furiosus nescio. Nec hoc odium apud me con- cepit (nunquam illum verbo lesi, et amabam vnice), sed secum attulit et occultauit. Egoinscius viperamfouiinsinumeo. Illius improbitas 20 grauius vuhius inflixit animo meo quam centum Hbri Luteri, aut Nicolai Herborni.
Hanc epistolam oro vt lectara concerpas. Nam monstrum illud minitatur actionem vbi redierit. Vale.
Friburgi. xi. die lunii. 1534. 25
Agnoscis manum vere tui.
Egregio viro D. Erasmo Scheto, amico et patrono meo singulari. Antwerpiae.
2945. From John Herwagen.
Breslau MS. Rehd. 254. 89. Basle.
EE^. 117. 13 June 1534.
[An origiiial letter, autograph throughout. The details of the quarrel with Jerome Froben remain obscure. John Froben, the father of Jerome, had become a partner in the printing-house of John, father of Boniface Amorbach in 1500, succeeding to the management of the business on Amorbach's death in 1514 (Ep. 309. gn). In 1510 he had married, as his second wife, Gertrude Lachner, and had been helped both by her money and by her father's con- nexion with the bookmarkets (Ep. 419. i8n). On his death (1527) the business passed to Herwagen, who married his widow in 1528, Jerome Froben, who had married Arma Lachner, the sister of Gertrude, in 1524, and Nicholas Epis- copius, who in 1529 married Justina, Gertrude's daughter, the step-sister of Jerome. These 'affines' seem to have kept a joint estabhshment in the house 'Zum Sessel' (which had belonged to John Froben) until the spring of 1531 ; when Jerome and Episcopius, with Aima and Justina, set up for themselves in the house 'Zum Luft', leaving Herwagen and his wife to carry on an independent business in the old Froben house. In Aug. 153 1 Erasmus gave to Herwagen the printing of his Epistolae Floridae (Epp. 2518, 2524); but it is notable that when, in the year following, he issued an enlarged edition of it (the Epistolae Palaeonaeoi), he employed Emmeus to print it. He wrote a Preface for Herwagen's Demosthenes in Sept. 1531 ; but he refused to give him a Preface for his Cicero (published in 4 volumes in 1534). From the present letter, it would appear that Herwagen was expecting, or soliciting, besides the Cicero Preface, the printing of the new edition of the Copia and of an edition of the Paraphrases in N.T. Erasmus gave both books to Froben. In the present letter Herwagen expresses the wish to reach an amicable agreement with Froben, defining ( i ) the respective rights of the two firms to reprint those works of Erasmus, and others, which had been printed by the old Froben firm, and (2) their 'spheres of influence' in respect of other work to be undertaken in the future. Froben, if Herwagen may be beheved, claimed an exclusive property in all the works of Erasmus already published by the old firm, and in the majority of the works of the other Froben authors. Herwagen claimed the right to reprint any book printed by the old firm in the printing of which he had borne a share of the costs. He suggests that the matters in dispute should be arbitrated either by Erasmus or by Boniface
2944. 21-2. Luteri . . . Herborni] See Epp. 2918 introd., 2896, 2n.
6 LETTERS OF ERASMUS [1534
Amerbach. Whether this suggestion was adopted we do not know; but the fact that Froben, a few months later, reprinted the Copia seems to indicate that Erasmus' sj^mpathies were with Froben.]
S. P. Araicitiam quae inter afiines esse debet tam colui hactenus religiose, sancteque, quoad Deus hos reget artus, obseruabo, sit modo qui recipiat, quam qui maxime. Edocui Hieronymum quae laedere possint quaeque rescindere. Vieissim ab eo didici quae incommodare
5 putantur. Obtuli me sat aequis conditionib<us>. Quid impetrarim, non dubito te audiisse ex eo. Quum igitur non crepet aliud quam vt tuis hactenus aeditis cedam, ex rehquis potiorem partem illi edendam reHnquam, atque interim et tuae foeturae et aHorum im- primat, non video, chariss<ime) Erasme, nisi totum me pessunda-
10 tum cupiat, qui ad illas leges me vocet. Si libertate nostrae ciuitatis certauerimus, alter alterius fortunas quassabit, hic labores sumet, hic quaestum emunget. Quis enim quoquo iure prohibebit et me excudere, in quibus antea aut partiarius fui aut Frobeniana officina euulgata sunt, maxume cum Frobenius maiorem sumptuum por-
15 tionem exohierit aut ego pares ? Et sint in quibus fortuna respon- derit labori, in ahis cum iani ad haeredes redire, protracta et remorata hucusque, debeat, quam et fihi ex me expectant pubhco iure, horum nunc omnium vsu et fructu destituor. Insidias struo nemini, imitari volo quorum mea interest. Amicus esse cupio, non personatus affinis.
20 Atque vtinam tu, Bonifatius, aut quiuis ahus, vtriusque caussa audita pronunciaret. Reciperem me sacra fide sententiae staturum. Haec sunt quae rumino. lactura vtcunque scio manebit, praeter dissidium quod longissime abesse conueruebat. Exponimus nos ridendos mundo, damus occasionem ahis insidiandi, aemulari quo
25 tutius nostra audeant ; praeter quod parum dextram nutrimus amicitiam. Sed haec <(satis>.
In Ciceronem mohor quae per te fieri concupiui. Faciam et illa aimotari, et quae<(cum>que conqulrere potero deinde tibi iudicanda dabo, quo sit posteris aut mihi, ilhs distractis, quae excudant;
30 Ciceronem enim nemo e manu eruet. Operam dabo, vt quam correctissimum habere queam.
In tempore miseris, si operis de Copia partem ad finem lunii habuero. Litera enim itahca seu cursiua septuaginta aut circiter foha excudere possem, nisi ahis characterib<us> habere voles. Paraphrases
8. EE- : edendmn MS. 26. satis addidimits. 28. quaeque MaS.
correximus.
2. quoad Deus] See Verg. A. 4. 336. Froben or, later, in equal proportion
4. rescindere] Sc. ' vulnera ' ; sug- by himself and Jerome and Episeo-
gesting that the quarrel was not a new pius.
one. 18. imitari] Herwagen perhaps
7. reHquis] Works other than those meant to write 'initiari': 'I wish an of Erasmus. arrangement to be made consonant
8. tuae foeturae] Supplendtim po- with my interests.'
tiorem partem. 34. Paraphrases] Froben reprinted
14. Frobenius] John Froben. Her- the Paraphrases in N.T. in 1534
wagen seems to mean that he was (describing the book as 'nimc postre-
entitled to reprint books of the old mum ab autore vigilantissime reco-
Froben firm of which the cost had gnitum')and again in 1535. We know
been borne either mainly by John no Herwagen edition.
2945] FROM JOHN HERWAGEN 7
imprimendi locus erit, ipse vbi impresserit, post alteras aristas: 35 librum de Copia excudam ante Septembrem et dUigenter. Vale. Basil. 13 lunii An. 1534.
T<uus> vt semper lohan. Heruagius.
Incomparabili D. Erasmo Roterodamo, domino et patrono suo, Friburg. 4°
29432946. To BoNiFACE Amerbach.
Basle MS. AN. III. 15. 61. Freiburg.
Q. 89. 14 June 1534.
[An original letter, autograph throughout.]
QvANQVAM non sum Kpovos, tamen hoc quoque saxum possum concoquere, nisi monstrum illud hic reliquisset oua viperina, breui ad veterem tragoediam rediturum. Quid autem facias illi, cui neque pudor est nec humanitas nec iudicium, breuiter nihil hominis. lam infecerat domum meam, antequam quicquam de eo suspicarer. 5 Idem propemodum mihi vsu venit iii Carino. Erat ojLioTpaTre^os', putabam amicum, et alebam virulentissimum obtrectatorem. Id postea cognoui ex Talesio famulo, Hcet sero, vt fere paterfamilias dedecus domus resciscit vltimus.
Vtinam hoc optimo seni persuaderi possit, vt quod superest aetatis 10 tranquiUe degat ! ad eam rem adhibendus esset Prior Cartusianus.
Non placet, quod decrescit salarii modus. Videntur enim frigere. Prius amphorem spem ostendebant. Preter periculum mutati coeli, magnis impendiis constabit migratio, noua domus &c. Sed tua Pallas tibi suggeret optimum consilium. Vale. 15
Friburgi 14. die lunii. 1534.
Erasmus Rot. tuus.
Clariss. D. Bonifacio Amerbachio. Basileae.
2947. From John Choler.
Leipzig MS. (Augsburg.)
EE. 207. 24 Jime 1534.
[An autograph letter, written with Choler's customarj' haste and neghgence : part of the address has been tom off in breaking the seal.]
S. P. D.
DvM oportunum ad te nuncium exspecto, duo iam menses elapsi sunt, idque ex adiunctis htteris meis cognoscere potes. Paum- gartnerus praeterea, dum indies mihi polhcetur se proprium ad
2945. 35. ipse] Apparently Jerome (Am. E. p. 50).
Froben. I2. salarii] The stipend offered by
post alteras aristas] ? In the the Strasbourg Coimcil, see Ep. 2901
autvmm of 1535. introd.
2946. 2. monstnun] Quirinus Ha- 2947. i. duo] The two months are gius, see Ep. 2704 introd. reckoned from the date at which
6. Carino] See Ep. 920 introd. Choler received Erasmus' letter (not
10. seni] Leonard Fuchs. extant) of 4 April.
11. Prior] Hieronymus Zschecken- 2. Utteris] Epp. 2936, 2937. burlin, the imcle of Boniface's wife
8 LETTERS OF ERASIVIUS [1534
Friburgum nuncium missurum, iam mensem me integrum lactauit. 5 Quod nisi fecisset, ego proprium nuncium ad te destinassem, ne litteris meis tanto tempore careres existimaresque me tui pro<(r>sus oblitum. Sed feliciter cessit quod hic abs te tabellarius aduenerit, vt habeam per quem tuis litteris respondeam nuncium oportunum. Caeterum, mi Erasme, quantum de te fuerim solicitus, hisce beUicis
10 tumultibus, dici non potest. Nam constans fama ad nos peruenerat, vrbem istic vestram armatis et tumultu bellico esse refertam, peri- culum esse ne quid illic Hassiae princeps moliretur. Nam te latere non puto, quid ille contra Ferdiiiandum regem pro Vdakico duce Wirtembergensi egerit, et ea quae adhuc acturus sit longe maiora,
15 nisi rex continuo ducatui Wirtembergensi cesserit, et sponte renun- ciau<er)it, cautionemque insuper prestiterit, se vltum non iri quid- <quid) per eum pro duce Wirtembergensi actum gestumque sit. H[e]ae enim pacis conditiones esse dicuntur. Quas an rex accepturus sit adhuc in incerto est. Nec tamen satis Uquet qua ratione eas
20 refutare valeat, Hcet iniquissimas (vt plerisque videtur) ; nam ad- uersarii tantis tamque validis copiis muniti esse dicuntur vt facUe totam Germaniam cogere et subiugare possint et, ante quam rex ad beUum parare se valeat, priusquam possit exercitum conscribere, iUi tam vaUdo exercitu omnem regis ditionem in potestatem redigant.
25 Sunt hic aUquot principes, inter quos reuerendissimus cardinaUs Saltzburgensis, Ludouicus dux Bauarie et Otto Henricus Palatinus. Hu vna cum episcopo nostro componendae pacis se interposuere. Audio esse etiam Bragae apud regem ducem Ge<o)rgium Saxoniae et loannem Fredericum electorem, qui regi suadent ne priuatam
30 causam pubUcae tranquiUitati anteponat. Vereor ne, si rex tantorum principum sakibria consiUa spreuerit, [ne] suis maximam perniciem, sibi vero ingens famae reique detrimentum struat. Quod si rex ad pacis conditiones descenderet, sperarem omnia sine dubio tranquiUa fore, nec ampUus obstaret quin continuo nouum foedus inter Sueuiae
35 principes confirmaretur tandemque optatissima quies contingeret Germaniae. Quid autem futurum sit, breui videbimus. Deus faxit vt pacem potius maUt quam beUum rex.
Habes pubUca, iam accipe priuata. Fuggerus noster, vt proximis
16. EE: reniinciauit MS. 16-17. quid MS. correximus. 17. Wittem-
bergensi MS.: correximus. 31. ne secltisit EE.
12. moliretur] Freiburg had raised April 1502-12 Feb. 1559), son of
troops to defenditself (Ep. 2955). For Rupert, Count Palatine; married 17
Philip of Hesse see Ep. 2917. 5in. Oct. 1529 Susanna, sister of the Dukes
18. pacis conditiones] Terms were William and Louis of Bavaria. At the
in fact agreed upon at the Peace of Diet of Augsburg he took part with
Cadan, a few days later (27 June). the Cathohc majority, but shortly
26. Saltzburgensis] MatthewLang: afterwards he developed strong sym-
see Ep. 549. 48n. pathy with the new opinions, finally
Ludouicus] (18 Sept. 1495- throwing in his lot with the Reformers
22 April 1545), duke of Upper and in 1538. In 1544 he joined the
Lower Bavaria, son of Albert rv, Schmalkaldic League. He was distin-
yoimger brother, and after protracted guished by his wide literary and
conflict joint ruler with, William rv. artistic interests. See ADB. xxiv.
See ADB. xix. 513. 713.
Otto Henricus] Otto Henry (10 27. nostro] Christopher of Stadion.
2947] FROM JOHN CHOLER 9
litteris tibi significaueram, ad oppidulum suum Weisenhorem cum vniuersa familia concesserat. Pridie huc rediit existimans se in 40 patria tutiorem fore quam priuatis oppidis suis; quamuis nec hic adeo tuta sint omnia, nec is adeo omnibus acceptus vel in patria habeatur. Omnia sunt perfidia et scaeleribus refertissima. Factiones denique istae prorsus vniuersa confundunt, nec quidquam boni honestiue consistere paciuntur: cuncta conturbant et pessundant. 45
Caeterum Paumgartnerus prudentissimus ita se gerit vt in neutram partem decKnet, ob id minus inuisus et odio minus obnoxius ; quamuis nemo ab his hominibus bene audiat qui factionibus illorum nomen non dederit: necesse est sit impius et plane diris omnibus deuota hostia qui illorum dogmatibus non subscripserit. Id quam 50 verum sit, tu ipse tuo non paruo malo quotidie experieris. Mahm milhes sub quouis Scytha, Tartaro vel Thurca me viuere quam sub tyrannide istorum, vbi ipsi semel regnare ceperint, quod fere hic nobis Augustae contigit. Sed ita fieri solet, quoties corpus truncum palpitat sine capite. 55
Quantum ad Purgationem tuam pertinet, adiunctis htteris in- telhges quid mihi videatur; ignorare tamen te nohm, eam hic Augustae pridie quoque excus[s]am esse. Nam quum tu superioribus diebus eam mihi destinasses, continuo ad R. episcopum nostrum, antequam eum huc venturum putarem, destinaueram, quam rediens 60 huc mihi reddidit. Eam demum quum ahquibus amicis com<(m>uni- cassem, quod in rem tuam fore censerem vt ad multorum manus perueniret, quidam tui studiosissimus eam typis excudendam tra- didit. Xescio sane an tu hoc erga te studium probaturus sis. Hoc tamen tibi affirmo, hoc <non> nisi magno erga te studio factum, 65 quod sane ego improbare non potui. Nec enim video quur tibi hoc factum disphcere possit, nisi Frobenio inde ahquid decedat, quod tamen in tantula re fieri posse vix mihi persuadeo.
Misi hanc tuam Purgationem ad Vrbem Francisco Rupiho com- <m>uni amico. Miseram prius Epistolam Lutheri, vt Romanenses 70 tandem viderent quam belle tibi conueniret cum Luthero. Eam Epistolam vidit et Pontifex opera meorum amicorum. Missa est denique in Hispaniam ex Vrbe ad manus doctiss. doctoris D. Mathie Held, Cancellaru Caesaris : nec dubito quin et Caesar eam sit visurus et tota ilhus aula. Nunc autem bina exemplaria tuae Purgationis 75 misi Romam vt, si Hbeat, alterum in Hispaniam emandare possint. Hortantur me omnes amici vt tibi totis viribus persuadeam, si Lutherus denuo ahquid contra te mohatur, ne homini parcere vehs sed proprus illum suis coloribus depingere. Nam hoc mihi persuasis- simum est : nisi intercesserit Melanchthon, illum minime quieturum ; 80
59. EE: destinasset MS. 65. non addidit EE.
56. Purgationem] Choler had criti- letter). See Ep. 2936 introd. cized the Purgatio in Ep. 2937. 12—17. 69. Rupilio] See Ep. 2867 introd.
An Augsburg edition is not known to 79. propriis . . . depingere] Choler
BEr.^ is quoting from Amsdorfs letter to
58—9. superioribus diebus] In a Luther; the phrase had evidently
letter, now lost, subsequent to that irritated; for Erasmtis quotes it at
of 4 April (and carried, doubtless, by the beginning of his Purgatio. the tahellarius who brought back this
10 LETTERS OF ERASMUS [1534
quum, vt audio, aliis quoque priuatis epistolis pollicitus sit se de te iudicium suum prolaturum. Quod si fecerit, cura vt is intelligat tibi quoque calamum et linguam esse.
Quod de perfido illo tuo nebulone milu scripsisti, mihi fuit molestis- 85 simum. Verissimumest,quodaitVergilius,nusquamfidemtutamesse; nihil equidem animum meum ita excruciat vt haec peruersa hominum ingenia, quae ad insaniam me nonnunquam adigunt, maxime quoties pro benefactis et meritis malorum messis mihi redditur. Verum in his maHs animus equus optimum est condimentum, nihilque magis 90 expedit quam cogitare nos ad hoc natos vt feramus et patiamur indigna plurima. Ego iam occal<l>ui ad haec mala.
Mitto iam demum has nuces miristicas, quas ante tres menses
mittere destinaueram, si occurrisset fidus nuncius; quaeso, mi
Erasme, id qualecumque est, boni consulas: hii beUici tumultus in
95 causa sunt vt omnia sint latrociniis referta, nec via vUa tuta sit.
Postremo te oro vt, quoties occurret cui recte tuas Htteras com-
mittere possis, scribas frequenter. Ego sane illuc proficiscentem
neminem pretermittam cui meas non com<m>ittam. Et fac me
certiorem, quid Contionator tuus agat, quando in lucem proditurus
100 sit, et quid sub incude habeas, neque enim me latet, te feriatum esse
non posse. Cura denique vt valeas, Christus te nobis conseruet
perpetuo.
Data Natali die diui loannis Baptistae M.D.xxxnn. Habes pro vna epistola tres prolixas, et vt pecieras referentes 105 Trdvra Trepl Trdvrojv, nec est quod me prigricie accuses.
Agnoscis Cholerum tuum.
Doctissimo S. Theologiae professori D. Erasmo <Rotero>damo amico <do>ctissimo atque <preclar>issimo. Friburgi.
29222948. From Nicholas Olah.
Leipzig MS. (a): EE. 208. Brussels.
Esterhazy MS. 551 (j3): OE. 509. 25 June 1534.
[The Leipzig ms. is the original letter, autograph throughout. The Ester- hazy MS., written by a secretary into 01ah's letter-book, seems to represent an earlier version; the variants are such as would not arise merely from careless copying.]
S. P. Litteras quas ad me vigesima secunda Aprfiis dedisti duodecima Maii praeteriti accepi. Nuncium hunc nolui sine meis ad te litteris proficisci. Ad litteras igitur tuas breuibus accipe.
Anghae regis res scribis te ex parte credere. At credes breui in
5 omnibus. Morus adhuc captus esse dicitur cum Rofensi ; non sine
periculo, vt aiunt. Valetudo tua est michi molestissima, cuperem
2947. 91. occ8l\m\ MS. correxirmLS. loo. EE-.haheatMS. loi. EE:
valeat MS. 2948. i. S. P. a: N. Olai ad Desyderium Erasmum Rotero-
damimi ^. 2-3 hteris ad te j3. 3. breuiter /3. 4. res a: actiones jS. 6. molestissima a: ingratissima j3.
2947. 84. nebulone] Quirinus Ha- 2953. loi Choler calls them 'musca-
gius; see Ep. 2704 introd. tae'. See OED. s.v. myristic and mii-
85. Vergihus] Aen. 4. 373. meg. Cf. Ep. 2740. 17. 92. miristicas] In Epp. 2937. 82-3,
2948] FROM NICHOLAS OLAH 11
vt bene valeres et redires. Marchionem nichil facturum scribis Hillenio. Times monachos. Si factus es tam timidus et in eo constans esse pergis, non facile hunc tibi exhaurire possum timorem. Nichil tamen video quod tibi hic magnopere esset timendum, Si lo vereris obtrectaciones hominum nostrae aetatis, ab hiis nec tu nec alii, dum viuunt, hberi esse possunt. Hic parum, isthic vbi nimc es existimo plurimum tibi posse (quod absit) imminere mah, si praesencium temporum condicionem consideraueris. Caue igitur mihtes Luteranos, quorum fortasse rabies ad ea vsque loca vbi nunc 15 agis (Dii malum hoc prohibeant) breui penetrabunt.
Meum in te officium, de quo scribis, tale est vt nichil a te ahud exigat quani testimonium tui erga me amoris vtque Olaum tuum semper ames. Reditum meum in Hungariam scribis tibi incommo- dum futurum, siue huc redeas siue non. Quocunque me fata vocent, 20 tuum, quem nosti, omnibus in locis habebis Olaum. Vtinam, mi Erasme, saluis rebus reuerti possem : nichil eo esset michi iucundius. Patria, fratres, amici et ahi necessitudine intima michi iuncti me hortantur vt redeam. Sed id quam com<(m)ode nunc facere possim, rebus non modo Hungaricis, et pubUcis et meis quoque priuatis, sed 25 eciam ahis regiis non sine magno malo turbatis, vix statuere satis possum. Huius rei causa tempori seruiendum esse arbitror. Apud reginam meam, ducem Arscoti, Panormitanum fui tibi vice epistolae, et quae voluisti eis retuh. Vale ; et me, vt soles, ama.
Bruxellae. 25. lunii Anno 1.5.34. 3°
Tuus, vt nosti. Olaus etc.
Excellentissimo viro D. Erasmo Roterodamo, Sacrae Theologiae Doctori etc, Domino et Amico precipuo et obseruandissimo.
2949. From Christopher Gering.
Breslau MS. Rehd. 254. 71. (Augsburg.)
EE^. 118. 26 June 1534.
[An original letter, autograph throughout.]
Clarissime doctissimeque vir, Domine obseruandissime, Dominus loannes Paungartnerus, dominus meus, misit hesterna die proprio conducto nuntio ad te htteras ; ahquidque simul, quemadmodum ex htteris suis satis inteUexeris. Hoc excellentiae tuae hisce rudi<bu>s
2948. 8. monachos a: funigeros j8. eo a: hoc timore j8 9. perges /3.
hunc . . . timorem a. : tibi eum exhairrire possum /3. hic tibi j8. 11. vereris
a: times ^. 12. nunc 07n. j3. 13. plurimum existimo /3. posse . . . absit
om. /3. 14. consideraris jS. 15-16. nimc agis a: es /3. 16. malum
hoc a: id )3. breui om. j8. 17. ahud a te j8. 18. vtque a: et vt j3.
19. semper om. /3. 19—20. /8: incommodo a. 21. orrmibus in locis om. /3.
23. amici, fratres ^. ahi otn. j8. intima om. ^. 26. sine . . . malo a:
minimum (8. satis statuere j3. 30. Armo om. jS. 31— 3- Tuus . . .
obseruandissimo om. j8. 2949. 4. rudis MS. correximus.
2948. 7. Marchionem] See Ep. 2949. 3. Utteras] Paimgartner had
2912. 34n. written on 26 May (Ep. 2939) and it
15. Luteranos] Similarly Choler re- is possible that this is the letter re-
gards Phihp of Hesse as a possible ferred to, delayed in transmission, hke
threat to Freiburg (Ep. 2947). Epp. 2936-7 (see Ep. 2936 introd.).
12 LETTERS OF ERASMUS [1534
5 meis, hoc nuntio domini volebam ostendere, vt, si forte hic alio citior ad te veniret, non suspicares dominum meum nullas ad te trans- misisse litteras. Deus te interim diu nobis conseruet incolumem. Vale, Germaniae decus vnicum.
XXVI die mensis lunii Anno a virginis partu MDXXxmi. 10 Ex<cellentiae) tuae obsequiosissimus Christophorus Gering.
Clarissimo doctissimoque viro, domino Erasmo Rot., theologiae professori celeberrimo, domino suo obseruandissimo, Friburgi Brisgoiae.
28862950. From James v of Scotland.
British Museum MS. Royal 18 B vi, f. 27 v». (a). Holyrood.
Caprington Royal Letter Book (/3). i July 1534.
[For the Mss. and the circumstances of this letter see Ep. 2886 introd. The letter (with James' reply to Cochlaeus, now in St. Mark's Library, Venice, Cod. ix. 66, Lat. p. 98), was carried by Cochlaeus' servant, Francis (cf. Ep. 2886. i^n). On 28 Oct. 1534 Cochlaeus tells Faber that James has answered Erasmus ' gratiose ' ; although Erasmus was disliked by the Seots bishops and monks (some of them, to whom Cochlaeus had sent as a gift Erasmus' De ecclesiae concordia, had apparently not been too pleased with it (Friedensburg, ZKG. 18. 2, pp. 261-2).]
lACOBVS DEI GRATIA REX SCOTORVM ERASMO ROTERODAMO, VLRO DOCTISSIMO, SALVTEM.
Petitionis tuae ratio, Erasme doctissime, apud nos sic est habita, vt ab homine nostri inprimis studioso profecta censeatur, et tu id agere videaris quod nisi cum maxima Christianae reHgionis iactura negligi non potest. Proinde quam grata superuenerit nobis ad com- 5 munem Christianorum hostem Lutherismum repellendum Erasmi commendatio tute cogita. Quod autem veterem illam necessitudi- nem memoras quae tibi cum patre nostro fratreque intercessit, et illorum interitum palam deploras, facis ex mira animi tui humanitate vt tam multo ante fato functos amicis votis prosequaris. Quo
10 nomine debere nos tibi fatemur qui parentes nostros haud secus quam si viuerent colas, celebres et ames. Recte itaque persuasisti tibi, Erasme, non ad ignotum principem scripsisse te. Senties amici Regis animum non in hac tantum caussa sed in maiori longe negotio, vbi contigerit, tuo fauentem desiderio. Quamobrem, Erasme doctissime,
15 persta et, vt coepisti, nos nostrosque non vulgariter ama : quod ne immune facias curabitur.
Bene vale, vir doctissime, ex regia nostra Sanctae Crucis. Kalendis lulii Anno ab incarnato domino trigesimo quarto supra millesimum et quingentesimum.
2950. I. nos /3: me a. 2. vt /3: vt et a. 4. a: superuenit j3.
8. /3: mera a. 9. a: iam /3. ^: amici a. 14. j3: fauendum a.
16. immime scripsimus : impune aj3.
2949. 5. domini] The word is added ployed the ' tabellarius ' of Erasmus
in the margin, and before it there had who carried Choler's three letters.
been written in the margin a word no 2950. 1 2 . non ad ignotum] If James
longer legible. It seems unhkely that had read the Farrago Noua Epistola-
Gering was sending his letter by a rum lie might have observed that, in
second messenger belonging to Paim- 15 19, Erasmus was imable to remem-
gartner and it is possible that he em- ber his name (see Ep. 964. 28n).
2951] 13
29382951. To JoHN Genesius Sepulveda.
Sepuluedae Epistolarum Lib. 7. 1557, f°. B7 v°. Freibvirg.
Sep. E. p. 90. 3 July 1534.
ERASMVS ROTERODAMVS I. GENESIO SEPVLVEDAE S. P. D.
ExcvsABiLivs labitur, vir eruditissime, qui docendi studio dormi- tat alicubi, praesertim in tali argumento, quam qui reprehensoris ' personam suscepit, maxime si id faciat cum conuicio. Saepenumero prodest inimicus vitia nobis exprobrans ; cui tamen nihil debetur gratiae, qui duni laedere studet iuuat (neque enim hoc beneficium 5 datum est, sed arreptum) ; quanquam Stunica in postremis annota- tionibus moderatior est quam fuit in prioribus libellis, nisi quod Inachi Card. Uterae subindicabant quaedam omissa, quae magis pertinebant ad maleuolentiam quam ad eruditionem. Hoc vtcunque habet, a me tamen Stunica non fraudabitur sua laude. Quod profuit 10 in aliis, a me non perstringetur defunctus.
Nouum Testamentum nunc rursus excuditur, cum annotationibus meis. In quibus non parum sudoris exhausi: vtinam initio iustam curam adhibuissem. Locum de avaTOLxei tuo admonitu tractaui attentius. Sed quod addis de propriis et ambiguis, non minus est 15 ambiguum 'coniunctus est' quam 'confinis est'. Nam 'confinia' quae inter se similia sunt vsitatius dicuntur quam 'coniuncta'. Chrysostomus non horret verbum yeirvta^ei, 'vicinus est'.
In locis et historia crebro lapsus sum, dum credo collectaneis Hieronymi, Bedae et aHorum recentiorum. De Rhegio locus cor- 20 rectus est ; quanquam de interuallo quod improbauit Stunica se- quutus fueram Hieronymum, et ni fallor, etiam de Graecia ; tametsi locum arbitror deprauatum.
Nicopolim in Thracia ponunt et Chrysostomus et Theophylactus et, ni fallor, etiam Catalogus locorum. Ex narratione sensi non 25 posse esse in Thracia, et miratus sum quid sequutus sit Chrysosto- mus, nisi forte pro Ambratia aut Ambratio mutauit Thracia. Is locus iam correctus est. In Catonem Ciceronis nihil a me notatum. Tantum armotaui in Officia, idque ante annos triginta sex ; rehqua adiecit Faustus, me in patriam reuerso. An post addiderit aliquid 30 Goclenius nescio.
In te tota erraui via. Quidam Genesius Mendesius olim e Roma ad me scripsit epistolam Graecam. Post, nactus tuum libellum, non diligenter inspecto titulo putabam eundem esse. At ille se profite- batur Lusitanum. Te Cordubensem esse nunc primum admoneor, 35 aut certe nunc primum attendo. Alioquin vel sine cosmographis sciebam Senecae patrem Hispanum esse et Cordubensem ; sed mihi gratissimum est, mi Sepulueda, meam dormitantiam abs te vellicari.
12. rursus] Erasmus' final edition 14. avcrroixel] Gal. 4. 25.
appeared in 1535 ; the Preface Contra 29. Officia] For this, and for Eras-
Morosos quosdam ac indoctos takes up mus' inexact dating, see Ep. 152
some of the points disoussed between introd.
Erasmus and Sepulveda. Sepulveda 32. Mendesius] We do not know
wrote again when he had seen the who this was.
new edition (Ep. 3096); but whether 33. Ubellum] The Antapologia pro
his letter is a direct answer to the Alberto Pio. present letter is not clear.
14 LETTERS OF ERASMUS [1534
De Stunicae apologia in lacobum Fabrum nec ego quicquam scio,
40 nisi quod ipse citat. Argumentum erat quod Faber negarat hanc
Noui Testamenti editionem esse Hieronyrni aut ab ipso castigatam.
Mea versio e libris Graecis non damnat nostram editionem, quum
fatear interpretem habuisse exemplar in multis locis emendatius
quam habuit Chrysostomus aut Theophylactus. Nec mihi res est
45 cum haereticis, sed cum Athanasio, Chrysostomo, Cyrillo.
Occasio deprauandi apud Graecos hinc praecipue fuit, quod scriba in contextum transtulit id quod studiosus ahquis ex aho Euangehi loco annotarat in margine.
Quod adducis Pontificiae bibhothecae auctoritatem, acciperem
50 nisi exemplar quod sequutus est Franciscus Hispaniae Card. missum
esset ex Pontificis bibhotheca tanquam germanum. Atqui hoc fere
conuenit cum exemplaribus meis. Bullam auream nec ipse vidi.
Cutbertus Episcopus Du<ne)lmensis, vir apprime doctus, mihi nar-
rauit, cui credidi. De correctione codicum non dixit esse in bulla,
55 sed aiebat idem mutationem Graecorum codicum esse factam. Vidi
et ipse codicem EuangeHorum ex bibhotheca Capnionis qui per
omnia consentiebat nostrae editioni Latinae ; verum is erat recentior.
Cuperem plura tecum, vir eruditissime, sed iam corpusculum
multis scribendo delassatum est ; scribam ahas per otium accuratius.
60 Vale.
Friburgi. 5 Non. lul. 1534.
Si quid oflFendes mendi, scito me non recognouisse.
2952. From Boniface Amerbach.
Basle MS. C. VJa. 73. 177, 216. <Basle.>
<c. 19 July 1534- >
[These are two drafts of the same letter, written on separate sheets ; each of them follows a letter to Damian a Goes surviving similarly in two drafts. The letter to Erasmus can be dated by the correspondence between Damian and Boniface. Damian wrote to Boniface on 4 July 1534 (Basle MS. G. II. 17. 318). He received an answer (ib. C. VI». 73. 177 v»., 216) from Boniface on 21 July. Damian rephed (ib. G. II. 17. 320) to this on the same day; and in acknowledging his reply Boniface speaks (ib. C. Vla. 73. 216 v^.) of having written his previous letter 'three days ago'. Since Boniface could hardly have received the reply before 22 July, it would seem that the first of Boniface's two letters (and the letter to Erasmus) must have been written not earlier than 19 July. The letter to Erasmus and the first of the letters to Damian both speak of Boniface's intention of visiting Freiburg 'intra dies decem aut
2951. 39. Stunicae apologia] See is the following comment on this
Epp. 2905. 36n, 2938. 67-9. postscript: 'Mostrome el Senor Doc-
42. nostram] The Vulgate. tor Sepuh^eda en Pozoblanco esta
50. Franciscus] Ximenes ; for what epistola original de Erasmo, muchos
is here said of this Vatican MS., see afios ha, y era con poca margen arriba
Contra Morosos quosdmn LB. vi.*** y en los lados, y papel muy grueso
62. Si quid . . . recognouisse] The y moreno, y escripta con pluma de
editor of Sep. E. prints a number of cafia, y era mala letra, sin cerrar el
notes made by J. F. Francus, a con- papel ; y ofendiose el Doctor desta
temporary of Sepulvoda, in a copy of adicion, porque escribiendole a el,
the i557editionof Sepulveda'sletters. justo era mirar lo que escribia.' Among these notes (Sep. E. p. 391)
2952] FROM BONIFACE AMERBACH 15
14'; if the plan was adhered to, the visit would fall in the beginning of August.]
S. P. Quod ad te scribam, clarissime Erasme, nihil nunc occurrit, nisi audire non pigeat quod perpetuo tibi imprecor, nempe vt recte et ex animi sententia valeas studiisque bonis promouendis quam diutissime supersis. Valetudinis certe tuae vt ocularis testis esse possim, intra dies decem aut 14 profectionem istuc institui, te coram 5 salutaturus. Cetera sine vlla exceptione omnia a me postules et expectes velim. Cura vt valeas, domine mi, patrone incomparabilis.
S. P. Quod ad te scribam, mi Erasme, nihil nunc occurrit nisi quod te quam rectissime valere cupio. Deinde si mea opella vti velis, vt scire possim : qui certe ita animatus sum vt omnia a me et postu- ic lare debeas et expectare. Heruagius nuper litteras suas vt istuc mitterem rogauit, sed diutius apud me heserunt quia nullum in- uenerim istuc proficiscentem.
2953. From John Choler.
Leipzig MS. Augsburg.
EE. 209. 25 July 1534.
[An original letter, autograph throughout: the address sheet is missing. The date is confirmed by the references to More, and to Logus' book, as well as by comparison with Epp. 2937, 2947.]
S. P. D.
Graviter tuli et mihi plurimum sum indignatus, quod proximo nuntio fidem habuerim, quodque ei meas ad te Htteras commisissem ; et propemodum desperaueram eas vnquam ad te peruenturas. Nam is certe monachus alicubi elapsus esse videbatur. Verebar idcirco, ne, si htterae interceptae ad euangeHcorum manus Argentorati 5 peruenissent, nobis fraudi foret, quum multa inculcauerim Hberius, quae noHem pubHcari. Sed opinione meHus res cessit: vt non solum Htterae, sed et nuces quoque (quae me maxime soHcitum habuerant), tibi per eum redditae fuerint.
Quod autem Htteris meis respondere nequiueris, mirum immodum 10 doleo. Magis vero me excruciat, quod vetus morbus te repecierit. Miseret me tui quod tanta tamque indigna totque cruciatus ferre cogaris. Sed spero fauente Christo breui te pristinam sanitatem recuperaturum. Interim aequo animo ferendum est quidquid Deus et natura nobis iniunxerit. Ita sane nonnunquam me ipsum, quum 15 aegroto, solari [me] soleo, persuasus quod toUerandis his maHs virtus quoque tolleranciae roboratur: quum afflictio pacienciam pariat, paciencia probationem, probatio autem spem, quae nunquam faUit nos aut destituit. Verum quid, sus Mineruae, ego hec tibi com- memoro ? Vnum certe me consolatur, quod non plus oneris Christus 20 2953. 16. me seclusit EE.
2952. II. Htteras] Presumably Ep. meas . . . htteras] Ep. 2947. 2945. 10. nequiueris] Erasmus seems to
2953. 2. nuntio] He seems to have have answered Choler's letter of 24 been, despite the suspicions of Choler, June (Ep. 2947) ; but, except for Ep. a messenger employed by Erasmus: 2906, no letter ofhis to Qholer in 1534 see Ep. 2947. has survived.
16 LETTERS OE ERASMUS [1534
tibi imponet quam ferre possis, et faeiet vt haec temptatio tibi cessiira sit in gloriam regni aeterni, et pro sua misericordia prestabit vt sanus et incolumis breui amicis omnibus sis satisfacturus.
Quantum vero ad litteras tuas priores et nouissimas pertinet : rem
25 omnium accerbissimam et luctuosam mihi denunciarunt, Morum scilicet tuum tam miseram et crudelem fortunae sortem sustinere. Heu nimis vera iam pridem negociatores hic nostri nunciarunt, sed mihi non credita; erant enim fere eadem quae ex tuis litteris accipio. Certe malorum omnium causa sunt mulieres. Infehx Morus
30 recte cum Seneca dicere potest
Quid me, potens Fortuna, fallaci mihi blandita vultu, sorte contentum mea alte extuUsti, grauius vt ruerem edita receptus arce ? etc.
35 Nescio certe quomodo natura comparatum sit vt raro iniqua sors maximis virtutibus parcat atque, vt quisque vir est optimus et innocentissimus, ita maxime obnoxius fi<(a>t odio tyrannorum. Primi sunt boni in quos impia grassandi libido et saeuicia sibi locum vendicat. Veniet tamen tempus quando bonorum innocencia et
40 malorum impietas sua habitura sint praemia. Nec interim deerunt Moro toto orbe preclara ingenia, quorum testimonio innocencia eius et regis crudehtas palam fiet et posteritati commendabitur. Doleo nihilominus regis (aHoqui multis virtu<ti)bus clari) vicem, qui vnius muherculae causa tam male sibi et vniuerso regno consulit. Verum
45 quid non potest blandus et caecus amor ? ' Vincit sanctos dira cupido.'
Sed ego ahenam calamitatem deploro et propriae fere sum obUtus. Nam quibus hic nos iactemur tempestatibus, quibusque simus obruti pericuhs, vix queo describere. Nullo vnquam tempore maiori dis-
50 crimine versati sumus. NihU superest, nisi vt proximo quoque die hinc eflFugiamus, si modo hcebit eflfugere. Senatus Augustanus, ab hereticis persuasus, primum omnibus catoHcis hic contionatoribus sUencium praedicandi verbi Dei imposuit, idque pridie quam has ad te darem ; secundo, in omnibus ecclesiis et sacelhs quae ad iUorum
55 ditionem pertinere visa sunt missarum celebrationem sustiUerunt, et in mo^na^sterUs fratrum mendicancium campanarum quoque pulsum. Idem fecerunt in monasterUs virginum, quibus egrediendi facultatem obtulerunt, quaecunque veUnt ad eorum contiones per- gere ; concessa quoque nubendi facultate. CoUegUs adhuc concessa
60 est facuUas sacrificandi et canendi horas (vt vocant) canonicas ; in quorum tamen basiUcis eas aras, quas laycorum sumptu structas contendunt, clauserunt, vt sacrificari in eis non possit, homines praeter modum anxie reUgiosi. Non tamen longe abesse puto vt et tota vrbe missas et caetera sacra abrogent.
65 Sentencia R. episcopi nostri Christophori constanter perdurat, vt
31. Fortunapotens MS.: correximusexSeneca. 37. EE:6tMS. 43.
EE: virtubus MS. 50. quoque scripsimus: quoqo MS. 56. EE: mos-
teriis MS. 57. EE: ^grediendi MS.
30. Seneca] Oct. 377-80. 45. Vincit ...] Seneca, PAoedra 980.
2953] FROM JOHN CHOLER 17
vniuersus ecclesiasticus ordo continuo hinc emigrare debeat, cui te subscripturum non existimo, qui secessum semper improbare mihi visus sis. Stat tamen fere omnium immota mens secedendi. Interim sacras et priuatas aedes factionibus saeuientibus diripiendas re- linquemus, nec puto vnquam futurum vt denuo huc reuertamur. 70 Et quod mihi videtur grauius, nondum satis constat quo confugia- mus ; et si qui sunt qui nos recipiant, adhuc tamen sumus incerti quam diu simus apud eos permansuri, quum periculum sit ne et ilU mutent mentem et rehgionem, vt et inde cogamur eflfugere. Misera certe omnium nostrum est conditio, quando nulhbi stabuhim sit 75 confidenciae nec vllum profugium nec praesidii ahcuius spes. Ego coepi sarcinulas componere ; phirima tamen carissima mihi sunt rehnquenda. Sed nil aeque me excruciat quam quod hanc florentis- simam patriam meam nefandissimorum et perditissimorum morta- hum hbidini perdendam et deripiendam rehnquam. Nequeo satis 80 deplorare infelicissimam mul<t>orum bonorum virorum sortem. Sed stultum est dolere vni quod spectat ad vniuersos. Nihil superest nisi vt omnia Deo committamus, qui dubio procul iustus est et haec nobis flageUa non nisi merentibus recte irrogat, remissurus iram si nos scelera nostra dignis lachrimis deplorauerimus et ad mehorem vitam 85 nos conuertemus.
Ego te oro, vt in posterum tuas ad me htteras domino loanni Baumgartnero destines. Is, etsi impresenciarum presens hic non sit, vel etiam in posterum futurus esse non possit, semper tamen suos homines hic detinebit qui aduen<ien>tes htteras, quibus spectant, 90 facile poterunt destinare. Nam quandiu hic sim permansurus, mihi non constat. Idcirco mihi rem feceris gratissimam, si ad nos, quam primum fieri possit, rescripseris. Est mihi in propinquo loco sacer- dotium, eo res meas premittam vt, quoties necessitas incubuerit, subsequi possim. 95
Mitto tibi fasci<cu>lum htterarum ab Anselmo Ephorino. Is tibi mittit vetustos tres autores nuper excus[s]os in Itaha et D. Antonio Fuggero dedicatos. Sed, vt audio, iterum nunc hic Augustae excu- duntur. Id ego ideo scribo, ne Frobenius, si veUet imprimere, operam ludat. 100
NU est quod Paumgartnero propter nuces muscatas tuo nomine gratias agam, nam eas tibi ipse non misit.
Opto te postremo perpetuo incolumem. Deus faxit vt te breui inteUigam conualuisse. Nos quaecunque sors tenuerit, tui sumus futuri perpetuo. Vale. Christus te nobis et ecclesiae suae conseruet. 105
Data NataU Die S. lacobi apostoh 1534.
Agnoscis tuum
81. EE: mulorum MS. 85. EE: sc§lera MS. 90. EE: aduentes MS. 96. EE : fascilum MS.
96. Anselmo] See Ep. 2956. 102. ipse] They were a gift from
97. tres autores] The book spoken Fugger; see Epp. 2937. 81-8, 2947. of is Logus' edition of Gratius, Neme- 107. Agnoscis tuum] After these sianus, and the Halieutica of Ovid, words Choler added the distinctive printed by Aldus in 1534; see Ep. mark which he usually made after 2568. I5n. his signature.
452.11 n
18 LETTERS OF ERASMUS [1534
2954. From Uliiich Zasdjs.
Leipzig MS. (Freiburg.)
EE. 210. 27 July 1534.
[An original letter, autograph throughout.]
Sese commendat. Quia 'minuit presentia famam', et vltro michi compluria sint negocia, simul et valetudine solita infestor, fac, si me amas, adulescentem ne me visitet: domi contineto. Denique, cum valetudo aurium in dies magis gliscat, quid lucri faceret si cum multa 5 mecum loqueretur, ego non nisi per interpretem respondere possem ? Vale. De nuncio Augustano, si quis appetierit, curabo.
Ex edibus et adeo ex mensa, crastina post Anne etc. Anno etc. xxxiiii.
Tuus Zasius.
10 Ad magnum Eras. dominum et preceptorem obseruatiss.
2955. To Erasmus Schets.
Bodleian MS. Lat. Misc. C. 20. f. 54. Freibiirg.
30 July 1534.
[An original letter, autograph throughout. Schets has endorsed it: 'hanc accepi a Domuio Erasmo Rotterodamo, die xiiii* Augusti. 1534. per illius famulum lo. Clauthum '.]
S. P. Fasciculum litterarum quem Argentoratum miseras per Conradum lohannem accepi : Damiano suas tradidi. Is nunc ad iter Italicum accinctus est, bonis vt spero auibus.
Me in hoc aestu sic impetiit morbus meus vt finem sperauerim. 5 Sed Deo nondum ita visum est. Dominus est. Faciat quod bonum est in oculis ipsius. Qui nisi dederit aliam valetudinem, etiamsi tantum iter esset bidui, non auderem hoc corpusculum profectioni committere. Imo vix semel intra tres menses hcet prodire domo. Sunt tamen isthic amici non stupidi, qui monent mihi cauendum 10 a Franciscanis. Cesar huic hominum generi tribuit plurimum. Animus tamen suspirat Brabantiam, nec me deterrerent monachi, si valetudo esset mediocris.
Visum est hunc loannem Clauthum famulum meum emandare in
2954. !• mLnuit . . . famam] Clau- commended to Erasmus by Grapheus
dian, ISeU. Gildon. 385. (Epp. 2916. 8-19, 2981). From Ep.
3. adidescentem] Perhaps Damian 2997 we learn that he came to Frei-
a Goes. burg while Damian a Goes was there
2955- 2. Com-adum] He is men- (Damian arrived ante 23 April, and
tioned again in Ep. 2992, and was left on 18 Aug.). His engagement, or
perhaps a busLness correspondent of expected engagement, is mentioned
Schets in Strasbourg. He may be in a letter of July 1534 from Levinus
the Conrad of Ep. 2972. i, whose Ammonius to Olah (OE. p. 514).
' famulus ' carried a letter from Ammonius Lnfers from it that Eras-
Erasmus to Sadoleto. mus does not mean to retum to
10. Franciscanis] Cf. Epp. 2898, Brabant. Erasmus in fact wanted a
2906, 2918. Brabantine because he mistrusted
13. loannem Clauthum] John Clau- Germans (Ep. 2916. 8-9). He tells
thus (t 10 Sept. 1534) was a native of Grapheus that he does not mind
the Low Countries (OE. p. 514) re- whether his new famulus is a good
2955]
TO ERASMUS SCHETS
19
Angliam, partim vt extorqueat pensionem, partim vt altera cuius diploma apud te est confirmetur, partim vt certius aliquid cognoscam 15 de amicis. Louanii quidam Anglus dixit Morum liberatum: quod ideo vix credo quia misere cupio esse verum. Cesar in Hispaniis aliquot ex amicis meis doctis coniecit in carcerem, vt scribit Viues. Expectamus regnum Franciscanorum.
Designa huic apud quem debeat in Anglia deponere pecuniam 20 quam illic accepturus est. Ex litteris quas ilH commisi nihil ei poterit oriri periculi. Admonui autem ne ab vllis accipiat litteras praeter- quam abs te.
Expecto volumen linteorum, cuperem autem vt adderes sarcinae aliquot metas boni saccari, quod hic nusquam inuenitur, et octo aut 25 decem libras amygdalorum recentium: quorum hic nulla est copia, etiamsi libram vehs emere floreno. Et in extremis soleo ad lac amygdahnum confugere.
Scribe quid impenderis, vt addam syngraphae.
Hic minae belli cito conquieuerunt. Habet dux suum ducatum. 30 Hec ciuitas mihtes quos conduxerat dimisit.
scholar, provided he can write some kind of Latin, and is not a Lutheran or the like. He prefers a man of mature age to a youth, as the position is one of trust (Ep. 2916). In parti- cular, he seems to have wanted some- one whom he could use as his confi- dential emissary to England (for making the jotuney, a native of the Low Countries would be specially suitable). Clauthus was in fact sent to England at the end of July (Ep. 2981. 2). He carried with him the present letter, delivering it in Ant- werp on 14 Aug. It was Erasmus' intention to use him in connexion with the project for commuting his English pensions; for the project see Ep. 2896. 24n ; and he had given him a copy of the legal instrument drawn up for giving effect to the commuta- tion. At Antwerp Schets, to Eras- mus' annoyance, gave him the original of the document (Ep. 2997). Already before he left Erasmus had become suspicious of him. In a letter to Schets (Ep. 2981) he calls him an Anabaptist. He had found him morose and secretive, and believed him to be 'infected with all the heresies'. His conduct when he set out for England had been particularly suspicious — -he had departed without taking any sort of leave of his master (Epp. 2980-1 ; cf. Ep. 2997). What basis there was for Erasmus' suspicions, we do not know. Some of them were probably created by the fact that between the end of July and the end of November
he was left without news of any kind about Clauthus (Ep. 2980). Clauthus presumably sailed for England from Antwerp not much later than 14 Aug. He was expected to pass through Louvain on his way back, and Gocle- nius expected him at Louvain early in September (Ep. 2998). He died at Rochester on 10 Sept. 1534. Erasmus learned of his death some time before 28 Nov. — the news reached him through a letter written by Reyner (Reginald Wolfe) to Grynaeus, trans- mitted probably by Amerbach (see Epp. 2980, 2997; cf. Ep. 2998). From Ep. 3028 it appears that Erasmvis blamed Livinus Panagathus for his troubles with Clauthus. The con- nexion of Clauthus with Reyner afTords perhaps some justification of Erasmus' suspicions of him.
14. pensionem] The Aldington pen- sion.
altera] The pension from the Archbishop ; for the diploma cf. Ep. 2896. 24n.
18. scribit Viues] In Ep. 2932. 30. The Spaniards imprisoned were John Vergara and his brother B. Tovar.
19. regnum Franciscanorum] See above, II. 9-10; and cf. Epp. 2898, 2906, 2918, 2956, 2961. 44-6.
24. linteorimi] Cf. Epp. 2924, 2944.
30. dux] Ulrich of Wiirtemberg.
31. milites] EnroIIed in fear of the movements of Philip of Hesse, and no doubt disbanded after the peace of Jime. See Epp. 2936-7, 2947.
20 LETTERS OF ERASMUS [1534
Optimae coniugi tuae dulcissimisque liberis salutem plurimam. Datum Friburgi 3. Cal. Augusti. 1534.
Eximio viro D. Erasmo Scheto negotiatori. Antwerpiae.
2956. To JoHN SiNAPros.
Basle MS. Frey Grynaeus, MS. II. 9. 134. Freiburg.
31 July 1534.
[The MS. is a contemporary copy. The text was printed by R. Staehelin in Briefe aus der Reformationszeit, Basle, 1887, pp. 23-5. The ms. contains a number of errors ; the corrections here indicated are, with tliree exceptions noted in the apparatus criticus, those made by Staehelin. Staehelin printed, with this letter, from the same ms., a letter of SLnapius to Pliilaenus Lunardus (pp. 25-6). Sinapius' letter is dated 13 April 1534; it would appear from it that at that date Philaenus was setting out from Italy for Germany, and that he carried with him the letter from Sinapius which the present letter answers, together with letters from FogUeta, Calcagninus, Manardus, and Anthonius Liircus (i.e. Luceus) Lusitanus ; none of these letters is extant. AU these persons, except Anthonius, are mentioned by name in the present letter; though from 11. 19-2 1 we learn that the letters were delivered, not by Philaenus, but through Jerome Froben. Sinapius' letter to Erasmus was written to introduce Philaenus and his friend Odonus. From Ep. 3002 it appears that in March 1535 the two friends were uncertain whether the commendatory letter had reached Erasmus. The year-date is confirmed by the reference to the Mvinster Anabaptists, as well as by what is said of Luther and Herbom.]
ERVDITO AC DISERTO VIRO lOANNI SINAPIO MEDICINAE CANDIDATO APVD IVIANARDVM FERRARIAE.
Apposito verbo auspicatus es epistolam tuam, quo tamen Nero, ni fallor, offensus legitur, ego delectatus sum. Nam hisce temporibus plane fatalis quidam furor plurimos occupauit, vt nulla precatio magis conueniat quam vyiaiveiv.
5 Viglius huc reuersus nullam tui fecit mentionem, fortasse quia non incidit occasio, et erat aHoqui occupatissimus in aedendis Institu- tionibus iuris graecis et suis in illas commentariis. Ne Ansehnus quidem vllam tui in suis ad me htteris fecit mentionem. Tui vero candoris, mi Sinapi, quod mihi tantopere gratias agis de conuictu
10 insignis medici Manardi. Ego, vt epistohs tum delassatus, tribus verbis te commendaui, idque non dihgenter. Tuis it^a^que moribus debes, quod in eius viri domesticam consuetudinem receptus es. Quo nomine profecto tibi gratulor; vix enim arbitror ahum hoc seculo viuere qui Manardo in re medica sit magis expertus.
15 Quod me statueras nuncupatione cuiuspiam operis tui nobilitare, non minus grata est tua voluntas, quam si presti<ti>sses. Laudo 2956. I. quo scripsimiis: qua MS.
2956. I. epistolam] Not extant. Italy, Viglius paid a brief visit to
NeroJ See Suet. Nero 39. Sina- Erasmus in Oct. 1533. After a long
pius had apparently substituted the stay in Basle, where he saw through
Greek vyiaiveiv for the usual S. P. the press his edition of tlie Greek
He used the same form of greeting Justinian, he again visited Erasmus
when writing to Grynaeus, Gryn. E. in Jan. 1534; cf. Ep. 2878. 3n. p. 132 (a letter dated 'xiiii Id. Sept.' 7. Anselmus] The letter is per-
<I534>), and no doubt used it as in haps that mentioned in Ep. 2953. charaeter with his medical profession. 10. Manardi] See Epp. 2461 introd.,
5. reuersus] On his return from 1587. 288n.
2956] TO JOHN SINAPIUS 21
etiam quod isti Occasioni quae feliciter oblata est nihil passus sis decedere, sed a fronte putaris arripiendam, quum occipitio sit caluo. Philenus hic nondum comparuit. Tuam ac medici epistolam accepi per Hieronymum Frobenium. Suspicabar allatas a Bebelio typo- 20 grapho, qui nunc rm-sus petiit Italiam.
Augustino Fohato vicissim ex me salutem annunciabis. Medici htteris respondeo.
Cehi Calcagnini memoriam per te mihi refricari fuit gratissimum ; in quo viro probitas et eruditio sic paria faciunt vt nescias vtro 25 nomine sit magis suspiciendus.
Manardo non solum meo nomine salutem dices mutuam, verum etiam gratias ages, quod te complectitur. Omnino mah cuiusdam fati mei est quod cogor cum tot excetris apologiis conflictari, verum hoc malo quam si ego multos inuectiuis lacesserem. Nunc inter tot 30 apologias inuectiua nulla est Erasmi ; nec tamen omnibus respondeo. Vincentio cum suis scurris Dominicanis fui mutus, quemadmodum et Sichemo Dominicano et Scahgero, et Nicolao Herborn Franciscano commissar<(io> Cismontano. Audis insignem monarchiam. Is Ant- uerpiae per suos gregales contra Caesaris edictum emisit sermones 35 quadragesimales, quasi Coloniae habitos, in quibus nec est eruditio nec eloquentia nec iudicium nec ingenium nec vllum piae mentis vestigium. Videtur in hoc tantum aedidisse vt subinde aspergat prouerbia dSeA^tKa : Erasmus est pater Luteri : Erasmus posuit oua, Luterus exclusit pullos : Luterus, Zuinghus, Oecolampadius et 40 Erasmus sunt mihtes Pilati, qui crucifixerunt lesum. Caesar videtur ilhs multum tribuere, quorum opera abutitur ad iaciendum semen euangehcum in nuper repertis regionibus. In Eugubino nunquam credidissem esse <(tantum) iuuenihs imprudentiae. Admonueram hominem honorifice ; et iUius ingenium egebat monitore, tumultua- 45 rium et arrogans. lUe pro amica admonitione reddidit epistolam plenam manifestis mendacus, sed vuhieribus addit malagma: vehiti quum in hbris aduersus Luterum de Germanis loquens toties iteret natiuam gentis feritatem, veterem gentis barbariem, nationis im- manitatem &c., tamen arbitratur hec vuhiera pulchre dehnita mala- 50 gmate, si neget se quicquam dixisse in nationem, de gente bene sentire. Impudentia vere monachahs. Quid Lutero ac<c>iderit nescio. A me ne verbo quidem lacessitus emisit epistolam adeo furiosam vt us quoque vehementer disphceat qui iUius sectae sunt addicti, et minitatur insuper suum de me iuditium. Quid multis ? 55
22. Augustino corr. ex Francisco MS. 33. Sichemo scripsimus: Sichino
MS.
18. occipitio] See Phaedms 5. 8; wrote poetry.
Cato, Dist. 226; cf. Adag. 670. 32. Vincentio] See Ep. ii96introd.
19. Philenus] Philaenus Lunardus. 33. Sichemo] Eustace of Sichem; See Ep. 3002. see Epp. 2264. introd., 2353. i6n,
medici] Probably Antonius 2443. loon, 2500. 2in.
Luceus; see Ep. 31 13. 39. dSeA^tfca] i.e. cmrent among
22. Augustino] Agostino Foglieta. the Friars.
A Genoese of patrician family, the 46. epistolam] Ep. 2513, which,
father of the more celebrated his- though written in July 1531, was not
torian and scholar, Uberto Fogheta pubhshed imtil 1533. (1528-81), and his brother Paul, who
22 LETTERS OF ERASMUS [1534
Video morbum plane fatalem. Anabaptistarum tanta vis inundauit in Germaniam inferiorem, vt sit incredibi<le/ dictu. Quinquaginta naues interceptae sunt, sexaginta o<brutae/. De ceteris consultatur. Intra Monasterium, metropolim Westp<haliae/, pugnant obsessi ab 60 episcopo ac duce luliacensi. Habent Enoch et Heham, aliosque prophetas, qui predicunt proxima quatragesima mundo finem futu- rum. Vale.
Prid. Cal. Aug. 1534. Paucis ante diebus tuas receperam litteras.
Erasmus Rot. mea manu.
2957. From Viglius Zuichemus.
Ghent MS. 479. 23 (a). Duhnen.
Van Heussen iv. 114 (/3). 12 August 1534.
Brussels MS. II. 1040', f. 78 (S).
[For the sources of the text, see Ep. 2ioi mtrod. ; 11. 22-120 are printed by HojTick in the notes to the Vita Viglii, Hoynek I. i. 106—8 (y).
This would seem to be the first letter from Viglius to Erasmus since Viglius left Freiburg. The account which he gives of the Miinster troubles is supple- mented by two later letters to Erasmus, Epp. 2962, 2999 (22 Aug. 1534, 26 Feb. 1535), written before the fall of Miinster, and two letters written shortly after the capture of the city (Epp. 3060, 3071). On 28 July 1535 Com-ad Heresbach wrote to Erasmus a long letter dealing with the final chapter of the Miinster rising (Ep. 3031). From this we learn that he had previously written to Erasmus giving him a history of the earlier episodes. In 1536 his two letters were combined to make a formal Historia Factionis Excidiique Monasteriensis (Ep. 3031*). In August 1535 Tielmann Gravius wrote to Erasmus a letter of which the greater part is occupied by the details of the fall of Miinster (Ep. 3041 ; cf. Ep. 2990).
The present letter, Ep. 2962, and the earlier of Heresbach's two letters are perhaps referred to in some sentences of a letter of Zasius to Boniface Amer- bach, 30 Jan. 1535 : 'Domino Erasmo nouitates Colonia missae simt in negotio Anabaptistarum Monasteriensium ; de quibus horrenda et mirabilia inserimtur. Si tibi animus sit ea cognoscendi, admone dominum Erasmimn, vt tibi mittat ' (ZE. pp. 230-1). On 22 Aug. 1534 Erasmus sent to Decius a scheda containing particulars of the Miinster rising (Ep. 2961, ii2n) — this, however, can hardly have been an extract from our present letter.]
ERASMO ROTERODAMO.
DrvTVRNi silentii mei moram, Erasme doctissime, prolixa aliqua epistola de iis rebus quarum rumor vndique iam spargitur, deque mea fortuna (quam tibi pro summa tua erga me beneuolentia curae semper fuisse cognoui), resarcire certe dudum cupiui. Quominus 5 tamen id hactenus perficerem, anceps ac incertus earundem rerum euentus in causa fuit. Et ego semper letum ahquem huiusce beUi 2957. 2. vndique a: vbique ^. 6. in a: om. 8.
2956. 56. Anabaptistarum] For with the purpose of making their way
Erasmus' sources of information in to Miinster. They were surprised and
connexion with the Anabaptist ris- routed by George Schenck (see Ep.
ings, here first mentioned in his cor- 2957. 28n). In Ep. 2961 the niunber
respondence, see Ep. 2957introd. The of ships intercepted is given as forty,
battle of which he here speaks — and not, as here, fifty.
again in Ep. 2961 — was fought at the 60. Enoch et Heliam] John of
mouth of the Vecht, near Zwolle, in Leiden and John Mathyszoon; see
March 1535. Many thousands of the Kerssenbroch, Detmer, p. 470. Anabaptists had collected at ZwoUe,
2957] FROM VIGLIUS ZUICHEMUS 23
euentum expectabam, quo scribendi ad te iucundiorem haberem materiam, tuque minus susceptae a me periculosae huiusce condi- tionis consilium improbares.
Nam ego postquam a te abiens Coloniam veni, cum cogerer illic lo propter coeli intemperiem aliquantum temporis commorari, diuersa- tusque essem apud conterraneum quendam meum Doct. loannem Doccumensem Frisium, coeptum illic est agi mecum nomine Episcopi Monasteriensis, eiusdemque Osnaburgen. et Mindensis ecclesiarum administratoris, vt ecclesiasticae iurisdictionis munus quod in ea 15 prouincia maximum est (officialatum vocant) susciperem, taleque ofFerebatur honorarium vt ego, qui mea sponte in occasionem perdi- scendae forensis praxis eram intentus, accedente presertim suasu atque exhortatione conterranei illius mei, ad prouinciam eam trahi me paterer, ea tamen lege vt milii iamdudum patriam reuisere 20 cupienti ad Cal. vsque Maii abesse liceret.
Vix susceperam conditionem cum nunciatur, quanti iUic noui tumultus ab Anabaptistis imminerent. In HoUandiam vero ac Frisiam veniens, crescente indies ea secta, magnorum tumultuum exordia iUic quoque comperi. Profugiebant enim passim ciues et 25 pagani, contractoque viatico nouas res mohebantur, ac numerosa turba, promiscui ordinis, sexus atque aetatis, sese in naues coniecerat Monasterium petitura. Sed intercepti sunt ab Georgio Schenck, Frisiae ac Transisalaniae gubernatore, ad Vechtae Fluuii ostium, vno infra ZuoUam miliari. Coepit me mox non mediocriter eiusce 30 conditionis poenitere .Sed vnum consolabatur, quod Episcopus vigilantissimus vndique prouideret quo phanaticae seditiosaeque sectae occurreret. Qui dum non aliter ciuium motus compesci posse videt contracto celeriter equitatu vias omnes, quibus in vrbem com- meatus inferri solet, obsidet ; ac communicato cum vicinis principibus 35 consilio, exercitum ad duodecim peditum mUia conscribit, eumque subito ad vrbis obsidionem coUocat. Honestiorum ciuium meUor pars partim iam antea vrbe profugerat, partim sub obsidionis initium exacta est. Nam cum rebaptizari, ac sua in commune conferre, nouisque per omnia opinionibus accedere noUent, in hostium nume- 40 rum ab altera factione redigebantur.
Longum vero fuerit quibus initiis florentissima vrbs in eam calami- tatem deuenerit, totamque huiusce diutinae obsidionis lUada, per- texere. Ac ita sunt profecto pleraque miranda ac horrenda vt ab
7. euentum a: exitum ^. 14. Osnabrugen. 8. 16. officiolatum 8.
25. et a: ac ^. 28. aS: petitum y. 29. TransisulaJiiae j3. 44. a:
admiranda j3.
13. Doccimiensem] John of Dok- pointed Official in Jan. 1534, ^ut did
kimi (f 1541), assessor to the Im- not take up his duties till the beginning
perial Chamber and councillor to of June, Hoynck I. i. 13-14.
the duke of Juliers, doctor of laws 28. Schenck] George, son of Wil-
in Cologne. One of his sons, Jerome liam, Schenck (f 1540), ' Frisiae
(t 1535)» ws^s adopted by VigUus. praeses' (Ep. 303 1^'. 302), lord of
VigUus mentions his stay with John Toutenberg and Wennissenbach ; see
of Dokkum both in his autobiography NNB W. ; for his victory at the mouth
(Hoynck I. i. 13) and in a letter to of the Vecht (in the Zuider Zee) cf.
Choler of 7 Jan. 1535 (VZE. p. 204). Epp. 2956, 2961, 3031».
See Hoynck I. i. 102-5. 34. vrbem] Miinster.
16. officialatum] VigUus was ap-
24
LETTERS OF ERASMUS
[1534
45 huius ciuitatis miserrima clade caeterae vrbes exemplum capere, et insaniae suae modum ponere discere, possint. Sub Agrestium autem fatalem illam tempestatem quae totam pene Germaniam peruaga- batur anno 1525, apparuit horum tumultuum quasi quoddam proe- mium. Nam et tunc illic coepere grauamina aduersus clerum colligi,
50 eorumque praetextu audacissimus sceleratissimusque quisque ex plebe monasteria vrbana diuexare, et mane illic imperiose ientacula flagitare, vnde offariorum nomen iUis tum est inditum. Magistratus vero magis conatus est quam potuit eam iasolentiam coercere. Quamobrem supremi ordinis canonici, quorum magna ibi esse solet
55 autoritas, non sine graui indignatione vrbe excedentes totum tum pene annum abfuerunt. Tandem ea res autore Coloniensi Archiepi- scopo, cuius frater erat is qui tum Monasteriensem ecclesiam regebat, composita est. Sed semel iacta seditionis semiaa quotidie magis pullulauerunt, presertim postquam libros quoscumque impune im-
60 portari legique permissum fuit, et magistratus, siue in odium cleri siue in plebis gratiam ad concionatorum Hcentiam conniueret. Qui ab Lutheranismo auspicati, cui facile quisque e plebe applaudebat, per crebras dogmatum innouationes in hanc detestabUem sectam Anabaptistarum tandem prolapsi sunt. Quae non vnum simpUcemue
65 errorem continet, sed omnium hereseon quasi quedam Lerna est. Autor vero praecipuus Bernardus Rothmannus. Qui cum in triuio
47. a: fere (Jermaniam y: Germaniam pene S. 51. ^Tbana monasteria y.
59. impune add. §. 60. et ay: vt /3. 64. aS: simplicemque y.
57. frater] Frederic of Wied. He resigned office on 24 March 1532. On 27 March Eric of Bnmswick was elected in his place, but died suddenly on 14 May following, being succeeded (i Jime) by Vighus' patron, Francis of Waldeck.
66. Rothmannus] Bernard Roth- marm (1495-1535) was born at Stadt- lohn, and educated at Miinster and Deventer. After being a schoolmaster at Warendorf, he was sent to the imiversity of Mainz, where he took the degree of Master in 1524. In 1529 he became chaplain at the church of St. Maurice in Miinster. In the spring of 1531 he was at Wittenberg, where he made the acquaintance of Melanch- thon, and Strasbourg, where he asso- ciated with Capito and Henry Roll. In the smnmer he was back preaching in Miinster. But on 29 Aug. he was inhibited by the bishop ; and on 7 Jan. 1532 an imperial mandate decreed his bsuiishment. On 24 March the bishop, Fred. of Wied, resigned. Eric of Brimswick, who succeeded him, died on 14 May following. Francis of Waldeck, appointed bishop on i Jime, found himself called upon to deal with a confused situation. By August all the churches in Miinster, with the
exception of the cathedral, were in the hands of the evangeiicals, led by Rothmann. But from this date evangelicahsm began to give way before anabaptism. RoU became pastor of the church of S. Giles. Rotlmaann, whom Hammelmann (p. 32) calls 'homo magis quam angxiilla lubriciis', after many vacillations threw in his lot with the extremists. Towards the close of 1533 the Lu- theran magistracy decreed the ex- pulsion of the anabaptist faction. ExpeUed on 11 Dec. Rothmann (with RoU) was brought back by a popiilar rising on 23 Jan. 1534. The same month witnessed the advent of John of Leiden, forerunner of John Mathys- zoon (whom Vighus nowhere men- tions). On 24 Jime 1535 Rothm£inn perished in the storming of Miinster by episcopal and imperial troops. The most eloquent of the Miinster preachers, Rothmann was also a powerful pamphleteer. Among his writings may be signaUzed: Epitome Confessionis fidei, 1532; Epitome quorundam abusuum, 1532 (both these are given in Kerssenbroch, Detmer, pp. 178-89, 235-41, and in D. Gterdes, Scrinium Antiquarium, vol. ii, pp. 418-24: vol. iv of Scrinium coUects
2957] FROM VIGLIUS ZUICHEMUS 25
primas literas aliquamdiu docuisset, ad Capellani tandem officium in quadam suburbana parochia promotus fuerat. Hic vero, maiore fretus facundia quam doctrina, plaustrum (quod dicitur) suapte sponte primum perculit, populumque ad nouas res propensum facile 70 in suam traxit sententiam. Quamobrem ante biennium, sub noui Episcopi inaugurationem, plebem ad abolendas omnes ceremonias concitauit. Quae tamen res non sine noua turba peracta est, ac iam tum aliquod erat belli praeludium. Sed ei Lantgrauius Hassiae intercessit, concionatorum nulla pacta conditionesue attendentium 75 gHscente indies licentia, adeo vt inter ipsosmet qui nouis rebus studebant et opinionibus dediti erant graue dissidium exoreretur. Nonnulli enim cum mutari, non tolli, incommoda videbant quae a clero inferri querebantur, resipiscebant : quidam inter Lutheranae doctrinae septa permanebant, alii et Zuinghana dogmata recipiebant. 80 Bernardus, traductis fere in suam sententiam Zuinghanis, Ana- baptistarum dogmata subingerere coepit; quibus ille noua quedam et plane horrenda adiecit. Sustinebatur autem multorum peregri- norum turba, presertim Hollandorum, qui patria profugi ministros sese Bernardo addixerunt. Quidam ex his, ab occepta Casearia 85 negotiatione, cum antea sacrificus fuisset, Keespaep dictus est. Alius, quod solet lucernas in temphs iubere extingui, abusum de- testans, ab ipsa voce qua vti solet Puistuth cognominatus est. Tertius RoUius quidam fuit. Is sub natalem Domini cum Roth- mannicis hbeUis, plenis supradictorum dogmatum, profectus est in 90
74. belli erat ^. 75. a: conditionesque y. 77. et add. y. S:
exoriretur a : oriretur y. 81. traductus S. 82. ille a : ipse jS. 85. ob y.
87. in templis om. S. 89. Domini add. /3.
letters of Rothmann) ; Bekenntnisse he was minister of the Church of St.
van beyden sacramenten, Nov. 1533, Giles in Miinster. Ejected from his
reprinted in Zwei Schriften des MiXn- office, he ef^ected his return within
sterchen Wiedertdufer Bernhard Roth- a month. Despatched to Holland and
mann, ed. Detmer and Krumbholtz, Frisia as 'apostohc envoy' of the
igo^ ; Restitution rechter und gesunder Miinster 'Community of Christ' he
Christlicher Lehre, Miinster, Oct. was arrested at Utrecht, and bumt
1534, ed. A. Knaake, 1888; Von der at Maastricht. His numerous writings
Rache, Dec. 1534 ; Van der Verborgen- seem to have been circulated in manu-
heit der Schrift des Rickes Christi und script. But one, Die Slotel van dat
von dem dage des Herrn, Feb. 1535, Secreet des Nachtmaels onses Heren
ed. E. W. H. Hochhuth, Gotha, 1857; Jesu Christi, was printed in 1566.
Von irdischer und zeitlicher Qewalt, See ADB. xxix. 75. 0. May 1535, unfinished and \m- sub natalem] Kerssenbroch gives
printed. the date as 21 Feb. 1534 (p. 518). 68. parochia] St. Maurice. 89-90. Rothmannicis libeUis] The
85-7. Quidam . . . Alius] Jo. Glan- Bekenntnisse van beyden sacramenten,
dorp and Brixius Nordanus seem to be Dec. 1533 (the Preface, bearing the
meant. Stralen and Wirtheim came names of Rothmaun, Roll, Vinne,
from Marburg, and, since Vighus is Staprade, and Stralen, is dated 22
clearly speaking of 'HoUandi', they Oct. 1533). For the influence of the
seem excluded. Rothmannici libelli in the Low Coun-
89. RoUius] Henry Roll (f 1534) ; tries at this time, see Kerssenbroch,
he was born at Grave on the Maas; pp. 442-3, Detmer. At the end of
after escaping from a Carmehte House Nov. 1533 the clandestine press at
in Haarlem, he betookhimself in 1531 which Rothmann printed his books
to Strasbourg, where he made the was confiscated by the Miinster
acquaintance of Capito, and of Roth- authorities (ib. 453-4). At the end
mann. From Aug. 1532 to Nov. 1533 of December of the foUowing year
26 LETTERS OF ERASMUS [1534
Hollandiam et Frisiam, ac ibi eam excitauit turbam de qua supra memini.
Horum tamen omnium princeps fuit sarctor quidam loannes a Leyda dictus. Qui illic se prophetam mentitus mirabilem populi 95 insaniam auxit. Exactis enim honestissimis quibusque ciuibus, nouam Reipub. formam constituit, leges et Magistratus ex diuina reuelatione imposuit, et hactenus eos suauiter delusit. Nunc iussit omne aurum et argentum in vnum conferri, nunc vestitum mutari, nimc domos permutari, ne quisquam se aliquid proprium possidere
100 crederet. Aliquando ob leuissimas suspiciones sub diuini iussus praetextu mactari ciues iubet. Vrbem ipsi vocant Hierusalem, sese vero IsraeHtas. Erat autem illa omnibus iis quae ad eius defensionem pertinent instructissima, et fossis, vallo, moenibus, propugnaculisque quantum <n>ulla alia vrbs Germaniae communita, adhaec sceleratis-
105 simorum desperatissimorumque nebulonum turba oppleta. Qui sese profecto summa vi, magnisque animis defenderunt: vt si ob iustam causam illa facerent, perpetuam ex fortitudine hac laudem promeri- turi fuerint; quod ipsa etiam obsidionis diuturnitas attestatur, Quanquam mUes sane noster, praeterquam quod fuit valde segnis
iio et nimia rerum omnium commeatusque copia et affluentia dissolutior, tum (vti fere fit) non omnino alienus aut syncerus ab nouis hisce opinionibus.
BeUi sumptus Dux Chuensis et Archiepiscopus Coloniensis vna cum nostro Monasteriensi sustinent. Coloniensis etiam ipse est in
115 castris, vicinique omnes Principes huic causae fauent: neque enim solum de rehgione sed et de Imperii ruina agitur. Certum enim est nisi iste nidus fuerit expugnatus, asylum hic fore omnium impro- borum hominum, et subditos principum iuga excussuros esse. In
93. sartor ^. 96. constituit a: instituit /3. 97-8. aS: nunc . . . mu-
tari om. y. 103. aS: moeniis y. 107-8. promerituri o: promeriti /3.
115. huic causae om. S. 117. aS: expurgatus y.
Kerssenbroch mentions four agents role of Apostle at Miinster (to which
of Rothmann as dispatched to Hol- he had paid a brief visit in the year
land and Frisia for the distribution preceding). His personal attractions
of the Restitution {ib. p. 735); other and fanatical enthusiasm won him
agents carried the Rache {ib. p. 758). many converts; among them Knip-
93-4. loannes a Leyda] Jan Beu- perdoUing (see Ep. 3041. g^n), whose
kelsz, or Bockelszoon, commonly daughter he married. On the death
called John of Leiden (1509— 36), was of Mathys, the apostle of Mathys
born in, or near, Leiden, the illegiti- succeeded his master as Prophet. In
mate son of a local oflficial and a the autumn of 1534, he was elected
woman from Miinster. He was edu- 'King'. His brief reign was marked
cated at Leiden, where he seems to by every extravagance of regal osten-
have acquired some hterary culture, tation, by imspeakable cruelties, and
figuring, later, as a writer of plays. by the introduction of polygamy (his
By trade a journeyman tailor, he own wives numbered aixteen). On the
travelled widely, his travels includ- fall of Miinster, 24 June 1535, he was
ing a four years' residence in London. taken prisoner. On 22 Jan. 1536 he
Abandoning tailoring, he was for was executed. See ADB. iii. 91—3,
some time keeper of a tavern in s.v. Bokelson.
Leiden. Converted to the tenets of 113. Chuensis] John rti, duke of
the Anabaptists, he became in 1533 Cleves and Juliers; see Ep. 829. I2n. one of Jolm Mathys' Twelve Apostlos. Coloniensis] Hermann of Wied;
On 13 Jan. 1534 he appeared in the Elector-Archbishop 1515-47.
2957] FROM VIGLIUS ZUICHEMUS 27
religione eo iam intra vrbem deuentum est vt abiecto Euangelio ex solo spiritu et reuelatione Altissimi viuere se velle a£&rment. Res 120 autem videtur pro parte nostra ad victoriam inclinata esse, et spero eam famam epistolae meae preuersuram esse. Id si nobis propitius Deus concesserit, ego hanc prouinciam animo vtcunque equo feram,
Interea vero in quodam oppidulo ex iussu Episcopi dego, vbi ius dico, sed propter praesentes belli occupationes rarius. Et de salario 125 nihil conqueri possum ; quod etiam hoc tempore mihi persolui Epis- copus meus sedulo curat. Ahquid fuit, mi Domine Erasme, aggre- diendum ; et in hac conditione licet meHorem expectare.
Praesens bellum Hermannum Buschium etiam nobis abstuht. Nam cum Monasterii conquiescere constituisset, in grauem illic 130 contentionem venit cum Rothmanno atque ahis eiusdem farinae. Cum autem vna cum caeteris vrbe cessisset, Duhnaniae (vbi ego nunc dego) ex indignatione taedioque praesentium tumultuum in- cidit in morbum, et mense Aprih diem clausit extremum.
Cammmga non destitit me orare, cum in Frisiam veni, vt se tibi 135 reconciliarem. Ego vero constanter ilh persuadere conatus sum, non tam te iUi iratum esse quam ipsum hoc falso suspicari: et ostendi quibus officiis nos Erasmum colere deceat. Quod si tu eum tua beneuolentia rursus dignaberis, haud temere quicquam committet quod te aegre habeat. Quod te eo etiam nomine vehementius rogo, 140 quo nostra natio tui studiosissima in tuo albo nulla atra habeat nomina. Ego enim tuam in nos beneuolentiam magnum ipsius ornamentum esse duco, nec me ipsum vUa aha re fehciorem quam tuo in me amore, quo ego me quotidie magis ac magis dignum prae- bere conabor. Ac hoc vnico mihi grauis est mea paupertas, quod 145 nequeam animi grati testimonium tibi pro tuis erga me meritis reddere. Quod si meis conatibus fortuna responderit, tum inteUiges me ista ex animo scribere. Vale.
Duhnaniae xn Augusti a». 1534.
29582975 To PiETRO Bembo.
Vatican MS. Barberini Lat. 2158, f. 114. Freibiirg.
de Nolhac p. 131. 16 August 1534.
[An original letter, autograph tliroughout, introducing Damian a Groes.]
Vereor ne iam dudum frontem in me desideres, Bembe doctiss., qui te toties interpeUem petacibus htteris meis. Nuper pudore in impudentiam incidi. Dum enim vereor typographis commenda- tionem ad te flagitantibus negare obsequium, apud te factus sum inuerecundus. Tametsi nihU ahud petebam nisi vt, si quem forte 5 nosses cui esset T. Liuius manu descriptus, indicares.
Facit autem hoc tui nominis claritas, atque etiam singularis quaedam in omnes humanitas, vt quisquis Patauinam adit scholam
2957. 124. iussu a: iussi 8. 125. praesentes om. j3. 130. constituisset
conquieseere S. 135. orare o: rogare /3.
2957. 124. oppidulo] Dulmen; see trod., 2961. i^yn. I. 132. 2958. 5. petebam] In Ep. 2925.
129. Buschimn] See Epp. 830 in- 16-20,
28 LETTERS OF ERASMUS [1534
cupiat tibi studiorum principi commendari. Inter quos est hic 10 Damianus a Goes, iuuenis domi nobilis, qui florentissimam aetatis partem obeundis Regis sui negociis impendit, obiter tamen quod potuit ocii studiis suflfuratus. Est autem natione Lusitanus, itigenio minime sordido moribusque candidissimis. Rex illi vltro obtulit egregium in aula munus, in qua a puero est educatus, videlicet vt 15 esset ipsi primus a thesauris. At hic maluit thesaurum mehorem in animo recondere. Me vero autore Patauinam scholam vt omnium florentissimam delegit. Abs te nihil petit officii nisi quod citra tuum incommodum praestare potes, quaha nulh soles negare. Consule hospiti, quam domum aut quod contubernium magis conueniens 20 possit ehgere. Mihi videtur consultius vt cum GaUis aut Germanis ahquot nobLlibus domum ac mensam habeat communem. Est enim assuetus vitae lautiori, tametsi sobrius est. Opto te quam pros- perrime valere.
Datum apud Friburgum Brisgoiae. postrid. virginis assumptae
25 1534-
Erasmus Rot. mea manu.
Clariss. doctiss<(imo>que viro Petro Bembo patritio veneto.
Patauii.
2959. From Primo de' Conti.
Leipzig MS, Como,
EE. 211, 20 August 1534,
[An original letter, autograph throughout. Erasmus sent a letter to Primo by Damian a Goes, who left Freibiu-g in Aug. 1534, see Ep. 2963; this was presumably in answer to the letter from Primo mentioned in h 2 ; neither letter is extant.
Primo de' Conti, 1 498-1 593, son of Aloys de' Conti, was bom at Milan, and won distinction as a scholar in Greek, Latin, Hebrew, and Chaldaic. At an early date he came imder the influence of Jerome Aemilianus, founder of a congregation of Regulars in Somascha. He was at first \mwilling to take orders, but ' ingrauescente aetate' he was prevailed upon to do so. For many years he taught theology, and won reputation as a preacher, at Milan. He was employed by the bishop of Como to combat the Reformers in the Valtellina, Pius IV selected him to represent the bishop of Padua at the Council of Trent. From Gregory xiv he received many offers of preferment, all of wliich he refused.
These scanty particulars of his biography are given by Philippo Argelati in his Bibliotheca Scriptorum Mediolanensium (I. ii. 447-9). Axgelati gives a list of his writings ; but if he wrote much he printed little, perhaps nothing. Of his relations with Erasmus we know, except for this letter, only so much as is furnished to us by a passage in one of the Orations of his nephew Antonius Majoragius (Antonio Maria de' Conti). Part of the passage is cited by Argelati. Majoragius explains why he, and others of his family, abandoned the name de' Conti; because it suggested, falsely, a title of nobility. He tells us that Primo, in later life, styled himself Peter Comes — -he had seen written works of his in which his name was so given (the Christian name Peter he does not explain: Primo perhaps adopted it when he took orders: EE.'s loannes woiild seem to be a mere error). He goes on to relate that at some date, not specified, but necessarily between 1529 and 1534, Primo travelled to Germany for the purpose of making the acquaintance of Erasmus. He advised Erasmus of his coming in a letter which he signed, in his customary fashion, 'Primus Comea Mediolanensis'. Erasmus made elaborate preparations for receiving a great noble, and even went out to meet him; but professed himself delighted to
2959] FROM PRIMO DE' CONTI 29
find a mere scholar. The relevant sentences are worth giving in full (M. Antonii Maioragii Orationes, Orat. x. 65 v»., Venice, 1582):
'Cum in Germaniam ea de causa profectus fuisset vt Erasmi consuetudine per ahquod tempus frueretur, priusquam ipsimi Erasmum conueniret, ad eum literas dedit, quibus aduentus sui causam declarabat, quarum in extrema parte nomen suum, vt fit, ita subscripserat : Tui studiosissimus Primus Comes Mediolanensis. Hanc cum Erasmus subscriptionem vidisset, credidit statim magnum aliquem adesse Principem sui visendi gratia. Quare licet admodum senex et infirmus esset, tamen quo studio, quoque apparatu potuit, obuiam consobrino meo longe processit. Sed postquam homimculum vnum, nullo comitatu, nullo seruormn grege stipatum, et bene quidem Uteratum, sed nuUo elegantiori cultu vestitum reperit, errorem suum ridere iucundissime coepit, et tamen eum sibi multo gratiorem aduenisse quam si magnus Princeps fuisset multis audientibus testatus est.']
NoN est diu quidem, Erasme trismegiste, quod ad te et Clareanum literas dedi, sed vt redditae fuerint vereor maxime. Nunc autem eum istuc veniret homo cui maxime fido, Cyprianus Bonaccursius, ciuis meus familiarissimus, huic nihil dare Hterarum ad vos non est passus meus erga vos non vulgaris amor et sempiternus. Vos aman- 5 tissimum vestri hominem ne contemnatis quaeso. Non equidem contendo vt rescribatis. Noui vos magnos scriptores; reges sint oportet, non comites, qui digni sint vel vna epistola vestra. Tantum rogo vt redametis.
Accepi te opus de praeparatione ad mortem nuper aedidisse ; illud 10 Cypriano mandaui ad nos vt ferat. In hac praeparatione posthac totus esse volo. Si nihil ampUus ad te scribam, id erit in causa. Contendam te sequi ad campos Elysios,
locos laetos et amaena vireta fortunatorum nemorum sedesque beatas, 15
vbi piis omnibus posita est requies laborum. Ibi me praestolare. Etiam aue. Vota haec et omina rata velit esse Deus et Dominus noster lesus Christus. Vale.
Comi, tertiodecimo Kal. Septembris. 1534.
Primus Comes. 20
D. Erasmo Roterodamo viro omnium illustrissimo S. Friburgi Brisgoiae.
2960. From Justus Decius.
Breslau MS. Rehd. 254. 58. Cracow.
21 August 1534.
[An original letter, autograph throughout : printed by C. Miaskowski in the Paderbom Jb.f. Philosophie xv, 1901, p. 332.]
S. D. Statueram multis tecum coUoqui verbis et proximis tuis respondere htteris, sed, dum mercatores ad Francofordensem mer- catum euntes diucius expecto, insperato obruor malo, quod ex graui morbo fiha natu maior mihi vnice charissima, scilicet que omnibus ornata virtutibus proxime me auum facere debuit, medicis nihil 5
2959. I. Clareanum] Glareanus, cf. 14. locos] Verg. Aen. 6. 638-9.
Ep. 2712. 9. 2960. 2. htteris] Not extant.
3. Bonaccursius] Not known to us.
30 LETTERS OF ERASMUS [1534
profitientibus animam agere cepit. Hic Anthoninus, quicquid artis fuit, prestitit tam diligenti cura vt nemo possit diligencius, sed sic visum est Deo, qui illam milii puellarum dederat specimen, suum donum suo quoque iure repetere[t]. lustus dolor, quam inbecillus 10 vincere non potest paternus afFectus, facit, mi Erasme, ne longior sim. ViHelmo scripsi, quid ad te nunc mittere debeat. Et vale. 21 augusti 1534. Cracouie.
Tuus lostus Lu. Decius a Secretis Regis scripsit. 15 Anthoninus totus in cura episcopi Cracouiensis est, eum virum vereor, ne nobis iniqua eripiant fata, cuius casum hoc regnum magno suo lugeret malo.
D. D. Erasmo Rotherodamo amico optimo.
2961. To JusTUS DEcrus.
Leningrad MS. Lat. F. 145 K. pp. 616-21. Freiburg.
Poznan, Raczynski, MS. 310, f. i. 22 August 1534.
Cracow MS. CN. 49. 223, f. 629.
[The letter is preserved in tliree copies, Leningrad (xvic.), Cracow (xviiic.) (for these mss. see Ep. 2520 introd.), and Poznan (xvii^.): see Ep. 2533 introd. It was printed from the Poznan and Cracow mss. by Miaskowski in the Paderbom Jb.J. Philosophie xv, 1901, pp. 333-7. The Leningrad ms. we have not seen; the variants communicated to us by Dr. Jan Fijalek are unimportant and may be disregarded. The text printed here is derived from the Poznan and the Cracow mss., both of which have obvious miswritings, which we have not recorded. The date is confirmed by the references to More and Fisher, and to the pubhcation of the De Praeparatione ad mortem.]
ERASMVS ROTHERODAMVS lOSTO LVDOVICO, Cm CRACOVIENSI.
Salvtem plurimam. Respondeo nunc ad epistolam tuam vi» Martii scriptam, loste, amicorum candidissime. Per Vaydoleusam, virum humanissimum, accepi viginti florenos ex tua munificentia et triginta ducatos ex Hberalitate Episcopi Culmensis. Summa estimata 5 est sexaginta quinque florenis in moneta argentea. Pro his arbitror me iam egisse gratias, si httere ad te peruenerunt, et nunc rursus ago maximas. Xon tam aetas me grauat (quanquam arbitror me iam excessisse annum septuagesimum), quam hi podagrici vel hola- 2960. 9. repeteret MS. correximus.
2960. 6. animam agere cepit] (see Ep. 1602 introd.); physician to
Coupled with the sentence that foUows Tomiczki.
the expression suggests that the iUness 11. Villelmo] Identified with Wil-
had ended in death. But from a letter ham Weidolt of Nuremberg by Mias-
of Hedio of May 1535 (Ep. 3020) we kowski, who mentions (p. igy^aletter
learn that this was not so ; in Febru- of 1523 addressed to him at Nurem-
ary Decius had written telling Hedio berg by Justus Decius.
that his daughter had made a remark- 16. vereor] Tomiczki did in fact
able and imexpected recovery. The not die till 29 Oct. 1535.
present letter was written in haste to 296L i. opistolam] Not extant.
catch the post for the Frankfort fair 2. Vaydoleusam] Not identified by
(which began on 6 Sept.) ; Decius Miaskowski.
wished to explain his neglect of 4. Cuknensis] Dantiscus.
Erasmus' letter ; and his agitation led 6. Httere] Not extant.
him to anticipate the worst from the 8. septuagesimum] Erasmus' state-
doctors' reports. ments as to his age are conflicting,
Anthoninus] John Anthoninus see App. II.
2961] TO JUSTUS DECIUS 31
grici potius cruciatus, qui vix vUum tempus concedunt studiis et indies ingrauescunt. Superiore mercatu dedimus Preparationem ad 10 mortem cum aliquot epistolis. In quarum vna celebro Antonium Fuggerum et loannem Pangartnerum, quem multis argumentis ex- perior amicissimum. Libellus de praeparatione, quum aliis aliquot locis excusUs est, tum, quod mireris, Lutecie. Vtor theologis multo mitioribus. Non dubito quin videris furiosam in me Luteri epistolam, 15 quam nemo non improbat, quamuis Luteranissimus : homo dicitur toto amio laborasse morbo capitis. Respondi leui brachio, quid enim agas cum furioso ? Non dubito, quin his nundinis autumnalibus simus habituri Hbellum furiosiorem.
Nunc nihil dabimus, nisi Copiam multa accessione auctam : Nouum 20 Testamentum cum annotationibus ingenti incremento locupletatis magna ex parte absoluerunt typographi, sed defectu chartarum non potuerunt absoluere totum opus, exiturum ad vernas nundinas, si Deus voluerit.
Est iam pridem in manibus Ecclesiastes, sed nescio quo pacto 25 non fauet genius. Tocies in manus recepi, toties deposui inuita propemodum Minerua. Primum librum absolui, secundum ac ter- tium orsus sum, nam tribus absoluere statui. Primus liber est plusquam iuste magnitudinis, metuo ne posteriores sint longiores. Si Deus dederit vitam et valetudinem mediocrem, hoc exibit autumno 30 proximo ad summum. Episcopus Lincolniensis in Anglia multis iam annis vrget me vt aedam schoHa in Ciuitatem Augustini. Hanc prouinciam occupauit Viues Hispanus, et opus immensum est, et nemo lectu molestior quam Augustinus, praesertim in his quae scripsit per otium accuratius. Tentaui, quo gratificarer amico, sed 35 animus abhorruit. IUe nuUam recipit excusationem, ahquot annis sponte misit quindecim angelatos, post misit viginti. Scripsi iUi, ne quid mittat, me non posse praestare quod cupit. Tantum de studiis.
Ne tu parum magnifice sentis de Brabantia. Nusquam viuitur lautius. Si de studiis loqueris, nusquam magis distrahuntur libri mei. 40 Hic habeo domum et meam et commodam et capacem plurium, sed multa sunt quae me hortantur hinc migrare, si Hceat. Qui Hceat autem, quum sex mensibus vix ausim pedem efiferre domo ? Quidam
9. cruciatus] See Epp. 2965, 2979. printed by Froben and Episcopius in
10. Preparationem] See Ep. 2884 August; see Ep. 2945.
introd. At the end of the book 20-1. Nouum Testamentum] Itwas
Erasmus printed sixteen new Letters pubhshed by Froben in March 1535,
(L.). 'iam quintum recognitiun', Erasmus'
11. vna] Ep. 2879, to John Ver- final revision.
gara, in which, after a few lines in 25. Ecclesiastes] This work, which
praise of Fugger, Erasmus gives a had cost Erasmus much effort, was
long panegyric on Paungartner. not pubhshed till Aug. 1535 (Froben)
14. excusus est] It was printed in (see Ep. 3036 introd.); for its fre- 1534 ^t Paris by Christian Wechel, quently intermitted progress see Epp. at Antwerp by Hillen and by M. 2422. loo-i, 2483. 53-4, 2979. 2-4, Caesar, at Cologne by Cervicornus, 3036. 1—53.
at Cracow by Scharff. 31. Lincolniensis] John Longlond.
15. Luteri epistolam] The letter to For the edition of the De Ciuitate see Amsdorf, LE-. 2156. Epp. 1309 introd., 2227. 7-42.
17. Respondi] See Ep. 2918 introd. 37. Scripsi] The letter is not ex-
20. Copiam] A new edition was tant.
32 LETTERS OF ERASMUS [1534
dehortantur de repetenda Brabancia, quod Franciscani in Aula nihil
45 non possint, genus mihi hominum capitahter infensum et Caesari gra- tissimum. Maria Regina alumna patriae nostrae verius est quam Domina. Comes Hoechstrati, cognomento notiore Monteni, aut fauet aut fingit se fauere Franciscanis ob Caesarem. Cardinahs Leodiensis amicus est, sed anceps, Archiepiscopus Panormitanus, summus Can-
50 ceUarius, xPV'^''''^^°y°^ ^^t» sed in negocus is multum habet energie. Attamen quamdiu absum, perdo quotannis centum et quinquaginta ducatos. Nihil enim constituerunt dare nisi reuerso.
Tornaci est Petrus Barbirius, Decanus ecclesiae Cathedrahs, qui se talem praestabat aut simulabat amicum, vt ausurus fuerim illi
55 decem vitas committere, et adhuc verbis amicus est, sed in pecuniaria re perfidissimus. Ohm ex pensione Cesaris intercepit centum florenos Caroleos, hoc est tertiam: nihil dubitabam de fide ilhus: vbi rediit, miris fucis tergiuersabatur : tandem negauit se accepisse. Romae, cum ab Adriano impetrasset decanatum, scripsit cuidam Canonico
60 Tornacensi, simihter GaUo et theologo et verbis mihi amicissimo, vt sumeret de pensione mea redditum sex mensium, scripsitque pen- sionario meo, qui soluebat, me hoc ipsi concessisse. Hac peccunia erat decanatus euincendus nonnihil, vt solet, htigiosus. Pensionarius, vir probus, quo se hberaret, misit ad me epistolam Barbirn ipsius
65 manu scriptam. Ego re cognita expostulo cum Barbirio Romae tum agente (nam erat Adriano ab epistoHs) ; is respondit hoc ipso inscio factum, et hanc epistolam misi pensionario, vt perspiceret fidem theologicam. Nec tamen erubescit. Vbi redut in patriam, semel atque iterum soluit, mox cepit tergiuersari miris technis, sed blandis.
70 Dixisses esse pragmaticum, non theologum. Pensionarius meus, qui prebendam possidet, excusauit se mihi htteris significans Barbirium sibi debere ex mutuo quadringentos florenos, et cum eo pactum, vt tantisper pensio mihi negaretur, donec esset ipsi solutum. Nihil, inquit, sperabam ab eo, nam debet et alus multis. Quod si vis agere
75 iure, mecum non potes, cum iUo agendum est. Tandem, quum Protheus ille se vertisset in omnes formas, postremis htteris respondit se donasse quamdiu potuit, nunc non posse amphus. Et interim accipit de mea pecunia quotannis centum triginta florenos, me suauiter deridens, nam Instrumentum pensionis nunquam vidi, toto
80 pectore fidens tah amico, et visus est ex animo amare. Nunc, vt
opinor mutauit Instrumentum et se totum Mammonae consecrauit.
Ex Angha quid mihi sperandum sit, nescio. Nouus Archiepiscopus
bene promisit, ac misit pensionis partem sua sponte. Sed audio ilhc
nouari rehgionem, et per Germaniam totam circumfertur rumor
45. Miaskowski: possent MSS.
44. Franciscani] See Ep. 2955. ign. 61-2. pensionario meo] John de
47. Comes] Anthony of Lalaing, Hondt, see Ep. 751 introd.
lord of Montigny; see Ep. 2906. 73^. 65. expostulo] ? Ep. 1470.
56. intercepit] See Epp. 565. I2n, 67. misi] See Ep. 1471. 5-6.
2404. 8n. 79. deridens] Cf. Epp. 2793. 9-1 1,
58. Romae] See Epp. 1458, 1470, 2896. 9-1 1, 2965. 15.
2404. 2i-2n. 82. Nouus Archiepiscopus] Cran-
59-60. Canonico Tornacensi] J. de mer, see Ep. 2761. 22n. Molendino.
2961] TO JUSTUS DECIUS 33
Regem Anglie confossum a filio Ducis Borghangamiae, cui Rex am- 85 putarat caput. Sed eum rumorem suspicor esse confictum, quem- admodum et de morte Pontificis. Illud nimis verum est tres totius Angliae doctissimos et optimos viros iam pridem esse in carcere, loannem Stochleum, Episcopum Londoniensem, loannem Fischer, Episcopum RofiFensem, et Thomam Morum, prius Regni Cancella- 90 rium. Misi vnum e famuHs ante paucos dies, qui ex Angha certa refe- rat, quem tamen arbitror non aditurum Angham, si verus est rumor de Rege confosso.
VdaMcus, Dux Virtenbergensis, magnum terrorem incussit Ger- maniae, verum ea tempestas opinione celerius conquieuit. Habet 95 quod voluit, permissu Cesaris et Ferdinandi. Sectarum negocium indies serpit latius. Auguste Vindehcorum vtriusque senatus authori- tate indictum silentium est omnibus concionatoribus cathoUcis: constituti ZuiagUani in ecclesiis senatui subditis : sublata est missa et omnes ceremoniae. In ecclesiis tribus coUegiatis et monasteriis per- 100 mittuntur adhuc, excepta concione et sonitu campanarum. Ita clerus migrat cum multis opulentissimis ciuibus. Episcopus, vir mihi amicissimus, subduxit sese, nunquam, vt putant, rediturus. Zuin- gUani et Luterani nunc fingunt concordiam de Sacramento Eucha- ristiae, quo sint tutiores. 105
In Germania inferiore non aUter inundarunt Anabaptiste quam oUm in Aegiptum ranae et locuste. Obruissent totam regionem, ni vigUanter fuisset occursum. Quadraginta naues intercepte, multi decoUati, quidam exusti, aUquot in mare demersi, genus hominum mortideuotum. Monasterium, VestphaUemetropoUs,adhuc obsidione no cingitur. Intus Anabaptiste regnant. Quorum poUtiam intelUges e scheda, quam ad te mitto.
Erigit caput et aUud genus hereticorum, qui Christum asseuerant nihil aUud esse quam hominem, Spiritum Sanctum nuUam esse substantiam, sed tantum pie mentis impetum. Hoc genus videtur 115
85. filio] Henry Stafford (1501-63), 102. Episcopus] Christopher of Sta-
ist Baron Stafford, son of Edward dion.
Stafford (1478-1521), ^rd duke of io8. Quadraginta naues] See Epp.
Buckingham. The rumour was false. 2956—7.
Despite the execution of his father 112. scheda] Vighus in a letter (Ep.
Henry Stafford subsequently enjoyed 2957) dated 12 Aug. 1534 had given
the favoiu" of Henry viii, of the Pro- some account of the Anabaptist
tector Somerset, of Mary, and of troubles. But the scheda here men-
EUzabeth. tioned can hardly be an extract from
87. de morte Pontificis] Clement his letter, which Erasmus had in fact
vn was taken ill at the beginning of notyetreceived,andwhere,thoughthe
Jime 1534 ; in July he was reported Zwolle battle is referred to, nothing is
dead ; after the fluctuations of ill- said of the forty, or sixty, ships lost ;
ness he died 25 Sept. ; see Pastor x. and Ep. 2956 shows that Erasmushad
322—6. received information about the Ana-
89. Londoniensem] Erasmus seems baptists in July, or earlier. His infor-
to be passing on the false information mantwas,prettycertainIy,Heresbach;
given him in Vives' letter of 10 May, who had written in April 1534 (see
Ep. 2932. Cf. Ep. 2965. Ep.303iaintrod.);andwhohadaccess
91. vmmi e famuhs] Clauthus; see to the official dispatches of Schenck,
Ep. 2955. i3n. the victor of ZwoIIe (see Ep. 3031^.
94. Vdalricus] For the troubles in 300-2). Or his informant may have
Wiirtemberg see Ep. 2955. 30. beenVlatten (see Ep. 3031. 222.)
452.11 T.
34 LETTERS OF ERASMUS [1534
e Sorbonica theologia natum. Prodigiosa exordia: qualis futurus sit exitus, nescio. Dominus, cum volet, omnia vertet in bonum finem.
Scis, opinor, Bedam, qui in me scripsit, iam diu esse in tetenimo
120 carcere, eoque, vt putant, perpetuo, ob nescio quae dicta scriptaque Regem et huius sororem laedentia. Post hunc et alter ductus est in carcerem, sed honestiorem. Nomen est Nicolaus Clerici, an sit Hberatus, nescio. Gerardus Ruffus, quem Sorbonici iactarant haere- ticum et Luteranum, iudicum sententiis Hberatus est et insuper
125 episcopatu donatus. Si nihil tribuis erronibus, laudo prudentiam, nam quotidie audio et disco ex Utteris, quibus artibus imponant amicis. Hermannus Buschius, ne nutu quidem aut fronte a me laesus, sed multis officiis adiutus, simul vt reliquit Basileam, Heidelbergae tanta virulentia debachatus est in me, quasi matrem ipsius et auiam
130 ferro necassem. Scripsit Ubrum furiosum, quem recitat symmistis. Idem fecit in Hessia, quum Heideberga cogeretur cedere ob linguam seditiosam. Quum Hessis quoque esset intoUerabilis, commigrauit Monasterium. Vbi nunc agat, nescio. Augustinus Eugubinus pro amica admonitione emisit virulentam epistolam ac plane mona-
135 chalem, manifestis mendaciis vbique refertam. Nicolaus Herborn Franciscanus, Comissarius Cismontanus (audis magnam dignitatem), emisit Sermones Quadragesimales, insulsissimum opus, non ob aUud, nisi vt stoUda quaedam conuitia in me aspergeret. Cui fortasse epistola sum responsurus, si totum opus naneisci potero. Praetereo
140 multa minuta.
Ad haec tam multa perferenda non mediocri philosophia est opus, presertim cum scribenti Ubros opus sit non tantum animo vacuo, verumetiam alacritate mentis. Sed ego ineptus, qui te his obtundo quaerimoniis. Epistola R. D. Cracouien., elegans, sana, diserta et
145 amica, fuit mLhi magno solatio. Respondere omnibus non vacat, animum certe gratum gero, et adest voluntas ad omne parata ob- sequium, si quid imperet. Antonino scribam. R. D. Critium meo nomine salutabis reuerenter. D. loannem Lascanum vnice diUgo, idque ipsius merito : cui nihil est, quod scribam noui, nam postremis
150 iUius Utteris respondi.
Saluta clariss. virum Seuerinum Bonerum, cuius fiUus iam agit
119. Bedam] Beda had beenexiled 123. Ruffus] See Ep. 1407. 9211.
in May 1533 in connexion with his 127. Bnschius] See Ep. 830 introd.
attacks on the Miroir of Margaret of He had died in April (Ep. 2957).
Navarre, see Ep. 2851. 45^. At the Erasmus mentions his death in Ep.
time of the present letter he would 2976 ; when the present letter was
seem to have been in Paris, where we written he cannot have received Ep.
find him still imprisoned in June 1535 2957.
(Ep. 3029. 94-6). From Ep. 3029 we 133. Eugubinus] See Ep. 2465 in-
learn that he made the emenda hono- trod.
rahilis in the parvis of Xotre Dame 144. Epistola] The most recent let-
(28 Feb. 1535). He was, however, ter extant from Tomiczki is Ep. 2861
retained in prison, being finally per- of Aug. 1533.
mitted to retire to Mont-St.-Michel, 147. Antonino]SeeEp. i6o2introd.
where he died. 149-50. postremis . . . htteris] Pro-
122. Nicolaus Clerici] He had sup- bably Ep. 2862, which Erasmus
ported Beda's attacks on Erasmus; answered in March 1534 with Ep.
see Ep. 2043 introd. 291 1.
2961] TO JUSTUS DECrUS 35
Bononiae cum Anselmo, qui minitatur se huc rediturum lustrata Brabantia. De munere silentium, nec ego sum solicitus. Ego ista externa iam dudum vt aliena intueor, quippe mox relicturus. loannes Campensis agit apud Aleandrum Venecie. Multi libelli prouolant a 155 diuersis conscripti, non omnino contemnendi, ne typographi fame pereant.
Est quidam Georgius Logus Silesius, qui sibi videtur poeta et Ciceronianus : is scripsit in Ciceronianum meum, sed insulsissime. Libellus nondum excusus est, sed Romae diu voUtauit per manus 160 hominum, nunc etiam Papie. Vellem excusum esse: cui tamen non sum responsurus.
Habes epistolam verbosam, sed cum amico candidissimo libenter fabulor. Vale.
Dat. Friburgi Brisgoie xi. Calen. Septembris. Mo Do xxxiiij. 165
Erasmus Roterodamus mea manu.
2962. From Viglius Zuichemus.
Van Heussen iv. 116. (j8). Duhnen.
Brussels MS. II. 1040', f. 86 (8). 22 August 1534.
[For the sources see Ep. 2101 introd. Hoynck printed II. 6-15 in his notes to Vita Viglii, Hojmck I. i. 108-9 (y)-]
EPISTOLA ERASMO B.OTERODAMO.
CvM rursus, Erasme doctissime, scribendi ad te opportunitatem nactus essem, omnino eam negHgere nolui, etsi in prioribus Utteris argumentum pene omne consumptum mihi esset: quibus ad te et de mea conditione et de Anabaptistico isthoc bello copiose scripsi. Euentus vero adhuc deajv iv yovvaoL Ketrat. 5
Humanae certe vires parum hactenus profecerunt. Extremam porro aleam hisce diebus iacere, Monasteriumque, cunctarum hae- reseon sentinam, omni vi oppugnare principes nostri constituerunt. Quod si victi fuerint Anabaptistae, erit nobis nonnulla tranquUh- tatis spes ; victoriam enim vulgus sequetur. Et quanquam agrestium, 10 qui hic duram seruiunt seruitutem, et plebis passim animi ad pileum respiciunt, praesentis tamen belH calamitate valde mihi •(videntur) attriti, victoriaque perculsi quietem et pacem, vti putamus, non illubenter amplectentur. Sin superiores euaserint, pene de tota in- feriore Germania actum erit. 15
Haec etsi ahis quoque Hteris a me perscripta sunt, nunc tamen repetere malui quam silere ; quo faciHus intermissi ahquamdiu officii
2962. 5. S: deov ^. 6. certe/38: om. y. 10. j8S: sequitiu' y. 11. ser-
uiunt |3S: om. y. 12. videntur addidimus. 16. j3: praescripta 8.
2961. 153. DemvmereJTheTerence, 2962. 2. prioribus litteris] Ep.
dedicated to Boner's sons, reached the 2957.
father only after long delay; the 5. ^eoiv] Cf. Hom. Od. i. 267.
anxiously awaited reward (two gold 16. aliis . . . hteris] Except Ep. 2957
eicones) was dispatched on 12 April of 12 Aug. there is no other extant
1535 (see Ep. 3010). letter from Viglius in 1534.
158. Logus] See Ep. 2906. i^n.
36 LETTERS OF ERASMUS [1534
mei veniam a te impetrem. Deinceps certe non committam vt mihi silentii culpam deprecari sit necesse, modo tu literas meas solita 20 dignaberis beneuolentia. Vale, et Vigliura inter clientes tui amantis- siraos obseruantissimosque connumerare perge. Dulmaniae in Westphalia 22. Augusti. 1534.
2963. To Damian a Goes.
Vita Erasmi p. 123. (Freiburg.)
O^ p. 264: Lond. XXX. 66: LB. 1271. 25 August <I534>.
[The year-date can be assigned from Damian a Goes' journey.]
EEASMVS EOTERODAMVS NOBHJ VmO D. DAMIANO A GOES LVSITANO S. P.
DoLEO tibi istud iter parum ex animi sententia succedere. Tua causa nihil non alacriter facturus est Erasmus. Scio, quid tibi debeam. Si tuus Matthaeus caret contagiosa scabie Gallica, a qua ego semper non secus atque a morte abhorrui, tota haec domus iUi
5 seruiet : sin secus, nec illi expedierit hic esse, nisi haberet famulum proprium. Mehus fuerit, vt donec conualescat sit apud chirurgum. Non sinam illum egere pecunia. Vtcunque fuerit, dabitur opera vt bene curetur.
Has duas epistolas ad me misit Thomas Blaurerus, quem salutabis
10 Constantiae, si illuc appuleris. Est vir probus, et vnus e senatu. Quod literae diu haeserunt in itinere, in causa fuit is cui Melanchthon eas commisit. Ad me venerunt 22 die Augusti, quum tu quatriduo ante discessisses. VoHtarunt per manus multorum fortassis resi- gnatae, vt fit. Mihi redditae sunt per publicum nuncium Schapphu-
15 siensem. De domo paranda Patauii, nemo tibi mehus consulet quam
Anselraus Ephorinus, et fortassis non grauabitur tecum ire Patauium.
Bononiae roga, num viuat Paulus Bombasius. Consultissimum
est, vt de sectis neque bene neque male loquaris, quasi ista non cures
neque intelligas. Variae sunt horainum simulationes. Nec multum
20 erit in rem tuam, si crebrae epistolae inter Melanchthonem aut Grjmeum et te commeent. Bene vale patrone et amice incompara- bilis.
Postridie Bartholomaei.
2963. 6. sit 02; si O^. 14. per O^: pro OK
296.3. 3. Matthaeus] He would seem 9. epistolas] Not extant. One of
to have been one of two 'famuH' them was from Melanchthon, Ep.
whom Damian had with him in 2970, the other from a person spoken
Freiburg. He began the journey to of as Melanchthon's 'hospes'.
Italy with Damian but, falHng ill at Blaurerus] See Ep. 1396 introd.
Baden in the Aargau, was sent back 17. Bombasius] See Ep. 2665. djn.
to Freiburg, see Ep. 2970. He woukl On 19 May 1535 Erasmus wrote to de
appear subsequently to have been Pins sending the news of Bombasius*
employed by Erasmus to carry to death in 1527, Ep. 3018. 2-3; but he
Portugal letters for Resende and had not got the news from Damian. Jorghe Coelho ; see Ep. 3043.
2964] 37
2964. From Baptista Egnatius.
Poemata et Epistolae Georgii Sabini, 1544, Venice.
f°. V^. 29 August 1534.
LB. 1272.
[A letter of introduction for George Sabinus, printed by him in his Poemata et Epistolae, Strasbourg, Crato Myhus, 1544. ^^P- 2970. 1 1-13 shows that it was dehvei-ed not later than 6 Oet. 1534. But the other two letters which Sabiniis brought from Italy are dated 25 Feb. and i March 1534 (Poemata, 1544,
ff. V3 VO., V5).
Georgius Sabinus (Georg Schuler), 1508-60, was the son of Baldasar Schuler of Brandenburg. Of the father we learn, from an epitaph written for him by the son, that he was one of the principal magistrates of his city, and a man of some wealth, by whose generosity the son was permitted to educate himself for the profession of poetry. The name Sabinus was taken from Ovid (Atti. 2. 18. 27-34, Pont. 4. 16. 13-16). Ovid's Sabinus had written answers to six of Ovid's Epistulae Heroidum. What purport to be three of these answers are found in some mss. of Ovid. They are beheved to be the work of a fifteenth- century poet, Angelus Sabinus ; and must have been known to Georgius Sabinus (they were first printed in 1477, and had been reprinted sev-eral times before 1530). The adoption of the name Sabinus is the subject of some Greek verses by Camerarius prefixed to Sabinus' first volume of verse, Elegiae, 1530, Joseph Clug, Wittenberg. Sabinus was educated at Wittenberg, where he came under the influence of Melanchthon. In Melanchthon's company he attended the Diet of Augsburg; and in the Elegiae of 1530 the poems are preceded by an Epistola Philip. Melanch. De Conuentu Augustano (addressed to John Silberhorn). In 1531 he pubhshed a translation of Isocrates, Oratio ad Philippu7n regem Macedonum de concordia domi constituenda ; in 1533 a translation of Lucian's Eticotniwn Demosthenis. His second volume of verse, Caesares Germanici descripti, was printed (probably at Wittenberg) in 1532. In 1533 he went to Italy, where he attracted the favourable notice of Bembo, returning with commendatory letters from the Cardinal, as well as with a diploma from Aleander appointing liim Poet Laureate and promoting him to the equestrian order with the title of Count of the Lateran, see Al. E. i. 89. Before setting out for Italy he betrothed himself to Melanchthon's daughter Anna (the betrothal is referred to in the Hodoeporicon Itineris Italici forming Book ii of the Elegies in the Poemata of 1544). Anna's charms are celebrated in more than one of his poems, and in 1536 he married her. Eleg. 3. 7 of the Poemata is written to Damian a Goes unniediately after the marriage. The marriage was in fact an unhappy one; though, when Anna died in 1547, Sabinus wrote an aftectionate epitaph of her {Eleg. 6. 7): four years later he married again. In 1538 Joachim 11 of Brandenburg appointed him Professor of Rhetorie at Frankfort on Oder. In 1541 he was emiobled by Charles v. In 1544 he published his De electione et Coronatione Caroli v Historia, with an Ecloga . . . de GaUo (Francis i) ad Ticinum capto. In the same year appeared the volume on which his farne rests, the Poemata (Strasbourg, Crato Mylius), containing all his previously printed verse, together with two new books of Elegies, De Nuptiis Inclyti Regis Poloniae Sigismundi Augusti et Elissae Caesaris Ferdinandi filiae, a book of Epigrammata and Hendecasyllables, and an appen- dix of Letters. The new Elegies contain many poems addressed to Bembo and other great personages. Among the letters is the present letter. The book was enlarged and reprinted in 1558, and again in 1563 (Ep. 2970 appeared for the first time in the edition of 1558). Coincidently with the publication of the first edition of the Poemata Sabinus was appointed by Albert i of Prussia to the rectorship of the newly founded i.miversity of Konigsberg. The later editions of the Poemata contain many poems addressed to the Konigsberg students. But in 1555 Sabinus, having become involved in the religious troubles brought about in Konigsberg by Osiander, lost the favour of Albert i and retm-ned to his old professorship in Frankfort. In the brief Life of him, by Eusebius Menius, prefixed to the Poemata of 1563, notliing is said of these religious troubles, and his return to Frankfort is represented as a matter pre- arranged. In 1552 he published at Konigsberg his Vita Hugonis et Theodorici Marchionum Brandenhurgensium ; of which there is a copy in the Brit. Mus.
38 LETTERS OF ERAS^IUS [1534
vriih auiocraph notes by Melanchthoii. In 1555 his commentary on the JWrt. .-"'•,.■-:• V-"-5:-< of 0'^'id (Konigsberg lectirreis) ■was printed at Wittenberg imder tbe tiile F^^ibuJarum Intfrprci^atio Iradiia m academia Regiomontana. From P.f >.x;;i 1544. 1'-"'. T*. it would appear that in 1533 he had issued a new edition of Huiien's Gcrmania. He died in Frankfort in 1560.]
BAPnSTA EGXATIVS KRASMO BOTEBODAMO S. P. D.
CvE tibi Sabinum etiam atque etiam eomjuendem meis hisce literis, miiltae plane suBt et eaedem honestissimae caussae ; vel quia omnes Germanici sangninis tacita quadam animi inductione diligo, vel quod iDe praecipuo quodam amore ac religione (quod quidem apud me 5 plurimum valet) te colit, vel quod ita bonis artibus instructus bonisque moribus omatus est nvihi visus vt enixe hoc ilH petenti ne^are non potuerim. Tu vero plane feUx ac beatus. quem certatim sic omnes boni ac studiosi viuentem diligunt etobseruant. Hic enim fructus virtutis eximius atque excellens est. vt non tam mortuo quam
10 viuenti homini tantum studium. tantus debeatur amor: nam de meo erga te amore, deque tuo in me vicissim aUquid vberius dicerem, ni Sabini sascepta me commendatio prohiberet.
In hoc igitur itiuene, nisi me mea fallunt praesagia. multa sunt qoae ad Hlum amandum excitare quemuis possint. Primum pudor
15 egregius, qm mirifice hanc aetatem commendat. Accedit deiade modestia, quam vultu, quam oratione maxime praeferi:: nam de eximio illius literanmi omnium et poeticae inprimis studio, nihil amplius dixero: Aco>fu/co? fiaprvs ipse esse poteris, vel potius 'ATTt.K6s. Certe in hoc sic mihi excellere visus est vt. cum mtiltos Germania
20 tulerit his annis huiusce laudis auidos. illi pene omnes eirare velut vmbrae, hic veram gloriam asseqtii posse videatur. Tu igitur, qui Germauis tuis prinoeps hanc literarum fac«m praetulisti, tanto suc- oerani vt omnia ribi polliceri de illis posses. nisi alio foehcia transtu- K^ent ingenia, hanc saltem scintiHam rehquam ita foue vt tuo
25 excitata atqne animata spiritu, mtiltum splendoris plagae huic tuae afferat ; vt quando tu tantam primus excitasti gloriam, hoc veluti akero sectmdxmi te sydere illustretur et emicet. Bene vale, Erasme mi amantissime.
Veuetiis. 3 Cal. Septembris. Anno M.D.xxxnn.
2965. TO GUY MORELLON. LiCHulon MS. Freiburg.
Jortin iL 415. 30 Augtist 1534.
[An ongmal lett», autograph thron^Mnit : with Ep. 1431, in the possession of the Dutch Refonned chmch, Austin Friars, London. It was printed by Jortin, and, in 1887, hy J. H. HesaBJB, Eedegiae Londino-Baiauaf Archiuum i ; Cor the coDBctioa to wfaich iheae letiers belong see Ep. 1431 introd. They gawippd the destracti<n of the chnn^ in the Gennan bombing-raid of 16 Oct. 1940.]
S. P. Quimi te tantmn amictim habeam in Hispaniis, miror iam annis aliquot me nuUis admoneri litteris quid isthic agatur. Si quid
29&L iS. naiijutos] See Adag. 1206, his 'Attucos (see Adag. 725) fjrom the
where KraHnniB cites tbe e^neaaiaa Adagia.
fixHn(Se.i^p.#Iaiii. 2. 13, butsoggests 2965. 2. litteris] The last letter
tfaat tfae true reading is «mcumto;. &om MoriUon which has sur\-ived is
Kgnatjnw dearfy deriveB botfa tfais and Ep. 20S3, of 6 Jan. 1329.
2965] TO GUY MORILLON 39
Erasrnus agat nosse cupis, mihi grauis ac pene assidua lucta est cum senecta atquo eius comitibus podagra et chiragra, vel holagra potius, cum calculo rarior ac leuior. Debemus Cesaris coramoditati quod 5 pacem habot Gormania, qui maluerit pacem iniquam quam bellum aequum. Sectarum negotium adhuc sorpit, inundaturum ahquando, ni cohibeatur. Anabaptistae non aUter inundarunt Germaniam in- feriorem quam olim ranae et locustae Aegyptum: genus hominum lyinphatum ac morti deuotum. Irrepserunt sub vmbra pietatis, sed 10 exitus erit pubHcum latrocinium ; et quod prodigii simile ost, quum doceant absurda, ne dicam aSuVara, quum prescribant inamoena, tamen populus fatali quodam afllcctu, seu potius maii daemonis instinctu, rapitur in eam scctam.
Petrus Barbirius nunc plane me doridet ox alto. Hactonus miris 15 coloribus torgiuersatus, taraon professus so vollo soluere, proxirais litteris scribit se donasse quam diu potuit, nunc non posso ampHus. 8uspicor ilium suo coraraodo mutasso InHtrumontum. Praoter su- periora debita iam vltra quinquennium singuhs annis accipit de pecunia mea centum ot triginta libras francicas. Quomodo porten- 20 tum hoc mihi tractandum sit nondum statui. Pudet cum amico rixari.
Viues scribit loannem Vergairam cum fratre Tobare curaque aliis nonnulHs bene doctis osso in carcere. Scitis, opinor, trois viros totius Angliae doctissiraos osso in carcore, Episcopura Roffensera, Epi- 25 scopura Londonionsera ot, quo nihil vnquara habui araicius, Thomam Morum. Beno valo.
Datum Friburgi Brisgoiao 3. Cal. Sept. 1534.
Erasraus Rot. mea manu.
Ornatiss. viro D. Guidoni Morillono, Cesaris ab epistoHs. In 30 Hispaniis.
2966. From Ambrose Pelargus.
Pelargus, Bellaria f». I^. Treves.
I Septennber 1534.
AMB. PELARGVS ERASMO ROTE. S.
Tredecim abhinc raensos sunt, Erasmo amiciss., quod nullas ad te dedi literas: cuius quidem rei nulla est causa, nisi quod incertus eram Friburgi haoreres, an (quod rumor sparsit) Basileara to roce- peris. Ego Treuerim non totus comraigraui hactenus, sod hic velut in alio versor mundo. Quanquam Treueris vrbs est venerandae simul 5
2965. 6. pacem] With Philip of incorroct, see Ep. 2932. 3211. Cf. Ep.
Hesse; see Ep. 2947; cf. Epp. 2917, 2961. 8911.
2936-7. 2966. r. Tredecim . . . rnenses] The
6-7. maluerit . . . aequum] See Cic. last extant lettor from Polargus to
Epp. Fam. 6. 6. 5 ; cf. Ep. 3032. 8in. Erasmus is Ep. 2840, dated i July
15. doridet] Soo Ep. 2961. 79^. I533. from Froiburg. Hince that date
17. littoris] Not oxtant. ho had pubhshod his Opuscula, which
23. scribit] Ep. 2932. 3on. containedcriticismof Erasmus(seeEp.
Vergairam] For this form of tho 2970. 23^). It is to bo noted that his
name seo Ep. 1431. 32n. letter makes no montion of this book.
26. Londoniensom] This report of 5. in aho vorsor mundo] Soo Epp.
John Stokesley'8 imprisonment was 2465. 247^, 2513. 470-in.
40 LETTERS OF ERASMUS [1534
et admirandae antiquitatis. Magnopere arridet caelum, quod meo quidem corpusculo commodius experior quam Friburgianum. Vix vero consequi queam, quantopere placeat huius terrae populus, quo vix est alius syncerior. Spero me, si 'gratiore compede' vinctus hic
10 detinear, fidelem me Christo fore avvepyov, strenuamque illi naua- turum operam. Vrbs montibus pene cingitur e proximo imminenti- bus, partim cultis, partim nemorosis, nec vsquam liber aspectus se aperit. Non est hic neque Cereris neque Bacchi maligna prorsus copia. Et sunt Mosellana vina longe electissima, nimirum quae
15 Rhenense vinum exaequent, interim etiam superent. Mosella quidem praeter lupos et percas nihil fere piscium laudatioris generis exhibet. At macellum carnes ouillas, bouUlas, vituhnas, veruecinas denique et suillas, meo quidem palato longe gratissimas, abunde suppeditat. Terra omnigeni fructus ferax est. Omnia hic plena sunt raporum,
20 pisorum, cucumerum, cucurbitarum, colocyntidarum, cicerum. Ego (vt hoc prouerbio dicam) cepas non tantum edo, sed olfacio quoque. Sed huic hominum generi in primis delitiis sunt fabae. Id obsonii genus minimo hic emitur. Eo ventrem vsque ad distentionem ex- plent. Aiunt fabarum vsum valere contra omne morborum genus.
25 Vnde nec medicis hic vllum est operaepretium. Quinetiam fabis volunt nonnihil inesse numinis. Nam et reges fabis deHgunt, atque etiam creant, in Ephiphaniis domini. IVIihi certum est posthac Pythagoricam viuere vitam, hoc est in totum abstinere fabis. Tantum enim interea temporis, quod hic haereo, fabarum deuoraui,
30 vt periculum sit, totus fabaceus fiam.
Est hic Academia incelebris quidem illa, sed quae haud multo negotio instaurari possit. Certe Treuirorum Princeps impense fauet rectioribus studiis, totusque in hoc est vt Treuericum studium com- modum instauret. Quod cum sua sponte ac nemine incitante faciat,
35 quid facturum putas, vbi tu currentem (quod aiunt) extimulaueris ? Rem (mihi crede) feceris multo gratissimam studiosis omnibus. Nam omnino spes quaedam bona aflfulget hunc Principis conatum huic nostrae Academiae bono futurum et commodo. Ei per te (tametsi me iamdudum complecti coepit) commendatior fieri votis
40 omnibus expeto. Id vel Laconica aliqua epistola feceris. Ei nomen est loanni. Vir est HberaH facie, proceritate plane heroica, comis et alacris, ingenio acri, moribus placidis ac mansuetioribus. Diceres alterum esse Solomonem, tam est pacificus. Nam qua est animi inuicta magnitudine, non facile pro re nata animum deucit. Vix
45 consequi queam quam modis omnibus (quae iUius est prudentia)
9. gratiore compede] See Hor. Hist. and Antiq. of the University qf
Carm. 1. 33. 14. Oxford ii. 136; Athenae Oxon. iii. 480.
21. prouerbio] Adag. 2138. J. Brand, Observations on Popular
26. reges] For Epiphany KLngs see Antiquities, iJTJ, pp. 199-207; H. E.
E. K. Chambers, Medieval Stage i. Salter, Begistrum Annalium Merto-
260-1. For the method of election, nensium (OHS. Ixxvi), pp. xviii-xxi. see A. Gaste, Drames Liturgiques de la 32. Prineeps] The archbishop was
Cathedrale de Rouen, 54 (cited by John iii of Metzenhausen ; see Ep,
Chambers): In vigiha Epj^phaniae ad 2968 Lntrod. The archbishop was
prandium habeant fratres gastellos, chancellor of the University of Tr^ves,
et ponantur faba in vno ; et frater by the foundation buU of the uni-
qui inueniet fabam vocabitur rex. versity ; see RashdalP ii. 269.
For other kings of beans see A. Wood, 35. currentem] See .4cfa^. 146.
d
2966] FROM AMBROSE PELARGUS 41
reip. commodis prouideat, quamque mirifice Spartam (quod dicitur) quam nactus est exornet. Nam ditionem, quae illi dei voluntate obtigit, splendidiorem semper reddit et locupletiorem. Arces supe- riorum incuria neglectas reficit, ac structuris magnifice exornat.
Caeterum et hoc magnopere optarim, Erasme amabiliss., vt sacra 50 Biblia Septuaginta interpretum quae nescio quis omnium infelicissime vertit, latinitate donares. Tametsi hic scio quid responsurus sis: decretum scilicet tibi esse post molestiarum Ihada rudem accipere. Scio, scio, Erasme doctiss., te iampridem emeruisse rudem. Verum non hac prius donabere quam supremam manum sancto huic operi 55 imposueris. Tantisper enim te extimulauero, atque etiam vrgebo, dum quod sacrarum amatores hterarum omnes desiderant efi^eceris. Multum te amant docti, quos quidem hic mihi videre contigit omnes. In primis vero Simon medicus, vir singulari eruditione et humani- tate, cuius cognomen in praesentia quidem non succurrit. Is cum 60 tui sit amantissimus, mihi quoque collectissima amicitia et famihari- tate coniunctus est. Vale, ac bene vale, Erasme desideratiss., et hoc vnice cura vt, si mihi reuolare Friburgum forte non detur, hterae tuae huc aduolent. Berum et Glareanum communes amicos verbis meis salutabis. Virgunculas item fidei meae ohm concreditas, pauper- 65 culas quidem eas, sed Deo longe gratissimas, tuis iuua beneficiis. Scio nihil periturum tibi, quod in illas collocaueris. Vale iterum.
Treueris 1534. Calendis Septemb.
2967. From Boniface Amerbach.
Basle MS. C. VI^. 73. 432 v». Basle.
16 September 1534.
[An autograph MS., folded as a letter, but apparently not sent. The left- hand margin is cut.]
LiTERAS hisce inclusas, clarissime Erasme, Grynaeus mihi ad te /mitte>ndas commendauit : quas ex Galha communi cum suis tunica inclusas se /accep>isse dicit. Cupio te quam optime et quam rectis- sime valere, domine et patrone mi in/comp>arabihs.
Basileae xvi. Cal. Octobr. Anno 1534. praepropere. 5
Accepi htteras nuper ab Alciato in quibus tibi omnibus modis com- mendari cupit, ahud illic noui nihil esse aduciens nisi quod Hispani mihtes a Coronae confecto beUo Turcico /ad> Mediolanenses reuersi
2966. 46. Spartam] See .4f/a<7. 1401. 6. htteras] Perhaps one of the two 5 1 . nescio quis] Pelargus is thinking letters answered by a draft letter,
of the interhnear 'interpretatio Latina' dated 19 Aug. 1534, from Boniface
which accompanies the text of the to Alciati preserved in Basle MS. C.
Septuagint in the Complutensian VI^. 73. 211.
Polyglot — one of the persons re- 8. Coronae] Coron, on the SW.
sponsible for it was pretty certainly promontory of the Peloponnese. The
Stvmica. place was taken by the Imperial fleet
59. Simon] Not known to us. imder Doria on 12 Sept. 1532. On
65. Virgunculas] Pelarg\xs was per- 2 Aug. in the year following Doria
haps chaplain of some local nunnery. defeated the Turks here. But on
2967. I. hteras] Not extant ; con- i April 1534 the town was finaUy ceivably aletter fromCarinus: inEpp. abandoned to the Turks. (See R. B. 2779- 36-47» 2788. 17-32 there is men- Merriman, Rise of the Spanish Empire tionof aletterfromCarinustoErasmus pp. 298-300.)
enclosed in a letter to Grynaeus.
42 LETTERS OF ERASMUS [1534
sint, ceu ad altores suos, et quod Cardinalis Medices abiecto /galer>o 10 rem non nouam, vt iureconsulti loquntur, adgressus sit, ducta in vxorem Camer/inensis) duce vidua.
2968. To JoHN op Metzenhausen.
Pelargus, Bellaria fo. I^ v^. Freibvirg.
27 September 1534.
[The letter was printed by Pelargus at the end of his Bellaria, and he says of it in his preface: 'His vnam illam addo, ad Treuirorum Principem missam, quam nos descriptam accepimus'. It would seem to be the letter asked for in Ep. 2966. 40 ; in writing it Erasmus took the opportimity of recommending Conrad Nyder, for whom see Ep. 2984 introd.
John III, archbishop and elector of Treves, was born in 1492, the son of Henry von Metzenhausen and Margaret Boos von Waldeck. Brought up in the house of the Prince Palatine Frederick, he received rapid preferment in the cathedral of Tr6ves, and in 1531 became archbishop. His relations with the people of Treves seem to have been generally unfriendly. In 1534-5 he was active in assisting the suppression of the Miinster Anabaptists. On 22 July 1540 he died at Schloss Thanstein, while attending the Diet of Hagenau. See ADB. xiv. 423.]
BEVERBNDISSIMO IN CHIIISTO PATRI EIDEMQVE CLARISSIMO
PRINCIPI AC DOMINO, DOMINO lOANNI TREVIRORVM
ARCHIEPISCOPO, SACRI ROMANI IMPERII ELECTORI, ET PER
GALLIAS ARCHICANCELLARIO DIGNISSIMO, DOMINO
OBSERVANDISSIMO S. P.
Si parum humanum videtur quod ignotus R. Celsitudinem tuam meis appello literis, scito hanc humanitatem ab humanitatis studio profectum esse. Hic medicus Conradus Nyder Eppingensis opus habet tuo fauore. Confluentiae radices egit, vxore ducta, creatisque 5 liberis. Ibidem quatuor annis haud inglorium egit medicum. Verum aemulorum studio ab eo munere depulsus, non ob ahud nisi quod Doctoris titulum nondum esset assequutus, quem nunc defert ex Itaha. Mihi antehac fuit incognitus, ipso tamen vultu praefert hominem modestum, probum et candidum. De doctrina, hteris
10 testantur abunde duo medici, Manardus huius aetatis facile doctis- simus, et Ansehnus Ephorinus. Audio te miro candore fouere viros eruditione et probitate commendabiles, inter quos Ambrosium nostrum Pelargum esse gaudeo, quibus si hunc adiunxeris, nihil noui, sed tuo more feceris. Vnum hoc petit, vt si Confluentiae locus
15 vacet medico stipendiario, reponatur in locum pristinum. Salarium exfle est, nempe sexaginta florenorum, quo tamen ille contentus erit. Mihi si quid imperabit tua subhmitas experietur mancipium ad
2967. 9. Cardinalis] Ippolyto de' 1527. In Oct. 1534 Caterina in fact
Medici. He wished to resign his cardi- brought about a marriage between
nalate at this time in order to expel her daughter, the duchess Julia, and
Alessandro de' Medici from Florence Guidobaldo della Rovere, prince of
(Pastor X. 326—7). The widow of the Urbino ; affecting thereby the union
duke of Camerino, whom he is here of Camerino and Urbino, which the
credited with the intention of marry- Pope regarded as a threat to the papal
ing,wasCatermaCibo,whosehusband, states (Pastor xi. 304-9). Giovanni Maria Varano, had died in
2968] TO JOHN OF METZENHAUSEN 43
omnia obsequia accinctissimum. Eam precor vt Dominus sospitet ac prosperet in omnibus.
Datum Friburgi Brisgoiae 5. Calendas Octobris. 1534.
Erasmus Rot. mea manu chiragrica.
29692976 From John de Pins.
Nimes MS. 215, f. 167. (Toulouse.)
<c. Oct. i534->
[An approximate date, allowing a month to six weeks for the post from Toulouse, is given by Ep. 2976, the last paragraph of which appears to answer de Pins' letter and suggests that Erasmus' answer was written while de Pins' messenger waited. For the ms. of Josephus see Ep. 2569 introd., and for the MS. from which this letter is printed see Ep. 2628 introd.]
ERASMO ROTERODAMO.
Legitavi nuper suauiss. literas &c^. losephum meum, quem proximis annis tuo rogatu Frobenio misi veHm ad me remittendum cures, si ille satis commode vsus fuerit. Sin minus, expectabo ipse in tuam gratiam tantisper, vel quantocumque meo incommodo, dum ille suum commodum faciat. Vale.
Tui honoris semper et nominis cupidissimus et amantissimus.
Pinus, Riuensis episcopus.
2970. To Philip Melanchthon.
Poemata et Epistolae Georgii Sabini 1558, Freiburg.
fo. fs. 6 October 1534.
LB. 1273.
[The letter, wliich was written as an introduction for G. Sabinus, is pre- served by him in the second edition of his Poemata et Epistolae, Leipzig, 1558 (but not in the first edition, nor is it printed in ME.). Ahnost certainly it is this letter (and not Ep. 1944) which is referred to by George Helt, when writing to Prince George of Anhalt early in 1535: 'Dominus Phihppus mittit tue gratie hteras manu Erasmi scriptas, vt et tua gratia contempletur etiam manvun ilUus grandis natii bonarum hterarum antistitis' (GHE. no. 131).]
EEASMVS ROTERODAMVS PHILIPPO MELANCHTHONI S. P. D.
LiTERAE tuae et hospitis tui serius ad me perlatae sunt incuria illius cui eas commiseras. Damianus a Goes iam quatriduo hinc discesserat, sed paulo post ex itinere remisit ad nos alterum e famulis qui ceperat aegrotare Thermopoli vna cum Sabaudo deductore con- ducto. Per hunc mox recurrentem misi Damiano tuas et hospitis 5 tui Hteras. Verum hoc vix a nobis digresso rediit ipse Damianus soUicitus de puero suo : cui tradidi tuas ad me Hteras, ex quibus rem
2969. I. Legitaui scripsimus: Legit mihi MS. 2970. i. inexiTi& scripsi-
mus: iniuria Poemata.
2969. I. hteras] Not extant (hardly sent letters both to Erasmus and to Ep. 2757). Damian or only to the latter.
2970. I. tuae] Not extant. 3. alterum] Matthew ; see Ep. 2963. hospitis] We do not know who 4. Thermopoh] Baden in the Aar-
this was. It is not clear whether he gau.
44 LETTERS OF ERASMUS [1534
omnem cognouit. Rursus a nobis digressus Schafhusiae per dictum Sabaudum accepit literas tuas ; post id temporis nihil ab eo literarum
10 aecepi, nisi quod arbitror Olum iam esse in Italia.
Hunc Georgium Sabinum literis acurate scriptis adeo praedicauit Baptista Egnatius vt nunquam antehac vlla de re scripserit dili- gentius ; et profecto iuuenis prae se fert eximias et morum et ingenii dotes, vt certa spes sit illum aliquando praecipuum Germaniae decus
15 futurum.
De Luthero nunc nihil scribam, nisi mirari me quod ad instinctum Amsdorfl&i, hominis, vt audio, indocti et inepti, sic debacchatus sit in me: eaque obiecerit quae, etiamsi nihil respondissem, tamen ex meis lucubrationibus liquebat esse vanissima. Non deerant mihi aculei,
20 nec deerant qui me instigarent ad acerrime respondendum : sed ego id malui, quod a doctis et bonis viris probari mereretur. IUa epistola non nocuit famae meae: quantum ipsius negotio profuerit, nescio. Ambrosius Pelargus scripsit aduersus Anabaptistas librum, in quo subinde perstringit Lutherum, ac te nommatim satis acriter, ac me
25 nonnunquam, sed moderatius ac sine nomine.
Commentarios tuos in Paulum ter emi: vnum codicem misi Epi- scopo Augustano, alterum Sadoleto Episcopo Carpentoractensi, tertium mihi seruaui. De eo quid sentiam, fortassis alias indicabo. Bene vale.
30 Friburgi pridie Nonas Octo. An. M.D.xxxim.
29712982 To Jacopo Sadoleto.
Basle MS. AN. III. 15. 62. Freiburg.
Q. 93. 31 October 1534.
[The MS. is a single sheet in the hand of Cognatus, folded, sealed, and addressed to Boniface Amerbach. From Cognatus' own letter to Boniface it would appear that he sent the original of Erasmus' letter to Sadoleto for transmission to Carpentras, at the same time making a copy of it for Boniface's information. Later Cognatus sent to Boniface a copy of Sadoleto's answer.]
EXEMPLAE, EPISTOLAE D. ERASMI AD lAC. SADOLETVIM PRO DOMINO BONIFACIO AMERBACH.
S. P. Tam diutinum silentium tuum varie soHcitauit animum meum. Primum subuerebar, ne in conuentu Massiliensi nonnihil aduersae valetudinis contraxisses, homo vt audio parcissimi victus, alioqui et ad senium vergente corpore. Pulsabat interdum animum 5 meum noimuUus metus, ne qua occasione vetus illa tua in me beneuolentia refrixisset. Tametsi suspitionem hanc vt ipse grauatim
2970. II. Uteris] Ep. 2964. 19. Non deerant] The reference is
17. debacchatus sit in me] Me- probably to Ferdinand (see Ep. 2921.
lanchthon wrote to Camerarius on i— ?)•
II March 1534: 'Noster Arcesilas 23. librum] Pelargus' tracts against
renouat certamen cum Erasmo, quod the Anabaptists were printed in his
mihi sane dolet: yepovriKa nddri in Opuscula, Cologne, 1534.
vtroque me sohcitant . . .' ME. 11 73; 26. Commentarios] For Erasmus'
and he wrote to Bucer 15 March opinion of these see Ep. 2971.
1534: 'Doleo Lutherimi renouare cer- 297L 5. metus] For Erasmus' fear
tamen cum Erasmo. Sed video haec that his criticism had offended Sado-
esse plane avayKoia Ko/ca.' ME. 1175. leto see Ep. 2816 introd.
2971] TO JACOPO SADOLETO 45
admittebam, ita Bonifacius constanter negabat eam herere in virum incredibili candore singularique constantia.
Exeutiebam tamen me ipsum, si fors imprudens commeruissem vt alius in me esses quam ante fueras. Videbam quam esset impu- lo dens, ab Erasmo admoneri Sadoletum, hoc est, a sue, quod aiunt, Mineruam. Verum ad hoc audaciae tua me perpuht autoritas vt, etiam si parum dextre fuissem meo functus officio, tamen aequum erat probare obsequium, et in meo errato tibi ipsi ignoscere. Ad- monui pro meo ingenio simphciter, nec, vt opinor, procaciter, qui 15 totius iudicu mei te rursus iudicem fecerim. Ad haec, etiam si quid ibi famiharius dictum fuit, aut excidit potius, quam decuit, quoniam praeter te et me nuUus mortahum schedas eas vidit, ne Bonifacius quidem, sperabam tuam aequitatem perinde habituram ac si nihil scriptum fuisset. Qua quidem in spe sum et hodie. 20
Miseram Commentarios Melanchthonis, non vt iUos imitareris (nec enim ahbi magis torquet scripturam, vtcumque miram professus simphcitatem), sed quum illic commemorantur variae multorum opiniones, sciebam tuam prudentiam ilhnc excerpturam quod ad mentis Pauhnae faceret cognitionem. Sapiens enim quahcumque 25 data occasione fit sapientior, vt habent Haebreorum prouerbia.
Interdum veniebat in mentem, quantum valeant malae linguae, quibus hoc seculo videmus prodigiosam esse hcentiam. Huiusmodi cogitationibus me torsit hactenus hterarum tuarum intermissio. Ea molestia si me leuare dignaberis, rem feceris vt tua dignam humani- 30 tate, et mihi summopere gratam. Bene vale.
Apud Fribiu-gum Brisgoiae. pridie Cal. Nouembris. M.D.xxxmi.
Eras. Rot.
S. P. Doininus meus milii mandauit, vt has tres epistolas ad te mitterem, vt tu eas, vbi primum dabitur certus nuncius ad illos quibus 35 inscriptae sunt, transmittas. Nouarmn enim rermn quod nunc ad te scriberem, nil habui ahud quam quod CardinaHs Fernesius, cui nomen Paulo Tertio, XII Octobris Romae in summimi Pontificem est electus. Diciti-ir esse nobihs, doctus et doctorum hominimi amans, moribus sobriis ac philosophicis. Italus est, et scribunt eum Galhs fauere. Porro 4° Aleisius Gritti, qui Turcae nomine pacis feriendae gratia in Vngariam venerat, scribitm" a Zeckleris atque Vngaris captus et decollatus esse. Quid autem ob id Turca contra Christianos mohtiorus sit, Deus nouit. Bene vale.
Datimi plus quam extempore, quarto die Nouembr. 1534. 45
Tibi totus deuotvis
,^ -r-, , ■ T •. M Gilbertus Cognatus.
D. Jiiras. per chu"agram non licuit scribere.
Clariss. doctissimoque viro D. Bonifacio Amerbachio luris professori celeberrimo, domino et praeceptori suo longe colendissimo. Basileae. 50
11-12. asue. . .Mineruam]Cf. ^rfag'. Andrew Gritti, doge of Venice, b. at
40. Constantinople, 1501, of a slave
21. Commentarios] See Ep. 2970. mother; it was through him that
34. tres epistolas] To Sadoleto, Zapolya obtained Tvu^kish help in
Alciati, and H. Hosvirius, see Ep. Hungary against Ferdinand. After
2972. 1-6 ; the last two are not extant, the peace of 1533, he plotted to make
but one may be presumed to have himself master of Transylvania, pro-
been the introduction for Hoxvirius curing the murder of Cibaco, bishop
to Alciati mentioned in Ep. 3022. of Waradin. In this attempt he met
41. Gritti] Louis Gritti, son of his death in 1534.
46 LETTERS OF ERASMUS [1534
2972. From Boniface Amerbach.
Basle MS. C. VI^ 73. 260. <Basle.>
(November 1534.)
[An autograph rough-draft, written with haste. The letter falls in date between Epp. 2971 and 2978, being probably written nearer in time to the former, since on 22 Nov. Boniface hopes that the letter to Sadoleto has akeady been dehvered.]
S. P. Litteras tuas ad Sadoletum Conradi famulo cras Lugdunum profecturo commendaui, vt inde Michaelis Parmenterii illic typo- graphi hactenus in litteris vltro citroque mittendis bonam fidem agnoscentis ductu Carpentoracten. perferantur. Spero indies quo-
5 que afifore occasionem mittendi Ticinum quas ad Alciatum et Hoxuirium scripsisti. Nihil preterea nunc mihi occurrit scriptione dignum. De mea in te obseruantia et studio perpetuo nihil subinde repetendum censeo, ne audiam avra 8t' aurojv, neue toties repetendo diffidentiae noter. Cura, rogo, cura vt valeas, et sic existima, nihil
10 nobis iucundius aut aeque optatum adnunciari posse atque si te recte valere intelligimus ; cui omnia ex animi sententia et quam firmissimam valetudmem imprecamur. Negocium Eucharistie quam moderati sunt Argentoratenses iam puto te ex Apologia Buceri aduersus Episcopum Abrincensem cognouisse.
2973. From Jacopo Sadoleto.
Sadoleti Epistolae, 1550, p. 172. Carpentras.
LB. 1274. I November 1534.
lAC. SADOLETVS EPISC. CARPENT. DES. ERASMO ROTERODAMO S. P. D.
Div est cum ego nihil de te, ne rumoris quidem, accepi. Quod si tu ades in eisdem locis, in quibus sohtus es, tibique commoda vale- tudo est, sicuti cupio equidem, et spero, nonnulla de eo me tenet admiratio. Hominis enim TToXvBpvAXriTov Kal 7ToXvypa(f)ordTov non est 5 vsitatum hoc silentium. Sane nos post hbrum ilhnn tuum de Con- cordia ecclesiae nihil ahud accepimus, quod ab Erasmo scriptum esset. Itaque non sine ahqua sumus suspicione, ne aut minus fortasse valeas, aut in Belgas tuos profectus sis. Videbare enim in hteris tuis postremo ad me scriptis significare, te id cogitasse facere. Quod si 10 ita est, mi Erasme, quaeso vt certiorem me de tuo omni statu facias, qui pendeo animi, donec exploratum ahquid de te habuero: nam mihi tua salus et tranquilhtas mirabihter cordi est.
2972. I. Litteras] Ep. 2971. preface, addressed to Card. A. Duprat,
Conradi] See Ep. 2955. 2n. is dated 26 Aug. 1534. Erasmus com-
2. Parmenterii] See Ep. 2930. ^n. ments on the book in writing to
5-6. quas . . . scripsisti] See Ep. Melanchthon in 1536 (Ep. 3127. 21). 2971. 34n. 2973. 8. hteris] There are no letters
13-14. Buceri . . . Abrincensem] extant from Erasmus to Sadoleto be-
Bucer rephed to Robert Ceneau tween Ep. 261 1 (22 Feb. 1532) and
(Canahs), bishop of Avranches, with Ep. 2971. Yet Erasmus asks Boniface
Defensio Doctrinae Christianae, aduer- repeatedly to forward letters he has
sus Axioma Catholic^im id est crimina- written to Sadoleto. The letter sent in
tionemR.P.RobertiEpiscopiAbrincen- duphcate, 25-27 April 1534 (see Epp.
«i*,Strasbourg,M.Apiarius, 1534. The 2927,8), seems not to have arrived.
2973] FROM JACOPO SADOLETO 47
Non dedit nobis fortuna, vt in eisdem locis viueremus: quod vtrique nostrum, arbitror, mihi quidem certe, fuisset optatissimum. Potuissem enim apertius tibi, atque illustrius, omnem meum sensum 15 et animum declarare. Sed quoniam id praeteriit, actum ne agamus, vt dicitur, animos certe virtus dedit in amore consentientes : in qua tu multo praestantior, maiores autem meae partes sunt, te summum virum colendi, et diligendi. Tanquam igitur ad hominem omnium tibi amicissimum vt de tuis rebus omnibus interdum scribas, vehe- 20 menter te rogo.
Mei in Paulum perfecti commentarii sunt: itaque eos propediem cogito edere. In iis plurimum mihi opitulatae sunt correctiones iEae tuae, quas in primum Hbrum adhibuisti. Vellem idem in reUquos fecisses, maximo mihi emolumento ea res fuisset. Sed fortuna nobis 25 disiungendis, multis meis et magnis inuidit iucunditatibus : cui qui- dem a nobis non potest obsisti : ea enim summas frangit infirmatque opes, nedum meas. Sed quod ad rem pertinet, potes perspicere, mi Erasme, ingenii tarditatem et imbecilHtatem mei: qui tanquam KaXXimSr)^ diutino cursu cubitum vix processi, vt ex hoc quoque 30 maior tibi a tua incredibili nauitate et industria voluptas pariatur.
Verum haec hactenus. Te, mi charissime atque optime Erasme, oramus, vt semel amorem erga nos abs te susceptum constanter et perpetuo tueare. Vale.
Carpentoracti, Calend. Nouemb. m.d.xxxttti. 35
2974. From Peter Castellanus.
Leipzig MS. Metz.
EE. 212. 4 November 1534.
[An original letter, autograph throughout: the address sheet is missing. For Castellanus see Ep. 2213 introd., Ep. 1894. ^-^nn. In the present letter he speaks of himself as not having written pene sesquianno. The last extant letter from him is, in fact, dated 17 Sept. 1532 (Ep. 2719). He was then in student lodgings at Freiburg, where he had matriculated at the university in the preceding June. He had been Erasmus' /^"^"'"* (see 1. 11) at Basle in the svumner and autiunn of 1527: 'Conuixit mihi menses ahquot', Erasmus writes on 23 Oct. 1527 (Ep. 1894. 4-6). He had been attracted to Erasmus' service by enthusiasm for the Colloquia, which he had used as a class-book (Ep. 2719. 1—9). Between leaving Basle and matriculating at Freiburg, he had gone to Bourges. In 1530 he had interrupted his studies by taking employment with the bishop of Poitiers; a situation which he seems to have owed to his own initiative — he had asked Erasmus for letters of recommendation to influential persons in France, but Erasmus was unwilling to give these (Ep. 2213), and, if we may beheve Castellanus, left most of his letters unanswered (Epp. 2213, 2388, 2425). From his service with the bishop, Castellanus came back to Freibiirg in 1532 an opulent student; Erasmus raUies him on his youthful grandeiu" (Ep. 2720. 37), his presents of game, and a devotion to his former master which is a degree embarrassing ('raram quandam ac pene dixerim fatalem tuam in me pietatem', Ep. 2720. 14—15). WTiat had happened to Castellanus since his student days in Freibiu-g, we have no means of knowing ; nor how, at this date, he came to be at Metz. At Metz he is not quite sure whether he will resxune his studies in Freibiu-g (a prospect 'not altogether distasteful' to him, he says, in rather superior fashion, 1. 15), or study in Italy or in Louvain: at the moment things point to Louvain.
So far as we know, Erasmus left this letter — Uke others of Castellanus —
2973. 22. commentarii] See Ep. 2816 introd.
48 LETTERS OF ERASMUS [1534
unanswered. But the correspondence between the two (seven letters) is pleasant and entertaining, the more so if we read between the lines. From the passage quoted from Gallandius' Life, Ep. 1894. 5n, Castellanus stands out as a clever and slightly conceited French youth, who corrected Erasmus' Greek when it was faulty (it often was), and defended the scholars of his own coimtry against Erasmus' badinage. Erasmus allows his abiUty; but he evidently thought him well able to look after himself. He cannot help him with introductions ; but he would be glad to hear that he had been made a bishop, or, better still, had married a rich wife (Ep. 2427. 18-20).]
S. Puderet me, imo potius non auderem, obseruandissime D., apud tuam humanitatem antiquum illum morem pristinamque scribendi consuetudinem repetere, nisi tu michi is semper visus esses, de cuius facilitate (homini presertim ad frugem redeunti) nunquam
5 desperandum sit, quique michi ipsi videaris vltroneam propemodum spondere veniam. Adde etiam quod res ipsa excusationi locum necesse quodammodo impetrat.
lam aperte loquar, neque diutius per ambages. Non possum dis- simulare meam, si non neghgentiam, haud dubie insolentiam, qui
10 toto pene sesquianno ita vecors inersque fui vt initam apud dominum famuli notam nec htteris nec verbis nec aho aHquo ofificii genere testatus sim. Sed hec si vUo sermone discutienda sunt, aut maiorem abs me desiderabunt epistolam aut ego facie ad faciem huic enarrabo, in cuius aurem (si quid noxae est) id ipsum totum dicturus sim.
15 Neque enim omnino Friburg<um> abhorret animus, quanquam certo polliceri non audeam, ne (si id minus contingat) leuis hominis atque etiam vani labe[m] intingar. lam in procinctu sum vt euolem, et Louanium michi nidus proponitur. Si fiat, iam deinceps soUto ofificiosior ero. Mirum in modum michi arridet ItaHa, si modo nil
20 turbulentius accedat ; quanquam hic status rerum innouatus nichil non polHceri videatur. Vbicunque terrarum futurus sim, is semper futurus sum cui pleno iure imperare quemque vere tuum appeUare possis. D<eus> op<timus> m<aximus> tuam celsitudinem diu seruet nobis incolumem. Bene vale, obseruandiss. D.
25 Metis, secundo Nonas Nouem. 1534.
Ex tuis obsequentissimus Petrus a Castello.
2925, 29582975. ' From Pietro Bembo.
Damiani Opuscula, 1544, f°. c^ v^. (a). Padua.
Bemb. E. 1552, p. 322 (j3). 11 November 1534.
LB. 1259.
[This letter was printed among the Epistolae ad Damianu^n a Ooes (appended to his Opuscula) and subsequently in Bemb. E.: from comparison of the variants it would seem that Leclerc reprinted the letter from Bemb. E. The year-date 1533 in LB. is obviously wrong and has no authority.]
PETRVS BEMBVS ERASMO ROTERODAMO S. P. D.
BiNAS a te Hteras accepi: alteras iampridem, quibus mihi Frobe- niorum curam et diHgentiam, tum vero etiam petitionem Liuianis
2974. 17. l&hem MS.correximv^. 2975. tit. s. p. d. ;8: om. a. i. alteraa a: vnas /3 LB.
2975. I. alteras] Ep. 2925.
2975] FROM PIETRO BEMBO 49
libris imprimendis commendabas, ad quos cum rescripsissem (ad me enira scripserant) respondere tuis literis distuli ; proxime alteras, quarum priore pagina te purgas de illa ipsa Frobeniorum commenda- 5 tione tua: posteriore me rogas, vt Damiano Lusitano Patauium venienti ad ludum literarum ne desim. Ego vero cum illum libenter vidi, est enim, quemadmodum scribis, atque vt ex duobus eius congressibus et sermonibus elicui, optimis moribus et omni elegantia et suauitate sane praeditus: itaque lucrum mihi videor fecisse ex 10 tuis literis, qui iuuenem mirificum vt cognoscerem effecisti: tum me ei largiter obtuli, petiique vt meis rebus omnibus meque ipso suo iure vteretur. Sed adhuc vsus non est homo permodestus. Domum etiam conduxit me ignaro, sed domum plane bonam.
De purgatione, quae altera, vt dixi, erat pars in tuis recentioribus 15 literis, nihU dicam, nisi te nimis parce nimisque subtimide tibi ipsi de me polliceri. Vellem fidentius atque prolixius a me omnia ex- pectares coniunctissimi hominis officia, vtque id in animum inducas tuum magnopere abs te peto. Frobeniis, vt ad antiquiores tuas literas postremo respondeam, in eo quod petebant, esse vsui non 20 potui. Neque enim Liuianos Hbros habebamus vUos manu scriptos, qui non minus probi essent quam ab Aldo impressi, qui sunt in omnium manibus. Sed de tota re non dubito quin te illi certiorem fecerint.
Haec scripsi manu mea, vt parte aliqua tibi vicem redderem, qui 25 tuas ad me Hteras amantissime tua manu semper conficis. Valetudi- nem tuam, qua te audio admodum imbecilla vti, curabis diligenter, nosque diliges. Vale.
3. Id. Nouemb. 1534. Patauii.
29692976. TO JOHN DE PlNS.
Nimes MS. 215, f. 169. Freiburg.
13 November 1534.
[For the MS. from which this letter i.s printed see Ep. 262S introd. The month-date is represented in the MS. by a hieroglyphic read by Preserved Smith (who printed the letter) and by P. S. Allen as 13 ( ? Nouembris). Busch, who is referred to in 1. 9, died in, or after, April 1534 (see Epp. 830 introd., 2957). But as late as 22 Aug. Erasmus had not heard of his death (Ep. 2961). The indications seem, therefore, to point to November; though it is strange that at so late a date Erasmus' mind should be still occupied primarily by Herborn's book and Luther's letter to Amsdorf ; for Herbom see, however, Ep. 2981, 19-22.]
10. PINO EPISC. RIVEN. D. ERASMVS S. P.
QvoD pristinam erga me beneuolentiam constanter obtines, orna- tissime Praesul, mihi quidem est, vt esse par est, gratissimum. Variis incommodis ad tolerantiam exerceor. Luterus in me scripsit epistolam simpliciter furiosam ac tam improbe mendacem vt dis-
2975. 15. vt dixi /3 LB: om. a. 29. a: 1533 LB. a: Patauio /3 LB.
2975. 4. proxime alteras] Ep. 2958. bius in Latin. The whole was con- 22. Aldo] The first voltune ap- cluded in May 1533 by a volume peared in 15 18, followed by volumes bearing the imprint of the heirs of dated 1519, 1520. In 1521 appeared Aldus and Asulanus. the Epitome, with Florus, and Poly- 452.11 Til
50 LETTERS OF ERASMUS [1534
5 pliceat etiam Luteranissimis. Minatur etiam atrociora. Nicolaus Herborn Franciscanus, commissarius generalis Cismontanus, edidit sermones quadragesimales non in aliud nisi vt acerrimis conuiciis me aspergeret. Sunt qui libellos famosos in me scriptos recitant; sed apud symmistas duntaxat, quorum de numero erat Buschius qui
10 nuper decessit. Nec minima pars molestiarum venit a famulis. Nuper sceleratissimam viperam foui in sinu meo, credens me habere fidelem ministrum. Occideret me, si posset impune. Accedit his senectus indies magis ac magis ingrauescens, quae me nimium frequenter chyragra et podagra discruciat. Sic visum tamen. d^ydyKr} Se ryoL
15 ouSe OL dioL [xdxovTaL.
losephum tuum nunquam vidi. Scripsi Hieronymo vt nuncio qui tuas reddidit tradat codicem: quod non dubito eum facturum. Eius nomine tibi quoque gratias ago. Vale Friburgi 13. die Nouembris 1534.
20 Erasmus Roterod. mea manu.
2977. From JoKPr Botzheim.
Leipzig MS. Ueberlingen.
EE. 213. 20 November 1534.
[An original letter, autograph throughout; the address-sheet is missing.]
S. Clariss. praeceptor. Quidam incogniti ex Ingoltstadio has ad me transmisere Htteras tibi remittendas, eo quod me tui amantissi- mum inteUexerunt. Parui lubens. Ex epistola Nicolai Wynman ad me scripta cognoui iUum non amusum esse et qui tui sit studiosissi- 5 mus. Hoc nomine lucrifeci nouum amicum. Epistolas, quas nuper ad me misisti, non sine voluptate perlegi. Nimc aUa plura nugantur, de ciuitate Rhodiorum per Andream Doriam occupata, de aduentu Cesaris, de Rege Francorum qui dicitur poUiceri auxUium contra Lutheranos prmcipes et ciuitates. Dicunt preterea Comitem de 10 Nassaw fuisse apud Franciscum Regem Francorum celeberrimo equorum comitatu, qui ab Ulo optima spe sit dimissus. Vngari confluunt ad Ferdinandum offerentes Uli totum regnum suum. Parantur, vt audio, passim duces beUorum et cetera ad eam rem necessaria, et a nostris et a sectistis. Christus omnia vertat in 15 salutarem euentum. ExceUentia tua curet diUgenter valetudinem suam, studiosorum omnium tesaurum incomparabUem.
Ex VberUnga. 20. nouembr. 1534.
Tuus, quantulus est, loannes Botzemus.
Clariss. omnium theologo et oratori incomparabih, domino D. 20 Erasmo Roterodamo, domino et preceptori suo modis omnibus reuerendo. Friburgi.
2976. II. viperam] Quirinus Ha- carried by Damian a Goes rn August ; gius; see Ep. 2918. 28-32. see Ep. 2987.
14-15. dvdy/(77 . . . iJ.a.xovrai] Simoni- 7. Doriam] Rhodes had been taken
des 8. 20. See Ep. 2860. 26n. by the Turks in 1522; it was not sur-
2977. 2. Htteras] We do not know rendered to Doria, but remained in what these were. their hands till 1920.
3. Wynman] See Ep. 2439 introd. 9. Comitem] Henryin, 1483-1538;
5. Epistolas] Presumably the letter ADB. xi. 551.
2978] 51
2978. From Boniface Ambrbach.
Basle MS. C. VI*. 73. 444. Basle.
22 November 1534.
[A letter written fair for dispatch and addressed, but apparently not sent. The address is torn, as though in opening the letter.]
5. P. Literas tuas ad Sadoletum et Alciatum transmittendas, iamdudum oblatis commodum nunciis, transmisi: et iam redditas spero ; id quod, clarissime Erasme, denuo tibi significo, quod Gallus quidam nuper hac transiens tuas ad Sadoletum litteras, tuo, vt dicebat, iussu petiit, quas ego iam ante missas scripseram. Vnde 5 meas tibi non redditas suspicor. Si quid praeterea sit in quo meam opellam desideres, en ad omnia paratum : de meo enim perpetuo erga te studio quicquam dubitare relligio sit. Quam rectissime vale, domine et patrone incomparabilis, et me, quod facis, solito fauore prosequere. 10
Basileae. x. Cal. Decembr. Anno m.d. xxxiiii.
lo. Erasmium Frobenium praesentium exhibitorem, fihum tuum, tibi commendarem, nisi audire subuererer quod in iudiciis etiamnum obiicitur, ro Trpaxdev ixrj Trpd^rjs.
Tuus ex animo Bonifacius Amerbachius. 15
Dn. Erasmo Roterodamo verae theologiae, ac omnium bonarum disci/pHna>rum decori, o/rnatiss. viro> et patrono omnibus modis incomparabili. Friburgi.
2979. TO JOHN COCHLAEUS.
Frauenburg Bishop's Archives MS. D 3, (Freibvu-g.)
f. 114. 24 November 1534.
[This fragment (dated by Cochlaeus 24 Nov. 1534) is quoted in a letter from Cochlaeus to J. Dantiscus, of 30 Dec. 1534, preserved in the Bishop's Archives at Frauenburg. It was printed by Dr. Carl Otto in Johannes Coch- laeus, Breslau, 1874, p. 154, from whom we reproduce it. We have not seen the original.]
CvM chiragra et podagra mihi saepe grauis est colluctatio. Multis diebus in totum abstinui a scribendo. Nunc adnitor, si queam Ecclesiasten meum absoluere, qui milii serio praestandus est, ioco promissus. Opus increscit sub manu.
2980. To BoNiFACE Ambrbach.
Basle MS. An. III. 15. 63. (Freiburg.)
Q. gi. 28 November 1534.
[An original letter, autograph tliroughout. That the letter does not answer Ep. 2978 is clear from the fact that Ep. 2978 (which was never dispatched)
2978. I. Literas . . . Alciatum] See Lille (Ep. 635. 2on.). It would seem
Epp. 2971. 34-6, 2972. 1-2. that by the date of this letter he had
6. meas] Ep. 2972. returned to Basle, and from Ep. 3012 12. Erasmimn] He had been with that he was still there in 1535.
Goclenius in the summer of 1530 and 14. to irpaxdev] See Adag. 370.
in Nov. 1531 was learning French at
52 LETTERS OF ERASMUS [1534
says nothing either of the death of Clauthus or of any visit of Boniface to Freiburg. It answers perhaps a letter, not extant, substituted by Boniface for Ep. 2978, when he received the news of Clauthus' death.]
S. Parum leta, sed tamen grata nuncias. Auebam scire, quid meo Clautho accidisset, de quo nihil boni mihi presagiit anlmus, quod me insalutato hinc discessit, ne pilo quidem hic relicto, quasi num- quam huc rediturus. De epistoUs ad Sadoletum et Alcyatum bene 5 curatis habeo gratiam. Tametsi plane suspicor Sadoletum a nobis aHenatum of&cio quo debebat nobis reddi amicior. Quereris quod non respondeam Ktteris tuis. Quis ad istiusmodi nugas respondeat ? Agis gratias pro communicato vnius noctis hospitio, pro nescio quibus magnis meis in te meritis. Ahud argumentum inueni, si lo expectas responsum.
Vale cum omnibus tibi charis. 28 die Nouemb. 1534.
Erasmus Rot. tuus.
Eximio. D.D. Bonifacio Amerbachio. Basileae.
2981. To Erasmus Schets.
Bodleian MS. Lat. Misc. c. 20. f. 58. <Freiburg.>
6 December 1534.
[An original letter, autograph throughout.]
S. Arbitror te scire, loannem Clauthum in Angha defunctum esse,
magno meo incommodo. Dimiseram eum ante Calendas Augusti:
ille mortuus est in hmine Anghae, hoc est Roffae, decimo die Sep-
tembris. Nobihs quidam sarcinulam et epistolas misit ad Secretarium
5 Regis. Exquire si potes, quid sit actum, aut quid sit spei. Grapheo
nihil imputo : saedulo fecit ; suspicor quis illud phantasma nobis
obtruserit, qui milii non desinit in omnibus negotiis meis incom-
modare. Non aho animo huc venit, nisi vt meo sumptu videret
Germaniam et Angham. Erat totus morbidus, infectus omnibus
10 sectis, praecipue Anabaptistica, moribus ineptis : nunquam loque-
batur nisi compellatus, ac tum duobus verbis, imo non loquebatur
sed pipilabat. Apud me dissimulabat omnia, apud ahos effutiebat
mysteria. Acceptis epistohs et 15 florenis aureis pro viatico, coepit
ridere : tum sensi hominis fucos. Eram reuocaturus htteras, sed ille
15 mane subduxit se, me insalutato.
Saccus amygdalorum habebat hoc signum: 8. Nec tamen erant hbrae, sed propemodum, huius tamen regionis quae sunt leuiores. Tu scripseras decem. Sed hic error minimi momenti est.
Hactenus non potui nancisci sermones quadragesimales Nicolai
20 Herborn, qui mihi tractandus est, nugator indoctus et effrons.
Oro, si potes, per Grapheum aut ahum amicum cures vt habeam.
2980. 2. Clautho] See Ep. 2955. Cromwell; seo Ep. 3107 introd. He i3n. became principal Secretary to the
4. epistolis] That to Sadoleto was King in 1534.
Ep. 2971 ;cf.Epp. 2972. 1-4, 2978. 1-2. 6. quis] Livinus Algoet, see Ep.
2981. I. Clauthum] See Ep. 2955. 3028. 5n.
I3n. 20. Herborn] See Ep. 2896. I2n. 4-5. Secretarium Regis] Thomas
2981] TO ERASMUS SCHETS 63
primo quoque tempore, vt his proximis nundinis aliquid respondeam. Bene vale.
Natali d. Nicolai. 1534.
Erasmus Rot. tuus.
Simul scire cupio quid actum sit cum Michahele Hillenio: nam 25 Regina seuam epistolam aduersus eum ad Marchionem <(scripsit). Sed suspicor nihil esse factum.
Egregio viro D. Erasmo Scheto negotiatori. Antwerpiae,
29712982. From Jacobo Sadoleto.
De puritate p. loi. Carpentras.
N. p. 1104: Lond. xxvii. 35: LB. 1275. 9 December 1534.
[This letter is not given in the 1550 edition of Sadoleto's letters or that of 1554. It appears, with a nuniber of obvious misprints, in Sad. E. 1760, ii. 252, a note indicating that it was taken from vol. ii of the Opera Omnia of Sadoleto pubhshed at Verona in 1738. The text of the Verona edition agrees with that of the De puritate. From the earher Opera Omnia, Mainz, 1607, the letter is absent.]
lACOBVS SADOLETVS EPISCOPVS CARPENTORACTI, DES. ERASMO ROT. S. D.
AccEPi tuas hteras iiii Nouembris datas, quae me maximo dolore affecissent, propter tuam de mea erga te mutata voluntate suspi- tionem, nisi diuino quodam beneficio mihi contigisset, vt paucis ego horis Uteras ad te antea dedissem, plenas verissimi amoris, vt conscius mihi sum, neque tamen tanti quantus meus erga te in 5 omnibus meis sensibus inclusus est atque inhaeret. Tu vero vt metueres, ne illo officio scripta mea corrigendi me lesisses! in quo tibi a me par ne haberi quidem potest gratia. Noh obsecro, mi Erasme, me ex eo genere hominum ducere, qui se castigari et ad- moneri aegre ferant: nullum est obsequium quod mihi praestari 10 possit gratius. Vtinam vero tu semper mihi praesens et corrector adesses et magister: nulla est fehcitas tanta quam huic anteponerem. Quod si Ula sanctitas amicitiae, quae inter probos maxime viget, nostros vtriusque animos fideh vinculo astrinxit, ne vnquam desiste, quaeso, me et monere et reprehendere, vbi videris esse opus: quod 15 si viueremus vna, crebrius vsu veniret vt esset faciendum quam tu fortasse arbitreris. Sed tamen vt etiam absens id efficias, habes commentarios meos in vulgus nunc editos, qui tuum acre iudicium expectant, uon cum timore, sed cum spe mehus euenturum et sibi et mihi, si quidem quod in his recte reprehensum fuerit, ahbi integrius 20 et incorruptius reponetur.
Ego quod tamdiu ad te hteras nullas dederam, factum erat occupa- tionibus meis et nouitatibus horum temporum, quae inexpectatae et variae nos quoque ipsos nonnihil attigerant: deinde etiam eo, quod te in Belgas tuos non equidem certum habebam, sed tamen verebar, 25
2981. 26. epistolam] For Queen given to Cognatus' postscript ad- Mary^slettertoWUhamvandenWerve dressed to Boniface. Erasmus' letter marquis of Antwerp see Ep. 2912. to Sadoleto is dated 31 Oct. 1534. 33-7; cf. Epp. 2915. 39-45, 2922. 15. 4. hteras] Ep. 2973.
2982. I. iui Nouembris] In the 18. commentarios] See Ep. 2816 Basle MS. of Ep. 2971 this is the date introd.
54 LETTERS OF ERASMUS [1534
profectum esse. Recordabar enim te ad me scripsisse, profectionem illam a te in proximum ver differi; quod tempus iam nouem fere mensibus transactum est. Sed siue ego scribam, siue non scribam, illud tibi volo esse persuasissimum, cum plurimos tui obseruantes,
30 curiosos, amantesque habeas, nemini omnino eorum me cedere, potiusque af&rmare audere, nulli tam charam esse salutem et existi- mationem tuam quam ea est mihi. Quodque aUas tibi indicasse me memini, me, etsi viuam tenuibus fortunis, tamen cupere te mecum omnium meorum esse participem, id et nunc renouo dictum, et pro
35 iure amicitiae nostrae te obtestor, vt nihil meum esse statuas quod non eodem modo tuum sit, et si quid adiici potest etiam efficacius et pecuHarius tuum: quod si experiri opera institueris, maxime tuum amorem in ea re milii ostendes.
Amorbachium nostrum cupio valere : cui tu plurimam meis verbis
40 mittes salutem. Vale, mi doctissime et optime Erasme, et de tuo confirmato in recta opinione de me animo primo quoque tempore me certiorem fac, vt quam ex tuis Uteris molestiam accepi, eam quam primuni ex meo animo excutiam. Iterum vale. V. Idus decemb. M.D.xxxim.
2983. Feom John Choler.
Leipzig MS. Augsbiirg.
EE. 214. 10 December 1534.
[An original letter, autograph throughout ; the address sheet is missing.]
S. P. D, Nihil gratius hoc temporis nobis contingere potuit quam quod hic nuntius tuas nobis exhibuit Utteras. Eramus sane de te non parum sohciti; pridie enim quam huc perueniret, quum apud me esset loannes Paumgartner, nihil potius habuit quam vt me
5 interrogaret, quid boni abs te haberem, anne scirem quam recte valeres, forentne omnia circum te salua ; subdubitare enim se aiebat, ne quid tibi quod nollet accidisset ; asserebat denique se D. Zasio commisisse per Htteras vt de rebus tuis et vahtudine se faceret certiorem. Verum hic nuntius peroportune suo aduentu omnem
10 nobis excussit solicitudinem. Gratissimum igitur fuit inteUigere, saluum te et incolumem esse. Nos quoque diuina clementia recte valemus. Deus faxit vt id fuat diuturnum, nihil enim in hac vita miserius duco quam vaUtudinem aduersam, nec quidquam beatius quam vires ingenuas et salubre corpus. Id quam verum sit, nouerunt
15 qui aUquando fecere periculum.
Buzerus apud nos pluribus diebus versatus et frequenter contiona- tus est ad populum : et, vt audio, contiones suas ab initio miro arti- ficio temperauit, et ita se gessit vt auditores facUe deprehendere non potuerint quorsum in fine esset erupturus. Tractauit primo caput
20 xiii. PauU ad Romanos de magistratibus, et cum hoc diu voluis- set, conclusit tandem, id quod sciebat a suis maxime exspectari,
2982. 26. scripsisse] The letter is 2983. 2. htteras] Not extant.
not extant ; for the postponed joumey 3. perueniret] sub. nuntius.
see Ep. 2865. 1-2.
2983] FROM JOHN CHOLER 55
nempe ad magistratus pertinere, eosque sub graui delicto teneri, missas et (vt vocat) vniuersas sacrificulorum abominationes et illam imaginum ido<lo>latriam aufFerre atque exterminare. Tractauit denique vltimis contionibus materiam illam de eucharistia, in qua ab 25 initio protestatus est sublatam esse omnem controuersiam inter fratres suos de hac re ortam, et iam inter omnes conuenire, aliud quam solum signum sub specie panis et vini contineri. Sed plerique auditores, quibus alioqui aures acri ac[c]eto loti, intelligere satis non quiuerunt, quid tandem voluerit aut statuerit ibi contineri: adeo sub 30 dentibus verba cudunt, vt clare non enuncient quid sentiant, etsi id tamen prorsus latere non possit. Est certe quod tu scribis, conantur mundo persuadere, in hoc se nihil ab Luthero dissentire, quum tamen nihU magis efficiant quam quod impudentissimam pro- dant imposturam. Et, vt solent in Itaha pueri, funicuhs ludunt, 35 foris vel intus, vt id efficiant quod animo illorum maxime placeat et conducat, quum longe interim aliud re ipsa agant quam verbis pre se ferant. Nam quum obscurum non sit Saxonum duces cum rege Ferdinando in hoc conuenisse vt sacramentarii et anabaptistae nus- quam tollerari debeant, animaduertunt sese designari et ab latere 40 nudari praesidio. Quo igitur firmiores sint, dant operam, quantum potest, vt ahquo glutino se Lutheranis coniungant, et assimulant se prorsus nulla re ab illis dissentire. Et huius rei causa Buzero a sodahbus demandatum est negocium hoc, vt per omnes suae farinae ciuitates et loca discurrat, hoc mutuum foedus annuntiet ; quod et 45 ille (quae eius est industria) miro fuco strenue exequitur, pridie hinc Constanciam profectus, iniunctam prouinciam executurus.
Audio Gallorum regem ad exstirpandum Lutheranismum per vni- uersum regnum adiecisse animum et iam mira exempla in quosdam deprehensos edidisse, quosdam etiam viuos ferreis caueis inclusos, 50 ex<s>ectis linguis, per posticam partem adhibito igne assatos necasse cruciatu diutino. Quod an verum sit, te ipsum latere non debet. Sane aiunt hic nostri negociatores Luteciae vltra cc. ciues primarios aufugisse.
Nihil est hoc tempore quod intelligere mahm quam quid agatur 55 in Angha, an rex adhuc amore nouae nuptae incensus saeuiat ; ferunt hic eum iam animum ad alteram ilhus sororem adiecisse. Sed nihil aeque intelligere gestio quam Mori tui tragoediam quam catastro- phen nacta sit, quid de Roffensi quidque de aliis in vi<(n>cula coniectis actum sit. 60
Si Anabaptista tuus (de quo mihi scripsisti) iam ad te rediit, non
22. EE: delictos MS. 24. EE: idolatriam MS. 29. acceto MS.
correximus. 51. exsectis scnpsimtis: exertis ilf/S.
48. Gallorum regem] The persecu- Coucy, offering conditional amnesty.
tions began from the affair of the Among the exiles were Clement Marot
Placards, 17-18 Nov. 1534. Latomus, and Mathxirin Cordier. Erasmus
writing from Paris, in June 1535 puts speaks of French 'nobUes' in exUe at
the ntmiber of victims at 24 (Ep. Basle, to whom the Edict of Coucy
3029) ; Erasmus, two months later, made Uttle appeal (Epp. 3043, 3048-
gives the same figure (Ep. 3049). 9).
Francis' sudden shifts of poHcy per- 61. Anabaptista] Clauthus, see Ep.
plexed observers (Ep. 3000). On 16 2955. i^n. July 1535 he issued the Edict of
66 LETTERS OF ERASMUS [1534
dubito quin omnium rerum, quae illic aguntur, certior esse possis.
Quare te rogo, de rebus Anglicis omnibus nobis perscribas diligentur.
Nostri negociatores qui in Hispania negociantur, pro explorato
65 affirmant Caesarem adornare profectionem ad Italiam et iam de- lectum haberi per vniuersas regiones; quamuis multi item sint qui credant, eum delectum non ad Caesaris peregrinationem fieri sed ad instruendam classem, quam vere proximo vna cum nouo Pontifice habiturus sit, duce Andrea Dorea, per totum mediter<r>aneum mare
70 contra Barbaros, qui elapsa aestate non exigua damna Italiae in- tulere. Quod vtrum verius sit, euentus breui docebit.
Ex Vrbe scribunt amici, et referunt qui inde ad nos redeunt, Pontificem Paulum iii. toto conatu incumbere vt Christianos prin- cipes reducat in concordiam, et sperare etiam Anghae et regem et
75 regnum ad obedienciam reducere cum satisfactione omnium partium. Quod qua ratione fieri possit, ingenium meum superat, Hcet sciam magnis diis nil esse impos<s>ibile. Ferunt Caesarem tria peragenda proposuisse, primum vt ItaHam pacificet ; vt confirmet labantem religionem siue per concilium vel alia ratione ; tertio vt beUum gerat
So contra Thurcas. Quod sy in confirmanda et restauranda rehgione ea remedia adhibebit quibus audio Gallum vti, vereor ne morbus magis incrudescat et tandem exeat in tyrannidem intollerabilem. Id certe futurum video, si (vt vereor) cucuUis aures prebebit.
Quibus maxime nouicius pontifex Paulus propensus futurus sit,
85 GaUis vel Germanis, id adhuc nemo deprehendit, Ucet tu existimes non bene agere Germanos, qui nimium Ubenter rumores odiosos serant in GaUos. Sed id meminisse debes, Germanos non sine causa id facere, qui persuasum habeant GaUos nunquam sibi fidem datam seruasse neque vsquam gencium populum aeque sublesta fide esse ac
90 iste GaUicus.
Mitto hic tibi epistolam a Francisco RupiUo, communi amico ; eam mihi reUquit iam oUm Paumgartnerus, quum hinc ob pestis suspi- tionem proximo emigraret.
Miror quid istic agat Luscinius, quod nuUas vnquam, postquam
95 proximo hinc abiit, ad me dederit Utteras ; video me ilU extra numerum esse, idque ideo, puto, quod videat me tecum amiciciam constanter et diUgenter colere, ideoque censeat se mUii irasci neces- sum esse, quando ipse tibi fortassis parum sit amicus. Verum id est quod minimum me soUcitat, Ucet Ula sua taciturnitas perpetua
100 certa significatio sit aUenati animi, de quo iUum curare sinam, ad
me nihU spectare putabo ; scire tamen veUm, qualem se gerat erga te.
Fuggerus apud nos non est muUis iam mensibus : aedificat tamen
ante biennium inceptas aedes magnificas,absens etextor<(ri>s patriae ;
putat fortassis indecorum ibi esse, vbi non sit qui fuerit; mauult
105 igitur cum incommodo aUbi viuere. Sed nihil aeque puto iUum dolere
ac simuUatem quandam cum amicissimis quibusdam hic contractam.
Spero te hac hyeme aUquid lucubrationum tuarum procusurum,
78. ^i; : preposuisse ilf <S. 89. ^^: sublecta M<S'. 103. EE ■.extora
MS. 107. procusurmn scripsimus : processurum AIS.
69. Dorea] For A. Doria see Ep. 91. epistolam] Not extant; cf. Ep.
2977. 7- 3007. in.
2983] FROM JOHN CHOLER 57
velim autem maxime Contionatorem tuum, quem vniuersi magno desiderio exspectant. Rogo, quum nactus fueris nuntium, ad nos rescribas et me de Moro et rebus Anglicis facias certiorem. Vale, Erasme opt. maxime, et me perpetuo in tuorum numero agnoscas. Christus te nobis conseruet.
Data Augustae Vindel. M.D.xxxim. Die x. Decembris.
Agnoscis Cholerum tuum mancipatissimum.
2984. From Conrad Nyder.
Leipzig MS. Coblenz.
EE. 215. 20 December 1534.
[An original letter, autograph throughout. Of the writer, Conrad Nyder of Eppingen, Httle more is known than ean be gathered from this letter and from Ep. 2968. He seems to have held a post as physician m Coblenz, where he had married. Forfeiting his post for want of the degree of doctor he had betaken himself to Italy, where he acquired the necessary degree, presmnably at Ferrara, since he came to Erasmus with a commendatory letter from Manardus. With the letters which he brought to Erasmus he carried from Ferrara a letter of Sinapius to Grynaeus (Gryn. E. p. 132). In Oec. E. iii. 617 he appears as carrying a letter from Bucer and Capito to Oecolampadius at Basle, 19 Nov. <i528>.]
Salvtem in eo qui 'ventis ocia mandat', illustrissimi nominis domine Erasme, fautor vnice. Nolo te latere, quo pacto litteras commendaticias praesentarim, quas benigniter ac graciose mihi com- municasti (dum ex Itaha <(tuU) tibi salutacionem a domino doctore lohanne Manardo, Ferrariensi medico, necnon Anshehno Ephorino, 5 praeterea htteras quasdam a quodam legato, quas adhuc foues, ac Symone Grineo), ad archiepiscopum Treuerensem. [Forte] Fortuitu idem reuerendissimus archiepiscopus tunc temporis in arce apud Confluenciam pedem figebat, qui ad manus proprias per me prae- sentatas iUico ap[p]eriens, legens ac relegens (miiltoque graciosiores 10 erant httere tue archiepiscopo quam viole amatoribus dedicate) commisit[que] secretario vt ista tua manus summa dUigencia custodiretur, insuper quomodo se res penes te haberent et quahs tua esset valetudo sciscitans ; respondi in quantum potui, te per Dei graciam perbeUe valere. De htteris autem ad Cristophorum 15 Eschenueldium Popardiensem quid dicam ? qui cum manum tuam inspiciebat, intimis quasi praecordiis osculabatur, et UUco inter prandendum archiepiscopo monstrabat permisitque legere.
Postquam autem emuh mei tales htteras commendaticias prae- sentatas uiteUexerunt, summa ignominia afificiebantur egreque fere- 20 bant ac dentibus quasi frendebant, dixeruntque se veUe talem com- mendacio<nem> apud dominacionem tuam infringere. Rogo igitur,
2984. 4. tuU suppleuimus. 7. Forte secliisinius. 12. que deleuimus.
2984. I. ventis . . . mandat] Pru- 11. littere] Ep. 2968.
dentius, Apoth. 657 (Prudentius has 16. Eschenueldium] Chr. Eschen-
flatibtis for ventis); cf. Mark 4. 40, felder, John of Metzenhausen's cus-
Luke 8. 25. toms-officer; see Ep. 879 introd. Ep.
6. legato] Perhaps Ermio Filonardi. 3003 is his answer to Erasmus' (non-
7. archiepiscopvun] John iii of extant) letter. Metzenhausen, see Ep. 2968 introd.
58 LETTERS OF ERASMUS [1534
immo obsecro, si forsan eorum scripta ad te peruenerint, vt in aquam et auram scribere velis. Sunt eorum nomina: vnus Cornelius Rosner, 25 alter lohannes Eychman ahas Driander, qui falso vtitur nomine doctoris, ambo adhuc incole ciuitatis Confiuentinae. Preterea quod noui scribam nihil est, nisi nunc me agere ac habere, suo autem tempore refferre, gracias. Cum hoc vale bene in Pyleos annos. Ex Confluencia. decembris. 20. Anno 1534. 30 Tuus deditissimus Conradus Nyder,
arcium et medicinae doctor, ciuis Confluentinus.
Totius philosophiae indagatori necnon sincerioris theologie pro- fessori, D. Erasmo Roterodamo, nunc Friburgi Brisgoie agenti, domino et patrono suo obseruandissimo etc.
2985. From GrLBERT Cognatus.
Epistolae Laeonicae, 1554, ii. 329. (Nozeroy.)
<c. fin. Dec. 1534.)
[From 1. 3 it is plain that the letter was written from Nozeroy. Cognatus was appointed canon of St. Antony in Nozeroy in succession to Erasmus Gauthier, who died on 4 Jan. 1535 ; Cognatus himself says that he 'succeeded' to the canonry on the day foUowing Gauthier's death (Cog. E. i. 332). A docmnent (imnumbered) in the hbrary of Besangon dates the appointment as 4 Jan. 1535 (see vol. ix, p. 43). It would be natural to date this letter as belonging to the first week of Jan. 1535. But this date is made impossible by a letter of Cognatus to Boniface Amerbach, dated 14 Jan. 1535 (Basle MS. Ki. Ar. i8a. 136) in which Cognatus says that he has been Ul in Freiburg for 15 days continuously. This woxild bring us back to a date, for the present letter, well prior to 31 Dec. 1534. We must suppose that the question of fiUing the canonry was settled before the death of Gauthier had actuaUy created the vacancy.]
GHiBERTVS COGNATVS NOZERENVS, ERASMO ROTERODAMO S.
TvA, vnicum studiorum decus, Erasme clarissime, apud principem nostrum commendatio, plurimum mihi et ornamenti et emolumenti attuHt. Nam canonem hic summo omnium consensu obtinui. De- lectat locus: nihil amoenius, nihil salubrius. Hic Academiam plane
2984. 24. Rosner] Not known to denda' (Baring, Leben Antonii Cor-
us. uini, 1749, p. 126, cited by EE.).
25. Driander] On 20 Jime 1533 2985. i. principem] Rene of Nas-
Com. Agrippa wrote to him inviting sau, nephew and successor of PhiU-
him to visit Hermann of Wied at the bert of Chalons, prince of Orange
baths of Bertrich (Agr. E. p. 1059); (Cog. E. i. 332). He died without
he was to come 'Non medicatum . . ., issue, 14 July 1544 (Cog. E. i. 356),
sed confabulatum, sed potum, sed and was succeeded by WUUam of
lusum et lauatum'. Driander was iU Nassau. In the docimaent in the
of a fever, and wrote declining {ih. Besangon Ubrary quoted above, Cog-
pp. 1060— i). His letter mentions natus' appointment is attributed to
Hutten as once a common friend of WiUiam of Nassau, who was, inter
himself and Agrippa. He speaks of alia, lord of Nozeroy; see Cog. E. i.
himself as both a doctor and a 7«a</ie- 356-7- Cognatus himself says that
maticiLs; and he may be (as EE. he was appointed by Rene (Cog. E.
suggest) the same as the Jolm Drian- i. 332). No commendatory letter is
der who was professor at Marburg in extant from Erasmus either to Rene
1537, and who is described as versed or to WUliam, nor yet to L. de Vers
'in medicinae ac matheseos arte tra- or Bonvalot or Leonard of Gruydres.
2985] FROM GILBERT COGNATUS 59
quandam instituere consilium est. Sed 0 vtinam te hic haberemus, 5 vt vna phUosopharemur. Caetera coram.
Bene vale, clariss. Erasme, patrone incomparabUis.
2986. To George Loxanus.
Epistolae Vniuersae 1541, p. 11 14. Freiburg.
LB. App. 515. 1534.
[This letter does not appear in N^ but was inserted in N^. Omitted from N* and Lond., it was retrieved by Leclerc (see vol. i, pp. 597,8). The person addressed, George Loxanus, called here 'Knight, pro-Chancellor of Bohemia', and by Joachim Camerarius 'Knight of Silesia, pro-Chancellor in Silesia of his serene majesty the King of the Romans', does not figure elsewhere in Erasmus' correspondence. He would seem to have introduced himself to Erasmus much in the manner in which he introduced himself two years later to Cardinal Bembo. The opening sentences of the letter can only be interpreted by supposing that he had sent to Erasmus some kind of medaUion carrying a likeness of himself. MS. Barb. Lat. 2158, fo. clxiii, preserves a letter of Loxanus to Bembo (dated from Innsbruck 9 July 1536), in which he uses the occasion of the return to Padua of liis friend John Louis Brassicanus to make himself known to the cardinal. This letter is acknowledged by Bembo on 27 July 1536 (Bemb. E. 318-19). On 23 Oct. 1536 Bembo wrote to Loxanus, sending him a copy of his Letters of 1535 {P. Bembi Epistolae, 1539, Zz 3). This gift was requited by the gift from Loxanus of a silver coin on which was engraved a hkeness of himself and his wife ; a letter of thanks from Bembo is preserved in Bemb. E. pp. 317-18, 29 May 1537. Bembo's letter of 27 July 1536 mentions a poem of J. L. Brassicanus, addressed to Loxanus, which Brassicanus had read to the cardinal. The poem may be conjectured to have been written on the occasion of Loxanus' marriage. For on 4 Sept. 1536 we find Calcagninus sending to Ziegler some verses ('epigrammata abortiua') written by himself on the marriage of Loxanus (Calc. E. p. 171). The marriage provoked also a poem of Cynthius Gyraldus (Opera, Epigr. hb. ii, fo. L'); from which we learn that the lady's name was Catherina Aquila. Loxanus' name appears in connexion with two other friends of Erasmus. In 1539 Joachim Camerarius prefaced his Hippocomicus (Tiibingen, D. Morhardus, 1539) by a dedicatory epistle addressed 'Georgio Loxano Equiti Silesio serenis- simi Romani regis per Silesiam pro Cancellario ' ; in which he mentions having seen recently Loxanus' friend J. L. Brassicanus. Among the Varia Epigram- mata, again, appended to the Oratio Dominica of Ursinus Vehus (Vienna, Jo. Singren, 1524) are verses 'Ad magnificum D. Georgium Silesium regis Pan- noniae a Secretis'. (The volume has an added interest as containing a letter in verse addressed to Erasmus, giving Vehus' accoimt of his journey after visiting Erasmus in 1522.) In 1550 John Pedioneus printed at Ingolstadt the volume Hymnorum Liber containing an Elegy, addressed 'ad nobihssimum Equitem Georgium Loxanum', on the death of Loxanus' friend J. L. Brassi- canus.]
ERASMVS ROT. GEORGIO LOXANO EQ. PROCANCELLARIO BOHEMIAE S.
Etsi procul a me semotus tamen mecum habitas, non modo sub vno tecto, verumetiam in eodem cubiculo, itaque si velim obliuisci tui non possum. Praesens ornas aulam Ferdinandicam, absens domum meam. Scripsissem phira, sed Desiderius a Simandris pro- perabat. Hoc tamen vt tibi persuadeas vehm, Erasmum nihU aeque 5 cupere quam rebus omnibus tibi gratificari. Haec a coena praeter Bohtum. Vale.
Datum Friburgi Brisgoiae. Anno MDXXxmi.
2986. 4. Desiderius a Simandris] 6. a coena] Cf. Ep. 2919. 2n.
Not known to us.
60
LETTERS OF ERASMUS
[1535
2987. To Damian a Goes.
Vita Erasmi p. 124.
O^ p. 265 : Lond. xxx. 67 : LB. App. 440.
Freibvirg. II January <i535>-
[The year-date may be supplied from the contents. Damian was in Padua on 1 1 Nov. 1534 (Ep. 2975. 6-13). He rephed to Erasmus by a letter, not extant, to whieh, however, Ep. 3019 is Erasmus' answer. A footnote in LB. shows that Leclerc printed from a MS.]
ERASMVS ROTERODAMVS NOBILISSIMO VIRO D. DAMTANO A GOES LVSITANO S. P.
AccEPi tres epistolas tuas per Lucam Remium, quod tamen ignoraturus eram, nisi tu significasses. Quid actum sit de caeteris epistolis, quas tibi commendaram abeunti, non liquido noui. Botze- mius accepit suam. Sed an lo. Comes Primus et Alciatus acceperit
5 suas, nescio. Miror e Lusitania nihil venire responsi. Nescio an expediat Lazarum grandaeuum magnaeque autoritatis onerare domesticis professionibus. Magis conueniret tibi iuuenis, qui te domi exerceret, tuaque scripta corrigeret. Debes honorare studia, vt Ola vlcissim honorent te. In Italia turpe non est etiam canos audire
10 publice profitentes.
Si mihi capitalis esses inimicus, non poteras quicquam facere inimicius quam si schedas, quas vni tibi notaui, patiaris excudi. Quare cura ne fiat, magno mei nominis dedecore. Petro Bembo salutem plurimam, cui profecto te charum esse gaudeo. A NataU
15 Domini grauissime decumbo, nec per coeh inclementiam possum respirare. Haec aegre scripsi in lecto semiuiuus. Friburgi 11. die lanuarii.
TiT. A GOES add. O^. 9. honorent O^ LB: oment O^ et teste
Clerico MS. 11. poteras O^ LB: potes O'^.
I. tres epistolas] Not extant. Remium] Lucas Rem (14 Dec. 1481—22 Sept. 1541), a wealthy mer- chant of Augsburg, was educated in Venice for a commercial career, and with his brothers Andrew and Hans was for some time employed in the house of Welser; travelling widely and acquiring a knowledge of lan- guages. His 'Tagebuch' (see B. Greiff in Jahres-Bericht des hist. Kreis- Vereins . . . von Schwaben u. Neuburg vol. 26, Augsburg, 1861) contains a detailed account of his family, his travels and commercial enterprises. In 15 17 he quarrelled with the Wel- sers, and from that time till his death conducted a prosperous business of his own. Though his 'Tagebuch' is silent on the subject, he seems to have become a convert to the Re- formation — his children receivod their
baptism in Protestant churches. For his brother, Giles, bishop of Chiemsee, see Ep. 2993. See ADB. For letters sent through RemseeEpp. 2993. 23-7, 3019. 5-6, 3050. 51, 3076. 4, 3078. I. quod tamen] The fact that they were delivered through Rem.
2. caeteris] One was to Schets, one to Utenhove (Ep. 3019).
4. Primus] See Ep. 2959 introd.
5. Lusitania] See Ep. 3019. In 1527 Erasmus had dedicated hia Chrysostomi Lucubrationes to King John III, with a Preface (Ep. 1800) which had not been well received.
6. Lazarmn] Damian had appa- rently wished to employ Bonamicus as a domestic tutor, instead of attend- ing his lectures.
12. schedas] The draft Compen- dium Rhetorices (App. xxii) ; cf. Epp. 2826 introd., 3019.
2988] 61
2988. To Paul m.
Vatican Archives, Lettere di Principi Freibiirg.
ix. 9, 12. 23 January 1535.
[An original letter, written by a secretary, perhaps Cognatus, and signed by Erasmus. There is no address-sheet, possibly because the letter was carried by L. Ber. It was printed by Cardanus in Quellen und Forschungen des preus- sischen Instituts zu Rom xi (1908), p. 202. Ber, to whom the letter was en- trusted, did not set out earlier than some date in February (Ep. 3001 introd.), and reached Rome a little before 29 March (Ep. 3007).]
EvANGELicvs ille senex, beatissime Pater, aetate frigidus, pietate feruidus, non aliam ob causam in vita morari sustinebat, nisi vt videret Christum Domini; me vero, tametsi nihil habeo praeter senium illi simile, tamen quidam affectus habet non omnino dissi- milis. Videor enim mihi aequissimo animo hinc emigraturus, si post 5 tantas humanarum rerum tempestates ac dissidiorum turbines videro tranquiUitatem diuinitus Ecclesiae redditam. Neque enim, postea- quam res exisse videntur hominum potestatem, vllam spem esse video, nisi Deus velut e machina, quod aiunt, sese proferens has turbas redigat in concordiam. Suauissimus autem tui nominis odor, 10 Paule tertie, qui subito per vniuersum orbem dimanauit, omnium animos erexit in spem fore vt qui olim in nauicula ventos ac fluctus naufragium minitantes iussit consilescere, tandem experrectus et nunc Ecclesiae suae nauim in tranquillum reducat. Nullus enim ambigit quin diuinitus factum sit, quod tu inaudito suffragiorum 15 consensu, citra omnem ambitum et corruptelam, totius ditionis Christianae gubernaculis admotus es, vir praeter maiorum imagines, praeter eruditionem reconditam ac pietatem singularem, multo etiam rerum praesertim ecclesiasticarum vsu instructus, atque ipsa demum aetate venerandus. Pietas impelHt vt in primis reipublicae con- 20 sultum veHs ; prudentia illud addit, vt nemo te rectius dispiciat quibus rationibus hi rerum motus componi queant; autoritas et numinis fauor praestabit vt, quod tu cum bonis omnibus ardenter optas, summo bonorum omnium applausu foehciter efficias. PubU- cam orbis spem confirmat, quod annos iam quadraginta et eo ampHus, 25 et Romae et in Cardinalicia dignitate, tanta versatus es integritate, vt fama quoque, quae nusquam est quam in Vrbe loquacior, ne dicam petulantior, de Alexandro Phernesio male loqui erubesceret. Quem- admodum enim insignis gloria obruit inuidiam, ita virtus excellens omnibusque numeris absoluta deterret calumniam. 30
Mihi vero laetissimum omen videtur mu'ificus quidam consensus vno ore vnaque voce tibi gratulantium ; imo non tam tibi quam orbi. Habent tam vnanimes affectus mortaHum non vana prae- sagia. Neque nihil foeHcis auguru adiungit PauH nomen adoptatum, quod apud Graecos quietis et tranquillitatis, apud nos modestiae 35
I. senex] Simeon (Luke 2. 25-35). ' acknowledged a son and daughter,
13. iussit] Matt. 8. 26. both illegitimate ; but no great oiTence
25. quadraginta] Born in 146S, was taken at such affairs' (Ranke,
Paul III had been raised to the Hist. of the Popes III. i).
cardinalate in 1493. 35- apud Graecos] Erasmus con-
29-30. virtus . . . absoluta] Erasmus nects the name with the Greek TravXa
uees the language of the age. Paul iii and the Latin paulus.
62 LETTERS OF ERASMUS [1535
vocabulum est. Tarsensis ille Paulus gentes sectis innumerabilibus dissidentes ad Amius religionis concordiam redegit ; speramus futu- rum vt Paulus Romanus has opinionum rixas et schismatum tumul- tus componat, videhcet eodem operante in totius Ecclesiae principe
40 qui olim in Apostolo selecto operatus est. Conatum dabit pietas, consilium animi vigUantia, euentum dabit is cuius voluntate pro- uectus es ad istud fastigium quo nihil esse potest in rebus humanis subhmius. Nos vtinam ad hoc facinus omnium pulcherrimum praeter vota propensamque voluntatem aUquid adferre possemus. Certe
45 hactenus quod Ucuit praestitimus, constanter perseuerantes in con- sortio columbae, omnia etiam extrema parati perpeti, citius quam vUi sectae dare nomen. Necdum huius animi me poenitet, hcet praeter facultatum iacturam tantum discriminum ac molestiarum mihi conciharit vt mors pene videretur tolerabihor. Sed bonae fidei
50 creditor est, cui haec foenero.
Absit autem a me tam caeca temeritas vt tibi coner dare con- sihum, cuius sapientia prospicit vniuerso orbi. Attamen quando in magnis tempestatibus quamuis docti naucleri se vel a quouis ad- moneri patiuntur, hanc nostram seduhtatem Ln bonam partem acci-
55 piet tua singularis humanitas. Illud in primis videtur non leue momentum ad hoc negotu conficiendum allaturum, si summus Pontifex, vt est vniuersahs omnium monarcharum pater ac gentium, ita se nulhus factioni proprie adiungat, sed omnibus sit aequus, vt quisque est pietatis studiosissimus, ita maxime pro foederato habens.
60 Hoc pacto seruabit autoritatem suam apud omnes iUibatam, minusque sibi conflabit inuidiae. Dein vt monarchae ac principes concordibus animis huc incumbant: quod officium Ucet omnes debeant Christo regi regum, in cuius verba pariter iurarunt, tamen ipsorum etiam magni refert. Nisi enim isti Ucentiae frenum inucia-
65 tur, periculum est ne tandem principes hoc esse desinant quod esse cupiunt. Quod si qua dissidia sunt inter praepotentes, ea sex aut septem annorum inducus expedierit comprimere. Horum iunctis viribus interim cohercendi sunt qui non desmunt res moUri nouas, et hoc malum magis ac magis exasperare latiusque diffundere.
70 Dogmatum definitio synodo reseruetur. Nec tamen arbitror necesse vt de quibushbet opinionibus pronunciet synodus, sed tantum de praecipuis in quibus Christianae doctrinae cardo versatur. Sunt enim quaedam in quibus Apostolus Paulus vult vnumquemque in suo sensu acquiescere, et sunt de quibus scribit: Si quid aUter
45-6. in consortio columbae] See His genins for impartiality was soon
Epp. 2123. i^n, 2366. 58n. to be sorely tried by the crisis of
48. facultatum iacturam] We do Easter 1536 (see Pastor xi, ch. v).
not know what these losses were. With this temperamental inability to
Erasmus began life a very poor man. say ' Yes ' or ' No ' to plain questions
He died a very rich one. Erasmus' sympathy was sincere.
58. nullius factioni] 'The French 66-7. sex aut septem annonmi in-
and imperial factions then (1533) ducLis] After two years of war, a ten
divided Italy, Rome, and the College years' truce was concluded at Nice
of Cardinals. <Paul> conducted him- between the emperor and the French
self with so deliberate a caution, with king.
80 fortvmate a circumspection, that 74. Si quid aliter] Phil. 3. 15.
no one could say to which of these Erasmus is quoting his own version.
parties he inclined' (Ranke, loc. cit.). The Vulgate has 'sapitis' for 'sentitis'.
2988] TO PAUL III 63
sentitis, et hoc Dominus vobis reuelabit. Quemadmodum caere- 75 moniarum varietas non scindit Ecclesiae concordiam, ita sunt opi- niones in quibus dissentire liceat, incolumi pace Christiana. Profuerit et illud, si sectarum fautoribus spes ostendatur fore vt ipsi quoque impetrent, si quid aequum postularint. Praeterea quoniam fataUs quaedam hies haec videtur, non inutile fuerit iuxta synodi sententiam 80 resipiscentibus praeteritorum amnestiam polhceri. Caput autem omnium arbitror esse, si pariter omnes sepositis priuatis affectibus non aho spectent quam ad Christi gloriam et Christianae rehgionis profectum. Ita futurum est vt querentibus regnum Dei et iusticiam eius Deus ipse bene fortunet quod agitur, et iUa ipsa commoda quae 85 priuatis cupiditatibus expetunt, cumulatius adiiciantur. Porro quan- quam huius maU contagium heu nimium late diuagatum est, tamen non est desperandus successus. Maxima pars hominum, praesertim dignitate doctrinaque praeceUentium, adhuc intacta est: tum pluri- mos ex his qui fuerant afflati iamdudum tedet praesentium ac reUcta 90 desiderant.
Vtinam per corporis imbeciUitatem Ucuisset vel officiolum hoc vel votum meum Beatitudini tuae coram offerre. Sed posteaquam id negatum est, idem nunc facio per eum qui has perfert, Lodouicum Berum, hominem profecto tuae Sanctitatis fauore dignum ; cuius 95 eximias virtutes mehus intelUges ex iis qui iUum interius cognitum habent, R.D. Antonio Puccio, R.P. Ennio episcopo Verulano, et R.P. Hierom^mo Aleandro, archiepiscopo Brundusino.
Datum apud Friburgum Brisgoiae x. Cal. Februarias Anno a Christo nato m.d.xxxv. 100
Erasmus Rot. mea manu subscripsi.
2989. From Christopher Gering.
Leipzig MS. Augsbiirg.
EE. 216. 28 January 1535.
[An original letter, autograph throughout. On 26 June 1534 Gering had written (Ep. 2949) to Erasmus, apprising him of the dispatch of a letter and gift from Paungartner. But the present letter suggests that the gift now sent is from Gering himself.]
Clarissime doctissimeque Domine Erasme, auriga nomine Conrat Tanmair a Munderichingen debet ExceUentiae tuae adferre vas pannis atque funibus impUcitum, in quo ExceUentia tua inueniet vasa duo inclusa, vnum, quod maius est, vino Gattanarico, alterum Maluas<iano> plena. Ea amico, quo redduntur, accipere veUs animo. 5 Aurigae nihU omnino des, quia iustum ac Uberale pretium ipse accepit apud nos. Et quamuis nihU dubito de aurigae fide, nihilo minus tamen ExceUentia tua, si vacat, potest rescribere, qua fide
2988. 95. fauore dignum] Ber, in known to us.
fact, brought back from his mission — 4. Gattanarico] See 2900. 2.
whatever its purpose — no preferment 5. Maluasiano] Mahnsey (O.F.
for himself. malvesie and malmesie, from Gk.
2989. 2. Tanmair] Not otherwise Move/xjSaata).
64 LETTERS OF ERASMUS [1535
reddiderit auriga commissum. Interim Excellentia tua quam bene 10 valeat et me sibi semper commendatum habeat.
Datum Augustae xxviiii. lanuarii Anno a partu Virginis m.d.xxxv. ExceUentiae tuae obedientiss. Domini loannis Paungartneri a Paungarten etc. secretarius
Christophorus Gering.
15 Et prudentia et eloquentia incomparabili viro domino Erasmo Roterodamo, Theologo nostro nunc seculo summo, Domino suo im- primis venerando, Friburgi Breisgoiae.
2990. From Tielmann Gravitjs.
Leipzig MS. Cologne.
EE. 217. 3 February 1535.
[An original letter, autograph throughout.]
S. P. Literas hisce alligatas amici ad me dederunt istuc per- ferendas, quas si paulo tempestiuius accepissem, per tabeUarium huius ciuitatis, quem meas tibi reddidisse spero, transmisissem. Ea occasione exclusa, expectanda fuit aUa, quam nunc demum aUus
5 nuncius Spiram auolaturus mihi prebuit. IlUc enim habeo meos, arctissimo necessitudinis vinculo mihi astrictos, qui Uteras meas non grauatim destinare solent. TabeUarius, quem istuc misi, in horas expectatur, eo quidem ardentius quo magis in spem feror, tuam dignitatem mihi de communibus tuis rebus ac toto vitae statu
10 diligenter scripturam.
De Concionatore si nihil scripsisti per tabeUarium quem istuc misi, obsecro vt primo quoque die me verbulo certiorem reddas, quid de eo Ubro tot annis ab omnibus doctis desiderato sperandum sit. In opido VesaUensi ducatus CUuensis anabaptistica secta ceperat
15 suas recipere vires. Pristine reUgionis assertores re oU"acta, viribus maiores, numero quindecim ceperunt. Mox indicant principi, quid actum sit, qui e vestigio eo suos misit consiUarios. In Phrysia quidam captus est qui pro seruatore Christo passus est se adorari,
2990. 3. meas] The last extant was frustrated by the treachery of
letter from Tielmann Gravius is Ep. Graes, who passed the details of it to
2894 (26 Dec. 1533) with which he the bishop of Miinster. Warning was
forwarded a letter from Agrippa, sent to the duke of Cleves, who took
together with two packets of letters armed possession of Wesel on 5 April
from Antwerp. We have no means (see Kerssenbroch, Detmer pp. 727-
of knowing what the letters now for- 32; cf. Epp. 2999, 3031»).
warded were. 16. quindecim] For their names,
5. Spiram] \^Tiere the Diet was and for the official minutes of the
still in session. proceedings against them, see K. W.
II. Concionatore] For the date of Bouterwek and W. Crecehus in
pubHcation, see Ep. 3036, introd. Zeitschrift des Bergischen Oeschichts-
14. opido Vesahensi] Wesel. Atthe vereins i, 1863, pp. 361-84.
beginning of Jan. 1535 John of Lei- 18. quidam] Peter Schomacker.
den had sent letters by the band of On 24 Jan. 1535 Charles, duke of
Henry Graes, 'a prophet illumined Gelders, defeated at Groningen a
by the inspiration of the Heavenly force of some thousand anabaptists,
Father', to Wesel and other towns of of whom Schomacker was leader. See
Lower Germany, calhng for armed Kerssenbroch p. 777, with Detmer'8
assistance for Miinster. The project note; cf. Ep. 2999. (In Schenck's
2990] FROM TIELMANN GRAVroS 65
qui foeminam apud se habuit quam plerique aiunt eum circum- duxisse pro diua Virgine, nonnulli pro vxore. 0 coelum, o terra! 20 Pridie natalis purgate Virginis quidam ex antesignanis anabaptistis Monasteriensibus autoritate archiepiscopi nostri prope hanc ciuitatem exustus est viuus. Cum in rogum duceretur a carnifice, ago tibi gratias, inquit, Pater coelestis, eum mihi illuxisse diem, quo tui amore hos cruciatus, hoc suppUcium subire continget. Rogo accenso 25 inclamauit: Pater, in manus tuas etc. Rehqua nosti. Bene vale.
Tumultuanter ex Colonia Agrippina, Anno Domini m.d.xxxv postridie nataUs purgate Virginis Marie.
Tue dignitatis mancipium
Tiehnannus Grauius. 3°
Absolutissimo et theologie et omnium bonarum hterarum antistiti Desiderio Erasmo Roterodamo, D<omino> et patrono, mortahum longe charissimo etc. Apud Friburgum Brisgoicum.
2991. From Bonipace Amerbach.
Basle MS. C. VI». 73. 433 vo. Basle.
5 February <I535>-
[An autograph rough-draft : of part of the letter there is another draft higher up on the same page. The year-date can be supphed by the reference to More, who was arrested 17 April 1534 and executed 6 July 1535.]
S. P. Paulo ante quam tuas Utteras acciperem, clarissime Erasme, Burgundioni cuidam hinc profecto calamos in theca Ugnea inclusos cum mea[e] ad te epistola commendaui. Nunc quod addam nihil occurrit, nisi quod eidem morborum aleae hic exponimur, nec tamen minus varie nos ver ingrediens accipit. Equidem vt ab huiusmodi 5 querela aUenus esse non possim, BasilioU fiUoU mei aduersa valetudo efficit ; quam tamen pro incomparabiU Christi seruatoris misericordia in dies restitutum iri confido.
report of the incident, cited by to Miinster. On 5 Jan. 1534 he was
Detmer, Schomacker is called Her- baptized ; becoming, in the October
mann; by Kerssenbroch, and by foUowing, one of the Apostles sent
Francis v. Waldeck, he is called Peter. to WaFendorf, where he preached and
2990. 21. Pridie natahs] i Feb. baptized. On 21 Oct. the town sur-
quidam] Klopriss. Born at rendered to the bishop ; and on i Feb.
Kirchspiel Bottrup, John Klopriss, 1535, Klopriss was burnt at the stake
the son of a tailor, was educated at in Briihl.
Cologne (1518-21: M.A. 1521), be- 26. Pater, in manus] Luke 23. 46.
coming vicar, successively, of the 2991. 1-3. tuas . . . mea] The
Matenakirche at Wesel, of Bishch, letters are not extant.
of Buderich. In Buderich he con- 2. calamos] For another request
tracted an irregular marriage, becom- for pens see Ep. 2903. 18-19. I^i
ing the father of four children. In the portraits of Erasmus, by Metsys
1527 he was brought before the and by Holbein, he is shown using a
ecclesiastical authorities in Cologne, reed pen.
and again in 1528, when he was 4. eidem] Amerbach seems to be
sentenced to imprisorunent for Hfe. answering a letter of Erasmus, not
But in 1529 he escaped to Wassen- extant, in which Erasmus had made
berg; where for four years he offi- reference (as he does again in Ep.
ciated as pastor, coming imder the 2996) to sickness in Freiburg. For
influence of RoU, whom he followed sickness in Freibm-g cf. Ep. 3000.
452.U Tf
66 LETTERS OF ERASMUS [1535
• Mori calamitatem dolenter fero. Idem praeclarum hunc virum
10 fatum exercet quod plerosque claros et de republica quam optime
meritos semper exercuit, nempe vt pro beneficiis malefacta reportet.
Vtinam vel tandem Achillis voto adsequatur, vt patriam ingrati-
tudinis poenitere incipiat. Cura valetudinem, mi Erasme, ac sic
existima, nihil esse in quo tibi non ex animi sententia et morigerari
15 et inseruire gestiam.
Basileae 5 Februarii.
2992. From Erasmus Schets.
Breslau MS. Rehd. 254. 135. Antwerp.
EE^. 120. 6 February 1535.
[An original letter, autograph throughout: the address sheet is missing. The second paragraph of the letter is printed from the ms. in C. A. CorneUus, Berichte der Augenzeugen p. 315, where the correction presagiant is akeady made.]
+
S. P. Ex mense lanuario scripsi tibi vltime, my domine Erasme
charissime, missa epistola Argentorati ad Conradum lohannem.
Inerant epistole ahquot quas tibi transmittendas ad me direxerat
D. orator qui vices agit Cesaris apud regem Anglum. Spero te bene
5 accepisse. Ab antea scripseram tibi ex mense Decembri de euentu
et morte Clauthi tui. Preter epistolam quam ille mihi attulerat tuam,
non vidi a te aham. Tuam taciturnitatem non ego solus, sed tota
tuorum amicorum vniuersitas demiratur. Vix dies est qua non
accipio vndique expostulatrices epistolas, quidnam de te audiam,
10 qui valeas, an viuas an mortuus sis, a quotis mensibus non habuerim
tuas epistolas. Tandem denuntiauit mihi Leuinus Panagathus ad te
missurum proprium nuntium. Quidquid sit, ego te valere beneque
habere fido in Domino.
Misere anxiamur per has prouintias, precipue in HoUandia, nempe 15 ob seditionarium incendium anabaptistarum. Exoritur namque velut ignis. Vix, credo, vicus est vel oppidum quod non habeat latentem facem. Dum bonorum communitatem predicant, quid<quid> habent prouintiae hominum nihUi affluunt. Ni Deus auerterit districtumque iusticiae gladium violenta manu [non] obstiterit, verendum est quid 20 euenturum, quod Gottorum ohm crudelitate fiat crudeHus. Quid presagiant hec signa cum aliis plerisque que parit hoc seculum, Deus nouit. Non longe dissimiha ab his que scriptura testatur ex- tremum precessura diem, dici possent. Vale, my D. Erasme chariss. Ex Andouerpia, vi» February 1535. 25 Tuus ex animo Erasmus Schetus.
2992. 19. non seclttsitnus. 21. presagiant ComeKi^^: presagient M^S.
2991. 12. AchilHs] See Hom. II. introd. The letters he forwarded are I. 233 ff. voto would seem to be a not extant.
blxinder for votum. 6. Clauthi] See Ep. 2955. I3n.
2992. I. scripsi] Schets' letters be- epistolam] Ep. 2955. Erasmus' tween March 1532 (Ep. 2625) and this letter of 6 Dec. 1534 (Ep. 2981) had letter are all missing. evidently not yet reached Schets.
2. Conradumj See Ep. 2955. 2n. 19. gladium] = gladius, nominative.
4. orator] Chapuys, see Ep. 2798
2993] 67
2993. From John Choler.
Leipzig MS. Augsburg.
EE. 21 8. 8 Febmary 1535.
[An original letter, autograph tliroughout: part of the address has been tom in opening the letter. Erasmus' letter, which this answers, is not extant.]
S. P. D.
Praesagiebat animus, quum proximas meas ad te darem, morbo te aliquo implicitum laborare. Idem certe metuebat etiam Paum- gartnerus, vt ex eisdem litteris intelligere potuisti, qui, quod nihil de te intelligeret, non parum mecum erat solicitus. Et hoc certe fuit quod Zasio argumentum prestitit illius epistolae, cuiusmihiexemplartrans- 5 misisti, quando non dubitem quin iam pridem Zasio de hac sua solici- tudine ahquid significauerit, vt ex litteris eius facile deprehenditur.
Caeterum quod scribis, vt te Fuggero et Paumgartnero commen- dem, prorsus superuacaneum est, nam vltro te (vt tuae merentur virtutes) amant et certatim ita dihgunt, vt dubium sit quis illorum 10 constantius et ardentius, nisi quod Paumgartneri liberaKssimum ingenium latius vbique se pandat ; is enim, vbicunque datur occasio, non desinit suis muneribus amicos honestare, vir certe (vt et Zasius testatur) immortalitate dignissimus. At non hos duos solos hic habes qui tibi fauent : sunt alii quam plurimi, quos vel inter veros, indubi- 15 tatos et constantissimos amicos praecipuo loco connumerare potes, etiam tibi adhuc non noti. Nam de R. episcopo nostro hic nihil commemoro, cuius candidum pectus singularisque amor et pietas erga te, iam pridem tibi cognita, niea testifficatione non egent. Quae cum ita sint, tibi persuadeas velim, nihil gratius Fuggero et Paum- 20 gartnero posse contingere quam vt aliquando tibi officium gratum exhibeant, modo inteUigant quid tibi effici vel prestari veHs.
Lucae Rem (vt ius<s>isti) tuo nomine gratias egi dUigenter lit- terasque tuas Patauium mittendas commisi. PoUicitus est tibi omnem suam operam rebus omnibus ; is habet fratrem episcopum 25 Chiemensem, doctum et virum bonum, tui etiam studiosum, et mihi amicum rarissimum et patronum singularem.
R. episcopus Augustensis apud oppidum Danubianum Werdeam
II. constantius scripsimtis : constantior MS.
I. proximas] Ep. 2983. and M. Wirsimg, 1519, to Aegidius
5. epistolae] Not extant. Rem, V.I.D. canon of Passau. Aegi-
17. episcopo] Christopher of Sta- dius became bishop of Chiemsee in
dion. 1525, and died on 15 Sept. 1536.
23. Rem] See Ep. 2987. in. 28. Werdeam] Donauwerth; where
25. fratrem] Giles Rem was edu- a nine years' pact had in fact been
cated at Paris, where he was con- concluded on 30 Jan. 1535. At
temporary with Bruno and Basil Eichstett, in May 1534, the German
Amorbach, B.A. 1504-5, M.A. 1506; princes named in 11. 37-43 had agreed
in 1506 he was elected proctor ; (i/?6er on a policy of neutrality in the
receptoris Nationis Alamaniae, 1494- Wiirtemberg war. But the Peace of
1530). He is mentioned in two letters Cadan, in the month following (see
of Richard Bartholinus in 1516 (VE. Ep. 2947), had left Bavaria without
75,6). Sigismund Scheufler addressed any prospect of support from Philip
the preface of P. Calli^nachi Geminia- of Hesse and the Schmalkaldic
nensis Historia de rege Vladislao seu League ; and she was prepared to
clade Varnensi, Augsbtu"g, S. Grim come to terms with Ferdinand.
68 LETTERS OF ERASMUS [1535
Sueuorum agit conuentum, cui et Caesaris nomrne praesidet. Tracta-
30 tur adhuc de nouo foedere ineundo, sed, vt milii videtur, lentius procedit ob liberarum ciuitatum ar<(r)ogantiam vel petulanciam potius, quae sibi persuaserimt sine suo suf<f>ragio nullum foedus coire posse. Puto autem nos habituros saltim inter aliquot principes, nobiles et praelatos (vt vocant) ecclesiasticos certum foedus, etiam
35 si nullae ciuitates accesserint ; id tamen an tranquillitati ecclesiasti- cae conducat, non satis mihi constat. Compertum sane est regem Ferdinandum, duces Bauarie comitesque Palatinos, marchionem Brandeburgensem, adiunctis sibi archiepiscopo Saltzburgensi, Bam- bergensi, Eystetensi et Augustensi episcopis, iam foedus mutuum
40 percus<(s)isse et iam sibi comites, barones et caeteram istarmn regionum nobihtatem et ecclesiasticos praelatos conciHasse et iam ciuitatibus medium vnguem ostentare, Ucet fama sit aliquas vrbes accessuras quae sectis adhuc non fauent. Hae[ae] tamen voluntates contrariae et studiorum diuersitas factiones ingentes parere possunt,
45 suo tempore malo ingenti erupturas.
De Luscinio nihil est quod sis sohcitus, probo tamen quod ita se gerat erga te Luscinius vt de eo nihil possis conqueri ; nam quod de eo ad te scripsi, nulla aha ratione factimi est quam quod putabam illum emigrasse, quod nihil de[o] eo audierim multo tempore.
50 Sed quod putas me tuas htteras ahquando hberius scriptas amicis ostentare, eo plurimum faUeris, neque adeo vehm me ex ahorum ingenio existimes qui mox, vt vel htteram vnam abs te consequuntur, continuo omnibus pubhcant gloriolam inde captantes ; mihi longe aha mens est, neque enim memini cuiquam mortahum epistolas tuas
55 legendas exhibuisse, nisi forte R. episcopo nostro aut Paumgartnero, in quibus tamen secreti nihil erat: Antonio Fuggero nonnuUas ah- quando legi dum hic esset, sed excerptim — loca quaedam, non integras epistolas, indicaui potius quam perlegi, caeterum mortahum nemini. Plures sane mihi sunt noti hic et famihares, verum amici quibus
60 fidam admodum pauci. Nam si vnquam homo homini lupus fuit, hoc maxime nunc temporis esse experior, doctus non sine meo in- genti malo. Soleo et ego quidem apud te, quidquid in buccam venerit, sine delectu effutire, perspectam habens cum prudentiam tum et fidem tuam, nunquam hoc apud ahos ausurus. Quare prorsus
65 nihil est quod verearis ne tuae epistolae a me pubhcentur ; Fidei non aeque credere possis ac mihi, penes quem tuto omnia deponere queas. 43. he§ MS. correximus. 49. EE: deo eo MS.
37. duces] William iv (1493-1550), 38-9. Bambergensi] Weigand v. and Louis (1495-1545), sons of Albert Redwig, 1522-56.
IV. See Ep. 2947. 26n. 39. Eystetensi] Gabriel v. Eyb,
comitesque] Louis V (1478-1544) bishop of Eichstett, 1496-1535; the
and Frederic 11 (1482-1556), sons of archbishop of Mainz was metro-
the Elector Phihp. pohtan of the see. Von Eyb died on
38. Brandeburgensem] Albert 11, 30 Oct. 1535.
archbishop of Mainz (Ep. 661 in- 46. Luscinio] Luscinius had gone
trod.). back to Freiburg, and Choler sus-
Saltzburgensi] Matthew Lang pected him of being ill-disposed to-
1468-1540); see Ep. 549, 48n. He wards both himself and Erasmus, Ep.
was succeeded in his see by duke 2983. 94-101. See also Ep. 2814. 6n.
Ernest of Bavaria, count Palatine, 60. homo . . . lupus] Adag. 70. brother of dukes William and Louis.
2993]
FROM JOHN CHOLER
69
Audio regem Galliae denuo multos capitali paena affecisse qui de Lutherano dogmate accusati sunt, et multo etiam plures fuga elapsos diuersas regiones iam petere. Fortassis nonnulli Basileam et Argen- toratum peruenere: id te non potterit latere. Si nostri Augustani 70 foedus cum aliis Sueuis non inierint, vereor nos hic tutos esse non posse, quamuis certa relatione inteUigant horribilia mandata a Caesare prae manibus esse et nuper ex Hispania peruenisse.
Ambrosio Gumppenbergio, vt iusseras, te excusaui, quod scribere nequiueris Pontifici, scripturus autem sis quum primum sanitati 75 fueris restitutus et confirmatus rectius.
Mitto ad te presentibus nugas cuiusdam Coruini, qui mihi sane coruum agere videtur, quantum vna atque altera pagella videre licuit, nam plura legere tabellarii festinatio prohibuit, quando hunc dialogum nactus sim quum iam has litteras eram occlusurus. Nescio 80 an antea videris, parum tamen referre putaui, siue videris siue non videris, tantulae sarcinulae iactura<m), referre autem tua existimo vt haec quaHacunque sint videas.
Postremo in tua epistola adiicis, te mandatis tuis me onerare ; rogo 76. EE: fuerit MS. 82. iactura MS. correximus.
67. regem Galliae] See Ep. 2983. 4811.
80. dialogiun] Perhaps the dialogue of Antonius Corvinus mentioned with praise by Melanchthon in ME. 1084; the letter is of vmcertain date, but the dialogue criticized Crotus Rubea- nus and is placed by Tschackert (Briefwechsel des Antonius Corvinus p. 7) in 1533. We have not been able to see Tschackerfs Antonius Corvinus Leben und Schriften and have no other information about the dialogue, which, however, is referred to again in Erasmus' letter to Melanchthon of 6 June 1536 (Ep. 3127).
Antonius Corvinus was born at Warburg in WestphaUa and brought up in a monastery which was perhaps Loccimi, perhaps Riddagshausen. He received his education at Leipzig and from 1528 to 1531 was preacher at St. Stephen's, Goslar, a post to which he had been appointed on the recom- mendation of Amsdorf. In 1531, owing to dissensions in Goslar, he moved to Witzenhausen in Hesse. He was employed by PhiHp of Hesse in numerous important negotiations. It was at Philip's instigation that he imdertook in Jan. 1536 the disputa- tion with John of Leiden and Kaiip- perdoUing, of which he has left a detailed accoimt in his Gespreche, ap- pended to his Acta Handlungen Lega- tion und Schriffte . . . in der Munster- schen sache, Wittenberg, 1536; see Detmer, Kerssenbroch pp. 335-6, 869-70, and in his Letter to Spala-
tinus {De miserabili Monasterienaium anabaptistarum obsidione, excidio, me- morabilibus rebus tempore obsidionis, in vrbe gestis, Regis, Knipperdollingi, ac Krechtingi confessione et exitu epistola Antonii Coruini ad Oeorgium Spalatinum scripta, Wittenberg, 1536 (see Detmer, ibid. pp. 344-6)) ; cf. Ep. 3031^. 135-8). His main work as a reformer was in Gottingen and Calen- berg. In 1549 he was imprisoned by order of Duke Eric : after three years' imprisonment he was released, but died at Hanover 5 April 1553 from the effects of his captivity. Among his numerous writings are three early works which connect with Erasmus ; of these Dissertatio quatenus expediat aeditam recens Erasmi de sarcienda ecclesiae concordia rationetn sequi (with a preface by Luther ) was printed by N. Schirlentz at Wittenberg in 1534; to the same year belongs Argutissima quaeque apophthegmata ex Erasmi opere selecta, inque com- munes loces redacta, Magdebm-g, M. Lotther; in 1537 he printed at Stras- bourg with Wolfangus Caephaleus the first edition of his Colloquia theologica, dedicating it to Phihp of Hesse, in a letter in which the CoIIoquies of Erasmus are mentioned in terms of praise. Besides Patil Tschackerfs Leben und Schriften and his Brief- wechsel des A. Corvinus [Quellen und Darstellungen zur Qeschichte Nieder- sachsens, bd. 3 and 4,1900) see Herzog iv. 302-5.
70 LETTERS OF ERASMUS [1535
85 ne id existimes, nam id, quod tu mihi mandas, non solum me non
grauat sed magis me gaudio afficit, si quid tuo nomine contigit exe-
quendum, quum etiam nihil mihi possit gratius contingere quam vbi
mihi datur occasio quacunque ratione de Erasmo meo benemerendi.
Addubito ne Gumppenbergius sub tuo nomine venationem Romae
90 exerceat, cum per tuas htteras apud Pontificem et Cardinales sibi
aditum et gratiam struat. Nosco enim hominem, qui frequenter
aUeno nomine se vendere et gratiosum facere soleat et inde lucrum
captare. Haec liberius scribo, vt homines ignotos notiores habeas.
Reliquum est vt valeas. Deus te seruet incolumem, vnicum decus
95 orbis.
Data Augustae, die vin. februarii 1535.
Tuus ex animo Cholerus.
<(Doctiss)imo atque integerrimo <D. Era>smo Roterodamo . . . principi, amico <inc>omparabi]i. Eriburgi.
2994. To David Paungartner.
Precationes aliquot p. 3. Freiburg.
Lond. xxix. 44: LB. v. 1197. 13 February 1535.
[The preface to Precationes aliquot nouae, Basle, Froben, August 1535.]
OPTIMAE SPEI PVERO DAVIDI, CLARISSIMI VIRI lOANNIS PAVNGARTNERI A PAVNGARTEN FILIO, DES. ERASMVS ROT. S. D.
Optima primum discenda sunt, nihU autem homini pietate meUus, eoque parens tuus, singulari prudentia vir, nihU prius habet quam vt liberos suos protinus a teneris vnguicuUs ad pietatem instituat, videUcet quo se vobis verum et integrum praestet genitorem ; nimi- 5 rum inteUigens, sese hac possessione longe beatiorem quam opibus, quas habet ampUssimas sine fraude partas, multoque ornatiorem quam antiqua generis nobiUtate, regum amicitia, populari applausu, ditione externa, caeterisque honoribus, quos iUe magnos consequutus est, maiores promeritus. Haec enim iUum reddunt hominibus suspi-
10 ciendum et amabUem, sola pietas Deo commendat. Ego vero vt pro mea erga Ulum beneuolentia et ipsius votis et tuis conatibus nonnihU adferam adiumenti, mitto Precationes aUquot, quibus iam nunc insuescas cum Deo coUoqui, qui tuae pueritiae studia suo fauore prosperare dignabitur.
15 Vale. apud Friburgum Brisgoiae, Idib. Febru. AnnoaChristonato m.d.xxxv.
2995. To David Paungartner.
Precationes aliquot p. 55. (Freibiirg. )
LB. v. 1207. <c. 13 February 1535.)
[The Preface to the second section of the Precationes, which consists of short prayers entitled Eiaculationes.]
praefatio ad davidem pavngartnervm in seqventes preces.
Adiecimvs, optime adolescens, aUquot precationes e sacrae Scri- pturae libris concinnatas, quod in ipsis verbis a Spiritu sancto proditis
2993. 90. venationem] See Erasmus' 97. Choler'sdistinctivemarkfollow8
complaint to Latomus in Ep. 3048 ; his signature. cf. Epp. 3007, 3050.
2995] TO DAVID PAUNGARTNER 71
lateat arcana quaedam energia spiritus. Eas appellauimus Eiacula- tiones, quod breues quidem sint, sed quoniam erumpunt ab ardenti mentis aflfectu, celerius penetrant in coelum : quod genus valde pro- 5 batur beato Augustino, vel quod humani cordis infirmitas non potest diu perdurare in impetu, vel quod huiusmodi precibus vbiuis et in mediis negociis vti licet. Has autem duntaxat dedimus in specimen et in exemplum; nam similes innumeras vndique sacrae literae suppeditant. 10
2996. To BoNiFACE Amerbach.
Basle MS. AN. III. 15. 66. <Freiburg.>
Q. 40. 18 February <i535>.
[An original letter, autograph throughout. The year-date can be supphed from the mention of More's imprisonment in the Tower.]
S. p. Scripsi ante paucos dies per hominem certum. Per hunc a nobis conductum poteris significare, si quid vehs.
Hic multi egrotant, quidam etiam moriuntur, et in Angha quidam amici excusant morbum. Nam iUinc ahquot epistolas accepi de rebus meis certa nunciantes. Morus adhuc est in Turri, sed mitius 5 habetur. Nam Rex permittit vt vxor et hberi ad eum accedant. Roflfensis est in loco angusto, nec habet praeter vnum famulum.
De pensionibus alter negat se debere, alter soluit dimidium, quod bona ipsius fuerint a Rege confiscata.
Bene vale. 18 die Febru. 10
Erasmus Rot. tuus.
Clariss. D. Bonifacio Amerbachio. Basileae.
2997. To Erasmus Schets.
Bodleian MS. Lat. Misc. C. 20. f. 61. Freibiirg.
21 February <I535>.
[An original letter, autograph, with the address by a secretary. The year- date can be supphed from the references to the death of Clauthus and to the
2996. I. Scripsi] The letter is lost. All of them, except Master, were
4. epistolas] Not extant. They executed, with the Nun, at Tybum,
were transmitted by Schets; see Epp. 20 April 1534. Master was respited;
2992. 3-4, 2997. and in July 1534 ^e received a pardon
8. pensionibus] The payments and remission of his attainder, his
from the hving of Aldington, and the goods being restored to him {ib. 1026.
other Enghsh hving — the name of 10). An inventory of his goods,
which is not known — from which printed in Brewer (vii. 521) shows the
Erasmus was allowed to draw a pen- Aldington parsonage to be well
sion. The vicar of Aldington was stocked. The reasons for his pardon
Richard Master (Epp. 255 introd., are not known ; but he would seem
706. 16-19). With five other persons, to have owed it to the clemency (if
he became imphcated in the affair of he had any) of Cromwell; for a letter
Elizabeth Barton, the 'Nun of Kent', addressed by him to Cromwell, see
who was one of his parishioners. All Brewer vii. 71.
of them appear on a hst drawn up by In respect of the incumbent who
Cromwell of persons to ' be attainted denied his obUgations Erasmus in
of high treason and suffer death' 1536 endeavoured to apply coercion
(Brewer vii. 70). Confessions were by a direct appeal to Cromwell (Ep.
wrung from all of them ; and they did 3107). See Epp. 2997. 73, 3028. 8-10,
penance at St. Paul's Cross (ib. 72). 3052. 15-17, 3058. 1-12, 3107. 6-1 1.
72 LETTERS OF ERASMUS [1535
imprisonment of More and Fisher. The letter answers a letter of Schets (not extant), but presumably that of Jan. 1535, referred to in Ep. 2992.]
Pergratvm mihi fuit, vir optime, quod tua diligentia litteras ex Anglia missas ante nundinas recepi. Receperam et ante tuas de exitu Clauthi: quem tamen multo ante resciueram ex litteris cuius- dam Reyneri ex Anglia missis ad Simonem Gryneum. 5 Quod Clauthus periit nihil est detrimenti, meo incommodo perisse doleo. Erat merus fucus, neque quicquam minus habebat ia animo quam mihi inseruire. Nihil aUud quam praedam venabatur. Mox vt huc venerat, prima vox erat ecquem essem missurus in Angliam. Grapheo tria notaram, vt mitteret qui non grauaretur inseruire
10 egroto, dein qui esset prospera valetudine, postremo qui esset aHenus a sectis ; neque negabat se super his rebus a Grapheo praemonitum. Venit huc male affectus ex itinere. Egrotabam et ipse. Itaque collocaui eum in mensa Damiani a Goes dies complures. Is enim sub eodem tecto viuebat, at non vtebatur eadem mensa, nisi iussis-
15 sem. Vbi iam conualuisset Clauthus, vocaui ad colloquium et humanissime praefatus sum vt mecum aperte loqueretur, quo nostra amicicia posset esse firmior. 'Vides' inquam 'modum vitae meae; vides quid tibi sit praestandum, si famulus hic me destituat. Et fortassis hoc ministerium est indignum tua eruditione, qui posses
20 nancisci conditionem honestiorem.' Respondit se paratum ad omne obsequium, seque a Grapheo fuisse praemonitum. Secundo loco rogaui an esset bonae valetudinis. Respondit esse, nisi quod ob cerebri pituitam haberet debilem olfactum. 'Atqui' inquam 'video saepe tremorem menti cum stridore dentium.' Negabat esse quic-
25 quam mah. Venimus igitur ad tertium articulum, an esset purus a sectis. Affirmabat. Ita dimisi illum adhuc aHquot dies apud Damianum. Post vocaui Ulum ad mensam meam. In conuiuio nec apud Damianum loquebatur nisi interrogatus, tum respondebat duobus verbis, ita pipiens vt eum non intelligerem. Quum veUem
30 iUum mittere in AngUam, reuocaui eum ad secretum coUoquium, ac de tribus iUis articuUs accuratius egi. Quum Ule ad omnia commode
2. tuas] Not extant; written in A zealous Protestant, tmder Edward Dec. 1534 (see Ep. 2992. 13). vi, Reyner was appointed King's
3. Clauthi] See Ep. 2955. 5-6n. Printer for books in Latin, Greek, and
4. Reyneri] Reyner (or Reginald) Hebrew. Under Mary, his name ap- Wolfe (t 1575). of Strasbourg. At a pears in the first charter of the date not known, he estabhshed him- Stationers' Company. In Elizabeth'3 self as a printer in St. Paul's Chiu-ch- reign, in 1559 — and in several subse- yard (at the sign of the Brazen Ser- quent years — he was Master of the pent). Under Henry viii, journeying Company. Books printed by him in frequently to the continental book- London date from 1542 to 1573 (see fairs, he seems to have acted as Handlists of English Printers, part iii, pohtical agent for the British Govern- 1521-56 (Blades, 1905)). Among ment, reporting the disposition of the works printed by him were those of Reformers. In these activities he Leland, many of whose antiquarian worked in conjimction with Thomas coUections he acquired.
Theobald (see Ep. 3037. ii^n). The 11. Grapheo] See Ep. 2916. On 2
two are mentioned together in a letter Sept. 1535 Grapheus wrote to Eras-
of Bucer to Cranmer, 23 Oct. 1537 mus exculpating both himself and
(Brewer 12. 2. 969). A letter of Theo- Livinus Algoet (Ep. 3053); cf. Ep.
bald, I Oct. 1538, speaks of Reyner 3028. reporting to Cranmer {ib. 13. 2. 509).
2997] TO ERASMXrS SCHETS 73
respondisset, rogaui num esset animatus ad petendam Angliam. Hic risit. Scripsi epistolas, dedi viaticum. Apud me dixit se depositurum superuacuam pecuniam apud famulum meum, ne 35 periret in itinere. In cena addidi illi I2. batzones, tantundem dederat Damianus. A coena sensi fucum hominis. Adiit famulum mentiens me iussisse vt mutaret sibi monetam in aurum. Famulus credidit et mutauit. Vbi praeter spem rescissem hominis vanitatem, succensui: ille tremulo mento iracunde se non esse puerum, posse seruare pecimias suas. At me non mouebat pecunia, sed impudens 4° mendacium. Iratus abii in cubiculum meum; ille, timens ne reci- perem litteras, postridie mane, dum adhuc dormirem, insalutato me proripuit se.
Dedisti illi treis coronatos, at ego Uli prohibueram ne quid abs te acciperet. Habuit a me plusquam quindecim florenos aureos, et 45 scripseram vt si nihil ab aliis daretur, ipse dares viaticum redituro. Hic non reliquit pilum rerum suarum, hoc erat signum non esse illi propositum huc redire. Captabat praedam, et in venatu periit.
Extorsit abste diploma archetypum, praeter iussum meum, quum illi tradidissem exemplar manu publici notari subsignatum. Nunc 5° vtrunque periit. Tibi scripseram quid fieri vellem, et illi tradideram schedam. Demiror qua arte tibi viro prudentissimo imponere po- tuerit. Erat totus morbidus, quoties erat solus fremebat dentibus daemoniaco simihs. Interdum claudebat ostium. Mane vomebat sanguinem, ac mox erat explendus cibo. Erat infectus omnibus sectis, 55 sed maxime fauebat Anabaptistis. Apud me commode loquebatur, apud famulum longe aha effutiebat. Diuino quis iUud monstrum mihi obtruserit, et referam gratiam si possim. Sed valeat Clauthus et requiescat. Te rogo, mi Schete, ne cui quicquam tradas mearum rerum nisi videris manum meam. Sunt plures harpyae. 6°
Omnes epistolae quas recepi ex Anglia, sunt veteres, lunio et lulio scriptae, praeter posteriorem Eustathii, Cesarii oratoris. In priore scribit multa Uberrime de statu Anghae. In Utteris quas commiseram Clautho nulla erat syllaba quae quenquam posset offen- dere. NecMoronecRoffensiquicquamscripsi,posteaquamresciuiiUos 65 esse in custodia. Quanquam nec aUas soleo ad amicos Anglos scribere quod non posset ab omnibus legi. Quare pone istam soUcitudinem.
De Ludouico et Aluaro non miror. De UbeUis ruhU poterat esse pericuU. Quod hi redditi non sunt, fuit mihi luculento damno. Nam aUus praedam occupauit, atque id suspicabar futurum. Post- 70 hac Eustathio committam, si quid in AngUa curatum veUm. NihU est hoc homine amicius Erasmo. Pensionarius meus pericUtatus est 46. dares scripsimus: daret MS.
35. famiiluin] ? Cognatus. 62. Eustathii] Neitherof theletters
46. scripseram] The letter is not of Chapuys spoken of is extant.
extant. 68. Ludouico et Aluaro] Louis and
48. periit] The diploma (Ep. 2896. Alvar, Spanish merchants in England,
24n) seems in fact to have fovmd its sons of John de Castro, see Ep. 1590.
way to Thomas Cromwell (Ep. 3009) ; iin.
presumably because Rejmer was one hbeUis] See Ep. 3028. 14-16.
of his agents. 72. Pensionarius] The incumbent
57. diuino quis] He means Livinus of Aldington; see Ep. 2996. 8n. Algoet.
74 LETTERS OF ERASMUS [1535
de capite, eoque superioris anni non soluit nisi dimidium. Alter negat se debere. 75 Barbirius nunc donum appellat, quum tot epistolis fateatur se debere et velle soluere. Suspicor fuisse procuratorium perpetuum. Male habet hominem quod tam diu viuam.
Quid non mortalia pectora cogis, Auri sacra fames ?
80 FiHo tuo rem esse cimi quartana vehementer doleo. Ea me supra annum discruciauit, quum essem adolescens sedecim natus annos, adhuc egrotandi imperitus.
A natah Dominico per totum lanuarium me crudehssime torsit podagra. Xec adhuc sum hber ob coeh incommoditatem. Hic simUi 85 malo complures decumbunt, quidam etiam moriuntur. Videtur totus hic annus et morbis et beUis fore funestus. Fit hic magnus delectus militum, per quos, vt suspicantur, occupabit Hungariam (Ferdi- nandus). Cesar paratur aduersus piratam.
Quod suspicaris de GaUo, optime conuenit inter Franciscum et 90 Carolum. Burgondiones queruntur quod exactionibus expUantur. Opto te cum omnibus tibi charis quam rectissime valere. Datum apud Friburgum Brisgoiae 21 die Febr.
Erasmus Rot. mea manu.
Omatissimo viro D. Erasmo Scheto negociatori. Antwerpiae.
2998. From Cokrad Goclenhjs.
Basle MS., Goclenii Epistolae 7. Louvain.
25 February 1535.
[An original letter, autograph throughout. The date is confirmed by the contents.]
S. P. Proximis nundinis Francfordiensibus nihU scripsi, propterea
quod ante nundinas, et in ipsis quoque nundinis, tuum Clautum e
Britannia assidue expectarem. Sed quid iUi euenerit in Britannia
extincto, scripsissem certo in hoc tabeUione conducto, nisi Erasmus
5 Schetus indicasset te sua opera quamprimum cognouisse omnia.
2997. 87. occupahit scripsimus: occupauit MS. 87-8. Ferdinandus
addidimus; ex Ep. 3000. 55. 89. Quod scripsirmis : Quid MS.
2997. 75. Barbirius] On^ July 1533 in which he proposes as a final settle-
Barbirius had written a letter to ment that Barbirius should make the
Erasmus (Ep. 2842) in which, while payments due to date, and thereafter
not admitting a legal obhgation, he be absolved from further obUgation.
had expressed his wilhngness to pay. 78-9. Quid. . .fames] Verg. ^.3.57.-
From that letter, 11. 22-3, it would 84. podagra] See Epp. 3000, 3005,
seem that Erasmus had complained where, however, the trouble is desig-
that Barbirius' treatment of him had nated holagra, and Ep. 3018.
madehimalaughingstock — 'Erasmum 85. decumbunt . . . morivintur.
a Barbirio derideri' ; and in Ep. 2896. See Epp. 2996, 3000.
8 Erasmus, writing to Schets, uses the 86. delectus] See Ep. 3000.
expression 'Barbirius satis ex alto me 2998. 4. in hoc] 'for the purpose'.
deridet', cf. Epp. 2793. 11, 2961. On 5. cognouisse] Erasmus in fact
18 June 1535 we find Erasmus writing got the first news of Clauthus' death,
to Barbirius a letter, not extant, for- not from Schets, but from Grynaeus'
warded by Schets (Ep. 3025. 14-17), correspondent Reyner (Ep. 2997).
2998] FROM CONRAD GOCLENIUS 76
Ac cum interea fuissemus non in paruo metu ne literae per mortem Clauti interceptae nonnihil aflferrent incommodi rebus tuis, commo- dum inter paucos dies interuenit Secretarius quidam imperatoris qui agit in Britannia cum legato Caesaris, indicans nobis morte Clauti nihil detriraenti rebus tuis accessisse. Quo nihil potuit accidere lo iucundius in tot malis, quibus assidue circumfundimur et trepi- damus. FeHcior fuit Germania, cuius furor bello rusticorum tantum in agris desaeuiebat. Hoc malum intra viscera est.
Vix vUum oppidum est, quod non sit evOovmaana) Monasteriensi afflatum: et creuit res in rabiem, omnibus ad mortem designatis qui 15 haberent mortis suae autoramentum. Vbique perpetuae sint vigi- liae, virus tamen se tam late effudit vt respubHcae non audeant posthac fidere ipsis custodibus. Itaque in HoUandiam conscriptus est exercitus, in tutelam bonorum, vbi haec pestis periculosius grassatur, quanquam et Antuerpia ac Traiectum superius vix ex- 20 tremum exitium effugerint, singulari dei benignitate proditis scele- storum consiHis, prius quam ipsi destinata perfecerint; quae sunt abolere omnia sacra cum sacerdotibus, cede et incendio cogere ad iterationem retinctionis vniuersos, inducta bonorum equatione, et omnium scelerum inpunitate. lUud interim maxime admirandum, 25 hoc virus in morem hydrae minui: sic furiae pectora serpentibus impHcuerunt.
Videtur tamen serenitas quaedam e tanta tempestate exoritura propediem. Nam principes et magistratus, qui hactenus putarunt tantum de sacerdotum bonis agi, reipsa deprehendunt, non minus 30 sese in acie nouaculae versari ac suam salutem in vltimum discrimen adduci. Fortunet deus omnia.
Nos hic recte valemus, nec adhuc locus vUus est in quo fuerit minor motus ac metus. Sed vt vere dicam, nemo sponsor est futuri. Videbatur aUqua esse spes in nouo pontifice, qui mox ab electione 35 vltro monarchas et principes inuitabat ad ConciHum, veterem labo- rantis ecclesiae qualemqualem medicinam. Atque vtinam nos faUat eorum diuinatio, qui Ulum augurantur fore similiorem PauH secundi quam primi. Dicitur meditari beUum in Vrbinatem: fecisse duos Cardinalos e sua famUia adhuc prope impuberes. Sic Ule munit 4° sacrosanctum ordinem, et adamantinis praesidiis tuetur ecclesiam Romanam. Sunt qui vulgent et te Romam esse accersitum ab
28. serenitus MS. : correximus.
9. legato] Chapuys. He had a 39. in Vrbinatem] For the Pope'8
secretary in 1535 who bore the name action to hinder the union of Urbino
Monteza (Brewer ix, 595, 966, 1037); and Camerino see Pastor xi. 304—9,
coneeivably the 'secretarius impera- cf. Ep. 2967. 9n.
torius' here spoken of. 40. famiha] As early as 18 Dec.
20. Traiectum superius] Maest- 1534 Paul iii bestowed the cardina-
richt: the scene of Roirs last activi- late on his two kinsmen, Alexander
ties; he was executed there Sept. Farnese and Guido Ascanio Sforza;
26. minui] If the text can be the former was just fourteen (b. 7 Oct.
1534. 1520), the latter was entering his
accepted, Goclenius must mean 'the seventeenth year. For the feeling
poison decreases about as much as a aroused by these appointments see
hydra's', i.e. it multipUes by being Pastor xi. 138-40. Cf. Ep. 3007. 42-3. fought.
76 LETTERS OF ERASMUS [1535
eodem. Nec illud miror: potius mirabor, si illuc accesseris, prae- sertim hoc tempore, quod magis arma postulat quam calamum,
45 postquam vita ecclesiasticorum praecipua arma persuadendi, vide- licet recte viuendi exempla, perdidit. Vocatus est etiam noster lo. Campensis ad instauranda Romae studia hebraica. Sed videtur illi dissuadere Hiero. Aleander, apud quem agit Venetiis, iratus opinor pontifici, propter ademptum munus legationis, qua apud Venetos
50 beneficio Claementis fungebatur. Hic ex amicis communibus prae- cesserunt nos viri mtegerruni, Bruxellae Martinus Dauid, Tornaci Melchior Viandalus, ille attonitione, hic peste abreptus. Praeterea Franciscus DUfus viuit quidem adhuc, sed nulla spe diuturnioris vitae. Ita in dies singulos dolore contabuit a morte vxoris, proximo
55 mense Septembri defunctae. Siqua mehor spes se ostentet, te quam- primum reddam certiorem. Rebus tuis, vt debeo, omnem curam dihgentiamque sum impensurus, donec ahud iusseris. Bene vale, columem hterarum et vnicum decus orbis. Louanii quinto Calendas Martu Aimo 1535.
60 Tuus quantulus est
Com-adus Goclenius.
Clarissuno D. Domino Erasmo Roterodamo.
2999. From Viglifs Zuichemus.
Ghent MS. 479. 5. (a). Duhnen.
VZE. 61 (y). 26 February 1535.
EBASMO ROTERODAMO.
NoN arbitror te ignorare, Erasme doctissime, fatales huiusce in- ferioris Germaniae nostrae tumultus ex Anabaptisticis dogmatibus excitatos, de quibus et prioribus meis epistohs ahqua ad te scripsi. Et quotidie tam muha passim noua miranda horrendaque accidere
5 commemorantur vt hteris comprehendi cuncta nequeant. Crebrius tamen de ipsis ad te scripturus essem, si modo tabeharu mihi ad manum essent, quo hac saltem occasione et meo erga te officio satisfacere et veterem tuam in me beneuolentiam conseruare possem. Cuius tamen spero maiorem ahquando mihi oportunitatem fore:
10 neque enim arbitramur Deum Opt. Max. perpetuo hanc tempestatem saeuire et tam crassis erroribus humanas mentes fluctuare passurum.
2999. 2. dogmatis y. 3. literis y. 6. scripturus essem y. om. a
infin.fol. 9. mihi aliquando y.
2998. 47. Campensis] For the vari- again, Ep. 3037. For his first wife see
ous invitations to Campensis see Epp. Ep. 2904. ^n. On 28 Sept. 1535
1257. i6n, 2644. 23n, 2876. gn. Goclenius refers to Dilffs continued
51. Dauid] Erasmus' hospes in ill-health and mentions, among other Brussels, see Ep. 532. 32^. afflictions, legal difficulties in con-
52. Viandalus] Whom Erasmus nexion with his first marriage, Ep. knew at Louvain, see Ep. 1237. ^in. 3061. 47-50.
53. Dilfus] On 10 Aug. 1535 Gocle- 2999. 3. prioribus . . . epistoHs] Ep. nius reports that Dilft has made a 2957.
remarkable recovery and has married
2999] FROM VIGLIUS ZUICHEMUS 77
Certe si Monasterium, munitissimum Anabaptistarum recepta- culum, in nostram potestatem redactum esset, magnam totius negotii partem confectam haberemus. Ea autem vrbs armis expugnari difficulter poterit, sed aliqua spes manet vt fames propediem finem 15 eorum ferociae imponat. Interea tamen obsessi minime quiescunt, sed nefanda per emissarios quotidie moliuntur, presertim in Hol- landia et Frisia, vbi omnia hisce sectis misere turbata sunt. Vesaliae quoque et Dauentriae in clerum, magistratus et patricios crudeHa consilia Anabaptistae ibi dehtescentes inierant; sed ea tamen in 20 tempore non sine diuina prouidentia detecta sunt. In Groningensi vero agro initio presentis anni Anabaptista quidam homo, idiota sed linguarum dono coelitus, vti credebatur, afflatus, et ad miracu- lum rusticae plebis iudicio facundus et in sacris literis exercitatus, quum plurimos in suam traxisset sententiam ac rebaptisasset, tan- 25 dem hac fretus autoritate ad nouum quoddam prodigiosumque do- ctrinae genus dechnauit. Nam Christum negabat fuisse verum Messiam, sed tantum precursorem. Cum vero is nondum venisset, et omnino venturus esset, viam preparandam esse. Huic ignis non- nunquam circumfulgere videbatur, et in altum tertiumque, vt aiebat, 30 celum attollebatur mirandaque tum loquebatur tum faciebat. Non- nullos vero cum vitae periculo circumcidit, ludaicaque holocausto- mata instaurare cepit, eoque paulatim est progressus vt seipsum Messiam esse diceret tot seculis promissum et expectatum, iamque adorari volebat. Hic intellecta est impostura diabolicumque com- 35 mentum. Groningenses vero ciues magna manu ad comprehenden- dum Messiam egressi totam eam scholam impietatis disturbarunt. Dum vero capiunt Hgant ducuntque nouum Messiam, horribiHs in aere strepitus exauditus est, compertumque tandem demonibus fuisse eum obsessum. Expirauit autem haud multo post in carcere. Multa 40 de eo vulgus affingit, sed quae narraui, fide dignorum hominum relatione didici.
Ex hac autem Anabaptistarum secta, noua opinionum portenta quotidie exoriuntur. Que si progressum habuerint, reHgionis, Htera- rum omnisque humanitatis certum imminet excidium. Principes 45 autem constanter suppetias Antistiti meo adhuc ferunt. Et post Pascha Vormatiae indicta sunt Comitia, ea potissimum de causa vt Anabaptistarum motibus occurratur. Credo et me iUuc presuHs mei nomine cum ceteris legatis profecturum. Id si contigerit, non omit- tam quin inde ad te scribam. Tantum iUud sine me vicissim a te 50 impetrare, vt tuis interdum Hteris fruar, quibus diu non sine magna animi molestia et dolore carui. Bene vale.
Dulmaniae xxvi. Februarii armo 1535.
27. vertun fuisse y. 32 vero y: vere a. 39. auditus y. 46. sup-
pesitias a: adhuc suppetias Antistiti meo y. 52. Bene vale add. y. 53.
28 y. anno add, y.
12-13. receptaculum] Cf. Ep. 3031. Schomacker: see Ep. 2990. i8n.
191. 47. Comitia] For the conference
17. emissarios] See what is said of held at Worms 4 April 1535, see the mission of Roll in Ep. 2957. Kerssenbroch, ed. Detmer p. 750;
18. Vesahae] See Ep. 2990. i^n. cf. Ep. 3071. 22. Anabaptista quidam] Peter
78 LETTERS OF ERASMUS [1535
3000. To Peter Tomiczki.
Warsaw MS. Teki Gorskiego 221 1. Freiburg.
28 February 1535.
[An original letter, written throughout by Cognatus. The year-date is con- firmed by the reference to More and Fisher. It was printed by Wierzbowski, Materyaly i. 1900, no. 75. There is a copy in CN. f. 281, from which Miaskowski printed it in the Paderborn Jh. f. Philosophie xv, 1901, pp. 338—40.]
S. P. Nulluin erat argumentum, R. Praesul, dignum auribus tuis, volui tamen ante supremum vitae diem testiiicari me memorem esse eximiae tuae in me pietatis, quam hactenus plurimis ofl&ciis decla- rasti, praesertim quum hominem essem nactus amicum explorataeque 5 fidei, qui non solum Hteras commissas fidehter redderet, verum etiam 8U0 sermone multa commemorare posset. Is est Sigismundus Gele- nius, vir in vtraque hteratura praeclare doctus, qui compluribus annis Frobenianae officinae in castigandis bonis operibus plurimum laboris insumpsit ; qui ad nos volente Deo mox rediturus est.
10 Ex amicorum hteris accepi T<uam) A<(mphtudinem> periculose egrotasse, sed (gratia Christo) conualuisse. Mihi accidit quod solet ei aetati, de qua scribit Dauid: Quod amphus hs, labor et dolor est. lam enim, ni faUor, annum septuagesimum praetergressus sum. In potentatibus enim nunquam adeo fui, vt etiam iuuenis corpusculo
15 vitreo fragihque semper fuerim. Nunc autem duphci premor morbo, vtroque insanabili. Nam, vt aiunt phUosophi, senectus morbus est naturahs, cui nuha medicorum ars potest succurrere. Et Lucianus scribit, podagram medicis omnibus mandare laqueum. Cum hac autem mihi iam biennium aut eo amphus grauis est coUuctatio, atque
20 indies grauior, nec tam podagra est quam holagra, quae non pedes tantum tentat, sed per omnes corporis artus oberrat. Caeterum hoc anno sub Natalem Dominicum sohto inclementius me inuasit, perque totum lanuarium lecto affixum tenuit. Ne adhuc quidem potest me rehnquere: ita subinde ad omnem caeh mutationem incrudescit et
25 maxime spirante Borea, praesertim si turbo ventorum inciderit. Habuimus autem hyemem vehementer incommodam, vt hic com- plures simih malo laborarint, nonnuUi etiam perierint, nec spes est hoc corpusculum et senio et laboribus fractum in tantis cruciatibus diu superfuturum. Sic visum est Domino purgare famulum suum
30 inutUem, qui vtinam vel sic flagellatum dign[er]etur me in gratiam recipere.
Videmus fatalem quandam rerum humanarum mutationem. Dux Wirtenbergeii. ex omni ditione, quam nuper sibi vindicauit, missam
30. digneretur MS. correximus.
6-7. Gelenius] See Ep. 1702. 8n. the pieces of Lucian translated by
10. literis] See Ep. 2960. i6n. Erasmus' friend Sinapius in 1538.
12. Dauid] Psalm 89 (Vulg.). 10. 20. podagra] See Epp. 2997. 85,
13. ni fallor] For Erasmus' con- 3018.
flicting statements as to his age see 27. simih malo] See Epp. 2991,
Appendix II, vol. i, p. 578, with the 2996.
reff. there given. 32. Dux] He had regained his
16. vt aiunt philosophi] See Adag. duchy in June 1534; see Ep. 2917. 1537. 5in. For Luther's 'libellus' {Von der
17. Lucianus] See the verse dia- Winkehnesse und PJaffenweihe) see logue Tragopodagra, passim — one of Ep. 2906. 10-14.
3000] TO PETER TOMICZKI 79
eiecit, quum Luterus libello aedito insigniter maledico priuatam tantum damnarit. In Anglia capitale est Pontificem pro Ecclesiae 35 Principe agnoscere, quum nihil aliud sit quam Rom<(anus) Episco- pus, nec plus habeat autoritatis Romae quam quiuis alius episcopus in sua ditione. Capitale item est probare matrimonium cum priore regina contractum, quod Clemens Septimus suo iudicio comprobauit. Ob has causas de capite periclitantur, qui a Rege dissentiunt. 40 Adhuc in carcere sunt: vir pius iuxta ac doctus loan. Episcopus RofFeii. et vnicum illud Angliae sydus Thomas Morus, paulo ante eius regni cancellarius. Contra, Rex Gallorum subito mutatus mire seuit in sacramentarios, alios exurens, alios ad triremes relegans. At iUi vicissim sparsis libellis famosis ferocissime minantur. lam 45 secta Anabaptistarum dictu mirum quam se late sparserit. Magnam inferioris Germaniae partem occupauit, praecipue meam Holandiam. Monasterieii. obsidio nondum soluta est, sed relictis praesidiis cura- tur interim ne inclusis pateat exitus. Interim inter aliquot principes electores initum est concilium de opprimenda illorum audacia, 50 quae, si impune cesserit, haud dubie actum fuerit de autoritate principum. Nam ipsi sibi e calceario regem crearunt, quem vocant regem Sion.
Quid Caesar reliquique monarchae facturi sint, incertum est. Hic fit magnus mihtum delectus, partim qui adsint Ferdinando ad occu- 55 pandam Vngariam, partim qui Caesari ad opprimendam audaciam piratae Barbarosae. Non desuht tamen qui diuersa suspicentur.
Habemus nouum Pontificem ex Alexandro Phernesio Paulum tertium, virum apprime eruditum, Patritium Romanum, bonique nominis, vt qui plus quadraginta amiis in Cardinahtia dignitate citra 60 famae labem vixerit, verum aetate grandem, quippe septuagenario maiorem. Vtinam is posset ad sedandos Ecclesiae tumultus aHquid opis offerre. Nam velle non dubito. Nos nihil aliud possumus quam optare meliora.
Haec dictaui, quod dextram manum sic occupet chiragra vt vix 65 calamum potuerim digitis comprehendere. Huic mancipio tuo man- dabis quae voles, nihU non alacriter obituro quod in ipsius potestate sit situm. T. R. A. diu nobis incolumem seruet Dominus.
Datum apud Friburgum Brisgoiae pridie Calen. martias An, MD.XXXV. 70
Ignosces, quod aHena manu scripserim, nam dextram sic occupauit chiragra, vt ne subscribere quidem potuerim. Pro subscriptione iussi affigi Terminum. Quod ab amanuensi quoque indiligenter scripta est, in causa fuit tabellionis festinatio, per quem non vacabat denuo scribere. 75
Reuerendissimo domino D. Petro, episcopo Cracouiensi, patrono meo vnice obseruando. Cracouiae.
49. Interin MS. 62. sedendos MS. 68. incolumen MS.
43. Rex Gallorum] See Epp. 2983. error. See Ep. 3020. i^n. 3n, 2993. 67-9; cf.Epp. 3043, 3048-9. 73. affigi Terminum] The letter has
55. delectus] See Ep. 2997. 87. agoodimpressionof theTerminusseal
61-2. septuagenario maiorem] An at foot, in place of a signature.
80 LETTERS OF ERASMUS [1535
3001. TO JOHN COCHLAEUS.
Cochlaeiis, Scopa, 1538, fo. B* vo. (Freiburg.)
<c. March 1535.)
[These two extracts from a letter of Erasmus to Cochlaeus are printed in Scopa loannis Cochlaei Oermani in Araneas Ricardi Morysini Angli, Leipzig, Nic. Wohhab, March 1538, fos. B* vO.-C^. We have printed them here with so much of their context as is relevant. Erasmus' letter was called forth by the De Matrimonio of Cochlaeus, which was published in Feb. 1535. If the con- sultation with Ber, mentioned in 11. 18-19, was in connexion with Cochlaeus' book, the letter can hardly have been written later than Feb.-March (see 1. i8n). There seems no reason to doubt the genuineness of the extracts. Cochlaeus' fear that Morysin will suspect forgery is prompted by the passage in Morysin's Apomaxis (London, Berthelet, <I5375) PP- 64—5, where it is hinted that the letters of More to Cochlaeus and Erasmus which Cochlaeus had printed in his Epistola Nicolai Pape i (Leipzig, M. Lotther, 1536) were forged. The Scopa prints extracts from three other letters of Erasmus (Epp. 1878, 3048, 3049); of which the first is, admittedly, taken — -as probably are the other two — from the De Puritate. In the Epistola Nicolai Pape i (Cciiii v**.) Cochlaeus printed, without indicating his source, a long extract from a letter of Goclenius to Erasmus of which we still have the original ms. (Ep. 3037). Erasmus seems to have been in correspondence with Cochlaeus in the last weeks of his life. A letter of Cochlaeus to Dantiscus preserved in the Cracow MS. Czartoryskich 247, p. 275, records that Cochlaeus — who had heard of Erasmus' death on 29 Sept. — had recently received from him two letters both dated Ascension Day, 1536 (i.e. June i).
For Erasmus' attitude to the question of the Divorce see Ep. 2846 introd.]
Fortius adhuc argumentum est ab Erasmo Roterodamo, viro vtique doctissimo, Regisque pariter et Reginae amantissimo, qui ea de re consultus, quamuis doctum et prolixum de Matrimonio librum ad Reginam scripserit, hunc tamen de diuortio nodum nunquam voluit 5 aususue fuit dissoluere. Vbi autem meum de Matrimonio Regis et Reginae libellum vidit, in haec sane verba mihi manu sua rescripsit.
S. P. Amice syncerissime. Librum tuum de repudio perlegi, et libenter, iiec sine fructu. Tametsi illic actum, quod aiunt, agis. De quo si scribam quid sentiam, vereor ne et ipse videar actum agere. 10 In exaggerando facto immodicus es, vtcunque subleuas Regem, in consiliarios culpae partem reiiciens. In narrando fateris te parum bene instructum. Res autem sic habet. Cum pater esset defunctus &c.
Post multa vero, quae longe aliter Erasmus ibi quum tu in libro tux), 15 Morysine, defacto commemoras, ita subiungit:
In argumentando vigilanter agis negocium. Quod si fuissem ea instructus panoplia, ausus fuissem Regi dissuadere repudium. Nam id temporis mihi Rex tantum tribuit vt plus nemini. Contuli cum
7. Librum] De Matrimonio . . . Hen- in Germany that it would not be
rici octaui Congratulatio disputatoria worth while to answer him (16. 1126).
. . . ad Paulum tertitim, Leipzig, Later in the year, however, a diplo-
M. Blum, Feb. 1535. On 28 July matic protest against the book was
Bedill sent to Cromwell a note of lodged with duke George of Saxony
the contents of the book (Brewer (ib. ix. 18, 825).
viii. 1125); and about the same date 18. Contuli] If Erasmus means that
Cramner reported to the King that he has conferred with Ber about
he had diligently perused it, finding Cochlaeus' book, the consultation
nothing new in it ; of the author he can hardly have been much later than
says that he is of so little estimation Feb. 1535. Ber was preparing to
3001] TO JOHN COCHLAEUS 81
Ludouico Bero, theologo Parisiensi, nihil attulit. Libellos Vuicelii carptim degustaui &c. 20
Non timeo hic tiias, Morysine, calumnias, si mihi dixeris de Erasmi, qvxie de Mori epistolis ad me datis antea dixisti, nempe quod a meipso sint confictae. Plures enim Erasmi quam Mori Epistolas autographos apud me habeo quas, vbi opus fuerit, exhibere potero. Arbitror sane Regi Erasmi manum probe notam esse, ad quem toties scripsit. Quod 25 si Rex eam sit oblitus non deerunt episcopi aliquot, qui eam in plerisque viderint epistolis. Vix enim vlla est in orbe christiano natio ad quem plures miserit Erasmus epistolas quam ad Anglos.
3002. From John Angelus Odonus.
Basle MS. Erasmuslade. Strasbourg.
<c. March> 1535.
[In the university library at Basle. Dated 1535, the letter must have been written c. March of that year, since Odonus speaks of his intention of calhng on Erasmus at Easter (Easter Sunday, 1535, fell on 4 April). The original has not survived; for on i6 May 1535 Odonus sent to Cognatus a nvunber of verbal corrections (in particular he wished to correct two lines of his poem in which lie had been guilty of a false quantity — about which Erasmus had ralhed him when they met): in the extant version the passages mentioned have all been corrected. See Cog. E. i. 306-9. Erasmus seems in fact to have lost the original letter; for in July 1535 Hedio received a letter from him saying that it had been carried off by a Genoese (perhaps Maruffus: cf. Ep. 3025), and asking for a copy: 'primum exemplar a quodam lanuense per vim ablatima est' (Cog. E. i. 312). The text here printed may be presumed to be the copy sent in answer to this request. In Dec. 1537 Odonus was considering printing his letter — he discusses the project in a letter to S. Litonus, preserved in the Frey Grynaeus coUection at Basle, tom. xiv, MS. II. 14. The letter to Litonus was written from Sinapius' house at Ferrara ; and it was through Sinapius that Erasmus first heard of Odonus and his friend Philaenus. In April 1534 the two friends were still in Italy. They were leaving Italy for Germany (for the reasons given in II. 991-1018 of the present letter). Sinapius furnished them with a letter of introduction to Erasmus (see the letter of Sinapius to Philaenus printed by Staehelin in Briefe aus der Reformationszeit, pp. 25-6). Ep. 2956, written in July 1534, shows that Erasmus had received Sinapius' letter of introduction, through Jerome Froben ; and he was expect- ing to see Philaenus. When the present letter was written Odonus was un- certain whether Erasmus had in fact received Sinapius' letter ; as a consequence, when they visited Erasmus, he and Philaenus brought with them an introduc- tion from Capito (II. 985-991). Their personal contact with Erasmus seems to have been limited to two calls which they made on him (Cog. E. i. 307) ; whether they were actually staying in Freibiirg at the time is not clear — Odonus speaks of Cognatus accompanying them to their carriage, which perhaps suggests that they came from a distance. The visit fell between Easter and the middle of May; for on May i6th Odonus had returned to Strasbotu"g, carrying with him a letter from Erasmus to Hedio (Ep, 3020 ; see Cog. E. i. 306-9).
Five letters from Odonus to Cognatus are printed in Cog. E. i. 306-14,
leave Freibvu-g in the last week of Erasmus is writing to Cochlaeus makes
Jan. ; though it is likely that his itlikely thathe is thinkingof Cochlae-
departiire was delayed, for he was us' ' Contra Fures alienae Epistolae et
not in Rome imtil the latter part of eosdem Criminatores alienae Famae',
March (see Ep. 2988 introd.). But 1535 (see WE. Ssiii) — the stolen letter
Erasmus may mean that he consulted was a letter of Cochlaeus to Witzel.
with Ber on the subject of the divorce 23. Mori Epistolas] The reference
generally, at an earlier date. is to Cochlaeus' volume Epistola
3001. 19. Libellos] Though no spe- Nicolae Pape i, 1536 (with a section
cific work is indicated, the fact that of letters from More and Erasmus).
452.11 a
82 LETTERS OF ERASMUS [1535
together with a letter from Philaenus to Cognatus (all May-Oct. 1535). Two letters from Sebastian Grj^phius to Odonus and Philaenus, 5 Feb. and 7 May 1535 are preserved in Basle MS. G^. 1. 18. n^ 29; £E. 17-18. In Strasbourg (Stadtarchiv, Epistt. ad historiam ecclesiasticam s. xvi pertinentes i. 28) there is an autograph letter of Odonus to Bucer, dated Venice, 16 June 1534 (of which there are also copies at Basle and Zurich). Two letters of Grynaeus to Bucer, 19 and 20 Sept. 1534, preser\'ed in autograph at Strasbourg (ib. iv. 234^, 234^) and in copies at Zurich, introduce Odonus and Philaenus — Grynaeus mentions that they have been commended to him by Sinapius. Outside these letters, and those akeady mentioned, we have no particulars of Philaentis and Odonus. From the letters of Sinapius and Gn^phius we learn that the fuU name of Philaenus was Philaenus Ltmardus. From the present letter we know that he was a native of Bologna, where both he and Odonus received their educa- tion. At Bologna both of them had witnessed the meeting of Charles v and the Pope (11. 1014-16). Odonus, the son of a doctor of medicine (U. 878-87), was bom at Penne in the Abruzzi (U. 485—7), and educated for his father's profession. He had four mairied sisters, and a brother, Caesar, apparently two years yoimger than himself. Caesar is conceivably the Caesare Odoni mentioned in Tiraboschi 7, p. 895 ; and may be conjectured to be the Caesar Odonus 'philosophus ac medicus' who, in 1561, pubHshed at Bologna Theo- phrasti sparse de Plantis sententiae in continuatam seriem ad propria capita reuocatae nominaque secundum literarum ordinem disposita. He was at that date practising as a physician in Bologna ; where two years later he published Aristotelis sparse de animalibus sententiae. A 'hbellus posthimaus ', De Vrinarum Dijferentiis, was printed in 1658 in H. Martinius' Anatomia Vrinae. Philaenus had been studying law for six years. At the date of the present letter both friends had abandoned their professions and taken up the study of theology in Strasbourg, where they were leaming Greek and Hebrew — studies for which Bologna furnished no adequate facilities. From Cog. E. i. 311, and from Grj^hius, we learn that they lived at Strasbourg with Bucer; and from this letter that they enjoyed the friendship of Capito. Their connexion with Sina- pius suggests that they made their first contacts with the reforming movement in Ferrara. Odonus appears a child both of the Renaissance and the Reforma- tion. The pupil of Bucer and Capito is an enthusiastic student of Dante, Boccaccio, Petrarch, Ariosto, and Machiavelli.
In the latter part of 1535 Odonus seems to have paid a visit to Lyons. There he made the acquaintance of Dolet, to whose lodging he was taken by Hortensius Landiis — he had known Landus at Bologna (Cog. E. i. 313-14; cf. Gryphius' letter of 5 Feb. 1535).]
Salve Erasme, virorum omnium, quos hic Sol videt, omni virtu- tum, omni doctriiiarum genere praestantissime, mihi vero oculismeis (Deus ipse scit me vera dicere), ac vita mea longe charior. Sed audi obsecro, ne te subtrahas, amabHissime Erasme. Neque enim nunc
5 animus est, quanquam mihi supra quam dici queat suauissimos, tuarum laudum campos ingredi, hoc est maria concha, coelos clau- dere pugillo. Verum hic aliquot modo scintillulas videbis ex illa magna amoris in te nostri flamma promicantes, qua nos iam septem et eo amplius annos miris flagrare modis coepimus. Ac ipse quidem
10 satis noui et meam humihtatem et subhmitatem, Erasme, tuam qua iam es omnium iudicio supra omnem humanae sortis aleam euectus. Nec me fugit quantae audaciae atque adeo criminis sit, doctorem tantum, ita perpetuo reipubhcae Christianae commodis incumben- tem, a seriis vllo pacto studiis vel ad breue tempus auocare. Sed quid
15 faciam, mi Erasme humanissime, si igneam amoris vim iam dudum erumpere gestientem diutius cohibere non potui ? In sinum itaque
8-9. septem . . . annos] In his letter to the same effect Cog. E. i. 310, to Bucer Odonus attributes his in- where the master's name is given as tereBt in Erasmus to his schoobntister ; Uranius.
3002] FROM JOHN ANGELUS ODONUS 83
tuum effundam necesse est animum himc meum, in quo tu iam pridem cum mea magna voluptate magnoque desiderio late regnas. Verum ipse poteris meum hoc non nihil reddere crimen leuius, si horam his legendis aut audiendis minime seriam captabis ; nam ego 20 quam praefiniam non habeo: nullam enim, neque pomeridianam neque cibi aut somni capiendi vacare tibi reor a lectione sacra, meditatione, ahisque studiis maioribus.
Ego nunquam experimento quid esset, quidue posset amor hominis in hominem satis antea didiceram: verum flammeas eius vires pro- 25 tinus cuncta rapientis, subeuntisque penitissima, tum primum in ipsis coepi sentire praecordiis et venis, quum te nobihssimumque nomen tuum in sacris vidi voluminibus inscriptum. Nam etsi multo ante mihi in ahis praeclaris ingenii tui monumentis satis cognitus maximeque charus esses et admirandus (praeter prima enim pueritiae 30 in Latinis tantum Uteris rudimenta, si quid Graece, si quid Latine scimus, tibi prorsus vni debemus), tamen simul atque sancta etiam argumenta tuum habentia titulum in meas manus deuenere, ea repente ac postea subinde amoris facta est accessio, vt vere in me tritum illud Ciceronis conueniret qui tum demum amare, antea mihi 35 vix viderer dilexisse. Tanto protinus ardore legi, tam indefesso dulcique studio euohii, primum famiharia colloquia, mox Christiani mihtis Enchiridium, cum primo iunctum psalmo, deinde Apostolo- rum ac Euangehstarum Paraphrases, praeterea Theologiae Metho- dum, hinc luculentissimas noui Testamenti Annotationes, caeteraque 40 id genus non minus facunda quam pia, nec minus pulchra quam sacra rehgionis nostrae decora, quae fehcissimum istud ac diuinitus illustra- tum ingenium nobis quotidie cudere non cessat. Cuius quidem rei vel Philaenum hic meum testem habeo, moribus iuuenem spectatis- simis ac fide, si quis vnquam, optima, nedum ipsum Deum Kap§Lo- 45 yvu)GT7jv, qui vere scit me nihil fingere. Atque illa, vti dicebam, omnia tanto mihi studio quaesiui ac paraui vt omnis impatiens morae ahquot hbros nondum compactos legerim, caeteris rebus omnibus, quantum poteram, rehctis, diurnamque noctibus sarciens intermis- sionem: tam aegre ab illorum lectione abstrahebar: hbenter enim, 50 si hcuisset, dTTvevarl atque dfivcTTl perlegissem omnia.
Nec ea sane tanta mihi de nihilo voluptas. lUic etenim primum Christum Dominum Deumque meum scire coepi ; inde prunum reh- gionem hausi Christianam, antea ferme dxpt.crT09 Kal ddeos (si super- stitio pietas non est). Inde immortaha lesu Domini assertorisque 55 mei sensi beneficia. Inde quid ego tum ilh, tum proximis deberem didici. Hinc factum est vt non nuUi me vocare coeperint 'Epaa^iiavov (quum XpLdTiavov potius debuissent), quod nusquam tuis me hbris incomitatum viderent aut prodeuntem, aut prandentem, aut coenan- tem, aut denique dormientem ac surgentem. Atque vtinam tam 60 honorificum nomen vere in me competat, quod quidem nobUissimi etiam senatores, ac primarii summorum Caesarum a consihis, udemque hnguarum ac hberahum disciphnarum peritissimi, optabUe sibi in primis atque gloriosum censuerunt ; hoc est, vtinam eo pectore Christi summam in me beneficentiam redamem, vtinam proximorum 65 tam sim ofBcus expositus, vtinam tam bene ipsis ego factis rehgionem tester Christianam, quam bene tu copioseque et me et lectores tuos
84 LETTERS OF ERASINIUS [1535
ad ista omnia instruxisti. Nam inimitabUem summae doctriuae vim ac eloquentiae absit tam demens tamque Icarus sim vt optare,
70 nedum sperare, vnquam ausim.
Sed vt ad meum redeam amorem: quaecunque mihi quidem de maxima amorum potentia vel apud scriptores lecta sunt vel a soda- libus pro comperto narrantibus audita, qui non splendidis fucatisque verbis, sed re ac vultu ipso rei magnitudinem ostendebant, ea mihi
75 deinde omnia in te, mi Erasme, tametsi nondum viso, contigerunt. Ad tuum siquidem nomen exauditum cor ipsum salit protinus, vultus afficitur varie. Siquid de te dictum iniquius ferit aures, id ego longe fero grauius quam si mihi colaphus aut alapa impingeretur. Nec omnino possum aUquando quin aut verbis aut scriptis arguam
80 vel manifestum odium inuidiamque vel impudens mendacium vel apertam blasphemiam atque impietatem Zoili, sycophantae, nebu- lonis. Nam huiusmodi animantes pariunt nobis litem. At rursus qimm te audio iu corona doctorum vel citari honorifice, vel tuos labores pro dignitate magnifieri, quam in sinu gestio ! quam exulto !
85 quam triumpho! non paulo plus profecto quam fihi sibi soleant in parentum victoriis, gloria ac maiestate gratulari. Quid vero dicam de amantum somniis, quum iUa noctes ferme omnes ac perpetuas te mihi faciant praesentem, colloquentem et complectentem ? Nam interdiu non alia recursat cogitatio aut iucundior aut frequentior;
90 non sermo alius aut lectio suauior. Atque hi qviidem affectus tanto sunt in nobis vehementiores quanto aethereus ille amor meus vul- garem istam insanamque poeticorum turbam Cupidinum ingenio ac viribus antecellit. Cupido enim iUe coelestis, coelestiumque rerum mentibus amorem inserens, ille, inquam, fecit vt tuas potissimum
95 dotes amarem, tua potissimum, quibus vndique a Christo ornatus es,
munera suspicerem: quae quidem haud humiha, nec fluxa caducaue
sunt, haud vllis fortunae casibus obnoxia, haud vllis temporum
iaiuriis exposita, sed magna esse video, sed coelestia, sed aeterna.
Quaenam ista ? dicet ahquis. Summam videlicet in diuinis hu-
100 manisque studiis doctrinam, cum summa eloquentia et probitate
coniunctam, eamciue tot libris aeditis non solum orbi spectatissimam
verum etiam linguis ac disciplinis Ecclesiaeque vtfiissimam. Sum-
mam deinde et indefatigabUem in tantis operibus Christianae mentis
alacritatem, non sibi honores, non census ambientis, imo nec affectae
105 valetudini parcentis, sed perpetuo soHus Christi gloriam hominumque
salutem et commoda spectantis. Ad haec inuictissimam officiosi
animi tolerantiam atque constantiam aduersus etiam ingratissimos,
qui veluti Sathanae sateUites toti sunt in stimuhs colaphisque. Tum
admirandam planeque apostohcam in violentis hodie pseudapostolo-
iio rum cultibus expugnandis, et vera pietate promouenda sedulitatem
atque lenitatem. Eximiam postremo ac raram, multisque iam tem-
poribus inauditam, et vix [pene] credibilem in tam excelsis dotibus
modestiam, qua quidem velut iUustri virtutum tuarum colophone
fit vt, quum huius eruditos secuU (quo decem ab hinc secuUs non
115 aUud fuit eruditius) omneis omnium bonarum artium tractatione
superaris (id quod ipsimet etiam scripto pronunciant), ita tamen
caeteris quamuis longe inferioribus tu te ipse aeques ac submittas,
88. collequentem MS. : correximus.
3002] FROM JOHN ANGELUS ODONUS 85
vt hac modestiae sanctissima virtute, sicut etiam aliis, longo omnes post te relinquas interuallo.
Haec nimirum, haec in causa sunt, mi Desideri optatissime, vt 120 ipse dies noctesque te amem, te cogitem, te desiderem, te somniem. Haec sunt quae te mihi supra quicquid in orbe charum ac iucundum habeo, charissimum iucundissimumque reddiderunt. Haec sunt quae te mihi supra mortales omnes admirabilem fecerunt. Ob haec ipse non grau[ar]er, imo libens sustineam, pro salute tua capitis periculum 125 adire, impius etiam mea quidem sententia futurus, nisi vltro capite meo tui discrimen capitis amouerem. Post tuam nanque aTToOiuiaiv quando alterum habebit Christiana rehgio ebasmvm ? Quando parem Ecclesia doctorem ac propugnatorem ? Quando parem tum hnguae ac bonae hterae, tum theologia instauratorem patronumque ? Neque 130 enim nisi decimo post seculo tahs Erasmus nascitur. Haec ego quum, mi Erasme, videam, non est mirum si aueam tantum naturae miraculum spectare, non mirum si tanto flagrem tui conspiciendi desiderio, si tua etiam pusilla propius cupiam cognoscere, si vehm tuam manum, bibhothecam, calamumque sacrum osculari. Legimus 135 Chrysostomum eo fuisse animo in Paulum vt vehementer optarit vel minima etiam eius Apostoh tum facta, tum dicta hteris mandata. Id sane votum non opinor perinde mirandum in Chrysostomo : quum is ex Pauh potissimum epistohs aureum sibi illud pectus aureamque linguam compararit: quum etiam electi ilhus ducis armamentario 140 sacroque penu instructus, et suam celeberrimam octoginta mil- hum (vt ipsemet praedicat) auditorum Ecclesiam aluerit, muniuerit auxeritque, et contra haereticorum hostiumque machinas inuictus in sua perstiterit atque adhuc perstet dignitate. At cur nobis non optandum sit, vt sanctissimi labores tui tuaque scripta piissima, in 145 quibus nunc pure loqui Latinis coepit et Paulus et Christus omnibus, per vniuersum orbem Christianis legantur, aduertantur et ediscan- tur! Vnde facile est cuiuis auream illam imbibere philosophiam, coelestem vitam viuere, loquique coelestia. Quin etiam tunc Paulus in Chrysostomi ore pugnans vnam tantummodo tutatus est Eccle- 150 siam, magnam quidem illam illustremque (fateor), sed tamen vnam. Idem nanque dux eodem ferme tempore per diuersos quasi praetores diuersas orbis prouincias obtinebat, ex munitissima fehcissimaque arce Bethlemitica tanquam inexhausto promptuario per Hierony- mum sat annonae variis locis suppetebat, Aphricam per Augustinum 155 continebat in fide, Galhas regebat per Hilarium, Itaham per Am- brosium, item ahas atque ahas gentes per ahos strenuissimos fidissi- mosque legatos administrabat, tutasque ab hostibus suo Christo regi asseruabat fideles dictoque audientes. At vero e tuis vnius scriptis, quam late orbis patet Christianus, m sancta doctrina ahtur Ecclesia, 160 et a coniuratis pseudoprophetarum plusquam haereticorum phalangi- bus tuta atque intrepida consistit. In te vno non horum modo quos nominaui bellatorum auxiha ac stratagemata habentur, verum etiam Paulus ipse quodam modo, caeterique apostoh ac euangehstae, iam pene extincti reuixerunt. Tua vnius opera, studio, labore, vigilantia, 165 tuis demum auspiciis pro dignitate restitutum legitur quicquid Spiritus in his locutus est vniuersis. Tu siquidem periculosissimis rei pub. temporibus, quum Dei ciuitas multipHci ac deplorata
86 LETTERS OF ERASMUS [1535
pene tyrarmide premeretur, pluresque ac sibi mutuo infensissimae
170 factiones, coniunctis tamen copiis insidiisque, in vrbis conspirassent exitium, tu, inquam, vt fortissimus patriaeque amantissimus, a Deo optimo maximo electus es, qui omnium machinas impiorum homi- num dirueres, sanctamque plebem libertati redditam in pristinam veramque pietatem vindicares. Neque enim minus fido neque minus
175 perito ac inuicto bellatore opus erat, ad tam inueteratos sacrae mUitiae tollendos errores, ad tam immanes bestias tyrannosque expugnandos, ad res tam misere perditas restituendas.
Tu igitur, Deo iubente, ac sanctissimas lucubrationes tuas fortu- nante, legis nostrae populos profundo indormientes iudaismo ad
180 purum reuocasti Christianismum. Tu contagiosos ac furiosos Phari- saeorum et spermologorum coetus miro syncretismo, partim vi, partim doHs, Dei vineam vastantes veluti fucos aprosque, ex ecclesiae hortis piorumque animis deturbasti: purgatumque hodie ab horum fermento studiosum Christi gregem suo Domino docendum alen-
185 dumque conseruas. Tu, vt aUos omittam diuini tui partus ingerui, vt taceam de tam copiosis in tot psalmos enarrationibus, deque Christianissimis praeceptis atque consUiis et Christiano Principi datis, et Theologo, et Concordiae, et Matrimonio, et Viduae, et Cathecu- meno, et reUquis item omnibus aut <(pro) Christo mihtantibus, aut bel-
190 lum iam cum spe coronae finientibus : vt veteres praeteream Ecclesiae doctores, tua industria vel a senio squaloreque vindicatos, vel in publicam lucem ab ipso interitu reductos, tum ahos doctissimis pulchre scholiis iUustratos, ahos item Graecos fehciore stilo in Lati- nam versos hnguam: vt nihil de tot dicam voluminibus, quibus et
195 fortiter et fideliter ab impiis rabidisque accusatoribus Christianae doctrinae veritatem asseris ac defendis: vt quatuor non commemo- rem tui Concionatoris hbros iam iam in illustres bibhothecas cum mcredibih doctorum omnium desiderio venturos, plane videHcet 'EpaaiJLLovs, vt qui viderunt praedicant, hoc est excelsos atque diui-
200 nos : vt aha denique sacra non attingam argumenta vel aedenda vel aedita, tuo more, nimirum sancte, copiose ac fehciter tractata: nam de prophanis operibus (Deum vero immortalem, quae studiosorum auxiha, quam egregios celebresque Hbros, quas Graecae Latinaeque linguae dehtias ac diuitias vno verbo constrinxi!) nihil loquor: quan-
205 quam minime prophana dici debent, quae ex tuo calamo prodierunt: tu enim communem modo Hterarum iuuentutisque vtiHtatem semper spectans, docte pureque conscripsisti omnia, Erasmumque autorem suum, hoc est pium vereque Christianum pectus, passim aperte tes- tantia (id quod plerique nunc ethnicis longe magis ethnici, imo ab
210 omni rehgione abhorrentes, non minus inepte quam scelerate vi- tant): quin tua vel somiuans iocansue Stultitia longe sapientior habetur quam multorum suo iudicio maxime sophorum seriae vigiliae : vt de his igitur atque ahis non loquar, quibus tu tamen omnium prouinciarum scholas ac bibhothecas exornasti, locupletasti, adiu-
215 uisti, tu idem ipse alterum reHgionis nostrae instrumentum, hoc est, nostrae huius vitae deHtium solatiique campum, antea neglectum, incultum, horridum, spinis vepribusque euulsis purissimum ac niti- dissimum reddidisti, clausoque diu prius, ac doctis etiam inaccesso, tam faciles vbique aditus aperiens complanasti, tam solerti ac in-
3002] FROM JOHN ANGELUS ODONUS 87
defessa tot annorum cura locos omnes excutiens pensitansque ex- 220 coluisti, vt iam omnibus et libeat et liceat in his amenissimis viri- dariis viuere, suauissimaque flosculorum aura fructibusque recreari. Atque ita quum magnum vbique apud literatos Christi silentium esset, tu libris tandem tuis ac laboribus nunquam satis pro merito laudatis, bonas postliminio Hteras ad Christi gloriam reduxisti. Quae 225 quidem quum et alias tibi plurimum debeant, tuis quippe armis et acriter et feliciter contra barbaros protectae adiutaeque, nunc quod ab impia paganorum tyrannide ad gloriosam Dei optimi maximi reuersae ciuitatem suo sint iterum Christo redditae, id ipsum vni praecipue tibi multo magis ac Hbentius debent et, vt gratae sunt, 230 debebunt semper. Neque iam periti tantum ac in magnis studus versati tuis parentes monitis sese Christo adglomerant, verum etiam variarum nationum et Hnguarum idiotae, viri pariter ac muHeres, tuis eiusmodi exciti classicis vbique gentium sonantibus, certatim antiquo regi nomina dant Christo, certatim Ecclesiae suique instau- 235 rationem meditantur, certatim cordibus ac Hnguis suo venienti ac visitanti lesu canunt X3 ny^^tyin. Salue igitur, sanctissime Dei nostri confessor, doctor et apostole: aut siquid his etiam nomini- bus subHmius est et augustius. Neque enim dubium est quin Deus iUe, qui nascenti primum ecclesiae Paulum donauit ex vtero materno 240 segregatum, deinceps vero Origenem, Hieronymum, Chrysostomum, Augustinum, caeterasque ecclesiae columnas, nunc idem postremis his temporibus coUapsam dudum reHgionem miseratus, te tot Hnguis doctrinisque instructum, tanta insignem pietate ac prudentia, tanto Dei zelo feruentem, tot aHis Sancti Spmtus donis ornatum mimdo 245 dederit, Hterarum, theologiae Christianismique reductorem.
Vere igitur noster, salue, ter maxime Erasme :
Salue hominum diuumque decus, summique parentis
ConsiHo in terras missus, qui corda animosque
Natorum inter se pariter patrumque vocatos 250
Ad Christum vnanimes deducas : puraque surgat
ReUigio: et tandem redeat gens aurea mundo.
Vtque datis iuuenum studus recto ordine magna
Adiumenta feras: claris dum foetibus abni
Musea ingerdi Ulustras, longeque fugatam 255
Barbariem ad coruos adigis. Dum pene prophanas
Ante deas Phoebi, superis plaudentibus, omnes
Plus dulceis soHto reuocas ad sacra, docesque
Regna per Europae resonare ampHssima Christum ;
Dumque situ a turpi recipis tu maximus autor 260
Autores magnorum operum, primoque nitori
Reddis, perque vias lectorem ducis apertas ;
Quo duce non aHus quisquam feUcior vnquam
Aut fuit, aut fuerit, quantumuis secula currant,
In Latium meUus scriptores ducere Graios. 265
Tam facUe hi mores sub te formamque habitumque
250. pariter] The original version 1. 365 ; see Cog. E. i. 308. had, unmetrically, mutuo. The same 257. deas] The Muses.
metrical error had to be corrected in
88 LETTERS OF ERASMUS [1535
Ingeiiiumque nouum afflant ; vt vestigia nulla Nulla peregrinae referant incommoda coeli terrae, Sed propriam hos iures Romam genuisse parentem.
270 Nec vanum, alta quod seruatum mente manebat
Nunc misit Pater omnipotens. En aspice iam nunc Quam multi posita vitiorum labe benignum Ad Christum celeres properent. En aspice surgat Quantus vbique chorus doctorum, copia quanta
275 Linguarum, quantum studeant iuuenesque senesque
Romanas Graiasque simul pulchro ore sorores Ad sacram Solymam sacrasque adiungere leges. Quin etiam pueris, ex te dum condita versant, Et dulceis tenero degustant ore Hbellos,
280 Incipit excelsum recti, pietatis, honesti,
Musarumque decus puras incendere mentes. Nunc etiam in cunis pendent ex vbere laeti ; Et venient post nos alii feUcibus annis, Quos tua lecta trahet pietas ad regia Christi
285 VexiUa, et Diuo qui te cognomine dicent.
Fehces animae, 0 fehcia currite secla. Interea docti proceres tua castra secuti ReUigionis opes augent : caesisque fugatisque Hostibus exultant : meritos tibi laudis honores
290 Ingeminant: gratique suum patremque ducemque
Vocibus ad superos letis comitantur euntem. Nec modo, vt affines, afflatum coehtus altum Hi numen sensere tuum : verum omnibus oris Qui summi rerum domini moderantur habenas
295 Suspiciunt. Tibi certatim Comitesque Ducesque
Promeritam reddunt laudem, primique monarchae Laetis aspirant animis. Tibi sceptra, coronam, Imperiumque tenent Reges, et Regibus ipsis Maiestate pares, at sacro munere celsi
300 Pontifices mehus. Tibi regia munera cuncti
Accumulant, gratique pium testantur amorem, Teque suo columen populorum numine seruant. Ast contra, Herculeis vt fata Heroibus indunt, Te Stygiae horrescunt pestes, te saeua luporum
305 Centum armata modis, macuhs interhta centum,
Agmina diffugiunt, latebrisque abduntur opacis, Herculeum in specubus robur stridentia clausis, Et frustra rabidas rumpentia murmure fauces, Nec calami sufFerre valent vim et vuhiera magni :
310 Spicula sed crassi ventres penetrantia ad imum
Et certa vibrata manu doluere retecti, Sacrilegisque iacent cum cultibus ; vndique notas Dum victrix abigit fraudes, priscoque vigore
312. Sacrilegisque &c.] In the first altering per agros to per vrhea. At
version Odonus had written 'Con- some later date he seems to have
fossique iacent insigni strage per cancelled his original line, substitut-
agros' ; in Cog. E. i. 308 he suggests ing the present text.
3002] FROM JOHN ANGELUS ODONUS 89
Consurgit late Pietas rediuiua per orbem,
Praeterea, quod mens excelsa et regia prorsus 315
Praestat, saeuorum non te furor impius vnquam
Impietasue furens latronum exterruit, ista
Vt bene facta malis mutares victus ; at idem
Perpetuo perstas animo, pergisque malorum
Inuidiam superare bonis. Odia aspera amoris 320
Obruis igne pius. Tum patria iura fidemque
Consiliis scriptisque sacris, prece feruidus vsque,
Tutaris ; sanctisque lupos ab ouilibus arces.
Hinc tutae ad Christi conuersae pascua tandem
Laeta sui pastoris oues stant vbere leto, 325
Et vocem auscultant hilares tuo in ore loquentis.
lamque omnes currunt gentes, tua scriptaque lustrant,
Omnes te Hnguae, <te) vna omnis sexus et aetas,
Discitque euoluitque meduUisque imbibit imis.
Ac tibi non pro se quernam modo quisque, sed omnes 33°
En illam grati celebrem simul ore canentes
Gramineam tendunt populi deferre coronam ;
lamque auro gemmisque nouis tibi dulcia colla
Circundant : auro decorant tibi leta triumphum,
Purpureosque cohors flores, et candida plenis 335
Lilia diffundunt calathis, violasque rosasque,
Narcissum et casiam, et fert quicquid Tmolus odorum,
Et cum thuricremis Panchaia terra Sabaeis.
Tum laetas toUunt voces, tum carmina dicunt,
Teque patrem patriae iterumque iterumque salutant. 34°
Maxime, tu nobis, tu scribens restituis rem.
Parua loquor. Celsis adsunt e sedibus ingens
AngeUci demissa chori manus, inque superna
Luce refulgentes Genii : simul aethera dulci
Demulcent late cantu insuetisque camoenis, 345
Atque tibi en radiis claram solaribus alte
Apponunt humeris trabeam. Tum tempora circum
Lucida condecorant stellis mira arte coruscis.
Intenti spectant omnes, votisque replentur.
Ast iUi te subUmem facto agmiue ad astra 35°
AttoUunt alacres. Salue, fortissime Christi
BeUator, victorque potens. Salue, inclyte Doctor,
Confessorque Dei, magnum decus addite terris.
Sis feUx, Dominique veUs data castra fouere
Longius, et terras praesenti sydere laetas. 355
Sed mihi quando dabunt superi tua pectora vt ipse
Pectoribus stringam proprus, atque ora manusque
Ore premam manibusque meis, oculosque serenos
Aspiciam ? Quando dabitur, quando, optime Erasme,
Vt te complectar totum, piaque oscula figam, 360
Et dulceis capiam meUito ex ore loquelas ?
Non me laetitia vincet nec sedulus ille
Qui palmae indutum foUis frondente sub vmbra
Antiquum vidit senior, quum claustra recludens
90 LETTERS OF ERASMUS [1535
365 Amplexusque datosque sonos Paulumque recepit ;
Hesperiis neque qui ad Dauidica regna relictis Mirandum videre senem, Stridonis alumnum, Cor quintum, totidem linguas, totidem ora mouentem ; Nec fuerit pater Athletes me laetior ille,
370 Bis denis quum post natum letissimus annis
Aspexit (dictu mirum, sed iusserat autor Omnipotens) Nili imperio sceptrisque potitum. Non ego cedam vlli. Tantum sed, rector Oljmipi, Da quaeso, da mi genitor, mi maxime, Erasmum
375 Vt manibus teneam propius, piaque oscula figam.
Tum me, si tibi sic placitum, dimitte quieti, Quando quidem est maius nil quod visatur Erasmo In terris. Hunc ergo tuis, Rex optime Christe, Hunc petimus serues ; iterumque, iterumque precamur.
380 Criste, tui nostrique simul sis fautor Erasmi.
Criste, tuum nostrumque decus rege semper Erasmum. Criste, Deus vitae, viuat tibi sanctus Erasmus. Criste Deus, te ipsum aeternum da munus Erasmo. Criste, tuum serua nostrumque in secula erasmvm.
385 Summae mihi quidem, imo ambobus (nam et meo et Philaeni mei nomine iamdudum scribi haec ne dubita), summae, inquam, esset voluptati ista prosequi longius. Verum cum Deo colloquium miscere, tum ahquid tuarum laudum canere, altioris esse spiritus existimo, eiusque qui aduentanti Deo pulsantique non se organum praebeat
390 refractarium. Sed quam nobis uiter legendum, quaeso te, Erasme modestissime, coecutientiam obiicis ? Cuiusnam atVoAou subinde occinis amori nostro hemistichium, vt cui ra [xrj KaXa KaXa T^e^avrai ? Quasi vero primi nos aut soli de te ita sentiamus: aut quasi coecus is dicendus sit cui solis lumen vniuersa simul superare lumina
395 videatur, idque esse dicat humanis et visibus et verbis maius. Imo
365. amplexusque datosque] am- 374. mi maxime] charissime, the
plexus mutuosque, the first version; first version (Cog. E. i. 308).
see Cog. E. i. 308 ; cf. 1. 250. 385-6. Philaeni . . . nomine] All
Paulumque] Paul the Eremite. Odonus' letters seem to be either in
For the meeting between Paul and fact or by imphcation letters for him-
St. Antony see Jerome, Vita Pauli self andPhilaenus; thoughin 11. 835-7
£remiiae (pp. 81— 2 intheParisJerome he says that he cannot answer for it
of 1546). Here, and in what follows that Philaenus wiU not write inde-
about the ' Stridonis alumnus ' we may pendently. The only letter of Philae-
suppose Odonus to have been writing nus which we have written in his own
with Erasmus' Jerome open in front name is, in fact, the first of the three
of him. letters printed in Cog. E. i. 312 —
367. Stridonis alunanum] St. Je- which is in the nature of a postscript
rome, born at Stridon in Dalmatia. to the letter of Odonus immediately
See Erasmus' Vita Hieronymi ; where preceding it. A letter of Erasmus,
the pilgrims who visited the Holy not extant (c. July 1535), was ad-
Land are said to have been more dressed ' Sjmcerissimis viris loan.
eager to see St. Jerome than to see Angelo Odono et Phileno' (Cog. E.
the sacred places {Hier. Opp. vol. i, i. 310). Grypliius' two letters are
ff. iij B.). similarly addressed to both friends.
369. pater Athletes] Jacob; the 392. ra (irj . . . Tj-ec^avrat] Theocr. 6.
appellation Athletes being drawn from 19. Gen. 32. 24-8, Hosea 12. 3-4.
3002] FROM JOHN ANGELUS ODONUS 91
ille quidem est coecissimus, qui id non videt quod nemo non videt. Talia enim de te, atque maiora, doctorum bonorumque omnium vndique audiuntur testimonia.
Verum agnoscimus etiam hic religionem tuam viuam : qui te nihil nisi hominem humilem et peccatorem confitens, bona tua omnia 400 Christo, vnde venerunt, fers accepta. Ista nos agnoscimus, atque etiam laudamus. Sed interea nimium Deo nos ingrati fuerimus, nisi eximia Spiritus dona per te nobis hoc tempore collata amemus et praedicemus: eique gratias agamus, qui talem virum suae nunc donauerit ecclesiae. Hoc siquidem pacto fit vt et ipse videns gratiam 405 tibi datam minime vacuam fuisse, at indies vberiorem vbique fru- ctum aedere, pergas in prophetico munere alacrius ; et nos magna Dei beneficia agnoscentes, maiora etiam per te promereamur; id quod nobis Christus optimus maximus tuam prosperans viuidam atque industriam senectutem concedere dignetur. At si qui te nunc reH- 410 giose minus tuaque scripta obseruant, ii se certo sciant ex eorum esse numero qui prophetarum sepulchra operosa mole extruentes iactabant se patrum suorum socios in prophetarum sanguine futuros non fuisse, si eorum temporibus vixissent.
Miseri prorsus quicunque sunt eiusmodi, ac vere ter et ampHus 415 infeHces. Qui quidem, vt veteres oHm Pharisaei Esaiam, Hieremiam, Zachariam caeterosque mortuos prophetas admirabantur, maxi- mique faciebant, viuos vero prophetas et apostolos omni conuicio- rum, calumniarum et iniuriarum genere affectos, omni suppHciorum malorumque vi vexatos eiiciebant, persequebantur ac trucidabant: 420 ita noui nunc isti Hieronymum, Origenem, Chrysostomum, Cypria- num, Augustinum, Bernardum, aHosque defunctos, pios appellant, orthodoxos, sanctos, confessores, doctores, martyres, ecclesiae steUas, fulcra, decora, lumina, quid non ? Horum si quis descenderet in terras, quam omnes, vt videri volunt, currerent, festinarent et aduo- 425 larent, vt cernere possent, vt audire, vt contingere, vt adorare, ac tan- tum non vt Deo parere ac sacra facere ; nunc vero quum eosdemferme viuos, et magno rursus Dei munere spirantes, loquentes et scribentes vident, nihn mouentur ; imo vt veros agant pharisaeos, etiam calu- mniantur aHqui, et persequuntur, nedum fastidiunt negHguntque. 430 Vae igitur ter et quater miseris istis ab illo certissimo fulmineoque Vae Dominico, si pergant patrum suorum mensuram adimplere. Domi- nus det suis ab horum exemplo quam longissime abesse ; vt omnis aetas suos quaeque prophetas missosque agnoscens operarios resipi- scat, atque ad clementissimum Dominum reuertatur, rov rwv oIktlp[xcov 435 TTarepa, vt significanter ait Apostolus, Kai deov TTdarjs TTapaKXt^aecos .
lam tempus est, suauissime Erasme, ne nostro diutius animo obsequentes 'in pubHca' plus aequo 'peccemus' 'commoda', sed te sanctissimis tuis orbique vtiHssimis studus reddamus. Quod vero te in iis assidue versantem hac epistola interpeUare ausi simus ; id 440 fecit partim summus, vti dictum est, sibique conscius noster in te amor, partim tua summa in quemuis humanitas, charitasque in omnes gentes Christiana: in cuius latissimis campis non postremas
435-6. Tov Tu)v . . . ■nrapa/fATjcrew?] 43S. in publica . . . commoda] Cf.
2 Cor. I. 3. Hor. 2 Ep. i. 3.
92 LETTERS OF ERASMUS [1535
apud te habere Italos sat scimus. Tametsi aiunt nescio qui et Italos
445 tibi teque vicissim Italis parum esse aequum. Quorum vtroque haud scimus an quicquam dici possit et impudentius et vanius. Et inepti simus profecto ista si pluribus nunc refeUere veUmus ; quae quidem omnes, modo vllum habeant audiendi aut videndi sensum, et sine fronte dicta norunt et cum reipsa ipsisque sensibus pugnantia.
450 Sed tamen quorundam paganitas, dicam, an insania, an vtrumque potius, qui vanissimi rumoris ansam Hbenter vel praebent vel arri- piunt, cogit vt non taceatur omnino. Meretur enim procax nimium petulantia furorque impius retundi. Alioqui neque nostra Italorum admodum neque tua quidquam referre arbitramur, quid leuissimi
455 aliquot tenebriones obgaimiant : quum et nostra nos ab omni crimine vindicet conscientia, resque ipsa non obscure contra clamitans, tua vero excellens virtus atque humanitas altius atque illustriori extet soHo quam vt huiusmodi canum latratibus concuti aut nebulonum fumis ac lohginum atramentis possit obscurari. Nam in illos quid
460 attinet cogitare grauius, qui iam nunc execrati despectique misere satis vbique poenarum dant, dum ipsimet se deo atque optimis quibusque hominibus indies magis reddunt odiosos ? Paucis itaque, ac leui (vt aiunt) brachio, mamfeste quidem impudens, sed nimis quam contumeUosum, os obstruatur sycophantis: qui wa-nep del
465 Kavdapos €v ^op^opo), ita semper in mendaciis et calumniis gaudent volutari immergique. Quid vero mussant impurissimi ? tibi scilicet Italos et te contra infensum esse ItaKs. At quo tandem id coUigunt argumento ? Conantur quidem iUi misere vanum mentis somnium tueri, si modo vUam habent mentem. Prorsus tamen quod inueniant,
470 nihU habent. At nos profecto id dicemus, quod verissimum esse scimus: imo quod verissimum esse patet omnibus, quodque Ubri, Erasme, tui loquuntur omnes: te nempe, vti veros decet Christia- nos, nedum theologos, pari omnes ac paterno amore Christianorum prouincias populosque complecti; idque vnum sanctis laboribus
475 vigiUisque tuis semper agere vt vera studia veramque Christianis omnibus restituas pietatem ; id quod palam demonstrant, vt modo diximus, tua scripta: in quibus rem communem omnium doctissime atque pussime ex aequo agis et adiuuas.
Quod vero ItaUam vel pecuUariter magni facias, praeter tot
480 epistolarum ac Ubrorum tuorum locupletissima testimonia, iUud abunde satis indicU est, quod eam tam longo terrarum spatio seiun- ctus non semel tamen dignatus sis inuisere, variasque eius vrbes tua dierum aUquot ac mensium praesentia iUustrare ; in quibus optimarum artium studia aut excitasti aut excitata fouisti. Atque vtinam in
485 Aprutio (vt nunc vocant) Pinnaque mea vel praeteriens tua modo vestigia reUquisses. Satis equidem Ulam hoc nomine et fortunatam arbitrarer et nobiUtatam. At ItaUs quibusdam (reUgiosi aiunt 'Apeo- 464. oanep MS. : correximus. 487-8. 'AprjOTray Ir ai MS. : correximus.
444. nescio qui] Presumably Peter 482. non semel] Erasmus in fact
Cursius, whose Defensio pro Italia ad visited Italy only once, July 1506-
Erasmum Roterodamum was printed July 1509. For projected visits, see
in the spring of this year; see Ep. Ep. 3032.
3007. 54n. 485. Pinnaque] See 1. 598n.
463. leui. ..brachio]See^(iagr. 327.
3002] FROM JOHN ANGELUS ODONUS 93
TrayiTat) non nunquam aurem vellicat. Quasi vero id non amantissimi probissimique patris sit officium, officii filios admonere, aut quasi non eadem ferula Germaniae tuae, Galliae, ac Britanniae, quae tibi 490 cum primis charae sunt, errores corrigas tollasque. Quod si is male velle dicendus est qui vitia pro virili nititur euellere, nemo profecto Corinthiis, Galathis, et Cretensibus hostis atrocior Paulo apostolo ; nemo HierosoljTnis]'caeterisque ludeae vrbibus infensior prophetis omnibus ac ipso Christo : a quibus illae palam sua crimina audierunt ; 495 arteque omni reuocatae sunt ad poenitentiam. At certe si critici illi mandragorae somnium, quod Petrarcha et Ariostus, poeta apud nostros vterque clarissimus, non Itahs aliquot, sed Itahae ipsi tri- buunt, aduertant, non voce tantum aut veUicatione, sed fuste potius, ac magno Christi flagello, opus fuisse iudicabunt. 500
Caeterum si tibi pro meritis agere visum esset inclementius, ansamue quaesisses eiusmodi, quantum dicendi campum habere po- tuisses satis ostendit Nicolaus Machiauellus, Florentinae reipubUcae a secretis, rerumque poUticarum caUentissimus ; qui nuper Clementis tempore Ubris, usque Etrusca Ungua, aeditis (dignis vero qui ob 505 eximiam argumenti vtUitatem in omnium populorura Unguas trans- fundantur), testatus est ItaUam nostram cum aUa permulta et maxima, tum ipsam quoque reUgionem penitus omnem exuisse; idque ob Romanae sedis sanctitatem. Quam etiam vrbem palam Petrarcha Italus et Babiloniam et Bacchi Venerisque mancipium et 510 haeresecon tempUim et errorum scholam et viuorum tartarum, denique malorum scelerumque omnium quibus orbis hodie obruitur clamat officinam. Et hactenus ipsius Petrarchae verba retuUmus. Piget vero ac pudet referre caetera his foediora muUo : quae canonicus iUe piissimus ob Christi sponse zelum ardentibus proUxe suspiriis nec 515 vno in loco ingemiscit. Atque ista vates egregius canebat annum ab hinc supra ducentesimum. Quid vero dicturus, si praesens videret vna cum annis crescentibus creuisse nihilo segnius et vitia, quae Ule tum in praecipiti aiebat constitisse, ideoque coelestem vltionem iam vt festinaret implorabat ? Porro hviius prophetae nostri vernaculum 520 quidem sed poUtissimum carmen nostrorum nuUi non est in ore. Nec minus testiuionium id (proh dolor) verum esse patet quam celebre Ulud PauUni Epimenidis oraculum in Cretenses suos. Qua- muis ipse Petrarcha longe maior Ethnico Epimenide. Siquidem vatis huius reUgiosi vereque Christiani etiamnum memoria honestis- 525 sima ac pene sancta est in alus quoque regionibus, non modo apud suam ItaUam, in qua nunc floret, vt quam maxime. Atque ita quidem trium iUustrium Italorum testimonia, sed quae sane multo- rum instar esse queant: vt interim de Dante atque Boccacio, ItaUs et ipsis, nihU recitemus : quorum aUer theologico poemate, oppido 53°
510. Petrarcha] Odonus is trans- (1349).
lating freely the opening Unes of Son- 523. illudPauhniEpinienidis]Titus
net 107, whieh he calls 'vemaculum i. 12. The verse quoted by St. Paul
quidem sed politissimum carmen' ; but is attributed (the Attic dialect not-
Bacchi Venerisque mancipium seems withstanding) to the sixth-century
to be imported from Sonnet 106. poet Epimenides by Clement of
514. canonicus] Petrarch received Alexandria (Strom. i. 14. 59) and by
successively from Clement VI canonries St. Jerome; cf. Suidas and Hesychius
at Modena, Parma (1346), Padua s.v. Kpryri^eiv.
94 LETTERS OF ERASMUS [1535
quam docto sublimique, passim in eandem Hierusalem ac Pharisaeos et principes, prophetico plane spiritu tubam intendit ac detonat; alter fabuHs quidem, sed satjTicis ac Lucianicis, idem templum cum diuis et mystagogis suis subinde carpit, incessit, arripit, non nun-
535 quam plenis tibiis inuehitur ac debacchatur. Horum autem omnium libros cultiore nostro scriptos idiomate, paucae sunt in ItaHa domus, ne dum fxovaela, quae non habeant ; quum tamen in multis potentum ac nobihum palatiis, imo grauium etiam doctorum bibhothecis, non temere vllum reperias opuscukim bibMorum. lam facUe scUicet ardens
540 vicinae vrbis sanctitas ignem in ItaHa passim accendit euangeHcum.
Sed vt ad te redeamus, sanctae lucubrationes tuae, nusquam non
christianae memores lenitatis, saleque semper gratioso, vt iubet
apostolus, condite, quid aHud, quaeso, habent quam vigUantis,
docti, cordati, pu, mitisque pastoris admonitionem, eiusque cui nihU
545 prius sit, nihil antiquius, nihil charius Domini gloria gregisque dominici pace ac salute ? — postremo eius qui maxime cupiat con- tendatque bonas Hteras, Hnguas et discipHnas, hactenus ambitioni plusquam paganicae seruientes, ad Christum reducere, Christia- naeque reHgioni, antiquae nimirum reginae, suas auHcas vindicare ?
550 Hic enim tibi perpetuus atque vnicus scopus est in tuis Hbris, vt facHe patet omnibus. An vero Christi ecclesiaeque hostes postula- bant vt vir in Hnguis ac discipHnis tantus, deinde tam pius atque Christianus, adhaec etiam sacerdos, deruque summus multorum seculorum theologus, et nostrae tacitus aetatis vitia praeterires et
555 praeter sanctorum exempla patrum, contraque conscientiae ac nu- minis vrgentis imperium, rdhil moneres quod monuisse maxime laborantis ecclesiae prouinciaeque referebat ? — eius praesertim quae se Hterarum ac reHgionis arcem tenere quum iactaret, exemplo impio nec minus periculoso caeteris praeibat ?
560 Vae mihi nisi euangeHzauero, clamabat Paulus. Sentiebat enim acceptum EuangeHi praedicandi munus ; et iampridem legerat inter- minatam sacerdoti mortem qui surdis tintinnabuHs Hnguisque versa- retur in ecclesia, quae sacratissimum est sanctuarium viuumque viuentis Dei templum. Simulque meminerat apostolus, quam graues
565 seruo iUi poenae deberentur qui Domini talentum occuluisset. Tibi autem quum tam splendida Dei Spiritus benignissimus esset munera largitus ad aedificationem Ecclesiae, an debebas decidentis ruinam spectare ociosus ? ac non potius omni, vt strenue fecisti, pede contra niti ? ac aedificu praesides, vel vt verius dicam destructores, cum
570 cessantibus operarus, Hteratis nimirum male feriatis, arguere, obse- crare, increpare, omnesque quaritum posses ad mentem sobriam reducere, ofificuque admonere ? Et tamen hanc ipsam admonitionem mira tu semper, candidissime Erasme, ac non nunquam immodica, vt non nuUis videtur, moderatione tractas, paternoque plus quam dici
575 queat animo ; quum mores nostri plus quam Hieronjmai Bernardique Hbertatem, plus quam EHae Mosisque ignes et gladios immittentium postulent seueritatem.
568. dextructores AIS.: correzimus.
560. clamabat Paulus] i Cor. 9. 16. 66, 2721. 7 ; Addenda, vol. x, p. xxiii. 570. male feriatis] See Epp. 2211.
3002] FROM JOHN ANGELUS ODONUS 95
Desinant ergo Achitopheles Semeique impiissimi placidissimum Dauidem virum appellare sanguinarium ; quo in diuinis praeliis con- ficiendis et canendis non alius vnquam diuino cordi amabilior. 580 Desinant odiosi tuam in Dominico grege pascendo ac seruando curam odisse piam fidelemque. Desinant foedissimi tuam in emen- dandis studiis vitiisque candidam accusare dUigentiam ; suaque po- tius scelera agnoscentes summam tuam admirentur temperantiam, qui nostrae mysteria paganitatis ac nequitiae, mundo iam satis 585 cognita, tantum abest vt traduxeris vt multos Italiae proceres libris nominatim dicatis (qui tui styli genius est) immortalitati consecraris. Quid ergo habent reliqui in quo nobis populi praestent, partesque ferant potiores apud te ? Nobis quidem quod videatur nihil. Imo vincentur potius, quum toties ipse pleno ore Italorum Hteras, ingenia, 590 discipUnas, g^nnnasia, coelum denique ipsum, longe supra meritum non minus amanter candideque quam eleganter praedices et com- mendes.
lam vero quantum vicissim ItaH, quibus bonae Hterae pietasque cordi est, te diligant et obseruent et colant quid attinet commemo- 595 rare, quum id aeque ferme ac iUud sit notissimum, nec vUis egeat argumentis ? Nam vt a minimis, hoc est me ipso, incipiam, an non ego Italus sum, in regione videHcet ItaHae quarta natus ? An non Bononiensis meus hic Philaenus Italus est ? Nonne propinqui soda- lesque nostri ItaH sunt, qui te omnes, vt quem maxime, diHgimus 600 et veneramur ? Nonne ItaH sunt sacri concionatores nostri ? Quorum nos celeberrimos quosque audiuimus Bononiae, in magna vrbis fre- quentia, cum honorificentissimis te semper tituHs citantes, quoties occurrebat (occurrebat autem per Quadragesimam quotidie). Nec dubitamus quin hunc morem in aHis etiam claris ItaHae vrbibus quo 605 vocantur obtineant. Nonne etiam Italus est doctissimus simul et pussimus vir AemiHus Brixianus ? At hic ItaHcis auribus tuum celebre iUud dedit Christiani miUtis Enchiridium ? Noime ItaU erant sacerdotes iUi ac monachi, viri ac muUeres, pueri ac senes, caeterique a quibus opus Ulud assidue legi, a seque vt imprimendum curaret, 610 flagitari, ipse tibi, sicut meminimus, scripsit AemUius ? An non ItaH nunc sunt qui Ulud idem opus iam aeditum summo sibi emunt studio
578. Achitopheles Semeique] As the Abruzzi, Odonus' native town (see
far as the words virum . . . sanguina- 1. 485), the ancient Pinna, capital city
rium are concerned, Ahitophel is not of the VestLni, lay in the fourth of the
in question, see 2 Sam. 16. 7. eleven 'regions' into which Augustus
591. coelmn] In Ep. 632. 1-3 (which divided Italy.
Odonus cannot have seen) Erasmus 599. Bononiensis] Gryphius mis-
praises the cHmate of Padua, but takenly addresses both Odonus and
refuses praise to that of Bologna, Philaenus as Bononienses ; no doubt,
Florence, and Rome. In Ep. 1224. owing to the connexion of both with
8-10 he says that the chmate of the university of Bologna.
Louvainisasgoodas thatof Italy. In 607. Aemilius] See Ep. 2154 introd.
Ep. 3043 he tells Damian that Italy B.E^s gives 1531 as the date of the
is warm compared with Lapland. In first edition of AemiUus' translation
general, his references to the climate of of the Enchiridion. Odonus mentions
Italy, and the learning and character AemiUus' translation in his letter to
of the Italians, are disparaging and do Bucer ; it is the more remarkable that,
not bear out what Odonus says; see in Cog. E. i. 310, 311, 312, both he
Epp. 457. 58-9, 540. 28-34. ^^^ Philaenus should confuse Aemi-
598. regione . . . quarta] Penne in lius and Vincentius Magius.
96 LETTERS OF ERASMUS [1535
ac diligenter euoluunt releguntque ; maximoque redimerent reliquos tuos eiusmodi libros eadem versos elegantia ? Ad quod non dubi-
615 tamus, quin aliquot docti piique se accingant: nam Aenulium, qui id commodissime potuisset, fata nobis (vt audimus) inuiderunt. Ipse quidem, tametsi parum aut niiiil in latina maternaque lingua valeo, tuae tamen Mefxipiydfjiov colloquium, et Lauretanae Virginis Liturgiam, sororibus neptibusque meis verti misique. At vix credas
620 quantus primo vicinarum concursus ad germanae praelegentis aKpoaaLv. Mox libellus peruenit ad viros. Breui totum oppidum peruasit, a pueris parentum iussu magno studio transcriptus. Id nobis retulerunt avroTrraL. Idem, sed longe felicius, praestitit in aHis aliquot PhUaenus: quae passim Bononiae famiHarium manibus te-
625 runtur. lam nostris in scholis praelegi feUcissimos iLlos tuos Copiae commentarios soleime propemodum est. Praeceptores certe bonae spei adolescentibus tum illos, tum tua etiam Prouerbia, CoUoquia, Apophthegmata, Parabolas, Epistolarum regulas ac caetera eiusmodi maxime semper commendant.
630 Vbi nunc obstreperi scarabei qui negant ab ItaKs legi aut diligi aut magni fieri Erasmum ? Dabimus adhuc indicia certiora et iUustria magis. Sadoletus, Bembus, Egnatius, CaeUus, Manardus, Alciatus, clarissima ItaUae nostrae decora, quam et reuerenter et amanter de pia eruditione tua, deque erudita pietate, tum sentiunt
635 tum scribunt ! Atque hos quidem recensuiaius, non quod nuUi prae- terea aeque docti probique tibi sint ex ItaUs amici (quorum de numero est iUustrissimus Comes, idemque humani ac diuini iuris consultissimus, Baptista FUscus, cuius aUoqui spectatam satis nos famUiariter quoque nouimus eloquentiam ac pietatem summam;
640 tum aUer etiam lanuensis Ludouicus Spinula, et ipse praeclaris fortunae animique dotibus exceUens, qui te amat si quis aUus eifusissLme), sed quod hi praecipue probitate ac doctrina apud nostros celebres sint magis ; vt interim de Xicolao Leoniceno, Aldo Manutio, Ambrosio Leone, Vicentio Magio, Paulo Bombasio, caeterisque sUea-
645 tur tam viuis quam defunctis, deque iis qui nobis per aetatem non- dum cogniti satis aut lecti sunt, quos tamen plurimos esse confidimus tui nominis amantissimos, et Mediolani et NeapoU, et Venetus et Romae, et in tota demum quam longe lateque patet ItaUa. Nam duorum pontificum, Decimi nempe Septimique, testatissunam in te
650 charitatem (Tertium enim hunc Paulum, vt scimus esse Uterarum pietatis pacisque cum primis studiosum, ita dubium non est quin tibi maxime bene cupiat, qui hisce prouehendis ac stabiUendis totum
618-19. Me^i/riya/xou . . . Liturgiam] introd. An edition was printed at
Nothing is known of these two ver- Venice in 1526.
sions. The Me;xi/(tVaMo?> first published 625. Copiae] In his letter to Bucer,
in 1523, was translated into German Odonus mentions similaxly the vogue
in 1524, into Spanish ia 1528; and in the Itahan schools of Erasmus'
Enghsh, French, and Dutch versions educational works.
appeared during the sixteenth cen- 638. Fhscus] Not known to us.
tury. The Colloquia was printed in 640. Spinula] See Ep. 3008 introd.
Florence at the Jimtine Press in 1531 ; 644. Leone] See Ep. 854 introd.
and at Venice by V. di Ravani in Magio] See Ep. 2154. lon.
1536. A translation by Pietro Lam-o 649. Decimi nempe Septimique]
appeared in 1545 (Venice, V. Vau- Leo x and Clement vu. gris). For the Liturgia see Ep. 1391
3002] FROM JOHN ANGELUS ODONUS 97
vitae tempus impenderis : imo iam eognouimus a multis certae fidei doctrinaeque viris Roma venientibus, eum tibi et purpuram suae proximam, censumque dignitati parem, semel atque iterum obtu- 655 lisse) : horum igitur Pontificum Italorum eximiam in te beneuolen- tiam, et maximorum Cardinalium propensissimum fauorem quid attinet referre, quum et ipsa omnibus sint sole clariora ?
lam dudum videmus in eorum prouerbium incidisse nos, qui t6v Xv-xyov aTTTovrai iv fjLearjfx^pLa. Sed ita non nullorum improbitas 660 postulabat. Caeterum quis ausit hoc honestissimo doctissimorum hominum atque ampUssimorum testimonio ampHus aliud petere aut locupletius aut honorificentius ? Nemo profecto nisi insignite ini- pudens et scelestus ! At secus, aiunt, aliis videtur. Quotnam quiue sunt isti alii ? Italus nie et ille ahter censet de Erasmo. Cicuta et 665 aconitum in horto puUularunt: venenatae sunt igitur herbae ac arbores vniuersae. Adest CatUina et Cetegus in senatu: nuUi ergo senatores, neque M. Cato, neque C. Caesar, neque M. Cicero consul neque reUqui bene sentiunt de repubUca ? ludas Christum prodidit ; itane alU Christum ex animo non dUigunt ApostoU ? At certe duo 670 isti TptaKaTdpaTOi suo se iudicio, veluti sorices, prodiderunt ac perdi- derunt. Alterius enim aconitum radicitus euulsum exaruit, foedis- simeque computruit. Alterius cicuta an viuat nescimus ; iUam certe in ItaUcis hortis nec vidimus nec audiuimus. Et Catilina quidem rerum pub. ac principum conturbator et proditor, miserique famuU 675 factus famuUcida miserior, tota deinde profugus ItaUa, mendicus tandem ac blasphemans interUt. Vtinam vel nunc in patria diues bene dicat. Alter vero, qui se Italum iactat (an vere, Deus scit), quo nunc deUtescat angulo, misericors, imo miserrimus, studiosae iuuen- tutis consultor, quibusue seruetur, nisi resipiscat, furUs ignoramus. 680 Bonorum certe doctorumque risum atque odium, sat scimus, vbi- cunque apparuerit, plus quam volet, auferet. Atque hi demum sunt nothi iUi, nam plane quosdam dXXo(f)vXovs esse nouimus. Hi sunt pagani Cyclopes, qui partim eloquentissimam sanctitatem tuam, partim sanctissimam eloquentiam, exosam inuisamque habent. 685 Quibus merito accidit vt virtutibus gloriaque tua rumpantur et contabescant. Hi sunt qui, quum nihU sint nisi conuicium et mendacium, impietas et inscitia, denique eTcoacov dxOo? dpovp-qs, imo reUgionis ac Uterarum Christianaeque pacis pestes, audent se tamen candidos, doctos, piosque appeUare atque etiam, si superis placet, 690 Christianos, ac studiorum fideique defensores.
0 coelum, 0 terra, quid non audet impudentia ? Fatebimur hic tibi vtriusque affectum verissime. Si te Erasme isti atque eiusmodi non tantopere odissent, nos te non tam diUgeremus impense. Nisi tu istis maxime dispUceres, nobis non tam vehementer cordi esses. 695 Istis enim procul dubio, id quod te scire credimus, et res ipsa indicat, multo plus quam tua eloquentia, reUgio putet Christiana : multo plus quam tu dispUcet habeturque odio ipse Christus. Sed bene (gratia Christo) consultum est posteritati; quae fatuas impiasque naenias
654. purpuram] See Ep. 3007. 511. 27; cf. Adag. 1406. What Odonus here says about the 670. duo] ? Albertus Pius (the
cardinalate is conceivably a later Catilina of 1. 674) and Scahger. insertion. 688. eTwaiov . . . dpovpt^s] Hom. II,
659. prouerbium] Diogenianus vi. 18. 104.
452.11 TT
98 LETTERS OF ERASMUS [1535
700 istorum ignorabit, ac ne natos quidem vnquam nisi ex tuis disce[n]t scriptis. Quumque vnum illud misere affectarint isti, gloriae vel sceleratae sitibundi, vt aliquo pacto etiam incensis templis innotesce- rent, id non secus illis accidet ac Basilidibus, Ebionibus, et Marcioni- bus, fanaticisque aliis : quorum ad nos ne infausta quidem nomina
705 peruenissent, nisi in sanctis aliquando orthodoxorum libris legeren- tur. Nam tibi, quaeso, aut religioni quid obfuit istorum malitia ac peruersitas ? Nihilo plus quidem quam Cerinthi, Pelagii, Manichei, ahorumque impia temeritas nocuit Ecclesiae ; ob quorum praecipue vesanam petulantiam effectum est vt et illustriorem nunc ab euange-
710 Usta nostri diuinitatem Christi habeamus, et caetera pietatis dogmata per orthodoxos confirmata magis, et eorum denique qui monstrosas has belluas confecerunt celebrem memoriam semper et sacrosanctam. Atque hoc etiam nomine et tibi et ecclesiae gratulamur potius, Erasme noster; ecclesiae quod Deus pro soHta mirabihque sua sa-
715 pientia ad auream doctrinam tuam magis illustrandam abusus sit ignito istorum ahquot furore; tibi quod tuo Deus idem tritico nauigioque tot iactationibus ventisque purgato ac probato coeleste suum horreum, atque aeternae fehcitatis portum, destmarit.
Et hac quidem ratione tristes aUquando nos ac imo, Deus scit,
720 suspirantes pectore consolamur, Erasme, quum tuos circumspicimus oblatratores : primum quod ista Deus ad Ecclesiae suae commodum, vt dictum est, moderetur; deinde quod ipse plurimos, eosque, vt multa vno dicamus verbo, sapientissimos iam nunc habes amatores (nam de posteritate, synceriore quidem iUa semper, optimeque e^o)
725 Tov (fidovov TTadcov videhcet iudicante, quin tua tota sit futura, ac toto pectore, ambabusque te manibus, amplexura, tum rehgiose in primis anteque primos Erasmi nomen seruatura, minime dubitandum est) ; postremo quum malorum hic persecutiones ob iustitiam communes habeas cum probatissimis quibusque viris, prophetisque et Apostohs,
730 ac ipso Christo, neque hoc dubium sit iuxta Christi oraculum, Erasme TpLafiaKapie, quin eadem, in qua nunc ilh regnant, etiam te maneat gloria sempiterna. Et quoniam christiana cogitatio est, vt tu ipse et beatus admonet Augustinus, malos omnes aut ideo viuere vt corrigantur, aut per eos boni vt exerceantur, quum iam isti has
735 postremas et diabohcas partes satis superque ac ferociter impleuerint, rehquum est vt, mortuis requiem precati, iis qui supersunt mentem optemus saniorem, si quando queant agnoscere Christum Dominum claris magnisque nunc indiciis ad se, hoc est viam veritatem et vitam Ecclesiae suae, fihos reuocantem. Caeterum qui sanctam semper
740 victoris styh tui hmam, qua vitia resecas, hteras ac pietatem expohs, arrodunt, ii non hnguam tantum, vt Aesopica mustela, sibi absump- tam strident, verum etiam famam, quam vnam ieiuni raptabant, vitamque ipsam, vt plerisque accidit, frustra lugebunt demum abscissam fimditus. Ita enim tandem iusto Dei iudicio fieri videmus
745 efferis quibusdam, ac ab omni humanitatis et pietatis cultu ahenis; quippe qui ad nihil ahud nati videri possunt quam vt us obstent qui ad sanctas hteras rehgionemque excolendam omnes labores, omnia consiha atque omnes vitae suae curas intenderunt. Cuius- modi quidem eos esse certum est qui sanctissimis, Erasme, studus
750 monitisque tuis negocium facessere conantur.
741. Aesopica mustela] Aesop 86 (Halm).
3002] FROM JOHN ANGELUS ODONUS 99
Sed impios istos ac furiosos homines, vel, vt verius Dauid Hierony- musque vocat, canes libenter suae rabidae relinquimus exedendos Tfj Sia^oXfj. Non paucis alioqui nos tueri poteramus, exemplo nimirum Britanniae, Hispaniae, Galliae, et Germatiae ; in quibus etsi vnus aliquando et alter emerserit eruditae pietatis tuae sycophanta, in his 755 tamen ipsis regionibus, et maximos Reges et clarissimos Cardinales et potentissimos piissimosque Principes et Episcopos, ac ipsos in primis Caesares, tum innumerabiles probatorum hominum ac erudi- torum centurias et chiliadas, bonos denique ac studiosos omnes, habuisti semper et nunc habes tibi amicissimos fauentissimosque. 760 Adeoque nihil rabularum fumi tuo splendori apud hos detrahere quiuerunt, adeo nihil charitatis in te horum minuere susurrones potuerunt, vt ipsi potius inuisi in dies magis tenebris se suis im- merserint, tuque illustrior in tua perstes celsitudine, maxime semper doctis piisque omnibus gratiosus et obseruandus. Id vero ipsum et 765 de Itaha sentiendum esse quis non videt ?
Itaque Zoihs, Cherihs, rabuhs et atheis suo odio maloque reHctis, ad id iam redimus quod primum dicere institueramus. Nos, venera- bihs Erasme, nostrorum Italorum tam publico constantique confisi testimonio ac iudicio, quos partim inculpatae vitae studium, partim 770 ingens instaurandae reUgionis ardor, partim non vulgaris eruditio, partim nobihtatis ac dignitatis splendor iUustris, partim haec simul omnia ab omni fuco ac simulatione vindicant (qui quidem ducti diuinae vi ipsa veritatis, quam in tuis vident clarissimis vbique monumentis, in tuum amorem rapiuntur), tum nostra ipsorum freti 775 conscientia, qui in te Christum eiusque munera veneramur et exoscu- lamur, haec omnia hbere, atque vt animus ipse dictabat, scripsimus, nihil quidquam veriti, ne tibi molestae venirent qualescunque, modo piae, Italorum hterae, a quibus te mutuo amari satis credimus te credere. Adde quod nobis omnium qui viuant pessimi, ne dum in- 780 gratissimi, visi essemus, si, quum tibi omnes propemodum hteras, omnemque debeamus rehgionem, nuUam tamen pro tot tantisque acceptis beneficiis, vel grati dedissemus animi significationem, vel salutem misissemus : praesertim quum tam optata nobis potius quam sperata vicinitatis huius sese obtulerit occasio. Porro siquid ex suis 785 hinc laudibus tua ofifensa est altissima modestia, id speramus te condonaturum nobis, quum quotidie multo augustioribus elogiis te celebrent principes omnes et orbis et eruditionis et pietatis celeber- rimi. Qui primum ea iudicii acrimonia eoque vitae praediti sunt splendore vt adulationis aut erroris nuUa in ipsis vel vmbra haerere 790 queat; deinde vt penitius perspiciunt tua decora longe omnium praestantissima, ita pro eadem ingenii feUcitate norunt iUa suis demonstrare coloribus. Ab iis vndequaque gentium, iam pridem (veUs noUs) audire cogeris non modo in omni doctrina virtuteque summus, probitatisque ac eruditionis arcem obtinens, non modo in 795 studus verae theologiae instaurandis doctorum omnium et huius secuU pater, verum etiam ornamentum orbis, eruditorum Phoenix, Numen, Sol, eximium atque vnicum Uterarum ac doctrinarum decus, deUtium vniuersi Uterati orbis, ter maximus Heros, pubUco omnium studiosorum Ecclesiaeque bono natus, TrdvTCDv dyadcov aoipos, [xvpfxr^Kla, 800 ddXaacra, qualem mille annis non viderunt scholae, vix aUqua videbit
753. Non scripsimus : Nam MS. 793. vndiquaque M*S'. : correximus.
100 LETTERS OF ERASMUS [1535
posteritas, gloria et splendor humani generis, cuius meritis atque dignitati vix certe totius orbis opes copiaeque satisfaciant. Sed quid nos coeli stellas numeramus aut harenas metimur, quum eiusmodi
805 illustrium scriptorum de te praeconia passim occurrant illustrissima, et nobis iam multas expleueri<n)t paginas, dum ex innumeris aUquot annotamus, scire cupientes, quae, a quibus, et vbi dicantur ? Atque horum quae nunc retulimus, pleraque ante quindecim et amplius annos scripta sunt : quum plane nondum summi Dei benignitas dotes
810 omneis in te suas orbi expHcuerat. Quaha vero nunc putandum est vel scribi de te, vel tacitis gratisque animis apud se quenque cogitare, quum tu ex illo quidem tempore non modo Erasmum ipsum supera- ueris, nuUi iam tunc nisi ipsi Erasmo superabilem, verum etiam triplo illum reddideris augustiorem ? Quod aHoqui fieri vix iis videri
815 poterat qui parum nossent inexhaustam esse munificentiam mini- meque abbreuiatam manum Domini in electos suos.
Ignoscet itaque nobis tua potius facihtas, quicquid erratum est, dum ex tanto tuorum cumulo meritorum ahquid obiter attigimus aut (quod magis verendum est) detriuimus, tum ingenii culpa, tum
820 Hteris non huc proprie destinatis. ProKxitatem vero epistolae, eique parem ruditatem, quam vltro tibi proditum venimus cum versiculis, nescimus quidem quo colore excusemus, nisi tu nostro illi amori veniam des ; cuius vere omnia vincentis imperio non parere, pericu- losum quidem malumque est, nedum aSwarov. Is interdum, vt veris
825 tandem bonis potiatur, non perinde solet rumuscuHs moueri. Sed vt etiam importunitatis huius audaciaeque crimen ego non nihil imminuam: primum iUud polhceor, me quidem pro viribus annixu- rum, ne per similem importunitatem audaciamque tua rursus lenitate ac patientia abutar: quamuis has etiam virtutes in te admirabiles
830 prorsus esse sciam et inuictas. Verum sat sit semel improbum fuisse. Sat sit frena semel equo intactis tamen calcaribus laxasse. Quare quicquid tibi posthac scribam, ipsi mihi scribam vni et sodahbus meis, easque hteras velut ad te missas laetus mihimet in sinu, quod aiunt, legam. Haec autem de me ipso dixerim: nam pro Philaeno
835 quid fide iubeam non habeo, vix enim temperaturus videtur, quin altera solus epistola ad te rursus amplectendum aduolet. Alterum est vt a te obnixe petam, magne Erasme, ne mihi vel verbulo cogites respondere ; non quod non melhtissima a te futura sit epistola, sed quod Bononiae nobis vna sit tuis picta articuhs : quam ipse Patauium
840 misisti ad Anselmum Ephorinum : ab hoc deinde improbis extortam precibus monachus quidam doctus, bona quadam fortuna, Bononiam attuht, ostensurus amicis. Quumque illam apud Arnoldum Colonien- sem, iuuenem vtriusque hnguae peritum, qui manum agnouerat, rehquisset in elegantissuno Germanorum, cui videhcet tum is prae-
845 erat, bibhopoho, studiosis miro studio ad spectaculum confluentibus, tandem et ego domum detuh descripturus. Interea dum certum expectat monachus tabeUarium, qui epistolam referat ad Anselmum
816. abbreuiatam . . . Domini] Cf. mentioned in his possession for tliree
Isaiah 59. i. years; it must have belonged there-
833. in sinu] See Adarj. 213. fore to 1532 (Ephorinus was in Padua
840. ad Anselmum] No letter of in June of that year, Ep. 2539introd.).
Erasmus to Ephorinus survives. Odo- 842. Arnoldum] Not known to us.
nus eays that he has had the letter
3002] FROM JOHN ANGELUS ODONUS 101
(nam huic nunquam alioqui daturo ille suam astrinxerat fidem), demum, vt solent, ad alia migrat monasteria. Epistola fuit apud me. Ipse vero Ephorini animum ex animo meo aestimans, diu dispexi 850 num qua ratione domino illam suo ineolumem remitterem. Quum autem nec Patauii Anselminae domus vicum tenerem, nec omnino vellem id negocii committere nisi certis fidisque, statui melius esse eam apud me retinere quam temere tam charum pignus credere veredariis. Itaque epistolam tuam avT6ypa<j)ov domi habeo iam trien- 855 nium. Hanc ego in scrinioHs, interque mihi charissima conditam Ketfi-qXia, non minore asseruo diligentia, sed maiore cum pietatis fructu, quam hi qui Abbatis Antonii tintinnabulum, aut Guilhelmi monachi lanceam, aut, quod maius est, Sancti Hieronymi Cardinali- cium galerum, ad quaestum custodiunt et ostentant. Eam subinde 860 mihi atque meis triumphi ac laureae vice profero : quippe quae ad coro- nam virtutum hterarumque tuarum genuina quadam vi mirum quam tyrones aUicit accenditque spectatores. Illam huc veniens Caesari, fratri germano, communes nempe deHtias, reHqui et commendaui. MirabiHter enim et is in tuis sese oblectat Hbris ; ac vix in te amando 865 cederet mihi, nisi duobus prior ego annis te nosse ac legere coepissem. Quapropter nihil necesse est vt nunc rescribas mihi : quum aHoqui quidquid ipse scribis in commune quotidie id ego veluti proprie mihi scriptum interpreter. Caeterum abimde nobis factum est satis, si nostras tu Hteras occupatissimus vel obiter audire fueris dignatus, 870 sique tantam hanc audaciam boni consulueris. Hoc tibi nos incom- modi, hanc temporis iacturam, si quid (praeter animum, qui tuus est) in nobis esset quo pensemus, facile id tibi ac Hbenter oflferretur. Quanquam etiam nos, Hcet admodum tenues humilesque, iamdudum tamen in tuam ambo gratiam, non paucis in rebus nec minimi 875 momenti, laboramus. Quibusnam, inquis, qui me videritis nun- quam ? Audies ergo, vir clarissime. Intenderam ipse quidem a puero animum 77/309 tt^v laTpiK-qv, neque adeo lucri causa, quod mihi nescio quo pacto semper fuit vilius (tametsi necessarium id fore clamitabant ferme omnes et mihi et fratri ; quippe quos a parentibus in infantia 880 destitutos quatuor postea germanae, suis iunctae viris, non omnino beatiores domi reHquerant), sed primum vt laudatissimi patris, mini- meque maH aut indocti medici, memoriam ipse non degener 6ix6t€xvos excitarem (frater enim ad forenses causas, ego ad paternae laudis aemulationem vndique adhortantium voces audiebam), deinde vt 885 non nuUis mortaUbus adessem ope medica. Verum interim ovk olK^aiTos. Neque enim consUium erat ab egregiorum tcDv vCv laTpujv consiHis recedere, nunquam sine periculo contemptis, qui tum pie tum sapienter (vt praedicant), si minus verbis, certe viuis exempHs, haud patiuntur, errore veterum medicorum, vnicum tam diuini 890 inuenti tantaeque artis esse scopum. Eam itaque ob causam adita est hac tum arte celebris Bononia. Meus vero PhUaenus pro patriae simul et animi celsitudine, iuris vtriusque se addixerat professioni: non errans Ule quidem aflfectu, nam animum habet plane phUoso- phicum ac rerum quas vulgus miratur contemptorem strenuum, 895 sed maiorum adolescens aHquot iudicio motus, qui hisce, vt nunc traduntur, legibus et respub<(Hcas> stare putant et Htes inter ciues dirimi, breuiter humana diuinaque omnia probe gubernari. Itaque ad 883. ojjLOTeKvos MS.: correximus. 887. oiKoanos scripsimus: oiKoavros MS.
102 LETTERS OF ERASMUS [1535
sex iam annos Bartolis et Baldis non indiligenter euoluendis
900 eonsumpserat.
Tuos interim auide dum vterque libros vna legimus : intima enim iam inde, Deo nimirum sic volente, inter vicinos erat et amicitia et familiaritas, tandem secuti Trapa/cATjatv illam tuam, /cat ixedoSov TTeiOovg ac spiritus vi efficacissimam — vter prior persuasus id alteri
905 suaserit incertum, — ambo certe postea, vt longe pluribus et melius et gratis opem ferremus, aspirare coepimus ad Theologiam, discipli- narum rerumque omnium multo maxime necessariam, cum semper alias, tum vero hoc plenissimo nimis iam furentium haereticorum seculo, ac nostris praecipue terris, in quibus quaeuis alia potius quam
910 Christianae doctrinae studia magni fiunt, expetuntur ac memorantur. Nam paucuHs exceptis monachis, quorum plerique nimium in hac frigent, feruent in sophisticis, apud alios tam clericos quam laicos (proh abominanda misero populo paganitas !) sacratissimae theologiae ovhels plane Aoyo?. Nunc itaque reliquis omnibus ob hanc margari-
915 tam posthabitis, in graecas et hebraicas literas magno hic studio incumbimus, quotidieque aHquid ex diuinis libris tum audientes tum legentes doctrinam ac vitam Christo dignam meditamur pro viribus. Hoc autem nos pacto putamus te etiam esse demeritos, vel tuo nobili illo certoque iudice Enchiridio, a quo pronunciatur is demum diuis
920 gratissimus esse cultus, quum in ipsorum gratiam aut exemplum proximus diligitur et Christus rebus omnibus antefertur.
Atque id etiam ipsum (ita me Deus amet) est in causa, Erasme, vt quum saepe cogitem aUquid de tuis laudibus dicere, hoc est sus camelusque saltare, ac vere (vt ahud habet prouerbium) rd rov Trvy-
925 fiaiov aKpoOivLa KoXoaau) ecj^apyLot^eiv, quanquam aiiimo vulgata illa statim subeunt, 'Sumite materiam', et
Quis decus aeternum, quis Erasmi nesciat vrbem, Virtutesque librosque et tanti lumuia solis ?
tum illud vatis vtriusque, quis 'claram Rhodon' aut 'Delon Lato- 930 niam ' non dixit ? quis Helenam aut HercuHs praestantiam non laudauit ? sed in primis iUud aHud prudentissimi poete quasi vni mihi apposite putem dictum, Quis 'ope PaUadis Tydidem superis parem ' digne scripserit ?
0 tenuis, ne tenta grandia, ne sic 935 Et risum populo, tibi fessus et iUa ducas,
tamen ob id quoque soleam ab audaci desistere conatu, quod sciam,
932 Tytidem MS.: correximus.
903. "napaKX-qaiv . . . fiedoSov] Odo- position, adapted from Verg. Aen. i.
nus has in mind the Paraclesis (see 565-6.
Ep. 1253. 22n) and Ratio seu Methodus 929. vtriusque] Vergil and Horace,
prefixedtoErasmus'N.T.of 1516. For quotations from whom are amalga-
the subsequent amphfications of the mated in the sentence following. Ratio see Epp. 745, 1365 introdd. claram Rhodon] Hor. C. i. 7. i.
923-4. sus camelusque] See Adag. 929-30. Delon Latoniam] See Verg.
41 and 1666. Georg. 3. 6.
924-5. ra rov . . . i<l)apij,6leiv'] See 932-3. ope . . . parem] Hor. C. i.
Adag. 3090. 6. 15-16.
926.Sumitemateriam]Hor. ^.P. 38. 934-5- O tenuis . . . ducas] Oddly
927-8. Quis decus . . . solis] Lines compounded out of Hor. C. i. 6. 9
presumably of Odonxis' own com- and Ep. i. 9. 9.
3002] FROM JOHN ANGELUS ODONUS 103
sicut mihi facilius, ita tibi multo esse gratius, vt ipse linguis interea bonisque disciplinis vacare pergam ac theologiae : quae quidem meis, quibus debeo, ciuibus res est in primis necessaria, et nunc etiam peregrinationis causa. Summae enim, inquam, Erasmi modestiae 940 summaeque pietati certissimum est longe chariorem esse Christia- norum profectum quam si cherubicos ipse spiritus ac seraphicos superasse caneretur. Atque adeo ne putes multum ab his nunc studiis intermissum esse temporis. Paido enim profecto, mihi satis alioqui segni, plus quam vnius hebdomadae periodus his omnibus 945 vtcunque scribendis ac describendis data est: ruditas autem ipsa satis loquitur, non longa haec e meditatione aut ex arte, quae mihi, etiam si maxime voluissem, nulla est, sed e magna cordis abundantia effluxisse omnia. Quanquam hoc ipsum quid opus erat excusare, quum certe, si id quod sentimus ipsi quodque res ipsa est dicendum sit, nobis 950 hos dies a Christiano studio minime recessisse videamur, nisi forte aliqui parum Christianum esse putent Christi munera agnoscere, et in sanctis illum suis quateuus Ucet venerari ? Porro ista quaecunque ad te scripsimus (tametsi non ita vt non longe plura in amplis amantissimi animi recessibus supersint) ob Christum praecipue Dominum nostrum, 955 ipse nouit, scripsimus: quem dies noctesque anima nostra celebrat atque magnificat, quod te talem his temporibus dederit literis popu- Hsque suis ministrum ac doctorem. Cuius quidem libros eruditione sacra plenos quisquis legerit amanter, Christum profecto veramque eius doctrinamnescireac nonamarenon poterit ; idque cum multorum 960 salute copiosa, caeterum ofiFensione, boni certe ac sobrii vllius, nulla. Probatur autem, et maxime, studium eius qui vehementer afficitiu' et gestis et laudibus et scriptis Pauli, cum aHas excellentis organi atque ampli diuinarum legum interpretis, tum miro quodam modo omnia omnibus facti vt Christo plures lucrifaceret. Is enim [ille 965 studiosus] necesse est vt multo vehementius Christum ipsum Paulinae facundiae et argumentum et autorem complectatur, ad eumque cum simili fructu praedicandum magis inflammetur. Nec vllo pacto, dum id agit, cessare dicitur aut remissior euadere. Permagni siquidem referre omnes arbitrantur, et in rebus aliis et in religione praesertim, 970 qualem sibi quisque officii commonstratorem
diligat et primis mirari assuescat ab annis.
Nos vero in te dum sumus, dici vix potest quantum ad bonas literas, ad sacra studia, ad perpetuo bene merendum pro virLh, ad Christianam magnanimitatem, tolerantiam, moderationem, modestiam, breuiter 975 ad totum Christum, accendamm'. Ipsi Christo animorum ac rerum omnium autori, variisque modis ad se suos attrahenti, honor sit et gratia in aetemimi.
Hactenus, Erasme noster, in praesentia tecum satis, quanquam te vix dimittere nunc quimus. ReHqua, si molestum non erit, quum 980 965-6. ille studiosus seclitsimus : sed fortasse illo studio suo scribendum.
937. tibi . . . gratius] Erasmus, hapsrecallsErasinus'ad^ace;andmay
when he met Odonus, advised him have been inserted in the revised ver-
that he would be better employed sion of the letter (see 1. 654^).
writing verses on the God in heaven 965. omnia . . . facti] i Cor. 9. 22.
(de Domino coelesti) than in making 972. diligat . . . annis] Cf. Verg. A.
an earthly god of Erasmus (Cog. E. 8. 517. i. 308). What Odonus here says per-
104 LETTERS OF ERASMUS [1535
te coram ad proximum Pascha, Deo fauente, conspexerimus, com- modius ac iucundius exponemus. Nam etsi iam pridem tibi nos per literas commendatos esse scimus ab humanissimo atque doctissi- mo viro Sinapio Suinfordensi, qui nunc Ferrariae medicinam summa
985 cum laude profitetur, quia tamen eas an acceperis nescimus, ne hospites plane nouique veniamus, cupimus vterque nouas afferre commendatitias Hteras Doctoris eximii Capitonis: ad quem, et aha- rum Hnguarum et sanctae in primis longe peritissimum, hucusque venimus audituri hebraice ; quando nostris in gymnasiis, vt vtrique
990 testamento, ita his etiam Hteris, nullus omnino nec locus est nec honos. Is vero nunc abest reuocatus in patriam a propinquis, ad domestica quaedam negocia componenda. Simul atque vir nostri amantissimus redierit, nos isthuc aderimus ambo ; non ad tuam vmbram sypharque, vt ipse soles appeUare, sed vt promptissimum
995 et fideHssimum coelestis istius animi coUegam, purumque Sancti Spiritus templum, contemplemur : ad quod multi ab vltimis vsque terris, longe cupidius quam ad lacteum oHm Liuium, concurrunt: quod etiam vel semel videre contigisse, proceres summi summae sibi feHcitatis loco ducunt. Quae nobis nisi eadem mens esset, nisi te
1000 visitare, praesertim tam vicini, studeremus, tum vero nobis non Christiani modo, sed ne hominis quidem nomine digni videamur. Quum vel TuUius, probae antiquitatis institutor, iuuenes veHt san- ctam reUgiose colere senectutem: quo etiam nomine moribus Cato laudatissimis tum iUorum tum suam et aequaHum aetatem celebrat,
1005 quum dicit ab optimis quibusque adolescentibus sacram maxime caniciem venerari, dum u in ducendis ac reducendis senatoribus tam frequentes adsunt, dum tanta eos alacritate dies totos ante curiae fores praestolantur. Atque haec quidem ethnici apud ethnicos. Quid iam nobis Christianis primo Dei praecepto ad omnia eademque
loio perfectiora pietatis atque humanitatis officia vocatis agendum, cum Christiano nobiUssimo, deque Christiana Repub. merito quam op- time ? Scimus modestiam tuam ista non morari. Nec ignoramus in Hbris tuis praeclaram pulcherrimamque tui ac pussimam imaginem spectari. Sed summa sit ignauia, ac pene impietas, tam rarum diuini
^°^5 muneris miraculum, dum terris conceditur, non aduertere. Ambo vidimus Bononiae, duobus quidem temporibus, sed plus ducenties, supremos orbis Prmcipes. At nondum vidimus iUum vnum vere rpiaixeyiaTov Koi rpiaTi(j>avov Erasmum, ttoAAcDv avrd^iov aAAcuv. Ad hunc igitur amplectendum dyadfj rvxo accingamur. Tu interea, noster
1020 iucundissime Desideri, in nostram caeterorumque amicorum gratiam sanctissimam senectutem tuam cura dUigenter. Quam tibi Dominus Deusque noster lesus Hteris, theologiae, suaeque Ecclesiae diu seruet incolumem. In eodem semper bene vale, vir incomparabUis, et nos, quod spero facies, mutuum ama. Hoc ipso nobis neque gratius neque
^°^5 optatius succedere quidquam potest.
Argent. anno mdxxxv. t * -, ^^
Tuus ex animo lo. Angelus Odonus.
Des. Erasmo Roterodamo de bonis Hteris, Theologia, Ecclesiaque optime merito. Domino suo maxime supraque vniuersos venerando.
984. Sinapio] For his letter see Ep. extant. 2956 introd. Neither his letter of 1018. ttoAAcov . . . aAAto»'] Hom. 11.
introduction nor that of Capito is 11. 514.
3003] 105
3003. From Christopher Eschenfelder.
Leipzig MS. Boppard.
EE. 219. 12 March 1535.
[An original letter, written by a secretary ; the date, signature and address are added by Eschenfelder. The address is cut off at the ends of both lines. For Eschenfelder see Ep. 879 introd.]
S. P. Magno sum gaudio affectus proximis iam literis tuis, doctis- sime Erasme, quibus cognoui te pristina adhuc et recta praeditum esse valetudine. In ea enim totus sum sentencia, vt putem foelicis- simam fore non rem literariam tantum sed et Germaniam ipsam, si te, suum lumen ac decus, quam diutissime habuerit superstitem. 5 Ego sane non minus gaudeo te vnum foehciter recteque valere, quam meos mihi charissimos, hoc est coniugem et hberos, quos tu quoque (sit gratia tibi) recte valere summopere exoptas. Caeterum non deero Conrado illi vel tui causa quod hunc mihi tuae Hterae com- mendarunt, vbi sese obtulerit occasio. Vnum tamen hoc te vtinam 10 exorare possem, quod eciam antea te per famulum tuum oraui, vt psalmum illum qui mihi prae ceteris placet, 'Beatus vir qui timet Dominum etc, vxor tua sicut vitis etc.', in mei meorumque gratiam iusta interpretacione expUcare non graueris. Quo simul et rem mihi gratissimam feceris, et boni omnes cognoscent me non vulgariter ab 15 Erasmo amari. Bene vale, vir doctissime, diu nobis vniuersaeque Germaniae superstes. Salutat te vxor mea reuerenter atque amanter.
Dat. ex Boppardia 12 Marcii Anno 1535.
D. t. deditissimus
Christophorus Eschenfelder, manu propria. 20
Virorum facile omnium doctissimo, d. D. <Erasmo/ Rotherodamo domino et patrono . . ./
3004. From John Rinck.
Breslau MS. Rehd. 254. 128. Cologne.
EE^. 123. 16 March 1535.
[An original letter, autograph throughout; the address-sheet is missing. For Rinck see Ep. 2285 introd. Although two letters and two prefaces addressed by Erasmus to Rinck have survived, this is the only extant letter from Rinck.]
S. P. Varie tuis affectus sum literis, Erasme multis nominibus charissime, partim nimirum gaudio, partim dolore, vtro vehementius nescio, neutro sane mediocriter. Gaudio quidem, quod suaue illud nostri inter nos amoris vinculum viderim firmius quam vt vllo modo dirumpi possit vnquam per te ; qui possit enim, posteaquam eo in 5 Rinckum es animo vt quiduis boni consulere malis, atque adeo permittere, quam illum amicum amittere ? Nam id minime obscure
3003. I. literis] Not extant, but Ps. 127. 3. Though he did not actually
the letter is referred to in Ep. 2984. comply with this request, Erasmus
9. Conrado] Nyder. See Ep. 2984 did, in 1536, dedicate to Eschenfelder
introd. his De puritate, which is an enarratio
12. psahnum] Probably not Ps. iii of Ps. 14 (Vulg.); see Epp. 3081, 3086. (Vulg.), but Ps. 127 (Vulg.), since the 3004. i. hteris] Not extant.
words 'vxor tua' etc. are taken from
106 LETTERS OF ERASMUS [1535
ipsa tua epistola indicat, quippe qua pro accusatore longe candidis- simum mihi agis intermissi officii interpretem, persuasum habens,
10 id quod maxime volebam, nempe parem et eandem constantem inter nos accipi ac reddi voluntatem, etiam si nihil ititerim scribatur. Neque hoc falsus ; nam quod ad me attinet, qui meo promus sum pectori, citius hercule vastum oceanum aqua quam Rinckum mutuus erga Erasmum suum aflfectus debitaque obseruantia defecerit. Nisi
15 enim sic amantem redamauero, sim profecto quantum viuit homi- num inhumanissimus et proinde dignus quem nemo non e suo contubernio amotum, eiectum, explosum iubeat abire is KopaKas.
lam vero si omnia amicorum communia, quomodo Pythagorae visum fuit, dolore qui non maxitne affligar, postquam maximum
20 amicum afflicta valetudine cognoui et eundem nefaria oblatratorum improbitate molestari ? Dii male faciant belluis iHis quae te con- turbant. Verum optarim equidem chiragram ipsam ac podagram aHosque id genus senectutis sateUites profligatos: quo facto vitiHga- torum phalangem dubio procul facile fuderis, quantumuis aetate
25 prouectus, siquidem bos lassus fortius pedem figit.
Scripsit D. loannes Cocleus, vir, id quod certo scio, tui nominis cumprimis studiosus, nuper ad me de responsione tua aduersus Lutheri calumnias edita per amicos se factum certiorem, in qua dignam iUi abs te tahonem redditam cupiebat, non quod conuitiis
30 delectaretur (sic enim inquit), sed quod vellet eius famam et existi- mationem minui, idque salutis animarum causa. Nae monstrum horrendum Lutherus ab infernahbus Furiis missum in orbem tur- bandis omnibus. Profecto aut ego multum cum multis faUor aut is vnus nobis sementem fecit, vnde tot iam annis — proh dolor! — hanc
35 malorum metimus messem. An non e Lutherano seminario, quod Cocleus noster in confutatione articulorum Monasteriensium hquido ostendit, Zuinghani, Anabaptistae, Melchioriste rehquaeque haereti- corum pestes, indignae quae nominentur, succreuerunt ? Atque hi omnes, vt in multis ad pugnas et verbera vsque dissentiunt, mirum
40 quam in demohenda vinea Domini Sabaoth consentiant, ad diaboli nimirum exemplum suo ipsorum malo quam pluritnos secum in exitium pertrahere cupientes. Proinde non vsque adeo miror equi- dem, mi Erasme, si tibi, homini citra controuersiam incomparabUiter et docto et pio, Christianam rehgionem, et item bonas hteras, in-
45 terire animaduertenti, et cum ipso Heha pro domo Dei zelanti, minus iucundum sit viuere. Atqui rogandus vineae Dominus ardenti- bus votis, vt videat tandem et visitet vineam suam eamque a vulpe- cuHs demoHentibus et exterminatore apro vindicet.
Sed de his hactenus. Porro quod rarius scribimus quam veUes
50 fortassis, noHm negHgentiam aut socordiam in causa esse existimes
8-9. J5?£2 : candidissimam ilf 5. 39. dissentiunt «mpsimt^: dissentiant MiS.
12-13. ™6o • • . pectori] Plaut. Trin. 2918 introd., 2933. gn. I. 2. 44. 36. confutatione] xxi Articuli Ana-
18. Pythagorae] See Adag. i. baptistarum Monasteriensium per J.
25. bos lassus] See Adag. 47 (where Cochleum confutati, Leipzig, 1534. Erasmus quotes Jerome Ep. 102). 37. Melchioriste] The followers of
27. responsione] The Pwrgrofio, pub- the Anabaptist, Melchior Hoffmann. lished by Froben, April 1534 ; cf. Epp.
3004] FROM JOHN RINCK 107
(cupio namque tecum tum saepe tum pluribus), sed quia, preterquam quod grauibus negociis te semper occupatissimum scio, et languidum accepi, quare non debebam, opinor, nugulis nostris oppido inconditis obtrudendis tibi esse molestus. Et si nihil horum, tamen quoties in mentem venit rarum illud tuum ingenium ingeniique dotes plane 55 diuinae, summa omnium disciplinarum scientia cum summa con- iuncta eloquentia, et contra singularis mea inscitia cum pari copulata infantia, a scribendi munere facile deterreor. Ne tamen inofficiosus videar, meque suauissimo tuo colloquio per literas, quando aliter non Ucet, priuem, ipse si par pari volueris referre, magnitudine tua 60 parumper in tergum seposita humanitatem ob oculos ponendam duxi: qua fretus amanter balbutien<tis> feres, spero — immo scio certo certius — quae tua erga me humanitas, candor<em).
Heus, Ecclesiastes tuus a multis, vt qui auidissime, expectatur. Cuius fructum ne diutius inuideas pietatis studiosis, queso. 65
Deus optimus maximus pristinam tibi restituat incokimitatem (si id factum non est), et eandem quam diutissime dignetur conseruare.
Ex Colonia Agrippina, 16 Martii anno ab orbe redempto 1535. loannes Rinckus vere tuus, manu propria.
30053070 To Peter Merbehus and Io. Baptista Laurbntia.
Contra Desid. Erasmvim Roterodamimi Freiburg.
Oratio II, 1537 (a). 18 March 1535.
LB. 1277.
[The letter was first printed by J. C. Scaliger in his Contra Desid. Erasmum Roterodamum Oratio II, Paris, P. Vidoue, 1537 (a). Of this extremely rare book there is a copy in the BibHoth^que Nationale, Paris. We have used a photo- graph suppHed to us by the kindness of Professor M. Bataillon. Leclerc used the Toulouse edition of 1621 (1620) (j3), beheving that no copy of the first edition was in existence (see LB. col. 1421 note) ; Joseph Scahger states that he had a copy, but that he hunted for one vainly in Paris 'apud omnes pedantes', and that he sought out and burnt all copies that he could lay hands on anjrwhere {Scaligeriana, p. 105). In the dedicatory epistle to the book, addressed to Peter Rubrius, J. C. ScaUger states that the letter was forwarded to him by MerbeUus and Laurentia, without any covering letter, and that he received it from his bookseller (presumably Vidoue) on 12 Sept. <i535> ; who insisted on his writing a rejoinder to it; and hence the second Oratio (j3 5-6). Scahger clearly supposes that the letter which he received was that sent in Erasmus' auto- graph to MerbeUus and Laurentia {ibid. p. 47). That it was sent to him by MerbeUus and Laiu-entia seems to be merely conjecture on his part. MerbeUus did not aclaiowledge Erasmus' letter imtil 9 Nov. 1535 (Ep. 3070), when he speaks of it as received 'nuper'. It is difficult to beUeve that, two months before aclmowledging it, he had forwarded either the original or a copy to ScaUger. The messenger who deUvered the letter to Merbelius had, MerbeUus teUs Erasmus, been delayed and robbed— losing both his money and a copy of the Precationes Aliquot sent to him by Erasmus. It seems not unlikely that the thief who took these from him had taken from him Erasmus' letter — or made a copy of it, which found its way to Vidoue.
Scaliger says that Erasmus had left his first Oratio imanswered, out of fear of its author ; that the letter to MerbeUus and Laurentia was written when Erasmus had received a false rumour of Scaliger's death, and was reUeved of his fears, Scaligeri Ep. pp. 34-5. Nothing in Erasmus' correspondence supports these statements. The younger ScaUger states that the second Oratio was provoked by the letter to MerbeUus and another letter, not further specified ; but from what he says it would appear that in the other letter Erasmus had 3004. 62-3. balbutien<tis> . . . candor<em> suppleuimv^.
108 LETTERS OF ERASMUS [1535
spoken of J. C. Scaliger as a soldier, incapable of literature {Scaligeriana, p. 105). He further tells us that he had bought up all copies of his father's Letters against Erasmus — 'qui m'ont couste 72 ecus d'or, 36 doubles pisto- lettes' (ib. p. 106); the Letters referred to are presumably those given in the Tovilouse edition of 1621 (1620).
Peter MerbeHus was for more than twenty years Secretary to Francesco n Maria Sforza, duke of Milan; on whose death he was appointed imperial secretary in Milan (Epp. 3070, 3091). There are extant three letters addressed by him to Erasmus (3039, 3070, 3091). Fourteen impubhshed letters, written by him to Conrad Pelhcan in the years 1540-8, are preserved in Zurich MS. F 47, ff. 39-285. Thirteen letters from him to Beatus Rhenanus, printed in BRE., belong to 1543-6. All are written from Milan, and deal for the most part with pubhc affairs. One of them, however, BRE. pp. 487-8, gives an aceoimt of the burning of supposed heretical books of Erasmus on 29 Jan. 1543. A letter to him from Chr. Scheurl, in German, dated from Nuremberg, May 1540, is printed in SE. p. 238. An intimate friend of Merbehus was Franciscus Calvus, for whom see Ep. 581. 3on, 3032. Laurentia is known to us only from this letter and from Epp. 3070, 3091 : Scahger's references to him are all in cormexion with this letter. Scahger agrees with the Breslau MS. (Ep. 3091) in giving his name as Laurentia (^ ii. 4, 7, 22, 25, 46, Epist. p. 34), though once he has Laurentium (Epist. 43). In the heading to the present letter LB.'s Laurentio is presimiably a conjecture of Leclerc.]
ERASMVS ROTERODAMUS P. MERBELIO, ET lOAN. BAPTISTAE LAVRENTIAE S. D.
Ad vnanimes vnicis literis rescribo : quanquam et alioqui ad com- pendium me redegit chiragra et podagra; aut, vt melius dicam, holagra. Cum a nullo malo minus mihi timuerim, nunc assidua lucta est, et plane capitalis. Ante dies aliquot respondi paucis. Eam
5 epistolam misi ad negotiatorem a vobis designatum. Haec illum fortassis anteuertet. Inhumanus sim, nisi mihi gratum sit vestrum erga me studium. Consultius tamen arbitror istas iuuenum ineptias negligere: quorum tumultus non aHo tendant quam, vt sectarum autores subuerterunt religionem, ita isti perdant studia, quibus se
10 venditant : vtque ex Hteris humanitatis reddant Hteras inhumanitatis, et ex camoenis furias. LibeUum, quem ad me misistis, ante com- plures annos acceperam. In eo nihil video, quod ad me pertineat. Si me faciunt Ciceronis hostem, tota errant via; <(si Ciceronia- norum), qui soH tituhim hunc promerentur hoc saeculo, mihi sunt
15 amicissimi, P. Bembus, lac. Sadoletus, et Andr. Alciatus. Id quod multis Ulorum epistoHs amantissime scriptis declarare possum. Nunc narrant Lugduni excusum Hbrum acidum in me, autore Steph. Doleto ; cuius extant orationes et epistolae, fstomachi II. Libellum )3: Libellus a. 13. si Ciceronianorum suppleuimus, vide j8 20—1.
3. holagra] See Ep. 2997. S^n. leans, and educated at Paris (1520-6)
4. respondi] Neither Erasmus' hur- and Padua (1527-30). In 1530 he ried reply, nor the letters from Lau- became secretary to Jean de Langeac, rentia and Merbelius are extant. bishop of Limoges, French ambassa-
7. iuuenum] In Ep. 3019. 48-9 he dor to the Venetian repubhc. After
speaks similarly of 'ahquot iuuenes a year in Venice he returned to
male feriati qui conspirarunt in France, and on the advice, and with
Itahae et Ciceronis hostem'. the support, of de Langeac, went to
II. Libellum] Perhaps the Cicero Toulouse to study law. At Toulouse
Relegatus et Reuocatus of Hortensius he enjoyed the friendship of Erasraus'
Landus, the nescio quis ab Insiibria of correspondent John de Pins (see
j3 27 (for whom see Ep. 3019. 43^).
18. Doleto] ifitienne Dolet (3 Aug. 18. Orationes et epistolae] The
1508-3 Aug. 1546) was born at Or- volvmae of <I534>.
3005] TO P. MERBELIUS AND I. B. LAURENTIA 109
magis cauendi, quam mouendi.t Eum nondum vidi et, si videro, non
Epp. 928. 3611, 2628 introd.). Tonlouse, the headquarters of the French Inquisi- tion, was of all places the least suited to his free-thinking disposition ; and his speeches and verses soon brought him into trouble with the authorities. In 1534 he was arrested for contempt of the Parhament ; and though re- leased after three days' imprisonment, he foxind himself compelled to leave Toulouse. It was his intention to return to Italy. But he betook him- self in the first instance to Lyons ; and at Lyons he in fact remamed (save for a few brief absences) till his death. At Lj^ons he persuaded Gryphius to print (1534) the first of his books: Stephani Doleti Orationes Duae in Tholosam. Eiusdem Episto- larum libri ii. Eiusdem Carminum libri ii. Ad eundem Epistolarum ami- corum liber. The various items of this book were the fruits of his sojourn in Toulouse. Of the two Orationes, the second had given great offence. The same was true of some of the Car- mina ; and the Epistles also abounded in indiscretions. Grj^hius did not dare put his name to the book, but it certainly issued from his press. In the year following the same printer printed for him a less dangerous work, the Dialogu^, De Imitatione Cicero- niana aduersus Desiderium Erasmum Roterodamum, pro Christophoro Lon- golio. If this book was harmless in the eyes of authority, it succeeded, by a queer paradox, in offending both Erasmus and ScaKger. In 1536 Dolet pubUshed (again with Grj^hius) the first volume of his Commentarii Lin- guae Latinae. But the j^ear ended in misfortune. On the last day of it he was involved in a broil in the streets of Lyons, in the course of which he killed one of his assailants. Even after he had obtained a pardon from the King, he was kept in prison diu-ing March and April 1537. Early in 1538 Gryphius printed for hiin the second volume of the Commentarii — a pro- jected third volume was never com- pleted. The book — Dolefs most con- siderable contribution to scholarship — contains criticisms of Erasmus even more savage than those of the De Imitatione (see i. 1082-7, 1234-7). While Dolet was engaged upon it, the news reached Lyons of the death of Erasmus. Dolet stayed his pen, at col. 151, s.v. pacisci, to render a
generous tribute, in prose and verse, to one of whom he none the less re- cords, truly, that he was not gentle to his enemies. The Commentarii was presented to Francis i ; in retvirn Dolet received, 6 March 1538, a royal privilege for ten years to print books written or translated or edited by himself. The last of his books to bear Gryphius' imprmt is the De re Nauali (1537). The first books in which he figures as both author and printer were the Cato Christianus and the Carminum Libri quatuor. Both of these (1538) he was obliged to with- draw immediately. In this year he married Louise Giraud ; and in the jear following he celebrated the birth of a son by publishing a Oenethliacon, of which he issued at the same time a version in French, L'Avant A^ais- sance de Claiide Dolet. To 1539 be- longs also another work, issued in both Latin and French, Francisci Valesii Gallorxim Regis Fata, covering the history of France from 1513-39. In the same year he printed his Formulae Latinarum locutionuin illus- triorum, the first part of a work abridging his Commentarii — two other parts were projected, but never writ- ten. Already in 1538 he may be presumed to have forgiven Erasmus his sins. For in that year he had printed the Catonis Disticha 'cum scholiis Erasmi'. In 1540 he re- printed Erasmus' De Copia; and in 1542 French versions of the Enchiri- dion and the Exomologesis. The art of translation from the ancient tongues to the vernacular had parti- cular interest for him. In 1540 he printed his La Maniere de bien tra- duire, three treatises designed as part of a greater work, never executed, UOrateur FranQoys. The Orateur FranQoys has the distinction to be mentioned with compliment in du BeIIay's Defense et Illustration de la Langue FranQaise. The year in which he printed the translations of Eras- mus, 1542, was an imlucky and indeed fatal one. To it belong an edition of the works of his friend Marot, a re- print of Rabelais (which lost him Rabelais' friendship), a French trans- lation of the New Testament, and other books 'dampnes et reprouves'. In Aug. 1542 he was arrested for dis- seminating heretical books — those of Erasmus are particularly mentioned.
110 LETTERS OF ERASMUS [1535
20 est animus respondere. Est Lo[n]gus quidam, cui nunquam visus sum : qui non calamo, sed lingua nusquam non proscindit Erasmum. Ab hoc, quia ii, quorum benignitate fouetur, mihi sunt amici, scribunt aUum subornatum Vratislauiensem, cuius libellus volitat per totam Italiam: nondum, quod sciam, excusus. Ad me Roma
25 missus est manu descriptus: nihil vnquam legi stohdius. lulius Scaliger Lutetiae edidit in me Orationem impudentissimis mendaciis ac furiosis conuiciis differtam : cuius tamen ipsum non esse autorem multis ac certis argumentis compertum habeo. Sed hoc calciamen- tum ab alio mihi non ignoto consutum ille induit. Cum taUbus
30 ingeniis luctari non est animus, nec expedit. Idem a vobis fieri veUem. Querunt antagonistas. Si adest Augustinus ScapineUus, qui nuper ad me scripsit Ferraria, quaeso, vt homini meo nomine salutem dicatis, e<s>t quidem de meUore nota: nihil enim vnquam pectore iUo vidi candidius. Vobis precor omnia laeta.
35 Apud Friburgum Brisgoiae 18 die Martis. Anno a nataU Serua-
toris 1535.
. , Erasmus mea manu.
A tergo,
A monsieur ScaUger demeurant a Agen.
3006. From John Caesarixjs. Breslau MS. Rehd. 254. 43. Cologne.
29March <I535>- [An original letter, autograph throughout. The year-date can be supplied from the mention of Dolefs Dialogus (attacking the Ciceronianus) which appeared early in 1535. The letter was printed in Zeitschrift des Berg. Gesch. Ver. XXX, 1894, p. 209 f. For Caesarius see Ep. 374 introd.]
SALVTEM ESr CHRISTO lESV DOMINO ET SERVATORE NOSTRO.
ExPEGTO responsionem tuam ad Ubrum Stephani Doleti plenum conuicus. Sed aUud et nouum imminet tibi beUum a Chartusianis nostris, qui superiore hyeme quendam apud nos virum satis eruditum
3005. 20. longus a LB. correximus. 23. Vratisliniensem a correxit LB.
29. induit scripsimus: inquit a LB. 33 et a LB. correximus. 37. manu
mea jS.
Condemned in Oct. 1542, he was sage in which they occur) sufficed to
pardoned on 23 Jvme of the year convict him of 'blasphemy' — one of
following. But in Jan. 1544 he was the three coimts on which he was
re-arrested. Efiecting his escape early condemned to die. He was burned at
in that month, he remained at large Paris in the Place Maubert on 3 Aug.
untD. September; contriving during 1546.
this period of hberty to pubhsh Le The authoritative Life of him is
Second Enfer, the story of his second that of R. C. Christie, London, ed. 2,
imprisonment — ^he had not had time 1899, written with a good deal of
to write the history of the first ' hell ' theological animus. It contatns a fuU
in 1543. With Le Second Enfer he bibhography of Dolefs works, some
printed French versions of the Pla- of which are of great rarity .
tonic Hipparchus and Axiochu^. No 3005. 20. Lo[n]gus] See Epp. 2568.
work of Plato had appeared in French i^n, 2716. 9n, 2906. i^n.
before. Dolet did not know Greek. 31. Scapinellus] See Ep. 1169 in-
The Axiochus is probably not a work trod. The letter mentioned is not
of Plato. But three words in Dolefs extant.
rendering of it which are not foimd 3006. 3. quendam] We do not
in the original Greek (though they know who this is.
add nothing to the sense of the pas-
3006] FROM JOHN CAESARIUS 111
subornarunt, qui aduersum te scriberet super opinione authoris operum illorum, quae nomine Dionysii Ariopagitae circumferuntur. 5 Demirantur plurimum apud nos probi eruditi homines quid illi in mentem venerit vt talem subiret prouinciam, cum potius te magnis praeconiis vbique commendaret, vt a quo magnam suae eruditionis partem accepit. Sed
qiiid non mortalia pectora cogit lo
Auri sacra fames ?
Ego, mi Erasme, perpetua aegritudine grauiter molestor, in- terimque calculi malum me non parum torquet. Audio te illo malo liberatum : qua de re plurimum tibi gratulor. Aduersus quod malum si habes aliquod praesentaneum remedium, id oro ne me celes. 15 Calculus is in sinistro rene haeret, et aHquando per harenulas inter mingendum descendebat, id quod nunc et per ahquot menses raro video. Sic optamus senium, vt interim multa mala nobis asciscamus.
Libellum tuum de praeparatione ad mortem quotidie fere in manibus habeo ac lego. Vix effari possum quantum is mihi animum 20 dederit ad moriendum, cum Ule iusserit qui vitam nobis dedit. De quo libello soleo apud amicos narrare talem illum esse vt videaris per ipsum te superasse ipsum, qui in aUis aHos plerumque supera- ueris. Bene vale.
Coloniae quarto calendas AprUis. 25
loannes Caesarius ex animo tuus.
Magno Erasmo Roterodamo viro vndecunque doctissimo amico suo incomparabili et praeceptori apprime obseruando.
3007. From Francis RupiLnjs.
Breslau MS. Rehd. 254. 130. Rome.
LB. App. 377: EE2. 125. 29 March 1535.
[An original letter, autograph throughout; the address sheet is missing. Leclerc, following Fecht (see vol. iii, p. xxiv), printed only portions of the letter in LB. His text presents a few small variants, which we have neglected.]
{S.) D. Quid proximis Hteris ad te, eloquentissime vir ac aeui nostri summum decus, scripserim, non satis memor sum, nisi quod ea tibi significare volebam quae mihi dominus Ambrosius a Gump- penperg commiserat, sperans illum ahquid consiHi tenere, quo
3006. 5. Dionysii] Erasm\is in his N.T. 1519, p. 225, LB. ix. 917; Ep,
N.T. i5i6(Actsi7,p. 394)hadfollowed 118. 22n.
Valla in questioning the authenticity lo. quid] Verg. Aen. 3. 57.
of the Dionysian writings (see Ep. 3007. i. proximis] No letter from
1620. 67—70). These writings had RupiUus is extant except the present
been accepted as genuine by Colet, letter. From Ep. 2929. 30 it would
on whose theology they had exercised seem that Rupilius intended to write
a profovind infiuence. Grocyn had to ErasmusinApril 1534; hecertainly
accepted them at first; but while in wrote to him sometime before loDec.
the midst of a course of lectures on 1534 (Ep. 2983. 91). The letter of Ep.
the Hierarchia Coelestis had become 2983 is possibly that here mentioned. convinced of their spuriousness. See
112 LETTERS OF ERASMUS [1535
5 fortunae atque dignitati tuae magna fieret accessio, atque id ita euenire magnopere certe optarim. Scribendum autem tum mihi fuit valde celeriter, vrgente veredario, qui impatienter expectans abituriebat, atque inde forte factum est <vt> meae visae fuerint frigidiores literae. Vt meum erga te obseruantissimum animum mutem, nullius
10 viperae adflatus efficere potest. Quam de te honestissimam atque reuerentissimam opinionem teneo, non mutabili aliquo adfectu, sed ex meritis absolutissimi tui ingenii incorruptissimaeque tuae vitae consilio atque iudicio c[o]epi, mordicusque quoad viuam retinebo, eritque mihi semper amabilis, honorandus ac reuerendus meus
15 Erasmus, quem vt clementissimus Deus nobis quam diutissime seruet saluum et incolumem, ego precari non desino. Doleo autem vehementer morborum saeuitiam tibi molestiorem esse solere, per quam (vt ex praepositi Choleri, viri praestantissimi, hteris cognoui) factum est quominus nunc Ratione Concionandi, quam ahoqui
20 pubhcaturus fueras, fruamur. Vt morbi ilh iubente Deo tecum perpetuas inducias instituant, magnopere opto.
Berus theologus ante paucos dies Romam venit ; cui quid me facere velis, exphcaui, eique me omnibus meis officus totum obtuh et addixi, neque quicquam o[b]missurus sum quo me iUi gratiiicari posse
25 existimauerim. Ago tuae erga me beneuolentiae immensas gratias, qua me domino a Gumppenperg commendare dignatus es pluribusque adhuc alus commendare cupis. Testaris hac re mihi incomparabilis amici ac patroni erga me animum, quem vtinam vlhs meis officiis tecum mereri possem ; obsequentissimi tibi chentis in me studium
30 atque fidem facile probarem.
De sacerdotiorum venatione quae in hteris Gumppenpergu ludis,
8. vt suppleuimtis. 13. c§pi MS. correximus. 24. obmissurus
MS. correximus.
5. fortunae . . . accessio] Odonus in fact entertained when Ber went to
(Ep. 3002) had heard from persons of Rome it is diflficult to say. The man-
credit visiting Strasbourg from Rome ner in which Gumppenberg pressed
that the new Pope destined Erasmus his interests plainly irritated him (see
for the cardinalate, accompanied by I. 3in). That his name was con-
an adequate 'census'; and he men- sidered at the great election of cardi-
tions the favour in which Erasmus nals in May, there is no evidence
stood with 'the greatest cardinals' except what Erasmus himself says.
(who would include, besides Gump- 9-16. Vt meima . . . desino] For
penberg, Merinus and Pucci ; see Ep. Rupilius' enthusiasm for Erasmus,
3011). The Pope's own promises, as see Ep. 2716. 214-15.
expressed in Ep. 3021, are sufiSciently 17. morborum saeuitiam] See Ep.
vague. In Ep. 3033 they materiaHze 2987 ; cf. Epp. 2953, 3000. There is
in the offer of the provostship of no letter extant from Erasmus to
Deventer. The provostship, Erasmus Choler later than 19 Feb. 1534 (Ep.
persuaded himself, was intended to 2906), except the Responsio ad P.
supply in part the census necessary Cursii defensionem.
to the cardinalate; in Aug.-Oct. 1535 22. ante paucos dies] The letter to
he speaks to Latomus, Tomiczki, Paul iii, which Ber carried, is dated
Choler, and Goclenius as though the 23 Jan. (Ep. 2988). But see Ep. 3001.
offer of the purple was a settled thing i8n; cf. Ep. 301 1. i8n.
in Rome (see Epp. 3048-3049, 3061, 31. hteris Gumppenpergii] Not ex-
3063, 3066); and Tomiczki at any tant. Erasmus had evidently written
rate takes what Erasmus tells him to Rupihus, ridiculing the way in
seriously (Ep. 3066). Erasmus refused which Gumppenberg was pressing his
the provostship. ^Tiat ambitions he (Erasmus')interestsat Rome. Hehad
3007]
FROM FRANCIS RUPILIUS
113
sunt plane, vt scribis, sunt magni hic Molossi qui rictu et hiatu im- menso inuadunt et deuorant quancunque obuiam praedam, nobisque imbecillibus catellis nihil sinunt rehqui. Habet praeterea illa venatio suas artes ahasque virtutes quam quarum ego hactenus studiosus 35 fui, quibus nisi quis vtatur, haud facile fauentem Deham experitur. Quominus ilhs vtar, multa obstant. C[o]epi tamen interim, dum Ro- mae fui, duos canonicatus, vnum cathedrahs ecclesiae Ratisponensis, alterum cathedrahs ecclesiae Brixinensis, atque hos quidem magis hberahtate clarissimi ac magnifici viri, domini loannis Paungartneri 40 nostri, qui opes suas in bonorum virorum vsum paratas habet, quam gratia pontificis. Agnoscit hic pastor balatum ouium suarum, scihcet famiharium descriptorum, cognatorum, nepotum, ofl&ciahum, inter quos quum ego non numerer, vocem meam non agnoscit. Nihil tamen adhuc ab eo pecu, ideo de surdi[bu]s ihius ad vocem meam 45 auribus vere conqueri non possum. Quid tamen mihi hinc sperare hceat, mores Curiahum me satis admonent. Cupiditate inexplebih non sum. Ego nunc facile contentus ad sacerdotia obtenta me reciperem, nisi coUegiorum Lllorum statuta a percipiendis inde fructi- bus me suspenderent. Statutum itaque mihi tempus expectandum 50 erit. Tum ad studiorum quietem rehctis Romanae curiae negotus omnem vitae meae rationem reuocabo, quam vt Opt. Max. Deus quandoque mihi fehcitet, praecor.
Est quidam Romae, vt mihi videtur, satis annosus sacrificulus qui
37. C§pi MS. : correxit LB.
written to Gumppenberg himself, complaining (Ep. 3048. 92n ; cf. Epp.
2993, 3050).
36. fauentem Deliam] See Ep.
3011-
40. Pamigartneri] Rupilius was liv- ing in Italy as the tutor of Paungart- ner's sons ; see Ep. 2867 introd.
43. nepotum] See Ep. 2998. ^on.
54. Est quidam] Peter Cursius (Pietro Corsi) of Carpi. The date of his birth and death are ahke un- known. Rupihus calls him 'satis annosiis'. In the Defensio (I i t°.) he speaks of himself as a very much yovmger man than Erasmus. (Eras- mus' age, however, he puts, perhaps maUciously, at ' about eighty ' : B 4 ro. ) His earUest pubUcation belongs to 15 10, when he wrote a Preface to the Historia illustrium Romanorum pub- Ushed Ln that year at Rome. In 1512 was printed, also at Rome, Cursii Panegyris defedere inter lulium Pont. Max. et Hispanum Regem. Among his contemporaries he enjoyed repute as a poet. He pubUshed in 15 19 (Rome) a poem Petri Cursii lacrimae in cede N. Cursii germani vnici. In 1524 he contributed two poems to the coUection Coryciana, a beautiful book edited by the papal secretary Blosius 452.11
45. surdibus MS. : correxit LB.
(see Ep. 3021) in honour of lanus Corycius (Giovanni Coricio) (Rome, <L. Vicentius & L. Perusinus)). In the year foUowing he pubUshed Petri Cursii Poema de Ciuitate Castellana Faliscorum non Veientium oppido (Rome 1525, reprinted in Italiae illus- tratae Scriptores, Frankfurt, 1600); dedicated to Peter MeUinus, with a prefatory poem by luUus Roscius Hortinus. In 1529 he printed at Paris a poem rumiing to more than three hundred hexameter verses, entitled Roma ad humani generis Seruatorem. Four of his shorter poems are printed in Matt. Toscanus' Carmina Illus- trium Poetarum Italorum (Paris, 1577), vol. ii, pp. 203-4 ; the first of these has for subject a plane-tree in the ViUa Roscia ; the second is addressed to Paul III ; the third commemorates the death of Card. Campegio ; the fourth is upon the flood which fol- lowed the Sack of Rome in 1527. These four pieces are reprinted in De- litiae CC Italorum Poetarum (Frank- furt, 1608), together with the Roma ad . . . Seruatorem, and epitaphs on John Manardus and (Bemardinus) RutiUus (ti537) (vol. i, pp. 164 ff.); the second volume of the Delitiae contains also verses addressed to
114
LETTERS OF ERASMUS
[1535
55 contra te Italiae defensionem suscepit scribere nuncque edere. Qui Italiam magna abs te ignominia adfici putat, quod in adagio, Mico- nius Caluus, scripseris illam solere raros bellaces producere. Sunt excusi quaterniones quinque quas libenter qualibet redemissem pecunia, sed nulla mihi ratione id facere licuit. Transmisissem illos
60 e vestigio ad te. Descripseram tamen primum quaternionem — magna id difficultate obtinueram — eumque ad D. praepositum Cholerum destinaui, nihU dubitans quin ea omni de re ille te abunde certiorem fecerit. Refert mihi dominus a Gumppenperg pontificem inhibuisse, ne pergat edere, haeretque editio imperfecta, miserque
65 ille sursum et deorsum oratum cursitat, vt ei liceat dulces suas nugas, tot annorum labores, edere. Venit expostulatum cum Gumppen- pergio, quod ille sit in causa, cur prelum in opere suo cesset, eumque tanquam negociorum tuorum soHcitatorem hoc apud pontificem procurasse: quod tamen falsum est. Docti (vt audio) rident inque
70 dehtiis habent hominem. Scripserunt nescio qui ad illum ex tuo
Ciirsius by John Pierius Valerianus (p. 334). Cursius' name concludes the catalogue of poets in the De Poetis Urbanis of Franc. Arsillus, a poem written for Paulus Jovius and printed in Coryciana. Paulus Jovius prefixed an elegiac couplet by Cursius to his Moschouia (Regionum . . . Descri- ptiones, Basle, Petrus Perna, 1577, p. 81); and in his Elogia Virorum in literis lUustrium (Basle, 1577, pp. 153, 178) included elogia by Cursius on Jo. Manardus and RutiUus Coloniensis. Writing of him in his early period, LiHus Gyraldus offers the following criticism of his poetry : ' Petrus Cur- tius, et ipse ex Marsis, vrbe Romana donatus, quaedam in dies audacter magis quam parate moUtur; vix sperandimi est eum aetate et bonorum amicorum consuetudine matmritatem consecuturum ' (De Poetis p. 43, 17- 21, ed. Wotke, 1924).
In the spring of 1535 Ant. Bladus printed for Cursius at Rome Petri Cursii Defensio pro Italia ad Eras- mum Eoterodamum, the book of which RupiUus speaks in the present letter ; the Preface is dated 24 Nov. 1534. RupiUus' statement that the Pope endeavoured to prevent the pubUca- tion of the book is repeated by Eras- mus in his Responsio (Ep. 3032. 573- 4), in reUance, no doubt, on RupiUus. But despite the Papal ban (if there was one) the book, dedicated, in fact, to the Pope, was in Erasmus' hands in, or before, the first week of May (Epp. 3015-16). Bladus, who printed it (very iU), was at a later date Printer to the ApostoUc Camera (im- pressor cameralis) ; he had printed for both Stimica and Sepulveda. Of
Cursius Erasmus speaks, in his Re- sponsio, with respect — Ctu-sius is, he thinks, 'minime malus, (fnXonaTpis, Latini sermonis copia non infeUciter affluens' (Ep. 3032. 26-7), but he has the misfortime to belong to the circle of Roman clergy who are primarily men of letters and of the world : ' Existimo Cursium hominem esse pium, sed studio et vsu nitide loquendi Christimi lIU non venisse in mentem' (Ep. 3032. 301-3). In Ep. 3127 he describes him, more contemptuously, to Mel- anchthon as 'de nvunero vicarionmi sacrificulorvun '. Gumppenberg depicts Cxirsius as the tool of clever men who think him a fool (Ep. 3047). But his name mostly appears in connexions which suggest that he enjoyed genuine repute in Vatican circles and in the Roman academy. With Blosius, Ro- mulus Amaseus, Cardinal Rodolfi and others, he figures in a catalogue of ItaUans distinguished in Uterature in Sabinus' In M. A. Plauti aliorumque . . . calumniatores Apologia (Basle, 1540), p. 118. In the Defensio he him- self catalogues (fo. H^) 'innumera- bUes ItaU disertissimi ' (among them Blosius, Fabius Vigil, luUus CamU- lus, Marius Volaterranus, Cardinal RidoUi) whose talents may chaUenge, he thinks, comparison with those of Erasmus, and many of whom are Ukely to be offended by Erasmus' contempt for Italy and the ItaUans. He seems to have enjoyed the special patronage of Cardinal Ridolfi (De- fensio fo. B^).
56-7. adagio Miconius Caluvs'] Adag. 1007.
58. quinque] The extant text runs to 10 quires.
3007] FROM FRANCIS RUPILIUS 115
nomine epistolam qua rogas eum, ne apologiam illam edat. Hanc ostendit Gumppenpergio, qui negauit tuam esse ; et ipse hoc verum esse intelligit, et ob hoc quosdam suspicione notat, in quos vult stylum vertere. Est homo qui fruitur insania sua, qua etiam damna- tur apud omnes. Quare non est vt hinc vllam concipias molestiam. 75 Quicquid haec comoedia nobis vltra pariet, proxime ad te perscribam.
VigHum nostrum suffragio nacionis Burgundiae in. adsessorem imperiahs camerae adlectum esse hbenter audio ac valde gaudeo. Meretur eruditio aequissimumque eius ingenium hoc officium, quod non dubito quin ita sit gesturus vt inde ad maiores dignitates et 80 administrationes firmissimos ac certissimos gradus sibi struat. Deus illi bene vertat.
Noua nobiscum dicuntur: Imperatorem nostrum proximo mense Ln Itaham NeapoHm venturum, idque ita futurum credo. Dicitur et Turca a rege Persarum magna clade adfectus omnibusque tor- 85 mentis beUicis exutus, tenerique ita obsessus vt non euadere nisi per longissimas itinerum ambages, et illas quidem difficiles et pericu- losas, possit. Ferunt et Phihppum quendam Doriam paucis nauibus HeUesponti (ni faUor) angustias ita obsedisse vt grauissima fame ConstantinopoUm aUquandiu presserit, deinde vero acta praeda tri- 90 ginta nauium ac trium miUum hominum in SicUiam redUsse. AUoqui dicitur Imperator longe instructissimam classem in Africam contra Barbarossam Tunesium nunc missurus ; quae vt nobis laetam opta- tissimamque referat victoriam, Deus faxit.
Me tibi, clarissime vir, vnice commendo tibique valetudinem 95 optimam precor.
Romae, xxix die MarcU anno salutis Christianae m.d.xxxv.
Reuerendae ac clariss. T. D. deditissimus
Franciscus RupUius.
3008. From Loms of SpmuLA.
Breslau MS. Rehd. 254. 140. Genoa.
EE2. 151. 8 AprU 1535.
[An original letter, autograph throughout. The year-date is confirmed by Cog. E. i. 311 (written 15 July 1535), from which we learn that Erasmus had mentioned this letter to Odonus and Philaenus, who asked Cognatus for a copy of it.
In Odonus' letter to Erasmus (Ep. 3002. 641), written earher in the same
3007. 71. epistolam] App. xxiv. to receive him in Rome; the visit to
77. suffragio] He owed his appoint- Rome took place on 5 April of the
ment to Matt. Held (see Ep. 2767, year following. See Epp. 3047, 3055,
VZE. 63 (p. 182)). 3071, 3073, 3078.
83. proximo mense] The Emperor 85. Turca] Suleiman the Magnifi-
did not in fact come to Naples until cent, on 15 Oct. 1535, was defeated
25 Nov. But reports that he was by the Persians at the battle of
coming iromediately to Italy con- BechHs. Cf. Epp. 3075. 36n, 3119. 29n.
tinued throughout the simimer and For English comment on this event,
autimm. On 15 Sept. Chapuys re- see Brewer viii. 315, 438.
ported that he had left La Goulette rege] Damas.
on 17 Aug. for Sicily, and that he 88. Phihppum] Nephew of Andrea
was expected at Naples towards the Doria.
end of August (Brewer ix, 15 Sept. 92. classem] See Epp. 3008. 267-8,
1535)- In August the Pope arranged 3009. 45^.
116 LETTERS OF ERASMUS [1535
year, Louis of Spmula is mentioned as a Genoese of position and talent, who was among Erasmus' Italian admirers. From the superscription to the present letter it is clear that he belonged to the Genoese branch of the ancient and wealthy Spinula family. From the letter itself we learn that he was a son of Stephen Spinula, and that he had a brother, Pascasius, who had died in England some five years previously. The work in two volvunes on the pohtical development of Genoa (if that is what is meant by cle institutione), which he wishes to submit to Erasmus' criticism, presumably remained impubhshed. There are extant, however, two letters addressed by him to Dantiscus, from Genoa, 13 Sept. 1530 and 28 Jan. 1531, printed in Zs.f. d. Geschichte Ermlands 5. 430 ; these we know only from EE.
Pascasius Spinula is no doubt to be identified with the person of that name who was a merchant in London in 1528; see Brewer iv. 4006, &c. (with two letters from Pascasius to Wolsey). From 11. 63-6 it would seem that on some occasion Pascasius' commercial affairs had taken him to Freiburg, where he had visited and shown politeness to Erasmus. Brewer records the names of other members of the Spinula house, whose business seems to have had wide intemational connexions.]
LVDOVICVS E SPINVLABVM FAMILIA, PATRICIVS, ERASMO ROTERODAMO S. D.
CoMMODiOREM sane multo quam habebam occasionem mihi dari expectabam, Erasme doctissime, qua te literis apellarem meis vel potius, vt verius dicam, interpellarem, id est, eo eruditionis veni- re[m] vt, si tu minus meis Hteris oblectari posses, saltem ne iis
5 legendis ea afficereris molestia, vt ab earum statim lectione tanquam a scopulo tibi fugiendum esset. Sciebam enim eam interpellationem quae nihil omnino haberet quod hominem ad se legendum allicere posset, non modo intempestiuam, sed molestam etiam fore, prae- sertim tibi qui grauissimis in studiis semper occupatus ne horam
10 quidem non minus nobis quam tibi frugiferam praetermittis. Sed cum viderem me multos iam annos hac spe deceptum, vt etiam, quo magis mihi videbar non nihil in dies proficere, eo minus mihi hac in re satisfacerem, cumque ea te esse in omnes humanitate de multis a te istinc venientibus audirem vt neminem qui te adeat non humanis-
15 sime excipias, consUio adiuues, vel rudium hominum epistolas modo amice scriptas Hbentissime perlegas, facile mihi persuasi in re prae- sertim tam honesta non esse diutius cunctandum, malens quidem in hanc peccare partem, vt tibi temerarium videri possit, si tamen videbitur, hominem non solum de facie, sed etiam nomine tibi
20 prorsus incognitum, adde bonarum Hterarum expertem, ad te, tan- tum virum, scribere quam nunquam meum in te amorem tibi cae- terisque testatissimum reHnquere ac tibi vel potius aetati nostrae ad meam vtUitatem non gratulari, mihi vero de tanta tui ingenii tum feHcitate tum etiam bonitate non gaudere, qui nihil ahud dies
25 et noctes cogitas ac moHris quam <vt> sentiant omnes non te tibi, sed caeteris natum, nec frustra natum. Quo quid feHcius potest tibi contingere ?
Equidem ausim affirmare eos a Deo optimo maximo maxime omnium amari, quos non suae, sed communi hominum vtiHtati natos
30 tandem videmus. In quo ipse prae caeteris tantum inuigilas vt nemini illud in te, quod fere in omnes, Hceat intorquere : Poteras has horas etiam non perdere. 0 te feHcem quem vnum ex omnibus eo
3-4. vewixem. MS.: correximus. 25. vt suppleuimus.
3008] FROM LOUIS OF SPINULA 117
munere dignum Christus opt. max. esse voluit! Multi quidem sunt inuenti, nec indocti homines, qui totam vitam in hteris egerunt. Eos conferat aUquis tecum, desidiosissimi atque ineptissimi sane 35 reperientur. Adde multos miro silentio, quo nihil potest esse magis contra officium, aetatem longo otio consumpsisse. Tu vero plura mihi videris scripsisse quam aUi pene legerint. Pro Deum immortalem, quot et quanta volumina vbique gentium aut tuo Marte aedita aut tua correctione adhibita aut ex graeco mira dexteritate ac fide in 40 latinum versa in tuo nomine apparent ! Totam fere ItaUam peregri- nandi gratia adiui, refertissimas vbique bibhothecas tuorum hbrorum comperi et, si quid ad rem pertinet, vt certe pertinet, emptorem maxime inuenientium. Quid in Germania, quid in GaUia, Britannia, Hispania, quid demum toto in reUquo orbe ? Vt pene incredibile sit 45 omnibus eam Ubrorum copiam ab vno homine potuisse proficisci.
0 feUx ingenium, 0 virum dignum qui nostra in ciuitate, quo te amore prosequuntur Ligures, nascereris! Vt aUos breuitatis causa omittam, quid de Stephano, patre meo, dicam ? Quo amore, qua beneuolentia ac obseruantia in te erat cum antea tum lecto tuo 50 MiUtis Christiani Enchiridio non multo ante in lucem aedito! Cum esset ei aUatum a fiUo ex Hispania — iam tum eius opinione in coelo eras — tuam doctrinam vt soUdam ita omnibus salutarem praedica- bat, De te semper honorificentissime loquebatur, tua scripta nun- quam fere e manibus deponebat, cum ob multas causas tum quod 55 PauUnis sententUs, quibus ipse plurimum delectabatur, abundarent ; quas qui negUgeret, non sane occurrebat quomodo ille sacris Uterite eruditus videretur. Quin etiam affirmabat sine eo instrumento neminem, quid dulcedinis aflferat sacra lectio, vel tantiUum gustare posse. Ad quod ipse ita adhaeres vt nuUo vnquam tempore ab eo 60 diueUi possis. Quid mirum igitur, si tanta et sententiarum et studio- rum simUitudine cum patre coniunctus et a patre et a fiUo, immo fiUis, ameris ? Fama est enim hic fratrem — Pascasius erat ei nomen — dum istic negotiaretur, dedisse operam vt te non solum viseret, sed quibus etiam pro tempore potuerit honoribus, honestaret, cum id 65 sua sponte, tum cognita in te patris per Uteras beneuolentia. Qui si diutius vixisset — quintus hic annus agitur, cum in Britannia pestifero iUo morbo diem suum (0 rem acerbam) obiuit — profecto nec mihi nec patri in te amando cessisset.
Nondum excidit nec quoad viuam excidet, vt ad patrem redeam, 70 cum esset ei renuntiatum te breui, quo tempore eras Lugduni, veUe, vt multas, nostram quoque vrbem voluptatis gratia inuisere, quantis incesserit laetitus, quibusque precibus a dUs petierit vt, antequam ex hac vita discederet, Uceret ei in sua vrbe atque adeo in suis tectis Erasmum iUum, iUum inquam toti orbi notissimum, videre, nec posse 75 nium diem immaturam mortem subsequi; quasi diuinaret, id quod sane (pro dolor) euenit, fore vt ex hac vita breui nec sine maxima et patriae et filiorum iactura migraret. Quid quod iam ea hospitaU- tatis officia in animo voluebat, vt nesciam an apud Scipionem Panaetius honoratior fuisset, charior vero nuUo modo ? Quid si 80
71. Lugdiini] The reference is to Erasmus' journey to Italy took him the year 1506: in August of that year through Lyons: see Ep. 194 introd.
118 LETTERS OF ERASMUS [1535
postea infinitam pene copiam librorum tuorum in lucem aeditam nec sine maxima omnium admiratione vidisset ? Ea quidem in te amoris accessio facta esset vt nihil certe ad id addi ampUus potuerit. De quorum elegantia et vtOitate cum satius sit sUere quam pauca 85 dicere, sUentio praeteribo. Illud certe, etiam si velim, praeteriri minime potest, non id tibi quod multis accidere, qui, vt recte sen- tiant, tamen id polite eloqui non possint ; te vero maxima felicitate vtrunque assecutum nemini dubium videri queat. Ita enim rei nouitate et dicendi facundia legentem delectatione afficis vt nuUa
90 vnquam eum tuae lectionis sacietas capiat. O feHx (vt iterum dicam) ingenium! 0 si ad tuam imitationem plures accenderentur, quam meHus nobiscum ageretur! Etenim quam miUti tua doctrina ad meHorem viuendi viam iam peruenere, quam multi posthac per- uenturi! Facio quidem ex me et ex multis quos noui coniecturam,
95 qui vbi legi cum aHos <Hbros> tum praecipue Enchiridion iUud tuum, sentio me, vt breuissime dicam, aHum hominem, id est, iateriorem, vt ipse appeUas, prorsus induisse. Fateor Ula omnia in plurima sacrarum Hterarum lectione velut a fontibus potuisse hauriri. Sed cum ea maxime sparsa et multis in locis subo<(b>scura per te et in
100 compendium et ad perspicuitatem redacta sint, multo faciHus cuiuis vel negotiis obruto vel mediocriter erudito sese offeruht. Hoc itaque abs te effectum est, vt nemini iam non Hceat per te, duce Christo, rebus suis optime consulere et coelestem iUam patriam, in qua beati aeuo sempiterno fruamur, ingredi.
105 Quid autem aUud in CoUoqmis iUis tuis famiHaribus, nec sine iocorum summa varietate, post Latini sermonis vtUitatem quaesisse videris nisi, vt in quotidiano pene sermone ac famUiari, et quo in amicorum congressu vti solemus, patefactis hominum deceptionibus [et] sub nomine pietatis sibi, vt lenissime dicam, consulentium salu-
iio tarem viuendi viam plane cognosceremus cognitamque alacres in- grederemur ? Quantum itaque tibi debeamus, qui quod erat nobis per nos cernere difficUHmum — decipimur enim specie recti — tu ita aperuisti vt a reHgionis simulatione nihU nobis posthac timendum sit! AHorum, ne videar aHquid tuis auribus dare, facio iudicium; a
115 quo quidem tantum absum, vt verear etiam quas doctissimorum hommum consensu mereris laudes attingere.
Quid in Moria Ula tua, quae non nisi ad homimmi iocos nata videtur, quam multos UHc ludendo hominum errores inuestigas, inuestigando carpis, carpendo tacite fugiendos admones! Nam quid
120 vtUius aut iucundius quam in eo Hbro quenque suum genus stultitiae probe cognitum habere (vt feHx sit iUe qui minimis vrgetur, vt ait Flaccus) ? Quo plane cognito quis non humanae feHcitati credere desinat, honores atque fastus pro nihUo ducat, in Deo omnem spem coUocatam habeat ? Cuius aeditionis tametsi dicis te poenitere, non
125 tamen efficies vt nos eam legisse poeniteat, nisi in eo forte culpa non vacas quod, dum Moriam ipsam tanta facundia facis loquentem, periculum sit ne huius lenocinus capti reHcta sapientia stultitiam amplectamur. Sed ipse videris. Deinceps tamen ita aeditam, cum
95. libros suppleuimus. 99. suboscura MS. : correximus. 109 et seclusimua, 122. Flaccus] iSot. I. 3. 69.
3008] FROM LOUIS OF SPINULA 119
rationibus tum multorum sapientum exemplis, contra maleuolos qui illud genus scribendi Christiano homini interdictum volunt defendis, 130 vt magis possit eos poenitere in Moriam esse inuectos quam te eam iocandi gratia composuisse,
Admoneret me locus vt ad tuas laudes venirem deque aliorum librorum vtilitate dicerem, quae tanta est vt non possit esse maior. Sed quia longe facLlius erat mihi initium quam finem inuenire, 135 iccirco supersedendum putaui, cum praesertim vel ab iis quos supra memorauimus, reliquorum omnium vtiUtatem, velut leonem ab vn- guibus, vt aiunt, cuiuis facile contemplari liceat. Dixerit tamen aliquis: Quid haec multa de Erasmo tam pleno ore, cum a multis, nec indoctis, et multis in locis, reprehendatur, eiusque non minus 140 reHgio quam eruditio desyderetur ? Perinde ac si aHquis vllus in- uentus sit qui acerrimos inuidiae morsus potuerit aHquando efifugere. Verum tamen quid est, in quo tam facile possim respondere ac, vbi reprehenditur, Erasmum meum defendere, immo istos et maleuo- lentiae et ignorantiae conuictos redarguere ? Sed cum ab eo suis in 145 locis maleuoHs omnibus responsum sit, vt facUe appareat qui de- mum sint, seruum pecus et fruges consumere nati, superuacaneum duxi illa saepius commemorare. Sed pulchrum sane est nonnuUorum temeritatem ac insolentiam perspicere, partim eorum qui, si quid eruditius quam veHnt abs te profectum legunt, audent tamen dicere 150 non esse tuum, cum tragoedias iUas Euripidis, quas in latinum vertisti, quo nihU sane candidius, affirmant a Rodulfo Agricola, homine doctissimo, versas, cum tuum nomen nihUominus in omnibus aeditionibus inscriptum legant, partim vero eorum quos quae ne attigerunt quidem, non pudet tamen reprehendere atque ita vt a 155 maledictis et conuicus nonabstineant. Quo quid fieri possit crude- Hus ac perniciosius ? Quibus quae sceleris tam atrocis poena ex- cogitari vnquam potuit quae istis non conueniat ? Tu vero omnia interposita Christiana charitate condonanda censes, conscientiam tuam pluris faciens quam improborum hominum sermones ac male- 160 dicta. Me tamen ipsum, cum caeteris in rebus tum in hoc vel maxime te inferiorem, vincere non possum, quin istiusmodi homines, quoties in eos incido — incido autem saepe vbi meas defensionis partes egi — odio quodam Vatiniano persequar. Qui quidem si tua scripta et aequo animo, vt par erat, legerent, non iUa certe eflfutirent, vt 165 nonnuUis vsu venire comperi, at etiam paUnodiam per epistolas canerent. Nam quid ingenuo homine minus dignum quam quod isti in ore semper habent : ' Non tantum otu est mihi a grauioribus rebus vt scripta etiam Erasmi possim percurrere ' ? Fac ita esse, cur ergo tam impudenter in ea inuehantur quae nunquam attigerunt ? At, 170 inquiunt, hoc idem ab aHis qui attigerunt, et doctissimis hominibus, videmus factitatum. Esto, in quibus ratio desit, in Hs authoritatem fortasse desyderari. At iUud quidem manifestum est, authoritatem
166. vt MS.: &t scripsimus.
138. vt aiiint] See Adag. 834. this charge in the Responsio to Cursius
147. seruum . . . nati] Hor. Ep. i. (Ep. 3032. 513-28), cf. Ep. 158. 6n.
19. 19; 2. 27. 164. Vatiniano] Cf. Catull. 14. 3. 152. Rodulfo] Erasmus deals with
120 LETTERS OF ERASMUS [1535
ibi omnino repudiandam vbi ratio, id est, veritas facillime inueniri
175 possit. Quid praeterea, qui statuit aliquid parte inaudita altera ? Nosti reliqua.
Qui mitius flagellant, iis illud in promptu est te aut nulla aut parua correetione adhibita tua etiam scripta in lucem aedere (quo quidem effici necesse est vt multa abs te inconsyderate exeant), nonnulla
180 vero meliora posse reddi vel hoc argumento, quod abs te iterum in manus sumpta ea et ornatiora et sanctiora feceris. Qui tamen etsi non nihil dicere videntur, sunt tamen omnino repellendi, et quantum ab humanitate absint planissime ostendendum est. Quorum sen- tentiam vt veram necesse est fateri, ita si quod ipsi veUnt efficeretur,
185 male profecto cum hominum vtLhtate hodie ageretur. Quis est enun tam perfecta scientia ac doctrina praeditus qui nesciat emendatiora in dies scripta posse adhibita dihgentia reddi ? Vnde sapientes iUi, cum ahquid dignum memoria posteris traderent, nuUo fine operi imposito iure tanquam inchoatum in niedium rehnquebant. Quo
190 quid aUud significare videbantiu" quam nihU esse tam excultum, tam ornatum, tam artificio poUtum, quin aUquid ad perfectionem posset vltra adiungi ? Sed quid facerent ? — cum in altero plus vtUi- tatis multo perspicerent, alterum certe contemnere non neglexerunt, minus damnum maiori, quod est officU proprium, anteponentes.
195 Quid quod vel multorum sapientum iudicio comprobatum est iUud, niUla in re, quod isti tantopere expetunt, perfectum posse inueniri, etiamsi in eo totam aetatem elaboremus. Quorsum haec ? Quia si quantum vel ingenio vel doctrina vel dUigentia assequi posses, abs te esset factum, vt nihU nisi perfectum exiret, vt demum maleuoU
200 quiescerent (tametsi forte nunquam), tamen ea fuisset tuorum Ubro- rum inopia vt aut nuUa aut parua tuarum lucubrationum vtUitas ad nos manasset, dum vni operi intentus reUqua et forte grauiora relmquere tibi necesse foret. Quod quam esset contra officium, ita perspicuum est vt non sit ampUus necesse dicere.
205 Quid si iUud quod fortasse reprehendi posset in te dicerent (quan- quam ne iure quidem vel ea aetate pene confecta qua iam rude donandus esses, vel ea valetudine quae quid veUs potius quam assiduam in studiis cogitationem amaret), te laboris fugiendi causa noUe quae scripseris refrigerato amore inuentionis (vt ait QuintUia-
210 nus) tanquam aUena in manus sumere ac velut recoquenda acri tunc iudicio tradere ? Quod tantum abest vt tibi obUci possit vt, si per grauiora studia tibi Uceat, grauiorem etiam molestiam ferre non recuses, dum quae iam aedideras ad gramssimam tui iudicU cen- suram reuocas, ne aUqmd demum praetermittere videaris, in quo tuo
215 etiam incommodo posteris, si modo possis — potes autem maxime — consulas, vt tu meUus haec omma ac vberius quadam in epistola <(reddas> quam aut multi non legunt aut, si legunt, fingunt tamen non legisse, puto, vt Uberius sit UUs suum instituti genus, ad quod nati sunt, persequi. Quo genere hominum quid sit perniciosius, non
220 facUe dici potest.
Sed haec forte plura atque aUena a famiUari epistola, cum aut tu pro te aut certe nemo. Verum in haec iUectus amore scribendi incidi, 217. reddas suppleuimus. 209-10. Quintilianus] Epist. ad Tryphonem 2.
3008] FROM LOUIS OF SPINULA 121
vt quantum tui et tuarum partium studiosus sim, aliquando intelli- geres; quod quidem citius fecissem, si in hoc genere scribendi, vt superius dictum est, mihi satisfecissem. Quas quidem literas, vt 225 minus ornatas, ac ineptas potius, sic eas in omni parte ofi&ciosas tibi fateri necesse est : quo vel ineptissimum quodque compensari potest, cum nihil possit tibi tuique similibus honorificentius ac laude dignius contingere quam probe intelligere et te plurimum amari et tuorum librorum vtihtatem ad plures permanare. Sed vide quam sint 230 morosi qui amant, vt cum Hceat mihi, quantum tuis scriptis legendis in dies proficiam, videre, tamen discrucier animo non ea esse vale- tudine, vt sine graui corporis offensione possim a patria, a Laribus, a domesticis meis longissime abesse ac te praesentem, quem animo iamdudum maxima cum voluptate inteUigo scribentem, legentem, 235 quacunque de re proposita sine controuersia disputantem, ocuHs cernere. Nusquam certe hbentius, vehm mihi credas, quam apud te manerem. Quid autem, manerem ? Immo, modo velles, aetatem exigerem, vt ne vestigium quidem abs te discederem.
Quid quod haberem multa tecum ad meam vtihtatem communi- 240 canda, multa tuae censurae committenda, atque in primis hbros duos quos nuper de institutione nostrae reip. conscriptos Andreae Auriae, ciui nostro, principi clarissimo, ilh inquam totius Caesareae classis praefecto, nuncupaui, cui secundum Deum est quod dulcissimae hbertatis munus acceptum referamus ; non tam vt putarem eos, quos 245 potius exercendi ingenii gratia quam aha causa scripsimus, abs te probari quam quatenus in eo genere progressus fuerim per te non lateret. Quodsi ahorum virorum nec mediocriter eruditorum calcuhs purissimus ille tuus atque absolutissimus adiiceretur, Deum im- mortalem, quid hac in re mihi amphus desyderandum esset, quanta 250 illo die accessio meorum studiorum, vt de voluptate taceam, facta videretur, vt etiam censerem iUos, qui adhuc intra parietes latent, quasi Ulam Phidiae Mineruam in arce ponendos! Quo magis mihi dolendum est cum illud vnde mihi sperandum sit ne in mentem quidem venire possit, nisi forte tu, qua es humanitate cum in omnes 255 tum praecipue in bonarum hterarum studiosos, ahquam spem faceres non esse ingratum, si eos ad te transmitterem. Quid si ad eos mit- tendos cohortareris ? Tantam certe occasionem nuUo modo praeter- mitterem. Quid si postea tua censura dignareris ? Pro quo tantum tibi deberem quantum persoluere difficiUimum esset. 260
Sed longior quam putassem fui. Vtinam non idem tibi molestum, quod sane suspicabor fuisse, nisi tu quoque ad me non solum rescripseris, sed pluribus etiam, si vacauerit ; quod vel ea causa vt facias vehementer rogo, vt demum inteUigam <(htteras meas,) si minus tibi fuisse gratas, certe ad tuas manus, quo nihU mihi potest 265 esse gratius, peruenisse.
Hic nihil noui nisi iUud vis a me scire quod certe scis, classem vahdissimam hic quanta maxime celeritate potest in Turcas parari. Incoepta fortunet Deus.
264. litteras meas suppleuimics.
253. Phidiae Mineruam] See Adag. expedition, see Epp. 3007, 92, 3009. 4143. 45n.
268. in Tm^cas] Evidently the Timis
122 LETTERS OF ERASMUS [1535
270 Vale valetudinemque tuam sustenta, qua possis quam longissime nobis, vt tu cupis et nos optamus, prodesse. Genuae octauo Idus Aprilis mdxxxv,
Idem Ludouicus, manu mea.
Erasmo Roterodamo, viro doctissimo ac de literis et latinia et 275 graecis optime merito.
2997^009 . From Erasmus Schets.
Basle MS. Schpti Epistolae 30. Antwerp.
12 April 1535.
[An original letter, autograph throughout ; the address-sheet is missing.]
S. P. Ex nundinis Francfordiensibus recepi aliquot tuas epistolas cum plerisque aliis quas Domino Eustachio Capuysio apud regem Angliae Caesaris oratori transmitti commendas. Has itaque eadem qua venere <(die>, et vnica addita epistola, mox transmisi. Mire me
5 torquet quod a Clautho tuo, qui specimen iuuenis optimi pre se ferre videbatur, sic illusus diploma pensionis tuae mihi eueUi siuerim, triplicique coronato viaticum preter iussum tuum fortificauerim. Quod feci bona fide actum est.
Ex epistola tua quam adferebat de his quae postea significasti nil
10 suspicionis deprehendere potui. Faciebat nanque mentionem te himc emittere in AngHam, extorquendae pensionis tuae caussa, vel saltem vt diploma pensionis confirmaretur. Expetii num haberet in manda- tis a te, diploma hoc comportare: affirmauit. Addidi, me mirari te nihil huius mihi significare: dixit absque diplomate nihil acturum
15 se in AngUa[m]. Cui fidens incautus dedi diploma. Id dum ad manus CromueUi, quem perhumanum et tui amantem dicis, venit, puto non periturum. Nec tam imprudens egi cum diplomate, quin impruden- tius fecisse me fateor in dando viatico. Imposuit mihi dissimulatione simpUcitatis. Dicebat se nescire an residuum viatici sufiFectu<(rum/
20 esset profectioni, dum nesciret an quid tuo nomine veniret recipien- dum in AngUa necne.
Sed parce tu, quaeso, my Domine Erasme, huic meae incuriae. Omnium maxime mihi dispUcet credidisse eum fuisse bonum iuue- nem, talemque, dum sic mox emitteres, abs te fuisse inuentum, quem
25 abs te fuisse inteUigo fucatissimum et sectis infectissimum. Si celerio<ri/ epistola missa Argentoratum, Ulinc mox huc mittenda, quid premonuisses de tua post concepta suspicione, egissem cum homine cautius quam feci. Sed quod ego preter tuum iussum pro viatico iUi dedi incautus, nolo tibi sed mihi perire, dum sic dignum
30 et iustum sit. NU est, my Domine Erasme chariss., quod inseruiendi
3009. I. recipi M/S. 4. die addidimus. 29. TpeTiri MS.: correximus.
3009. I. epistolas] No letters of 24. sic mox] So soon after engaging
Erasmus addressed to persons in him.
England, of the date indicated, are 26. Argentoratum] For the use of
extant. Strasbourg for transmitting letters
13. diploma] See Ep. 2997. see Ep. 2955. in.
3009]
FROM ERASMUS SCHETS
123
tibi officio mihi possit esse charius vel iucundius, Nec aliud quid vsquam sensi a Ludouico Castrico vel iUius iam socio Aluaro Asto- dillo. Quorum opera semper vtor in Anglia dum quid occurrit, nec opus est te ob id quid oneris imponere Fuggeris, dum proprium negociatorem non habeant in AngKa, sed simiHum amicorum vt ego 35 vtuntur opera. Habes iam ibi Eustachium Capuisium tibi deuotum. Ys a te instructus directurus est negocia tua et extorturus plus vnico verbo quam decem famuli quos emittere queas. Quod acceperit, tradat Aluaro Astodillo Hispano, mihi transmutandum, quia fide qua huc vsque in tuis et meis negociis vsus est non deficiet. 40
Epistolae ad Goclenium et Martinum Dauidis, quarum mentionem facis his scripsisse super re necessaria vt curem bene tradi, non venerunt ad me nec inerant sarcinulae ad me directae. Scribam
nir>r»l«ir>ir» \ri: vemciam si ■fnrfp nftr n.lia.s ma.nim a.oopnftrit
ERRATUM
p. 122, line 10
for
[An original letter, autograph throughout; the address-sheet is missing.]
read
[An original letter by a Secretary, signed by Schets; the address-sheet is
missing.]
Erasmus Letters, Volume XI
3010. From Severin Boner.
Breslau MS. Rehd. 254. 33.
Cracow. 12 April 1535.
[An original letter, written by a secretary and signed by S. Boner: the address-sheet is missing. It was printed by Miaskowski in the Paderbom Jb.f. Philosophie xv, 1901, p. 340.
The letter acknowledges the receipt after many delays of the edition of Terence dedicated by Erasmus (Ep. 2584) to Boner's two sons, see Epp. 2533, 2539 introdd. The book is in fact dated 'mense Martio 1532' and the delay, therefore, in acknowledging it covers three whole years. Boner in 11. 11— 16 speaks of a delay of a year and a half (due to the protracted travels of Ephorinus to whom the book had been entrusted). His letter, however, is dated 1535, and the date is so clearly written that it cannot be called in question. Confirma-
3009. 42. vt scripsimus : et MS.
3009. 34. opus . . . Fuggeris] See Ep. 2403. i6n.
41. Goclenium et Martinmn] Not extant. For Martin Davidts' death, see Ep. 2998. 50-2.
45. classe] This fleet, described by
50. quarto MS. : correximus.
Romulus Amaseus as the greatest ever mustered in Christendom, and consisting of 64 galleys, 30 smaller warships, and 300 transports, set sail from Cagliari on 13 June 1535 (see Pastor xi. 226).
^
i ^
122
LETTERS OF ERASMUS
[1535
270 Vale valetudinemque tuam sustenta, qua possis quam longissime nobis, vt tu cupis et nos optamus, prodesse. Genuae octauo Idus AprUis mdxxxv.
Idem Ludouicus, manu mea.
Erasmo Roterodamo, viro doctissimo ac de literis et latinis et 275 graecis optime merito.
m
m
^^^''^ooQ. Frgm Erasmus Schets.
Basle MS. SchPiti Epistolae 30. Antwerp.
12 April 1535.
[An original letter, autograph throughout ; the address-sheet is missing.]
i
periturum. iNec tam unprudens egi cum diplomate, quin impruden- tius fecisse me fateor in dando viatico. Imposuit mihi dissimulatione simplicitatis. Dicebat se nescire an residuum viatici suffectu<(rum/
20 esset profectioni, dum nesciret an quid tuo nomine veniret recipien- dum in Anglia necne.
Sed parce tu, quaeso, my Domine Erasme, huic meae incuriae. Omnium maxime mihi displicet credidisse eum fuisse bonum iuue- nem, talemque, dum sic mox emitteres, abs te fuisse inuentum, quem
25 abs te fuisse intelligo fucatissimum et sectis infectissimum. Si celerio<(ri/ epistola missa Argentoratum, illinc mox huc mittenda, quid premonuisses de tua post concepta suspicione, egissem cum homine cautius quam feci. Sed quod ego preter tuum iussum pro viatico illi dedi incautus, nolo tibi sed mihi perire, dum sic dignum
30 et iustum sit. Nil est, my Domine Erasme chariss., quod inseruiendi
3009. I. Tecipi MS. 4. die addidimiis. 29. periri 31 S.: correxiimis.
3009. I. epistolas] No letters of Erasmus addressed to persons in England, of the date indicated, are extant.
13. diploma] See Ep. 2997.
24. sic mox] So soon after engaging him.
26. Argentoratimi] For the use of Strasbourg for transmitting letters see Ep. 2955. in.
3009] FROM ERASMUS SCHETS 123
tibi oflficio mihi possit esse charius vel iucundius. Nec aliud quid vsquam sensi a Ludouico Castrico vel illius iam socio Aluaro Asto- dillo. Quorum opera semper vtor in AngHa dum quid occurrit, nec opus est te ob id quid oneris imponere Fuggeris, dum proprium negociatorem non habeant in Anglia, sed similium amicorum vt ego 35 vtuntur opera. Habes iam ibi Eustachium Capuisium tibi deuotum. Ys a te instructus directurus est negocia tua et extorturus plus vnico verbo quam decem famuH quos emittere queas. Quod acceperit, tradat Aluaro Astodillo Hispano, mihi transmutandum, quia fide qua huc vsque in tuis et meis negociis vsus est non deficiet. 40
Epistolae ad Goclenium et Martinum Dauidis, quarum mentionem facis his scripsisse super re necessaria vt curem bene tradi, non venerunt ad me nec inerant sarcinulae ad me directae. Scribam Goclenio vt resciam si forte per ahas manus acceperit.
Hic nihil est rei nouae, preter quae de classe Caesarea potentissima 45 dicuntur et scribuntur, et de ingenti auri copia, quae ex nouis inuentis per Caesareos nauigatores terris dietim appHcat Hispali; praeter id quod ab anno et medio venit, applicuere mense Februario iam peracto naues quatuor cum vicies centenis milibus ponderibus auri (pondus aequiualet ducato cum quarta parte ducati). Scribunt 50 aHas quatuor naues dietim expectari non minori onere. Sunt hae res sane supra modum admirandae, Caesareisque inimicis stupendae. Faxit Deus hoc aurum et potentia Caesaris inter Christianos pacem potius quam beHum foueat.
Vale, my Domine Erasme charissime, ab vxore et fiHo resalutatus. 55
Ex Andouerpia xii ApriHs, Anno mdxxxv.
Ex animo tuus Erasmus Schetus.
3010. From Severin Boner.
Breslau MS. Rehd. 254. 33. Cracow.
12 AprU 1535.
[An original letter, -wTitten by a secretary and signed by S. Boner: the address-sheet is missing. It was printed by Miaskowski in the Paderbom Jb.f. Philosophie xv, 1901, p. 340.
The letter aclmowledges the receipt after many delays of the edition of Terence dedicated by Erasmus (Ep. 2584) to Boner's two sons, see Epp. 2533, 2539 introdd. The book is in fact dated 'mense Martio 1532' and the delay, therefore, in acknowledging it covers three whole years. Boner in 11. 11— 16 speaks of a delay of a year and a half (due to the protracted travels of Ephorinus to whom the book had been entrusted). His letter, however, is dated 1535, and the date is so clearly written that it carmot be called in question. Confirma-
3009. 42. vt scripsimus : et MS. 50. quarto MS.: correximus.
3009. 34. opus . . . Fuggeris] See Romulus Amaseus as the greatest
Ep. 2403. i6n. ever mustered in Christendom, and
41. Goelenium et Martimmi] Not consisting of 64 galleys, 30 smaller
extant. For Martin Davidts' death, warships, and 300 transports, set sail
see Ep. 2998. 50-2. from CagUari on 13 Jime 1535 (see
45. classe] This fleet, described by Pastor xi. 226).
124 LETTERS OF ERASMUS [1535
tion ia given in Ep. 2961 (Aug. 1534) when Erasmus tells J. L. Decius that no acknowledgement for the dedication of the Terence has yet come.]
S. Nisi me humanitatis tuae candor fallit, nihil vereor, Erasme, vir vndecunque doctissime, quin diuturnum hoc silencium meum dignum putes venia, neque ahorsum id sis accepturus atque eo quod interea, qui isthuc proficiscerentur, tabeUionum aut nuUa aut certe 5 rara dabatur copia ; proinde caue, id neghgencia aut obHuione tui vlla commissum esse suspiceris: quorum profecto neutrum in hoc pectore consistere potest, quo te, partim e diuinis immortahbusque lucubracionibus, partim ex htteris ad me tuis, ita penitus hausi amareque occoepi vt, nisi cum vita ipsa, memoriam amoremque tui
10 ■(nunquam) sim amissurus.
Atque hoc cum ita habeat, tum vero nec id habet quam scribo secius, quod ad Terencium attinet; quem tu posteaquam corre- ctiorem opera studioque tuo fihis meis dedicasti, ac Anshehno, loannis fihi praeceptori, transmittendum ad me commisisti, tam diu is vagatus
15 est in itinere vt post annum vnum et dimidium demum mihi fuerit redditus. Quae tanta mora nihil quidem muneri tuo apud me de- triuit graciae : non potest enim mihi tale munus te praesertim auctore non esse pergratissimum, verum ipsum me rubore quodamodo sufi^u- dit, quod tam longo tempore pro eo tibi nuUam habuerim graciam ;
20 vnde fortassis ingratus tui studii tibi videri non iniuria possim, nisi illa ipsa diutina hbri peregrinacio in causa esset, quae te hac de me suspicione exoluere iure debet ; quod ni accidisset, iam pridem hercle meam gratitudinem, si minus rebus, certe saltim verbis, ex me sensisses. Quam vt tandem vtraque re tibi declararem, quas ego
25 possum quasque tu mereris, summas ago tibi gracias, et aureos eicones duos meam immaginem referentes mitto donoque, animi mei in te pignus quoddam, tum istius voluntatis tuae erga me gratissimi, tum tui ipsius amantissimi, quod tu in praesens aequi bonique consule.
30 De rebus huius patriae, si qua earum scihcet te cura habet, non grauarer tibi vel lUiade prohxius perscribere, nisi satis scirem eas te ex lodoco Ludouico, communi nostro amico, atque ex ahis hinc compluribus abunde accipere solere, et noUem equidem sciens hoc scripti genere grauare te hominem tum in promouendis bonis
35 studiis tum vel peUegendo saltim et rescribendo htteras quae ad te toto fere ex orbe scribuntur, occupatissimum. Si quid est vUa in re cuiushbet operae et of&cu, quod tibi gratum iucundumque praestare queam, ecce me, qui amore studioque erga te concessurus sum vnquam nemini. Vale memor amansque nostri, Erassme claris-
40 sime, vnicum praesentis aeui decus.
Raptim Craccouiae, pridie Idus AprUes Anno Domini mdxxxv.
Seuerinus Boner de Bahcze CasteUanus Zamowiensis manu propria.
10. nunquam suppleuimus.
2. silencium] Erasmus had written, Basle; see Ep. 2533 introd. Ep. 2533, to S. Boner i Sept. 1531. 32. lodoco Ludouico] Decius.
26. eicones] These are preserved at
3011] 125
3011. From Louis Ber.
Breslau MS. Rehd. 254. 24. Rome.
EE2. 127. 14 April 1535.
[An original letter, autograph throughout ; the address sheet is missing.]
S. d. p. Clarissime domine Erasme, merito mihi semper ob- seruandissime, vt alia pliirima in me beneficia tua nunc taceam, tue excellentie me totum debeo ac dedo pro solis literis tuis commen- dat<ic>iis, quibus inter <(alia> mihi contigit vt nobilis ille vir Am- brosius a Gumpenberg, tue dignitatis studiosissimus, me ex diuersorio 5 in edes suas vel renitentem pertraxerit, omnibus in rebus meis ita sese gerens vt in alterum Erasmum. Cum autem sanctissimus domi- nus noster Paulus tertius laboret pecunie inbpia, vtpote qui sedem pontificiam inuenerit pecuniis vacuam, et ob id honorifica pecunie summa iam pro tua prestantia obtineri nequeat, quantumuis magna 10 beneuolentia eius Sanctitas tue doctrine et virtutis excellentiam prosequatur, qua tamen alia via tui amore tentet Ambrosius noster (et, vt confidimus, obtinebit), vt statui tuo honorifice consulatur, meis verbis coram aut vtriusque nostrum literis spero breui intelliges. Ad hoc enim totus est intentus ipse dominus Ambrosius, reuerendis- 15 simorum Antonii, cardinalis s<(anctorum> quatuor, et Ermii, episcopi Verulani, apud pontificem patrocinio fretus. Et ego ad Calendas Maias, si fieri poterit, hinc abscedere constitui.
Presentibus cardinale s<anctorum> quatuor coronatorum et d. Ambrosio cum pontifex me humanissime excepisset, necdum literis 20 quas obtuleram lectis, de tua excellentia honorifice multa locutus est. Interea non habui cum eius Sanctitate coUoquium, que tam est in hoc pontificatus sui initio variis et maximis negociis obruta vt vel maximis non facile detur accessus.
Magne autoritatis cardinalem Rauennatensem, legatum Anconi- 25 tanum, perpetuum detineri iussit in arce s. Angeli sub custodia reuerendissimi domini Verulani castellani ; qui prefecture causa nec ipse potest egredi arcem nisi a pontifice obtenta licentia, que raro obtineri potest.
Campegius est hic Rome, a quo et aliis literas habebit exceUentia 30 tua in meo reditu.
De Cesaris aduentu et concilio celebrando certum nihil habeo.
Tuam excellentiam plurimum salutant dominus Ambrosius a Gum- penberg et V. I. doctor Franciscus Rupilius qui me tui amoris causa
3-4. commendatiis MS. : correximus. 4. alia suppl. P. S. Allen.
16. Antonii] Pucci: See Ep. 860 carried also Epp. 3026-7. From Ep.
introd. ; cf. Ep. 3047. 3^43 we know that he was in Freiburg
18. Maias] Ber reached Rome before 18 Aug. shortlybefore 29 March(Ep. 3007.22). 25. Rauennatensem] Accolti. See
Writing on 21 May, Erasmus was Ep. 1588. 6on; cf. Ep. 3039. He had
expecting him back in Freiburg 'hoc been arrested on 5 April. The Em-
mense' (Ep. 3019. 56-7). ButBercan peror intervened on his behalf; and
hardly have left Rome before i June ; in October he was deprived of the
since he clearly carried Epp. 3021, governorship of Ancona, and con-
3023-4 ; and he must have been still demned to a heavy fine. See Pastor
in Italy at the end of Jvme, for he xi. 310-12.
126 LETTERS OF ERASMUS [1535
35 multa humanitate et beneficentia prosequitur, iam Delia fauente canonicus ecclesie cathedralis Ratisponensis ac item ecclesie cathe- dralis Brixinensis.
Puto priores Hteras meas tibi redditas. Sed nullas abs te accepi, nec velim excellentiam tuam in vanum occupari, vtilioribus rebus 40 semper intentam. Que valeat semper quam fehcissime. Rome 14 ApriUs anno 35.
Tue excellentie omnium deditissimus Ludouicus Ber.
ConsuHt Ambrosius noster a Gumpenberg excellentia tua non nunquam scribere dignetur Reuerendissimis Cardinalibus a Barri et 45 aliis quibusdam.
30123Q13 To BoNiFACB Amerbach.
Basle MS. AN. III. 15. 91. Freiburg.
Q. 46. 16 April <I535>-
[An original letter, autograph throughout. The year-date can be suppUed
from the mention of the death of BasU Amerbach, and of Botzheim, as well
as from comparison with Ep. 3013.]
Profecto doleo virum optimum tam tristi casu ereptum esse. Sancte mortuum esse nihil miror, nam qui potuit ahter, qui tam innocenter vixerat ? Hoc Basiho nostro contigit, quod ego sepius optaui in his atrocissimis cruciatibus, qui me non videntur reUcturi, 5 donec oppresserint. Precessit nos Botzemus, candidus amicus. Et hic Abbas quidam illius hospes, mihi bene volens. Supremae volun- tati parendum est.
Epistolam Sadoleti multo amantissime scriptam accepi vna cum
Ubro, de quo quid Theologi sensuri sint nescio. Si scribes homini,
10 rogo admisceas amicam meae erga iUum voluntatis testificationem.
Nam mihi scribere per valetudinem tutum non est. Tu fac in omnibus
humanis casibus tuam PaUadem adhibeas in consiUum. Vale.
Etiam atque etiam te rogo vt propter veterem amiciciam, quae
tibi tuisque fuit cum domo Frobeniana, adsis Erasmio. Vereor enim
15 ne apud quosdam plus valeat lucri ratio quam pietatis. In eo solo
superest loannes Frobenius, quem quidam conantur reddere manci-
pium gentis, quum potius deberet esse caput.
Friburgi. 16. die ApriUs.
Erasmus Rot. 20 Clariss. D. Bonifacio Amerbachio. BasUeae.
3011. 35. Delia fauente] See Ep. on a visit to Freiburg. Of the Abbot 3007. 36. For Rupilius' canonries see in whose house he was staying we Ep. 2867 introd. Imow nothing.
38. priores literas] Not extant. 8. Epistolam] Ep. 2982. A copy
44. Barri] Stephen Gabriel Meri- of it seems to have been enclosed with
nus, a Spaniard and Imperiahst. He Erasmus' letter ; see Boniface's reply,
had been created cardinal in the spring Ep. 3013.
of 1533. For his death in July 1535 14. Erasmio] John Froben's son by
see Ep. 3047. 38n. Among the ' other ' his second wife; he had returned to
cardinals Pucci is, no doubt, to be Basle the previous year. Erasmus
reckoned. evidently distrusted the influence of
3012. I. virvun] Basil Amerbach, his stepfather, Horwagen; cf. Ep. t8 April 1535. 2978. I2n.
5. Botzemus] fApril 1535, while
3013] 127
30123013. From Boniface Amerbach.
Basle MS. C. Vla. 73. 207. Basle.
20 April 1535.
[An autograph rough-draft. That the letter is addressed to Erasmus is shown by 'Bene vale, clariss. Erasme' erased before 'Sic autem existimes velim', 1. 13.]
S. P. Exemplum litterarum Sadoleti gratissimum fuit ; ex quo ovTcos deprehendo me mea opinione minime falsum, qui tam diutinum silentium quiduis potius quam offensionem interpretabar. Nam vt eruditione eum virum, ita ceteris quoque animi dotibus vulgus literatorum, admonitionem minime ferens, antecellere semper existi- 5 maui. Quod autem meis litteris amicam tuae erga illum voluntatis testificationem admisceri cupis, id et sedulo feci et facturus sum, vt primum illuc scribendi occasio ofiferetur. Nec dubito quin illud sibi sit persuasissimum. Memineris tamen eum tuas litteras flagitare, nec ab alio quouis, nedum a me, qua ingenii mediocritate sum, Erasmo 10 vicariam operam praestari posse.
De morte fratris vt tuis praeceptis auscultasse videar pro virili curabo. [Bene vale, clariss. Erasme.] Sic autem existimes velim, merori concepto aX^^t^dpixaKov satis fore si tu quam rectissime valueris.
Basileae. 20 Aprilis 1535. 15
3»«"3014. From Petbr Tomiczki.
De Puritate p. 59. Bodzanczin.
N. p. 1091 : Lond. xxvii. 24: LB. 1278. 26 April 1535.
PETRVS EPISCOPVS CRACOVIENSIS, ET REGNI POLONIAE VICECANCELLARIVS, DES. ERASMO ROTEROD. S. D.
Merito te amamus, Erasme doctissime: merito amicitiam tuam plurimi facimus : qui quanquam totius, vt scribis, corporis doloribus oppressus adeo fuisti, vt neque pes neque manus officium suum facere potuerit, librarii tamen tui manu scribere ad nos maluisti quam vt tuas a nobis iucundissimas optatissimasque literas requiri 5 patereris. Credibile non est, quam grata nobis accidit tanta haec animi in nos tui propensio: cupimusque vicissim tibi quacunque re possumus gratificari.
Quae de grauissima valetudinis nostrae perturbatione allata ad vos fuere sunt veriora quam vellemus. Necdum plane tantis ex malis 10 emersimus. Quanquam vero morbi genus non idem, eadem tamen propemodum causa conciliasse vtrique nostrum aduersam hanc vale- tudinem videtur. Nam et tu dum reipublicae Christianae pro virili tua prodesse studes, dum de nomine tuo immortalitati consecrando anxius es et sohcitus, neque scribendi neque legendi finem facis 15 vllum. Et nos dum rei publicae Regni huius quantum possumus adiumenti adferre conamur: dum de ea quam nacti sumus Sparta
3013. 13. Bene . . . Erasme. Verba vncis inclusa deleuit Bonifaciua.
3013. I. litterarum] Ep. 2982. Adag. 1400.
3014. 17. nacti . . . Sparta] See
128 LETTERS OF ERASMUS [1535
ornanda cogitamus, et ipsi quoque nostri memoriam, quoad eius fieri possit, longissimum in tempus propagari cupimus. Non eadem
20 quidem quae tu neque perinde iucunda atque tu, et legimus tamen assidue et scribimus ; et si quid a lectione scriptioneque temporis superest, id omne acerrimis in cogitationibus grauissimisque in curis ponere solemus ; adeo nobis publicae salutis quam priuatae nostrae incolumitatis prior est cura et antiquior. Sed necessario iam facien-
25 dum nobis est id quod famiLiares nobis nostri suadent, magis prope- modum quam nos ipsi de salute nostra soKciti, qui nos et hortari et orare et liberius accusare et monere, vt tantos labores fugiamus, non desistunt. Roscium ferunt dicere solitum, se quo plus sibi aetatis accederet, eo tardiores tibicinis modos et cantus remissiores fac-
30 turum. Quod si ille, quem longiore huius lucis vsura frui non multum Reipub. intererat, ahquid tamen ad requiem senectutis excogitabat: quid nobis, mi Erasme, faciendum est, tibi praecipue, quem magnam orbi Christiano vtOitatem attuhsse scimus, multoque allaturum maiorem, si te nobis, quod speramus et optamus, plures adhuc in
35 annos incolumem Deus seruauerit ? Mutare quidem non hcet, sed laxandi nobis certe modi sunt: et si volumus Reipub. diu seruire, saluti quoque paulo est dUigentius seruiendum. Itaque quam nobis famihares nostri occinunt quotidie, eandem cantilenam tibi quoque nos occinendam putamus. Quod hbenter facis, da operam vt id quam
40 diutissune facere possis. Delectat te scribendo Reipub. Christianae rationibus prodesse, et celebre nomen tuum ad posteros transmit- tere: da operam vt, quemadmodum te iuuat scribere, ita diu scribere, diu Reipub. prodesse queas. Aliquid de istis tuis perennibus studus et laboribus remittito. Caue denique ne plus quam paricida dici
45 queas, si te laboribus istis et vigihis conficiendo, quasi manus ipse tibi attuhsse videaris. Sumus inter nos, mi Erasme, non solum aetate, verum etiam fortunae quadam simihtudine coniuncti. Nam et nos- trum est, itidem vt tuum, vitreum plane corpusculum, cum senio, tum laboribus fractum, nunquam fere ab omni prorsus tentatione
50 hberum. Sed vtrunque nostrum Christus quandoque respiciet, et flageUatos nos atque in gratiam receptos pristinae sanitatis compotes faciet. Bono nos animo esse oportet; muhum enim iuuare dicitur animus in re mala bonus. Quanquam te iampridem omni cruciatu tuo hberatum esse credimus. Sin autem nostra nos adhuc fefeUit
55 opinio, dubium nobis non est, quin vna vterque, pulcherrimo hoc et saluberrimo anni tempore, vires nostras pristinas simus recuperaturi. Id quod faxit lesus Christus, verae salutis ac incolumitatis autor.
De rebus nouis, quarum nos participes fecisti, magnas tibi et agimus et habemus gratias. Nos quid ad te noui scribamus non
60 habemus. Nisi fortasse nouum est hoc apud vos, Domino a Lasco, qui fuit per loannem Regem in vincula coniectus, iam esse ab eodem dimissum. Laborum ergo, quos eius causa maximos maximo cum sumptu suo pertuht, donatum est Uh oppidum Kesmark, et alterius Dobrocen vsus fructus in id vsque tempus concessus, quo quindecim
65 ei mUia numerentur: nec amphus iam Regi loanni facit stipendia.
28. Roscium] See Cic. de Orat. i. 60. a Lasco] Hieroslaus Laski; see
60. 254. Ep. 1242. 2511.
3014] FROM PETER TOMICZKI 129
Spes erat iniecta pacificationis inter Ferdinandum et loannem, reges Hungariae, sed ea praecisa iam esse dicitur. loannes Turcarum Imperatoris auxilio nititur et magnopere confidit. Ferdinandum tam potentem hostem prouocare multi mirantur, praecipue cum fratrem Carolum Imperatorem a Rege Galliarum impediri rumor sit, quo 70 minus fratri ferre posset suppetias.
Rex meus, pacis studiosissimus, cum Moschis nunc bellum gerit inuitus. Conscriptus est validus exercitus: laeta et secunda spera- mus omnia, atque a Deo precamur.
Quanquam cognitam esse tibi iam et perspectam putamus bene- 75 uolentiam in te nostram, visum est tamen nobis exiguo hoc munu- sculo eam tibi magis testatam facere. Speramus tibi non tam muneris paruitatem quam amoris in te nostri magnitudinem, vnde munu- sculum istud est profectum, gratam fore. Vale, mi Erasme ; nos vt amas ama tui studiosissimos. 80
Datum in arce nostra Bodzanczinensi, die xxvi Aprilis Anno Domini
MDXXXV.
3015. To Ambrose a Gumppenberg.
Vatican MS. Lat. 6159, f. 66. (Freiburg.)
<c.May 1535.)
[This extract from a letter to Gumppenberg is preserved in a printed broad- sheet among the Vatican manuscripts. The broadsheet is headed (in small capitals) 'Ex epistola D. Eras. Rot. ad reuer. et nobilem D. Ambrosium De Gumppenberg excerpta ' ; beneath is printed the extract itself ; then foUows (in large capitals) 'Ivdicivm D. Eras. Rot. de apologia Petri Cursii', furnishing the title to thirty-five lines of text dealing with Cursius' pamphlet. The text begins: 'E Petri Cursii hbro pauca loca degustaui verius quam legi. Video Romae esse quosdam male feriatos quibus non satis est hcen-/ ' and ends 'etiam in Germania qui possent ad istum modvun ludere, si tantiundem adesset vel stultitia« vel improbitatis/'. At the foot is a ms. note: ' exciissum fuit Romae in die S. Petri et Paulli anno i535\ The sheet is folded and on the verso is written: 'Pro nobi: d: Wil: de Thurigenj\ Owing to the conditions created by the war, we have not been able to see this broadsheet. The information given is taken from a note made by P. S. Allen in 1909. But see Addenda, vol. xi, p. xxii.
The 'ludicium' printed on this broadsheet is, no doubt, one and the same as the 'scheda' mentioned in the extract. In Ep. 3032 Erasmus gives a brief account of the origin of the ' scheda ' ; he tells us that his first intention had been to take no notice of Ctu^sius' attack. But a friend whom he describes as 'egregie cordatus', and who may perhaps be Gumppenberg, persuaded him to alter his mind. He drafted, accordingly, a one-page reply ('vnica pagella'), and dispatched it 'Romam ad amicos' (which may mean Gumppenberg, or Gumppenberg and others, e.g. Rupihus). He states that this reply was printed at Rome in large letters, hke a poster, and placarded at all the street corners ('per omnes viartun angulos'). The perpetrators of the jest he describes as male feriatos (a term he apphes to the authors of the forged Cvu-sius-letter both in the 'ludiciimi' and in the Responsio, as well as in Ep. 3016). Their action, he says, made Cm-sius ridiculous, and himself the talk of all Rome ('Cursium exponimt ludibrio, me quoque Romae Fabulam faciimt'). They were 'hke boys throwing stones at frogs', he says; 'it is a game for the boys', he adds, 'but a serious matter for the frogs, who are injured and die' (Ep. 3032. 18-20).
We may assume that the sheet preserved in the Vatican is one of the copies
3014. 72. Moschis] Cf. Epp. 3020, we leam that Tomiczki sent Erasmus
3049. 30 ducats. 76-7. munusculo] From Ep. 3095
452.11 T7-
130 LETTERS OF ERASMUS [1535
actually distributed in Rome. The date of printing (29 June 1535) given by the MS. note is so specific that it may be accepted. Erasmus' letter to Giunp- penberg must, accordingly, have reached Rome not later than the last fortnight in June, and a comparison with Ep. 3016 seems to suggest that the two letters were written about the same time — with Ep. 3016 he enclosed for Pflug'8 information a 'fragmentum', which would appear to be a copy of the 'scheda'.]
EX EPISTOLA D. ERAS. ROT. AD REVER. ET NOBILBM D. AMBROSIVM DE GVMPPEMBERG EXCERPTA.
Apologiam Petri Cursii non legi, nec est anitnus legere, pauca loca carptim degustaui, ex quibus rei summam deprehendi. Mitto nunc schedam, e qua dilucebit hominis ingenium.
3016. To JuLius Pflug.
Gotha MS. Chart A. 385, f. 36. Freibiirg.
7 May 1535-
[An original letter, autograph throughout; the address-shoet is missing. It was printed by E. S. Cyprianus, Tabularium Ecclesiae Eomanae, 1743, p. 523. The letter belongs to the same volume of mss. as Epp. 2451, 2751.]
Pergratvm est, luli clarissime, quod Lucubrationes meas grato acceperis animo. Videor mihi accepisse munus, non dedisse. In titulo Precatiuncularum erratum est in nomine : Danieh habet pro Dauidi. Occasionem erroris praebuit Rupihus: in epistola qua recensebat 5 nomina hberorum Paungartneri, manu properante sic erat scriptum Dauid vt posset videri Daniel. Rogo vt id calamo corrigas, ahosque, si detur oportunitas, vt idem faciant admoneas.
Pro Christiana admonitione tua plurimam habeo gratiam, tametsi
quod mones iam dudum ago sedulo. NuHa spes mihi blanditur in
10 hoc mundo. Nec ahud meditor, nec ahud in votis est, quam vt hinc
fehciter exeam. Mahm cruciatus aut mitiores aut breuiores. Sed
Dominus est.
Scribunt ad me amici, quod Ambrosius a Gumpenberg tradiderit tibi Sepuluede hbeUum ad me perferendum. Quid argumenti sit non 15 indicant.
Egregius ille princeps Georgius excessit e viuis, si vera scribunt.
Petri Cursu pro Itaha defensionem accepi, Romae excusam. Qua de re mitto fragmentum cuiusdam epistolae meae. Sunt qui instigent hominem vt rideant. lidem finxenmt prolixam epistolam velut a
3016. I. Lucubrationes] The Pre- Rupilius, when he first wrote to Eras-
cationesaliquotnouae,dedicated(Epp. mus, had omitted to give any list
2994—5) to David Pamigartner. The of Paungartner's children — Erasmus
error Daniel for Dauid in the tituliis begs Choler to rectify the omission
does not appear in the only copy of immediately.
the first edition (Bibl. Nat. D. 86741) 14. Sepuluede libelliim] Perhaps
which we have collated. It was per- the dialogue Democrates (see Ep. 2637
haps corrected at once in the printing introd.).
house, but not until one or two pre- 16. Georgius] The nimour of his
sentation copies had been sent out. death was false (he died 17 April
It appears, however, in Ep. 2879. 159. 1539).
In the present letter Rupihus is said 17. Cursii] See Epp. 3007. 54^,
to be the source of error. But from 3015 introd. Ep. 2868. 3-9 it would seera that
3016] TO .JULroS PFLUG 131
me scriptam ad Petrum Cursium, in qua hoc ago, ne edat suam 20 apologiam. Homines male feriatos. Quod autem non rescripsi tuis litteris prioribus, amantissime, vt semper, scriptis, tum prorsus eram axeip, et dictandis aliquot necessariis iam stomachimi delassaram. Dommus res tuas omnes prosperet beneque fortunet.
Ecclesiasten nostrum commisi typographis, opus quatuor libris 25 digestum, sed rude etiamnum, ac summae manus indigens. Verum quima flagitaretur, reputaremque corpusculi imbecillitatem, malui vel TjjLttTeAe? emittere, quam committere vt mihi posthumus exiret partus, haut ignarus quam parum bona fide tractentur defunctorum lucubrationes. Per hunc huc recursurum rescribas Ucebit, si quid 30 me scire voles. Vale.
Friburgi postridie ascensionis. 1535.
Erasmus Rot. mea manu.
luuenis qui has perfert, hic strennuam operam nauauit iuris pru- 35 dentiae duce Zasio, itaque missionem magna cum laude promeruit, morum quoque nomine praedicatus ab omnibus. Sed a studiorum militia dimissus, mox hic aUigatus est, sed grata conpede. Duxit enim puellam et genere claram et forma praestantem. Patria Mo- gontinensis est. Quem tu dignaberis aUoquio tuo, vir omnium 40 humanissime.
3017. From John Faber.
Leipzig MS. Vienna.
EE. 220. 15 May 1535.
[An original letter, written and addressed by a secretary, but signed by Faber.]
S. D. Erasme doctissime, quod tam longo temporis spatio nihil ad te Uterarum dederim, non in eam partem accipere veUs quasi animus meus abs te sit aUenatus. lUa enim rerum perturbatio, quae apud nos aUquamdiu viguit, effecit vt scribendi offitium ad optimos quosque intermiserim. Si quid tamen ea in re desiderasti, faciam vt 5 frequentius ad te scribam. Interim tamen, quod Deum Opt. Max. testor, amicitiae nostrae memoriam sanctissime colui, teque tuosque pulcherrimos conatus vbique gentium copiosissime depraedicaui. Faxit Deus, vt diu nobis sis superstes: ita enim vberrimis studiorum tuorum fructibus fruemur. 10
Sed de hus satis. Noua nunc, si placet, audi. Turcarum imperator ante vnum atque alterum mensem ex castris Persicis legatum ad serenissimum Regem nostrum amandauit. Hodieque alterum sub- misit ; is etiam maximis itineribus ad nos peruenit. Quid veUt adhuc non constat ; suspitio tamen est petendae pacis. Adsunt etiam hic 15 oratores loannis Vaiuodae, quottidie de conditionibus pacis agentes,
3016. 21. male feriatos] For the publieation see Ep. 3036 introd. phrase see Addenda, vol x, p. xxiii. 35. luuenis] Not otherwise known
For its use by Erasmus in connexion to us.
with the forged Cm^sius-letter see 3017. i. longo temporis spatio] The
Epp. 3015 introd., 3127. last extant letter from Faber is Ep.
25. Ecclesiasten] For the date of 2503, dated 21 Jime 1531.
132 LETTERS OF ERASMUS [1535
nec dubito quin aequissime sint impetraturi. Caesar vero Barcino- nem, Cathaloniae ciuitatem, cum instructissima classe peruenit, belli maritimi aleam periclitaturus aduersus Turcicos piratas.
20 Haec sunt rerum nouarum capita ; si quid acciderit deinceps, cer-
tiorem te faciam nata ita occasione. Caeterum si quid studio, cura,
diligentia ac offitiis meis tibi commodare potero, prolixissime ac
cumulatissime praestabo. Bene valere te iubeo, Erasme doctissime.
Viennae, Idibus Maii mdxxxv.
25 Ex animo tuus
lohannes Faber episcopus Viennen.
Doctissimo ac prestantissimo theologo Des. Erasmo Roterodamo, amico vnice obseruaii. Fryburgi.
3018. To JOHN DE PlNS.
Nimes MS. 215, f. 169. Freibiirg.
ly May 1535.
[For the ms. from which this letter is printed see Ep. 2628 introd.] 10. PINO EPISC. RIVENSI D. ERASM\^S R.
Reverendissime Praesul, dederam cuidam theologo negocium vt
Bononiae inquireret de Paulo Bombasio. Is scribit se a Bombasii
fratre accepisse quod Romae interfectus sit a militibus Borbonicis.
Doleo tibi rem esse cum chiragra ; cum quo malo mihi iam biennium
5 dira conflictatio est. Dominus te seruet incolumem.
Friburgi 19. die Maii. 1535.
Erasmus Roterodamus mea manu.
3019. To Damian a Goes.
Vita Erasmi p. 129. Freibvirg.
O^ p. 273: Lond. XXX. 69: LB. 1279. 21 May 1535.
[The year-date is eonfirmed by what is said of Viandalus, Davidts, Ber, and of the pubUcation of the third edition of the Froben Phny.]
ERASMVS ROTERODAMVS CLARISSIMO D. DAMIANO A GOES LVSITANO S. P.
Vtinam in rem tuam esset, Damiane charissime, his aedibus vel nunc tuo vti arbitrio. Nunquam mihi visae sunt neque tutiores neque ornatiores quam te hospite. Saepius tamen scripsi quam semel, sed non semper perfertur quod traditur. Negotiatores grauate 5 recipiunt litteras studiosorum. Lucae Remo gratias egi, et ille poUicetur operam suam prohxe. Non dubitabam an tu bona fide commisisses hteras meas famulo tuo, sed an ille omnes reddidisset 3019. 5. 02; Raeno 0'.
3017. 18. classe] See Ep. 3009. 45n. to carry letters for him to Portugal.
3018. I. theologo] Presumably Ber. On any journey to Portugal the route Forinquiriesby Goes seeEp.2963. 17. might very well lie through the Low
3019. 5. Remo] See Ep. 2987. in. Countries. The letter to Utenhove is 7. famulo] Possibly the ' Matthaeus ' not extant, nor can we identify that
of Ep. 2963 whom Erasmus employed to Schets.
3019]
TO DAMIAN A GOES
133
dubitabam, et adhuc subdubito. Scripsi per eum ad Schetum et Vtenhouium. Nullo vestigio deprehendere possum eas esse redditas. E Lusitania nihil ad te redire valde miror. lo
Mea valetudo semper vergit in peius. Animus meditatur ex hoc misero domicilio emigrare ; quod vtinam fiat fauente Christo ! AHquot amici nos praecesserunt : in Brabantia, Viandulus egregie doctus, Martinus Dauidis hospes quondam meus, Bruxellae, Petrus Aegidius Antuerpiae, et Franciscus Delfus ; hic Botzemus : perierunt 15 et senes ahquot mense Aprih. Multae grauidae abortierunt. Ego grauiter discruciatus sum, ita vt iam vultures ahquot excitarim. Arbitror vertiginem tuam iam abisse. A lectione temperandum est. Multum discitur htteratis confabulationibus.
De schedis supprimendis, habeo gratum, et vt pertendas rogo. 20 Sigismundus Gelenius tuo nomini dicauit Annotationes in Plinium iam tertio ab ipso castigatum. Sed mire inposuit iUi codex manu descriptus, in quo sciolus ahquis e suo capite mutauit quicquid hbuit, et quodam modo nouum Plinium nobis dedit. Admonui, ne fideret ilh exemplari, sed auditus non sum. Hermolaus non ausus 25 est mutare lectionem Phnianam. Gelenius se putat rem mirificam praestitisse, ego censeo crimen esse inexpiabile. Ecclesiastes meus iam excuditur ; nondum dedolatus, sed quum flagitaretur, hoc malui, quam posthumum esse partum, non ignarus qua fide tractentur opera defunctorum. Libris quatuor absoluetur. 30
Itah passim in me debacchantur maledicis hbeUis. Romae excusa est Defensio Itahae aduersus Erasmum ; dicata Paulo tertio. Rixa nata e duobus verbis meis non inteUectis. Ea sunt in prouerbio Myconius caluus: Veluti si quis Scytham dicat eruditum, Italum
10. Lusitania] See Ep. 2987. 511.
13. in Brabantia] The news of the death of Viandalus and Davidts and (a false report) Dilft had come in Goelenius' letter of 25 Feb. (Ep. 2998. 5i-3n).
20. schedis] See Epp. 2826 introd., 2987. I2n, and App. xxii.
21 . Gelenius] For Froben's editions of Pliny see Ep. 1544 introd. The text is dedicated to Turzo (Ep. 1544). Gelenius' Annotationes, which foUow in the 1535 edition, have a separate dedication to Damian.
25. Hermolaus] Barbarus. His edi- tion of the Natural History was printed at Venice by Bernardinus Benahus in 1496, 1497: for his Casti- gationes see Ep. 126. i28n.
28. iam excuditvu"] See Epp. 3016. 25n, 3035- 14-16, 3036 introd., 3044.
32. DefensioItaHae]SeeEpp. 3007. 54n, 3015, 3016.
33. prouerbio] Adag. 1007. It only needs to set out in fuU the sentence complained of to show the disin- genuousness of Erasmus' defence of it: 'Quod quidem etiam ipsum pro- uerbium resipit de raris inuentu: ve-
luti si quis Scytham dicat eruditum, Italmn beUacem, negotiatorem inte- grum, mihtem pimn, aut Poenvun fidum' — all the epithets clearly de- note a good quaUty, denied of each of the classes specified. For the rest, Erasmus does not much help himself by hasty philological generaUzation. In the word bellax, he says, the suffix -ax must have the same force as in such words as edax, bibax, loquax ; aU these 'sonant in vitium', they denote faulty quaUties — 'ita beUacem esse, non est laudis, sed vituperii'. He might equaUy weU argue that audax, capax, dicax, efficax, ferax, perspicax, sagax, sequax, verax, viuax denote faulty quaUties. In Ep. 3032. 48-57, 127-30, he states that, except in a few words of 'anceps significatio', the suffix -ax in verbal adjectives has always a disparaging force. The limitation, there, to verbal adjectives is intended, perhaps, to get rid of sagax and verax; and he boldly cites dicax as a word of necessarily depre- ciatory meaning; brushing aside ca- pax and perspicax as exceptions not worth attention. Of audax, efficax.
134 LETTERS OF ERASMUS [1535
35 bellacem. Hoc interpretantur, quasi notarim Italos quod sint in- belles, quum his verbis Italia laudata sit, non vituperata. Edere, bibere, loqui, verba sunt media, edacem, bibacem ac loquacem esse, sonant in vitium. Ita beUacem esse, non est laudis, sed vituperii. Scythae ob barbariem et naturae inmanitatem contemnunt omnes
40 disciphnas Hberales, ad arma tantum intenti. Itali colunt philoso- phiam, discipHnas, et eloquentiam, quae pacis alumnae sunt, Scj^ha- rum ex diametro dissimiles. Vides egregiam apologiae materiam.
Prodiit et aHus Kbellus cui titulus, Cicero relegatus, ^t Cicero ab exilio reuocatus, qm tamen me non magnopere petit. (In eo Cicero
45 odiosissime laceratur, frigide defenditur. Et alius paratus, cui titulus, Bellum ciuile inter Ciceronianos et Erasmicos, quasi ego sim hostis Ciceronis. Aiunt et Doletum quendam in me scribere. Minitatur nescio quid et luHus ScaHger. Sunt aHquot iuuenes male feriati qui conspirarunt in ItaHae et Ciceronis hostem. Nec desunt artifices, qui
50 instigant partim odio mei, partim vt aHena fruantur insania. Romae sparserunt epistolam, quasi a me scriptam, plenam iocis scurriHbus. Augustini Eugubini monachales naenias arbitror te vidisse. Ego ista nec lego. Lutherus iam nihil edit in quo non perstringit Eras- mum papistam et Christi aduersarium. Homo simpHciter furit, con-
55 cepitque parricidiale odium.
Salutem dixi quibus iusseras, excepto Bero, qui Romae agit : cuius reditum expectamus hoc mense. De bombarda scribet ipse Gilbertus. Mihi si viuere veHm in totum abstinendum est a scribendo, imo a studus omnibus. Quanquam mihi sane non videtur vita, viuere sine
60 commercio studiorum et in assiduis cruciatibus. Sed Dominus est, in cuius manu sumus omnes. De PHnio deprauato ideo admonui, ne sinas eum autorem edi rursus ad hoc exemplar : aHoqui bene volo 3019. 61-3. De Plinio . . . promeretur hoc loco O^: post 1535 O^.
ferax, sequax, verax, he is discreetly nym PhUalethes Polytopiensis, his
sUent. The word hellax occurs, in fact, Forcianae Quaestiones (repr. Basle,
in classical Latin only once, SU. Ital. 1541)- Of his numerous vernacular
16. 475 ; where it is apphed to the works the most famous was the Para-
Spanish town of Ilerda, the context dossi (Lyons, 1543, Venice, 1544).
at least suggesting that it is used in See Tiraboschi^ vii. iiyyff.
a complimentary sense. 46. Bellum ciuUe] The book is
43. Cicero relegatus] The author of mentioned under the same title in
this work, Hortensius Landus, was Cog. E.i.p. 303. Theauthorwaspretty
bom at MUan, c. 1500; he studied certainly Gaudentius Merula: see Ep.
under Coehus Rhodiginus at Milan, 3127. 43n.
and imder Romuhis Amaseus (see Ep. 47. Doletiun] See Ep. 3005. i8n.
2657. 94n) at Bologna. In 1534 he Minitatur] J. C. Scahger's second
was in Lyons ; where he introduced Oration did not appear imtil after
Odonus (and Philaenus) to Dolet; see Erasmus' death (1537); he prepared
Ep. 3002 introd. It was in this year a third Oration (Scal. Epp. Aliquot,
that he pubhshed anonymously at 1620, p. 35) which, however, never
Lyons and at Venice his Cicero rele- saw the hght (see Epp. 2564. 2n, 3005
gatus et reuocatus (cf. Ep. 3005. 11). introd.).
In 1540 he went to Basle, where, 48. feriati] See Ep. 3016. 2in.
under the pseudonym Philalethes 51. epistolam] App. xxiv. .
Vtopiensis, he printed /n Z)es. J5Jrosmi 52. Eugubini] Ep. 2513. See Ep.
Funus dialogus lepidissimu^ (a reply 2465 introd.
to this by loannes Herold is printed 57. hoc mense] See Ep. 301 1. i8n.
in Leclerq, vol. viu). In 1536 ap- Gilbertus] Cognatus. What the
peared at Naples, under the pseudo- 'bombarda' was we do not know.
3019] TO DAMIAN A GOES 135
Gelenio, vt promeretur. Ex literis Beri cognoui te lustrare Italiam. Cupio te quam prosperrime valere, Damiane charissime.
Friburgi 21 die Maii 1535. 65
Erasmus Rot. mea manu.
3020. From Caspar Hedio.
Breslau MS. Rehd. 254. 83. Strasbourg.
EE2. 128. 24 May 1535.
[An original letter, autograph throughout. For Hedio see Ep. 1459 introd.]
S. D. Itali duo, Odonus et Philaenus, candidae profecto animae, vt tu iudicas, 21 Maii noctu reddiderunt mihi epistolam tuam, in manibus gestantes quas ad eos dedisti literas, admodum ouantes quibus contigit et videre Erasmum et colloqui non solum coram sed et per literas. Ago et pro ilUs gratias, quod tam humaniter susceperis. 5
Ex Polonia d. lostus L. Decius mense Februario scripsit gratula- toriam ob restitutam sibi Christi beneficio fiham, quae non aHter quam paralyticus euangeHcus lecto fuerat j8ej8Aryju,eV7j, imo iam ani- mam sic visa fuit agere vt pater paterno impresso osculo ad Christum migrare iusserit; deinde vt et hanc priniogenitam et alteram natu 10 secundam fiHas elocarit probitate et virtute claris maritis. Scribit rursus de Chrysostomo, vt loquatur per me Germanice ; de Pontifice paucis, quod vir bonus sit qui patrimonio magis vixerit quam ex sacerdotiis, et ideo non abuciendam de eo spem, si animum non supprimant anni ; de Caesare magna et digna se moHente ; de perse- 15 quutione in GalHa ; de AngHs ; de Turcarum rebus non omnino feHcibus, vt coniectura assequi Hcet ; et quod rex Poloniae in Moscos Asiaticos paret beUum. Haec omnia paucis et in transcursu et per amanuensem; nam opt. vir podagra vexante lecto decumbens dictauit epistolam. 20
Fertur legatum a pontifice abmandatum qui pro conciHo habendo soUicitet. Ego certe optarim tibi, mi Erasme, nouam canitiem et adhuc numerabUem, vt dum non eV wktI sed in noctibus deUberant de habendo conciHo, optimus Deus amios tuos sic tibi proroget vt, si habeatur Hberum et Christianum, in quo patefactis Deo cordibus 25
3019. 63.hterisBeriJN0tEp.3011 — the Farnese, see Pastor xi. 14-22.
which does not mention Goes — but Paul iii, however, had made vast
some letter not extant. additions to his patrimony out of the
3020. I. Itah duo] See Ep. 3002 numerous benefices bestowed on him
introd. by Leo x.
2. epistolam] See Cog. E. i. 309; 15. anni] The new Pope was sixty- Ep. 3002 introd. six (though in Ep. 3000. 61-2 Erasmus
3. hteras] Not extant; but see speaks of him as 'over seventy'). Cog. E. i. 310 and Ep. 3002. 385-6^. magna et digna] The operations
6. scripsit] The letter is not ex- against Barbarossa.
tant. For the ilhiess of Decius' daugh- 15-16. persequutione] See Ep. 2983.
ter see Ep. 2960. 6n. 48n.
12. Chrysostomo] We have not 17. in Moscos] See Epp. 3014. 72, been able to trace any copy of this 3049.
translation, which was perhaps never 21. legatmn] Vergerio; see Ep.
made. 2825 introd.
13. patrimonio] For the wealth of
136 LETTERS OF ERASIMUS [1535
audiatur veritas, tu pietate, eruditione et rerum praecellens ex- perientia interesse possis pro publica ecclesiae vtilitate, et seditiones illae ecclesiarum, in quibus non solum praesules inter se certant, sed etiam populus, ita vt prouerbio locum dederint, diuisus est, tua et 30 adsimnium virorum opera Ln beatam tranquillitatem redigi possent. Incidit VergiKanum iUud, dum Neptunus tempestatem sedat, dum 'faces et saxa volant',
tum pietate grauem ac meritis si forte virum quem conspexere, sUent etc.
35 Scripsisti quae proderunt et aetatem ferent admodum multam, siue formandam iuuentutem, scholas, eloquentiam <siue> discendam pietatem spectarit quispiam.
Atqui et banc cygneam cantionem a te peto (absoluto Ecclesiaste), vt quia differtur concLlium, et inter arma sUent leges, et forte
40 nondum maturuit hec messis, [vt] antequam animulam hanc Deo in manus commendes, et secundum huius verbum in paoe abeas, [vt] orbi Christiano tuas sanctas cogitationes rehnquas, et testeris scripto ahquo a morte tua vulgando (si antea non videatur consultum), quid consihi is qui habet spiritum consihi tibi dederit ad pacificandas
45 ecclesiae res afflictissimas. Nam si ingenuum est benefacere ingratis, inuitis et nolentibus, ne dubita esse passim viros bonos qui flentes sepenumero conqueruntur huius fermentati seculi calamitates Deo. Hiis tuus ille labor gratissimus erit, propensis animis legent et vo- lentes erimt recte monitis obsequi, dissi<(mi)les extremo iUi et inutili
50 hominum generi apud Hesiodum.
Sed quo me rapit, mi Erasme, candor ille tuus ? quo et complecteris meas hteras et, quas tibi candidas animas commendo, sic amice tractas vt de his tam arduis reb<(us) ego, homo iuuenis nulla rerum experientia praeditus, cum viro mente et aetate seni, et qui non opus
55 habet monitore, commenter ; quod autem vel boni consul<(u)erit eharitas tua, quae ov XoyL^erai, Kal Trdvra areyet Kal arepyet. Bene vale.
Salutant te et se tibi commendant Odonus et Philaenus. Argentorati 24. Maii anno 35.
60 Excellentiae tuae deditiss. Caspar Hedio, concionator Argent<ora- tensis).
In Tiu"chia fertur tanta esse frumenti indigentia, vt quantum equus gestare potest, vendatur ducatis 18.
Omatissimo vko, d. Erasmo Roterodamo, maiori charissimo. 65 Friburgi.
3021. From Paul in. Basle MS. Rome.
M. p. 72: N. p. 1095: Lond. xxvii. 26: 31 May 1535.
LB. 1280.
[The original brief is preserved in the Basle University hbrary. Erasmus printed it in the De Puritate, the last book containing letters to be pubHshed
3020. ^(>.a\Meaddidimus. ^o-i.wt seclusimus. ^^. qnodscripsimus:Q,MiMS.
3020. 31. Vergilianum] See .4en. 1. 39. inter arma] Cicero, Pro Mil.
151-2. 4. II.
3021] FROM PAUL III 137
in his lifetime. Two ms. copies exist in the Vatican, Vat. Arch. Arm. 32. i, f. 281 and Barb. Lat. 1499, f. 330 vO; they are written by the same or a similar hand, and endorsed : 'ex earumdem minuta reposita inter scripturas quon<dam)> Domini . . . Blosii, olim secretarii Apostolici, quae conseruantur Ln secretaria apostoUca domestica apud Dominum Caesarem Glorierium' (Groher, c. 1510- 94, son of the famous bibhophile Jean Groher). There are trifling variants in these copies and ia the De Puritate, which we have neglected. The letter was carried to Freiburg by L. Ber (see Ep. 3026. lo-i^n).]
PAVIiVS PP. m. DES. ERASMO ROT, SACRAE THEOLOGIAE PROFESSORI.
DiLECTE fili, salutem et Apostolicam benedictionem. Gratissimae nobis fuermit litterae tuae, quas nobis dQectus filius Ludouicus Berus Canonicus Basilien. reddidit. Cum enim nos delectare vel ob id tantum potuissent quod a te erant, cuius nomen celebre semper amauimus, et doctrinam magnifecimus, eo etiam erant ornatu ver- 5 borum ac grauitate sententiarum, vt ob elegantiam gratiores, eam quoque pietatem praeferentes, vt gratissimae nobis euenerint. Nam quamuis in gratulando beniuolentiam, in laudando humanitatem, in monendo prudentiam tuam exhibueris, tamen pre his omnibus tuam pietatem amauimus, quam in sanctae ecclesiae tranquillitate op- 10 tanda, tuaque in id propensitate animi et promptitudine obsequii expromenda nobis ostendisti. Nec vero ignoramus, quantum tua excellens doctrina pari coniuncta eloquentia nobis adiumento esse possit ad nouos istic errores ex multorum animis abscindendos.
Quamobrem cum id ipsum iam decreuissemus facere, quod postea 15 pie monuisti, vt medii et communes incedentes toti in causam sanctae fidei afferendae et ecclesiae tranquillandae incumberemus, letati sumus plurimum taHs viri iudicio et amore, quod ea moneres ac suaderes, quae nobis pertinerent ad officium ac redundarent ad gloriam, iisque pariter tuae operae promptitudinem ac ministerium 20 offerres. Qua nos quidem de re tibi iustius ac libentius gratias agemus quam de gratulatione et laudibus nostris, quanquam de his quoque gratias agimus. Illam enim tecum cupimus (vt debemus), haec vero a nostris meritis, quae nidla sunt, separantes ad vnam Dei benigni- tatem cuncta referimus, cuius beneficio grati, voluntati obsequentes, 25 oneri pares vtinam esse possimus. Nam cum semper haec dignitas multum oneris ac sollicitudinis habere consueuit, tunc hoc praecipue tempore plurimum secum detuht molestiae et laboris: vt quamuis ob Dei seruitium non decHnanda, ob tedium certe et difficultates impHcitas non fuerit optanda ; subibimus tamen alacres, contraque 30 tendemus, nihil fidentes viribus nostris, sed in Deo spem omnem coUocantes, vt ipse tandem suos miseratus nauiculam Petri, quam regimus, diu iactatam fluctibus ac ventis concussam in portum reducat, marique et procelHs imperet.
Quo magis te, fiH, hortamur vt tu quoque, quem tot ingenu et 35 doctrinae laudibus Deus ornauit, nos in hoc pio labore tibi maxime consentaneo coadiuuans verbis et scriptis CathoHcam fidem nobiscum tuendam, et ante Sinodum, et mox in Sinodo, quam Deo adiutore omnino habere intendimus, suscipias, extremoque hoc pietatis opere, quasi optimo actu, vitam reHgiose actam tuaque tot scripta conclu- 40 dens, criminatores refeUas, prouoces laudatores. In quo Dei tu quidem retributione contentus, nos tamen quoque haud ingratos
138
LETTERS OF ERASMUS
[1535
neque immemores experieris. Sed haec plenius, et quo animo erga te tuaque commoda futuri simus, ex ipsius Beri, quem et virtutis 45 suae et tuae commendationis causa llbenter vidimus et benigne exaudiuimus, sermone inteUiges.
Datum Romae apud sanctum Petrum sub annulo piscatoris die vltima Maii m.d.xxxv. Pontificatus nostri Anno Primo.
Blosivs. 5° Dilecto filio Erasmo Rotherodamo sacrae Theologiae professori.
3022. From Hector HoxviRros.
De Puritate p. 85.
N. p. 1099: Lond. xxvii. 29: LB. 1281.
Pavia. I June 1535.
HECTOR HOXVIRrVS ERASMO ROTERODAMO S. D.
Tam multa tamque insignia extant tua in me, Erasme, merita vt, quoties ea in calculum reuoco, merito mihi mortaHum omnium videar ingratissimus. Nam, vt caetera omittam quorum vel sola recordatio me magno afiicit pudore, id cuiusmodi est quod nuper 5 me tam humaniter et prompte, tam etiam honorifice commendaris Alciato tuis Hteris, idque proHxius et diHgentius quam vel condi-
3021. 49. Blosius] Blosius Palla- dius (Biaggio Pallai), of Sabina, fiSSO. He was made a citizen of Rome in 1516; and served as secretary to Cle- ment vii, Paul iii, Julius m. In 1540 he was made bishop of Fohgno, re- signing his see, however, in 1547. An esteemed poet, he edited, and took a principal share in, the volume Cory- ciana (cf. Ep. 3007. 54^). See Tira- boschi vii. iv. 1984. Three poems by him (one in praise of cardinal Pole) are printed in Carm. Illustr. Poet. Ital. Paris, 1577, ii. 177-8. Verses addressed to him by Valerianus are to be foimd in Delit. CC. Ital. Poet. 1608, ii. 1345-6. A letter of Morison to Starkey (Brewer viii. 320) encloses a copy of verses by Blosius 'much better than true', beginning 'Suas coliminas non ti'anscendit Hercules', written, apparently, in praise of the Emperor (and the Tunis expedition of 1535 ?). As an amatory poet he is praised in the De Vrbanis Poetis of Arsillus (Coryciana LL ii v"); cf. Ep. 3032. 582n. In the De Poetis of Lihus Gyraldus, Blosius is spoken of as 'in pangendis carminibus mira facihtate et argutia, non sine lepore, candidus poeta, sed et sohita oratione neque infans neque inelegans, vt eius in vtroque genere scripta declarant' (pp. 41-2, ed. Wotke). Of his prose there is still extant his Oratio de praestatione obedientiae Bhodiorum
Leoni X . . . dicta, dehvered in 1521, first printed in Anecdota Litteraria, Rome, 1773, ii. 163. His prose gener- aUy, and this Oration in particular, won praise from Paulus Jovius: 'Blosium Palladivmi . . ., cuius in- genio ad cimcta vel solutae orationis munera praeclare habili nihil paratius, nihil amaenius vnquam fuit: vti illo maxuno Panegirico enituit in honorem Leonis Decimi habito, quvun S.P.Q.R. optimo Pontiiici marmoream famam in Capitoho posuisset (Dialogus De Viris Literis Illustribus, Tiraboschi vii. 2454). Two letters addressed by Sado- leto to Blosius are printed in Sad. E. ii, Nos. 106 and 134.
Against the date 12 Aug. 1550, Massarelli's Diary (Merkle, Diaria Concilii Tridentini ii. 185) has the foUowing entry : ' Hac die hora circiter 24 obiit Romae in palatio apostolico Rdus D. Blosius Palladius, electus Fulginatensis, Sn^e D.N. secretarius breuium, qui, vt erat summae doc- trinae, lepidae eloquentiae, mormn amantissimus atque omnis leporis candidissimus, maximimi sui deside- rium cmialibus reliquit.' Blosius left the whole of his fortune, 30,000 aurei, to charity — the greater part of it to the St. James Hospital for Incurables and the Orphanage of St. Mary.
3022. 6. literis] Presumably the letter, not extant, mentioned in Ep. 2972. 5.
3022] FROM HECTOR HOXVIRIUS 139
tionem decet meam vel ipse audebam postulare. Nec vero me puderet haec noua mihi quotidie a te alia super alia beneficia cumu- lari, si modo eae mihi facultates smt tum fortunarum tum etiam ingenii et doctrinae, quibus vel referendis vel agendis saltem gratiis lo hominis non ingratissimi munere defungi possem. Auget hanc sollici- tudinem meam Alciati ipsius in me incredibilis humanitas officiaque plurima, quae mihi post tuam commendationem cumulatissime praestitit, et maiora, si vti velim, praestaturum vltro se offert. Nam mox tuis Hteris acceptis accersit me in aedes suas, ait me sibi a te 15 esse commendatum, neque adeo opus fuisse commendatione vlla, sed tamen postquam ita mihi visum sit vt te eius rei gratia soUici- tarem, se daturum operam vt inteUigam tanti vm commendationem apud se haudquaquam exigui esse momenti. Nec grauarer te, inquit, etiam in domesticum contubernium admittere, nisi rei meae familiaris 20 ratio hac in parte vokintati tuae morem gerere prohiberet. Subinde autem multa de te honorificentissime et amantissime loquebatur. Abeuntem arctissime complexus dimisit non sine singulari suae ia me voluntatis contestatione.
Interea quoties ad eum accessi nunquam non valde humaniter 25 comiterque excepit. Nuper autem vsus sum eius opera et consiho in negoeio quod mihi de re mea famihari inciderat: cumque ilh (vt decebat) coronatos ahquot ofiferrem, et abnuentem vehementius vrgerem, eo vultu recusauit quasi qui mihi amicus non fuerit futurus, nisi in ea re illi molestus esse destitissem. Haec omnia vt mihi 30 ornamento et studiis meis emolumento esse mtelHgo, ita prima mea in eo ratio esse debet vt ingrati (vt dixi) hominis notam effugiam: proxima vti operam dem ne vestram opem frustra requisisse videar, neu mihi desim ipsi, pulcherrimamque hanc discendi occa- sionem per socordiam et ignauiam mihi patiar elabi ; quo nomine 35 scio me vtrique vestrum gratissimum facturum.
Sed haec hactenus. A Vigho iamdiu nihU accipio hterarum. Sunt haec quidem iUi inauspicata prooemia, qui in has turbulentissimas inciderit tempestates et (quod dicitur) quasi in ipso hmine impegerit. Miror quorsum euasura sit horum audacia. Ex amicorum hteris 40 inteUigo quae UUc et in patria gerantur. Sed tani absiu-da pleraque vti vix inducam animum credere, nisi quod effrenis et inconsulta Ucentia cuiusuis facinoris mihi abunde faciat fidem. Memini te ohm ante aimos quatuordecim, quum primum hanc telam quidam essent orsi maiore audacia quam consiUo, et tum valde multis placeret quod 45 pietatis et rehgionis speciem praeferret, te tamen haec, et quae post secuta sunt, praeuidere et diserte vaticinari: quo nomine saepe audiui grauissimos viros exactissimum iudicium tuum summamque prudentiam admirari. Spero tamen post hos tam atros turbines redi- tura aUquando alcedonia. VigUo fortassis meUus consultum sit, si 50 reUcto episcopo suo ex ilUs rerum vndis in quietam aUquam stationem recipiat sese, ad iusque cimle docendum conferat, futurus aUquando inter eius discipUnae professores primi nominis.
II. Augent A'^. 33 opem scripsi^nus: operam itf.
37. literarum] Viglius had in fact 39 quod dicitur] See Adag. 486-7.
written to him on 27 Feb. VZE. 62.
140 LETTERS OF ERASMUS [1535
Qui has literas ad te defert, Viglii propinquus et cognatus est,
55 iuuenis insigni probitate, et proximis diebus hic ab Alciato doctorea
laurea insignitus. Si Alciato aliquando scribes, rogo ne pigeat in-
terim ad me quoque literulas aliquas adiungere, quo nostri quoque
videare meminisse. Vtinam sit quod vicissim tibi quoque coniicere
possem. Sed hac promptae voluntatis conscientia, cum exiguum id
60 sit quod possum, interim me mihi excuso. Vale, Erasme, omnium
qui viuimt praestantissime, et diu nobis studiisque bonis firmus et
valens supersis. Quod votum ratum veUt esse Deus opt. max.
Ticini Cal. luniis. mdxxxv.
3023. From Ambrose a Gtjmppenbeiig.
Leipzig MS. Rome.
EE. 221. I June 1535.
[An original letter, written by a secretary and signed by Gumppenberg.]
CARissmE domine Erasme, nichil pronunc digni tibi scribere pos-
sum, quod non perfectius et copiosius a communi nostro Ludouico
intelhgere poteris, qui te de omnibus viua voce ad plenum in-
formabit, eritque michi apud te loco epistolae. Sed hoc te latere
5 nolui, te breui bona noua, vti spero, ex Vrbe habiturum.
Et tandem pluribus meis hteris vnica epistola respondere veUs queso. Ingenti enim desyderio expecto ahquid hterarum a te, vt certior de bona tua vahtudine factus habeam vnde gaudere possim. Et insuper multocies te adhortatus sum vt quibusdam cardinahbus 10 scriberes, iUisque te famiharem faceres ; nam id tuam causam maxi- mopere promoturum fore poUicitus sum. Rogo noUs ommittere; quantum enim profuturum sit, ex Ludouico nostro senties. Vale. Ex Vrbe, kalendis lunU 1535.
Tuus Amb. de Gumppenberg proth<(onotarius> apostohcus et 15 Sacra<tae> Caes. Maiestatis sohcitor subscripsit manu propria.
Clarissimo simul atque eruditissimo domino Erasmo Roterodamo, domino et fautori diginssimo. Friburgi Brisgoe.
3023. 15. Sacratae scripsimus: Sacra MS.
3022. 54.cognatus]IrenicusPhrysius ried, besides this letter, Epp. 3021,
(see Ep. 3060. 2), Renick Burmania, 3024, 3026-7; see Ep. 3011. i8n.
lordofthe manor (grietman) of Leeu- 6. respondere] It would seem that
warderadeel: son of Boko Burmania Gumppenberg had not yet received
and Sydtxe Camstra (see Hoynck I. i. the letter of which Ep. 3015 has pre-
270). Li 1530 he was a student at served a fragment.
Dole (VZE. p. 26). He is no doubt the g. multocies] No previous letter of
'Renicus noster' of Gabbema, p. 531. Gumppenberg is extant of date later
After delivering the present letter to than April 1534. But from Ep. 3007.
Erasmus, he left Freiburg c. 28 June, 31, it is clear that Erasmus had heard
carrying letters from Erasmus to from him recently more than once.
Schets, Tielmann Gravius, and Vig- For the cardinals whom Gumppen-
lius; see Epp. 3025, 3028, 3041, 3060. berg wished Erasmus to soUcit see
3023. 2. Ludouico] Ber; who car- Ep. 301 1. 44^, cf. Ep. 3052.
3024] 141
3024. From Peter Paul Gualteritjs.
Breslau MS. Rehd. 254. 80. Rome.
EE^. 129. I Jvine <i535>.
[An original letter, autograph throughout ; the address sheet is missing. The year-date is supphed by the fact that the letter, carried by Ber, is plainly contemporary with Ep. 3023.
Peter Paul Gualterius (1501-72), bom at Arezzo — of which he became arch- deacon in 1564 — was aheady residing in Rome in 1532: from that year his still extant Diary begins. From Ep. 3047 it appears that, in the latter part of 1535, he was acting as papal secretary of briefs in the stead of Blosius Palladius (for whom see Ep. 3021): it is in that capacity that he is spoken of by Paul m, in a letter of 28 Oct. 1535, as 'famiharis noster'. He was one of several persons of hterary distinction grouped around Cardinal Marcello Cervini, later Pope Marcello 11 ; at one period he seems to have hved with Cervini. Cervini was the patron of Peter the Ethiop (Tasfa Sion Malbazo, ^155°); and from Peter both Gualterius and Marianus Victorius learned Ethiopian. Both of them assisted Peter in his Ethiopic New Testament: Testamentum nouum cum Epistola Pauli ad Hebreos tantum, cum concordantiis Euangelistarum Eusebii ds numeratione omniuyn verborum eorundem. Missale cum benedictione incensi cerae etc. Alphabetum in lingua ^XH : gheez, idest libera, quia a nulla alia originem ducit et vulgo dicitur Chaldea. Quae omnia Frater Petru^ Ethyops auxilio piorum sedente Paulo iii Pont. Max. et Claudio illius regni Imperatore imprimi curauit (Rome, 1548, per Valeriimi Doricmn et Ludouicum Fratres Brixianos). At Rome in 1549 Peter gave to the press Missa qua Ethiopes communiter vtuntur, quae etiam canon vniuersalis appellatur, nunc primum . . . conuersa ; this translation being the work of Gualterius.
Gualterius' Diary is preserved in at least two manuscript copies, one in Rome, one in Munich: Diarium D. Petri Pauli Gualterii ab anno 1532 vsque ad annum 1544. There is a monument to him in the church of St. Mary in the Via Lata at Rome, of which he was for some time a canon.
See S. Merkle, Concilii Tridentini Diaria ii, pp. xxxv— xxxviii ; cf. Tiraboschi vii. 1563.]
Erasmo Rot. S. Inter eos sermones quos L. Berus, vir humanis- simus, tui amantissimus, mecum habuit, illi mihi iucundissimi gratissimique acciderunt, in quibus de te deque excellentibus et singularibus animi tui virtutibus collocuti sumus. Ex quo factum est vt ego, qui tui amore non parum incensus eram, totus pene illo 5 flagrem et ardeam. Verum eram ego quidem ahenus a voluntate scribendi ad te, ni Berus et Gumpembergh, qui incredibUem in te esse humanitatem predicant, id mihi persuasissent. Quare vt hunc meum in te propensum animum ista tua benignitate suscipias, oro ; et de me hoc scias, multos sane esse qui te maiori stUo et clarioribus 10 scriptis laudent, qui vero plus me te admiretur, esse neminem. Vale.
Romae, Kalendis lunii.
P. Paulus Gualterius.
30253042 To Erasmus Schets.
Bodleian MS. Lat. Misc. c. 20. Basle.
18 June 1535. [An original letter, autograph throughout.]
AccEPi htteras tuas et fihi, quem spero iam diuortium fecisse cum quartana. De tribus coronatis non laboro. Tu nihil peccasti.
3025. I. tuas] Perhaps Ep. 3009. fihi] Not extant.
142 LETTERS OF ERASMUS [1535
Raphahel Marruffus ex Anglia vbi complures annos habitauit, patriam Genuam repetens hac iter fecit, meque inuisit. Is mihi 5 multa narrauit de Anglia, sed nihil leti. Roffensis in carcere perdidit oculos. De Moro timet ne non euadat capitis supplicium. Siquidem Regem certam iram in eum concepisse vel illud est argumento, quod omnia bona illius confiscauit. Miror quo sit euasura ista regis seuicia. 10 Guilhelmus Monioius defunctus est, sed morte naturaH. Ex Anglia posthac non multum spero vectigaUs. Eustathius Caesaris orator est quidem amantissimus Erasmi, sed is maioribus distinetur negotiis. Nec vehm illum meis negotiolis onerare.
Epistolam ad Barbirium rogo cures illi reddendam. Offero illi 15 aequissimas conditiones pacis : vt soluat pro annis hactenus prae- teritis, rehquum sibi seruet cum pace mea et bona conscientia. Sed ille non accipiet, totus Mammonae deditus.
Huc veni, partim vt experirer an corpusculum hoc ferret vecta- tionem, sed video nullam esse spem, aHoqui vel Besontium me 20 contuHssem vel ad vos. Circa Idus luHi Friburgum reportabor. Sic enim cogit necessitas. Vale. 18. die lurdi. 1535. Basileae.
Erasmus Rot. mea manu.
HonorabiH viro D. Erasmo Scheto. Antwerpiae.
3026. From Pietro Bembo.
De Puritate p. 114. Padua.
N. p. 1108: Lond. xxvii. 40: LB. 1282. 20 June 1535.
PETRVS BEMBVS ERASMO ROTERODAMO S. P. D.
Nae tu homo es mirificus qui, cum veUes vt Ludouicum Berum perfamiHarem tuum Romam proficiscentem cognoscerem, mandasti
3025. 3. Marruffus] See Ep. 387. 2n. of May. Ep. 3019, written to Goes on
Odonus (Cog. E. i. 312) refers, on 27 21 May, has no hint of his projected
J\ily, to a letter of Erasmus to Hedio journey. But on 27 May Amerbach
(not extant) in which Erasmus had records that he purchased on behalf
spoken of 'a certain Genoese' who had of the University of Basle, a gift of
insisted on taking Suwsjy with him wine and swe'etmeats for Erasmus,
from Freiburg the original of Odonus' 'cimi aduenisset' (Basle MS. C. VI^.
letter of <March> 1535 (Ep. 3002). go. \; citedhy V.^Roth, Gedenkschrift
The culprit was perhaps Maruffus; z. 400. Todestage des Erasmus p. 279,
for it is unlikely that Erasmus enter- n. 40). The presentation of the wine
tained two Genoese visitors in May- was the occasion of a pleasant drink-
June. ing party; a httle marred, when it
5. Roffensis] Fisher was tried the began, by Oporinus, who had the mis-
day before this letter was written ; on fortime to give Erasmus so hearty a
22 Jime he was executed. More had handshake as to make him cry out in
been in prison since the simamer of pain {Oratio de Ortu Vita et Obitu
1534. loannis Oporini, Strasbourg, T. Rihe-
10. Monioius] fS Nov. 1534. Hus, 1569, p. Biiij — this book is pre-
14. Epistolam] Not extant; for sumablj' the soiirce used by Streuber,
Erasmus' proposals for a settlement Beitrdge zur vaterldndischen Oeschichte
with Barbirius see Ep. 2997. 76^. iii. 73, 1846, who (foUowed by Burck-
18. Huc veni] This is the first of hardt-Biedermann, ib. NF. iv, 1896)
Erasmus' letters of which the dating gives, without citing any authority,
indicates his removal to Basle. He 26 May as the date of the drinking
must have gone there in the last days ceremony.
^^^^ Corponsefflgiemfiquniionuidit Er tfii', ^^r^^^^^ lriancfcite.aiuiuumpiClitabdltd.tbu. \ J^\-^
WOODCUT OF ERASMUS, WITH TERMINUS, BY HOLBEIN, 1535 From the Kunstmuseum at Basle
3026] FROM PIETRO BEMBO 143
ei chirographo tuo vt me de via iniiiseret. Ille vero cum isthinc dis- cedens Mediolanum, deinde ad vrbem, recta se contuHsset, vt tibi morem gerendi facultas eunti defuerit, in reditu aho itinere suscepto 5 Patauium venit, meque humanissime inuisens plurimam abs te salu- tem attuHt. Qua de re valde te amo. Prudentem enim hominem et grauem et doctum virum et (vt mihi visus est) summa reHgione praeditum et ingenio praestantem cognoui. Porro is percontanti mihi se de statu tuo multa dixit, longumque de te sermonem habuit: ex lo quo optimum erga te PauH Pont. max. animum atque mentem perspexi: cuius etiam ad te Berus Hteras aflferebat cum mandatis ad tuam dignitatem perhonorificis.
Ego autem vehementer laetor, doctrinam singularem tuam, et probitatem, et continentes atque perpetuos tot annorum labores, 15 quibus te plane confecisti, vt nostros homines scriptis erudires et locupletares tuis, apud iUum virum omnium hominum Principem eo loci esse quo merentur. Itaque, modo recte valeas, neque te im- becilHtas impediat tua, mihi spes est, te ab eo omnia summa honoris et dignitatis insignia breui consequuturum. Quare te, mi Erasme, 20 hortor, vt valetudini tuae seruias ; conseruesque te cum nobis aman- tissimis tui, tum fortunae: quae se hilaris, vt tibi praesto sit, parat.
Vale. duodecimo Calend. Quintiles m.d.xxxv, Patauio.
3027. From Peter Bechinius.
Breslau MS. Rehd. 254, 21. Bassano.
EE^. 130. 24 June 1535.
[An original letter, autograph throughout. In Calc. E. 182 is a letter, un- dated, of CalcagnLnus, addressed 'Petro Bechinio Bohemo'. (Bechinius' friend Hippolj^us has called on Calcagninus. Calcagninus is pleased to learn that his 'nvigae' are approved by Guizardinus. He will show anj kindness in his power to Volfangus, who has come to Ferrara in ill health. John Hieronymus sends greetings: he wrote to Bechinius, through <Arnold> Arlenius after Bechinius' departm-e from Ferrara.) Bembo, in his letter to George Loxanus of 27 July 1536, mentions P. Bechinius as a friend (Bemb. E. p. 318). Apart from these letters we have fovmd no tra.ce of Bechinius.]
NieHiL michi vnquam fuit optatius quam, quo ardore in tuis scriptis et praeclaris Hbris legendis fui et quantum ex is profeci, vt eodem tuae dignitati obseruantiam meam erga eam ostenderem. Quod cum hactenus michi facere non fuit integrum, nunc hisc[a]e meis paucis per doctissimum theologum d. doctorem Beronem nolui 5 committere vt non cognoscas me praestantiae tuae tam esse studio- sum et amantem quam quenquam aHum, ac magnopere cupere vt me dignetur numero suorum discipulorum adscribere, et eidem per- suadere nichil michi fore gratius quam si aHquando cognouero quo possem tibi gratificari. Plura de animo meo deque voluntate mea 10 dominus Ludouicus tuae praestantiae expHcabit, cum michi ita vt volui per eius discessum scribere non Hcuit. Diu sanam et incolumem
3026. 15. atque MLB: at N'^: ac N^. 23. Anno a NataH post Quin-
tiles iV.
3026. 12. Hteras] Ep. 3021.
144 LETTERS OF ERASMUS [1535
michi et vniuerso orbi tuam dignitatem seruari a Deo optimo maximo precor. 15 Ex Bassano festinanter, ipso die diui loannis Baptistae m.d.xxxv. Tuae dignitatis deditissimus
Petrus Bechinius, a Lazian etc. Bohoemus.
Praestantissimo atque doctissimo viro, domino Erasmo Rotero- damo, domino et praeceptori in maioribus honorandissimo. 20 Friburgum.
30283042 To Erasmus Schets.
Bodleian MS. Lat. Misc. c. 20, f. 68. Basle.
28 June 1535.
[An original letter, autograph throughout.]
S. P. Scripsi nuper per Irenicum Phrysium iuris doctorem. Si Liuinus Panagathus ad te veniet, numerabis illi de mea pecunia centum florenos Caroleos, hoc est, viginti stuferos pro quoque floreno, nisi ahquo insigni documento declararit inimicum animum. Est enim 5 ancipitis fidei, et Clauthum iUum praedonem in me subomauit. Sed quoniam complures annos seruiuit mihi, et iam constringitur arctis- sima necessitate, volo ipsum ahquo munere subleuare.
Pensio de Aldington quae superiore anno non fuit nisi ex dimidio soluta iterum tota debebitur ad festum Michahehs, hoc est, viginti 10 hbrae sterhng. Ab altero nihfl expecto nisi Htigem.
Opus esset mihi ahquo inferioris sortis amico. Nam taha negotia Cesaris oratori mandare non conuenit. Est in aula Robertus Aldrisius, ad haec officia magis idoneus.
Magno damno mihi fuit, quod Lusitani presserint hbeUos dicatos 15 socero regis. Et tamen non presserunt, sed ahis communicarunt. Interim ahus preripuit praedam, ego obolum non accepi.
Deportatus sum huc carpento muhebri, magno valetudinis in- commodo ; quomodo reportari possim nescio. Edo opus de ratione concionandi. Si quid htterarum fuerit, huc mittito ad Hieronjonum 20 Erobenium in cuius edibus ago.
Qui has reddit negotiator huc est rediturus: per eum poteris
3027. 17. a Lazian] Of Lazne Bec- time employed him as financial agent. hyne, a waterrng-place in Bohemia. 14. Lusitani] Erasmus perhaps in-
3028. I. Scripsi] Ep. 3025; for tendedtowrite'Angh'(or,cryptically, Irenicus as carrier see Ep. 3022. 54 n. 'Insulani' ?). The books dedicated to
5. subornauit] For Erasmus' suspi- the 'socer regis' would then be the
cions of Livinus, in connexion with Explanatio Symboli, 1533, and the De
Clauthus, and for Grapheus' exculpa- Praeparatione ad mortem, 1534, dedi-
tion of him, see Epp. 2981, 2992, 2997, catedto Thomas Boleyn. Schets, when
3053. The money promised and paid he answered (Ep. 3042. 29) this letter,
(Ep. 3042) seems to have been a mere could make no sense of the paragraph.
goodwill gift. The father-in-law of the King of
8-10. Pensio . . . Utigem] See Epp. Portugal was Philip the Fair. To the
2996—7; 3052. i6n, 3058. King of Portugal himself, John in,
13. Aldrisius] See Ep. 1656 introd. Erasmushaddedicatedthe 15270/1^1/-
Though he was an intimate friend, it sostomi lucubrationes.
does not appear that Erasmus at any 17. Deportatus] See Ep. 3025. i8n.
3028] TO ERASMUS SCHETS 145
rescribere. Opto te cum omnibus tibi charis quam rectissime valere.
Basilee. 28. die lunii. 1535.
Affixi signum meum, quod quidam ceperunt imitari manum meam, sic vt discerni vix possit. Id factum es(t) Romae. 25
Erasmus Rot. mea manu.
Honorabili viro D. Erasmo Soheto negotiatori. Antwerpiae.
3029304g From Bartholomevst Latomus.
De Puritate p. 74. Paris.
N. p. 1096: Lond. xxvii. 27: LB. 1283. 29 June 1535.
BARTOLOMEVS LATOMVS TREVIR, ERASMO ROTEROD. S. D.
Intelligo ex Hteris tuis veterem tuam erga me beneuolentiam nondum intermortuam esse; quod equidem tanto gratius mihi est, quanto longiore interuallo nullam mei apud te memoriam literis instauraui. Neque tu id negligentiae meae imputare debes, Erasme humanissime (sunt enim, opinor, non minus quam decem anni, ex 5 quo nihil a me ad te scriptum est), sed potius verecundiae, quam mihi non solum natura mea tribuit, sed etiam auxit tui clarissimi nominis obseruantia. Scio enim quotidianis multorum literis studia tua pene obrui, dum quisque cupit nominis tui fulgore ahqua ex parte illucescere. Sed ego nunquam putaui meas ineptias tuis grauis- 10 simis occupationibus interponendas esse, nisi subesset iusta ad te scribendi causa. Itaque tacui in hunc vsque diem, non obHuione aHqua humanitatis tuae, quae mihi primo congressu tuo cognita fuit, sed quod arbitratus sim te pro tua aequitate atque prudentia etiam silentu amicorum rationem habere. 15
Quod orationem meam legisti non tam gaudeo quam vereor ne tuo eruditissimo palato parum responderit. Ego certe ad te non misi, quicunque pertulerit (neque enim dignam duxi) ; sed tantum- modo edita fuit, non tam vt ostentarem infantiam meam quam quod idipsum tempus postulare videbatur. Prouexit enim me Budaeus 20 ad regiam professionem, vir non Hteris tantum, vt tu nosti, sed etiam humanitate colendus: mouebanturque inuidia, vt fieri solet, non- nuUi, qui non putabant aequum esse in GaUia vt Germano homini tantum honoris deferretur. Itaque ego vt purgarem ambitionem meam, et simul vt clarissimo viro gratias apud omnes agerem passus 25 sum vulgari orationem quam habui in auspicanda praelectione pubHca ; eademque re factum est vt ad te quoque peruenerit. Vtinam satis-
3028. 25. est scripsimus : es MS. 3029. 5. vt ante opinor add. N.
3028. 24. Affixi] There is an im- 3007.
pression of the Terminus seal by the 3029. i. Hteris] Not extant. Ex-
signature. tant correspondence between Eras-
imitari] For forgeries of the mus and Bart. Latomus (for whom
kind, see Ep. 2874. 148-88 (cf. Ep. see Ep. 1252. I2n) is limited to this
3064); but the words 'id factum est letter and Erasmus' reply, Ep. 3048.
Romae' suggest that Erasmus is 16. orationem] Latomus' inaugural
thinking of the ' forged ' Cxirsius letter lecture as professor of Latin entitled
(see App. xxiv). De Studiis humanitatis, printed by
25. factum est Romae] See Ep. F. Gryphius 1534.
452.11 T.
146 LETTERS OF ERASMUS [1535
facere possem gratulationi tiiae, Erasme doctissime, quae mihi non solum periucunda fuit, sed etiam humanissima visa est. Non enim
30 credere potes quantum oneris sustineam. Male habet primarios ah- quot collegiorum quod Latina professio pubKce instituta sit. Tum vero tam multi figuh inuident vt etiam quamuis bonum artificem artis poenitere queat. Sed tamen obdurui, et satis fehciter processi in hunc vsque diem, estque spes fore vt hoc regium institutum in
35 Hnguis et bonis artibus prouehendis magno commodo sit huic Academiae.
Quod incommodior tibi valetudo est, dolet mihi ex animo, idque eo iustius quod vel immortalem te esse, si fieri posset, oportebat. Equidem piget me conditionis nostrae, cum saepe video tot nequam
40 homines abundare viribus, torpentes omni ocio atque ignauia: tibi autem doctissimo pariter ac studiosissimo homini, qui omnes ingenii et corporis facultates diu noctuque impendis in pubHcam vtiHtatem, ne ad gratum quidem spiritum corporis salubritatem suppetere. Quanto aequius erat naturam rerum in Cyclopas istos et centauros,
45 quibus abundat nimium Christianus orbis, maHgnam esse quam in pubHca Hterarum praesidia. Sed te vna consolatio sustentare debet, vir cordatissime, quod haec iniquitas laborum tuorum compensabitur oHm non solum apud Deum opt. max. coelestibus praemus, sed etiam apud omnem posteritatem sempiterna nominis tui memoria. Viues
50 enim tu et gaudebis fructu laborum tuorum in futura etiam vita ; tantumque abest vt totus vnquam interiturus sis hoc mortaH cadu- coque corpusculo vt etiam fama ingenu tui impressa Hteratis monu- mentis regum pyramides superatura sit, clarissimorumque im- peratorum victorus iUustrior futura.
55 lam vigesimus annus est, opinor, et ampHus, ex quo primum mihi cognitus fuisti, cum interim nuUum praetermisisti spacium in quo non aHquam partem ingerui ac lucubrationum tuarum orbi terrarum communicaueris. Tantam igitur tu laudem tibi putas aHquando interituram esse, aut vHam futuram tam ingratam posteritatem,
60 quae de tot tantisque laboribus tuis leuius censura sit quam hodie te viuo iudicant non solum doctorum hominum ingenia sed etiam ipse terrarum orbis ? Confirmasti immortaHtatem nominis tui gloriae magnitudine, tantumque decus ingeiui ac summae eruditionis de te vnus hoc seculo extuHsti vt etiam inuidiae dentibus frenos in omnem
65 partem inieceris. Quamobrem macte virtute esto, Erasme laudatiss., et hanc quam peperisti gloriam fortiter omni incremento laudis ad finem vsque persequere. Nam qui inuideant fortassis tuo nomini et in arma ingenii tui incurrant, erunt nonnulH dum nobis superstes fueris: qui autem praeripiant tibi palmam immortaHs gloriae, aut
70 quicquam de splendore laudum tuarum detracturi sint, ne posteritas quidem aequo animo vnquam latura est.
Expectamus Ecclesiasten tuum, quem ioco quidem promissum, sed tandem serio extortum esse scribis. Vtinam saepe in hanc partem vrbanus sis. Videris enim mihi in hac re imitatus esse pueUarum
75 festiuitatem, quae persaepe quod lusu conceperunt, coguntur bona
60. N : sensura M.
32. &gali] See Adag. 125. 53. pyramides] Cf. Hor. C. 3. 30. 1-2.
3029] FROM BARTHOLOMEW LATOMUS 147
fide in lucem reddere. Sed o partus tuos felicissimos, qui etiam puellarum foecunditatem nobis superaris ! Non enim infantem nobis daturus es, quod satis scio, sed perfectum iam et, qualis ille apud Homerum fertur eadXog «rai ^ovXr](f)6pos 778' dyopriTT]?, annosum et consultissimum concionatorem. De nostris concionatoribus, vel po- 80 tius de tota turbulenta concione, nihil opinor opus esse ad te scribere, cum non solum omnia ex aliorum literis, qui ad te scribere solent, sed etiam ex fama ipsa cognoueris.
Fuimus praeterita hyeme in magno periculo et inuidia Germani omnes in hac vrbe, propter quorundam temeritatem, qui libellos 85 seditiosos non solum tota vrbe Parisiorum, sed etiam in aula Regis fixerant. Dederunt tamen illi poenas, atque vtinam omnes dedis- sent. Sed interim et ahi complures eadem tempestate abrepti sunt. Magnus terror erat, et formidolosa rerum facies apud omnes, vincula, carceres, tormenta, flammae. Vidisses homines in altum suspensos 90 subiectis ignibus viuos cremari, audisses voces insultantis vulgi, et increpantis damnatos inter ipsa suppHcia cum magna atrocitate. Ita supra quatuor et viginti homines absumpti sunt, Galhci nominis omnes, nec quisquam Germanus de capite pericHtatus est. Beda tuus fecit emendam, vt vocant, honorabilem, cum hac confessione, quod 95 contra veritatem et Regem locutus esset. Quae verba ante aedem diuae virginis magno populi concursu praeeunte praecone palam pronunciauit : ne forte Lutheranum illum fuisse putes. Sed tamen detinetur adhuc in carcere, detrudendus in monasterium aUquod, vt ferunt, vbi et quando Regi ^asum fuerit. Caetera iam tranquilla 100 sunt omnia, estque fama exules, qui metu profugerunt, redituros esse, restitutis etiam bonis quae fuerant a fisco occupata,
Vehementer desideratur concUium a bonis viris omnibus, quod nisi aliquando habitum fuerit, verendum est quo tandem hae turbae sint abiturae. Audio mire insanii-e Hollandos tuos, quod equidem 105 doleo, putoque iUis accidisse quod bene constitutis corporibus, vt aiunt medici, solet, vt cum leuius etiam tentari ceperint, vehemen- tius turbentur. Quod si malum hoc aliquando in Galliam inuaserit, dii boni, quantam videbimus tempestatem ? Sed de his satis. Sum enim prolixior ad te quam debeo, vereorque ne patientiam tuam iio intempestiua loquacitate offendam. Sed ignoscere mihi debes. Cum enim longo tempore ad te nihn scripserim, nunc oblata occasione volui vnius epistolae vbertate compensare ante acti temporis silen- tium : ac simul calor quidam amoris tui scribentem longius prouexit. Puero, quem mihi commendasti, hbenter commodabo, vbicunque 115
79. Homerum] II. 7. 126. events of 1535 in the Low Coimtries;
85-6. libellos seditiosos] The Plae- e.g. at Groningen in Jan., at Wesel in
ardsof 17-18N0V. 1534. SeeEp.2983. April (see Ep. 2990. 14, i8mi), at
48n. Erasmus also gives the number Oldenkloster (April) and Amsterdam
of victims as 'about 24' (Ep. 3049). (May) — see Kerssenbroch, Detmer
95. fecit emendam] On 28 Feb. pp. 793 fi. and 819-20. 1535 — for the date see Bourgeois de 115. Puero] We do not know who
Paris,p. 377, n. 2 : forBeda'simprison- this was. In Ep. 3048 Erasmus says
ment and exile see Ep. 2961. ii^n. of him: 'Habet patrem virum huma-
loi. extdes] See Ep. 2983. nissimum, ipse probae indohs.' No
105. Hollandos tuos] Perhaps mere- doubt the purpose of the letter of
ly the Dutch Anabaptists in Miinster ; Erasmus which Latomus is answering
but more probably the reference is to was to introduce this youth.
148 LETTERS OF ERASMUS [1535
potero: fecerisque mihi pergratum si crebrioribus officiis a me exi- gendis beneuolentiam erga te meam probare non dubitaueris. Vale. Datum Lutetiae die Petri et Pauli, mdxxxv.
3030. To Leonard Eck.
Annales Boiorum f°. v v°. Basle.
30 June 1935.
[This letter and Ep. 3035 were printed in Annalium Boiorum Libri Septem loanne Auentino autore, Ingolstadt, Alex. et Sani. Weissenhom, Dec. 1554. This was the first edition of the Aiinales; it would seem that Herwagen's projected pubhcation of them was not undertaken. Erasmus' letters (which were reprinted in subsequent editions) would appear to have been inherited by Oswald Eck, son of Leonard Eck, for whom see Ep. 386. yon. The date ia confirmed by the last paragraph.]
ORNATISSIMO VIEO D. LEONARDO ECCIO IliLVSTEISS. BAVARIAE PRINCrPIS CONSILIARIO. S. P.
Merito videar improbus, vir clarissime, qui ignotus ignotum appellem, nisi illud concederet humanitas, vt in amici negocio pu- dorem aliquantisper deponamus. IVIihi cum loanne Heruagio et vetus et arcta necessitudo intercedit, quod is, quemadmodum per coniu- 5 gium in locum loannis Frobenii successit, ita ad iLlius exemplum in excudendis cum dignitate bonis authoribus egregiam nauat operam. Quod petit et cuius me apud Celsitudinem tuam oratorem esse voluit, paucis expediam.
loannes Auentinus scripsit vtraque lingua Historiam Germanica-
3030. 9. Auentinus] John Tur- Latin original, the ducal imprimatur
mair of Abensperg (whence he took was refused. The reluctance of the
the name Aventinus) was bom on 4 Bavarian dukes to allow either book
July 1477, and died on 9 Jan. 1534 — to be printed is to be explained by
it was apparently not until Eck re- the freedom with which Aventinus
pUed to this letter that Erasmus (and attacks ecclesiastical abuses ; nor was
Herwagen) leamed that Aventinus his perfervid imperiaUsm acceptable.
was dead (see Ep. 3035). Educated In 1528 his rehgious opinions brought
at Ingolstadt, Vienna, Cracow, and disaster upon him ; Duke WiUiam rv,
Paris, Aventinus was appointed by whose favour he had enjoyed for more
WiUiam iv of Bavaria in 1508 to be than ten years, was driven to order
tutor to the duke's two yotmger his arrest. After 11 days' imprison-
brothers, Louis and Ernest (see Ep. ment he owed his release to the good
386. i^n). WTien he relinquished this oflfices of the duke's chanceUor,
oflficein i5i7,hewasappointedofficial Leonard Eck. In 1533 Eck invited
historiographer to the duchy. In that him to Ingolstadt, to supervise the
year he began the composition of the education of his son.
Annales Boiorum, the pubUcation of Apart from the coimexion with
which is the subject of this letter. Herwagen, Erasmus had reason to be
The book was finished in 1521. In interested in Aventinus, who was
1522 he published a 'kurzer Auszug' known to several of his friends — Me-
ofit, m.GeTman (Bayrischer Chronicon lanchthon, Beatus Rhenanus, Pirck-
im Latein nun verfertigt und in siben heimer, Peutinger, and (it would
puecher getailt ein kurzer au^zug, Nu- seem) Gilbertus Cognatus; for his
remberg, Frd. Peypus). Permission connexion with Cognatus see Ep.
to pubUsh the larger work was with- 3035. 5n. Aventinus does not seem
held. In 1526, however, Aventinus to have had any direct connexion
received instructions to prepare a with Erasmus (the visit which he had
German version of it, the Bayrische paid to Basle (Carmina v) belongs to
Chionik. But for this, as for the a date long prior to Erasmus' resi-
3030] TO LEONARD ECK 149
rum rerum ; eam cupit suis formulis euulgare in publicam vtilitatem. lo Audio fuisse suppressam, quod in suae gentis historia quaedam admiscuisset quae principum animos nonnihil offenderent. Quod in hac non arbitror factum : et si quid forte fuerit, non magno negocio poterit corrigi. Tu vero pro tua apud principem tum gratia, tum authoritate, facile impetrabis vt sinant posteriorem historiam exire 15 in manus hominum. Curabitur autem ab Heruagio, viro neutiquam ingrato, vt ex hac re nonnihil honesti nominis tibi paretur apud omnes, qui rerum gestarum exacta cognitione delectantur: meque simul cum Heruagio tibi hoc beneficio deuinxeris. Cupio enim esse in eorum numero quos tua Sublimitas suo dignatur fauore. Bene 20 Vale.
Datum Basileae, vbi nunc ago nouus hospes, vt adsim excudendo Concionatori meo: vltimo die lunii 1535.
Erasmus Roterodamus mea manu.
3031. From Conrad Heresbach.
Breslau MS. Rehd. 254. 85. Diisseldorf.
28 July 1535.
[An original letter, autograph throughout, except that the month-date is added in a diiTerent hand, while yet another hand, presumably that of Duke William of Cleves, has appended, immediately after the month-date, the words Salutatio . . . Ducis (1. 225). The letter, known in MS. to CorneUus, 1853, was printed by K. W. Bouterwek, Conradi Heresbachii Historia Factionis Excidiique Monasteriensis, Elberfeld, i866; and by Horawitz, iv. 850-6. It answers a letter, not extant, from Erasmus, which Heresbach received on 22 July 1535; on which date he noted in his Diary: 'Accepi hteras Erasmi per Til. Fossa. Respondi post quatriduum, rehquimi historiae factionis excidiique Monasteriensis describens. Altera Pantaleonis (29 July) misi hteras et meas et Flatteni ad Erasmvun' (see Bouterwek p. 9). The words reliquum historiae indicate that Heresbach had narrated the earlier part of the Miinster troubles in a previous letter ; and this earher narrative is twice mentioned in the present letter (11. 55 and 173) ; in 1. 56 it is said to take in the first nine months of the siege.
In 1536 Heresbach, or someone using his material, put together, in the form of a letter to Erasmus, a complete narrative of the siege of Miinster (Ep. 3031^). Two texts of it were printed in the seventeenth century; that of Wemer Teschenmacher, 1635; that of Th. Strack, Amsterdam, H. Laurencius, 1636-7; reprinted by J. Jansson, ib. 1650. Despite the
dence there) ; but his opinion of There are biographies by Th. Wiede-
Erasmus is given in ch. 8 of the fomrth mann (Freysing, 1857), W. Dittmar
book of the ^nnaZes : 'Erasmus Rote- (Nordlingen, 1862). See ADB. i. 700
rodamus (quo nemo multis iam aeta- ff.
tibus vtilior Christiano contigit orbi)', 10. cupit] The subject of the verb
and again in bk. vii, ch. 24: 'qui is Heruagius (as appears from suis).
nostro saeculo sacrarum literarimi 12-13. in hac] In the projected
maiestatem asserit et eloquentissimus Herwagen edition.
omnium censetur'. In the unfinished 3030. 15. historiam] We must sup-
Oermania Illustrata also, and in its poae him to mean the latter portion
Indiculus (see Ep. 3035. 5n), Erasmus of the Annales. The last book (Book
is more than once mentioned. vii) brought Aventinus to the year
A complete edition of the works of 1460 and the accession of Albert iv;
Aventinus, Johannes Turmair^s ge- he entered so an epoch where it was
nannt Aventinus Sdmmtliche Werke, easy for him to give offence. was published at Munich, 1 880-1908.
150 LETTERS OF ERASMUS [1535
epistolary form given to it, this document is not, in any proper sense, a letter. The latter part of it is largely an expansion of the present letter. The first part may be presumed to embody the substance of the earUer letter, no longer extant, in which Heresbach had related the first nine months of the siege of Miinster. The accomit, however, which it gives of the leges regiae of Jolxn of Leiden reprodnces, we must suppose, the lost enclosure of the present letter (see 1. 2o8n). There is no reason to suppose that this document, conflated from two letters sent to Erasmus, was ever seen by hun. We have printed it here (without annotation) as an appendix to the present letter ; using the text of Bouterwek, which is derived from comparison of the editions of Teschenmacher and Strack, both of whom followed manu- scripts — where Teschenmacher and Strack differ, however, we have mostly adopted the reading given by Teschenmacher.]
Iam diu multumque hesitauimus ecquid tibi accidisset, tam taci- turno vt iam multis mensibus nihil de te certi cognoscere daretur, Alii Basileam te remigrasse affirmabant, quod tamen aegre mihi persuadere poteram. NonnuUae infaustae aues bonum Erasmum
5 etiam efferre pararant, nisi opportune hterae tuae per Tilomannum a Fossa ad nos transmissae omnem hunc scrupulum exemissent. Erantque illae, vr] ras XdpLras, non mihi solum, qui gestiens eas subinde soleam amicis ceu exoticum aUquod ac rarum KeifjnrjXtov ostentare, sed vtrique etiam principi, ac proceribus qui tum forte ob
lo conuentum ahquot principum Nouesii habitum frequentes aderant in aula, gratissimae ; auidissimeque vltro citroque quae scribebantur his legentibus iUis auscultantibus excepta.
Atque, vt ad Uterarum tuarum argumentum me conuertam, quod nobis restitutis congratularis, habemus gratiam, tibique perpetuam
15 valetudinis restitutionem comprecamur vicissim. Amicorum autem iacturam, quam deploras, partim furibundae quorundam tyrannidi, 7] 7TCOS- rfj TcDv dpxovTwv d/xa^eta, partim temporum horum perfidiae ac infeUcitati imputare conuenit, extremorumque seculorum iam relucescentem faciem ivrWeaOaL, quibus nuUi neque reUgionis neque
20 cuiusuis necessitudinis iuri parcitur. Et seditiosorum quorundam Uteratorum atque i/jevheKKXrjOLaorcbv importunitate fit vt Uterae earumque antistites in inuidiam ac discrimen trahantur, quasi authores sint horum tumultuum ; cum iUi verius possent, quod Fata apud Homerum aTToXoyovvTaL, dicere, co ttottol etc.
25 e^ rjfxeojv ydp (f)aoL k^k efjLfxevaL' ol 8e /cat avTol
a<f)fjOLV aTaodaXirjOLV vvep p.6pov dXye exovotv.
Hominum malorum vitia sunt, non Uterarum neque EuangeUi, si
qui his abutantur; eas autem si toUas, simul cum pietate omnem
humanitatem semel auferas necesse est. Adde nuUum ex us, qui
30 hisce fanaticis tumultibus se addicunt, vel soUdi iudicii vel exacte
8. ahquot M(S. 21. ipevSeKKXeaLaaTujv MS.,cf. Ep. 3031'^. ;;ii. 23. ille
MS. corr. Bouterwek.
5. hterae] Not extant. The present 10. Nouesii] See Ep. 3041. ii8n.
letter and Ep. 1316 are all that sur- 15. Amicorum] See Ep. 3041. 161-
vive of the frequent correspondence 70 ; which indicates that Erasmiis had
between Erasmus and Heresbach. spoken of More and Fisher.
9. vtrique] John iii, duke of 24. Homerum] Od. i. 33-4. But
Cleves and Juhers (see Ep. 829. I2n), in Homer the words are spoken, not
and his son William, for whom see by the Fates, but by Zeus. Ep. 2189 introd.
3031] FROM CONRAD HERESBACH 151
literis instructum reperii'i, sed omnes velut ivdovaLaafiu) caecarum opinionum ac nouandarum rerum desyderio rapi videas. Verum de his alias.
Principis nostri vtriusque animum sic in te propensum video vt, etiam si te omnes destituant, et ad nos venire libeat, te liberaliter 35 <(putem eos> excepturos, suppeditaturosque omnia quae ad victum necessaria fuerint, adhaec iniuriam aduersariorum facLle propulsa- turos, nec vllis denique oneribus grauaturos. Mihi crede, ex animo haec prolata constanter praestabuntur, id quod experimento certius cognoscere poteris. 40
Cuperemus omnes, si fieri posset, Duci seniori loanni etc. Eccle- siasten tuum inscriberes, facturus haud dubie opere precium. Quod si feceris, in praefatione principis in hac re citra vUam omnem blandiloquentiam TrapaaLTiKrjv munus paucis deUniares. Ac vero de Aleandro quod scribis, auaritiae ambitionisque mancipio, nihil te 45 moretur, cum eius calculus iampridem ob detestandas impietatis notas non niagni momenti sit. De Barbarossa tov TToXijxov vla Kai Katva quotidie afferuntur, et Brabantini ouantes iam pridem vic- toriae Caesaris pyris magnificis gratulati sunt, encomium ante victoriam opinor canentes. 50
Apud nos de tragico rege Sion tandem expugnato triumphatur. Caeterum, quando tu in coronide epistolae tuae regni illius successum cognoscere te desyderare scribis, eius tragoediae catastrophen tibi perfunctorie crassiorique Minerua, et tamen vt res gesta, depingam. Siquidem priores actus superiori epistola vtcunque perstrinxi, nempe 55 quae ad id temporis, hoc est nonum circiter obsidionis mensem, gesta fuerant. Nam, cum anarchia aut [hjohgarchia potius illa ad monar- chiam, et communio bonorum ac avaaiTia quatuor vrbis regionibus totidemque cuhnis disposita ad priuatam rerum diuisionem pro- priumque penum redisset, leoninam quandam societatem dixisses. 60 Rex Kal 01 d/x^t Tov ^aaiXea regio apparatu, vt par erat, sibi pro- spexerant, vulgo non ita large. Necubi autem populus coire in vnum deque inequahtate ahisque necessitatibus queri aut conspirare posset, laboribus diuersisque ac suis quique locis distinebantur, neque inde pedem citra tribuni aut superioris authoritatem dimouere aut secreto 65 colloqui hcebat. Quod si qui tentarent, ii continuo per corycaeos in hoc destinatos deferebantur adque suppHcium rapiebantm'. Enim- uero, quo firmior adhuc tyrannis esset, Rex xu creauit Duces, quis primum in microcosmo illo ditiones designauit, post amphoribus aucturus. SinguHs insignia coUo suspendit numismata, iUius vide- 70 hcet dignitatis authoramenta. Porro, obsidione diutius opinione pro- rogata, auxUiorumque spe elusa, vulgo in tanta turba commeatus de- syderaricepit. Primumigiturequina(carne)ahisqueparumvescis cibis inediae occurrebatm. Deinde coria me<m)branasue aqua maceratas
36. putem eoaaddidijnus. 44. trapaairiKrjvscripsimus-.TTappamMS. 48. K€va MS.: correximus, cf. l. 206. 73. came suppleuimus, cf. Ep. joji'^. 530-1.
4i-2.Ecclesiasten]Erasmusneglec- doubt embodied in Heresbach's 1536
ted this suggestion, as he had already narrative ; cf. 1. 173.
determined to dedicate the work to 66. corycaeos] See Adag. 144.
Christopher of Stadion ; see Ep. 3036. 73. vescis] 'edible' (a sense of the
55. epistola] Not extant; but no word not elsewhere attested).
152 LETTERS OF ERASMUS [1535
75 mmutimque concisas cum oleribus pro obsoniis esitasse compertum. Nam is apparatus atque hae delitiae vrbe iam capta in nobilium quarundam foeminarum probe mihi notarum <aedibus> reperie- bantur. Nonnulli canibus ac gliribus ad famis remedium vsi.
Breuiter, ad Saguntinam famem res spectare videbatur, nisi aestatis
80 recurrente itiitio herbis radicibusque vtcunque sustentati fuissent. Atqui ne [njvlla ex parte nouae huius Hierusalem excidium cum veteri <non) adaequetur, itifantium pedes ac manus in salsamentis post expugnatam vrbem repertos ferunt. Deum immortalem, nondumne certam in nos dei iram iustaque et extrema agnoscimus flagella ?
85 Porro rex, inedia vulgi atrocius ingruente, vltro potestatem fecit qui vellent exirent, simul vt inutih tiu"ba liberaretur et ipse cum paucis vberiori commeatu diutius frueretur. Continuo igitur ingens turba, maxime muKerum cum uifantibus, prodibat, virorum parcior ; Llli enim omnes fere primo impetu a mihtibus confodiebantur.
90 Mulieres cum infantibus in vrbem reuerti nequicquam mihtes tenta- uerunt cogere, vt quae vltro se ad occisionem oflferrent potius quam ad tam diuturnam mortem reuerti: siquidem inter omnia mortis genera miserrimum est fame mori, vel Homero teste. Vidisses miserandam conditionis speciem : plerosque a festo resurrectionis ad
95 Pentecosten panem non gustasse, omnes debilitatos maloque cibo semimortuos ; vbi autem pane saturarentur, continuo extingui. Muherum greges, quia neque occidebantur neque in vrbem repelli poterant, intra moenia nostrorumque castra conclusi adque extre- mum cruciati fame, infantes iam lactantes ab vberibus detrahere 100 adque mihtum pedes mittere, obsecrantes vt se vna cum infantibus trucidarent. Tandem commiseratione ducum pueri passim a militi- bus permissi sunt recipi ad alendum. Muheres etiam dimissae.
Haec fere a festo resurrectionis gesta sunt. Ante subinde leuibus conflictatiuncuhs erumpentes Anababtistae cum obsidentibus data 105 acceptaque clade congrediebantur. At tum demum parcius et non nisi certa feriebant. Habita item semel atque iterum coUoquia. Postremo, fame, domitore atrocius, inpendente, numeroque mfli- tum decrescente, raro admodum visi sunt se proferre, nisi quod subinde quidam ex vrbe profugere cupientes vel capti vel occisi sunt. iio Porro, rebus hoc statu constitutis, octaua Pentecostes nocte duo
77. aedibus add. Bouterwek. 81-2. ne . . . adaequetur ex Ep. 3031"'. 53^-42
correximus.
79. Saguntinam famen] See Adag. in addition to himself and Eck (Come-
867. lius p. 194). Tielmann knows only of
93. Homero] Od. 12. 342; cf. Ep. Eck, whom he does not, however,
2473. 17-19. name (Ep. 3041. 3in). Kerssenbroch
iio. octaua] 23 May. The date is (Detmer p. 826) makes the number
confirmed by the accounts of Wirich of transfugae nine in all. Bouterwek
von Dhaun and Henry Gresbeck (see points out that parts of Heresbach's
note foUowing). Kerssenbroch gives, letter read hke a free version of
erroneously, 15 Jime (Detmer p. 826). Wirich's dispatch. Heresbach, Tiel-
duo] Hans Eck von der Langen- mann, and Vighus were, all of them,
straten and Henry Gresbeck. Their from their official positions, Hkely to
names are given in the accoimt of see authoritative dispatches from the
Wirich von Dhavm (see Bouterwek army before Miinster. p. 39, Cornehus p. 393). Henry Gres- Henry Gresbeck is of importance
beck speaks of three other transfugae, from the circumstance that be has
3031] FROM CONRAD HERESBACH 153
pedites ex vrbe elapsi, quorum alter excubias fallens castra nostro- rum transeundo euasit, alter eV avTo^wpio captus viuusque seruatus, Cumque sentiret is qui efifugerat alterum seruari viuum, ipse quoque avTOjxaTos rediit.
Atque ex his captiuis deprehensa haec potiundae vrbis ratio. 115
lam ante a militibus compertum, ad portam quae vocatur Crucis fossas ciuitatis non latius hasta militari patere ac pedibus iiii : portu- lam etiam ibidem non claudi. Ad dictam igitur latitudinem pons fabricatur, qui festo lo. Babtistae prima noctis vigUia ad eam fossae partem admotus. Ponti funis alligatur. Eo captiuus, qui hac parte 120 vrbem minus munitam indicarat, cinctus fossam tranando, pontem fune quo cingebatur ad se protraxit, per quem xxxv in hoc delecti pedites feliciter transierunt. Transmissa fossa vallum hic imminens, quo minus conscendi posset, sepimento erat circumseptum, ad valli vsque propugnaculum, quod Rondellum vocant. Ibi pedites illi 125 transmissi partim eo loco vbi sepimentum cum propugnaculo com- mittitur irrepserant, partim minutioribus scalis adhibitis transUie- rant. Hoc primo sepimento superato, antequam in summum valli peruenire daretur, aliud restabat ex assuhs ac palis in ordinem com- paginatis. Inde assula forte euulsa in valli summitatem illesi insciis 130 custodibus peruenerunt, atque hinc mox ad propugnaculum prope- rantes excubitores iam consopitos omnes trucidant.
Adiuuabat nostros eius noctis tempestas fuhnine ac tonitru, quo minus strepitu proderentur. Hoc successus caeteri a tergo circiter trecenti dum propere sequi contendunt, pons frangitur et pars iam 135 transraissa, rehqui tranando scahsque RondeUo apphcitis praece- dentes subsequuntur ; et quanquam scalarum quaedam pondere ac festinatione rumperentur, multi tamen succedentium eodem quo priores perueniunt. Hi continuo per portulam, quam patere diximus,
112. avro<f>6pa) MS. correxit Bouterwek. 133. fulmine scripsimus: fulminis MS., cf. Ep. 3031". 611.
left behind him a first-hand narrative received no substantial reward ; save
of the Anabaptist rising in Miinster: that, in 1542, when he was hving in
Meister Heinrich GreshecFs Bericht Osnabruek, his mother's house in
von der Wiedertaufe in Milnster, Munster was made over to him. See
printed in Comehus pp. 1-2 14. Most Comehus pp. hv-lxxxiii.
of what is known of him is derived Eck had served in the first instance
from this document. A native of in the amiy of Bishop Francis von
Miinster, by trade a joiner, at the Waldeck. Deserting from the epis-
time of the Miinster rising he was still copal army in 1534, he was appointed
a young man. From 1530-4 he seems praefectus vigilum by John of Leiden
to have hved in the near neighbom-- (Kerssenbroch p. 826, Detmer; cf.
hood of Miinster, in the service of a p. 649). For the part played by him
family of distinction (in the Miinster in the betrayal of Miinster, see Gres-
Staatsarchiv is a letter from him, beck's Bericht, Cornehus pp. 201-8,
Mvinster, ? April 1535, 'an seine frii- and Kerssenbroch pp. 425-37, Det-
heren herren'). He retumed to Miin- mer. He is described by Kerssenbroch
ster on 27 Feb. 1534, ostensibly to as 'exiguae statmae miles, ingenio
visit his mother, who was still hving. vero eximio et vaferrimo' (p. 825).
There he married, and threw in his In the Miinster Staatsarchiv is a no-
lot with the Anabaptists, rather from tarial instrument (dated 5 Dec. 1536)
fear, it is hkely, than from conviction. in which he acknowledges the receipt
On 23 May 1535 he fied from the city of '50 Emeder gulden' from Francis
with Eck von den Langenstraten. of Waldeck, in fuU satisfaction of all
For his share in the betrayal of Mun- claims (Kerssenbroch p. 830, Detmer,
ster he seems, unhke Eck, to have note i).
154 LETTERS OF ERASMUS [1535
140 irrumpentes quatuor signis, sed numero pauciores sexcentis, in
vxbem penetrant. Sed iam ingressi nimium victoria gestientes portae
curam neglexerant, paucique forte fortuna ex oppidanis super-
uenientes portam recludunt, ita vt exercitus maneret exclusus.
Haec ferme circa primam noctis horam gesta sunt. lamque nostri
145 eos qui intromissi fuerant vniuersos propter paucitatem perditos occidi rebantur, cum illi interim per wbem caedibus grassarentur fortiter, adiuuante noctis caligine vt plures crederentur vero, alioqui ab oppidanis facile opprimi potuissent. Hic audisses exclusorum militum execrationes et in tribunos ac duces nostros probra, qui tam
150 perdite miseros in nassam, vel ad lanienam verius, tradidissent, leuissimis perfidisque proditoribus fidem habentes. Duces et tribuni lamentari ac suspirare, pilos vellere. Breuiter, omnia miseriae plena. Exaudiuntur in vrbe alibi eiulatus, ahbi psahnorum cantus, adeo vt de nostris conclamatum et imvLKLov cani crederetiu", cum contra
155 nostri anababtistas cogerent canere lov, lov. In ea rerum despera- tione noster pro porta exclusus exercitus vsque ad horam sextam matutinam tristis substiterat, iamque hgonibus dolabrisque ad per- fodiendum perfringendumue adornatis, ecce 0x776 fjLTjxavrjs signa nostra iuxta propugnacula ventilantia ostentantur, moxque porta quam vo-
160 cant lodefehz aperitur, per quam tandem totus exercitus ingreditur.
Cumque ad forum ventum esset, ihic circiter trecentos aut paulo
amphus anababtistas conglobatos currulique propugnaculo quod
Wagenburg appeUant circumseptos oflFendrmt, vicos etiam catenis
clausos, ita vt ahquamdiu resistere potuissent. At tamen hi omnes
165 vitam depacti inque deditionem recepti, sed post insidias mohri deprehensi plerique occiduntur. IVIihtes dein per domos grassari, aHos trucidare, ahos e fenestris praecipitare. Isque labor ahquot dies durauit, cum abditos passim e latebris protraherent, predasque indagarentur ac comportarent. Inter captiuos memorabiles Rex
170 pugnando captus, iuuenis iam prima lanugine barbescens, statura mediocri, et prorsus t6 eiSo? a^to? rvpawihos, e sarcinatore vestiario ad eam dignitatem euectus. Vxores quas habuit x^tu. captae ah- quot: TTepl fiev rrjs TToXvyvvaLKeLas superioribus hteris significaui. Regina caesane in ipso tumultu an elapsa sit mcertum. Idem de
175 Bernardo Rotman concionatore Kal haSovx^ contigit ; qui tum comi- tante vxore vna tum mter cadauera, tum in latebris omnibus quesitus nusquam apparuit. Regius vicarius Knj^perdoUing viuus etiam captus, vir corpore procero nec minus eleganti, sermone plurimum gratiae prae se ferens. Hi imperu ilhus fuere triumuiri ac totius
180 tragoedie coryphaei, tametsi regem ferunt sub vrbis excidium de regia dignitate in ahrmi, qui et ipse captus occisusque est, trans- ferenda egisse. Ahi plerique multi capti et quaestionibus examinati, post supphcio aflfecti.
Solus rex atque eius locum tenens cum paucis ahis viui adhuc
152. lamentare MS. correximm. 165. depecti MS. correximus. 180.
tragoedii MS. correximus.
173. literis] See 1. 55. 3041. 9411.
175. Rotman] See Ep. 2957. 66n. 184. locum tenens] Bouterwek
177. KnypperdoUing] See Ep. takes tliis to be Bemard Krechting,
I
3031] FROM CONRAD HERESBACH 165
seruantur, hisce diebus torquendi. Sexui et aetati parcebatur. Sed 185 post, quia pleraeque mulieres parum pudice (vt in hac scelerata schola fieri assolet) tractatae se vindicantes veneno et insidiis ple- rosque sustulerunt, ita vt mortui passim in lectis reperirentur milites concubitores ; vnde commoti in plerasque muheres seuierunt.
Ad hunc modum xviii demum mense captum Anab(ap)tistarum 190 receptaculum Monasterium, festo lo. Babtistae. Non sine fatah, vt arbitror, omine eo festo expugnati anabaptistae, nondum satis sesqui- ennali obsidione fatigati; et nisi ea qua dixi ratione (nostri) potiti fuissent vi-be, maxime autem luculenta vltione diuina illorum im- pietatem punire volente, periculum fuisset ne Rex cum paucis, eiecto 195 vulgo, vrbem omnibus modis munitissimam ahquamdiu tueri potuis- set. Ampla habet vrbs ea pascua, locaque vacua, quae omnia fabis oleribiisque conseuerant. Reperti sunt vini et cereuisiae cadi ahquot; adhaec carnium pisciumque salsamenta in triumuirorum penu ; frumenta denique, quibus ohgarchi iUi ahquamdiu se sustinere 200 potuissent. Pecuniae plurimum repertum. Praeda omnis in com- mmie coUata, pars Episcopo, pars mihtibus distributa. Corona am"o gemmisque insignis, gladius quoque regius preciosus, et calcaria ex auro puro puto Episcopo a tribunis honoraru loco tributa.
Prohxam hoc beUum suppeditaret scribendi materiam, si ra 77oAAa 203 Tov ■noXejj.ov Kaiva congerere hberet. Nobis satis erit tibi carptim summam rei gestae et certa mdubitataque describere. Mitto etiam leges regias a nobis e vernaculo in latmum vtcunque translatas ; item officiorum ministeriorumque catalogum. Superest Dominum com- precemur omnes vt suam pacem fideique concordiam nobis largiatur, 210 omnes errores ac seditiones procul repeUat. Principes nostri in hoc toti sunt vt legitimis et Christianis tam rehgionis quam ciuUibus ordinationibus huiusmodi, quo minus in posterum repuUulare queant, mahs occurrant. Tu posses tua prudentia plurimum in hac re, si admohri manus vehs. Decretae simt supphcationes, quibus diuina 215 ira ob dehcta nostra concepta placetur.
lUustrissimus princeps senior iussit te salutarem suo nomine eiusque propensum in te animum tibi denunciarem. Salutant te dihgenter D. CanceUarius Hogreuius, qui iam de catarro et febre egrotauit, ahoqui scripturus, et ahi complures nomuiis scriptorumque 220 tuorum studiosi. Vale.
Flattenus ipse scribit.
193. nostri suppleuimits. 196. miiiutissimam MS. correxit Bouterwek.
205. materiam] Si^yijaiv suprascr. MS. 206. Keva MS. correximus, cf. l. 48.
I
pastor of GUdehaus, brother of John 208. leges regias] The enclosure is
of Leiden's chancellor, Henry Kjech- not extant. But it may be presumed
ting. His account of himself before tobeembodiedinEp. 3031^. 198-226. the tribimal at Duhnen, 25 July 1535, 219. Hogreuius] John Gogreeff ; see
is printed, from the original in the Ep.2298.10n. When Heresbach wrote
Munster Staatsarchiv, by Comehus, in 1534 GogreeS was similarly sxiffer-
pp. 379-81 ; cf. Ep. 3031^. 661-3. But ing from a fever (Ep. 3031^. 13-19). it seems more Ukely that Heresbach 222. Flattenus] Vlatten's letter has
means Knipperdolling. not STirvived, but is mentioned in
191. receptacuhmi] See Ep. 2999. Heresbach's diary cited by Bouterwek
I2-I3n. p. 9: cf. Ep. 3043. io8n.
156 LETTERS OF ERASMUS [1535
Dusseldorpii festo Pantaleonis, qui natalis est iunioris principis, a° 1535. 28. lulii. 225 Salutatio mea manu Gulielmi Iimioris Ducis etc.
Conradus Heresbachius Leg. Doctor.
Consummatissimo clarissimoque viro D. Erasmo Roterodamo, theologiae omnisque melioris Uteraturae antistiti. Basileae apud 230 Frobenium.
303 P. Erom Conrad Heresbach.
Bouterwek p. II. Dusseldorf.
1534-1536.
[The year-date (1. 757) is given by Teschenmacher as 1535, by Strack as 1536. Consistent with the latter date is the fact that the document imphes the execution of John of Leiden (11. 668-73), which took place in Jan. 1536. Yet in its opening paragraphs it pm^jorts to be written in the latter part of 1534, in answer to a letter of Erasmus which had been forwarded from Frankfort to Diisseldorf, where Heresbach foimd it on his retum to court 'ad Cal., ni fallor, Octobris'. The date is given more precisely by an entry in Heresbach's Diary: '1534. Oct. 2. hteras ab Erasmo accepi' (Bouterwek p. 31). 1534 sorts also with the mention (1. 9) of the counts of Rennenbiirg — who left Freiburg in April 1534 (see Ep. 2810. i2in.). Erasmus' letter was a reply to a letter of Heresbach written in April, and may be dated, since it was dispatched to the Frankfort book-fair, as belonging to the end of August or the first days of September. The year-date 1534 may be inferred, in any case, for these opening paragraphs by a method of exclusion — 1535 is excluded by com- parison with Ep. 3031, and 1536 by the fact that Erasmus died in July of that year (in 11. 5-6 he is spoken of as reporting favourably of his health). The fact that the dociunent makes no attempt to reconcile the conflicting indica- tions of chronologj' — allowing a letter of 1534 to describe events of 1535-6 — makes it unlikely that Heresbach contemplated pubhshing it in its present form.
CONSVMMATISSmO CLAEISSIMOQVE VIRO D. ERASMO ROTERODAMO,
THEOLOGIAE OMNISQVE MELIORIS LITERATVRAE ANTISTITI SVMMO,
CONRADVS HERESBACHIVS. S. D.
CoMMODVM in aulam ad Cal., ni fallor, Octobris reuersus Hteras ad me tuas offendi e nundinis Francofurdiensibus allatas; quae sane impense non mihi solum, cui non possunt non esse melhtissimae, sed cum principi tum proceribus aHquot, quibus eas ostentaui, vehe-
5 menter gratae fuerunt ; nimirum quod de statu ac valetudine tua nos certiores redderent animique ui nos tui veterem beneuolentiam declararent — iam enim diu nihil de rebus tuis cognoueram ipse, nisi quantum e Hteris ad principem datis eque ypafjLixarocf^opcp comitum Rennenburgensium pridem rogitando subodorari Hcuit.
10 Scripseram iam ante (nundmis, opinor, AprOibus) ad te, verum, quando tu me nihH scribere conquereris, subdubitare coepi an Hterae tibi meae redditae in hoc turbulento saeculo, quo nihil prope, quan- tumuis sanctum, LQuiolatum sperari possit. Ac vero scribere de integro parantem primum febris ardentissima prohibuit, quae, circa
15 Siru ardores me corripiens, menses aHquot periculose aegrotantem detinuit: id quod mihi cum plerisque amicis famiHaribusque com- mune fuit ; nam et canceUarius Gogreuius ac praepositus Flattenus paulo ante ad vitae vsque desperationem ex eodem morbo decubue-
3031"] FROM CONRAD HERESBACH 167
runt. Non deerant qui ybovax<x)v koL tojv Upeojv deuotioribus adscribe- rent, metuentibus ne ecclesiasticae politiae constituendae apud 20 principem admonitores essemus.
Deinde sub nundinas autumnales mihi paululum restitutus omnino rumpere silentium statueram; sed abreptus in comitatu quodam principis id propositi rursum coactus sum suspendere. Interim tuae literae meas praeuertentes quod sponte facturus eram violenter 25 extorquent; et quia rerum hic status exigebat vt scriberem pro- lixiuscule, si succedat, tarditatem illam ac scribendi raritatem (vt tu vocas) verbositate compensabo.
Principio igitur quod de valetudine mea sollicitus sis, veterem tuum agnoscens candorem, habeo gratias. Deinde quod scribis te 30 cum chiragra podagraque atque adeo hologra luctari, vehementer dolet illa te carnificum premi tyrannide ac non potius aniraum tuum tranquihssimo domiciho in communia commoda hterarum proue- hendarum conquiescere. Relegandi erant hi tyranni ad ovva8e\(f>ovs TTTioxoTvpdvvovg, otiososque et obesos ventres, Egmundanos atque 35 Stunicas, apud quos hi et otii et pabuU plusculum reperissent. Verum scit tua prudentia hanc esse naturae necessitatem vt corpus aetate prouectiore reddatur imbecilhus, multaque senem circum- ueniant incommoda, cum quibus magnopere pugnare nihil ahud fuerit quam 6eop,ax€lv. Tametsi non desunt qui has longaeuitatis 4° pedissequas interpretentur. Caeterum haud scio an sit mihi senectus prouectior optanda quae his comitibus perpetuo constipetur. Tolera- bihora tamen incommoda, quamdiu animi vigorem non extinguimt, quem certe neutiquam in te deficere crebra tua, eademque absolutis- sima, veluti KVKveia aafiaTa, testantur monumenta, adeo vt hac parte 45 vel cum Nestore Platone Isocrate aut Catone contendere possis, KaXcov yap r) oTviopa KaXrj.
Porro festiuum est hoc quod Trepl Trjg eTrtaT/aareta? Monasterien- sium ludis, etiamsi res nobis hic geratur minime ludicra, vt quae TToXXds l<f>6iixovs ijjvxds "Achl npota^ev. Atqui ego e^a» ^eAcDv spectator 5° esse malui quam fabulae tam tristi atque cruentae adhiberi actor.
Opinor te iam pridem tragoediae huius protasin audisse, nempe in superiori Germania coeptam per choragos quosdam pseudopro- phetas, homines indoctos e rudi plebe, scihcet ex sutoribus et vestia- riis, vana consptratione auctos, qui hteras ne gustarimt quidem, cum 55 tamen has spiritus sanctus per scripturam testetur esse certissima media et instrumenta ad recte scrutandam uiteUigendamque doctri- nam; qui, cum ilhc tentatis omnibus rehquos actus absoluere non daretur, ad nos secundo quidem Rheno defluxere, praesertim occu- pato semel Monasterio, vrbe cum amphssima, vtpote quinque coUe- 60 giorum ac totidem parochiarum capaci, tum ad hoc negotium gerendum idoneo receptaculo. Atqui quemadmodum etiam in coro- nide epistolae tuae flagitare videris vt regni huius auspicia progres- sum atque administrationem describam, ne dK4(f>aXov fabulam narrem, eandem tibi paulo altius repetam. 65
Primum in hac vrbe euangehi sincerioris, vt ferebatur, praedica- tionem, inuito eius loci principe, episcopo Francisco Waldeccio,
19. deuotioribus iSirocA;: deuotionibus Tesc/iewmoc/ier. 67. Francisco
Waldeccio om. Strack.
158 LETTERS OF ERASMUS [1535
democratia tuebatur seque aduersus violentiam principis, si forte illorum propositum impedire vellet, commeatu machinis munitioni-
70 busque etiam ad obsidionem tolerandam praeparauit. Fit enim fere vt conscientiae vulgi, obuersantibus opinionibus variis huc atque illuc impulsae, in dubium constituantm- et, prorogata vel denegata a principibus iusta reformatione, vulgus, nuUius rei bonae author, ipsum constituere ordinationes moliatur. Semper enim cum verbo
75 Dei exoriente errores simul exortos reperimus, vt nullis aetatibus defuerint Antichristi, quos apostoh et ipse Christus venturos prae- dixit. Meministi ohm Adriano imperante Cochbam ludaeum praedi- casse se vnum esse verum illud salutis sidus caehtus delapsum causa popuh sahitis restituendae, et quanta iUi turba adhaeserit ; et in
80 Creta tempore Theodosii ludaeum ahum, qui se Mosen esse affirma- bat et, vt quondam <(is) Israehtas per mare duxisset, ita etiam poUicebatur se simih miraculo ludaeos ad terram promissionis per- ducturum. Est quoque tempore Herachi exortus in Arabia Mahumet, qui et ipse populum peUexit vana superstitione.
85 Ad eundem niodum nunc eiusdem spiritus exorti anabaptistae, mirae quadam sanctimoniae specie vulgo imponentes soUicitantesque vt se nescio in quas regiones sequantur; et qui promissis eorum persuasi, hi velut IvdovoLaa^o) excitati sequuntur eos, rehctis et re famihari et necessarus. Quanquam initio populus sic in vniuersum
90 fanatico quodam impetu rapiebatur vt propemodum suum quisque caput protegere coactus fuisset — simphciter insanire homines dixisses, — etsi, vt ingenue dicam, multi hac in vrbe ciues, a circulatoribus quibusdam circumuenti, non tam pietatem quam hcentiam, et verbi dispensatores t^n^-annidem atque popularem fauorem captare magis
95 quam popuh salutem visi sunt. Initio tamen qua.edam in abolendis abusibus et impiis moribus recipiendaque sincera doctrina non omnino inepta proponere videbantur. Et successisset fehcius, ni Malus lUe saluti hominum inuidens bene coepta interuertisset, nimi- rum veritus ne populus iUic, pro humanis somnus proque ecclesiasti- 100 corum pompa luxu et crapula, sinceram Christi doctrinam moresque magis sobrios sanaeque doctrinae consentaneos amplecteretur. Siquidem cogitauit hic sibi vigUandum modisque omnibus enitendum vt ScyUam vitantes impeUeret in Charybdim. Et successit pulcre. Nam dum omnes omnium propulsatarum factionum ad Monasterium, 105 sub praetextu verbi, ceu commune euangehcorum aavXov, confluen- tium profugi se recipiunt, cacodaemon euangehi tritico mox ana- baptistarum sacramentariorum pseudoprophetarum Montanorum Valentinianorumque zizaniam aspergit, quae continuo, vt est ma- larum herbarum fertUitas, euangehi semen protriuit. Sub papatu iio omnia tranquUla, quemadmodum fihis Israel in Aegypto. Verum vbi Aegypto egressi et filii Dei facti, coepit Ulorum saluti insidiari Satan et coeperunt tumultuari et seditiones mouere. Ita nunc quoque, videns veram iustificationis doctrinam emergere et sacra- mentorum vsum genuinum oriri, sectas et seditiones excitat. 115 Populus autem, vt est rerum nouandarura auidus, anabaptismi hcentiam facUe excepit, eratque primum acris inter euangehcos et anabaptistas conflictatio; adeo vt Trvp tov ax^ajxaTos episcopo
81. is addidimus.
3031^] FROM CONRAD HERESBACH 159
potiundae vrbis spem iniiceret. lamque noctis conticinio oppida- norum alterius partis auxilio portam vnam occupauerant episcopi intro destinati milites. Sed harum rerum conscii, mox poenitudine 120 ducti aut sibi forte metuentes, consilium manifestant. Atque in hoc consentiunt euangehci cum anabaptistis vt episcopi cohortes vnani- miter repellant. Non deerant qui affirmarent episcopahs cohortis praefectum, euangehco zelo permotum, vltro retrocessisse. Certum est eundem ab episcopo inclementer exceptum. Enimuero hoc im- 125 petu represso res aperto Marte tandem geri coepta. Siquidem epi- scopus, contractis copiis a vicinis principibus qui suos quoque, casti- gatis Monasteriensibus, exemplo deterrere cupiebant, vrbem obsidere parat.
Sed anabaptistarum factio inualescens maiorque pars vulgi, Ucen- 130 tiae nouandarumque rerum auida, meliorem non grauatim superauit, maxime cum dvapxtav bonorura constanter ab anabaptistis praedi- cari intelhgeret ; factumque vt muHi vere euangehcae pietati addicti vrbe excederent. Inter quos et Buschius fuit, qui iam inde ab initio anabaptisticae doctrinae audacissime restitit. Id quod Coruinus 135 etiam, a principe Hessorum missus, tentauit. Sed vterque, cum argumentis nequidquam se agere sentirent, furibundae turbae ces- serunt. Buschius paulo post in vicina vrbe Dulmensi fatis concessit, vir certe mehorum hterarum et sincerioris doctrinae acerrimus idemque hberrimus vindex, 140
Sed quid multa ? Quotquot ab anabaptismo stare recusarent statim vrbe exiguntur, nec tamen quicquam exportare permittuntur. Maior ciuium pars proscripta vrbem ac penates proselytis nouisque colonis ac indigenis retinctis rehnquere coacta est. Ihi vero in nouas possessiones missi donum scihcet accipiunt spiritus sancti, nempe 145 proscriptorum ciuium bona. Atque haec sub initium quadragesimae anni tricesimi quarti supra sesquimUlesimum gesta sunt.
Porro vbi facultatibus simul cum vrbe instructissima potiuntur retincti, omnia in vnum conferunt et per iiu. vrbis regiones culinas pubhce instituunt, veluti avaa ina et coenobia, Patrisque tutelam 150 iactantes hostes prouocant. Turres fanorum subhmes atque sum- ptuosas deuciunt, templa, ceu idololatriae receptacula, demohta in profanos conuertunt vsus; nam monasteria et coUegia iampridem depopulata, profugatis rehgiosis vniuersis. Barbaricum autem est hoc quod, praeter pubhca documenta instrumentaque hterarum 155 quae exusserant, bibhothecam ibidem apud fratres, vt vocant, ex omni hnguarum hterarumque genere instructissimam sacrilegi con- cremauerunt, tot egregia monumenta igne perdentes. Quibus faci- noribus designatis nouus in hac noua Hierosolymorum repubhca creatur magistratus, noua plebiscita, noua rehgio, noua matrimonia, 160 noua prorsus reipubhcae facies, ac denique TrdvTa Katvd.
Fabulae praecipui daduchi fuerunt Bernardus Rotman, homo et hngua promtus et eruditione hnguarumque cognitione mediocriter instructus. Is ecclesiasten egit. Cui subseruiebat, velut Aeneae Achates, Knipperdohngius ciuis. Is, vltro ob contentiones cum epi- 165 scopo in factionem iUam se transferens, ad consulatum peruenit; homo, vt forte magnus dignitate, ita neque infacundus et ad quae- uis obeunda audax. Tertius, qui etsi extraneus tamen barbarica
160 LETTERS OF ERASMUS [1535
calliditate ad primatum sicut et tyramiidem peruenit, patria Lei-
170 densis, primo propheticum spiritum iactans ac vocationes a spiritu factas, iuuenis vix xxvi. annorum, vafri ingenii, oris et spiritus gratiae plurimum confidens et ad res nouasingenio apposito, caeterum indoctus, sarcinator seu vestiarii artificii ferebatur — Alexandrum illum WevSofjLavTLv dixeris — doctrina Lucianus ; qui calliditate ingenii
175 caeteros omnes superauit sibique parere coegit, ascitis tamen his authoritate proximis quos vidit proposito exequendo magis idoneos. Nam (vt Mahomet) cum ad tyrannidem aspiraret viamque quaereret, videns varias et dissentientes de religionis doctrina opiniones, popu- lumque fluctuare, cogitauit is sibi ansam porrectam qua populum
180 sibi deuinciret, coepitque non solum de ciuihbus rebus leges condere, verum etiam nouam reHgionis formam excogitare, quibus animos vulgi alligaret, quo arctius in officio omnes contineret neque exoriri posset dissensionis occasio. Et vt Mahomet vulgo blandiens scri- pturam carni accommodabat, ita hi quoque, profanatis matrimoniis,
185 magistratibus ad democratiam et vulgi Hcentiam deductis, seruis in Hbertatem vocatis, aHisque quae iamiam ordine interponam, popu- lum consentientem reddiderunt et suis dogmatibus subegerunt.
Magistratus igitur creati Duodecimuiri, qui plausibiles populo factionis administratores erant, sed qui prophetae ac concionatoris
190 cuiusdam astu, ceu bubuH naribus, ducebantur. Hi vero prophetae oracula, id est anabaptismi dogmata, veluti leges xu. tabularum, promulgabant, quanquam non scripta neque pubHcata, sed, vt <(a> Druidibus apud GaUos oHm et Aegjrptus ac priscis theologis voce duntaxat tradita. Post tamen idem propheta rex factus dogmata
195 atque leges regni sui per vniuersam vrbem sparsit. Inde capita quaedam praecipua, vt e vernaculo sermone a nobis latinitati donata sunt, subuciemus.
1. Primum autem omnium ab anabaptismi candidatis exigitur vt statuta iUa omnia execrentur atque ea quae vulgus cultum appeUat
2CX) diuinum, ceremonias chrismata characteres, abiurent.
2. Missam vna cum Baal iUo, qui sacrifici manibus ostentatur, abominentur.
3. Toti mundo renuncient.
4. Reditus annuos neque soluant neque exigant.
205 5. Negociationes et commercia non exerceant: ab opificus, ex- ceptis admodum paucis, abstineant.
6. Facultates nemo proprias habeat, quin ad pedes mystagogi ac prophetae, veterum sciHcet Christianorum aut Platonicae reipubHcae exemplo, conferantur.
210 7. Magistratibus ac principibus (quibus soHs reipubUcae tranqml- Htas curae est, et a quibus suo in officio quisque continendus erit), nulH subuciantur ; siquidem renatos iam non carne ampHus sed spiritu duci, qui sub nuUius potestate redigantur: quasi Christus et
178. dissentientes rescAenmoc/ier : distinctas ^S^racfc. 190. astn Teschen-
macher: actu Strack. 192. a suppleuimus. 193. Druidibus . . .
Aegyptiis . . . priscis theologis Teschenmacher: Druides . . . Aegyptii . . . prisci theologi Straclc. 195 Inde scripsimtw : inque edd. 205—6. ab opificiis,
exceptis admodum paucis, abstineant om. Strack. 211-12. curae . . . subiici- antur Teschenmacher: vt suo in officio quisque contineatur curae est, nullus subiiciatur Strack.
I
3031»] FROM CONRAD HERESBACH 161
apostoli non ita spirituales fuissent, qui magistratibus tamen et parebant ipsi et parendum alios docebant. Perfectionis forte gradus 215 non praecepti, perinde atque de virginitate.
8. Matrimonia retinctis renouentur, videlicet (i) quibus cum ethnicis (h. e. baptismum iterare recusantibus) coniugium, nisi de integro baptizentur, id non constabit ; (2) quod si vxor contingat sterilis, licet aUam superinducere, cui, si fecunda sit, prior ministrare 220 cogatur, atque hac praegnante rursus aliam, ad septenas vsque, iuxta illud: crescite et multiplicamini, vel, si libet, Esaiae iiii. : et apprehendent septem mulieres virum vnum.
9. Baptismum infantium, inde ab apostolorum temporibus duran- tem, a cacodaemone inuectum abolendum statuant: nam fidem 225 requiri ante baptismum.
Sed si fides vbique nostra spectanda et non potius mandatum Dei, obsecro quotusquisque tandem baptizandus erit ?
Non defuerunt qui baptizare igne occiperent, idque hunc in modum fiebat: circulo cuipiam vndique cereos affigebant ardentes eoque 230 baptizantes cingebant.
His bellis dogmatibus non contenti etiam sacrilegos Marcionis Valentiniani atque Apollinaris errores iam olim damnatos in vsum reuocant, asserentes Christum carnem a matre non assumpsisse, pro nihilo ducentes aut dissimulantes quod scriptura e semine Dauid 235 benedictionem promiserit et e semine mulieris, ab ipso Adae lapsu ; et quod PauhlS Christum y€v6iJ,€vov ck aTripfxaro'; Aa^lS Kara aapKa expresse dicit (Rom. i.), quod Irenaeus (lib. iii. cap. 32.) sic exponit vt omnibus modis e virginis substantia carnem sumpsisse Dominum contendat idque velut receptum ab ecclesia orthodoxa tueatur, 240 haereticos perstringens, qui Christum nihil ex virgine matre assum- psisse nugarentur; cum idem Tertulhanus sanctus scriptor (Hb. de carne Christi) confirmet, quod apostohis tradit, iuxta carnis naturam Christum e stirpe et semine patrum esse prognatum. Quod dogma quo a patribus magis damnatur hoc ilH pertinacius retuient, adeo 245 vt hoc pro aris atque focis defendant mordicusque teneant.
10. Postremo, vt omnem fiduciam salutis post baptismum lapsis tollant, veniae ampHus locum esse negant, Nouatiani forte imita- tione. Et quia haeresis nulla tam absurda quin scripturis fucari possit, locos huc e Paulo ad Hebraeos cap. 6. et 10. detorquent, qui 250 tamen ab orthodoxis ad peccatum in spiritum sanctum et peccatum diffidentiae referuntur.
Atque vt finem ahquando faciam referendae Ihados perniciosorum dogmatum aut hydrae multorum capitum, hoc adiiciendum fuit:
11. Seruos nonnisi retinctis seruire seruitutem volunt, atque hac 255 lege decretis secundum Hbertatem vindiciis ingentem seruorum hominum turbam, quibus cum nostra regio abundet et a nobiHbus passim truculentius habiti sint, facile peUiciunt plagiarii.
Habes praecipua fidei dogmata horum apostolorum et profes- sionem qua illorum mysterus initiandi astringuntur. Indies tamen 260 eiusdem monetae figuntur ac refiguntur nomothetae iUius i/»eu8o- 7Tpo(f)riTov arbitrio nouae epinomides. i.e. legum appendices, adeo vt nihil paene veterum et quantumuis execrabiHum haeresium sit quod 262. i.e. legum appendices om. Strack.
452.11 M
162 LETTERS OF ERASMUS [1535
ab illis non reuocetur. Vulgus autem incautum, et ad quemuis
265 ventum mobile et nouitate et rei familiaris democratiae ac licentiae compendio prouocatum, ad libertatem facultatumque communionem vocari se ratum, mox exutum propriis, oligarchia et tyrannide plus quam Phalarica constringitur. Et Nemesin episcopi, h. e. instar ranarum trabis imperium detrectantes, ciconiam, dignum patella
270 operculum nanciscuntur, nempe pseudoprophetam, impostorum aH- quem quem ipsi Heliam in scripturis promissum somniant, cui Pater spiritum fatidicum dederit voluntatisque diuinae sciMcet con- siliarium fecerit. Eius oracula non dubitant Esaiae vaticiniis aequare, aientes hunc esse de quo scriptura: vox clamantis in
zy5 deserto. Et perinde atque Mahomet comitiali morbo correptus fingebat se cum Domino loqui, ita hic, squahdus subinde in compita et plateas prosihens pronusque in lutum concidens, vociferabatur : ' poenitentiam commissorum agite ; iam enim instat regnum Dei ' ; addens diem illum extremum imminere quo Dominus mundum afl&i-
280 gere veht ; neque superesse vsquam salutem nisi in hac sancta ciuitate, quae noua sit Hierusalem de qua in Apocalypsi, in qua demum pusillus ille grex seruandus sit: iam inde a temporibus apostolorum nullum fuisse genuinum ac verum Christianum.
Porro, ad fidem emerendam pauoremque incutiendum stupido
285 populo, comminiscuntur visiones, nempe Patrem equo cataphractum plumam capite ventilantem super vrbem inequitantem cruentumque gladium vibrantem conspici ; adhaec sanguinem pluere. Soles plures ahaque in coelo extremi temporis praenuncia apparuisse prodigia; ac postremo ipsam tubam receptui ad iudicium canentem exauditam,
290 vt hac magis formidine pauidum concierent populum. Quae omnia exaggerata per epistolas ac emissarios a propheta, vt quique suis passim annunciarunt, hortantes obtestantesque ad hanc huius postremi temporis sacram arcam properent viri muheres, iuuenesque senesque, neque hoc salutis receptaculum gratuito exhibitum inter-
295 pediri sinant, si modo ingruentem atque ineuitabilem Dei iram efiFugere cupiant ; abunde in hac ciuitate suppeditari a Patre omnia, solum quantum gladiorum pecuniae Uneae telae coUigere queant apportent ; si quis hac admonitione spreta properare huc neglexerit, in hos puluerem se pedum excutere segregatosque ab omni salutis
300 spe tradere cacodaemoni. In hanc sententiam quaedam per edicta- lem epistolam prophetae ad Hollandiae ac Frisiae ciuitates scripta legimus ipsi, misso exemplari a Frisiae praeside Georgio Schenckio. Vidimus et ahorum ad suos quosque amicos. Adeoque hoc nouum euangeUum per omnes vndique regiones percrebuit vt nulla ciuitas,
305 nullus vicus sit, quem non perflauerit hic propheticus ivdovaLaafios, ad quem vulgus vbique aures arrigere miro ardore coepit ac fauore, clancularios instituens conuentus ac conspirationes.
Condictus erat locus non procul a Dauentria, quo non minus triginta mUia se sistere ad praestitutum tempus decreuerant, paulo
310 post resurrectionis festum : nam ad ascensionis festum mundum interiturum vaticinati fuerant. Numerosa praeterea classis in pro- cinctu fuit, ingenti[s] turba[e] e maritimis HoUandiae Flandriaeque • 312. ingenti turba scripsimtis : ingentis turbae edd. 269-70. dignvim . . . operculum] See Adag. 972.
3031«] FROM CONRAD HERESBACH 163
regionibus contracta; nisi Dominus illorum consilia infatuasset et indicio proditi captique fuissent, orbem tumultu ac caedibus miscuissent. 315
Multa obiter hic commemoranda essent, si vel tibi auscultandi vel mihi commemorandi daretur otium.
Properabant ad eandem naXiyyevealav e principis nostri ditionibus greges aliquot, quorum plerique eV avro4>u)pco deprehensi atque in itinere intercepti fuerunt ; e quibus quotquot resipuerunt, dimissi 320 sunt, persistentes in proposito etiamnum carceribus detinentur. Dux miserae turbae, artificio sciHcet aerarius, ac rebaptizatus, ex- citandis aliis ac deducendis missus. Is, cum seditionis maiestatis ac plagii reus tum ob singulares blasphemias, a principe suppHcio alfectus est, homo adeo execranda linguae petulantia vt iamiam 325 cremandus optarit crustulam illam, evxoLpicrTLa? dominicae panem, pedibus conculcare aut iv rih aTTo^eladai eodem abuti.
Hactenus a principe nullus capitaliter mulctatus est, eo metu ne insontem morte condemnaret, malens nocentes ahquot elabi quam innoxios ad supphcium rapi. Nam a vicinis principibus et Caesaris 330 atque ecclesiasticorum ditionibus citra delectum quicunque vel Lutheranae vel alterius doctrinae sectatores fuerint tanquam haere- tici ad lanienam trahuntur. Omnes Lutheranos appeUitant[es] tam sacramentarios quam anabaptistas, perinde atque eos qui sincerae doctrinae euangelii studiosi sunt, constitutis in hoc corycaeis, ita vt, 335 si Christi nostri seruatoris verbum quis vel legere vel habere vel contra homuncionum quorundam somnia mutire ausit, continuo haeretici poenis constitutionique Caesareae obnoxius insimuletur atque habeatur. Haud scio quibus legibus forte aut quo aequitatis Kal rrjs eVtet/cetas- exemplo id faciant, siue ecclesiasticas siue ciuiles 340 sanctiones, quantumuis sanguine scriptas, respicias. Neque enim ea doctrina, quam ipse adhuc vel legi vel audiui Lutheri esse, vllum habet dogma quod ab ecclesia vel legibus haereticum sit declaratum. lam autem, si quis hanc priuatim ac sibi legat, neque citra voca- tionem doceat, nec magistratuum maiestas ofiFendatur, quo pacto 345 hic haereticus dici possit non video.
Caeterum in nostri temporis anabaptistas, non vno modo haere- ticos sed et seditiosos ac blasphemos, veterum imperatorum consti- tutionibus, tum recenti Caesaris edicto, poenam constitutam prin- cipes ac magistratus recte exequuntur. Siquidem blasphemiam 350 etiam magistratus e Dei mandato punire debet. Ahoqui simphciter rebaptizati, quales reperiuntur ahqui seducti, et innocentia vitae commendabiles, verbi Dei gladio reuincendi et quiduis apud hos tentandum ante quam ad sanguinem veniendum, ita vt haereses potius quam homines tollantur ; maxime cum Caesareae in hoc 355 cautae leges, diuersis et authoribus et temporibus, adde etiam occa- sionibus, rogatae, antinomiis de anabaptistarum ac haereticorum poenis dissidere videantur. Sed plerique sic sunt praefracti ac phi- lauti, suis somniis ac visionibus innixi, vt et magistratibus violenter
326. crustulam illam Teschenmacher: fructulum illud Strack: frustulum illud Bouterwek. 327. iv tw dno^eaOai Teschenmacher, corr. Bouterwek: en
too apoxesthai jSiracA;. 333. appellitantes edrf. : correx^mMS. 339. forte
an freti legendum? 355. toUantur Teschenmacher : tollerentur Strack.
164 LETTERS OF ERASMUS [1535
360 repugnent ac seditiose citra vocationem ad docendi munus irrum- pant, tranquillitatem reipublicae conturbent, imperia et magistratus ac literas abrogare studeant. Et si scripturis cum illis agas, in promptu est: tibi datum non est hoc intelligere, spiritum non habes. Mirareris hominum pertinaciam animumque ad quaeuis supplicia
365 imperterritum .
Aiunt iv Toj KaT-rixit^iv lagunculam a catechista praeberi, e qua simulatque catechumenus potauit, tum dicitur mox evdovmacrfjLco rapi, adeoque vt et ocuHs et vultu atque incessu jxaiveaOaL prae se ferat. Circes arbitror esse poculum : habet enim Satanas sua philtra,
370 quibus foederatos sibi astringat et a Christi foedere recedentes in fide sua contineat. Obuium non salutant, iuxta illud: si quis hanc doctrinam non afifert, nec aue ei dixeris: imo ne^c) salutantem resalutant, homines tetrici ac superciliosi.
Hactenus de doctrina moribus ac gestis anabaptistarum. De obsi-
375 dione, quod iam ante coeptum longiuscula TrapeK^duei interrupi, reUquum hoc habeto.
Episcopus ab ineunte quadragesima, disposito in propinquo oppi- dulo equitatu, prohibere coepit ne quos intra moenia anabaptistae vel commeatus vel mihtes recipere possent, ac subinde veHtationibus
380 cum erumpentibus conflixit tantisper dum, circa festum Paschae proxime sequens, copiis archiepiscopi Coloniensis ac principis CHuen- sis adiunctis, primum vrbs exercitu in quina castra distributo obsideri coepit machinisque admotis oppugnari. Attamen, propter ampHtu- dinem, nondum sic circumscripta cingi potuit quominus exploratores
385 emittere et internuntios recipere possent et vltro citroque commeare, intrantes ac prodeuntes, fortassis nonnuUis in exercitu (f)LXexOpcos ad quaedam conniuentibus, vt fit eV tois TroXeixiKols .
Atque ea obsidione aestas consumpta. Sub hiemem ab oppugna- tione illa quinarii exercitus cessatum est atque exercitus subductus.
390 Sed tamen praesidiaru mUites septenis castris vaUatis dispositi sunt, qui cincti vndique vaUo et fossa excubias agerent impedirentque ne aut commeatus aut subsidia immitterentur. Eoque stratagemate tandem putabatur vrbs Ula coercenda. Eademque hieme in aulam nostram venit iUustrissimus princeps Saxoniae elector, comitatus
395 quibusdam alus principibus, qui omnes ad hunc nidum expugnandum operam suam accommodare parati erant, eodemque omnes fere prin- cipes Germaniae oixodvjxahov incumbere videntur, ita vt propediem expectanda sit tragoediae huius catastrophe.
Sed ad epitasin reuertor. Circa Calend. Octob., cum iam ab oppu-
400 gnatione (vt dixi) cessatum, propheta Ule HeHas questus est spiritum propheticum sibi ereptum adque aurifabrum nescio quem translatum. Isque HeHsaeus mox ad prophetae munus arreptus, mutuum vide- Hcet muH scabentis, vaticinabatur : prioreni iUum prophetam ex Patris mandato creandum regem Sionium, cuius ditioni Pater paucos
405 intra dies non sohim vicinas circumquaque regiones verum etiam
totius orbis imperium additurus esset. Nec mora, quin oraculo pro-
ditus in regem eueheretur, subitoque oHgarchia in monarchiam mu-
tata nouam reipubUcae formam exhibebat. Nou^us rex noua lex.
Ac primo regiae aulae officia dispensantur : instituitur praefectus
372. ne edd.: correximus. 403. scabentis scripsitnus: scabentes edd.
3031^] FROM CONRAD HERESBACH 165
praetorio, praegustatores, pincernae, cubieularii, ostiarii, apparitores 410 et caetera tantae maiestatis munia. Adduntur sceptra, diademata, trabea, nihil non regium et, ne vsquam Salomoni dissimilis esset, con- cubinae etiam non minus quindecim. Facultates, quae prius ad pedes apostolorum, h. e. xii. virorum, deponebantur, iam viritim distribu- imtur. Callidum hercle impostorum praestigium. Neque enim com- 415 pendiosior ad tyrannidem facultatumque occupationem, quo illi spectant IFeuSo/xavries-, via excogitari poterat.
Qui cum tragico hoc rege, dum adhuc loannes Leydensis esset, vestiarius et scurra vaferrimus, consuetudinem habuerunt, eundem ad comminiscendas imposturas mirum artificem ac veluti natum 420 affirmabant ; ahi institorem apud Leydam, Hollandiae vrbem, vnde ortum aiunt, ahi TTopvo^ooKov, nonnulh mihtem gregarium. Veruni mihtasse nunquam ipse ab eo postea audiui. Nam, dum ad principem meum captiuus deduceretur rogatusque de propositi sui initiis, audiui referentem quo pacto spiritu ac visu admonitus Monasterium petus- 425 set ; nam hic coelestem Hierosolymam futuram seque ilhc mira prae- stiturum ; et quo certus ea de re fieret, in itinei'e ad domum Krechtingu diuerterit, in qua famulam decumbentem sanitati restituturus esset ; quod sic, dum Monasterium contenderet, euenisse affirmabat ; atque vbi eo peruenisset, in cubiculo forte solus existens praeuiderit 430 in spuitu fabrum argentarium qui ex Hollandia secum appulerat ibidem, cuius vxorem forma praestantem deperire somniabat, in conflictu ante portam occidi, adDAonitusque visu eius vxorem sibi desponsandam ; id quoque sic accidisse. Quae certa vocationis suae diuinitus factae signa proferebat, perque hos honorum ac dignitatum 435 gradus ad hoc fastigium regiae dignitatis se conscendisse aiebat, iuxta iUud : si fortuna veht, fiam de rhetore consul.
Porro rex, nouo hoc imperio suscepto, dominicam coenam, veluti regni comitia, in area campestri quae est ante cathedrale temphim indicit. Quo vniuersi regio edicto obtemperantes confluunt. Rex ipse 440 subhmis insigni equo insidens, trabea aurea, sceptro, diademate, auro gemmisque miri pretu, breuiter regio splendore, accedit exornatus, qualem ludaei suum Messiam venturum fingunt, non minus Ix. equitibus stipatus, vt a captiuis ac profugis cognitum. Concione ilhc habita primum rogat : num omnes pro morte Domini annuncianda 445 parati sint afflictionem subire ? Acclamantibus in apertissima area cunctis, rex accumbentes circumiens tandem e medio apprehensum quendam cuius, vt ipse mquiebat, cor rectum non esset neque veste indutum nuptiah, ense caput avroxetpl ferit, regis simul et carnificis munere perfungens ; quanquam idem et prophetam agens iam pridem 450 gaudebat hac prouincia ad tyrannidem prohidere opera, et si qua sinistra in ahquem suspicio ei esset, hunc continuo bombarda traucie- bat. Tametsi gladu animaduersio peculiariter Knipperdolingio, proximo a rege principi, concredita fuit, attamen si quando hic impe- diretur, rex ipse, videhcet huius Israehtici popuh Moses, eundem 455 lubens subleuabat. Vnde factum vt, Knipperdohngio supphciorum praefecto aegrotante, rex, quum in vnam e suis vxoribus animaduerti vehet, ipse absente Knipperdohngio hoc parricidii subiret. Neque
432. sonmiabat Tesc/tenmoc/ie?' : solebat (Simc^'. 449. avToxeipia edcL: corr. Bouterwek. 451. prouinicia om. Strack.
166 LETTERS OF ERASMUS [1535
hoc aliter excusabat coram principe nostro, me cum multis aulicis ac
460 toto gynaeceo auscultante, quam quod vxor profugere voluisset, deprehensa fuerit, et Knipperdolingii vices neminem praeter vnum regem subire posse. lam ad coenam redeo. Hoc igitur carnificii, h. e. charitatis, symbolo exhibito, ad sacrosanctam coenam (prope dixe- ram lanienam) ipse subhmi nempe regio soho assidebat, splendore
465 maiestatis stupendus.
Caeterum, coena peracta, dehguntur xxvui. veluti apostoh, qui per quatuor vrbis portas, ceu iv. mundi regiones, in totidem vicinas vrbes, h. e. orbem vniuersum, ad sacrum anabaptismum annuncian- dum ablegantur. Accessm^as nempe propinquas quasque regiones
470 nouo regi Hehsaeus ille, vt dixi, vaticinatus fuit. Atqui oraculum iUud Tavrr]s rrjs If^evSo/xavTeia? apostohs his infehciter cessit. Nam simulatque vrbes ipsas ad quas ablegebantur ingressi fuerant, capti omnes supphcio afficiuntur.
Octo ex ilhs Zusatum missi. Id oppidum est in comitatu Marchiae
475 principi meo subiectum, ipso Monasterio amphtudine ac munitio- nibus, adde opulentia etiam, non inferius. Eius oppidi ciues quan- quam et ipsi rehgionem citra principis et magistratus authoritatem nouarant, vti ahas te inteUexisse arbitror, Monasteriensium tamen successu et exemplo primores moniti hos pseudapostolos mox vrbem
480 ingressos, antequam populum concitarent, comprehensos sustulerunt, spemque praebent a sincera verbi disciphna non recedendi.
Rehquis apostohs apud ahas ciuitates, ad quas missi fuerunt, nihilo mehus successit, adeo vt nuUus elaberetur. Irrepserant et ahi emissarii Leodium Traiectum Amsterodamum Coloniam, praecipuas
485 vniuersae inferioris Germaniae ciuitates ; quarum si vnam adhuc
occupassent, iam actum fuisset de Germania, imo de ipsa Europa: ita
vniuersus vbique populus ad eius factionis auram capita erigere coepit.
Coloniae sunt xxiv. opificum coUegia, quae Zunfftas vocant. In his
singuhs quosdam subornarunt qui suos awTexvovs ad tam praeclarum
490 propositum animarent ; decretumque erat Martinahbus proximis (quo festo Pithoegia rehgiose in his regionibus celebrantur vulgo) tumultu excitato potentiores ciues atque ecclesiasticos opprimere. Sed singulari Dei propitii seruatoris benignitate Ulorum insidiae pate- factae et normuUi deprehensi maleque mulctati sunt ; plerique fuga
495 sibi consuluerunt.
Vides quo zelo dogmata iUa sua sacrosancta propagare studeant anabaptistae. NihU aperte vel scripto vel praedicatione agentes (nam homines fere sunt indocti, solum spiritum iactantes scripturasque carptim degustantes), sed lucem refugientes in cryptis passim et
500 cauernis, horreis penuarhs, per fucos imposturas praestigias vanaque somnia nihU ahud quam seditiones proditiones cruentasque caedes excitant, ciuitates violenter occupant, ciues possessionibus nudant, vxores hberos, inuitis parentibus ac maritis, abducunt. Siquidem his modis nouo huic populo Israehtico conuenire Moabitas PhUistaeos
505 atque Madianitas circumuenire faUere diripere laedere ac denique radicitus exstirpare ; nam sibi gladium vindictae traditum, ducente hoc nouo losue.
493. Dei propitii Teschenmacher : Domini Strack.
3031"] FROM CONRAD HERESBACH 167
Sed prolixior forte tibi fuero, si omnia ad plenum enarrare studeam, et Iliade opus esset neque minoris negotii quam bellum Troianum aut Hierosolymitanum. Quare recisis multis ad ipsam tragoediae cata- 510 strophen properabo. lam enim nonus prope mensis obsidionis est, et quum prior anarchia vel oHgarchia in monarchiam translata esset, vt commeatus contractior redderetur, ad priuatam rursus distribu- tionem res redierunt. Hic leoninam dixisses societatem. Siquidem rex Kal ol dix(f>l Tov ^aaiXia regio largoque apparatu sibi prospexerant, 515 vulgo parcius, vti par erat, distribuebatur dunensum. Ne quis autem iniqua hac partitione et gUscente tyrannide obmurmurare vel ausit, vel seditio aUqua excitari possit, vt in huiusmodi negotiis fieri solet, cautum ne populus vsquam conuenticuHs coire aut secreto coUoqui posset, sed suis quisque locis laboribus distineretur neque loco prae- 520 stituto pedem dimouere ausit quisquam citra tribuni in hoc constituti authoritatem ; quodsi qui seorsim colloqui tentassent, continuo per corrycaeos vndique praepositos deferuntur adque supplicium rapiuntur.
Et quo firmior tyrannis esset, rex xii. creauit Duces, quibus 525 primum in regno suo ducatus designat, post, accedentibus aUis vicinis regionibus, ampHoribus ditionibus aucturus. SinguHs insignia collo suspendit numismata, iUius videHcet dignitatis authoramenta. Enim- uero, prorogata obsidione diutius opinione, ac spe auxiHorum eluso vulgo, in tanta turba commeatus deficere coepit. Ac primum equinis 530 carnibus et herbarum radicibus victitabatur. AHquamdiu caeteris, parum tamen vescis, cibis inediae succurrerunt, veluti canibus gHribus catis. Quibus vbique consumptis etiam coria, membranas aqua maceratas minutimque concisas cum oleribus pro obsomis, esitasse compertum est. Nam is apparatus et hae deHciae vrbe 535 iam expugnata in nobiHum quorundam aedibus mihi probe notis reperiebantur. Ad Saguntinam vel Hierosolytanam famem spectare res videbantur, nisi aestatis initio recurrente seminibus iactis herbae passim subnascentes fameHcos sustentassent. Ac ne vUa ex parte excidium nouae huius Sion cum Palaestina Hierosolyma non adae- 540 quaretur, infantium pedes ac manus in salsamentis a miUtibus, ad praedam occupata vrbe discurrentibus, inuentas ferunt. Deum im- mortalem, nondumne certam in nos Dei iram extremaque flageUa agnoscimus ? Quid cogitari potuit vel apud Scythas immanius auditu- que magis horrendum ? 545
Rex interim et Rotman et Knipperdolingius reperti sunt commodo satis penu instructi. Fraterna scUicet haec communitas. In hac igitur rerum conditione rex, inedia vulgi atrocius ingruente, potesta- tem fecit us qui veUent exirent, simul vt et inutUi ac semiuiua turba Hberaretur et ipse cum paucioribus vberiore commeatu diutius frue- 550 retur. Continuo igitur innumerosus muUerum grex cum infantibus prodibat. NihU tamen efferre eis Hcebat, adeo vt etiam vestimentis praeter interulas exspoHarentur. Viri parcius abire, quod iUi primo statim impetu ab obsidentibus iugularentur. MuUeres cum infantibus prodeuntes m vrbem reuerti mUites nequaquam tentauerunt cogere, 555
519. conuenticulis Teschenmacher: conuenticula Strach: in conuenticula Bouterwek. 532. succurrerunt scripsirmis: occurrenmt edd.
168 LETTERS OF ERASMUS [1535
vt quae vltro se ad occisionem offerrent potius quam ad diuturnam miserrimamque mortem reuerti. Siquidem inter omnia mortis genera calamitosissimum fame mori, vel Homero teste: Aiju.a» davi^Lv oIk- TioTov. Vidisses horrendum corporum habitum, plerosque a festo 560 Resurrectionis ad Pentecosten vsque panem non gustasse sicque inedia ac malo cibo debilitatos deformatosque vt semimortua busta verius quam homines apparerent, facie cadaueroso pallore confecta, ventre tumido, membris luridis, pedibus vix consistentibus. Vbi panem gustare coepissent, plerique conciderunt enecti. Muheres, 565 quia neque interimebantur neque in vrbem repelli poterant, intra moenia obsidentiumque castra conclusas, ad extremum eo propulerat fames vt infantes ab vberibus detrahentes ad pedes mihtum mit- terent, obsecrantes vt se vna cum infantibus occidentes miseria liberarent. Pueri passim alendi a mihtibus recepti plerique, et 570 muUeres quoque ducum commiseratione tandem dimissae in vicinas vrbes et vicos se receperunt. Haec fere a festo Paschae ad Pente- costen acciderunt.
Ante subinde conflictatiunculis erumpentes anabaptistae cum
obsidentibus data acceptaque clade congrediebantur, crebisque
575 tormentorum fulminibus non paucos ex hostibus sustulerunt. lam
vero parcius et non nisi certa feriebant oppidani. Habita nonnun-
quam coUoquia, sed nihil proficientia.
Adornata fuerat et ludith, quae Holofernem, i.e. episcopum Monasteriensem, in castris tentaret. Sed quia citra Domini (opinor) 580 mandatum susceptum propositum, infaustum habuit successum. Nam indicio prodita captiua seruabatur in castris.
Postremo, fame, domitore atrocius, apud obsessos ingruente
nostraque decrescente, raro admodum se proferre visi sunt, nisi quod
identidem quidam profugi ex vrbe errantes vel capti vel occisi.
585 Regem etiam aiunt tum de transferenda in aUum regia dignitate
cogitasse.
Porro, rebus hoc statu constitutis, circa octauam Pentecostes duo
pedites vrbem egressi. Quorum alter excubias faUens exercitum
nostrorum transeundo euasit, alter ev avToj^cjpco captus viuusque
590 seruatus. Cumque sentiret is qui effugerat aUerum viuum seruari,
ipse quoque auTo/xaro? redut. E quibus captiuis deprehensa est [haec]
vrbis potiundae ratio, quae iam ante a mUitibus parte aUqua com-
perta, nempe haec. Ad portam quae vocatur Crucis fossam non
ampUus in latitudinem hasta mUitari patere ac pedibus iv. ; portulam
595 etiam ibidem fere semper patere. Hoc indicio facto pons fabricatur
ad dictam fossae latitudinem, ac mox, festo loarmis Baptistae prima
noctis vigUia, ad eam fossae partem admotus ponti funis aUigatur.
Eo captiuus, qui hac parte vrbem minus munitam indicarat, cinctus
fossam natando traiecit pontemque eo quo cingebatur fune ad se
600 protraxit ; per quem statim xxxv. in hoc delecti pedites transierunt
feUciter. Transmissa fossa vaUum hic imminens, quominus conscendi
posset, sepimento erat circumseptum vsque ad vaUi propugnaculum
quod rondeUum vocant. Ibi pedites UU, partim eo loco vbi sepimen-
tum cum propugnaculo committitur, clanculum irrepserunt, partim
605 minutioribus scaUs adhibitis transcenderunt. Hoc sepimento supe-
591. haec seclusimtis.
3031^] FROM CONRAD HERESBACH 169
rato, antequam in summum valli peruenire daretur, aliud restabat sepimentum ex assellis ac palis in ordinem compaginatis. Vnde assella forte euulsa milites transeuntes in valli summitatem illaesi, insciis vigiliis, perueniunt, atque inde ad propugnaculum properantes excubitores iam consopitos trucidant. Adiuuabat nostros eius noctis 6io tempestas fulmine ac tonitru, quo minus strepitu proderentur. Interim dum caeteri pedites a tergo, numero circiter trecenti, pro- peranter sequi contendunt, pons frangitur. Et cum pars iam trans- missa, reliqui tranando scalisque ad rondellum applicitis praecedentes subsequuntur. Et quanquam scalarum aliquot festinatione ac pon- 615 dere multitudinis rumperentur, multi tamen succedentium eodem quo priores perueniunt. Qui continuo, per portulam quam patere diximus irrumpentes, quatuor signis, sed numero pauciores (videlicet sexcenti), vrbem penetrant. Verum nimium successu gestientes, iam ingressi portae curam a tergo negligunt, paucique forte fortuna ex 620 oppidanis superuenientes portam recludunt, ita vt reliquus exercitus excluderetur. At ingressi per vrbem passim grassabantur, perinde ac si longe plures fuissent, adiuuante noctis caligine ; alioquin a paucis opprimi potuissent. Haec fere circa tertiam noctis vigiliam gesta sunt.
Noster autem exercitus, cum sentiret portam paucis intro receptis 625 occlusam, existimabant se elusos atque vniuersos qui intromissi fuerant lanienae traditos. Hic audisses exclusorum execrationes ac probra in duces borrenda, qui miseros tam perdite velut in nassam coegissent sceleratisque profugis ac proditoribus fidem tam facUem praebuissent. Duces suspirare, lamentari pilosque vellere. Breuiter, 630 omnia miseriae plena.
Interea in vrbe exaudiuntur alibi eiulatus, alibi psalmorum can- tiones, adeo vt de nostris conclamatum et ab hostibus eVtviKtov cani crederetur, cum contra nostri oppidanos cogerent lov, lov sonare. In ea desperatione, <ab eis> qui ante portam exclusi stabant, ad horam 635 vsque sextam matutinam expectatum ; iamque Hgonibus ■(et) dola- bris ad perfodiendum perfringendumque adornatis, ecce 6.776 ixrjxa.v^s signa nostra iuxta propugnacula ostentantur, ac protinus porta quae vocatur lodefelts aperitur, per quam tandem exercitus vniuersus post longam expectationem atque indignationem ingressus est. Cumque 640 ad forum ventum esset, illic circiter trecentos aut paulo plures ana- baptistas conglobatos curruhque propugnaculo, quod fit currubus in ordinem coniunctis, circumseptos, vicos passim catenis clausos, cernunt. Qui, etsi ahquamdiu, sed frustra, resistere potuissent, omnes tamen vitam deprecati in deditionem recipiuntur. Sed postea, 645 cum insidias struere rebeUionemque parare deprehenderentur, pleri- que occisi sunt. Inde per plateas domos latebras cursitantes mihtes ahos trucidant, ahos e fenestris praecipitant, nonnuUos in celhs suffo- cant. Isque labor dies ahquot durauit, dum abditos passim e latebris protraherent praedasque indagarent comportarentque. 650
Inter captiuos memorabiles rex pugnando capitur, iuuenis (vt supra dixi) vixduni vigesimum sextum annum excedens, corpore ad mediocritatem composito, t6 etSos a^to? Tvpawihos. Ex vxoribus regus, quae numero circiter xvih., ahquot captae, nonnuUae elapsae.
635. ab eis suppleuimus. 636. et suppleuimv^. 654. xviii. Teschen-
macher: xv. Strack.
170 LETTERS OF ERASMUS [1535
655 Regina, quam forma praecellenti praedicabant, caesane in ipso tumnltu an euaserit incertum. Idem de Bernardo Rotmanno eccle- siaste contigit : maior coniectura eum in ipsa irruptione interiisse ; tamen, cum inter ipsa cadauera tum in latebris passim diligentissime quaesitus, nusquam repertus est. Regius vicarius Knipperdolingius
660 viuus captus, vir (vt dixi) corpore procero et eleganti, sermonis quo- que gratiae plurimum prae se ferens. Captus inter insignes Krech- tingius, et plerique alii ; qui primum quaestionibus examinati ac mox supplicio affecti. Rex, vna cum Knipperdolingio, et Krechtingius viui ahquamdiu, vt praecipui huius factionis triumuiri, torturis ac quae-
665 stionibus seruati, plerisque dogmatibus renunciarunt, maxime bapti-
smo et matrimonio se abusos fassi. In nullo aeque perstiterunt quam
ui Christi carne verbo duntaxat assumpta, non autem a virgine matre.
Tandem hi tres plaustro impositi, ad zonam vsque nudi, per plateas
publice Monasterii ducti. Collum scapulae pectus ac brachia can-
670 dentibus forcipibus velluntur. Cum sic aUquamdiu discerpti fuerant, cultro pectus confoditur. Atque vt eorum memoria ciuitati terrorem ante oculos incutiat, in ferreis canceUis corpora prope forum ad altis- simam tempU turrem foris affiguntur spectanda. In caeteros captiuos non ita saeuiebatur. Sexui parcebatur et aetati. Verum cum a militi-
675 bus pleraeque forma praestantiores feminae ac puellae, vt in hac scelerum schola fieri assolet, parum pudice tractarentur, iUae veneno insidiisque iniuriam vindicare tentantes non paucos sustulerunt, ita vt mortui passim in lectis mihtes concubitores reperirentur. Vnde commoti coeperunt in muheres etiam saeuire. Incolae anabaptismo
680 obnoxii, quotquot non interemti, omnes paucis exceptis vrbe pulsi, domus bonaque omnia proscripta.
Ad hunc modum, xviii mense a quo oppugnari coepit, occupatur anabaptistarum receptaculum Monasterium, nocte quae diem loannis Baptistae festum claudit. Non sine fatah, arbitror, omine eo festo
685 domiti anabaptistae. Et nisi ea qua dixi ratione diuinitus sup- peditata potiti fuissent (videbatur enim iam diuina lenitas iUorum non ferenda impietate fatigata), periculum fuisset vt rex sesquiennaU obsidione tolerata, enecto inutih vulgo, vrbem iUam iam modis omni- bus munitissimam redditam cum paucis tueri aUorumque conspira-
690 torum auxUia operiri potuisset. lam enim fabarum pisorum legumi- num ac olerum magna vis consita maturescere coepit. Habet enim vrbs Ula prata et pascua ampla locaque vacua intra moenia et riuum mediam ciuitatem diuidentem, qui pisces suppeditabat. Reperta sunt in regiis ceUis vini ac cereuisiae aUquot cadi, in penu carnium
695 pisciumque salsamenta, quibus rex cum suis oXiydpxoLs sustinere se aUquandiu potuisset. Pecuniae phirimum repertum. Praeda omnis in commune coUata, pars episcopo, pars mUitibus distributa. Corona auro gemmisque insignis, gladius quoque regius et calcaria ex auro puro puto, episcopo principi a miUtibus honorarU loco concessa.
700 Atque hunc exitum habuit tragicum hoc Monasteriense regnum, toti orbi Christiano exitiale futurum, nisi communi principum opera extinctum fuisset.
Plura suppeditaret hic campus, si vel mihi scribendi et tibi legendi
661. grauitate plurimum per se facundus Strack.
3031»] FROM CONRAD HERESBACH 171
simul otium suppeditaret. Non deesset iusta historia, si cui liberet cuncta exequi. Sed accuratiore StaTaaecos- ordine hic opus esset. 705 Nobis sat erit capita rerum veluti punctim attigisse. Superest Dominum comprecemur omnes vt suam pacem fideique concordiam nobis largiatur omnesque errores et seditiones repellat.
Principes nostri iam tandem propensiores videntur ad id quod iam pridem fecisse opportuit, nimirum vt, antiquatis abusibus impo- 710 sturisque ac somniis ifjevSeKKXrjaLaariKcov, Christianis legitimisque tam reHgionis quam ciuiHbus ordinationibus hisce occurratur maHs, ne imposterum repuUulare queant. Decernuntur suppHcationes, quibus diuina ira deHctis nostris excitata placanda videtur. Neque est aHud cui imputare Hceat quam nostrae culpae horum temporum infoeHcita- 715 tem, tametsi sint qui partim fatis, partim meHoribus Hteris ac Hnguis, haec dissidia imputent. Quibus reuera Hcebit, mea sententia, hanc fatorum apud Homerum excusationem occinere :
e^ rjij.€a)v ydp cf^aoL KaK' e^^evat' ol 8e /cat avTol
(j<f)fjaLv draadaXir]aLV vnep p.6pov oAye' e^^ouCTtv. 720
Horum malorum causam vitus videHcet debemus, non Hteris neque euangeHo, omnis humanitatis et pietatis fontibus. Etenim nuUum prope anabaptistam ac hisce tumultibus addictum reperi exacto iudicio ac Hteris soHde instructum, sed omnes imperitos homines ac V^elut coeco quodam nouarum vel etiam oHm damnatarum opinionum 725 ivOovaiaaiJiw rapi. Idque maxime fit horum temporum opportunitate cum, reuiuiscentibus Hteris ac euangeHca sincera doctrina reluce- Bcente, populus velut e longo veterno excitatus ac ad lucem anhelans a vera doctrina repeUitur, ipse sibi viam quaerit, et qui nuUius bonae rei autor esse solet sibi reformationem fingit. Quae ne salutaris sit, 730 malus iUe saluti nostrae inuidens zizania aspergit sectarumque vene- num excitat. Vnde posteriora prioribus sunt deteriora. dvd' <Lv ttjv dydTTrjv ttJs' aAT^^eta? ovk ihi^avro et? ro aojOrjvai avrovs- Kal Stct rovro 7Te'/x0et avrolg 6 deos ivepyeiav TrXdvrjs etV ro marevaai, avrovs ra> ifjevSel- nempe vt humanis doctrinis imposturisque huc iUucque rapiantur, 735 dicatque aUus : hic est Christus, et rursus aUus : hic est Christus ; et orthodoxi perpauci sint, qui a scripturae charitatisque simpHci scopo non aberrent. Quantimiuis vero Satanas in angelum lucis sese trans- formet, nihUominus Karapyr^aei 6 KvpLos avrov rfj eVt^aveta rijs ■napovaias avrov ac, iuxta GamaHeHs sententiam, KaTaAu^i^o-eTat. Sed 740 nimium forte de his.
Quod scribis de VigHo Zuichemo, eum doleo tranquiHssimo Musa- rum portu (rehcto) in medias hasce proceUas maUs auibus incidisse. Nam ab episcopo Monasteriensi ad officiaHs munus ascitus. Quae quidem prouincia, etsi forensium negotiorum vsu exercitatiorem red- 745 dere queat, attamen eo ingenio mdigna neque hoc saeculo idonea, maxime cum metropoHs Ula hoc rerum motu ayeTat Kal (fjeperaL. Cuperem iUi apud nos commodiore conditione consultum, dabiturque opera vt eum protrahamus. Neque fuerit difficUe, si aulae seruire Hbeat. Cuius certe me ipsum fateor iampridem saturum, incipioque 750 prospicere de nido quopiam tranquiUiore, vbi et honestis sacrisque studiis et tranquUlitati ac valetudinis imbecUHtati consulere detur.
737. perpauci scripsimus : perspicui edd. 743. relicto suppleuirmis.
172 LETTERS OF ERASMUS [1535
Prolixior sum, quo te ipsis Pythagoricis av^TnXorepov ad copiosius super bac re scribendum proliciam. De stipendio tuo nibil addubita. 755 Christus, qui est ipsa salus, dignetur te quam diutissime seruare incolumem. Vale.
Dusseldorpii, anno 1536.
Princeps senior, cum intelligat me scripturum, iussit salutem ascribi eius Celsitudinis nomine: iunior ipse salutem adscripsit suapte manu. 760 Salutatio manu mea Gulielmi iunioris Ducis.
3032. To JoHN Choler.
Resp. ad P. Cursii defensionem (a). Basle.
Op. Om. 1540, ix. 1434 (j3). <c. August) 1535.
LB. X. 1747.
[The Responsio ad Petri Cursii defensionem, nullo aduersario bellacem, Basle, J. Froben and N. Episcopius, 1535, was printed in the Opera Omnia of 1540 and again by Leclerc, not among Erasmus' letters, but among the Apologiae. Since, however, it is cast in an epistolary form (though there are occasional lapses from this form — e.g. lector, 154), we have thought it proper to include it in this collection as a biographical document of some importance. It was addressed to Choler on the suggestion of Cognatus (see Ep. 3050. 25-6). For the circmnstances of its composition and for P. Curtius see Ep. 3007. 54^. The doevmaent bears no month-date, but in or before the first week of May 1535 Erasmus had aheady drafted a fragment of it (Epp. 3015-16). It was certainly pubhshed not later than August 1535, for on 21 Aug. Curtius is reported as intending to answer it (Ep. 3047). From Ep. 3050 it is imcertain whether on 31 Aug. Choler had actually seen it. On 11 March 1536 Erasmus was under the impression (probably erroneous) that he had done so (Ep. 3104). As a pamphlet Erasmus' Besponsio may be thought not particularly effective. Goes reported that Lazarus Bonamicus liked it, though in general disliking this kind of literature (Ep. 3085). Erasmus would perhaps not have written it, except that he had convinced himself that the prime mover of the whole ' Cursianimi negotimn ' was Aleander (see Epp. 3052, 3127, Responsio ad fin.).]
OBNATISSIMO VIRO lOANNI CHOLEBO, PBAEPOSITO CVBIENSI, ERASMVS EOTEEOD. S.D.
Mea quidem sententia erat, Cholere candidorum amicorum candi- dissime, quicquid est istud Cursiani negocii prorsus sUentio trans- mittere, adeoque nullam parare responsionem, vt defensionem ilHus 5 nec lectione dignarer. Sed amicus quidam egregie cordatus, cuius iudicio plurimum tribuere soleo, quique mecum Hbenter consentire solet, hic dissensit, ratus operaeprecium, vt seditiosam criminationem, qua me fingit totius ItaHci nominis hostem, saltem paucis diluerem. In ea sententia quum persisteret, ego magis UHus obsequens animo,
10 quam meum sequens iudicium, paguiis aHquot carptim degustatis, deprehendi quid erraret Cursius, reique summam vnica pageHa com- plexus sum. Eam Romam ad amicos misi, vt apud eruditos me calumnia Hberaret. Sed rem insperatam audio : magnis typis excusa est, et per omnes viarum angulos celeberrima hominum frequentia
15 affixa, quemadmodum aedicta Pontificum solent affigi. Ea res male habet Cursu animum, et atrocem vindictam minitari dicitur.
3032. 4. amicus] Conceivably Ber : 3016.
hardly Rupihus. 15. vindictam] For Cursius' inten-
10. vnica pagella] The scJieda of tion to publish a second pamphlet,
Ep. 3015, and the fragmentum of Ep. see Epp. 3047, 3104.
3032] TO JOHN CHOLER 173
Hoc vtrum a beneuolis an maleuolis factum sit, nescio. Meo sane iudicio nihil opus erat isti camino oleum adiicere ; vt omittam quod, dum Cursium exponunt ludibrio, me quoque Romae fabulam faciunt. Ludunt quidem isti, sed quemadmodum solent pueri ranas lapidibus impetentes. Ludunt pueri, sed ranae ictae serio moriuntur. Nunc 20 posteaquam video vulgatum, quod inter eruditos premi cupiebam, idem argumentum quod deliniaram, paulo tractaui plenius, ac per- curri verius quam legi totam Petri Cursii apologiam, qua suis Italis et rei bellicae et totius eruditionis summam laudem reuindicat, per me, vt putat, prorsus ademptam. jMihi quidem ex eo gustu visus est 25 vir minime malus, ^tAoTrarpt?, Latini sermonis copia non infeliciter affluens: sed suspicor esse Romae quosdam male feriatos, quibus non satis est Pasquillicorum iocorum licentia, nisi nunc hos, nunc illos subornent, quorum simplicitate, aut si mauis bonitate, vel ad vin- dictam, vel ad deHcias suas abutantur. Atqui haec tam proUxa, tam 30 atrox tragoedia ex vna vocula nata est, eaque perperam intellecta. Rei summam paucis expediam.
In prouerbio Myconius caluus, ex Donati sententia indico Pam- philum in Hecyra Terentiana, Myconium crispum dixisse, quum ApoUodori Graeca habeat Myconium caluum ; idque non inscitia 35 Terentii factum, sed studio, quo sermo esset festiuior ac facetior. Ridet enim ibi Pamphilus seruum curiosum et garrulum, quem ablegat m portum, fictis mandatis vt conueniat hospitem Myconium, quum iUic nuUus esset hospes Myconius. Hic adhuc nihU est quod reprehendi possit, sed simUe exemplum addo de meo, quod quidem, 40 inquam, ipsum prouerbium resipit de raris inuentu, veluti si quis Scytham dicat eruditum, Italum beUacem. Hae tres syUabae bel- lacem, vniuersam beUi laudem tot secuUs, tot praeUis, tot monumen- tis terra marique partam semel adimunt vniuersae ItaUae. Atqui ista cogitatio ne in somnis quidem vnquam in mentem venit, vt ItaUae 45 vel pUum in hoc genere laudis detraherem adderemue.
Sed homo barbarus mihi persuaseram beUacem vocari, non esse virtutis, sed feritatis elogium. Siquidem pleraeque huius generis voces quae veniunt a verbis mediis, declarant non actionem, sed vitiosum animi habitum: velut Ula, edere, bibere, loqui, dicere, 50 petere, pugnare, vtroUbet vsurpantur vel in laudem, vel m reprehen- sionem: at edax, bibax, loquax, dicax, petax, pugnax, non nisi vitu cognomina sunt, duntaxat quum de homine praedicantur, in quem cadit virtutis ac vitU ratio — nam spongiam esse bibacem, aut gal- Unaceos esse pugnaces, naturae sunt epitheta. SimiUter et beUare 55 ancipiti significatu dicitur: beUax autem nemo dicitur, nisi qui per ingenU feritatem beUi appetentior est quam oportet. Ita Thraces appeUamus beUaces, non quod hi praeter caeteras nationes beUi gerendi peritia praeceUerent, sed quod ob barbaricam immanitatem vitam haberent vUem, temereque ad arma proruerent. Nisi forte 60 Thracum fortitudinem laudauit Horatius quum ait.
27. male feriatos] For the phrase 47. mihi persuaseram] For the dis-
see Addenda, vol. x, p. xxiii ; and ingenuous character of Erasmus'
Ep. 3127. 45-6. defence on this point, see Ep. 3019.
33. prouerbio] Adag. 1007. 33^.
174 LETTERS OF ERASMUS [1535
Ocium, bello furiosa Thrace ; aut quum ait, *
Natis in vsum laeticiae cyphis
65 Pugnare Thracum est.
His etiam immitiore ingenio fuere Scythae, qui spretis omnibus di- scipHnis Hberalibus, omne studium conferebant ad arma, ferarum ritu in campis et plaustris vitam agentes : eoque Scytharum feritas multis etiam prouerbiis est celebrata. Videhcet quum orationem atrocem
70 et inhumanam appellant UkvOcov prjcnv, vitam agrestem ZKvdcbv eprjixiav, sermonem inconditum ZkvOlkov aa/xa. Eodem carbone notati sunt Cares, quos Homerus appellat pap^apo(f>covovs, et Afri : Quod genus hoc hominum, quaeue hunc tam barbara morem Permittit patria ? hospitio prohibemur harenae.
75 Bella cient, primaque vetant consistere terra.
At qui istiusmodi nationes appellet bellaces, vtrum videatur eas magnifico fortitudinis titulo cohonestare, an vituperare potius ob barbaricam naturae feritatem ? Dextre gerere bellum, si vitare non Uceat, laudi ducitur, bellum appetere feritatis ac stoliditatis est.
80 Dissipa, inquit Propheta, gentes quae bella volunt.
Italus erat qui censuit iniquam pacem aequo bello praeferendam. Imo nulh fehcius obeunt beUi munia, quam qui primum hoc agunt pro viribus, ne veniatm' ad manus : id si non queat obtineri, tum eo con- ferunt sua consiha, vt bellum quanta minima potest sanguinis
85 efifusione cito finiatur. Ad id inutihs est inconsulta temeritas, et sanguinis auida feritas. lam si quis hic consulat Grammaticorum ac Dialecticorum fihos, negabunt has voces bellacem et imbellem inter se contrarias esse, quod proferre hceat, qui nec bellax sit nec imbeUis, si modo imbeUis significat beUandi imperitum, aut beUo inutUem.
90 Veluti contator Ule Fabius, nec beUax erat, nec imbeUis. Rursus proferre Ucet qui idem et beUax sit et imbelUs. Tales erant agricolae, qui nuper tantos tumultus excitarunt in Germania : procurrebant in aciem, quasi veUent occidi. Sed inter se pugnant beUax et pacis amans siue pacificus, quemadmodum fortitudo et ignauia. Ad
95 beUicae virtutis laudem non satis est animosum esse, et earum rerum, quae beUi sunt, egregie peritum. AUoqui debebatur haec gloria Anni- baU et Alexandro Magno, quorum priorem detestatur ItaUa, alterum Seneca appeUat furiosum iuuenem, vterque mea sententia iure optimo. Quem regnandi Ubido propeUit ad inuadendum nihU com- 100 meritos, furiosus est, non vir fortis : fortitudo enim cum virtute coniuncta est, a cuius commercio si disiungatur, fortitudo non erit.
Verum de his aUas. Poteram in hac causa a principe Peripateti- corum asciscere patrocinium, qui negat esse necesse, vt sententiae veritas requiratur in exempUs quae docendi gratia proponuntur:
89. significabat /3.
62. Ocium] Hor. C. 2. i6. 5. 80. Propheta] For Psalmista; Ps.
64. Natis] Hor. C. i. 27. 1-2. 67. 31 (Vulg.). See Epp. 1324. 81 ;
70. UKvdwv pijcriv] See Adag. 1235. 1381. 145; 3081.
70-1. SkvOCov €pT]fj.lav] See Adag. 81. ItaXxxa] Cicero: Epp. Fam. 6. b.
2494. 5: 'Vel iniquissimam pacem iustissi-
73-5- Quodgenus] Verg. .4. I. 539- mo bello anteferrem'; cf. Ep. 2965.
41. 6-7n.
3032] TO JOHN CHOLER 175
satis est per ea perspicuum fieri quod discitur. Veluti quum Aristo- 105 teles ita proponit : Omne A est B, omne B est G, ergo omne G est A. Falsum est quod dicitur, et tamen exemplum probatur. Item quum Donatus dicit: Virgilius doctissimus Poetarum, vel optimus plebis, non est necesse vt credamus Vergilium fuisse virum plebis Romanae optimum; sed vt falsa sit sententia, tamen exemplum suo fungitur iio officio. Quod si exempli causa falsis vtimur, multo magis licet abuti opinione vulgari. Quales nunc sint Scythae nobis incognitum est, fortassis ea gens nunc est ignauissima luxuque perdita, et tamen agrestia ac violenta vocamus Scythica, nimirum abutentes oHm vul- gato rumore. Sic apud quasdam nationes ItaU audiunt imbelles, falso 115 an vere mea non reiert. Verum haec extra causam dixerim, non quod ad haec praesidia vehm confugere. Nihil enim opus, qui nec falsis sum vsus in exemplo, nec vulgi rumoribus abusus, sed simphciter quod sensi verbis opinor Latinis expressi, Scythicam bellacitatem in Itahs raram esse, Italorum eruditionem in Scythis esse raram. Ex 120 his arbitror esse perspicuum, non ignominiae sed laudis gratia Italo me bellacis titulum ademisse, qui Scythas, Thraces et Cares dedecorat.
Hic si obiiciet Cursius, nomina quaedam in ax desinentia ancipiti esse significatu, quod genus sunt perspicax et capax, fatebor esse quaedam sed perpauca. At horum de numero non arbitror esse quae 125 commemoraui. Bellacem laudis gratia neminem memini appellatum, praeterquam apud Cursium. Sed largiamur hanc vocem alicubi apud bonos viros ac probatos autores inueniri vel ancipiti significatu, vel etiam laudis si Hbet: fatebitur tamen, opinor, frequentissimo vsu sonare vitium. Me vero bellacis nomen in malam partem vsurpasse 130 satis arguit quod Scytham cum Italo confero, hoc est, incultam, indoctam, feram ac barbaram gentem, cum natione minime barbara, sed philosophiae, Hberahum disciplinarum et eloquentiae studio per- poHta, quas artes constat non beUi sed pacis alumnas esse : significans interim eum absurde facturum qui quod est Italorum transferret in 135 Scythas, contra, quod Scytharum transferret in Italos. Porro quum Sc^rtham et Italum nomino, non designo singulos, sed gentem in genere. Nam fieri potest vt inter Italos inueniantur quibus adsit Scythica feritas, et inter Scythas reperiantur qui Hberales caUeant discipHnas, quahs oHm fuit Anacharsis, sed vtrumque rarum fuerit, 140 sicut apud Myconios rarum erat inueniri crispum.
Nec video quo consiUo Cursius hic admisceat Poenum : fortassis vt obscuret dissimiUum nationum coUationem. Atqui Poenus extremo loco mihi ponitur, duobus exempHs ab Italo Scythaque diremptus. Quid igitur postulat Cursius ? Vt Italum pronunciemus ita beUacem 145 quemadmodum Scythae, Thraces et Cares dicuntur beUaces ? An hoc ilHus animo non erit satis, sed exiget vt dicamus Italum omnibus iUis barbaris nationibus beUaciorem ? Tum vero mihi viderer ItaHam insigni aspersisse ignominia, meritoque in me prouocaret omnium miHtum gladios, omnium eruditorum calamos. Res ipsa opinor iam- 150 dudum clamitat, nihU hic esse quod quenquam Italum cordatum possit offendere, et qui hanc scribendi materiam Cursio suggesserunt eos ridendi quaesisse occasionem.
lam mihi vide, lector, Cursius ex vna vocula quantos excitet tumultus. Fingit me impotenti miHtum Italorum odio flagrantem 155
176 LETTERS OF ERASMUS [1535
atque etiam occaecatum tam indigne totius Italicae nationis bellis partam gloriam conspurcasse vt pro ea vindicanda Itali omnes, qui non aquis pluuiis, vt ait, sed viuo orationis flumine exundant, di- cendi facultate contendere, qui bellicarum virtutum studio gloriaque
160 trahuntur, gladiis, telis, equis, velis depugnare digladiarique debeant. Et exclamat interim ju.aAa rpayiKa)? — o coelum, o mare, o terra ! — quod Italos milites, quorum in iDello tam exceUens est virtus (vtar ipsius verbis) vt humano captu nequaquam, vix etiam ipso coelo compre- hendi queat, imbelHae ignauiaeque damnarim, et omnium nationum
165 victores ipsis etiam Gamphasantibus, omnium nationum ignauissi- mis, iudicarim posthabendos, quum mihi nec dux nec miles Italus vnquam venerit in mentem : ac dira minatur, nisi mox Stesichorum imiter, canamque paKnodiam. Caeterum quum crispus Ole caluus ante tot annos volitet per manus hominum, tamen fugerat Petrum
170 Cursium, et lateret etiamnum, nisi forte quidam ilH locum in Adagiis commonstrasset. Quod vbi factum, substitit Cursius sic perturbatus vt ipse dubitet, attonitone an irato fuerit simiUor: tantaque stomachi procella concitata est vt minimum abfuerit quin diruptis omnibus modestiae repaguhs veHs remisque in me inueheretur, nisi
175 pro PaUade Marius impotenter efiferuescentem ad hanc qua nunc vsus est temperantiam reuocasset. Quis, obsecro, credat wyiatWiv qui de nihilo tantos excitat tumultus ?
IHud de suo addit: 'Credo, inquit, quod quoniam in certam hanc veneras opinionem, Latinas Hteras ItaHs iam penitus abs te esse
180 praereptas, rei quoque militaris praestantiam a tuis iam Germanis Italo praereptam, posteritati insinuare es conatus.' Quod quum sit seditiosissime dictum, tamen absque risu legere non potui. Nunquam mihi curae fuit, vtra natio beUicis laudibus anteiret. Vtinam Heluetia et Germania minus esset beUax quam antehac fuit! Quanquam ea
185 iam studiorum commercio fit mitior. Quod ad eruditionem attinet, ego de Italorum ingenus semper et magnifice sensi et honorifice prae- dicaui, nec meas Hterulas vnquam tanti feci vt vel Germanum quen- quam prae me contempserim, neque quicquam fateor Hbentius quam omnia mea esse infra mediocritatem, tantum abest vt existimem
190 Hteras Latinas per me praereptas ItaHae. lam tametsi non est philo- sophicae mentis, cuiquam nationi addictum aut auersum esse, quod nuUa sit gens quae non ex bonis maUsque permixta sit, tamen in nuUam a teneris annis animo propensiore fui quam in ItaHcam. Eum
177. excitet LB. 193. )3: Italiam a.
158. vt ait] Defensio pro Italia B 2 v". Naples ) by Leo x , 5 No v . 1 5 1 6 ; thence
161. o coelum . . . terra] ih. B 3. he was translated to Cavaillon in
165. Gamphasantibus] ih. B 3 vo. 1525. He died at Volterra 24 Jime
For the Gamphasantes, i.q. Gara- 1537, aged 78, and was buried in the
mantes, see PHn. N.H. 5. 8. 43. cathedral ; where his epitaph (printed
175. Marius] Marius Maffaeus Vola- in GaUia Christiana i. 953) speaks of
terranus belonged to a noble Roman him as the friend of learned men and
family of which Raphael Volaterranus as holding an important place Ln the
was also a member. Archipresbyter Roman Academy. Three letters to
of the church at Volterra, canon of him from Sadoleto are printed in
St. Peter'8 at Rome, and abbot of Sad. E. ii.
St. Juste at Volterra, he was made 178. mquit] Defensio pro Italia C i
bishop of Aquino (in the Kingdom of (Erasmus quotes inexactly).
3032] TO JOHN CHOLER 177
affectum non alia res in me genuit quam ingeniorum et eruditionis admiratio, qua tum maxime florebat Italia, quum apud nostrates 195 vbique regnaret horrida barbaries, et omnis literaturae politioris odium capitale. Magnoque studio frequenter molitus sum iter in Italiam ; primum adolescens annos natus ferme septemdecim ; rursus ex HoUandia annos natus xx ; iterum e Lutecia natus annos xxviii. Sed semper quasi fatis ab instituto sum repulsus. Tandem a Guil- 200 helmo Montioio discipulo pertractus in Angham, quum multae ofiFer- rentur, nullam conditionem recipere volui priusquam viderem Itaham, idque feci dissuadentibus amicis omnibus, iam accedens ad annum quadragesimum. Mihique praeter eximias regionis dotes, tantopere placuit illius gentis simplicitas, sobrietas, ciuihtas, candor 205 et humanitas, vt Romae statuerim figere sedem, in eaque velut in communi patria consenescere : idque adeo fecissem, nisi pro- missis montibus aureis in Angliam fuissem retractus verius quam reuocatus.
Interea quum apud Italos agerem, cum eruditis qui supererant non 210 vulgaris mihi amicitia intercessit ; Bononiae cum Paulo Bombasio, cuius ingenio nihil vnquam sum expertus candidius ; Venetiae cum Baptista Egnatio, Aldo Manutio, Hieronymo Aleandro, Vrbano Regio ; Romae cum Scipione Carteromacho, viro citra omnem osten- tationem vndecunque docto. Is frequenter in cubicuhim meum 215 solebat improuisus obrepere, et aHquot horas pomeridianas fabuHs literatis fallere. Neque mensa tantum crebro mihi fuit cum illo com- munis, sed ahquoties eodem lectulo dormiuimus. Idem adiunxit mihi Aegidium Viterbiensem, qui post ascitus est in ordinem Cardinahum. Cum Petro Phaedra, cuius eloquentiam tum Roma pro Cicerone 220 mirabatur, mihi fuit propinqua familiaritas, cum luHo CamiUo me nonnunquam eadem iunxit culcitra. Cum Francisco Spherula et Philippo Beroaldo iuniore mihi fuit amicitia. Breuiter, cum nuUo vel mediocriter erudito fuit vnquam vUa contentio. Nam heroes iUi, quorum scripta semper veneratus sum, iam e viuis excesserant, 225 Hermolaus Barbarus, Angelus PoHtianus, et his posterior PhUippus Beroaldus, cuius paulo ante defuncti Bononiae spirabat adhuc memoria. Aegre et inuitus reHqui ItaHam. Verum vbi reuersus essem in AngHam, et hinc in Brabantiam, cum nuUa natione mihi mehus conuenit, neque iucundior fuit consuetudo, quam cum ItaHca, 230 nec de vUa candidius tum sensi, tum praedicaui. Possem id compluri- bus exempHs docere, si res vrgeat.
216. solet libri: correximus.
219. Aegidium] (1470-153 2.) He completion.
joined the Augustinians in 1488, 221. Camillo] See Epp. 2632. lyyn,
becoming General of the order in 2682. 2i-2n, 2806. 43.
1507. He was made cardinal in 1517 222. Spherula] Francesco Sperula
by Leo x. of Camerino, a poet and writer, whose
220. Petro] An error (made also rn works, according to Tiraboschi, re- Ep. 1347. 264) for 'Thoma'. For mained impubhshed, except for some Thomas Phaedra or Phaedrus Inghe- poems included in the Coryciana. rami see Ep. 1347. 264^. Tiraboschi 223. Beroaldo]Theyoimger,nephew notes that he was at one time engaged of Phihp Beroaldus the elder ; see Ep. on an Apologia Ciceronis in obtrecta- I347- 220, 222nn.
tores, which was never brought to 452.11 -NT
178 LETTERS OF ERASMUS [1535
Vnde igitur nunc fingitur istud terque quaterque caecum Italici
nominis odium ? An quod lacessitus Pii non pias calumnias depuli,
235 nec honoris illius causa haereticus haberi sustinui ? An quod in
Ciceroniano taxo eos qui perperam et inepte Ciceronem imitantur ?
Eosdem palam irridet Quintilianus, et horum similes Horatius,
0 imitatores seruum pecus !
Neminem, vt ait Cursius, iUic Italum probo. Imo neminem illin
240 nomino, cui non candide tribuam quod iUi debetur laudis, nonnuUis etiam aliquid vltra meritum admetior. Num improbantur omnes qui non exacte referunt TuUianam phrasim ? Reiicientur igitur M. Varro, Salustius, Seneca, Quintihanus, T. Liuius, Cornehus Tacitus, Val. Maximus, Aulus GeUius, vterque Phnius, quorum oratio multum
245 recedit a TuUiana. Quanquam ibi Sadoletum et Sembum patior dici Ciceronianos. Sed horum (opinor) nihU legit Ciu^sius, tantum ex delatis contexuit Apologiam. Fingor Ciceronis hostis et osor implaca- bihs, cuius ingenium ac reconditam eruditionem magis admiror quam eloquentiam, eloquentiam autem sic admiror vt palam et ingenue
250 et ex animo fatear, omnes qui per se sunt facundissimi ad hunc coUatos obmutescere. Sed ahquid ibi detrahitur laudibus Ciceronis. Quid mirum, si Ciceronem habemus pro homine ? Solus enim Deus est in quo nihil desideres. Quanquam ea referuntur Uhc a priscis praeiudicata, idque non mea sed ahena persona. Si nihU horum
255 recipiunt, quid facient Uh qui nuper dialogum aedidit de Cicerone relegato et reuocato ? Quae conuitia, quam atrocibus verbis, iUic referuntiu- in Ciceronem ab homine Italo ! Tot locis in meis lucubra- tionibus et epistohs laudatur Itaha, atque his omnibus dissimulatis profertur vocula beUax.
260 Obiecit et Pius odium Itahae, quod citra nomenclaturam notassem quorundam eruditorum impietatem. An odit vniuersam Itaham, qui in certis Itahs ahquid virtutis desiderat ? Quid igitur superest, nisi vt omnium nationum hostis et perdueUio iudicer ? Quod si postulant vt credamus in Itaha non nasci nisi deos, quid facient tot fabulis
265 eorum qui domum reuersi narrant quid in Itaha viderint ? Imo quid si quis referat, quid Itah vulgo iactent in Italos, in lanuenses, in Bergomates, in Florentinos, denique quid Romae priuatim ac pubhce iactent in quosdam eruditos, idque nominatim, ne CardinaUbus quidem ac summo Pontifici parcentes ? At ego Germanus nunquam
270 fui tam futihs vt vulgi fabulas hteris committerem.
Verum vt haec obiter incidentia missa faciamus, ad Cursianam Apologiam redeo. Quo videatur iustis de causis huc adductus, vt tam indignam, tam iniustam ignominiae notam Itahs inustam abo- leret, profert se suosque auos atauos in Itaha procreatos. Sed has
275 causas habet cum multis Italorum mihbus communes. Quanquam interim periculum est ne, dum auos proauos atauos tritauosque commemorat, Gotthos laudet pro Itahs. Siquidem cum essem Romae, quidam eruditi serio fatebantur heroicos iUos viros Gottho- rum aharumque barbararum nationum esse progeniem, pusUlos
280 quosdam, deformes ac macUentos, esse veras Romanae stirpis reU-
237. Horatius] i Ep. 19. 19. Ep. 3019. 4311.
255. illi] Hortensitis Landus; see
3032] TO JOHN CHOLER 179
quias. Nec illud dissimulabant, plerosque Italiae nobiles generis originem ad barbaras nationes referre. Caeterum hoc vtcunque habet, quando tantum audita narro, hcet ab Itahs, iustiore titulo Cursius suum commendasset officium, si non modo commemorasset quod in Italia natus sit, verumetiam quod iUic in Christo renatus 285 omnes Satanae pompas abiurarit demum, et per sacerdotii dignita- tem Christo factus sit coniunctior. At in iUis quae iUic abiuramus, asciti in Christi imperatoris militiam, opinor esse et illas aeternas belli glorias, ouationes ac triumphos, a deuictis hostibus reportatas. Christiano sacerdoti, mea quidem sententia, magis conuenit, ad beUa 290 exhortari quae sub Christi vexiUis Spiritus Sancti copiis geruntur cum vitiis, et in hoc eloquentiae neruos omnes intendere, vt Christi maiestas per vniuersum orbem inclarescat, et huius virtus intimis sensibus omnium commendetur. Nunc in hoc tam proUxo sermone, quum beUatorum laudes vltra nubes attoUantur, totiesque legamus 295 'diis hominibusque inuitis', 'multisque in deos atque homines impie nefarieque commissis', et 'ab ItaUa nationes omnes deorum cultu superatas', et, 'caue per deos obsecro', nusquam tamen nominatur Christus, quum multis verbis destomachetur in Aqmlonem Christi- anae reUgionis violatorem. 300
Non id criminis loco commemoro. Existimo Cursium hominem esse pium, sed studio et vsu nitide loquendi Christum iUi non venisse in mentem. Quin et aUos audio esse, qui, quum se sacerdotes atque adeo theologos profiteantur, iustis voluminibus commendent beUum, non laicis tantum, sed episcopis quoque et monachis. Id praeter- 305 quam quod est parum decorum, nihU opus est nostris hortatibus ad beUandi studium. Non desunt improbissimi extimulatores. Quinam, inquis ? Ambitio et regnandi cupido, auaritia, ira, superbia, stultitia, temeritas, vt nihU opus sit sacerdotes ac theologos canere classicum. Fortasse vetus exemplum reuocabitur vt posthac, iuxta Mosi prae- 310 ceptum, sacerdos militibus praeUum inituris sit loco tubae: NoUte timere, noUte cedere. At mea sententia Christianum sacerdotem magis decet a beUis deterrere, et laicos ad arma spectantes in con- cordiam redigere. Et haud scio an sibi persuaserint esse ecclesiastica
296. diis . . . inuitis] Defensio pro 310-11. praeceptiim] Deut. 20. 3.
Italia C 2. 312. mea sententia] Erasmus' views
296-7. multisque . . . commissis] on the subject are given frankly and
ib. Gr-z. more fully in the De Bello Turcico
297-8. ab Itaha . . . superatas] ib. (LB. v. 361 CD); see especially:
G 4 vo. 'Nam si fas est vera loqui, huiusmodi
298. caue . . . obsecro] ib. H 2 vo. negotia per cardinales, episcopos, ab-
299. Aquilonem] The German bates ac sacerdotes geri, nec decorum North. 'Atque malorum omnium est nec consonum sacris Utteris nec sedem, quam acerrimus generis hu- ecclesiasticis sanctionibus, denique mani hostis, truculentissimusque no- nec hactenus vnquam bene successit.' strorum aniraorum insidiator, ideo ad He commends, in this connexion, the Aquilonem posuit quod, propter iUius practice of the Enghsh bishops and tractus ingenia, quae nouis semper abbots. See also Besp. ad Alb. Pium monstris procreandis nefariisque se- (LB. ix. 1193 E): 'Ait <Pius> etiam ctis excitandis studeret, ac trucem ore episcopis hcere beUum gerere. Vt Aquilonem spirarent, perpetuam ibi Uceat, mihi videtur indeconmi. Atque futuram praeuidebat, hi in aUimi id mihi persuasit Ambrosius, qui frustra locum, et cum sua sunt per- scripsit arma sacerdotis esse preces nicie, transferre moUti' (ib., G2). et lachrymas.'
180 LETTERS OF ERASMUS [1535
315 dignitate reiierendos, qiii malint esse belli duces quam id quod esse deberent, seque decentius galea quam mitra credant ornari.
Quandoquidem hic libellus visus est dignus qui et Romae excude- retur, et Paulo tertio P. M. dedicaretur — quanquam id a quibusdam studio persuasum arbitror, vt hominis simpHcitatem magis etiam
320 traducerent — sed his fundamentis fehciter iactis rem aggreditur, ingentem fortissimorum militum ac ducum turmam mihi proferens. Egregium vero campum nactus est in quo decurrat Cursius, si mihi referre pergat quicquid facinorum, vel ante vel post Vrbem conditam ad hanc vsque aetatem, gestum est ab Itahs, siue in monomachiis,
325 siue in beUis terrestribus ac nauahbus, siue in beUis intestinis, siue in beUis aduersus exteras nationes. At vir aequus, Curiis, Fabiis, Scipionibus, ahisque nimium priscis non vult grauare me : recentiori- bus nostraque memoria gestis vti mauult, in quibus tamen multa sunt quae multo post aeditum calui prouerbium gesta sunt, quum
330 interim me appeUet, an ideo putarim Itaham imbeUiae damnandam, quod Roma sit per Borbonium occupata. SimUiter m singuhs fere narrationibus me quasi conscium appeUat. At ego, vt simphciter quod res est fatear, quemadmodum e ducum nominibus vix duo aut tria agnosco, ita gestorum nunquam fui curiosus, nec ad vUas fabulas
335 minus attentus esse soleo, toties expertus quam multa sint beUi inania vt vix vnquam audierim duos qui eidem praeho interfuerant in narratione consentientes.
De fide scriptorum alii viderint. Quum Aluianus a Venetis con- ductus trucidasset Germanos, qui pauci numero per inuia Alpium
340 irruperant in Itaham, eram Venetiae. Ipsum Aluianum non vidi, quanquam inuitatus sum ab eo ad coenam. Atqui si referam quae mihi de rebus ibi gestis narrarunt non Germani sed Itah, nec quUibet Itah, sed quibus erat cum Aluiano famUiaritas, mihique ceu Germano eam victoriam exprobrabant, quum id temporis nondum pedem in Ger-
345 mania posuissem, tum quae in nauigiis audiui ab Itahs mihtibus qui ei praeho interfuerant, res multum abesset ab ea specie quam nobis verbis exaggerauit Cursius. Verum id mea nihil refert: per me quidem mUites Itahae omnes ac duces AchiUes aut Diomedes sunto. Quod gessit Ducis Lothoringiae frater aduersus rusticorum manum,
350 e propinquo audiuimus, de Italorum manu nihU accepimus. Et ea res longe secus habet quam ad Cursium delata est. Ait triginta miha fuisse trucidata. Vix erant decem mUia. Nec agebatur de rehgione 326. At a; Ait ^S.
338. Aluianus] Bartolommeo Al- John, cardinal of Lorraine. His in-
viano (^1515); after defeating the discriminate slaughter of Germans in
troops of Maximilian in the JuHan the spring of 1525, in the neighbour-
Alps, he made a triumphal entry into hood of Saverne and of Selestat, was
Venice, with a train of German held to have saved France from in-
prisoners, July 1508. vasion by the Lutheran heresy. A
349. Ducis Lothoringiae frater] narrative of his tritumph, L' Histoire
Erasmus' Ducis is perhaps an error et Becueil de la triumphante et filorieuse
for Cardinalis. The person spoken of victoire obtenue contre les seduits et
by Cursius (G i-ii) is Antony, duke abuses mescreans au pays d'Aidsais et
of Lorraine, stu-named the Good (4 autres, par Antoine, duc de Calabre,
June 1489-14 Jime 1544), eldest son de Lorraine et de Bar, by Volskin de
of Rene of Lorraine by his wife Serouville, was printed in Paris in
Phihppa of Gelders. and brother of 1526.
3032] TO JOHN CHOLER 181
Christiana, sed agricolae cupientes herile iugum excutere, ducibus aliquot latronibus, mouerunt eos tumultus. Itaque vereor ne Cursius in caeteris quoque commemorandis simili fide sit vsus. Porro quo- 355 niam illic Aluiani nomen aliquot paginas explet, credas laudari non mercenarium ducem, sed Camillum quempiam aut Scipionem, qui pro tuenda patria semet omnibus pericuHs obiecerit. Subolet mihi in cuius gratiam hoc argumentum susceperit Cursius. Nihil igitur superest, nisi vt Aluianum inter bellaces deos relatum hoc carmine 360 consalutemus,
Aluiane, Dii beent
Te qui beasti Oenotriam.
Verum haec mihi prorsus extra causam dicuntur, quando mea nihil refert quantum quisque laudis putet in belli peritia militibus 365 ItaUs tribuendum. Quae voces vulgo de Italorum fortitudine voH- tent, me nihil vnquam mouerunt, nec super hac re cum quoquam vnquam tria verba commutaui. Cursius mauult Italum beUacem quam disertum, ego maHm omnes esse pacificos Scytharumque ac Thracum dissimiles. Mihi probri vice obucit, quod Phormioni sim 370 quam AnnibaH simiHor: quasi pulchrius ducat, impio, perfido et sanguinario latroni similem esse quam philosopho. Octauium Augustum non inficior multa praeclare gessisse in armis, beUacem tamen fuisse non verear inficiari. In huius imperio, quod diuturnum tenuit, nihU accidit iUi speciosius quam quod sub eo lani templum 375 aUquot annis Romani clausum viderunt. Inter laudatissimos Im- peratores numeratur Probus, et tamen is poUicebatur se effecturum vt Romano Imperio nuUus esset exercitus. Pape! quantum huius viri ingenium aberat a titulo beUacis! Rogat ad quam aetatem spectarit meum prouerbium. Palam est quod ad illam qua iam 380 ItaUa Graecorum discipHnis erat exculta : nam antea muUum rustici- tatis ac feritatis erat apud Italos, vel Horatio teste:
Graecia capta ferum victorem cepit, et artes
Edocuit.
OHm enim apud Romanos summa laus erat, dici bonum virum et 385 bonum agricolam. Nec accessio discipHnarum ademit iUis beUandi peritiam, sed auxit potius, quando, vt ipse fatetur Cursius, prudentia, consiHis, animique praesentia verae fortitudinis laus ac beUicae dis- cipHnae gioria comparatur, non vitae prodigaHtate, non ferina Ula rabie quam barbari pro virtute habent. Atqui eam ferinam rabiem ego 390 beUacitatem appeUo, et ab ItaHs in Scythas transfero. Hoc est totius huius controuersiae caput. Atqui hoc ipsum minus est quam nihU. Quale vero est circa rem friuolam tantum verborum effundere, tam atroces exaggerationes excitare, tam dira minari, tot conuitiis impetere ? Quid est, si hoc non est, ex musca facere elephantem ? 395 Non est copia TuUiana in cassum verba fundere, non est rhetorica argumentatio, pro argumentis adducere figmenta, non est vera SeivoTTjs-, m nugis excitare tragoediam, et quod nusquam est, id verborum praestigiis in immensum attoUere. PoUicitus fuerat se nuUo conuitio me perstricturum, quum toties crepet teterrimum 400
359. cviius] No doubt Aleander is 382. Horatio] 2 Ep. 1. 156.
meant. 395. ex musca] Adag. 869.
182 LETTERS OF ERASMUS [1535
mendacium, inanissimi impudentissimique mendacii illusionem, quod eo vsque exaggerat vt futurum arbitretur vt ipsa rerum natura, aut Deus aliquo terribili ostento, vlciscatur, quod Italo non tribuerim Scythicam bellacitatem : nullum enim aliud argumentum hactenus
405 produxit. Atqui huiusmodi tumultus propius accedit ad Aiacis imaginem quam ad Ciceronis. Aiax quum saeuiret et verbis et verberibus in porcos, tametsi non laedebat eos quibus indignabatur, tamen in animaha saeuiebat quae pro fletu grunnitum aedebant. Cursius adeo saeuit in id quod nusquam est. Solent tyrones ad
410 palum exerceri, sed Cursius veteranus est. Ridentur qui cum vmbris dimicant. At hic ne vmbra quidem est eius rei quam fingit Cursius. Nam vmbra Hcet corpus non sit, refert tamen ahqua corporis linea- menta. At Scythica bellacitas nihil habet simile cum fortitudine bellica, quam ItaHs vindicat Cursius, ego non adimo. Paulus Aposto-
415 lus a pugilum certamine ducit similitudinem, quae propius id reprae- sentat quod sentimus: ov TTVKrevio, inquit, quasi aerem verberans.
Huiusmodi spectaculum risimus in palatio lulii Secundi, quo ad taurea ab amicis quibusdam eram pertractus: nam ipse nunquam cruentis ilHs ludis ac vetustae paganitatis reHquus sum delectatus.
420 Ibi quidam interuaUis, quae inter taurum occisum et alterum in certamen producendum intercedebant, personatus prosiHit in me- dium, sinistram manum habens toga obuolutam, dextra gladium gestans, omnesque gestus imitabatur qui solent esse taurum aggre- dientium: sensim accedens insidiabatur lateri, mox velut a tauro
425 visus refugiebat. Interdum velut pertinacius insequente tauro togam abiecit: nam ea res solet taurorum impetum remorari: rursus quasi digresso tauro, ad togam recipiendam timide accedebat. Nonnun- quam et gladius iUi quasi metu excidebat. Interim sub apsidem lapideam, quae est in areae medio, sese abiiciebat, quod solet extre-
430 mum esse refugium tauro pertinacius vrgente. Tandem taurum aHquem exanimem transiHebat, equo insidens, quasi victo insultans. Huius hominis facetia vehementius me capiebat quam caetera quae iUic gerebantur omnia. Ab hac imagine mihi non multum abesse videtur Cursius. Omni machinarum genere adoritur ItaHci nominis
435 osorem, totius ItaHcae gloriae praedonem, qui vniuersae ItaHae ademit arma, qui cunctos Italos eruditos prae se foenum putat. In hunc profertur Demosthenis acrimonia, Ciceronis copia, ad hunc opprimendum, quicquid vnquam strenuorum militum aut fortium ducum habuit aut habet ItaHa, prouocatur, omnium eruditorum stiH
440 acuuntur. Sed interim is quem fingit Cursius, et in quem tantus tumultus excitatur, osor et praedo nusquam est. Nusquam est iUe Batauus qui, in prouerbio calui, beUicam laudem adimere tentauit ItaHae, quique veluti classicum, quo efferas barbarasque nationes ad ItaHae vastationem excitaret, cecinerit. Quid his dici potest atro-
445 cius ? Atqui si verba ad rem conferas, nonne subito tota tragoedia vertitur in risum ?
420. quidem a: correximus.
409-10. ad palum] See Juv. 6. 247; Erasmus has a story of a bull-fight,
Vegetius, De Re Militari i. ii. which he witnessed in Siena, in Supp.
414. Paulus] I Cor. 9. 26. cal. N. Bedae, LB. ix. 516 CD. 418-19. nunquam . . . delectatus]
3032] TO JOHN CHOLER 183
Verum quod ad belli laudem attinet, occasionem qualemcunque dedit bellacis nomen perperam intellectum, aut, si malint, a me per imperitiam Latini sermonis secus quam oportet vsurpatum. At qua fronte sumit veluti nouae inuectiuae argumentum, quod vniuersis 450 Italis omnem eruditionis et eloquentiae gloriam mihi vindicem, tanta insolentia vt meis Lucubrationibus tumidus, doctos Italiae ad vnum omnes pro foeno coenoque ducam, qui constanter, tot testimoniis etiam publicatis, in Literis primas tribuam Italiae ? Mea vero vel cum Megarensibus nuUo in numero poni aequissimo animo feram, 455 quibus adeo non turgesco vt interdum admirer vllis placere. Quidni fatear infantiam meam, qui niliLl non abortu proiiciam, nec vnquam a mea desidia impetrare potuerim vt vel epistolam eandem bis describerem ? Quod si facerem, si non melius, certe aliquanto minus male scriberem, opinor. 460
Hic obiiciet quispiam: Si tua tibi displicent, cur effundis tot volumina ? Dicam paucis. Me adolescente in nostrate Germania regnabat impune crassa barbaries, literas Graecas attigisse haeresis erat. Itaque pro mea quantulacunque portione conatus sum iuuen- tutem ab inscitiae coeno ad puriora studia excitare. Neque enim 465 illa scripsi Italis, sed Hollandis, Brabantis ac Flandris. Nec omnino male successit conatus meus. Vt autem bonae Hterae seruirent pietati, scripsi Enchiridion militis Christiani; Adagia locupletaui, quod primae aeditionis puderet nimium ieiunae ; e Luciano verti dialogos ahquot, ex Euripide tragoedias duas, non ob aliud nisi vt, 470 quoniam deerat praeceptoris copia, ipse memet in Graeco sermone exercerem. Siquidem in hac parte Hterarum prorsus fui auToStSa/cro?. Praeterea nihil fere scripsi, nisi precibus amicorum adactus : nam ipse malueram ahenis legendis animum pascere. Certe hic animus longis- sime abest ab ea insolentia vt, non dicam omnes, sed quenquam 475 omnino Italum, Gallum aut Germanum, prae me foenum esse putem. Itaque quemadmodum ducum Italorum catalogum citra omnem inuidiam legi, ita eruditorum, quos nominatim plurimos recenset, catalogum magna cum animi voluptate legi ; e quibus agnosco non- nuHos, quibusdam etiam amicis vtor. Nec dubito quin multo plures 480 habeat Itaha quam Cursii recensio. Nec est quod mihi minitetur eos aliquando plura aedituros quam a me sunt aedita, et fortasse digniora (sic enim ille loquitur) ; siquidem ea res mihi hoc erit iucundior, quo maiore hice meam mediocritatem obscurarint.
Si ista Cursius ad me scribit, rem officiosam facit : si aduersum 485 me, rem absurdam facit. Ducum gloria ad me nihil pertinet. Erudi- torum memoria perquam est iucunda. Quare nihil est causae, cur Cursius toties me obsecret vt ponam odium ItaHcae nationis, qui nuUius omnino gentis odio tenear, in ItaHcam quam in vUam aHam propensior : vt ponam eruditorum ItaHae contemptum, qui nemini 490 me confero, nedum antepono, et his quoque eruditionis eloquentiae- que laudem tribuens qui me plusquam hostiHter impetierunt impe- tuntque. Ne id quidem decoris inuideo ItaHae, quod iUi nationum omnium domitrici non solum vniuersus orbis debeat plurimum,
455. Megarensibus] Adag. 1079; cf. pro Italia D i v^.-E i v". Ep. 2880. 20-1. 478. itaeruditoi-uixi]i6.H2vo.-4v°.
477. ducum. , .catalogum]Z>e/ensio 481. minitetur] i6. H 2 v°.
184 LETTERS OF ERASMUS [1535
495 verumetiam quod illi, vt seribit Ciirsius, ipsum quoque coelum debet, debet, inquam, coelum ipsum. Quo nomine ? Quod deorum cultu omnes exteras nationes superauit, quodque suis quamplurimis ciuibus in coelum relatis, coelitum numerum adauxit, coelum ipsum reddidit augustius, effecit venerabilius. Xon enim arbitror illum de
500 Romulo sentire, sed de Diuis quos Pontifices in numero sanctorum habendos censuerunt. Itaque dum serio iubeor odium Italiae ponere, sermonem audire videor non minus absurdum quam si iuberer alas et cornua ponere.
At quod toties mihi opprobratur, quod in Italia didicerim Latinas
505 literas, atque eadem magistra nitorem aliquem sermoni[s] adiecerim, doleo non esse verum. Ego, vt ante dicere coeperam, iam fere quadragenarius Italiam adii, non discendi, iam enim serum erat, sed videndi gratia. Et vtriusque literaturae plus habebam ingrediens Italiam quam extuli, quanquam id omne fateor esse perquam exi-
510 guum. Sed quantulumcunque hoc erat, Hbris aeditis declararam priusquam ItaHae Hmites attingerem, Luteciae aeditis Adagus, aH- quot Luciani dialogis, et duabus Euripidis tragoedus. Quanquam de tragoedus sparserunt rumorem vanissimum, eas esse Rodolphi Agricolae (quem mecum fatentur virum fuisse doctissimum), meque
515 suffuratum exemplar pro meis aedidisse. Quid maHtiosius ? Quum id temporis de Rodolphi bibHotheca ne somniarim quidem, ac tam multi supersint etiam quibus testibus hoc negocium peregi, ne id quidem iusta cura, sed horis fere pomeridianis inambulans, dum pranderent famuH, interdum in lecto, dum alterum expecto som-
520 num. Nec semel, vbi successit, vno impetu centum versus absolui. Si dicant parum feHciter versas, non admodum refragabor, sed in iUis nuHa syUaba est aHerius quam mea: nec vUius interpretatione, nec vUis commentarus sum adiutus: quod si eas censent Rodolpho dignas, magnificentius de me sentiunt quam ipse sentio. Sed UHc
525 nihU est Rodolphi. Alioqui qui fauent Rodolpho, et omnes iUius schedas coUigunt, an tam impudens furtum ferrent taciti ? At quae tandem est iUa prudentia, quod hic aut Ule dixit iu Hteras mittere ? QuaUa multa prodidit iUe Carporum Princeps, vir eloquens mini- meque indoctus: qui persuasus ab aemuHs scripsit Aldum fuisse
530 herum meum ac magistrum, quum ipse Aldus quendam egregie doctum, qui id temporis vna mecum in usdem aedibus agebat, sic mecum contulerit vt diceret iUum meUus scire Graece, me meHus Latine. Tantum abest vt Aldus me Latine docuerit. Haec non iactandi gratia, sed dolens refero. Vtinam ea fuisset mea feUcitas,
535 vt totam eruditionem ItaHae possim acceptam ferre !
Qui legunt aemulorum calumnias, par esset et meas apologias legere. Obucit mihi Cursius, quod D. Paulum phanaticum, D. loan- nem meros crepare mundos Hteris prodiderim, aHaque, vt ait, dictu cogitatuque tam turpia vt ea mihi pius ac verecundus inimicus ex-
540 probrare erubuisset. Et hic exclamatur in impium reHgionis iUuso-
505. seTmonis a: correximus. 515. j3: malitiosus a. 528. multa
om. ^.
513-14. Rodolphi Agricolae] See 537. Obiicit] Defensio pro Italia
Ep. 3008. 15211. I I vo.
530. quendam] Aleander,
3032] TO JOHN CHOLER 185
rem. Sed quid faciet Cursius, si respondeam istarum rerum nihil in meis lucubrationibus inueniri ? An mihi obiiciet Luteri Epistolam adeo non sobriam vt nec iis placeat qui Lutero sunt iuratissimi ? Sed vnde nunc tanta apud illum Luteri autoritas, quem in eodem libello tot conuitiis proscindit ? Si quis hoc ad illum retulit, non erat 545 Cursianae grauitatis ilico credere: sin legit Luteri criminationem, debuerat et meam legere defensionem. Quod si fecisset, nihil erat opus ista seuera admonitione. At si induxit animum credere quic- quid scribit Luterus, eadem opera credat illa quae scripsit in Roma- nos Pontifices et Cardinales. An in me vnum veridicus est ? Existimo 550 iamdudum ipsi etiam Cursio exemptam opinionem quam Uli quidam infixerant, nec ipsi nec mihi bene cupientes.
Siquidem mihi persuasi, Cursium esse virum bonum, ac sedulo quod agit agere. Proinde lubens illuni admonuerim, ne se posthac tam facile permittat instigatoribus, sed suam ipsius Palladem in 555 consilium asciscat. Si ducitur amore patriae, laudet illam citra cuiusquam iniuriam, citraque seditiosas comparationes. Nihil enim erat hic causae cur barbaras, vt ille vocat, ac feras nationes attin- geret, et Germaniam cum ItaHa committeret, quum in meo prouerbio nulla sit Germaniae mentio. Laudet prudenter ac moderate, ne plus 560 iUi conciliet inuidiae quam gloriae. Laudauit Virgilius Italiam, laudauit PHnius maior, iam omni decorum genere florentem. Eam tamen longe modieratius laudarunt quam Cursius. Porro lusisse eos qui Cursium in hoc proscenium protruserunt, praeter aha multa et iUud satis arguit, quod in carmine praefixo haec habetur sententia: 565 Etiamsi Germana pubes totum ebibat Rhenum, nihilominus tamen staturum Italiae decus. Quod vtrum seditiosius an stultius dictum sit nescias. Asscribunt eidem fulmen. Addiderunt muHerem insiden- tem septem coUibus, mundum manu tenentem, Erasmum deiectum in sterquUinium : nec desunt insignia Pontificis, cui persuaserunt 570 opus esse dicandum. Praeclare vero de summo Pontifice sentiunt, si putant iUum taUbus UbeUis delectari! At audio Pontificem simul vt sensit excudi, iussisse premi: qua occasione proruperit nescio.
Addiderunt aUud lusus genus. Finxerunt prolixam epistolam velut a me scriptam ad Petrum Cursium, plenam scurriUbus ineptus: 575 eamque muUis exemplaribus per vrbem sparserunt, afiingentes id ita me fieri iussisse : imitati sunt manum meam, atque etiam phrasim. In ea faciunt Erasmum hoc suppUciter agentem cum Cursio, vt premat suam apologiam, me proxima aeditione castigaturum ea quibus offenditur. Sensit Cursius fucum, sed in hoc errat, quod 580
549. scripsit a: scribit ^. 569. /3: manum a.
565. carmine] Erasmus paraphrases Sic louis immoto consurgens robore
the first two of the three elegiac cou- quercus
plets prefixed to the Defensio by Contemnit Boreas, debilitatque
F. Molsa: Notos.
Exeitet oceanus quicquid pater al- 568. Addiderunt] In a woodcut on
luit vndis, the title-page.
Et totvun pubes Te tua, Rhene, 572. audio] From Rupilius; see
bibat, Ep. 3007. 54^.
Non minus Italiae stabit decus, 574. Addidermit] Cf. Epp. 3015,
ignea dum vis 3016. E Cursi docto fuhninis ore cadet.
186 LETTERS OF ERASMUS [1535
existimat eam Epistolam a Caluo qiiodam amico confictam in rem meam, quum ipsa res loquatur ab iiiimicis confictam, et (ni fallor) ab iisdem qui Cursium ad hoc argumentum excitarunt. Festiuus vero lusus effingere manum alienam, et alieno nomine quicquid libet in
585 vulgus spargere ! Exemplum Romana grauitate dignum ! Id quoniam bellum videtur, quidam in Italia sunt imitati. Atqui quod isti pro lusu habent, oHm erat crimen falsi, et famosus libellus Caesarum[que] legibus puniebatur. Et tamen ista fiunt sub ocuHs summi Pontificis et CardinaHum, qui si cohibeant, clamant Vrbem non esse Hberam.
590 Nec me fugit quis sit princeps istarum intemperiarum choragus. Quod ni vererer offendere Christum, quem vnum vnice propitium habere cupio, breui hinc migraturus, depingeretur suis coloribus. Egregium vero strategema, et ItaHco dignum ingenio, si quis ipse sui magnificum scribat encomium, idque alterius titulo euulget!
595 Rursus rabiosos scribere HbeUos in eos quibus male veHs, eosque subornatis nominibus aedere ! Quod exemplum si Germani vicissim imitentur, an non res exiret in seditiosam rabiem ? nec enim desunt qui possent atque etiam vellent. Sed ego meos semper ab his in- temperus deterrui. Non hic est musarum ludus, sed furiarum tumul-
600 tus, indignus non dicam Christianis sacerdotibus, sed ethnicis etiam studiorum cultoribus.
Finem faciam, mi Cholere: vix enim credas quam mihi videor hoc opeHae male coUocasse. Qualecunque tamen est, volui tuam subire censuram, vt tuo arbitratu vel aedatur vel prematur. Quemad-
605 modum enim vix aHum habeo qui me syncerius amet, qui patroci- netur ardentius, qui consulat fideHus, ita multis experimentis ex- ploratum habeo, mihi feHciter cedere quicquid tuis geritur auspicus. 587. Caesanamque a: -que seclusinius.
581. Caluo] Perhaps Franciscus plane tuus' {Defensio pro Italia "K i),
Julius (Minutius) Calvus; to whom if spoken of the Lutheranizing ItaUan
Erasmus addressed Ep. 1604; and poet and bookseller, the friend of the
for whom see Ep. 581. 3on. Erasmus Frobens and their friend Erasmus,
seems in fact to have known very has point and savagery. Calvvis pub-
httle about him, or to have forgotten hshed for Sadoleto, and was intimate
a good deal (see Ep. 1825, where he withAlciati. SeeHartmann, Z)ie .4 mor-
speaks of him as 'nihil ahud . . . quam bachcorresjiondenz^ii. 767. InFeb. 1519
typographus, ahoqui indoctus'). Al- Froben speaks ofCalvus (LE.^ Zoc.cit.)
beit a printer, Calvus could not fairly as having recently been in Basle ; his
be called 'indoctus'. Another printer, visit may very well have coincided
and the close friend of Erasmus, John with that of Erasmus — who was there
Froben, calls him 'vir eruditissimus, as late as Sept. 1518. Like Erasmus,
et Musis sacer' (LE-. 149 — ^'Musis Calvus was doing business with the
sacer', because he claimed to be a Frobens ; not for profit, says Froben,
poet. As a poet (and as a bibhophile) but for piety — he took away with him
he foimd a place in the draft of the aparcel of Luther'sbooks, in thehope
De Poetis Vrbanis of Franciscus Arsil- of disseminating them in the Itahan
lus ; from the poem as printed, Rome cities, ' por omnes ciuitates sparsurus '
1524, hisname is omitted — the reason (see Tiraboschi vii. i. 532). Calvus
for the omission Tiraboschi finds in was also an intimate friend of Merbe-
Calvus' LutheranizLng activities (Ti- hus (see Ep. 3005 introd.). To Calvus
raboschi vii. 5. 2024, Milan, 1834). were addressed the -Distic/ta of louius
The catalogue of Roman poets in printed in Pictorii Sacra et Satyrica
which Arsillus placed his name, only Epigramtnata, Basle, Froben, 1518,
to remove it, ends with Peter Cursius. pp. 49-59.
Calvus would certainly be well known 590. quis sit princeps] Aleander ;
to Cursius; whose 'Caluus hic, non cf. 1. 359. ampUus Italus, sed Germanus, ac
3033] 187
3033. From Paul m.
Basle MS. Rome.
Vischer p. 34. i August 1535.
[An original document, at one time (as was Ep. 3034) in the possession of Erasmus, now in the University Library at Basle ; reproduced in facsimile by D. van Damme, iSphemeride lUustree de la Vie d^Erasme, Anderlecht, 1936. The brief reached Erasmus 'a few days before' 24 Aug. (Ep. 3048. i); it had clearly not reached him on 18 Aug., or he would have mentioned it in writing the long letter of that date to Goes (Ep. 3043). It was forwarded by Gumppen- berg in duphcate (Ep. 3047). One of the dupHcates, or a copy, seems to have been sent by Erasmus to Goclenius (Ep. 3052). Hezius, writing to Aleander on 15 Jmie 1536 (Al. E. ii, p. 303) mentions 'UlDellimi quemdam nouiun opus- culorvun Erasmi' which is on sale at Louvain, containing the papal brief. Erasmus sent a copy of the brief also to Tomiczki (Ep. 3049. 174).
The brief was printed from the original by W. Vischer, Erasmiana, 1876; from a copy in Leipzig by Forstemann & Giinther, EE. 222. There are two MS. copies of this brief and of Ep. 3034 in the Vatican, one in the Archives Arm. 32. i, ff. 288. 9, the other in the Library, Barb. Lat. 1499, xxviii. 5. The variants are trifling and may be disregarded.]
PAVLVS PAPA m.
DiLECTE fili, salutem et apostolicam benedictionem. Memores probitatis et innocentiae tuae et in vario disciplinarum genere emi- nentiae, nec minus meritorum erga apostolicam sedem, cum ad- uersus desertores fidei summa vi pugnasti, praeposituram Dauen- triensem Traiectensis diocesis per obitum bonae memoriae loannis 5 Vinchel vacantem, quae se(s)centorum florenorum reditum tribuere dicitur, tibi grate contulimus, vt aliquod iam praemium tuae virtutis agnoscas. Ne autem expeditionis taedio atque impensa beneficium comminuatur, Htteras apostohcas super ea expeditas propediem ad te mittemus, parati virtuti et eruditioni tuae, vt iudicio et animo 10 facimus, ita etiam efFectu per quanhbet opportunitatem fauere.
Datum Romae apud sanctum Marcum sub annulo piscatoris Die Prima Augusti m.d.xxxv, pontificatus nostri anno primo.
Fabius Vigil.
Dilecto filio Desiderio Erasmo Roterodamo. ^5
6. Vinchel] John Ingenwinckel that the appointment was made with-
t23 July 1535. He held the pro- out his knowledge, and much to his
vostship, not only of S. Lebuin's in annoyance. He consoles himself with
Deventer, butof St. Jolm'sinUtrecht, the reflection: 'Consueuit haec mon-
and of Emmerich and Xanten stra Roma parere.' From Ep. 3061
(Hoynck 3^, pp. 255—6). Chamberlain it would appear that it was thought
to the Pope, he exercised considerable likely in Louvain that Erasmus would
influence in ecclesiastical af5airs in succeed also to Ingenwinckers other
Rome. In <(i5i6> de la Marck writes provostship, of Xanten, which was in
to Aleander (Al. E. ii. 132) instructing the territory of the duke of Cleves. him to be on his guard in Rome against 14. FabiusVigil]Fabio,sonofGrego-
'Winkel', who has complete control rio, Vigile (^1553), bom at Spoleto, of
over Cardinal Pucci, and is hand in a noble family, served with Blosius
glove with Cardinal Enckenvoirt. For Palladius (see Ep. 3021) as 'magister
the indignation caused in Louvain by epistolartun ' to Paul iii. One of the
the appointment of Erasmus to the numerous poets patronized by Paul ni
Deventer provostship see the letter of he was, like Blosius, a contributor to
Hezius cited in the introd. From the collection Coryciana (see Epp.
Aleander's reply to Hezius, it appears 3007, 3021) — the third book of that
186
LETTERS OF ERASMUS
[1535
existimat eam Epistolam a Caluo quodam amdco confietam in rem meam, quum ipsa res loquatur ab iiiimicis confictam, et (ni fallor) ab iisdem qui Cursium ad hoc argumentum excitarunt. Festiuus vero lusus effingere manum alienam, et alieno nomine quicquid libet in
585 vulgus spargere ! Exemplum Romana grauitate dignum ! Id quoniam bellum videtur, quidam in Italia sunt imitati. Atqui quod isti pro lusu habent, olim erat crimen falsi, et famosus libellus Caesarum[que] legibus puniebatur. Et tamen ista fiunt sub ocuHs summi Pontificis et Cardmalium, qui si cohibeant, clamant Vrbem non esse liberam.
590 Nec me fugit quis sit princeps istarum intemperiarum choragus. Quod ni vererer ofFendere Christum, quem \Tium vnice propitium habere cupio, breui hinc migraturus, depingeretur suis coloribus. Egregium vero strategema, et Itahco dignum ingenio, si quis ipse sui magnificum scribat encomium, idque alterius titulo euulget!
595 Rursus rabiosos scribere hbellos in eos quibus male velis, eosque subornatis nominibus aedere ! Quod exemplum si Germani vicissim imitentur, an non res exiret in seditiosam rabiem ? nec enim desunt qui possent atque etiam vellent. Sed ego meos semper ab his in- temperiis deterrui. Non hic est musarum ludus, sed furiarum tumul-
600 tus, indignus non dicam Christianis sacerdotibus, sed ethnicis etiam studiorum cultoribus.
Finem faciam, mi Cholere: vix enim credas quam mihi videor hoc opellae male collocasse. Qualecunque tamen est, volm tuam subire censuram, vt tuo arbitratu vel aedatur vel prematur. Quemad-
605 modum enim vix alium habeo qui me syncerius amet, qui patroci- netur ardentius, qui consulat fidehus, ita multis experimentis ex- ploratum habeo, mihi fehciter cedere quicquid tuis geritur auspiciis. 587. Caesarumque a: -que seclimmtis.
581. Caluo] Perhaps Franciscus Julius (Minutius) Cahnis ; to whom Erasmus addressed Ep. 1604; and for whom see Ep. 581. 3on. Erasmus seems in fact to have known very little about him, or to have forgotten a good deal (see Ep. 1825, where he speaks of him as ' nihil ahud . . . quam typographus, ahoqui indoctus'). Al- beit a printer, Cal\Tis could not fairly be called ' indoctus '. Another printer, and the close friend of Erasmus, John Froben, calls him 'vLr eruditissimus, et Musis sacer' (LE-. 149 — 'Musis sacer', because he claimed to be a poet. As a poet (and as a bibhophile) he foimd a place in the cb-aft of the De Poetis Vrbanis of Franciscus Arsil- lus ; from the poem as printed, Rome 1524, his name is omitted — the reason for the omission Tiraboschi finds in Calvus' Lutheranizing activities (Ti- raboschi vu. 5. 2024, Milan, 1834). The catalogue of Roman poets in which Arsillus placed his name, only to remove it, enda with Peter Cursius. Calvus would certainly be well known to Cursius; whose 'Caluus hic, non amplius Italus, sed Germanios, ac
plane tuus' (Defensio pro Italia K i), if spoken of the Lutheranizing Itahan poet and bookseller, the friend of the Frobens and their friend Erasmus, has point and savagery. Calvus pub- hshed for Sadoleto, and was intimate withAlciati. SeeHartmann,i)2e.4TOor- bachcorrespojidenz, ii. 767. InFeb. 1519 Froben speaks of Calvus (LE.^ loc. cit.) as having recently been in Basle ; his visit may very well have coincided with that of Erasmus — who was there as late as Sept. 15 18. Like Erasmvis, Calvus was doing business with the Frobens ; not for profit, says Froben, but for piety — he took away with him a parcel of Luther's books, in the hope of disseminating them in the Itahan cities, 'per omnes ciuitates sparsiirus' (see Tiraboschi vii. i. 532). Calvus was also an intimate friend of Merbe- hus (see Ep. 3005 introd.). To Calvus were addressed the Disticha of louius printed in Pictorii Sacra et Satyrica Epigraminata, Basle, Froben, 1518,
PP- 49-59.
590. quis sit princeps] Aleander; cf. 1. 359.
3033]
187
3033. From Paul m.
BasleMS. Vischer p. 34.
Rome. I August 1535.
[An original dociiment, at one time (as was Ep. 3034) in the possession of Erasmus, now in the University Library at Basle ; reproduced in facsimile by D. van Damme, iSphemeride Illustree de la Vie d' Erasme, Anderlecht, 1936. The brief reached Erasmus 'a few days before' 24 Aug. (Ep. 3048. i); it had clearly not reached him on 18 Aug., or he would have mentioned it in writing the long letter of that date to Goes (Ep. 3043). It was forwarded by Gvunppen- berg in dupHcate (Ep. 3047). One of the dupHcates, or a copy, seems to have been sent by Erasmus to Goclenius (Ep. 3052). Hezius, writing to Aleander on 15 Jmie 1536 (Al. E. ii, p. 303) mentions 'hbellum quemdam nouum opus- culormn Erasmi' which is on sale at Louvain, containing the papal brief. Erasmus sent a copy of the brief also to Tomiczki (Ep. 3049. 174).
The brief was printed from the original by W. Vischer, Erasmiana, 1876; from a copy in Leipzig by Forstemann & Giinther, EE. 222. There are two MS. copies of this brief and of Ep. 3034 in the Vatican, one in the Archives Arm. 32. i, ff. 288. 9, the other in the Library, Barb. Lat. 1499, xxviii. 5. The variants are trifling and may be disregarded.]
PAVLVS PAPA m.
DiLECTE fili, salutem et apostolicam benedictionem. Memores probitatis et innocentiae tuae et in vario disciplinarum genere emi- nentiae, nec minus meritorum erga apostolicam sedem, cum ad- uersus desertores fidei summa vi pugnasti, praeposituram Dauen- triensem Traiectensis diocesis per obitum bonae memoriae loannis 5 Vinchel vacantem, quae se(s)centorum florenorum reditum tribuere dicitur, tibi grate contulimus, vt aliquod iam praemium tuae virtutis agnoscas. Ne autem expeditionis taedio atque impensa beneficium comminuatur, litteras apostolicas super ea expeditas propediem ad te mittemus, parati virtuti et eruditioni tuae, vt iudicio et animo 10 facimus, ita etiam effectu per quanlibet opportunitatem fauere.
Datum Romae apud sanctum Marcum sub annulo piscatoris Die Prima Augusti m.d.xxxv, pontificatus nostri anno primo.
Fabius Vigil.
Dilecto filio Desiderio Erasmo Roterodamo.
X5
6. Vinchel] John Ingenwinckel t23 July 1535. He held the pro- vostship, not only of S. Lebuin^s in Deventer, but of St. Jolm's in Utrecht, and of Emmerich and Xanten (HojTick 3^, pp. 255-6). Chamberlain to the Pope, he exercised considerable infiuence in ecclesiastical affairs in Rome. In <i5i6> de la Marck writes to Aleander (Al. E. ii. 132) instructing him to be on his guard in Rome against 'Winkel', who has complete control over Cardinal Pucci, and is hand in glove with Cardinal Enckenvoirt. For the indignation caused in Louvain by the appointment of Erasmus to the Deventer provostship see the letter of Hezius cited in the introd. From Aleander'3 reply to Hezius, it appears
that the appointment was made with- out his knowledge, and much to his annoyance. He consoles himself with the reflection: 'Consueuit haec mon- stra Roma parere.' From Ep. 3061 it would appear that it was thought likely in Louvain that Erasmus would succeed also to Ingenwinckers other provostship, of Xanten, which was in the territory of the duke of Cleves.
14. Fabius Vigil] Fabio, sonof Grego- rio, Vigile (ti553)> born at Spoleto, of a noble family, served with Blosius Palladius (see Ep. 3021) as 'magister epistolarmn ' to Paul iii. One of the numerous poets patronized by Paul ni he was, like Blosius, a contributor to the collection Coryciana (see Epp. 3007, 3021) — the third book of that
188 LETTERS OF ERASMUS [1535
3034. From Paul m to Mary of Hungary.
Basle MS. Rome.
Vischer p. 35. 5 August 1535.
[Gumppenberg, when he forwarded this brief to the Queen, sent at the same time a duphcate to Erasmus (see Ep. 3047. 24-8). The text here given is that of the document received by Erasmus, preserved (with Ep. 3033) in the University hbrary at Basle. It was printed by W. Vischer, Erasmiana, 1876, p. 35. For two MS. copies of this brief in the Vatican see Ep. 3033 introd. For Blosius see Ep. 3021. 49n.]
PAVLVS PAPA m.
Charissima in Christo filia nostra, salutem et apostolicam bene- dictionem : Contulimus nuper dilecto filio Desiderio Erasmo Rotero- damo ob eius celebrem doctrinam et singulares virtutes preposituram Dauantriensem, tunc per obitum quondam loannis IngenWinkel
5 apud sedem apostolicam defuncti vacantem et in tuae maiestatis gubernio existentem, non solum iure nostro, quod in hoc perspicuum est, vtentes, verum etiam spe fixma ducti, tuam serenitatem hanc nostram gratiam in talem virum, a quo ista natio Germanica tantum recipit ornamentum, collatam suo fauore prosecuturam et gratam
10 habituram. Proinde hortamur maiestatem tuam m Domino et studiose requirimus vt pro tua erga hanc sanctam sedem fihaH obseruantia et regia in viros benemeritos benignitate dictae prae- positurae possessionem vacuam ab intrusis pro dicto Erasmo conseruari eique, cum htteras nostras sub plumbo praesentari
15 fecerit, aut procuratori eius consignari facere vehs. Quod etsi ex vacatione apud sedem et obitum famiharis nostri ipso iure est debitum, tamen ob desyderium, quo ipsi Erasmo benefacere et gratificari tenemur, erit nobis a tua serenitate admodum gratum et acceptum.
20 Datum Romae apud santum Marcum sub annulo piscatoris, Die V Augusti m.d.xxxv, Pontificatus Nostri Anno Primo.
Blosius.
Charissimae in Christo fihae nostrae Mariae viduae reginae Vngariae, Flandriae gubernatrici.
coUection contains a number of his hteris, hic Unguarum prope omnium
poems, and in book i (Fij) some et antiquitatis admodmn studiosus'
elegiac verses written by him stand (Tiraboschi vii. 2450). Like Blosius,
between a poem of Bembo and a poem again, he finds a place in the De Poetis
of Blosius. In Delitiae CC Italorum Vrbanis of Arsillus (Coryciana MM
Poetarum is a poem of Fabio, in 90 i v0.-2). In 1539 he was appointed
elegiac verses (dealing with the Holy bishop of Foligno ; in the year foUow-
League of 1538, and addressed to ing he was translated to the see of
Marco Grimani) ; printed also in Car- his native Spoleto, being succeeded
mina Selecta ex Illustrioribus Poetis in the bishopric of Foligno by Blosius.
saeculi decimiquinti et decimisexti, For both Blosius and Fabio, see
Verona 1732. Like Blosius, he is Bonamici, De Claris Pontific. Epistt.
praised in Paulus Jovius' -DiaZogfMS de Scriptoribus pp. 223—4; ^^- Gaetano
Viris Literis Illustribus: 'Odas scri- L,uigi MaTini, Degli Archiatri Pontifici
bunt graues et elegantes Lampridius ii. 287, n. 3. For a letter addressed
Cremonensis et Fabius Vigil Spoleta- to Fabius, 1537, see Pastor xii. 532,
nus, ille vehementer Graecis deditus n. 6. See also Tiraboschi vii. 1989-90.
3035] 189
3035. To Leonard Eck.
Annales Boiorum f°. v v^. Basle.
5 August 1535.
[The letter answers Eck's reply (not extant) to Ep. 3030. For the source see Ep. 3030 introd.]
NOBILISSIMO AC ERVDITISSIMO VIKO D. DOMINO LEONARDO AB ECKH DOMINO ET PATRONO SVO IN PRAECIPVIS OBSERVANDO S.
SvBVEREBAR, \dr clarisslme, ne in amici gratiam caussam parum verecundam suscepissem : sed res bene cessit. Etenim vt nihil aliud accedat, pro magno lucro deputo, quod hac occasione nactus sum humanissimi viri amicitiam, quam ego perpetuam esse cupio.
Auentini index varia promittit, nec ea sane protrita. Apparet 5 hominem fuisse studio indefatigabili, ac reconditae lectionis. Dignus erat, cui vita diuturnior obtingeret.
Amo pietatem tuam, qui amici defuncti memoriae tam ex animo faueas. Vbi miseris quae coUigi possunt, ego quoque pro mea virili adnitar, vt et illius eruditio, et tua erga hominem pietas posteris 10 commendetur. Cupiebam pkmbus tecum agere, sed multorum die- rum aduersa valetudine sic extenuatus sum, vt manus aegre calamum regat. Verum quod nunc diminutum est, ahas pensabitur. Interea cupio te quam prosperrime valere. Ecclesiastes meus iam erat abso- lutus, nisi valetudo coegisset feriari praelum: at vel inabsolutus 15 prodibit ad Calendas Septembris.
Datum Basileae 5. die Augusti 1535.
Erasmus Rot. mea manu.
30363Q-3 To Christopher of Stadion.
Ecclesiastes, 1535, f**. a^. Basle.
Op. Om. v, p. 641 : Lond. xxix. 42: LB. v. 767. 6 August 1535.
[The preface to the Ecclesiastae libri IV siue de ratione concionandi, Basle, Froben, Aug. 1535. Erasmus had had the work in hand for twelve years and had now come to Basle to see it through the press. The book was printed in folio by Froben ; 2,600 copies were struck off; and while these were still sellLng Froben was preparing an edition in 8vo, which appeared in 1536 'denuo ab auctore recognitiim'. Firated editions appeared in 1535 at Antwerp, from the
3035. 5. index] The Indiculus Ger- the Cognatus text was either the
maniae Illtistratae ; a Table of the Mimich edition, with supplementary
Contents of Aventinus' Germania II- matter added in manuscript by Aven-
lustrata, a work in ten volimies, of tinus, or a printed revision of the
whieh onlj^ the preliminary portion Mimich edition (see Leidinger, op. cit.
was finished (c. 1531). The Indiculus p. 60). Cognatus could hardly have
and the surviving fragment of the failed to show the book to Erasmus,
Germania Illustrata are printed in the who is honourably mentioned, p. 69
Mimich edition of the Works of Aven- (in the unpublished Germania Illu-
tinus, vol. vi, ed. Georg Leidinger strata, also, his name occvu"s twice,
(igo8). The Indiculus was printed in pp. 116, 135). A copy of the Indicu-
a piratical edition of 1529, at Munich. lus was sent by Aventinus in 1531
In 1545 it was reprinted by Gesner, to Beatus Rhenanus (Leidinger,
from a text supplied to him by Gil- pp. 60—2). bertus Cognatus. It seems likely that i5. prodibit] See Ep. 3036 introd.
190 LETTERS OF ERASMUS [1535
presses of Hillen and INIart. Caesar. Interest in the book was quickened by the Preface, or rather by those paragraphs of it in which Erasmus spoke of the deaths of More and Fisher. These paragraphs — and, indeed, the idea of dedicating the book to Christopher of Stadion — (see 11. 93-7) were, it seems likely, an afterthought. The preface is dated 6 Aug. But as late as 24 Aug. Erasmus was still ignorant that More and Fisher were dead (Ep. 3048). By 26 Aug. he had received the news (Ep. 3049), no doubt from Goclenius' letter of 10 Aug., Ep. 3037 (where see 92n). The book, accordingly, cannot have issued from the press till a date later than 24 Aug. But from Ep. 3049 it seems to have been ready by 31 Aug. ; and this is consistent with Ep. 3035, in which Erasmus tells Eck that the book is to appear, finished or not, by I Sept. On 12 Sept. he writes to Ber that a few days previously the printers had dispatched copies to Milan. The rumour of the Preface reached England early in October. On 2 Oct. 1535 Simon Heyes reported to Cromwell that Erasmus had written a book 'wherein he does inveigh against the Kinge's Highness for the death of Mr More' — the book was expected at the next Frankfort fair (Brewer ix. 521). Before hearing from Heyes, Cromwell had sent Erasmus a gift of 20 angels (Ep. 3058). The gift siu-prised Erasmus a good deal (Ep. 3120) ; but he rightly divined that the Preface had not reached England (Ep. 3104). For a man deriving two pensions from England, the Preface might well seem to say too much. Yet some of his friends felt that he had said too httle — Damian tells him so plainly (Ep. 3085), and Christopher of Stadion hints as much (Ep. 3073).]
CLARISSIMO PRINCIPI ET AMPLISSIMO PRAESVLI, CHRISTOPHORO A
STADIO, EPISCOPO AVGVSTAE VINDELICORVM DES. ERASMVS
ROTERODAMVS S.D.
Reipsa comperi, Christophore, praesulum huius aeui decus, nequa- quam esse vanum, quod priscis oraculis proditum est, sponsionis comitem esse noxam. Ante complures annos pollicitus sum opus aliquod de ratione concionandi, nec serio, vt ingenue quod res est 5 fatear, nec satis ex animo. Dein quum non serio promissum serio flagitaretur, nec esset ocium ad praestanda de quibus appellabar, coepi obiter in chartis quaedam annotare velut vsui futura, si quando forte daretur voluntas et facultas opus aggrediendi. Verum id fac- tum est nec diUgenter nec ordine, sed sparsim, vt quicquam sese
10 cogitationi per occasionem ofFerebat. Postea quum magis etiam vrgeret flagitatio, coepi schedas recolhgere, non disiectas modo, verum- etiam laceras iam et situ corruptas. Quibus excussis, magis ac magis meus animus a negocio abhorrebat, quum antea semper arcano quodam sensu mentis abhorruissem. Videbam argumentum varium
15 pariter ac vastum, quod in immensum volumen esset euasurum, si iusta cura tractaretur, tum, vt nunc quidem est temporum status, non cariturum inuidia. Caeterum quum non esset appellandi fiiiis, ne viderer omnino malae fidei sponsor, reluctante genio calamum admoui chartis. Quum nihil succederet, reieci quod orsus eram.
20 Iterum atque iterum reiecta ex longis interuallis recepi in manus, si forte incalesceret animus : quem non ahter vincuhs tenacibus strinxi quam apud Maronem Proteum stringit Aristaeus — sed ifli successit conatus, mihi non successit. Sperabam interim in tanta mora aU- quem exoriturum, qui sibi materiam hanc sumeret, praesertim in
25 tanto prouentu felicium ingeniorum quae producit hoc seculum,
2-3. sponsionis . . . noxam] See i, 2483. 53-4, 2961. Adag. 597; cf. Epp. 1910. 2in. 22. Maronemj Verg. O. 4. 438-52.
13. abhorrebat] Cf. Epp. 2422. 100-
I
3036] TO CHRISTOPHER OF STADION 191
tantoque studio cudendi noua volumina. Quum nullus existeret qui vices meas susciperet, et indies acrius multorum tum vocibus, tum literis appellarer, nec iam sine conuitio, propemodum inuita Minerua syluam operis congessi, rudem quidem illam et indigestam, sed quae testari possit milii voluntatem praestandi promissi non defuisse, si 3° par animo fuisset facultas.
Nec hoc ipsum tamen licuit perpetuo labore peragere: sed nunc aduersa valetudo, nunc alii labores transuersim incurrentes com- pulerunt orsa de manibus deponere, vixque datum est post longa interualla ad instituta redire. Hinc est quod eruditus lector fortasse 35 deprehendet quaedam hiulca, quaedam inchoata, quaedam repetita, quaedam loco aheniore dicta. Dicet hic aliquis, Quin igitur extrema manu quae dispHcebant emendasti ? Ne dicam dolo, piguit vastum opus retexere, quando hoc ipsum quod praestiti aegre licuit per valetudinem indies afflictiorem. Neque quisquam facile credat, quam 4° misere animus iamdudum aflfectet ab his laboribus in tranquillum ocium secedere, quodque superest vitae (superest autem vix breuis palmus siue pugillus), solum cum eo solo coUoqui qui clamauit oHm (nec hodie mutat vocem suam), Venite ad me omnes qui laboratis et onerati estis, et ego reficiam vos. Quandoquidem in tam turbu- 45 lento, ne dicam furente, seculo, in tot molestiis quas vel ipsa tempora pubHce inuehunt vel priuatim adfert aetas ac valetudo, nihil reperio in quo mens mea libentius conquiescat quam in hoc arcano colloquio. Has ob res magis etiam confido fore vt lector aequus hoc qualecunque est quod damus boni consulat. Qua de re tecum non ago, praesul 50 ornatissime, cuius scio tantum esse candorem vt ad Erasmi tui neuos amanter conniuere soleas, et sicubi conatum nostrum vires desti- tuunt, promptam voluntatem pro officio interpretari.
Summam argumenti in quatuor libros digessimus. In primo de- monstramus muneris dignitatem, et quibus virtutibus oporteat esse 55 praeditum Ecclesiasten. In secundo ac tertio quae sunt in prae- ceptionibus rhetorum, dialecticorum ac theologorum ad vsum con- cionandi accommodamus. Quartus, velut elenchus, commonstrat Ecclesiastae, quas sententias ex quibus scripturae locis petere de- beat ; quem tamen hactenus absoluimus vt studioso lectori viam 60 modo commonstrauerimus, aHoqui res erat nec vnius nec exigui voluminis.
Hanc operis syluam (sic enim appellare maHm quam opus) non quidem promiseram, sed tacita duntaxat cogitatione propemodum destinaram loanni Phiscero episcopo Rofifensi, viro singulari pietate 65 atque eruditione, quicum mihi vetus et arcta intercessit amicitia. Is enim potissimum me literis suis ad hoc laboris impuHt, significans se in celeberrima schola Cantabrigiensi, cui perpetuus erat tutor — iUi CanceUarium vocant — tria instituere coUegia, vnde prodirent Theo- logi, non tam ad Xoyoixaxias armati quam ad sobrie praedicandum 70 verbum dei instructi. Erat ipse singulari Unguae gratia praeditus, atque hoc nomine oUm egregie charus Regis Henrici, qui nunc
44. Venite] Matt. 11. 28. thinking is Queens' (where he himself
69. tria . . . coUegia] Fisher foiinded resided). Fisher as President from
Christ's and St. John's Colleges: the 1505-8 did much to secure royal
third college of which Erasmus is favour for the college.
192 LETTERS OF ERASMUS [1535
Angliam moderatur, auiae patemae. Inspirarat deus ei mulieri cogi- tationem minime muliebrem. Quum enim aliae principes opimos 75 census extruendis monasteriis legare soleant, idque (vt vereor) gloriae causa magis quam pietatis, haec omne studiuni suum ad rem onmium sanctissimam contulerat, viuens etiamnum ac valens, adeo nihil inde captans aurae popularis vt haec propemodum furtim ageret. Com- plm'ibus in locis non mediocribus salariis constituebat, si quos reperis-
80 set idoneos ad populo tradendam philosophiam EuangeHcam, atque etiam in hunc vsum ingentem pecuniarum vim loamii episcopo tra- didit ; quam omnem vir integerrimus vel in prouehendos ecclesiastas vel in solatium egenorum impendit, adeo nihil inde sibi detruncans vt suas etiam facultates largiter adderet. Recte iudicarunt et heroina
85 illa sancta et Episcopus verae pietatis vnicum exemplar, nihil esse quod ad emendandos popuU mores plus habeat momenti quam si per idoneos concionatores spargatiu- semen Euangelicae doctrinae. Vnde enim in plmdmorum pectoribus adeo friget Christus, ne dicam extinctus est ? Vnde sub Christiano nomine tantum paganitatis, nisi
90 ex inopia fidelium eeclesiastarum ? Mihi visus est etiam ItaUae popu- lus (de principibus nihil dicam) dociUs ad pietatem, nisi deessent doctores.
Sed haec ahas tempestiuius. Nunc vt pergam quod coeperam, quando praesul RoflFensis mihi infeHci fato ademptus est, visum est
05 hoc, quicquid est laboris, feHcibus tui nominis auspiciis in manus hominum emittere, cuius insignis humanitas meum animum in tanta amicorum iactura praecipue consolatur. Deflenttu" merces naufragio amissae. At quae merx tam preciosa vt cum syncero amico conferri queat ? Quid igitur hac tempestate crudeHus, quae me tot spectatis-
100 simis amicis spoHauit ? Pridem Guilhelmo Varramo, archiepiscopo Cantuariensi, nuper GuilheHno Montioio, Episcopo RofiFensi, et Thoma Moro, qui fuit eius regni supremus iudex, cui pectus erat omni niue candidius, ingenium quale AngHa nec habuit vnquam nec habitina est, aHoqui nequaquam infeHcium mgeniorum parens. In
105 tanta calamitate duae mihi res praecipue dolorem leniunt. Primum dum cogito nos breui felicius apud Christum iungendos esse ; deinde dum reputo quam msignem amicorum chorum mihi dederit Augusta VindeHcorum: cuius tu vt prknus es, ita longe SA^ncerissimus, nisi quod tecum paria facere tendit magnus iUe loamies Paungartnerus :
iio cui proximus est Antonius Fuggerus, benignissimus studiorum altor. Hic est funiculus triplex, quem Solomon negat facUe rumpi: sed is fit firmior accessione loannis Choleri, qui, ceu quartus funiculus tribus ilHs circumuolutus, coniunctionem reddit prorsus indissolu- bilem. Vestra igitur beneuolentia milii praestat, non quidem ne
115 doleam, sed ne dolori succumbam. Orandus Deus est, vt tam preciosum thesaurum mihi seruet incolumem.
Porro, quod ad operis spem attinet, si mmus contingat eruditorum calcuUs approbari, iUud fortassis efficiet vt doctior aUquis hoc ex- emplo prouocatus, id praestet quod nos praestare voluimus, proque
120 sylua proferat opus numeris omnibus absolutmn, ac tandem fiat,
73. auiae] Lady Margaret Tudor. 2. 19.
78. atu-ae popularis] Cf. Hor. C. 3. iii. Solomon] Eccl. 4. 12.
3036] TO CHRISTOPHER OF STADION 193
vt dominus plures ac synceros operarios mittat in messem suam. Etenim quemadmodum, iuxta veteris prouerbii iocum, multi sunt boum stimulatores, sed aratores pauci, ita facile pares qui loquatur apud populum : at qui ex animo, qui instanter, qui bona fide dispenset verbum dei, non perinde facile reperias. Dei munus est, vt sementis 125 per fideles ministros facta bene proueniat. Mundus videtm iamdu- dum parturire Christum, qui si vere formetur in animis nostris, multis indiciis sese proferet syncera radix cordis. Neque enim Euan- gelium verba sunt, vt lucus ligna, quemadmodum ait Flaccus: sed quoties semen eflficacis verbi exceptum fuerit a terra bona, multiplices 130 aedit fructus, ac velut herbescens mentis occultam synceritatem variis argumentis foras profert. Populus fit magistratui obsequentior, legum tenacior, pacis amantior, a belHs alienior. Inter coniuges maior est concordia, fides integrior, maior adulterii detestatio. Maritus fit erga vxorem mitior, vxor erga maritum reuerentior. Liberi maiore 135 cum tremore parentibus obsequundant, serui magis ex animo parent dominis suis, famuli inseruiunt alacrius. Opifices et qui debent operas, meliore fide eas praestant. Qui negociantur, nemini faciunt quod sibi fieri nolunt. Atque vt summatim dicam, omnes fiunt ad benemerendum proniores, ad vindictam ac laedendum tardiores, 140 minus auidi, magis sobrii. In quorum moribus haec non apparent, sed his diuersa potius, periculum est, ne nondum bonum semen haeserit in cordibus ipsorum.
Sed desino concionari, quo iam vacet tibi Concionatorem meum legere, si tamen tuis ocuHs auribusque dignus videbitur. Vale, 145
. Basileae postridie Nonas Augusti, anno a Christo nato mdxxxv.
30373052 From Conrad Goclenius.
Basle MS., Goclenii Epistolae 9. (Louvain.)
10 August 1535.
[An original letter, autograph throughout. The passage on the deaths of Fisher and More was printed by Cochlaeus at the end of his Antiqua et insignis Epistola Nicolai Pape i (Leipzig, Melchior Lottherus, 1536), fos. Cc iiiivo. Dd, under the title Passio Episcopi Roffensis et Thome Mori per C. O. descripta. Cochlaeus says nothing as to the source of his extract. But on 31 Aug. 1535 Erasmus sent to Tomiczki a ' fragment ' of a letter describing the fate of Fisher and More (Ep. 3049. 162). This fragment can hardly be other than the paragraph from Goclenius' letter ; and it seems hkely that Erasmus about the same time forwarded the same extract to Cochlaeus. Both Cochlaeus and Tomiczki were recipients of his Tragoedia Basiliensis (Ep. 2698) ; and presumably also it was from Erasmus that Cochlaeus received the extracts from the letters of More to Erasmus printed in the Epistola Nicolai Pape i (see Ep. 2831 introd.). From Ep. 3061 we learn that Goclenius' accoimt was put together on information obtained from Thomas Theobald. It seems to have been the first news which Erasmus received of the deaths of Fisher and More. Later news (17 Aug.) came from Tiebnann Gravius (Ep. 3041) and Schets (Ep. 3042). With Schets' letter came two letters from, or transmitted by, Chapuys (forwarded by Erasmus to Ber on 12 Sept. (Ep. 3056)). From Damian he had received an account translated into ItaHan, by Pole (Ep. 3076) ; and with a letter (Ep. 3078) of 22 Dec. Damian enclosed another account (Ep. 3079), in Latin. By 28 Sept. Goclenius had information supplementing that of Theobald. This was embodied in a letter to the court of Flanders. For the narrative of Gilbertus
3036. 122. prouerbii] See Adag. 609, of like meaning. where there is a coUection of proverbs 129. Flaccus] Hor. Epp. i. 6. 32.
452.11 O
194 LETTERS OF ERASMUS [1535
Courinus see Appendix xxvii. The news of events in England was slow, owing to the danger of sending compromising letters out of the coimtry ; on 1 7 Aug. 1535 Schets writes to Erasmus: 'nec est qui scribat ex Angha vel audeat scribere ' ; on 1 1 March 1536 Erasmus writes to Cognatus : ' Solus Bedyllus ausiis est scribere, et Eustathius, Caesaris orator, hberior quam fortassis expedit.']
Salvtem plurimam. Binas literas tuas accepi, D. Erasme claris- sime, quarum caput fuit de mittendo isthuc famulo, priores per Leuini tui nuncium, qui eas sine vitio visus est pertulisse. Quibus acceptis, quoniam intellexi idem negocii aliis quoque commissum, 5 malui penes illos esse gratiam bene gestae rei quam me subiicere incertae aleae, cui non ita crebro respondet euentus quem optaris. Cum vero postremis literis, quas quidam biblj^opola Louaniensis nescio a quo Antuerpiae acceptas pertulit, intellexissem, neminem adhuc ad te peruenisse, circumspexi omni cura ec dihgentia ne tuae
10 voluntati meum studium deesset. Ac me opinor inuenisse iuuenem ad omnia obsequia et nutus heriles paratissimum, et qualem, vt reor, tu maxime expectas, cum scribis te non morari eximie eruditum, sed fidum et obsequentem. In quo genere quidam boni viri et apud me spectatae fidei, inter quos est Andreas Balenus, professor linguae
15 hebraicae, afiirmant hunc non vulgariter excellere, et iamdudum assuefactum esse ad ea officia, quae prouectior et ingrauescens aetas expostulat, vtpote qui longo ac fideli seruitio apud ahum quendam senem, cui toto biennio cum laude inseruiuit, suam diHgentiam ap- probarit. De euentu tamen, in re ambigua, nec debeo nec possum
•^o meam adstringere fidem. Quod si non respondeat expectationi tuae, Kcet illum tuo arbitratu, cum libet, ablegare. Nihil enim cum illo pepigi, sed tibi omnem rem integram seruaui. Vt autem ad iter suscipiendum esset alacrior, suppeditaui iUi viaticum, vt eodem vel domum reuerti queat, si forte iam aHum famulum ex animi sententia
25 esses nactus. Nullo negocio potuit inueniri doctior in Latinis graecis et hebraicis, verum ad hanc prouinciam iste nobis videbatur esse accommodatior. Quod si perstat sententia, vt non modo famulum verum etiam famulos petas, sicut habet postrema tua epistola, est ianmunc ad manum adolescens quidam Hollandus Latine et graece
30 non vulgariter eruditus, qui non recusabit tibi in studiis inseruire. In ea re tuam expectabo sententiam, et omnem operam meam ad tuam collaturus sum voluntatem.
1. Binas literas] Not extant. Be- Balen ; he succeeded John Cfimpensis tween this letter and Ep. 2876 (7 as professor at the Collegiima Tri- Nov. 1533) the only extant letter to hngue, fiS^S (Cran. E. p. 663, MHL*. or from Goclenius isEp. 2998 (25 Feb. p. 416).
1535). 18. senem] Cardinal Enckenvoirt;
2. famulo]Gocleniusrecommended, see Ep. 3052. i^n.
and sent to Freiburg, Lambert Coo- 25. Nullo negocio] Goclenius has
mans, with whom, on 2 Sept., Eras- expressed himself ambiguously; he
mus expresses himself well satisfied, presimiably means that it would
though by that time he had already have been easy to find someone more
foimd another /amwZw5 (Ep. 3052). learned in Greek and Hebrew than
3. nuncium] In Feb. 1535 Livinus Lambert, but not anyone more suited told Schets that he was sending to to be the famulus of a senex. Freiburg 'proprium nimtium'; see 29. Hollandus] We do not know Ep. 2992. 11-12. who this was.
14. Balenus] Andrew Gennep of
3037] FROM CONRAD GOCLENIUS 196
Hactenus de famulis. Porro quae hic acciderint noua facile per famulum intelliges. IUa sunt praecipua: Academiam nostram hoc anno multorum procerum capitibus esse diminutam. Aprilis abstulit 35 D. loannem Merbecanum, quondam collegii nostri Buslidiani prae- sidem ; lunius Nicolaum Copinum ; cui in Decanatu successit Ruardus Enchusianus, in prebenda, vt vocant, lo Drido Tarnoutius M.N. Sed non concesserunt illi fata diuturnum gaudium. Nam et ipse Nonis Augusti rebus humanis est exemptus ; lacobo Latomo in eius 40 locum e Cameraco per autoramentum praebendae reuocato. Ita summa rei theologicae posthac erit penes coniunctissimos animos Latomum et Ruardum.
Sectae interim non decrescunt, quanquam plerisque in locis metu silent. Expugnato Monasterio virus pestilentissimorum hominum 45 tam atroci animaduersione magis videtur repressum quam extin- ctum. Quamuis enim anabaptismus non nihil refrixerit, sacramen- tariorum tamen plena sunt omnia. In qua re Quirinus tuus Hagensis tibi apud proceres quosdam Hollandiae grauissimam ofifensionem conatus est contrahere ; siquidem in pleno conuiuio (cui interfuit 50 Vincentius, Colsterus et lodocus Sasbout), cum de lapsu rehgionis exorta esset querela, ausus est ipse asserere te cum Oecolampadio semper consensisse. Id omnibus cum videretur absurdum, prae- sertim cum sententiam tuam non vno tantum in loco declaraueris, addidit, quod erat virulentissimum, sententiam tuam non posse 55 cognosci nisi a domesticis, qui libere audiunt loquentem, non e libris, qui seruiant tempori: breui tamen futurum vt etiam palam doceas, quae clam sentias, imo iam docuisse, siquis tuos libros, praesertim De sarcienda Concordia, dihgenter excutiat. Quae sane dolenter accepi a tuo Nicolao Cannio ; qui ante dies sedecim hac iter faciens 60 me orauit, vt hoc scelus Quirini suo nomine tibi indicarem; quo possis, si ita videatur, vuhieri, quod ille inflixit ignoranti, opportuno remedio curationem admouere.
Franciscus Dilfus a medicis dereHctus, a suis omnibus conclamatus, ac modo non sepultus superiori bruma, vere vtcunque reuixit, et 65 non solum reuixit verum etiam decimotertio calendas Augusti vxorem duxit iuuenculam cum dote annua prope du<(or>um mihum floreno- rum. Sed haec fortasse ab ipso intellexisti. Ego hunc iuuenem non misi ad Schetum percunctatum numquid ad te veUet, propterea quod
34. famulum] Lambert Coomans. new office only for a few weeks (MHL*.
36. Merbecanum] John Stercke pp. 344-5).
(Fortis) of Meerbeke; t5 April 1535; 40. lacobo Latomo] See Ep. 934.
see Ep. 1322 introd. To be distin- ^n.
guished from John Fortis the Spani- 45. Monasterio] See Epp. 2957,
ard. He resigned his presidency in 3031.
1526. 48. Qtiirinus] A comment on Qui-
37. Copinum] Nic. Coppin of Mons: rinus' veracity is given in a note made ti6 Jxme 1535; see Ep. 1162. io8n; in the margin by ( ?) Erasmus: 'osdia- MHL*. p. 343. boh mendax.'
38. Enchusianus] Ruard Tapper of 51. Vincentius] See Ep. 2819 in- Enckhuisen (1487-1559) ; see Ep. 946. trod.
3n, MHL*. p. 571. 60. Caimio] See Ep. 1832 introd.
Drido] John Driedo ; t4 Aug. 64. Dilfus] Cf. Ep. 2998. 53^.
1535 J see Ep. 1163. lon; he held his 68. iuuenem] Lambert Coomans.
196 LETTERS OF ERASMUS [1535
70 nudiusquartus Bruxellae et D. Olaus et Leuinus ostenderunt mihi Scheti ad ipsos literas, quibus indicauit se recta niis<s>urum Basileam quendam suorum negociorum gestorem, et ad te scripturum, et illo- rum literas curaturum. Quam conditionem illi potius acceperunt, quod non esset illis satis ocii ad scribendum me praesente, quoniam
75 Regina Maria erat in procinctu cum omni instrumento aulico ad occurrendum Helionorae reginae Francorum : quae conuenturae sunt Cameraci, tantum, vt dicunt, officii causa, et vt inter sorores constet sororia beneuolentia. Sunt tamen qui censent fuisse satius, si haec pecunia, quae in ostentationem et in luxum profundetur, esset con-
80 seruata in vsus reip. necessarios, aut in sustentationem militiae contra Oenobarbum piratam et Afros susceptae, praesertim adhuc dubio victoriae euentu. Sed vicit reginae affectus caeterorum con- silia, nec prope quisquam est inter proceres quin maht obsequio beneuolentiam quam veritate odium comparare.
85 Imperator venit in Africam decimo octauo lunii, et castrametatus in ruinis antiquae Carthaginis fauces stagni quod inter Tunetem et mare Africanum spatio duodecim milium passuum interiacet mari et terra obsidet. Eum locum Goletam vocant, quo expugnato nihil putant fore quod Caesaris potentiae in Africa vlterius resistat. Haec
90 renunciata sunt e Carthagine principio luhi et indies expectantur secundiora.
Sexto Nonas luhi obtruncatus est in Britania Thomas Morus, non minorem constantiam in iudicio et supphcio prae se ferens quam ohm iniquissimo Atheniens(i)um senatus consulto condemnatus So-
95 crates ; paucis diebus ante illum interfecto Episcopo Roffensi, in quem regis furor non aha causa vehementius exarsit, quam quod is in Cardinahum ordinem a Pontifice esset cooptatus. Sed audi quod vincit omnem feritatem. Caput Roffensis indutum stipite multis diebus omnibus ocuhs fuit expositum, quod non modo non con- 100 tabuisse, verum etiam multo venerabihus esse factum ferebatur. Vbi is rumor percrebuit, mox amotum est loco. Et nequid in Mori capite existeret quo populus rehgione turbaretur, audi iam facinus immanissimum. Renouata est Thyestea fabula, et caput eius non nisi longa coctura maceratum, quo celerius difflueret, hastih est im- 105 positum. Causae feruntur tres. Noluit iurare, secundum formulam Luteri se credere nuUum esse ius Pontifici in rebus ecclesiasticis, sed regem Anghae esse caput ecclesiae Anghcanae ; vltimum matrimo- nium rite factum, priorem vxorem recte repudiatam. Tertio affere- bantur hterae ad Roffensem scriptae, vt vel dux esset vel comes ad iio fortiter pro veritate occumbendum: se enim paratum esse ipsam vitam vero impendere. Quod iUe se fecisse, et recte fecisse asseuera-
72. scripturum] The letter was pre- attached to this meeting see Ep. 3049.
sumably Ep. 3042, enclosing letters 147-51; cf. OE. p. 563 (from John,
from England, among them letters abp. of Lund — 'Quid conuentus re-
from Chapuys. No letters of this date ginarum boni attulerit, aueo omnino
are extant from either Olah or scire'), Brewer ix. 449 (Chapuys
Livinus. to Granvelle), 669 (Charles v to
76. HeHonoraeJ Eleanor (1498- Chapuys). 1558), eldest sister of Charles v, 92. Sexto Nonas lulii] 2 Jidy ; this
married to Francis i (her second hus- is incorrect ; More was beheaded on
band). For the political importance 6 July.
3037] FROM CONRAD GOCLENIUS 197
bat. Itaqiie iudicum sententia vir optimus exitum vitae quem dixi est sortitus. Vbi habuero compertiora faciam te de omnibus certiorem.
Fuit apud me quidam Thomas Theobaldus, quem in his regionibus suspicor esse exploratorem nomine regis. Ille mihi narrauit Thomam 115 Bedillum pensiones tuas accepisse et ad te misisse, nec vllum peri- culum esse, nequid in iUis detrimenti patiaris. Siquid aUud hic accidat, scribam per mercatores petentes Francofordiam.
Itaque feliciter Vale Die diui Laurentii Anno 1535.
Tuus Conradus Goclenius. 120
Doctissimo omnium bonarum artium antistiti Domino Erasmo Roterodamo. Basileae.
3038. From Anselm Ephorinus,
Breslau MS. Rehd. 254. 11. Rome.
LB. App. 379. 16 August 1535.
[An original letter, autograph throughout ; the address-sheet is missing. The letter was printed by Fecht (see vol. iii, p. xxiv) and from him by Leclerc. It has also been printed by Miaskowski in the Paderborn Jh. f. Philosophie XV, 1901, p. 342, from the manuscript.]
TvAE virtutis rationem, curam et cogitationem a Summo Ponti- f<(ice) susceptam, Erasme doctissime, vt debeo, gratulor letorque. Qui tandem quid conseruare sit ecclesiam, quanta vis in ea sit tem- porum, quanta varietas, quam incerti exitus, agnoscit. Nec aliae columnae in hanc aedificationem vahdiores nec aptiores quam quae 5 et longis annis et magno labore atque varia arte sunt expolitae, habentur. Magis tamen gratulor, quod nichil preter opinionem nos- tram accidit. SolHciti enim hic tui studiosiss<ime> admonendo, arripiendo (vt magnitudineni et vim amoris tuorum agnosceres) fuimus omnes. Sit igitur sempiterne tibi laudi et, quem tibi Deus 10 dignitatis amplificatorem dedit, eum tibi ad maiora diu ac fehciter conseruare dignetur. Misi ad te paulo ante varia de Aphricana illa Caesaris gloriosiss. victoria. Accipe nunc Tunitu situm et obsidionem in figuram redactam. Vale, nostri non immemor.
Romae, 17 Cal. Sept. 1535. 15
Tuae Celsit<udim> addictiss<imus>
Anselmus.
3038. I. curam et om. Fecht LB. 10. LB.: omneis MS.
3037. 114. Theobaldus] Goclenius 3038. 12, Misi] The letter is not
was right in his suspicions of Thomas extant.
Theobald or Tybbold; who, in the 14. in figuram] See Ep. 3104. 59-
guise of a imiversity student, was em- 60: 'Golettae picturam e Roma
ployed in Germany as a pohtical miserat Ansehnus Ephorinus.' WTiat
agent (exploratorem) of the Enghsh was sent was presumably a map, or
government. Together with Reyner plan, of the locaUty and its defences.
Wolfe, the London bookseller (for In the Emperor's retinue, however,
whom see Ep. 2997. ^n), he kept was Jan Vermayen, a Fleming, em-
Cromwell, Cranmer, and Bedyll in jDloyed as official war-artist; his
touch with German protestant feel- cartoons may be seen in the Vienna
ing; see Brewer 12. i. 577, 1311; 12. Gallery. 2- 314-15. 969; 13- 2. 509-
198 LETTERS OF ERASMUS [1535
3039. From Petee. Merbelius.
Leipzig MS. Milan.
EE 223. 16 August 1535.
[An original letter, autograph throughout. For P. Merbelius see Ep. 3005 introd.]
ROTERODAMO SVO S. D.
Etsi, pater ampliss., xii. istius rem successumque Tunetanum per- scripserim, <idque> prope diem ad te aduenturum credo, occurrente tamen presentium ostensore minime visum est hunc absque meis litteris sinere ad te peruenire. Nolui te celare ex Vrbe hodie nos 5 <nuntium) habuisse cardinalem Medices in opido Hitri e viuis ex- cessisse ; hunc veneno sublatum nemo est qui dubitat, autore autem Alexandro Vitello veneficium patratum dicunt. Is est qui Allexan- drum Elorentinorum ducem gubernat. Cetera per te ipsum iudica.
CardinaUs Rauennatis res meUori spe agitur; pecuho, si quid pec-
10 cauerit, abluet. Cardinahs Parisieii. Vrbem apphcuit. Secretiori a
Rege suo commissione cum Pont. causam pertractat. Interea a
Gumpembergio nostro accepi nihil. Cura vt quam prosperrime valeas.
Me ama.
Ex Mediolano. die xvi Augusti 1535. 15 Tuus vsque ad cineres Pe. Merbehus.
Insigni theologo et vu-o integerrimo, domino Eras. Roterodamo, patri peropt. Friburgu Brisgouii.
3040. Frgm Tielmann Gravius.
Breslau MS. Rehd. 254. 79. Cologne.
17 August 1535.
[An original letter, autograph throughout. It was printed by F. Wachter, Zs. des Berg. Gesch. Vereins (1894) 30. 202. It is evident that Tiehnann Gravius wrote two letters to Erasmus on the same day, this private letter about the misdemeanours of his son Bernard, and a letter dealing with pubhc af?airs, Ep. 3041.]
S. P. Quanquam nuUo tempore vnquam tuarum hterarum fidei vel minimum apiculum detraxerim, Erasme hterarum decus ac orna-
3039. 2. idque addidimus 5. nuntium addidimus.
3039. I. istius] sc. mensis Augusti. daughter Margaret. For the charge
No letter of Merbehus is extant earher against him see Pastor xi. 312.
than the present. 9. Rauennatis] Accolti ; see Ep.
•5. cardinalem] Ippohto Medici ; see 3011. 25^. His 'peculivun', or fine,
Ep. 2713. I5n. Hediedat Itri, 10 Aug. was fixed, when he was released, at
7. Vitello] Alexander Vitelh of 59,000 scudi.
Citta di Castello — a condottiere; in 10. Parisien.] John du Bellay.
1541 he was appointed to command Recently created cardinal, he was
the papal infantry in the war against appointed ambassador to the Roman
Asconio Colonna. curia by Francis i with instructions
7-8. Allexandrum] Alexander (dated 24 Jime) on the subject of the
Medici, cousin of Ippolito, and hus- proposed General Council (Pastor
band of the Emperor's natural xi. 72).
3040] FROM TIELMANN GRAVIUS 199
inentum, D. et patrone, mortalium obseruandissime, tamen quo propius progressu temporis milii innotuit, quod olim de Bernhardi filii mei licentia et liberiore viuendi voluntate quam istic amabat, 5 semel atque iterum mihi significasti, hoc religiosius teneriusque tua ad me priuata scripta indies colo obseruoque, ea inter mea cemeha et que mihi sacratissima sunt reponens. Quas fabulas loannes Em- meus in tribus epistolis de Bernhardo mihi depinxit ex adiunctis earundem exemphs cognosces. Equidem mihi parum voluptatis 10 peperere, quod intelhgam fihum maiorem habuisse r6spectum ad ea que vel in symposiis, conuiuiis, vel popmis quam que in Musarum viridariis agerentur. Quid enim ahud propter aes ahenum conflatum, et iHud quidem, quod certo scio, preter neeessitatem ab eo factitatum, diuinabo ? 15
Ignoscat ilhs deus qui eum ad tantam vitae hcentiam forte insti- garunt. Nondum enim mihi persuadeo fihum apud te tam malae fuisse indohs vt solum natura duce, spreta tua auctoritate, neglectis quoque Musis ad ea deflecteret que sunt homine adolescente, tuoque discipulo, indigna. Quis iam parens, cum tam inamoena de fiho 20 audit, quem ad Vniuersitatem, bonarum inquam artium mercaturam misit, ita perpetua constantia stabilitateque animum confirmatum habere potest, quem ista e sua sede non det.urbent deiiciantque ? Quos cruciatus, quos dolores ego tacitus intra cubicuh mei parietes dissimulanterdeuoraui, non tam in prochui est mihi perscribere quam 25 id pro tua prudentia expendere potes.
Sed quid iam mihi faciundum ? Qua arte, quoue consiho Emmei hteris tanta sensuum diuersitate inter se pugnantibus ac fluctuanti- bus obuiabo ? Vaga enim omnia sunt, incerta et dubia que scribit, eaque premeditatione concepta vt non dubitem quin parum sui con- 30 sihi constet ratio. Id cum mihi ex tanta Emmei hterarum pugnantia et lubricitate vtcunque, hcet crasso et rudiusculo, suboleat, nemo mihi prima fronte ista audiens persuaserit, vt eius nudis verbis statim re ipsa potius quam calamo respondeam. Docendum enim prius erat particulatim, expuncta in hoc ratione, in quem vsum et 35 vtihtatem fiho pecuniam mutuo dederit, pro quibus hbris, pro quibus rebus alus creditoribus remanserit obhgatus ; et ahas rationes legiti- mas edocere (oportet) que prudentes et cordatos viros de nulla dubiae mentis aut vacillationis incertitudine suspectos habeant.
Hec pkiribus, patrone incomparabihs, apud tuam amphtudinem 40 prosequutus sum quam decet, in eam erectus spem vt, posteaquam videas me Emmei hteris varie circumduci mihi ahquod sanum et praesens consflium debeas communicare, quo iUis animum meum torquentibus comiter et amice ac cum fructu ahquo queam re- spondere. 45
Bernhardus, quem dihgenter super hac re examinaui, forte vel pudore prohibitus vel metu perculsus smgula vt gesta sunt mihi narrare non audet.
19. tnoqxie scripsimus: eoque MS. 38. OTportet addiditnus.
8-9. loannes Emmeus] The printer ; p. 130. Of Emmeus' letters to Tiel- see Erasmus, Lectures and Wayfaring mann Gravius we know nothing. sketches, P. S. Allen, Oxford, 1934,
200 LETTERS OF ERASMUS [1535
Bene vale: apud inclytam Coloniam Agrippinam Anno Domini 50 M.D.xxxv. xvi Cal. Septemb.
Tue dignitatis clientulus Tielmannus Grauius
Summi templi Coloniensis a secretis.
Magnifieo viro Desiderio Erasmo Roterodamo theologiae ac hu- 55 maniorum literarum facUe principi Domino et patrono incomparabili.
3041. From Tielmann Gravius.
Leipzig MS. Cologne.
EE. 224. 17 August 1535.
[An original letter, autograph throughout. It answers (11. i-ii) two letters from Erasmus, neither of which is extant, but written, as appears from 11. 18-28, after the move to Basle. No letter from Erasmus to Tiehnann survives later than Ep. 2508 of 153 1.
For the Miinster troubles see Ep. 2957 introd.]
S. P. Vehementer amo pietatem et amorem istum tuum erga me, Erasme, domine et patrone, mortalium charissime, quod tam crebro epistolas autographas ad me mittis. Vtinam Musas mihi ahquanto fauorabUiores haberem, vt si non pari, saltem aliquali scribendi 5 peritia et facihtate mihi respondere Hceat. Sed multos, qui meae farinae sunt sodales, hoc comici dicto contentos viuere oportet: vt possumus, quando vt volumus non hcet. Literae tuae bona fide mihi reddite sunt omnes. Priores autem non per Irenicum Phrysium, iuris doctorem, quem nominatim exprimis, sed per aHum quendam,
10 ciuem Basihensem, aurifabrum opinor, mihi de facie notum, vtpote qui sepius Hteras tuas ad me pertuHt sibi a Frobenio redditas. Profectus est Antuerpiam, negotiandi, vt opinor, gratia, rediturus ad nos, vt dixit, post duas hebdomadas.
Non facile dixerim quantum ex animo gaudeam, quod nunc tan-
15 dem, frequenter et a me et a multis ahis solHcitatus, ad absoluendum opus de ratione concionandi animus tuus incaluerit. Multis applausi- bus magnaque reuerentia et rehgione ab omnibus doctis sanique iudicu homuiibus excipietur. Bene habet, et tuum consiHum laudo, quod Frobenio te adiunxisti, vt, si forte inter feruentia prela ahquando
20 opus sit tua opera, mox commode ad manum adsis. Video te abhor- rere a celo Friburgensi quod te hucusque immitius tractauit quam oHm BasOiense. Quod si in hac soH mutatione animus est persistere, fiet id quidem non absque tuarum rerum iactura, [tum] propter magnificas aedes Friburgi paratas. Sed prestat rerum facere iacturam
25 quam corporis. IHae enim quacunque occasione vel casu fortuito amissae ahunde parari possunt ; hoc autem, quod tibi natura im- becUle et multis infirmitatibus obnoxium dedit, vbi semel cum morbo ceperit coHuctari, non perinde facile pristino restituitur vigori. Ob id veHm te exactissimam tue valetudinis curam habere.
30 Monasterium WestphaHe, infoehx iHud anabaptistarum domiei-
3041. 6. comici] Terence; Andria Jerome Froben, in the sense that he
305—6; cf. Adag. 743. was actually living in his house; see
8. Irenicum] See Ep. 3022. 54^. Ep. 3028. For the 'feruentia prela'
9. quendam] See Ep. 3042. in. cf. Ep. 2925. 6-9. 19. adiunxisti]Erasmushad'joined'
3041] FROM TIELMANN GRAVIUS 201
lium, expugnatum penitusque turbatum est. Transfuga quidam huius expugnationis fuit occasio et seminarium. Is secum in animo expendens se penuria com<m>eatus iam fere destitutos esse, vt ipsis aut fame moriendum aut ferro viam aperiendam aut hostem dedi- tione placandum, nocte quadam, cupiens sue saluti prospicere, loci 35 et temporis ratione obseruata ciuitate elapsus est, consilio tamen regis, cui dixerat se curaturum extra ciuitatem quod foret in com- modum et vtiHtatem totius reipub., et ad castra hostium progressus. Cum iam castris immineret et vix ad lapidis iactum abesset, dedit symbolum mihtare quo petiit admitti ad colloquium, quod haud 40 denegatum fuit. Prorumpens itaque in verba, Viri, inquit, probi et rerum beUicarum peritia clari, cum his proximis diebus tacitus in animo reuoluerem, quam grauiter in ius mihtare peccaui, vtpote qui dudum episcopo vestro fidei sacramento astrictus, nulla ratione aut necessitate compulsus cur id facerem, omnis rehgionis fidei et probi- 45 tatis mihtaris factus immemor, turpiter ab eo defeci et ad hostes infideles, sectarios et vite impuritate improbissimos impiissimosque transfugi, que pena pro tah culpa per me admissa mihi merito deberet infligi, vos non ignoratis, optimi milites. Nihilominus si episcopus ipse et vos pariter cum eo clementiae opus in me vohieritis exercere, 50 nec vllo in me seuire ferro, sed totum illud, quod in ius militare a me admissum est, penitus et ex animo mihi condonare, dabo sanum aliquod consihum quo intra dies paucos ciuitas in potestatem episcopi ac omnium vestrum tradi debeat. Nemo reiecit quod proponebatur, sed tenaciter ab omnibus arreptum. Mox perductus est ad episco- 55 pum, ad cuius genua supplex prouolutus exposuit eadem que nunc audiuisti, et placuit simihter episcopo ac potestatibus vehementer consihum. Quid factum ? Mox fiebant apparatus ad futuram ex- pugnationem. Ex vallis, quae numero septem erant, sorte ehguntur triginta quinque qui coniurati vna cum transfuga viam prepararent. 60 Haec res cepta est m festo natahs loannis Baptiste vndecima hora noctis, ad quam transfuga dixerat se rediturum. Clanculum itaque per fossas et aggeres conscendunt moenia ac inueniunt omnes vigiles, qui in occursu erant, alto sopore oppressos ; quos iugulabant. Transfuga, qui erat clauiger regis, solus ad ilhim transcurrit qui se 65 absente offitio clauigeri functus erat, ac poposcit sibi claues restitui ; quod sic factum est. Regreditur ad suos, quos inuenit bene anima- tos. Hos triginta quinque mox subsequuti sunt trecenti cum vno vexillo, etiam per eandem viam qua ipsi precesserant. Rehquus exercitus, vt conuenerat inter eos, <cum> statim sequeretur, ingres- 70 surus per portam quam aperuerat transfuga, iUi trecenti magno clamore facto, cum paucuhs ahis iam dictis, inprimis occupant sum- mum templum in quo bombarde erant vahdiores, deinde forum, ne rehnqueretur ansa rebeUandi anabaptistis. Pugnabatur strenue a nostris ac quisque boni ducis simul et mihtis munia obibat. In omnes 75 70. cum addidimus.
31. Transfuga] Hans Eck von der from the account of Wirich of Dhaun
Langenstraten ; see Ep. 3031. iio. who, hke Tielmann, mentions the
Heresbach speaks of ' duo pedites ex thirty-five soldiers who accompanied
vrbeelapsi' (Eck and Gresbach). But Eck through the Miinster hnes. As a
that Eck is here spoken of is clear from deserter from the episcopal army, Eck
the expression 'clauiger', 1. 65, and is properly styled tmns/t^gra.
202 LETTERS OF ERASMUS [1535
viros saeuitum est, etiam in multos post triduum et quatriduum, qui in locis aedium abstrusioribus latitabant. Nec dabatur istis otium in tanto pugne feruore cogitare quid agerent aut vbi manerent copiae in castris relicte ; que cum ciuitati appropinquarent, vident portam
80 pensilem esse demissam, quod forte scorpio quispiam fecerat qui supra portam in loco secretiore delituerat. Quare suspicabantur socios, qui in ciuitate erant, proditione circumuentos. Pugna in ciuitate durabat ab vndecima noctis vsque ad horam nonam se- quentis diei. Tandem, cum iam nostri longa pugna defatigati essent
85 et magnam spem victoriae affulgere viderent, mittunt aliquot festi- nanter qui portam aperirent. Vexillifer conscendit moenia et erecto vexillo accersit qui in castris erant multo clamore vt adproperent, victoriam esse in manu. Accurrunt celeriter omnes, non minus dense atque examen apium suo alueario agminatim sese effundit. Ruitur
90 in aedes magna violentia, in quibus maior pars anabaptistarum adhuc latebat. In foeminas saeuitum est solum in primo impetu nocte, presertim in eas que in defensione erant. Deformiores fugate sunt, pulchriores autem reseruatae, fortassis explende libidinis causa. Nosti militum genus. Rex captus est, et Knipperdollinck, primarius
95 antesignanus, Monasterii natus et educatus, vbi in obsidione non
vnam tantum sed plures vxores et Hberos suos habebat, homo ab
ineunte aetate, vt a multis didici, ferocissimi ingenii, natura quoque
factus sculptusque perpetuo ad concitandam seditionem. Rex vxores
habuit plus minus quindecim; simUiter et aUi omnes, quisque pro
100 dignitatis, autoritatis, honoris quahtate et diuitiarum splendore vel
plures vel pauciores habuit. Quale suppHcium de istis duobus sume-
tur, incertum. Equidem suppHcio digni non vulgari, vt sint aHis
exemplo in terrorem, ne quid simUe a quoquam deHnquatur in pos-
terum. Sunt adhuc in vincuHs, haud diu futuri. Bernardus Rot-
105 mannus baptista, qui sectae anabaptistice MonasterH fuit propagator,
97. natura scripsimus: natus MS.
91. In foeminas] Tielmann would ceived into his house RoU, and later
seem to be drawing on the same John of Leiden and John Mathys ; his
sources as Heresbach; see Epp. 3031. position as a citizen of Miinster mak-
185—9, 3031*. 674—9. ing him of importance to the ana-
94. Rex] John of Leiden, see Ep. baptists from without. On the death
2957. 93-4n. of Mathys, he became, after John of
Knipperdollinck] Bernard Knip- Leiden, the second person in the city.
perdolling, born at Miinster, some- On the estabhshment of John's king-
where about the close of the fifteenth dom, he indulged in a brief fit of
century, belonged to a family of good revolt, which he attributed to the
position. A well-to-do merchant, action of an evil spirit. But there-
he became embroiled with the civil after he gave the King complete
and ecclesiastical authorities in 1527, loyalty. By the armies besieging
and was fined and imprisoned for Miinster he was regarded as the lead-
his part in the Uberation of Antony ing soldier among the rebels. On the
Kruse. Throwing in his lot with the fall of the city he was taken prisoner.
evangehcals, he supported Rotmarm Minutes of his examination at Dul-
against the Council. In Dec. 1532 he men, 25 July 1535, and at Miinster,
was one of those who opposed the 20-21 Jan. 1536, are printed by
negotiations with the bishop of Miin- Cornehus, pp. 376-9, 405-10. He was
ster which followed tlie coup at executed on 22 Jan. 1536. Telgte. With the triumph of the 104-5. Rotmannus] See Ep. 2957.
radical faction in Miinster he became 66 n. one of the Council in 1534. He re-
3041] FROM TIELMANN GRAVIUS 203
neque inter cadauera neque alibi (vt aiunt) repertus est. Nebulonem elapsum putant arte nigromantica, quam ipsum callere vulgus nu- gatur. AJii aliud asserunt, variantes sententiam. Inter equites et pedites magna fuit dissentio et controuersia super diuidundo spolio. Principum demum autoritate haec res, male coepta, composita est. iio Pedites acceperunt, quisque pro sua portione, preter stipendium xviii aureos Emdenses ; quantum equites, nondum constat, minus quidem illis, arbitror. Maior pars exercitus militum gregariorum dimissa est cum summa amicitia, quos acceptauit dux Holsatiae. Episcopus reseruauit sibi duntaxat in ciuitate octingentos. Hodie habet fos- 115 sores rusticos qui ab ea parte ciuitatis, vbi munitione magis est spectanda, fodiunt arcis erigendae causa.
Fuit paucis ab hinc diebus in opido Nouesiensi conuentus seu dieta, vt vocant, principum, vbi fuit archiepiscopus noster, dux CUuensis etc. cum fiho et episcopus Monasteriensis, qui ilhc consultarunt 120 quibus modis et rationibus rehgio Monasterii penitus extincta, tum perturbatissimus oninium rerum ordo in pristinum statum et vigorem debeat reduci. Nisi archiepiscopus noster et dux Chuensis tanto mohmine anabaptistis m faciem restitissent, haberemus hic misera- bilem omnium rerum faciem huius detestabihs sectae. Quod ahquot 125 principes, potestates, ciuitates et status imperu pecuniario subsidio episcopo Monasteriensi suppetias tandem tulerunt, hoc nuhi morta- hum nisi vni archiepiscopo nostro acceptum ferre debemus, qui die nocteque ahquamdiu obequitando, dum necessitatis telum tantopere vrgere videret, iUos huc permouit. Habes de Monasteriensibus pre- 130 cipua. Omnia enim perscribere longum foret.
Lubecenses cum duce Holsatiae infoehciter ante complusculos dies pugnauerunt. Amiserunt enim in confiictu tot pedites quot mihtant sub nouem vexilhs. Caesi quoque equites plus minus tre- centi, inter quos perut quidam comes de Teckelenborch, capitularis 135 canonicus summi temph hic apud nos, et ahus comes de Hoia, simi- liter et ahi nobiles complures, non pauciores, vt hic vero et constanti rumore circumfertur, quadraginta. Amiserunt quoque in mari eodem tempore phis minus octo naues maiores multis bombardis et appara- tibus bellicis, qui in nauah preho desiderantur, instructissimas. 140
Nondum sacris initiatus sum. Verum habeo beneficiolum in ec- clesia nostra Coloniensi, satis tenue et aridum, quod nactus sum ante biennium. Nisi me deterreret huius secuh infoehcitas et mores mul- torum, qui destinata quadam mahcia sacerdotum salutem ita ex- optant vt eam aflfiictissimam vehnt, fortasse iamdudum huic ordini 145 me addixissem, Nunc cum ilh, qui destinata opera et studiose sacer- dotum foehcitati insidiantur, me ab hoc instituto depehant, fit vt adhuc animi anceps veluti in luto haeream. Si tua prudentia quid boni consihi mihi communicauerit, quod vel ad amplectendum vel
118. opido Nouesiensi] Neuss. The the Liibeck army, under the comniand Conference met on 15 July 1535. See of Coimt John of Hoya was defeated Kerssenbrocli p. 859, with Detmer's by John Rantzau, general of the diike note. of Holstein (King Christian) at Assena
119. archiepiscopus] Hermann of in Funen.
Wied, abp. of Cologne. 138. inmari] At the battleof Born-
133. pugnauerimt] 11 June 1535; hoka.
204 LETTERS OF ERASIMUS [1535
150 reiiciendum sacerdotum institutum maxime nouerit accommodum, summi maximique beneficii loco interpretabor, si mee saluti ac foelicitati in hac parte consuluerit.
Gaspar ille, quem mihi tam amice et amanter commendasti, non
alio fauore et amicitia a me prosequetur, quam si aliquo sanguinitatis
155 titulo mihi astrictus esset. Excepi iuuenem humaniter, et dimisi
comiter, hac tamen lege vt ad me rediret quoties vellet, vsurus mea
industria studio et labore ad id quod tua dignitas petiit.
Heresbachio curaui reddendas tuas htteras, qui hodie apud iimiorem principem est in aula Dusseldorpensi, qui himc alligatum 160 Hterarum fasciculum remittit.
Vehementer dolendum de miserabili fato episcopi Rofifensis et Thome Mori. Non dubito quin vel scripta acceperis vel fama istuc peruolarit, que nunciando tristia velox esse solet. Roffensis vtebatur scipione dum ad locum supphcii duceretur. Vtriusque capita stipiti- 165 bus erecta sunt in ponte Londini, vt sint populo spectaculum. Nec tutum est percontari in toto regno, quam ob causam boni illi viri capitis supphcio affecti sunt. Saeuitum quoque est in Cartusianos plus muius quindecim, quorum nonnulU exusti sunt, rehqui vero securi percussi. Hec retuHt mihi Arnoldus Birckmannus, qui, dum 170 hec gesta sunt, in AngHa fuit et partim vidit.
Hieronymo Frobenio plurimam salutem meis verbis annunciabis. Bene vale, patrone et preceptor summe ac ter maxime.
Ex Colonia Agrippina Anno Domini m.d.xxxv. xvi. Cal. Septembris. Dignitatis tue mancipium deditissimum 175 Tielmannus Grauius, ahas a Fossa.
Clarissimo ac facHe primario huius aeui Hterarum antistiti, Desi- derio Erasmo Roterodamo, D. et patrono perpetuo obseruando.
3025, 30283042. From Erasmus Schets.
Basle MS., Scheti Epistolae 32. Antwerp.
17 August 1535. [An original letter, autograph throughout.] + S. P. Harum lator detuHt mihi vnam abs te epistolam, cum plerisque aHis, quas his quibus directe venerant mox transmisi.
3041. 153. Gaspar] Perhaps Gaspar Basle. He seems to have carried the Schets ; forwhom see Ep. 2897 introd. letter,notextant, to Tielmann Gravius
158. litteras] Theletter(notextant) which is answered by Ep. 3041. Tiel-
whieh Heresbach received on 22 July mann speaks of him as a 'ciuis Basi-
1535 (for this and the fasciculus see liensis', whom he knows by sight, and
Ep. 3031 introd.). supposes to be a goldsmith. Hedidnot
169. Birckmannus] Prestmiably of in fact carry Ep. 3042 — the lastpara-
the same family as Francis Berckman, graph is to be regarded as a postscript,
a native of Cologne, in business as a indicatingthat asErasmus'messenger
bookseller in Antwerp, who travelled failed to return, Schets employed a
in England and elsewhere as a book- different one ; whom, writing to Olah,
seller's agent. See Epp. 259. i^n, 1388. he described as 'quendam suorum ne-
24n, 1488. 39-41, 1494. 32n, i6o6. gociorum gestorem' (Ep. 3037. 70-2). 3n, 1804. 294-6, 1816. 22-4, 1990. 7n. \Tiam] Ep. 3028. But Schets had
3042. I. lator] Deseribed in Ep. received also Ep. 3025, written ten 3028 as a 'negotiator', due to make days earlier; as appears from what the return joumey from Antwerp to he says about Maruffus and Barbirius.
3042] FROM ERASMUS SCHETS 206
Liuinus Panagathus visit me. Demonstrauit mihi tuum illi tran- scriptum fauorem. Temptaui tamen illius animum qualem versus te gessisse potuerit. Dum preter in te totum deuotum se mihi non 5 demonstrauerit, et de Clautho (quem per hunc tibi subornatum dubitas) excusauerit, non differui dare illi Carolinos centum, quos ea conditione iubes ilH numerandos, ac de receptu accepi illius recognitionem siue quietanciam.
Non tam male erat Rufensi et Moro ex relatu Maruffi Genuen., 10 qui proficiscens ex AngUa patriamque petens te visit, quin longe peius his successerit. Vterque nam postea ex regis ira securi percussus est: quam culpam habuerint adhuc non sum edoctus, nec est qui scribat ex Angha vel audeat scribere. Videntur mihi et huic, vt quondam, orbi non deesse carnifices. Dominus ferat sibi taUum hominum 15 innocentiam et patientiam acceptam.
De pensione AngHca percepi quod nolHs grauari oratorem Capuy- sium, et id oneris potius conuenire Aldrisio, qui aulam sequitur: si sic tibi visum est, scribe Aldrisio, vt id oneris tuo nomine sumat; quod acceperit tradat Astodillo Hispano, cui et ego scribam, vt 20 commonefaciat Aldrisium, imploret fauores Capuisii, vbi res postu- larit. Poterit sic fieri vt preter labores et dispendia tibi veniat ea pensio domi, etiamsi de hisce vectigaHbus AngHcis videaris fere desperare.
Misi epistolam tuam ad Barbirium, latore amico qui iUi bona fide 25 dedit. Addidi epistolam vt rescriberet. Sed, vt cui non gustat equi- tas, obsurdessit. Interpellabo tamen hunc plurioribus epistoHs vt respondeat seseque duudicet.
Que de HbeUis socero regis Lusutaniae dicatis scribis, non inteUigo. Regis socerum non scio, fatrem Infantem habet magnanimum et 30 doctum, Damiani amantissimum. Si forsan per hunc et UHus in- stinctu quid iUi dedicaueris direxerisque nescio. DispUcet mihi si quid istinc per predones ereptum est tibi.
Editio de ratione concionandi, vt scribis, BasUeam te transtuHt ; sed, vt inteUigo, tuae valetudinis incommodo. Optarim et animo et 35 corpori tuo prosperrimam quietem et valetudinem. Dum sic visum est Domino vt nequeas transtuH nec ferre vectationem, opus est te dedere loco quo forsan non in vanum te constituit Dominus.
Dum hec scriberem, venit ad me epistola Aluaris AstodilH ex AngUa, qui scribit se recepisse tuo nomine a BidelHo nobiles triginta 40 octo, cum decima parte nobilis. Hos ad me permutauit in valorem centum et trium florenorum cum stuferis septem ; quos addidi tuae pecuniae cuius ego custos sum. Misitque simul Astodillus has episto- las quas vna hac ad te mitto. Puto ab oratore Capuysio venire.
Venit hic fama Caesarem in Affrica feUci marte agere, et quod 45 fere inexpungnabili coUo Tunezico, quem Golettam vocant, expun- gnato, direxerit castra meniis vrbis, quam ayxmt faciUus posse
17-18. Capnysium MS. 21. Capnisii MS. 44. Capnysii MS.
5—6. Dum . . . demonstrauerit] matical blimder: cf. 1. 37. 'Since he did not show himself other 30. Infantem] Henrico.
than devoted to you. ' 37. nequeas transtuU] For tratis-
7. differui] For distuli; a gram- /erri, another grammatical blimder.
206 LETTERS OF ERASIVIUS [1535
expungnari. Deus illius conatui adsit, simulque per omnia prestet gloriosam victoriam. 50 Hec, quam latore epistola<(e> tua<e> ante quindenam tibi mittere putaram, dum (vt promiserat) ad me non rediit, dUata est, mittoque ad nundinas Francfordiae, quo per manus Frobenii ad te veniat. Securius ad te posse mitti non puto. Vale, my Domine Erasme charissime. 55 Ex Andouerpia xvii* Augusti 1535.
Ex animo et vere tuus
Erasmus Schetus.
+ Summae doctrinae et sapienciae viro Domino Erasmo Rottero- damo. Friburgi.
3043. To Damian a Goes.
De Puritate p. 107. Basle.
N. p. 1106: Lond. xxvii. 38: LB. 1284. 18 August 1535.
DES. ERASMVS ROTEEOD. CLARISSIMO VIRO DAMIANO A GOES LVSITANO S. D.
AccrPE ad singulas epistolae tuae satis prolixae partes, sed carptim ac breuiter. Ex postremis Htteris tuis, quas pridie Idus luhi scriptas ex Augusta VindeHcorum recepi, coniicio tibi meas esse redditas, quas Patauium miseram, quum tu iam Patauio discesseras. 5 Lucas Remus, vir humanissimus, vt scribunt amici, paralysi tactus alterum corporis latus gerit exanime, Hngua tamen (nam et hane morbus ademerat) est reddita: spero rem rumore mitiorem esse. Is mira fide nostras epistolas perferendas curat.
A Friburgo depulsus, non est quod magnopere doleas, qui ItaHa 10 Germaniam, et Erasmum Bembo ac Bonamico feHcius permutasti quam Diomedes aerea commutauit aureis.
Ex epistola Georgu CoeHi perspicio famulum tuum, de cuius fide
3043. TIT. DES. om. N. clarissimo viro om. N. lvsitano om. N.
3043. I. epistolae tuae] There are George, near Coimbra. HisPoemsare
no letters extant from Goes to Eras- collected by Emanuele Monteiro in
mus between Ep. 2826 of 20 Jime the Corpus Illustrium Poetarum Lu^i-
1533 and Ep. 3078 of 22 Dec. 1535. tanorum tom. vii (Lisbon, 1748). The
3. meas] Probably Ep. 3019. most ambitious of them is the De
5. Remus] See Ep. 2987. in. Patientia Christiana, running to over
11. Diomedes] Hom. //. 6. 234-6; 600 hexameters. One of his pieces Adag. loi. introduces to the Infante Coelho's
12. CoeUi] Jorghe Coelho (f^S Aug. translation of the 'Dea Syria' of Lucian 1563), a Portuguese humanist and (whose name appears falsely metrized Grecian, of the circle of Clenardus, as Lucianus). Of the translation itself Damian a Goes, and Resende, was we have not been able to find a copy ; bom at Lisbon. His father was nor of the edition of CoeIho's Poems Nicholas Coelho, who accompanied stated by Monteiro to have been Vasco di Gama on his first voyage to printed at Coimbra in 1536. Lihus the Indies. Jorghe was educated at Gyraldus speaks disparagingly of his the vmiversity of Salamanca, where poetry: 'Poeta Lusitanus, multa qui- he spent twelve years. Tutor and dem ille suis carminibus pollicens, sed secretary (1545) to the Infante Hen- parum meo quidem iudicio exculta rico, he became a canon of Evora and vidontur' {De Poetis p. 59, 15-17, ed. Commander, or Grand Prior, of St. Wotke). Two letters of Coelho to
3043] TO DAMIAN A GOES 207
subdubitabam, in reddendis literis suo functum officio. Resendum nihil scribere demiror: suspicor illi praeclaram aliquam dignitatem obtigisse. Coelius subinuidet illi prolixam illam epistolam, quum 15 ipse perbreuem acceperit. Videor ambos ofifendisse, alterum epistola verbosiore, alterum breuiore.
Vtinam Dominus dignetur me ab hoc furente seculo in suam re- quiem euocare: tantum abest vt longaeuitatem quam mihi precaris desiderem. Si cui mea scripta profuerunt ad pietatem, gaudeo ; de 20 fama nihil laboro, qua vtinam non essem oneratus.
Miror vnde ista vertigo capitis in iuuene. Habet Italia insignes medicos, quorum consiho possis hoc incommodum pellere. Ab at- tenta lectione cauendum, praesertim post prandium et coenam; pro lectione sit literatorum hominum confabulatio. Times hyemem in 25 Itaha tepida ? Quid faceres apud Pilapios ? Quod si serio times, recurre huc ad hypocausta, calebis quantum voles. Vel dono dabo tibi aedes quas habeo Friburgi. Sum adhuc Basileae, ob aeditionem Concionatoris mei, ac valde sum animi dubius an expediat Friburgum repetere : adeo multa suadent, multa deterrent. Gelenius pro sua 30 doctrina non vulgari, proque morum synceritate dignus est lautiore fortuna, diuitias vix ausim illi optare. Quid periculi inquis ? Ne segnior fiat ad prouehendam rem literariam. Multos -nevia ad in- dustriam stimulat.
Quod de perpoHendis lucubrationibus meis admones, vt facis tu 35 quidem amice, ita frustra facis, etiamsi non admoneres sero. Natura sum extemporalis, et ad recognitionem mire piger. Et scis quam difficile sit pugnare cum natura, praesertim seni. Quid quod illa non scripsimus ItaKs, sed crassis Batauis ac rudibus Germanis, idque seculo non perinde felici atque nunc est. lam quaedam argumenta 40 non recipiunt accuratam orationis politiem. Neque iUa M. Tullii myrothecia conueniunt iis quae vel ad docendum parata sunt vel religionis negocium tractant. Prioris generis sunt Adagia, posterioris Paraphrases, Annotationes, aliaque permulta, quibus si coneris ad- dere Tullianae phraseos nitorem, nescio quo pacto frigescunt apud 45 verae pietatis studiosos, qui spiritus heivcoaiv quaerunt, non ver- borum lenocinia. Coelestis illa philosophia vt habet suam sapientiam ab humana diuersam, ita suam habet eloquentiam. Mystica postu- lant suum quoddam dictionis genus. Quem, obsecro, ad pietatem accendit Lactantius ? Atqui nihil eo nitidius. Dicas Christianum 50
Damian a Goes (26 Aug. and 13 Dec. would seem to have availed himself
1541) are printed in Goes' Opera 1544. of the services of Daniian's 'famulus'
For Coelho's admiration of Erasmus to send letters both to Coelho and to
see Clen. E. p. 78 ; and for a letter of Resende — from Coelho he seems to
Clenardus to Coelho, enclosing com- have received a reply — none of these
plimentary verses, see Clen. E. pp. letters has siu-vived. 185-7; Coelho'sanswerto theseverses, 22. vertigo] Cf. Epp. 3019, 3078.
0(ie MonocZo5 (sic), isprinted by Mon- 26. Pilapios] Selected because of
teiro. For other verses addressed Goes' preoccupation with their in-
by Coelho to Clenardus, Cerejeira, terests (see Epp. 2846. ii^n). (Clenardo, Coimbra, 1926, pp. 240- 35. perpoliendis]For Erasmus'pro-
in), refers to Clenardus' Institutiones jects of revision see Epp. 2095 introd.,
GrammaticaeLatinae^hvLtweh.Suvenot 2424. 342-62, 2443. 55-6, 2466. 165-
been able to find a copy of the book 71, 2660. 26-8, 2690. iin. in any of its three editions. Erasmus
208 LETTERS OF ERASMUS [1535
Ciceronem loqui, quanquam ille non tractat Scripturas, sed cum ethnicis digladiatur. Ipse Melanchthon in commentariis quibus enarrat epistolam ad Romanos studio deiicit stilum, quum illic affectet maxime videri Theologus. In eandem tres Hbros edidit iUud
55 eximium huius aetatis decus lacobus Sadoletus, admirabLli sermonis nitore, et copia plane Ciceroniana, nec deest affectus episcopo Chris- tiano dignus. Fieri non potest quin tale opus a taH viro profectum bonorum omnium suffragiis approbetur. Vereor tamen ne apud com- plures ipse phraseos nitor nonnihil hebetet aculeos ad pietatem.
60 Quid hic commemorem Longohum, qui totus in hoc incubuit, vt Ciceronem exprimeret, nec infehciter cessit conatus ? At hic quanto se ipso frigidior est in his in quibus pugnat aduersus Lutheri dog- mata ? Quid futurum censes si non pugnasset, sed enarrasset mysteria diuinae Scripturae ? Eum virum vt praematura mors omnibus stu-
65 diosis inuidit, ita nominis gloriam nostrae Hollandiae multi videntur inuidere. Nam propemodum in illo euenit, quod ohm in Homero, de cuius ortu septem vrbes inter se decertasse feruntur. Ita Longo- lium hmc Galliae sibi vendicant, hinc Mechhnia sibi asserit, quum reuera fuerit purus putus Hollandus, prognatus e patre HoUando,
70 in oppido celebri HoUandiae, cui hortorum pulchritudo nomen dedit Schoenhouiae. Hic ne quis mihi protinus obstrepat, quod dico patruus ipsius Petrus Longolius, vir apprime doctus, mihi narrauit. Non arbitratus sum committendum vt hoc decoris HoUandiae prae- riperetur: et ipsius LongoUi gloriam Ulustrat, quod in ea regione
75 natus tantus euaserit.
Sed haec Trdpepya. Ad id quod institueram redeo. lUud tu iudicato, mi Damiane, an aequum faciant, qui postulant a nobis vt meUus dicamus quam possumus. Habuit et ItaUa in quorum scriptis deside- ratur iUa ad vnguem exacta poUties, Petrarcham, Pogium, Guarinum,
80 PhUelphum, Leonardum ac Franciscum Aretinos, aUosque permultos, quos nos cum candore legimus, ad errata conniuentes. Et isti nihU concedunt Batauis ? lam si fastidiemus omnes scriptores qui M. TuUio sunt dissimiles, qui tandem nobis erunt rehqui? Me candor TuUianae phraseos in aLns valde delectat, ipse nec aspernor nec anxie
85 affecto. Si quid erroris deprehendo in Ubris meis, praesertim ad bonos mores aut ad reUgionem pertinens, sedulo corrigo : de fama per orbem peruagatura, deque iudicio posteritatis viderit Dominus. Verum haec vtcunque habent, mihi gratissima fuit admonitio tua, quam scio ab amicissimo animo profectam. Spero te consuetudine doctissimorum
90 hominum eam poUtiem feUciter assequuturum ad quam me hortaris. Ad quam laudem nisi viderem te sponte currentem, non pigeret extimulare : videUcet vt hoc decus velut egregiam gemmam tuis stem- matibus et imaginibus adderes, atque hanc pahnam, si non primus, certe cum primis, tuae referres Lusitaniae, in dies magis ac magis
95 efflorescenti.
Quas Berus pertuUt Uteras accepi. Priores iUas abs te Romae
52. commentariis] For Melanch- tived by Scaliger's Omfto. ForLongo-
thon's commentary see Ep. 2732, and lius' nationality see Ep. 914. 89—90
for Sadoleto's see Ep. 2816 introd. and introd.
60. Longolium] This tribute to the 96. Berus] Ber had no doubt en-
merits of Longolius is probably mo- countered Goes when he went to
3043] TO DAMIAN A GOES 209
scriptas non accepi, nec eas quas Berus eodem tempore misisse se significat. Longa est via,
Multa cadunt inter calicem supremaque labra. Berus mihi non reddidit, sed transmisit, literas a Bembo, cui tamen loo non scripseram, et a Lazaro Bonamico. Nondum enim cum Bero sum colloquutus. Bembi literae non egent responso ; Lazaro, cuius epistola mihi fuit gratissima, nunc respondere non vacat. Antea diligebam hominem ob eximiam eruditionem, nunc longe mihi charior factus est, quod te complectitur. 105
De rebus Africae et hic multa iactantur: vereor ne Africa nobis aliquid noui pariat citius quam laeti. Ego talibus fabulis leuiter commoueor. Interim inferior Germania tota perditur ab Anabap- tistis. Monasterium expugnatum est. Occisi quotquot excesserant annum duodecimum, si vera est fama. Rex Galliae reuocat no- no biles qui metu profugerant. Meditatur aliquam moderationem. Melanchthonem euocauit ad coUoquium ; nondum tamen profectus est. Vuittenbergae saeuit pestilentia, item Augustae: Argentorati coepit serpere. Rex Angliae saeuit in quosdam monachos, Episcopum Roffensem et Thomam Morum iampridem habet in carcere. Haec 115 nimium vera. Qui e Brabantia veniunt, narrant de vtroque sumptum capitis supplicium: eum rumorem optarem esse vanum. Bene vale. Bembo et Bonamico, et si datur oportunitas, CoeHo Calcagnino, veteri amico, sahitem de nota meliore.
Datum Basileae xviii. die Augusti mdxxxv. 120
3044. To THE Reader.
Ecclesiastes, 1535, f°. Q. 7. (Basle.)
(adfin. August 1535.)
[A letter to the reader prefixed to the Hst of Errata on the last page of the Ecclesiastes, Basle, Froben, Aug. 1535. For the date of publication see Ep. 3036 introd.]
ERASMVS ROT. LECTORI S.
SoLENT plerique mendas in operas typographorum reiicere. At hic ingenue fateor, quicquid est erratorum fere vel amanuensi meo vel
Padua in the latter part of June, and France.
carrying thence letters from Goes 109. Monasterium] Cf. Ep. 3049.
(though not the letter which Erasmus The city was captured on 25 June
is answering, which was written when 1535. The news of the fall of the city
Goes had reached Augsburg), and was conveyed to Erasmus by Heres-
from Lazarus Bonamicus and Bembo bach's letter of 28 July 1535 (Ep.
(see 11. loo-i). Bonamicus' letter is 3031). But that letter says nothing
not extant; Bembo's is Ep. 3026. of the extreme cruelties here men-
3043. 99. Multa cadimt &c.] See tioned ; Erasmus' source was perhaps
Adag. 401, whence (throughTavemer's Vlatten ; who wrote to him, about the
version) it passed into English usage. same time as Heresbach, a letter not
102. coUoquutus] For the date of extant, but referred to by Heresbach
Ber's journey home see Ep. 301 1. (Ep. 3031. 222).
106. aliquid noui] See Pliny, N.H. iio-ii. reuocat nobiles] The refer- 8. 42. ence is presumably to the Edict of
107. fabulis] For Erasmus' scepti- Coucy of 16 July 1535; see Ep. 2983. cism about the African war see Epp. ^Sn.
3048-9, 3084. He seems to have taken 112. Melanchthonem] Both Melanch-
the view consistently that the proper thon and Bucer were, through Sturm, concern of the Emperor was Germany invited by Cardinal Bellay to a con- 452.11 T,
210 LETTERS OF ERASMUS [1535
milii imputandum. Adfui quidem aeditioni, sed ob incommodam valetudinem, non potui supremam obire recognitionem, praesertim
5 eo quod paginae castigandae frequenter his horis obtruduntur quae vel somno vel ahoqui ciu-ando corpusculo dandae erant ; quanquam hoc meo officio nihil erat opus, id mimeris vigilanter obeunte Sigis- mundo Gelenio, praeclare docto emunctaeque naris homine. Caete- rum vbi per ocium relegissem excusa, nonnulla repperi quae me
10 recognoscentem fefellerant ; at non ita multa, si summam aestimes ; paucissima, si quae sunt parui momenti submoueas. Ea visum est hic annotare.
3045. From Henry Glareanus.
Parls MS. Freiburg.
(adfin. August 1535- >
[An original letter, autograph throughout, in the Biblioth^que de la Societe de rhistoire du Protestantisme Fran^ais at Paris. An endorsement shows that it was at one time in Labouchfere's collection. It was printed by H. Schreiber, H. L. Glareanus, Freibm-g, 1837, pp. 77—8, from a copy of the original which was then at Basle: a copy (Basle MS. G. i. 25, No. 26) states that the original was sold 'ex decreto Regentiae' 6 Dec. 1841.
There are no means of dating the letter exactly. It is clearly written after Erasmus left Freiburg; but before his books &c. had been removed to Basle. It must be earher, accordingly, than Ep. 3051 (i Sept. 1535) which deals with the removal of Erasmus' books, and other goods, to Basle. It was perhaps the fire in Smotzer's stables which caused him to send Boniface to Freiburg to see to the removal of the books. Boniface spent 'more than two days' in Freiburg, Ep. 3055. 19.]
D. ERASMO ROTERO. GLAREANVS S.
Res omnes bene habent, quanquam periculum fuit non admodum magnum. Stabulum illud, vbi D. Schmozerus habuit equos, hora decima flagrare cepit, tempesta iam nocte. Famulus D. theologi cito sensit et in nostram ac theologi domum ex tua accurrit. Nos illico
5 aderamus. Ignis erat ingens, et ventus omnem flammarum globum in domum Crusi, quae supra domum tuam est, vertit. Sed omnia, Deo sit gratia, repente sedata sunt. Margarita nostra bene vigilauit: Doctores etiam D. Sebastianus, Amehus et Martinus, omnes promi- serunt suam operam. Sed non indiguimus. Theologus et ego soli
10 bibliothecam ingressi sumus, vt omnia sahia videremus. In inferiore autem atrio etiam ahi fuere homines.
ference in Paris ; an invitation which, 6. Crusi] Not known to us.
but for the opposition of the Elector 7. Margarita] For Erasmus' cross-
John Frederick, Melanchthon was grained servant see Ep. 2735. 5on. ready to accept. The invitation to 8. Sebastianus] Very hkely Sebas-
Melanchthon is the subject of letters tian Derrer (for whom see H. Schrei-
of Simon Heyes to Henry vin (Brewer ber, Geschichte der Universitdt zu
ix. 54) and to Cromwell {ib. 521; cf. Freiburg, 1868, ii, pp. 330 sq.), spoken
ib. 180, 674). Cromwell and Henry of by Zasius, ZE. p. 83 and, without
wereanxiousthatMelanchthonshould siu-name, pp. 80, 198, 202. Conceiv-
be diverted from France to England, ably Sebastian of Ruffach (for whom
and a special agent was dispatched see Schreiber, ib. ii, pp. 378-9). to secure this (Brewer ix. 157). Amehus] See Ep. 2096 introd.
3045. 2. D. Schmozerus] See Ep. Martinus] Probably Martin Kii-
1922 introd. gelin, see Schreiber, ib. ii, pp. 279-82.
3. D. theologi] Ber.
J
3045] FROM HENRY GLAREANUS 211
Haec te scire volui, ne fama vaga nugacissimorum nunc hominum tibi terrorem iniiceret. lussit etiam D. theologus. Vale Friburgi.
Manum nosti. 15
D. Erasmo Roterodamo, theologorum summo.
3046. To Peter Kmita.
De Puritate p. 113. Basle.
N. p. 1108: Lond. xxvii. 39: LB. 1285. 20 August 1535.
[The death of Schydlowyetz (Dec. 1532) had diminished the number of Erasmus' Polish patrons ; on the advice of Decius and Gelenius, he seems to have approached Peter Kmita, who was recommended by his wealth, though hardly either by his character or by his attitude to rehgious questions.
Peter Kmita, count of Wisnicze (1477-1553), had served as a youth in the armies of Maximihan. Conspicuous for his beauty, courage, and eloquence, he became, under Sigismund i, court marshal and grand marshal (1529) of Poland (A.T. xi. 172), chatelain of Boicz, palatine of Sandomiria, palatine and captain of Cracow, prefect of Szepesvar and Przemysl. He represented the PoUsh king at the courts of Charles v, Ferdinand, and Zapolya — in the war between Ferdinand and Zapolya he espoused the cause of the latter. A fanatical churchman, he built a church at his native Wisnicze. He was esteemed a good Latinist ; he exchanged letters with Peter Bembo (MS. Barb. Lat. 2158, fo. Ixxv). To the statement of the Bibliographia Polska that he edited the Letters of Erasmus in 1538 we do not know what meaning to attach. He married twice ; first Anne, daughter of Lucas of Gorka, chatelain of Poznan; secondly, Barbara, daughter of Herbult Dobronmilsaki. He left, however, no children, and the line became extinct : there is a monument to him in Cracow cathedral, inscribed 'Kmitharum vltimo et maximo'. A.T. xi prints four letters of Tomiczki to Kmita, and one letter of Maurice Ferber, all of the year 1529 (pp. 64, 106, 228, 262, and 310); in vol. xiii there is a letter of Tomiczki to Kmita of 1531 (p. 198). In A.T. xi. 64 Tomiczki calls Kmita 'affinis'; and the vices of Kmita — which included drink and avarice — are said to have be- come more marked after Tomiczki's death. In 1542 Tectander addressed to Kmita his Elegiae iii de peregrinationibus siiis (Cracow, Vnglerius) ; see Ep. 1810. 2on.
See the Vita Petri Kmitae printed in D'Lugossi, Historia Polonica ii, pp. 1607-31.]
DES. ERASMVS ROT. MAGNIFICO D.D. PETRO KMITHA, COMITI IN
VYSNICZE, CASTELLANO SANDOMIRIEN. CRACOVIEN. GENERALI
SCEPVSIEN., PREMISLIEN. ET COLEN. CAPITANEO, REGNI POLONIAE
SUPREMO MARSCHALCO, S.D.
Tametsi nequaquam est vel ingenii morisque mei, vel occupa- tionum mearum, vir nobUissime, literis eos lacessere a quibus ad scribendum non sim prouocatus, tamen quando huc extimulant duo spectatissimae fidei amici, lustus Decius tibi notus, et Sigismundus Gelenius, homo doctus minimeque vanus, multa praedicantes, tum 5 de tuis eximiis virtutibus, tum vero etiam de amicissima voluntate quam erga me geris, non putaui mihi tam rehgiose vitandam impu- dentiae notam vt in ingratitudinis incurrerem. Improbitas enim multis nominibus excusari solet, ingratitudo nuUam recipit excusa- tionem. Visum est igitur hac epistola nonnihil perfricare frontem, lo tibique gratulari tot animi bonis per supremi numinis, a quo fluunt omnia, munificentiam afliatim locupletato, vt fortunae quae vocant
3046. TiT. DES. om. N. castellano . . . generali om. N.
212 LETTERS OF ERASMUS [1535
ornamenta, quamuis eximia, propemodum obscurent : dein pro tam propenso in me fauore gratias agere, et quod vnum possum, animum
15 polliceri mutuum.
Nulla possessio charior sjoiceris amicis, e quibus quoniam vel mors vel alia calamitas subinde nobis aliquos adimit (quam ego pauperiem duco grauissimam), vel ambitu tantam iacturam sarciendam censeo, tantum abest vt negligendos existimem qui vltro ad amicitiam pro-
20 uocant. Magno cum animi mei dolore pridem ereptus est ornatissi- mus ille senex D. Christophorus a Schidlouuicz. Eius pectore nihil optari poterat nec amicius nec syncerius. In cuius viri locum si tu succedere dignaberis, ilK (sicut audio) tum dignitate, tum naturae praestantia similHmus, Christophorum ereptum moderatius desidera-
25 bimus, ac vicissim dabimus operam vt, si minus officiis, certe prompta et ad omne obsequium accincta voluntate, tantum amicum agnouisse videamur.
Sum breuior non ob id modo quod variis distringor curis, verum- etiam quod incertus sum an haec epistola sit ad manus tuas
30 peruentura. Immensum iter dirimit Rauracos et Sarmatas, et rara est perferentium fides. Opto te, vir clarissime, cum omnibus tibi charis quam prosperrime valere.
Datum Basileae, xx die mensis Augusti mdxxxv.
3047. From Ambrose a Gumppenberg.
Leipzig MS. Rome.
EE. 225. 21 August 1535.
[An original letter, written by a secretary and signed by Gumppenberg. The papal briefs forwarded by Gumppenberg (Epp. 3033-4) are dated i Aug. and 5 Aug. ; and it is not clear why there was so long a delay in dispatching ing them.]
S. Prestantissime Erasme. Preteritis diebus scripsi D. T. de obitu loannis Ingen Winkel hic Rome apud sedem apostoHcam defuncti, et qualiter tua de causa apud S. D. N. instarem vt et tibi beneficia per obitum eiusdem loannis vacantia conferrentur. Obtinui tandem
5 preposituram ecclesie Dauentriensis, quam tibi S. D. N. contulit, de eaque prouidit, cuius prepositurae valorem annuum, deductis oneribus, sunt qui mille et quingentorum ducatorum esse dicunt. Vtinam haberet medietatem huiusmodi estimationis. Sat scio te hac vice contentum fore, presertim cum in patria tua ac loco natiuo sita
10 existat, et ex eo quod aHquis prepositus iHic pluris reputatur quam hic quiuis episcopus. Accedit ad hec pulcherrima residentia, et quod Papa pre ceteris omnibus aHis ambientibus illam tibi motu proprio contuHt, quemadmodum ex Htteris suae sanctitatis in forma breuis ad te directis meUus inteHiges, quas tibi bis expeditas, Mediolanum
15 versus et Augustam, vt quam citissime vbi vbi venerint tibi pre- sentarentur, transmitto.
3047. 4. ^^. : conferrerentur M»S. 14. £^. ; directas AfiS'.
3047. I. scripsi] Not extant. 3. S. D. N.] Sanctissimum Domi-
2. Ingen Winkel] See Ep. 3033. num Nostrum (cf. 1. 17).
6n. 13. Htteris] Ep. 3033.
I
3047] FROM AMBROSE A GUMPPENBERG 213
Tuum iam erit vt Sanctissimo Domino Nostro gratias agas im- <m>ortales, illumque tibi tui amantem et gratiosum conserues et retineas. Est et pol<(l>icitus mihi, bullam prouisionis tue per plum- bum expeditam sese euestigio ad te transmittere velle. Habes ani- 20 mum et mentem S. D. N. erga te promptum, qui propter te etiam per breue scripsit ad serenissimam reginam Mariam Flandriae gu- bernatricem, adhortando vt illa dictam preposituram ab omni intrusione vacuam interteneret et conseruaret. Istud breue etiam duplicatum expediui, quorum alterum tibi, alterum serenissime regine 25 per manus reuerendissimi et illustrissimi Georgii de Austria, episcopi Brixinensis, mitto, qui in curia dicte regine moratur, illique causam tuam hanc recom<m>endaui. Scio illum propter te apud serenissi- mam reginam summo studio et diligentia intercessurum quam officiosissime ; est enim tibi inclinatissimus, diu noctuque tua opera 30 et scripta in manu versat, et summe autoritatis apud eandem reginam. Propterea ad illum tu confidenter scribe, senties hoc tibi profuturum. lamque nihil aliud, quo te certiorem redderem, habeo, sed me refero ad proxima scripta mea. At si quid ahud sit, senties ex preposito Curiensi et Petro MerbeUio secretario ducah. 35 Vale, meque com<m>endatum habe.
Datum Rome die xxi mensis augusti 1.5.35.
CardinaHs Barrensis obiit die xvi lulii proxime preteriti. Cardi- naHs sanctorum quatuor hanc estatem degit Florentiae, Romam reuersurus proximo mense futuro. Nicolaus de Schonnberg archie- 40 piscopus Capuanus, iam cardinalis tituh sancti Sixti, amat te pluri- mum seque negotia tua vbique promouere velle dixit ; est enim homo paucissimorum verborum, doctus atque iustus, primusque in col- legio. Et lo. Albertus Lucretius suus secretarius, iuuenis circa xxiiii annorum, qui hic Rome intra theologos pro primo et doctissimo 45 habetur, callet linguam caldeicam hebreicam et grecam, quique te mirum in modum amat. Presertim filius bastardus regis PortugaUie, qui manibus et pedibus in rem tuam apud S. D. N. laborat, quo consequereris rubrum capellum. Propterea non velis omittere quin ad eum scribas multum, multum enim te iuuabit. Personam eius- 50 dem PortugaUensis doctor Franciscus Rupihus tibi alias descripsit,
46. EE.: Callit M-S.
22. scripsit] Ep. 3034. cardinal 21 May 1535; on the same
26. Georgii de Austria] See Ep. day the purple was bestowed on J. du
1938 introd. Bellay (1. 62), Fisher (1. 64), Conta-
35. preposito Curiensi] John Cho- reni, Simonetta, Ghinucci; cf. Ep.
ler. 3049.
Petro MerbeUio] See Ep. 3005 44. Lucretius] Jolm Albert Wid-
introd. manstetter, who took the additional
38. Barrensis] S. G. Merinus, see name of Lucretius; see Ep. 2614
Ep. 301 1. 44n. Gumppenberg's xvi introd.
would seem to be an error for xxviii — ■ 47. filius] Martinus Portogallus
Rupilius writing to Nausea from (t 1547)» Portuguese ambassador to
Rome on 29 July 1535 says that the Papal ciiria ; bishop of Funchal
Merinus died 'heri', 1538 and Silva 1547; see Ep. 1681.
38—9. Cardinalis sanetorum qua- 49n. Erasmus wrote to him in Aug.
tuor] Pucci; cf. Ep. 301 1. (Ep. 3050. 49).
40. Schonnberg] Nicolas Schom- 51. descripsit] Rupilius' descrip-
berg; see Ep. 1466. 5on. Created tion is not extant.
214 LETTERS OF ERASMUS [1535
Est preterea secretarius S. T>. N. Blosius eiusque substitutus Petrus
Paulus Gualterius, personae docte magneque reputationis et tui
55 deditissimi ; nihil illis gratius contingere posset quam vt illos litteris
tuis salutares. Quod si feceris, triumphabunt gaudio, proderit quam
plurimum et tibi.
Petrus Cursius dicit se iterum tibi velle respondere, sed credo nihil faciet nisi ex instigatione ahorum, qui iHum vt stultum habent et 60 tractant.
Secunda die huius mensis intrauit hic Rome prima vice episcopus Parisiensis vt Cardinalis in consistorium publicum, fuitque in eo obseruatus primus terminus priuationis contra regem AngHae, eo quod cardinalem Roffensem interfecit. Et dicunt regem Galliae sese 65 velle declarare pubHcum inimicum regis Anglie et in confinio occu- pare velle illius ciuitates et terras : sic cognoscuntur amici.
Dicitur pro certo, imperatorem post expugnationem ciuitatis Tunetine in AfiFrica etiam Barbarossam pyratam cepisse viuumque in manibus suis habere, qui nunc sui latrocinii penas luet, et hberati 70 sunt per captiuitatem suam decem milHa captorum christianorum. Et rex de Tuneto, qui Cesaris partes sequitur, dedit imperatori xii. miUia etiam christianorum captiuorum, qui omnes Hberati, et quam plurimi eorundem Romam venerunt. Deus concedat imperatori in omnibus victoriam, ac nobis omnibus gratiam suam. 75 Dicitxir etiam pro certo, imperatorem hic Rome et NeapoHs hiema- turum esse, ac iUum primo vere personaHter ConstantinopoHm versus nauigaturum.
Abs te scire veHem, [vt] si papa tibi daret hic Rome honestam prouisionem, an huc veUes venire expensis suis ? Nam iUi ingens 80 desyderium videndi te intercessit. Responde quam citissime. Ite- rum vale.
Tuus Amb. de Gumppenberg
subscripsit manu propria.
ExceUentissimo viro Desiderio Erasmo Roterodamo, preposito 85 Dauentriensi, Domino suo obseruandissimo. Brisgoie.
30293048. To Bartholomew Latomus.
De Puritate p. 80. Basle.
N. p. 1098: Lond. xxvii. 28: LB. 1286. 24 August 1535.
DES. ERASMVS ROTEEOD. BARTOLOMEO LATOMO S. D.
AccEPi ante dies paucos epistolam a Paulo tertio mirifici fauoris atque honorificentissimae de me testificationis plenam. At ne viuam, 3047. 78. vt seclusimus.
3047. 53. BIosiusJSeeEp. 3021. 49n. of the expression " deprivation "
54. Gualterius] See Ep. 3024 in- against the King of England.'
trod. 68. cepisse] A false report.
58. iteram] We must infer that 75. Rome et Neapolis] Charles
Erasmus' Responsio had reached went to Naples on 25 Nov., and to
Rome. Rome on 5 April foUowing; see Ep.
62. Parisiensis] John du Bellay. 3007- S^n: cf. Ep. 3078. 16-17.
62-3. fuitque . . . Anghae] 'Inhim 3048. i. epistolam] Ep. 3033. was noticed for the first time the use
3048] TO BARTHOLOMEW LATOMUS 215
si ea mihi fuit tua gratior, ad quam nunc respondeo, sed Aa/cajvt/ca)? et, vt ita loquar, per aphorismos. Beneuolentia, mi Latome, quae rebus temporariis et in quas ius habet fortuna, concihatur, solet ilHs 5 in diuersum mutatis vel refrigescere vel intermori. Me vero tibi nec forma nec opes nec dignitas, sed eruditio, candor animi, ac morum synceritas conciliauit ; quae vt propria perpetuaque sunt hominis, ita perpetuam amicitiam pariunt. Xunc quum perspicio te iis virtutibus quas ohm in te dilexi factum locupletiorem, aequum est vt meo erga 10 te fauori nonnihil accrescat.
Quod excusas silentium tuum, operam inanem sumis, mihi crede ; nunquam soleo spectatos amicos hoc vulgari officio aestimare. Quid quod impudenter facerem, si id in te requirerem in quo tu pari iure possis dvTLKaTrjyopelv. Orationem tuam valde probaui, quanquam 15 mihi reddita est mutila, neque quicquam vnquam legi tuum quod non vehementer arrideret, eo quod ilhc animaduerterem ingenium ardens absque furore, hberum absque petulantia, amicum absque assentatione, excelsum sine arrogantia.
Budaeum ob eximiam eruditionem, ac praeclara in rem hterariam 20 merita semper animo sum veneratus, tametsi quidam conati sunt nostram amicitiam nescio qua nubecula nonnihil offuscare. Eum nunc longe pluris facio, quod tam amanter consuluit honori com- modisque tuis.
Collegiorum primores nihil noui faciunt. Metuunt ne quid decedat 25 ipsorum quaestui, quem plaerique vnicum habent scopum. Vix credas quibus machinis Louanii conati sunt obstare, ne Collegium trLlingue reciperetur. Qua quidem in re vt strenuam nauaui operam, ita phirimum inuidiae mihi confiaui. Tornaci coeperat institui professio Hnguarum, sed academia Louaniensis et Franciscani qui 30 Tornacum incolunt non conquieuerunt, donec quod inchoatum erat omitteretur. Domus in hunc vsum extructa prospectum habebat in hortum Franciscanorum. Hinc illae lachrjonae. Te primos excetrae impetus feHciter sustinuisse vehementer gaudeo, nec dubito quin reHqua futm-a sint secundiora. Illud interim tibi prouidendum cen- 35 seo, vt dum aetas laborum est patiens, seponas quod commode senectutis alat ocium.
Ego si annos numerem, diu vixi ; si rationem ineam quantum temporis mihi lucta fu<er>it cum febribus, cum calculo, cum podagra, non diu vixi. Sed par est nos patienter ferre quicquid Hle supremus 40 Dominus nobis immiserit, cuius voluntati nemo potest resistere, quique solus nouit quid nobis expediat.
Quod me consolaris commemoratione clari nominis, nec apud posteros vnquam intermorituri, non ingratum est amicae voluntatis officium. At me nihil mouet ista gloria, nec soHcitus sum de posteri- 45 tatis applausu. Vnum iUud mihi curae cordique est, vt hinc Christo propitio emigrem.
Huc multi GaUi nobHes profugerant, hybernae proceUae metu, qui
28. vt om. Lond. 39. fuit M: correximus.
29. Tomaci] For the history see posed collected edition of his works.
Epp. 525 introd., 1237. 24^., 1558. 48. GaUi nobiles] Recalled by the
298-308. In his will of 1527 Erasmus Edict of Coucy; see Ep. 2983. 48n;
left to the CoUege a copy of the pro- cf. Epp. 3029, 3043, 3049. 155^.
216
LETTERS OF ERASMUS
[1535
reuocati sunt. Leo rugiet, inquit Propheta, quis non timebit ?
50 Similis terror dissimili de causa occupauit animos Anglorum. De quibusdam monachis sumptum est capitis supplicium, inter quos fuit quidam Brigittensis per humum tractus, mox suspensus, denique corde reuulso in quatuor sectus partes. Hic constans et verisimilis rumor est, vbi Rex cognouit Episcopum Roffensem a Paulo tertio
55 cooptatum in numerum CardinaHum, eo maturius productum e carcere truncasse capite. Sic ille dedit rubrum galerum. Thomam Morum iam pridem esse in carcere, facultatibus in regium fiscum redactis, nimis verum est. Ferebatur et is vltimo affectus supphcio, sed nondum certum habeo. Vtinam periculoso negocio se nunquam
60 admiscuisset, et causam theologicam cessisset theologis. Caeteri amici qui me subinde et literis et muneribus dignabantur, nunc metu nec scribunt nec mittimt quicquam, neque quicquam a quoquam recipiunt, quasi sub omni lapide dormiat scorpius.
Hic Pontifex videtur serio moUri concilium. At non video quo-
65 modo sit coiturum in tanta Principum ac regionum dissensione. Tota inferior Germania mire infecta est a retinctis: in superiore dissimulantur. Turmatim huc affluunt, quidam Italiam petunt. Caesar oppugnat Goletam. Mea sententia plus periculi est ab Ana- baptistis. Non arbitror Galliam ab hac colluuie prorsus esse liberam.
70 Sed mussant isthic formidine fustis. Scis Monasterium Vuestphaliae metropoHm expugnatum esse. Apud Amsterdamos periculosus tu- multus est in vrbe. Neque nescis, opinor, Viandalum conterraneum
49. Propheta] Amos. 3. 8.
50. Anglorum] For the perseeu- tions in England see Froude, Hist. of England ii, ch. 9.
52. Brigittensis]RichardRejTiolds, of the Bridgettine Syon College, Isle- worth. See Appendix xxvii. 235-8, where his name is given, under the form Reginaldus ; cf. Ep. 3056. 2on. On 31 May 1535 Ortiz reports to the Empress that 'Chapuys writes on 8 May that on that day were martyred three Carthusians, a monk of Monte Sion of the Order of St. Bridget, a very leamed man, and another priest' (Brewer viii. 786). On 20 Jime he supplements this by a further report, giving RejTiolds' name (viii. 904 ; cf. viii. 565-6; 609; 661; ix. 46, 100). More in his prison in the Tower with his daughter Margaret saw RejTiolds and his fellow martyrs led to execu- tion 'as bridegrooms to their mar- riage' (Roper's LAJe pp. 95-6, ed. 1817). Of Reynolds not much is known, except that he was educated at Cambridge, where he took his B.D. in 1513 ; at some time he was a mem- ber of Chrisfs College, and was per- haps a fellow of Corpus Christi in 15 10 — his bu'th may be presumed to fall in the last decade of the fifteenth
century. He enjoyed great repute for learning — he is said by Pole to have been the only English regular who knew the tliree tongues. See Pole, Pro Ecclesiasticae Vnitatis Defensione 103 vo. = Brewer x. 975 ; Foxe, Actes and Monuments, 1596, p. 976 b; Chaxmcy, Hist. Aliquot Martyrum, pp. 24 sqq. (Chaimcy, p. 22, seems to borrow from the Expositio Fidelis, Appendix xxvii, 236, the description of Reynolds as 'vir angelico vultu').
53-9. Hic constans . . . habeo] Quoted by Cochlaeus in Epistola Nicolai Pape i, 1536, fi. Cc iiii v<J.-Dd. For Erasmus' imcertainty about the fate of More and Fisher see Ep. 3037 introd.
63. sub omni] See Adag. 334.
68. Goletam] The siege lasted from 20 Jime to 14 July. For Erasmus' view that the Emperor would be better employed in Germany, and that there was danger from the French, see Ep. 3043. lo^n.
70. formidine fustis] Hor. Epp. 2. I. 154.
Monasterimn] See Epp. 2957, 3031, 303ia, 3041.
72. Viandalxma] He had died ante 25 Feb. 1535. SeeEp.1237.41n. Thenews had come from Goclenius, Ep. 2998. 52.
3048] TO BARTHOLOMEW LATOMUS 217
tuum Tornaci pestilentia sublatum esse, virum pulcre doctum, iam digamum ac liberorum aliquot parentem.
Prodit Concionator meus, vtinam bonis auibus. Nam mihi quidem 75 hoc argumentum nunquam arrisit. Festiuum est quod adfers de puellis, quae ioco nonnunquam recipiunt quod cum dolore coguntur reddere, optasque vt saepius ad eum iocer modum. Verum illud quoque nonnunquam euenit puellis, vt quod per lusum receperunt abortu cogantur eiicere, aut in ipso partu emori. Quorum posterius 80 metuebam, prius illud euenit. Nec est animus posthac ad istum iocari modum.
Nunc de meo statu accipe quod rideas. Hortatu Lodouici Beri, insignis theologi, scripseram Paulo tertio. Is priusquam resignaret epistolam, honorificentissime de me loquutus est. Quumque statuis- 85 set in futuram Synodum ahquot eruditos in CardinaHum ordinem allegere, propositum est et de Erasmo. Sed obiiciebantur impedi- menta, valetudo ad obeunda munia inutilis, ac census tenuis. Aiunt enim esse Senatusconsultum quo submouentur ab ea dignitate quibus annui reditus sunt infra tria ducatorum milia. Nunc hoc agunt vt 90 me onerent praeposituris, vt hinc iusto censu parato doner purpureo galero. Feh aiunt crocoton. Est Romae quidam amicus, qui hoc praecipue moHtur, frustra monitus, non vnis meis Hteris, me nec sacerdotia nec pensiones morari, hominem T^/xepojStov, et indies mor- tem expectantem, nonnunquam et exoptantem, tam dii"i sunt inter- 95 dum cruciatus. Vix tutum est e cubiculo proferre pedem, ac ne prospectus quidem asini tutus est. Corpusculum hoc rarum ac tenue nullam fert auram nisi coctam. Et sic afifectum huc volunt protru- dere vt ambiam praeposituras et galeros. Mihi tamen interim gratis- simus est summi Pontificis et error de me et aflfectus erga me. 100
Sed verbosior sum quam destinaram. Epistolae tuae prolixiori facile ignoscam, si culpam istam frequenter iteres. Puer quem tibi commendaram vbi viuat scire cupio. Rogo vt iUum interdum aman- ter appeUes. Habet patrem virum humanissimum, ipse probae indoHs. Bene vale. 105
Basileae xxiiii. die Augusti. m.d.xxxv.
301430493066 To Peter TomczKi.
De Puritate p. 63. Basle.
N. p, 1093: Lond. xxvii. 25: LB. 1287. 31 August 1535.
DES. EEASMVS ROTEROD. R. D. PETRO TOMICIO, EPISCOPO CRACO- VIENSI, REGNI POLONIAE VICECANCELLARIO S. D.
Tantvm habent eruditionis et eloquentiae Hterae tuae, Praesul 3048. 80. reiicere N. 3049. tit. r. d. om.N •.b.egni . . . cancellaeio om. N.
3048. 75. Prodit] See Ep. 3036. 172.
77. ioco] Erasmus is siifficiently amicus] Gumppenberg ; see Epp.
pleased with the witticism to use it 2993, 3007. ^in.
as his own when writing to Tomiczki 97. prospectus . . . asini] ovov
(Ep. 3049. 47). napdKviln.s. See Zenob. 5. 39, Apuleiios
84. scripseram] Ep. 2988. Met. 9. 42, L. and S. s.v. iTapa.Kvipis.
92. FeU . . . crocoton] See Adag.
218 • LETTERS OF ERASMUS [1535
ornatissime, vt me prorsus a rescribendo deterreant. Sed eaedem rursus tantam prae se ferunt humanitatem vt non verear illis vel ex tempore respondere. Quod mihi pene perpetuum est, itaque
5 multum citoque scribendo didici male scribere.
Quod tuam amplitudinem veneror ac diligo, nihil mihi debetur gratiae, Scjrthis omnibus immanior futurus, si virum tot eximiis virtutibus praeditum, et tam egregiis fortunae ornamentis, tam singulari modestia, non toto pectore amarem. Tuum in me fauorem,
10 meamque erga te reuerentiam, amicitiam vocas, aut te multum deiiciens aut me multum erigens. Milii vero abunde magnificum est, inter tuos cHentulos annumerari. Eiusdem modestiae est, quod omnia tua cum meis confers. Formica camelus, aiunt Graecorum Prouerbia. Nec confers modo, verum etiam in iis quae sunt prae-
15 cipua priores tribuis Erasmo. Vtinam e lucubrationibus meis aliquid vtiHtatis accedat: praesertim ad pietatem. De nominis immortali- tate non sum anxius, tametsi non est boni viri famam negligere. Sed varia sunt hominum iudicia ; tum hoc seculo, quid, obsecro, tur- bulentius ? In eodem choro quam dissonae voces ! quam non congrui
20 motus ! vt qui veHt hisce temporibus aHquid in lucem aedere, nuUo pacto vitare queat, quin se exponat multorum Hnguis confodiendum ; vt, iuxta PauH sententiam, per gloriam et ignominiam, per infamiam et bonam famam, necesse sit ad id quod rectum est pertendere. Si oHm scissem quid sit celebre nomen, summa vi fuissem adnixus ne
25 quis praeter domesticos nouisset Erasmum ; nmic frustra mihi placet illud Epicuri Aa^e ^iwoag. Sed quando haec est Epimethei prudentia, sero sapiens, quod vnum superest, huc toto pectore incumbo vt Christo propicio hinc emigrem.
Ab his laboribus, in quibus credis me Hbenter versari, iamdudum
30 animus gestit discedere. Sed partim me retrahit necessitas, partim reuocat flagitatorum improbitas. Necessitas cogit vt mea quae fere sunt extemporaHa, ac citra iustam curam praecipitata, sub incudem reuocem, quando typographos cohibere non possum quin subinde meas ineptias excudant, etiam puero lusas. Interdum et aHenas meo
35 nomine euulgant luceUi gratia. Flagitatorum duplex est genus. Quidam vrgent priuato affectu, velut typographi, qui lucri gratia quaerunt nouos Hbros. Sunt alu quidam qui de me bene meriti postulant argumentum quod existimant Reipub. profuturum: aut si nihil sunt meriti, ea sunt autoritate vt rogando cogant. Huius
40 ordinis sunt, HbeUus De misericordia Domini, ad Christophorum Episcopum BasUiensem, Commentarius in Psalmum quendam ad Episcopum Lincolniensem, alter item ad Turzonem Episcopum Olmucensem ; duo praeterea HbelH, alter De symbolo fidei, ad comi- tem VuUtiseriae, alter De morte Christiana. Sed acrius vrgent, qui
45 ex promissis velut obsignatis tabuHs mecum agunt. Huius ordinis
2. scribendo N.
13. Formica] See Adag. 447. Psalms, 4 and 85 (see Epp. 1535,
22. Pauli] 2 Cor. 6. 8. 2017); to Turzo he dedicated the
26. EpLmethei] See Adag. 30, 31. commentary on Ps. 38 (Ep. 2608).
40. De misericordia] See Ep. 1474. 43-4- ad comitem Vuiltiseriae] See
41. Psalmum] Erasmus dedicated Epp. 2772 and 2884. to Longlond commentaries on two
3049] TO PETER TOMICZKI 219
quum alia quaedam sunt, tum est Ecclesiastes ; quem nunc damus serio non serio promissum, idem passi quod solet quibusdampueUis accidere, quae per lusum recipiunt, quod cum dolore coguntur reddere. Quis sit operis genius futurus nescio, meus certe genius a nullo argumento magis abhorruit. Malui tamen hanc aleam iacere quam malae fidei 50 sponsor videri. Sed quid mei labores sunt ad tuam industriam, qui doctrina, consOiis, integritate, gratia, prudentia, autoritate, de Rege, regno, et ecclesiis Poloniae, tam praeclare summo cum omnium applausu mereris ? lam vt aetas conueniat, multum tamen interest inter senectutem omni dignitatis genere florentem, et inter marcidam 55 omnibusque inuidiae tehs expositam, ne dicam Ittttov vel ovov potius
Si nouus annus tuam amphtudinem pristino vigori restituit, est vnde Christo gratias agamus. Me vero vsque ad idus Maias inclemen- tissime tractauit, adeo vt cruciatuum pene iugium taedio coelum 60 mutarim (nam in morbis deploratis medici solent ad hanc sacram ancoram confugere), si quod forte mah leuamen inuenirem, aut certe morte finem dolorum adipiscerer. Basileam arcera muHebri vectus sum, cuius vrbis nec incelebris nec inamenae hospitio compluribus annis sum vsus. Atque ibi in spem reditus mei erat extructum 65 cubiculum in gratiam meam, quale mihi sciebant esse commodum. Tum erat excudendus Ecclesiastes, qui multis locis hiulcus et in- choatus vix potuisset absolui, nisi praesens adfuissem. Hanc ciuita- tem quam ante annos fere septem subturbulentam rehqueram, bene tranquillam reperi, et ad sobrios mores pulcre compositam. lam 70 non me fugiunt diuersae hominum sententiae, animique phirimorum ad male suspicandum aequo proniores. Verum arbitror me tum aetate, tum vsu rerum, tum eruditione quantulacunque huc per- uenisse vt mihi tutum sit quouis loco viuere.
Nec tamen hoc animo prorepsi e nido vt Basileae sedem perpetuam 75 figerem, nisi vrgeret mexpugnabilis necessitas. Verum hic erat ani- mus vt, si parum succederet audacia, Friburgum m aedes meas, quas iUic sat splendidas emeram, et ad vsum meum diligenter appararam, commodaque supellectile instruxeram, me reciperem. Sin succederet coeh mutatio, hinc vel in Brabantiam vel in Burgundiam cogitabam. 80 In Brabantiam, praeter aha multa, inuitat aula Caesaris et paratum salarium, si redeam. Besontino Senatui simul et clero me pridem, quum illuc commigrare statuissem, Carohis Caesar hteris suis non indihgenter commendauit; et absque vinis Burgundiacis ihco peri- chtor. Contemni poterat, quod non nisi magno huc aduehuntur, nisi 85 magna ex parte a furacibus am'igis exhausta, aut admixtu corrupta, ad nos venirent. Friburgi Vniuersitas est (vt vocant) cum primis
54. merearis N. 60. cruciatuum MN^: cruciatum N^ Lond.
47. puellis] Cf. Ep. 3048, mate of the town as a possible cause
56-7. ovov . . . yrjpas} See Adag. of his bad health in 1535.
1713. 80. vel in Brabantiam vel in Bur-
60-1. coelummutarimJCf. Ep.3025. gundiam] See Ep. 3062. ^n.
i8n. In VZE. 72, p. 199, Vighus as- 82. si redeam] For the residence
signs the clLmate as Erasmus' reason qualification attached to the pension,
for leaving Freiburg; the Freiburg see Ep. 1434. 7-10.
cUmate, he says, killed Zasius. In clero] See Ep. 2733. 9.
Ep. 3054 Erasmus mentions the ch- 83. Uteris] Ep. 2553.
220 LETTERS OF ERASMUS [1535
celebris et omni studiorum genere satis florens ; nec illibenter viue- bam in ditione Regis Ferdinandi, cuius haud vulgarem in me fauorem
90 multis argumentis sum expertus. Sed eius loci coelum mihi semper visum est meo corpusculo parum amicum, atque ipsa etiam domus, quamuis elegans, nonnihil suspecta fuit. Hic aliquanto minus male habeo: nam bene habendi spes omnis adempta est, in hac quidem vita. Siquidem a puero fui delicati corpuscuh, rarissimaeque (vt
95 medici loquuntur) texturae, eoque coeli iniuria facilius oflfendebar. Sed vigor aetatis partim neghgebat, partim vincebat haec incom- moda. Nunc posteaquam non labores tantum, sed multo magis tot letales calculorum nixus, et his succedentes articulorum diri crucia- tus, absumpto corpore praeter cutem et ossa nihil reHquerunt, con-
100 sentaneum est vt indies corpusculo magis ac magis attenuato faciKus offendar aurae incommodis. Sic plane fio coelestis vt ad omnem coeli habitum peius aut commodius habeam. Sed leuius feruntur mala quae non possunt esse diutina. Maiorem in modum me delectauit, quod erudite iuxta et apposite adfers de Roscio Comoedo, qui cum
105 aetate mutauit tibiarum modos. Verum vtinam ego ahqua saltem ex parte id essem in ecclesia, quod Roscius fuit in theatro. Attamen quod illi persuasit ratio, me docuit necessitas. Illud inter nos diuer- sum. Tui te reuocant a laboribus, vt reipublicae, cui prodes pluri- mum, possis quam diutissime prodesse. At mei me recusantem ac
iio detrectantem ad labores subinde nouos protrudunt. Vtcunque haec
habent, admonitio tua, vel potius consolatio, mihi fuit multo gratis-
sima, atque illud efficiet vt posthac maiorem habiturus sim valetu-
dinis rationem ; et quicquid erit molestiarum, aequiore feram animo.
De Hieroslao a Lasco grata nuncias : nam huc nescio quae rumoris
115 aura pertulerat, eum cum duce Grittio fuisse capite truncatum. De Caesaris victorus multa tum scribuntur, tum vulgo iactantur, quae non arbitror omnia dve/xoiAia, vt Homerice loquar. Populus Caesareae ditionis multis in locis accensis pyris testatur gaudium publicum. Idem factum est Romae. Pontifex tamen negauit se id
120 facturum, nisi CaroU Hteris ad ipsum seriptis factus esset certior. Guletam, vetustae Carthaginis ruinas, expugnatam rumor est con- stans, et puto verum esse. Caetera dubia sunt. Hic nihil est quod scribam laeti. Pestilentia scintillat in multis Germaniae ciuitatibus. Oppidum VuestphaHae Monasterium, quod occuparant retincti, vi
125 expugnatum est, animaduersum in omnes qui duodecimum excesse- rant annum. Ea lues nonnihil compressa est verius quam extincta. Ex HoUandia Anabaptistae turmatim in has regiones affluunt, nec dissimulant suam professionem ; feruntur ac dissimulantur, si nihil moueant tumultus. Quorsum haec euasura sint, Dominus nouit.
130 Corda Regum in manu Dei sunt, precorque vt quae Carokis noster gerit Christo prosperante feHciter cedant. Multorum tamen sententia non minus operaeprecium fecisset, si Germaniam inferiorem ab istis pestibus defendisset quam expugnando Guletam, Neque enim res
iig. Se .^'^: sed Af . 121. expugnebt&m scripsimus : eicpugn&tas M .
115. Grittio] See Ep. 2971. 4111. see Ep. 3043. 107.
122. puto verum] For Erasmus' 124. Monasteriura] See Ep. 3043.
scepticism about reports from Africa logn.
3049] TO PETER TOmCZKI 221
iam intra Xoyofxaxi^a-s consistit. Sed ferro et sanguine grassantur hl^a<f)OL. Insidiis. dolis ac vi ciuitates occupant, caede ac violentia 135 inuitos ad suam sectam adigunt, creant nouos reges ac reginas, condunt nouas leges pro sua libidine.
Ante mensem Reuerendus D. loannes Faber Episcopus Viennensis, Regis Ferdinandi consOiarius, ad me scripsit, a Turca venisse ora- torem ad Ferdinandum, ac paulo post alterum, item a Vayuoda: 140 nondum esse certum, sed suspicari se agi de pace, ad quam Rex est propensissimus : et sapit, in hoc Germanicarum et Vngaricarum rerum statu. Nihil habet haec aetas eo Principe sanctius aut huma- nius ; dabit ilh, spero, Dominus ahquando fortunam virtutibus parem, vt rebus humanis quantum prodesse cupit tantum et possit. Lant- 145 grauium Hessiae, qui ducem Vuirtenbergensem in suam ditionem reposuit, honorificentissime excepisse dicitur. Circiter Idus Augusti duae sorores, Maria quondam Vngariae Regina, et Regina Galliae, parabant coUoquium Cameraci. Videbimus quid ille pariat sena- tulus ; vtinam salubriora decernat quam ille quondam Romae, cui 150 praesidebat mater HeUogabali. Hyeme superiore Lutetiae saeuitum est acriter in quosdam, qui magnos excitarunt tumultus, ipsi etiam Regi minitantes, ni desisteret persequi verbum Dei (sic enim illi loquuntur), schedis passim affixis ad ipsum etiam conclaue regium. Vario supphciorum genere extincti sunt apud Parisios ferme viginti 155 quatuor. Pkirimi metu profugerunt, inter quos non pauci nobiles. Eorum ahquot Rex, iam factus mitior, reuocauit, redditis facultatibus, et permisso (vt narrant) dogmatum arbitrio, modo ne petant Regni statum. Huius moderationis autorem narrant fuisse Regem AngHae, et Pauhim tertium. In Angha quid acciderit Episcopo RofiFensi, ac 160 Thomae Moro, quo hominum iugo nunquam habuit Angha quicquam sanctius aut mehus, ex fragmento epistolae quod ad te mitto cogno- sces. In Moro mihi videor extinctus, adeo /xta '/'ux^ iuxta P^rtha- goram duobus erat. Sed hi sunt rerum humanarum aestus.
Verum his seriis nimium onero te. Nunc audi quod rideas. Paulo 165 tertio visum est in futuram Synodum creare Cardinales ahquot, in- signiter eruditos, inter quos propositus est et Erasmus, Kopxopos ^aaiv iv Xaxdvotg. Sed obstabant, quum aha quaedam, tum vero praecipue census nimium tenuis : praeterea senectus, ac valetudo parum vtihs obeundis ecclesiae negocus. Itaque nunc magno ambitu agitur, vt 170 me praeposituris onerent, reclamantem ac manibus pedibusque re- cusantem, ac perpetuo etiam recusaturum. Ego animalculum rjij.ep6- ^iov nunc suscipiam certamen cum ociosis, violentis et opulentis
138. Faber] Ep. 3017. 162. fragmento] No doubt the por-
146. Vuirtenbergensem] See Ep. tion of Goclenius' letter of 15 Aug.
2917. 5in. printed in 1536 by Cochlaeus (Ep.
149. Cameraci] For this meeting 3037 introd.). see Ep. 3037. 76n. 166. visum est] At the creation of
151. mater Hehogabah] Julia Soe- 21 May 1535. For the cardinalates
mias ; she presided over the Senate, conferred in May, cf. Ep. 3047. ^on. the first example of a woman sitting 167. Kopxopos'^ See Zenob. 4. 57:
in parhament ? KopxoposrieXoiTowTJatoKf^aalvelvaiXdxcivov
155. supphciormn] For these, and rt twv evTeXuiv Blo Kal ri Trapoifila. Cf.
for the amnesty to the fugitives, see Schol. Aristoph. Vesp. 234. Ep. 2983. 48n.
222 LETTERS OF ERASMUS [1535
competitoribus, vt diues moriar ? Breue Pontificis ad te mitto, cuius
175 animum lubens amplector. Bos clitellas non recipiam. RofiFensi Episcopo galerus Cardinalitius exhibitus est in carcere, sed ille iam mori decreuerat.
Regi vestro pro sua prudentia pacis amantissimo precor omnia prospera: dignus erat vicinis commodioribus. Munus tuae benigni-
180 tatis nec expetitum nec expectatum bona fide redditum est. Tam docta tamque amica epistola, etiam si venisset aSoipo?, amplissimi muneris instar erat futura. Nec vlla vnquam ad me tua venit epistola quae non plurimum solatii praestarit animo meo. Magiae studiosi narrant hoc esse peculiare malis spiritibus, vt terrorem ac taedium
185 adferant: bonis, vt gaudium et alacritatem. Nihil igitur mirum, si tua scripta sic exhilarant, sic discutiunt omnem moerorem, quum a spiritu optimo vereque Christiano proficiscantur. Ecclesiastae volumen lubens ad te misissem, si quis voluisset sarcinam recipere ; per negociatores isthuc perferetiu". Quoniam elegantia cum tuis
190 hteris paria facere non potui, quod eloquentia diminutum est loquaci- tate pensaui. Dominus R. ampHtudinem tuam diu nobis seruet incolumem.
Datum Basileae pridie Calen. Sept. m.d.xxxv.
3050. From John Cholee.
Leipzig MS. Augsbvirg.
EE. 227. 31 August 1535.
[An original letter, autograph throngliout.]
S. P. T>. Sciebam Ambrosii Gumppenbergii studia non admodum grata tibi futura, idque illi iam pridem non obscure subindicaueram. Sed nie sibi persuaserat se mentem et animum tuum longe explora- tiorem habere. Ego vero illi cessi, subdubitans ne tu fortassis mu-
5 tasses consilium. Rupihus proximis suis significauit mihi pontificem tibi contuhsse preposituram Dauentriensem, non sine consiho tibi fauentium, quod ea tibi commodior futura videretur, asserens se tibi per htteras gratulatum fuisse. Ego autem summopere gaudeo, si quid tibi commodi contigit ; sin ahter tibi euenit, doleo. Scio sane
10 te hos fumos non captare, eoque minus desiderare. Sed Gumppen- bergius vehementi ingenio et irrequieto est animo praeditus, tam mihi intus et in cute notus est vt vix eque alteri. lam pridem olfeci quo iUius erga te studia tendant, idque ahas apud te non dissimu- laui. Non est quod tantum studeat Erasmo, sed magis res agit ille
15 suas. Id si expenderis accuratius, facile deprehendes me falsa opinione non faUi.
3050. 8. EE.: gaudio MS. 12. EE.: altero MS.
3049. 174. Breue] Ep. 3033. 3050. i. studia] For Erasmus' im-
175. Bos clitellas] Cf. Hor. Ep. 1. patience with Giunppenberg see Ep.
14. 43. 3007-
179. vicinis] The Muscovites: see 8. Htteras] Not extant: it can
Epp. 3014, 3020. hardly be Ep. 3007 or the earlier
187. Ecclesiastae] The first clear letter mentioned there. indication of the date of ijubhcation; 12. intus . . . notus] See Persius 3.
see Ep. 3036 introd. 30.
3050] FROM JOHN CHOLER 223
R. episcopo Christophoro primum significaui te sibi Ecclesiasten tuum dedicasse: scio illi gratissimum futurum. Maluissem id ore coram referre illi, sed domi vinctus teneor: iniectae sunt mihi com- pedes, boiae, pedicae, numellae, tortores accerrimi, qui me dies iam 20 fere quindecim excruciant. Sed spero me propediem euasurum atque euolaturum etiam. Diuexauit me podagra, dum nuntius meus apud te fuit. Pridie incessum denuo auspicatus sum, quum antea Ponti- ficum more sella vectarer.
Responsionem tuam mihi dicatam gratissimam habeo. Debeo 25 idcirco Gilberto tuo phmmum, qui hoc vt faceres tibi suggessit. Ciirabo vt ex aere iUius me hberem. Id mihi dificile non erit, modo certum nactus fuero nuntium qui ad vos proficiscatur. Nam quod ad te pertinet, non video qua ratione pro tanto tuo erga me amore et studio sim satisfacturus. Superant merita facile tua meas facul- 30 tates et faciunt vt non sim sohiendo. Proximum est \^ faciam quod facere solent mala nomina, fugiam aut cedam bonis. Sed magis me in seruitutem prorsus tibi dabo, vt quando vsu tuus iam pridem esse ceperim, nunc iure et lege tibi sim mancipatus totus, vt hceat tibi vel de capite meo statuere quid vehs. Nam si onmes tibi facultates 35 meas dedero (quibus tu minime eges), non tibi tamen satisfecisse videbor, quamuis et omnia mea tua sint, et esse necessum est.
Paumgartnerus secessit ob pestis suspitionem: ei htteras tuas et praeces <h)orarias transmisi. Xescio an hoc nuntio ab eo litteras sis susceptiu"us : certe indicaui ilh adesse nuntium qui Friburgum 40 iturus sit, et ob id himc per diem retineo, si forte ad te vellet scribere.
Caesar recepta in potestatem Africa et potitus msigni victoria contra Barbaros in Ciciham rediisse dicitur, rehcta tamen classe et exercitu in Africa, cui et suplementum addidit nouum mihtum Ger- manorum. Destmauit quoque (vt ferunt) comeatum. Quorsum 45 autem tantas copias destinaturus sit, adhuc in incerto est apud nos. Ahqui putant in Thraciam, ahi in Aegyptum, noimulh in Syriam. Sed euentus breui ostendet, quid in animo Caesar versauerit hactenus.
Litteras tuas Gumppenbergio et legato Lusitano continuo ad Vrbem destmaui: cito peruenient. 50
Lucas Rem, qui et ipse secesserat ob pestem, pridie hic nuntiatus fuit mortuus, sed vanum comperi. Litteras tuas comniisi Patauium
21. EE. : fer§ MS. 22—3. meus . . .tean tuus . . . me legendum?
26. EE. : subiessit MS.
17. primum] As a preliminary to De Ben. 5. 22. i). the delivery of the book ; of which 38. litteras . . . 39. litteras . . . 49.
copies could not yet have reached Litteras . . . 52. Litteras] Xeither
Augsburg (see Ep. 3036 introd.). Erasmus' letter to John Paungartner,
19. domi . . . teneor] In Ep. 3095 nor Paungartner's replj^, nor the let-
Erasmus writes to Cognatus that he ters forwarded to Rome (for Gimip-
has received a letter from Choler, full penberg and Martinus Portogallus)
of complaint of his sufEerings from the and to Padua have been preser\'ed. gout. If this be the present letter, it 39. praeces] The volume Preca-
would seem that it cannot have tiones aliquot nouae, issued in the
reached Erasmus before the middle spring, with a dedication (Ep. 2994)
of October (whenCognatusleft Basle). to David Paungartner.
25. Responsionem] The rejoinder 49. legato Lusitano] Martinus Por-
to Cursius, Ep. 3032. togallus; see Epp. 3047. 47^, 3052.
32. nomina] 'Debtors' (as Seneca, 51. Rem] See Ep. 2987. in.
224 LETTERS OF ERASMUS [1535
destinandas. Postremo opto te perpetuo incolumem, Erasme, domine colendissime. Vale. 55 Data raptim Augustae, die vltima Augusti 1535.
Agnoscis mancipatissimum tuum Cholerum.
D. Erasmo Roterodamo theologo detur. Basileae.
3051. From Boniface Amerbach.
Breslau MS. Rehd. 254. 8. Freiburg.
EE^. 134. ■ I September 1535.
[An original letter, autograph throughout, obviously written when Boniface had gone to Freiburg to arrange for the dispatch of Erasmus' library to him at Basle. The decision to move Erasmus' goods may have been prompted by the fire recorded in Ep. 3045. The bulk of the furniture seems to have been sold in Freiburg (Ep. 3059).]
S. P. Clariss. Domine Erasme, quia plurimum metuebamus, ne res tuas istuc transmittendas quadrige a<b> Hieronymo conductae caperent aut ferre possent, commodum in Tribelmannum incidimus, cui vas et scrinium plena Hbris beneque (vt putamus) compecta 5 commisimus, et praeterea vasculum, in quo zacchari metae. Bene vale.
Calendis Septembr., Friburgi, Armo 1535.
Conuenimus cum Tribellmanno vt mercedis nomine decem et septem baczones soluantur. Videtur hoc nimium non esse, nisi tu 10 diuersum putes.
Tuus ex animo Bonifacius Amerbachius.
D<omi>n<(o> Erasmo Roterodamo, verae theologiae ac omnium bonarum discipHnarum decori, patrono optimo.
303730523j,gj TO CONRAD GOCLENIUS.
Vita Erasmi p. 132. Basle.
O^. p. 276: Lond. XXX. 70: LB. 1288. 2 September 1535.
ERASMVS ROTERODAMVS VTRIVSQVE LITTERATVRAE DOCTISSIMO CONRADO GOCLENIO S. P.
Balthasar Austriacus tuus discipulus affirmat se proprium famu- lum missurum Louanium. Ei commisi Hteras ad te et ad lodocum
3052. TIT. VTRrV^SQUE . . . DOCTISSIMO 0': M. O^.
3051. I. ne] For vt. Brabant. The book seems to have
2. Hieronymo] Jerome Froben. been packed with his own copy; and
3. Tribelmannum] For this carrier his own he handed as a gift to Gocle- see Ep. 2554. in. nius, who supposed himself to owe
3052. I. Balthasar] Of Balthasar the Precationes also to him. The of Kieueringhen we know not much mistake was discovered by Levinus, more than is given in this letter and but not imtil Paimgartner had re- in Epp. 3061, 3111. From Ep. 3111 turned to Germany. Meanwhile, Go- it would appear that he carried, with clenius had given the book to a friend. this letter, an elaborately bound copy The name of Balthasar a Kieuerin- of the Precationes aliquot nouae, to be ghenismentionedinthe/iinemriaTrta dehvered through Levinus to Paun- of Vighus' friend, the poet loannes gartner, who was at the court of Secundus; Leiden, 1618, p. 18 —
3052]
TO CONRAD GOCLENIUS
225
Sasboutum, apertas ; vt (si videtur) cures ad illuin perferendas. Illud ne te fugiat, Cannium nihilo esse sinceriorem Hagio furioso. Quicquid veneni hauserat ex AJardo, in sinum huius effudit, aspis 5 viperae. Idem fecit scurrae Polyphemo. Miror vnde aut quo Can- nius, quum isthac faceret iter. Hagii colloquio et Quirinus Talesius infectus est, et vicissim suum virus in huius sinum effudit. Nihil enim reticuit Hagius, nec posset. Suspicor quod et Gandaui Carohim Vtenhouium ahenarit. Nihil enim scribit, solitus crebro me Ktteris 10 appellare. Delphus nihil ad me scripsit, nec puto illum esse syncero in me animo: quemadmodum nec Morillonum — ex quo repetiit Hispanias, verbum ad me non scripsit.
Hic paulo mehus habeo. Itaque fortassis hybernabo, proximo vere, volente Deo, Burgundiam vicinam petiturus. Quod tibi nar- 15 rauit Theobaldus de pensionibus per Bodyllum ad me missis, puta ave/xciAiov eivai. Mitto epistolam ad Sasboutum apertam vt, si vide- tur, iUi transmittas. Bene vale.
Placet Lambertus, quem misisti, iam alterum eram nactus, Ant- uerpiensem. Tres habebo, donec Gilbertus abeat, iam factus Canoni- 20 cus. Cum neutro famulorum nouorum pactus sum. Si opus eo quem commendas, significabo. Pro officio tuo habeo gratiam. Est Friburgi
Secvindus dined with him and loachim PoUtes in Paris, 19 March 1532, and on the next day with the same two, B. Latomus, and J. Swerts. Writing to Boniface Amerbach on 21 Sept. 1535, Zasius reports that the faeulty (of law, in Freiburg) are sending back the 'consihum D. Baronis de Kien- ringen (vel Rhieringen) elaboratum'. Amerbach is asked to transmit it to Kienringen. On 15 Oct. 1535 he re- ports to Boniface that the ' consiHiun ' has gone amiss, 'praesertim in hono- rario distribuendo ' (ZE. pp. 245—6). What the scheme, or 'consiHum', was does not appear. But it seems likely that Zasius' Baro de Kienringen is one and the same person with Gocle- nius' Balthasar de Kieueringhen ; and that it is for assistance in forwarding the consilium that Goclenius thanks Erasmus in Ep. 3061.
3. Sasboutum] The letter is not extant; in 11. 17-18 Erasmus repeats his instructions about it, by a lapse of memory.
16. Bodyllum] Bedill in fact wrote on 14 Sept. (Ep. 3658) confirmingwhat Erasmus had already known, or be- lieved, namely, that the vicar of Aldington was unable to pay because his goods had been confiscated, and that the holder of the other English living denied liability. He notified him of gifts of £6. 135. ^d. from Cranmer, 20 angels from Cromwell, £5 from Longlond (Ep. 3058 ; cf. Epp. 3107-8).
452.U Q
19. Lambertus] Lambert Coomans. From particulars collected, partly from unspecified manuscript sources, by P. F. X. de Ram (Bulletin de VAcademie Royale des Sciences et Belles Lettres, 1842, ix^, pp. 437-46), it would appear that he was born at Turnhout, and that he was for some years secre- tary to Card. William van Encken- voirt, whom he accompanied to Rome, remaining in his service tmtil the CardinaFs death in 1534. In 1559 he was dean of the 'collegiale' of Turn- hout; where he died in 1583. He was sent to Erasmus by Goclenius, on the recommendation of Andrew Gennep (Ep. 3037) : the natm-al inference from Goplenius' letter is that Lambert was at the time in Louvain (de Ram's ac- count is not consistent with this). Goclenius speaks of him as having had long and faithful service 'apud quen- dam senem' — this is an odd way of speaking of the Cardinal, and it sug- gests that Goclenius did not in fact know Lamberfs history very pre- cisely at tlie time of writing. Lambert seems to have remained with Eras- mus until his death — according to tradition, Erasmus died in his arms (de Ram, op. cit., p. 438). Under Erasmus' will he received a legacy of 200goldfiorin8(Appendixxxv. 19-20). alterum] We do not know who this was. See, however, Ep. 31 15.
21-2. quem commendas] The 'ado- lescens quidam Hollandus' spoken of in Ep. 3037. 28-30.
226 LETTERS OF ERASMUS [1535
quidam fucatus amicus, per quem non licuit nec famulam nec famu- lum habere frugi. Eius nomen tibi prodam alias, vt caueas. Nam 25 post ntmdinas forte mittam proprium nuncium.
Aleander denuo emisit librum furiosum sub nomine Doleti: quo
et Morum, quem acceperat esse in carcere, vlciscitur, et Villenoua-
num mendicum mortuum. Facit imperiosum Morum timide loquen-
tem. Furia Romae subomauit Cursium, qui scripsit in me. Excuditur
30 nescio quid Mediolani.
Romanenses velim nolim pertendunt me censu onerare, quo mox
fiam Cardinalis : nam id serio fuit agitatum. Pontifex est mire pro-
pensus in me, et sex Cardinales cum oratore Lusitaniae sedulo
moliuntur. At ego scripsi, me nec sacerdotia nec pensiones receptu-
35 rum. Breue Pontificis ad te mitto. Vale.
Postridie Cal. Sept. 1535.
Saluta Rescium, et Hebreae linguae Professorem. Balthasar a Khieueringe, tuus discipulus, apud me fuit. Visus est iuuenis per- humanus, ac bene Latinus, tuique amantissimus.
3053. From Cornelius Geaphetjs.
Breslau MS. Rehd. 254. 78. Antwerp.
EE2, 135. 2 September 1535.
[An original letter, autograph throughout; the address-sheet is missing. The date is conjBrmed by comparison with Ep. 3067, in which the letter is mentioned. Erasmus had seen Herbom's book (or at least some sheets of it) in Jan. 1534 (Epp. 2896. I2n, 2898. i^n, 2899); and it is difficult to know why he should now be wanting a copy of a work of which he had laboured to have all copies destroyed. On the other hand, the concluding paragraphs of Ep. 3100 show that, as late as Feb. 1536, he was still angry about Herbom's book.]
S. P. Librum Nicolai Herboni ad te mitto, optime Erasme. Hillenio ob eundem nihil mali factum est, tametsi id metuerit. Hic
3052. 24. vt O^: et O^. 29. subordinauit O^. 35. Iterum vale 0*.
3052. 23. amicus] Possibly Glare- both here and in his Responsio 359n
anus, see Epp. 3054. 13-17; 3055. he plainly attributes to the influence
But the hst of Erasmus' false friends of Aleander.
in this letter — Cannius, Utenhove, 27-8. Villenouanimi] Villanouanus
Quirinus Hagius, Quirinus Talesius, and More are the interlocutors in
Pol^rphemus, Alard, Dilft, Morillon — Dolefs Dialogue. Simon Villanoua-
is impressive ; the product perhaps of nus, 1495-1530, had been Dolefs
the diseased imagination of a very admired teacher and friend in Padua,
sick man. Goclenius in his reply (Ep. where he had become, on the death
3061) has no difficulty in exculpating of Longohus, the principal professor
some of them: Dilft has been seriously of Latin. Though a Belgian by birth
ill; Carmius and Quirinus Hagius, so (bom probably at Neufville in Hain-
far from plotting together, are not on ault), it seems hkely that he is one
speaking terms; Cannius' mysterious and the same with 'le docte Villo-
visit is due to the fact that he has nouanus Fran^ois' of Rabelais (iii.
managed to secure a few months' 13). See Christie, Etienne Dolet, 1880,
hohday from the charge of his con- pp. 28-35.
vent. 30. nescio quid] Probably the Bel-
26. denuo] The Dialogus. When he lum Ciuile ; see Ep. 3064, introd.
calls this a new effort of Aleander's, 33. oratore] Martinus Portogallus;
Erasmus is perhaps reckoning Scah- see Epp. 3047. 47^, 3050.
ger's Oration as Aleander's first 35. Breue] Ep. 3033.
offence in this kind ; but he may be 36. Professorem] Balenus. thinking of Cursius' Defensio, which
3053] FROM CORNELIUS GRAPHEUS 227
liber rursum Luteciae fertur impressus esse atque a monachis mire distrahi. Herbornius diem obiit, idque (vt ferunt) in Sabaudis.
loannem Clauthum mihi commendauit miris praeconiis D. loannes 5 Huysman, ohm pastor maioris ecclesiae Antuerp<(iensis>, nunc An- gien<(sis> ecclesiae prefectus, vir vndique ab omnibus optimus iudi- catus. Eius epistolam sua ipsius manu perscriptam ad te mitto. Scripsit et alteram eiusdem argumenti, sed multo prohxiorem, quae mihi non est ad manum (seposui enim nescio vbi), in qua multis 10 speciosissimis quidem coloribus ita depingit mihi Clauthum vt nemo non ardentissime sibi deposcat talem famulum. Itaque nihil Liuino, de quo suspicaris, imputandum est (qui, cum nuper in aula essem, nihil non honorificentissime loquebatiu* de Erasmo), neque mihi, qui hominis tantopere commendantis autoritati facile credidi ; non enim 15 per epistolas tantum, sed etiam coram multis verbis in Clauthi com- mendationem mecum egit. Neque commendanti forte quidpiam im- putandum est. Nam potest fieri vt plane ignorauerit ilhim (vti scribis) omnibus sectis fauere ; nam ostendi cum ilh tum etiam Clautho tuas hteras, quibus mihi indicas te nolle quemuis qui ahcui 20 sectae esset addictus. Talem vero se apud me, ac itidem forte apud iUum, simulauit Clauthus.
Mi Erasme, quantum ad me attinet, tibi persuasum habeas veHm me semper eum et esse et fore erga te quem et semper fuisse haud ignoras. Quod haec ad hteras tuas tardiuscule responderim, hber 25 Herborni fuit in causa, quem difficile tandem per amicum quempiam nancisci potui, propterea quod hic neque prostat neque diuendi potest, facta per reginam prohibitione.
Vale, Erasme mihi prae caeteris omnibus multo chariss., idque tibi ex animo dictum credas vehm. 30
Antuerpiae, postridie Calendas Septemb. m.d.xxxv.
C. Grapheus.
30543055 To Henry Glareanus.
H. Schreiber, H. L. Glareanus, pp. 78, 79, 80. (Basle.)
6 September 1535.
[These three fragments of a letter, or of separate letters, are printed by H. Schreiber in the notes to his Heinrich Loriti Glareanus; seine Freunde und seine Zeit, Freiburg, 1837. Schreiber notes of each extract that it is from an Epistola inedita, but he gives no nearer indication of its source. He says of the extract ' Quod ad rehgionem . . . exspecto ' that this seems to be the last letter from Erasmus to Glareanus, and that it is answered by Ep. 3055. He prints on an earlier page Ep. 3045, from a transcript of the original made by Dr. Burckhard at Basle, sent him, with many others, from the great coUection of letters in the ' Stadtbibhothek ' at Basle. The source for these fragments
3053. 15. ^'^^. : crediti ilf S. 25. taTdmscxil&e MS.: correximu^. 26.
EE^. : difficih MS.
3053. 5. Clauthum] See Ep. 2955. to us. His letter has not stu-vived. I3n. Though reconciled to Livinus, 28. prohibitione] For the
Erasmus, as late as June 1535, con- taken to prohibit Herborn's book, see
tinued to blame him for mischief- the letters of Carondelet and Olah,
making with Clauthus (Ep. 3028). Epp. 2912, 2915. 6. Huysman] Not otherwise known
228 LETTERS OF ERASMUS [1535
may, therefore, be the same. We have, however, failed to find them at Basle. Schreiber gives the date as 6 Sept. 1535.]
p. 78. ... Ego, mi Glareane, vel inter Turcas habitare mallem quam eos perferre cruciatus quos pertuli Friburgi ; siue coelum fuit in causa, siue mala tractatio. Qui dolent me discessisse, mecum dolent ; nisi quod ego grauius doleo. Qui indignantur, meminerint 5 me nunquam hoc animo fuisse vt Friburgi perpetuo viuerem ; et illic vixisse meo sumptu, citra cuiusquam grauamen. Nec de senatu qu[a]eror, nec de vniuersitate, nec de ciuibus. Precor iUis omnia fausta. Sunt alia, quae hteris committenda non sunt.
p. 79. . . . Quod ad rehgionem attinet pilo non sum immutatus. 10 NuUus mortahum mihi verba fecit de nouis dogmatibus, nec vllam de me spem praebui cuiquam. Adornatur synodus ; illius oraculum exspecto.
p. 80. . . . Hoc vnum te rogo, ne instiges illam in peiorem partem.
Ego te tot annis inter amicissimos habui et, si parum profui, facultas
15 defuit, non voluntas. Tum quod ad me quidem attinet, locorum
disiunctio nihil imminuet amicitiam nostram. Tantum de famula,
de qua tu nihil rescripsisti, occupatus opinor.
30543055. From Henry Glarbanus.
Breslau MS. Rehd. 254. 75. Freiburg.
LB. App. 380: EE^. 136. 10 September 1535.
[An original letter, autograph throughout. Leclerc, following Fecht (see vol. iii, p. xxiv), printed only the last part of the letter, 11. 24-39.]
D. EEASMO KOTEBODAMO GLAREANVS S. D.
QvAE mihi commiseras cum Margarita exequenda, charissime D. Erasme, ea in praesentia D. D. Bonifacii dihgenter egi, atque adeo cum tuarum Hterarum interpretatione vt ne latum vnguem aberra- rem, atque illa in eiusdem praesentia omnia annuit. Quae quoniam 5 tibi tum non scripsi, non existimaui necesse esse, cum ille adfuerit, cui non modo ego, sed tua benignitas etiam omnia confidit. Quare non parum turbauit me epistola tua, in qua de executione ista dubi- tas ; ideoque commotus ad eam continuo diuerti, et omnia ex ea 3055. 8. ideoque scripsimus: Adeoque MS.
3054. 2. coelum] For complaints ject of a letter from Episcopius to
about the climate of Freiburg, see Capito preserved in the Basle Uni-
Epp. 3049. versity Library (Ki. Ar. 25. a. 47).
3. tractatio] Bad medical treat- (Episcopius'letter, datedia Aug. 1535,
ment. is mentioned by Capito in Am. E. 109,
9. Quodadreligionem]From Am. E. which would appear, therefore, to be
108, 109, it would seem that just after wrongly dated by Burckhardt-Bieder-
Erasmus' arrival the authorities in mann, and to belong to September
Basle were much exercised over some rather than to July.) expressions about the Eucharist used 13. illam] Margaret. It would ap-
by Erasmus in his Ecclesiastes, a sheet pear from Ep. 3059. 2-4 that Erasmus
of which had been shown to them by paid her compensation to avoid pos-
Myconius. Amerbach was concerned sible legal action; and from 11. 10—13
lesttheBurgomaster(J.Meyer)should of Ep. 3055 that Erasmus feared
take some action which might offend that she would pursue him to Basle. Erasmus. The diflficulty was the sub-
3055] FROM HENRY GLAREANUS 229
denuo interrogaui. Illa placida omnia ea affirmauit: caeterum Gil- berto rationem de omnibus rebus haud grauate se dedisse ait, nec lo quicquam de BasOea meminisse, sed dixisse fortasse se BasUeae, si quidem Uluc ob negocia quaedam alia auocetur, te visuram ac saluta- turam. Non dubito de Amorbachio, si ex eo inquiras, quin fateatur me in praesentia sua hoc ex scheda tua cum ea egisse. Gilberti con- sUium erat, quando res tuas tam dUigenter procurauerat, vt in domo 15 reUnqueretur ad natalem Christi: nec ego repugnaui, quando ex literis tuis hoc admittebatur. Si voluisses iUam statim cessisse, significasses, et numerasset pecuniam GUbertus. Quid postea factum sit cum Ula, quando D. Amorbacchius adhuc vltra biduum adfuerit, atque GUbertus etiam, scire non curaui ; nam de neutrius fide dubito. 20 Ego officium meum dUigenter feci, non secus atque decuit. Si sunt qui aUter tibi narrant, narrent porro vt veUnt ; ego scio me ea in re innocentem.
Hoc me etiam male habet quod nunc in ternis Uteris admones vt amicitiam nostram perpetuam obseruemus. Ego, charissime D. 25 Erasme, de tua non dubito, ita aequum fuerit, opinor, vt et de mea non dubites : quod te vt facias etiam atque etiam rogo. Quod non respondeo, negotia obstant. Quod vero doleo tuum abscessum, amor in causa est. Caeterum quantum potui, te hactenus et defendi et defendo ; sed mundus hic quaUs sit, vides. Mea parum refert, vbi sis, 30 modo tibi bene sit ; sed quod taU amico priuor, non potest non male me habere. Quae ego de loco vereor, non sunt committenda Uteris.
Caesarem ex Africa victorem redeuntem iam in ItaUam audimus, Ferdinandum nunc etiam a Turcis timeri constans fama est.
Tu bene vale et me ama. 35
Friburgi Brisgoae Anno a Christi nataU m.d.xxxv. Quarto Idus Septembreis.
Ignosce ineptitudini ; nam tot sum obrutus negociis vt vix haec potuerim scribere.
Clarissimo ornatissimoque viro, D. Erasmo Roterodamo, amico 40 nostro tanquam parenti.
3056. To Louis Ber. Hanover MS. Basle.
12 September 1535.
[An original letter, autograph throughout: in the Kestner Musevun at Hanover. First printed by O. Clemen in Zentralblattf. Bibliothekswesen xxxviii, 1921, p. 100. The year-date is confirmed by the contents. P. S. A.]
S. P. Ante dies aUquot Augustam misi proprium nuncium, et typographi miserunt Ubros Mediolanum. Nunc neminem habeo nisi
3055. 19. vltra biduum] The period tioned. would have included i Sept. (Ep. 32. loco] Presumably Basle, a locus
3051). sxispectus for the orthodox.
24. temis hteris] Of these all that 33. in Itaham] The Emperor came
survive are the fragments given in to Naples on 25 Nov. 1535; but
Ep. 3054. From comparison of 11. i— rumoxir had put his coming much
23 with 1. 13 in Ep. 3054 it is clear earlier; cf. Ep. 3007. S^n. that there were at least two letters of 3056. 2. libros] Copies of the Ec-
Erasmus in which Margaret is men- clesiastes.
230 LETTERS OF ERASMUS [1535
si quis forte obtingat. Mihi vero summopere gratum erit si vir ille non imaginibus tantum nobilis succedat in edes meas. Nam milii 5 certum est non remigrare Friburgum. Si cum eo possit transigi, nihil opus esset edes venales proscribere. Emi domum florenis aureis in auro probatis atque etiam electis sexcentis et viginti quatuor. Repperi illam vndique male curatam. Quid impenderim in tabula- tum, in nouas fenestras vitreas, in sarturam omnium, tu potes
10 estimare. Si mihi numeret praesentem pecuniam quantam et qua- lem impendi, et pro apparatura ex viginti quatuor faciat quinqua- ginta, domus bonis auibus ipsius esto. Quod si nimium videbitur, patiar detrahi viginti sex pro apparatu, et ero contentus sexcentis viginti quatuor. Puto neminem fore molestum regressus nomine:
15 praesentis pecuniae mentio deterrebit eos qui ius regressus excepe- runt. Tibi et fratri tuo D. Francisco Bero facio plenam facultatem hoc negocium transigendi, teste hoc scripto, cui pecuHare anuli signum appressi.
Mitto duas epistolas ab oratore Caesaris ex Anglia missas, vt certo
20 noris quomodo martyrium peregerint Roffensis et Morus, Reginaldus [Polus], vir nobiHs et egregie doctus. Vale. Basil. 12 die Septemb. 1535.
Erasmus Rot. mea manu.
Reuerendo D. Lodouico Bero, theologo, canonico Basiliensi. 25 Friburgi.
3057. From Vincent Metellus.
Breslau MS. Rehd. 254. 107. Brescia,
EE2. 137. 13 September 1535.
[An original letter, presuinably autograph ; the address-sheet is missing. Of the writer of this letter we know, beyond what the letter tells us, no more than that he was a native of Brescia who enjoyed contemporary repute as a poet. So much may be learned from the epitaph written for him, incerto anno, by Jerome Bomatus:
Funde precor lacrymas, mecum suspiria funde,
Quisquis ades, sacris addeque thura focis. Dehtiae Phoebi Vincentius ille Metellus, Brixia quem gentiit, marmore clausua inest.
3056. 21. Pokis seclusimus.
3056. 3. vir ille] Peter Rich, as ign.
appears from Ep. 3059. 19. epistolas] Not extant; but no
6. Emi] For the price paid see Ep. doubt the lettars forwarded to Eras-
2512, where it is put at 'about 800 mus by Schets on 17 Aug. (Ep. 3042).
florins', Ep. 2530. i, where it is said 20. Reginaldus] Richard Re^Tiolds,
to be 700 florins. Erasmus considered executed 4 May 1535; see Ep. 3048.
the price he had himself paid extor- 52n. The ms. has Reginaldus Polus,
tionate (Epp. 2517. 27-8; 2528. 53-4; either by a mere lapsus calami (? for
2534. 24-5). Reginaldus prior), or by mental aber-
II. ex viginti quatuor . . . quinqua- ration. Pole had written an accoimt
ginta] 'raise the 24 florins of the of the executions of More and Fisher,
original price to 50'. of which Erasmus had perhaps heard
14. regressus] The title-deeds would ah-eady, though he did not receive it
seem to have contained a clause by until 15 Dec. (see Ep. 3076). It is
which the owner could resiune pos- hardly conceivable that he should
session by paying, in ready money, have supposed Pole to have been
the sum for which he had sold. martyred at the same time as More
16. Francisco Bero] See Ep. 2153. and Fisher.
3057] FROM VINCENT METELLUS 231
Verses by Metellus were printed in the coUection of Latin poets made by Jerome Ruscellius for Joanna Aragonia ( ? daughter of Charles v, m. John son of John ui of Portugal) in 1555. See the work of Cardinal A. M. Quirini: Specimen Variae Literaturae quae in vrbe Brixiana fiorebat, scilicet vergente ad finem saeculo XV ad medietatem saecwZi X F/ (Brescia, J.-M. Rizzardi, 1739), ii, pp. 249, 319. Of the books of Bornatus and RusceUius there mentioned we have not been able to find copies. The Brescian poets of the early sixteenth century fovmd small esteem — at any rate if we may beheve Gyraldus Lilius, who says that, while Brescia has many scholars, she has not many poets, those which she has being not more than versifiers ('versificatores etiam potius quam poetas' ; De Poetis p. 93, 29—34, ^d. Wotke). Of Metellus' friend Bartholomew Maschara we have not been able to discover any particulars ; though Maschara is a name borne by other Brescians.]
VINCENTIVS METELLVS ERASMO BOTERADAMO S. D.
Petrvs Antonius bibliopola qui hanc tibi epistolam reddidit, cum istuc veniret emundi librorum causa, arbitratus sum non omnino ingratissimum tibi fore nec alienum meae in te obseruantiae, si quid ei literarum ad te dedissem, ex quibus cognosceres hic quoque non paucos esse tui nominis studiosissimos, et qui tuam cum omne genus 5 eruditionem tum animi integritatem admirarentur, quae quidem in literarum monimentis, quae plurima absoluisti atque optima, claris- sime elucerent, atque inter hos tui admiratores me non in postremis esse, et Bartholomaeum Mascharam, hominem cum bene doctum et modestum tum eruditissimi cuiusque obseruantissimum et eundem 10 longe candidissimum aestimatorem. Qui vel soU colloquentes vel apud aUos cum de te, vt tui amantes maxime atque obseruantes decebat, mentionem habuerimus semper honorificentissimam, illud vel in primis summa dignum laude existimauimus quod, aeternita- tem nominis cum tibi abunde comparasses vna atque altera ingenii 15 optimi foetura, non eo contentus — quae tua voluntas est de toto hominum genere bene merendi — tot subinde foetus edidisti, non illos quidem maturos omnes, sed qui absolutissimi tantisper vide- rentur, dum iUis supremam adhiberes manum atque ita declarares non id tibi perfectum fuisse, a quo tamen nihil abesse aUis videri 20 poterat, vt iam omnes te inter Didjonos, Origines, Chrysostomos, Varones, Augustinos et reliqua veterum foecundissima ingenia ponendum iure censeant.
Id etiam magni putandum saepe duximus, cum tu, tanquam pater
I. Antonius] Not known to us. edition of MingarelH, Bologna, 1769.
21. Didymos] Didymus of Alex- The extant remains of Didjmius are
andria (a.d. 309-94), grammarian, printed in Migne, 39. 216-1818; for
theologian, and polymath ; the teacher lost works see Fabricius, Bihl. Graec.
of Jerome and of Ambrose. His De ix.
Spiritu Sancto (mentioned by Augus- 22. Varones] M. Terentius Varro
tine, Exod. 2. 25) was printed at (116-28 b.c.) is cited here, presum-
Cologne, in the Latin rendering of ably, as 'vir Romanorum eruditissi-
Jerome, in 1531, together withaLatin mus' (Quintil. 10. i. 95, Augustine,
translation by Epiphanius of his Ciu. Dei 6. 2), and the worId's most
Breues Enarrationes in Epistolas Ca- voluminous scholar (Cic. ad Att. 14.
nonicas; of both these works the 18). His connexions with theology
Greek original is lost. Works which are given by his lost Antiquitates, ia
survive in the Greek original are his 41 books, of which the 16 books of
Liber aduersus Manichaeos (first Antiquitates Rerum Diuinarum were
printed at Paris in 1672), and the De drawn upon by Augustine in the
Trinitate first made known by the Ciuitas Dei.
232 LETTERS OF ERASMUS [1535
25 Tov re TraiSoTToietv eu e';^a»v Kal TToXvyovcoTaros, tot tamque varios libros edideris, in iis tamen omnibus eandem patris effigiem pul- cherrimam apparere, neque vllum prorsus ex illis videri non eodem parente natum, sed tui similKmos esse omnes, hoc est doctissimos et bonae frugis plenos.
30 Ac ne illud quidem non mirabUe nobis interdum videri solitum, quod, aduersarios multos cum habueris et tuarum laudum obtrecta- tores, eos tamen onmes tam fortiter ac facile fregisti vt nec illi quo cum viro sibi res futura esset satis animaduertisse viderentur, et tibi multum inde verae laudis accederet. Ex omnibus autem con-
35 flictationibus cum te maiorem semper existere viderent, ita post conatibus suis temperarunt vt omnia, quod quidem hic audiamus, tibi nunc rectissime procedant cum ab aliis omnibus tum a Pontifice maximo ; de cuius erga te beneficentia rumor hic modo increbuit, qui vt nobis iucundissimus accidit, ita verissimus sit optamus. Vale.
40 Brixiae Idibus Sept. m.d.xxxv.
3058, From Thomas Bedill.
Breslau MS. Rehd. 254. 19. London.
EE^. 138. 14 September (1535).
[An original letter, autograph throughout ; the address is missing. The year- date is given by the contents. This was doubtless one of the letters from England forwarded by Schets with his letter of 26 Oct. (Ep. 3067). Schets directed them to Strasbourg, and hoped they would arrive quickly. But it was not vmtil the middle of Mareh 1536 that Erasmus so far acknowledged Bediirs letter as to write letters of thanks to Cromwell and Longlond (Epp. 3107—8); and from Ep. 31 19 it may be inferred that he wrote to Schets about the same time (referring to Cromweirs gift). It may be supposed, therefore, that the letter got stuck in Strasbourg. It had, however, reached Basle not later than 11 March, the date of Ep. 3104.]
S. P. Erasme doctissime, transmisi ad te per banchum Aluari de Astodilio Hispani quicquid hactenus ex pensionibus tuis corradere potui. Quibus vtrisque quiddam infehcitatis accidit: alteri, quod pensionarius plus quam anno integro maceratus in carcere tandem
5 ob crimen lese maiestatis sententia parhamenti capite damnatus est, sed gratia principis postea vitae restitutus, ex qua actione non leui damno afifectus es omnibus iUius bonis fisco addictis; alteri, quod pensionarius pernegat se debere quicquam tibi soluere, propterea quod nunquam in decretum pensionis consenserit. Qua in re Can-
10 tuariensis, archiepiscopus reuerendissimus, et clarissimus vir Crom-
3058. 3. quoddam MS. correximus.
3057. 38. rumor] The allusion is fin. ) ; which are clearly the gifts named presumably not merely to the offer in BedilFs letter.
of the provostship of Deventer (Ep. 2. pensionibus] For the default of
3033), but to theprospect of the cardi- the persons responsible for the pen-
nalate; for this see Ep. 3007. 5n. sions, see Ep. 2996. 8n.
3058. I. per banchum Aluari] With 7. bonis fisco addictis] This is mis- BedilFs letter Schets had reeeived leading — perhaps disingenuous. The from Alvarus 42^ nobles (113 florins, confiscated properties had been res- odd), but without indication of the tored more than a year before the Bource of the monies (Ep. 3067 ad date of this letter (see Ep. 2996. 8n).
3058] FROM THOMAS BEDILL 233
wellus promiseriint se auxilio futuros, quod ille ad debite pensionis solutionem compellatur.
Et interim arehiepiscopus ex sua liberalitate tibi dedit sex libras nostrates, tredecim solidos, quatuor denarios. Cromwellus vero, qui vnice tibi fauet et qui tui nominis se patronum acerrimum vbique 15 ostendit, dono tibi dedit viginti angelatos ; quam pecuniam ex bancho dicti Aluari accipies, cui quidem superiore die tradidi quinque libras, Lincolniensis munus, quas ad te iam olim perlatas credo. Cupio vt eorum munificentie gratias agas et de receptis eos certiores facias, et precipue magnifico viro Thome Cromwello, amico singulari et qui 20 hodie in Anglia post regem plurimum potest, pre ceteris te com- mendes quasi optime de te merito. Ex me autem expectabis perpetuum amici officium, quod ad omnem occasionem fidehter prestabo. Vale diu et feHciter.
Ex Londino, xiiii Septembris. 215
Tuus Thomas Bedillus.
3059. To Louis Ber.
Epistolae Vniuersae p. 11 15. Basle.
Lond. xxvii. 52: LB. 1289. 21 September 1535.
EEASMVS ROT. LODOVICO BERO S. D.
Misi procuratorium de facultate vendendarum aedium. Nunc mitto Gilbertum nieum, vt supellectilem diuendat, et famulam be- nignis rationibus ableget — non mediocre lucrum facit, qui Htem pecunia redimit. Quod si vir clarissimus D. Petrus Rich persistit in sententia, nihil obstat quo minus immigret quum volet. Ego 5 mecum reputans quot decoribus sit ornatus, quantoque studio tu causam illius per litteras mecum egeris, nihil muto, atque etiam mihi gratulor, quod aedes meae tam honesto domino sint seruiturae, tibi tanquam coniimctissimo amico futurae communes. Nolim hic iactare quod facio libenter. Nihil tamen verear deierare, me in caminos, 10 in fenestras, in contabulaturam, in tectorum et hostiorum repara- tionem impendisse supra centum florenos. Sed opifices et tribunus tractauerunt me vt hospitem. IHud admonebis D. custodem, in cubiculo in quo erant Hbri mei sub tabuHs esse lateres integros et intactos, si forte maHt. Eo Hbentius expHco me ab aedibus praesente 15 pecunia, tametsi cum aHquo damno, quod hic non aHo animo haereo quam nautae solent, quoties aestu destituuntur, iacere ancoram tantisper donec recurrat. Hanc parabolam vix arbitror abs te in- teUigi, cui nescio an vnquam res fuerit cum mari.
3058. 12. compellatur] In his letter to have been less munificent if they had
Cromwell (Ep. 3107) Erasmus presses already seen the Prefaee to his Eccle-
the propriety of enforcing payment. siastes. Longlond's gift is acknow-
13. arehiepiscopus] In Ep. 3104 ledged in Ep. 3108. No letter ac-
Erasmus gives Cranmer's gift as 18 knowledging Cranmer's gift is extant.
angels, instead of the simi here 3059. 1-2. Nimcmitto] Cognatus
named. He conjectures, no doubt had also been sent to Freiburg three
rightly, that his Enghsh friends would weeks previously ; Ep. 3055.
234 LETTERS OF ERASMUS [1535
20 Scripseras R. D. Puccium non esse Romae. Spero res esse saluas.
Neque enim arbitror ad eum pertinere, quod rumor sparsit de Card.
Mediceo ; fortasse pestis abegit eum. Clarissimo domino Custodi
precor felicem migrationem. Tibi tuoque fratri Francisco et amico
singulari laeta in Christo omnia. 25 Basileae Natali S. Matthaei, m.d.xxxv.
3060. From Viglius Zuichemus.
Leipzig MS. Spires.
EE. 228. 22 September 1535.
[An original letter, autograph throughout. There is a copy in the Ghent MS. 479, and van Heussen printed it, Leovard. p. ii6.]
S. P. Reddidit mihi Coloniae, incomparabihs Domine ac Patrone, litteras tuas Irenicus consobrinus meus, cum forte ex VestphaHa illac cum presulis mei legatis Vormatiam ad constituta Comitia redirem ; quibus dissolutis Spiram mox commigraui assessorioque muneri va- 5 care cepi. Veterem porro tuam in me beneuolentiam Hbens agnosco, quod me ex Anabaptisticis turbis ereptum gaudeas. Quanquam autem illic multum profecto molestiae discriminisque subii, vt acci- dere solet iis qui castra sequuntur, non mediocriter tamen me ista olim meminisse iuuabit. Cum vero rudis pubhcorumque negociorum
10 inexpertus e schoUs primum prodiissem, haud minimam ilHc occa- sionem nactus sum vt in us, que nostrae professionis farinaeque hominibus incumbunt, periculum aHquod facerem. Crebris enim legationibus varusque et arduis presuHs mei negocus exercitatus et Hnguae vernaculae et ciuilium pubHcarumque rerum vsum peri-
15 tiamque aHquam comparaui. Interea vero Deum Caesaremque pro- picium habui vt ad hanc conditionem cum primis honoratam et opimam, qua hic fungi cepi, euocarer. Cui tamen presul meus aH- quandiu obstitit, haud aeque ferens quod suo me seruitio subducerem, isque in causa fuit quod tardius me huc contulerim. Videtur autem
20 Anabaptistica turba apud nostrates post captam tandem vrbem conquieuisse. Regulus tamen iHe noster cum aHquot eiusdem sectae primoribus adhuc viuit et spectabiH aHcui suppHcio seruatur. Mitto tibi HbeUum De Vindicta superiore anno Monaster<u> editum, ex quo caetera Anabaptistarum nostratium phanatica dogmata aesti-
3059. 20. Puccium] Erasmus had Worms in July 1535: see Kerssen- apparently heard some rumour imph- broch p. 860. For an earher meeting cating Pucci in the miu-der of Ippolito in 1535 see Ep. 2999. ^yn.
Medici. For the death of Ippolito see 4. Spiram mox commigraui] Vig-
Ep. 3039. hus was made a member of the Im-
23. Francisco] See Ep. 2153. i^n. perial Chamber at Spires in this year,
3060. 2. htteras] Not extant. see Ep. 2101 introd.
Irenicus] Phrysius;see Ep. 3022. 9. olim . . . iuuabit] Verg. Aen. i.
54n. 203.
3. presuhs mei] Francis, count of 21. Regulus] John of Leiden; see
Waldeck, bishop successively of Min- Ep. 2957. 93-411.
den, 1530, Miinster and Osnabruck, 23. hbellum De Vindicta] The Von
1532 ; f 1553. der Rache of B. Rothmann, pubhshed
Vormatiam] The Reichstag met at in Dec. 1534. See Ep. 2957. ^^n.
I
3o6o] FROM VIGLIUS ZUICHEMUS 235
mare tibi facile licebit, si modo tales nugas legere tibi vacat. Andr. 25 Conritzius recte valet et Erasmo suo omnia fausta precatur. Illum autem et me non tam commune munus quam par in te, incompara- bilem patronum nostrum, obseruantia et afFectio coniunget ; quibus non alios Spira Erasmiani nominis amantiores habet. Bene vale. Datum Spirae 22. die Septembr. 1535. 30
Tui studiosissimus Viglius Zuichemus.
Verae theologiae ac omnium bonarum litterarum instauratori optimo maximo, D. Erasmo Rotero., Domino et patrono suo in- comparabili. Basileae.
30523061. Fkom Conrad Goclenius.
Basle MS. Goclenii Epistolae 10. Louvain.
28 September 1535. [An original letter, autograph throughout.]
S. P. Baltasar a Kieuring, vt tibi fuit pollicitus, proprium nuncium cum tuis literis ad me misit. Nec mediocriter gaudebam quod abs tua humanitate impetrasset quod voluit, tum ipsius causa, qui omnium fauore est dignus, tum etiam quod meum nomen nulla literarum accedente commendatione sibi putat nonnihil profuisse ; 5 qua re nihil potest mihi contingere honorificentius. Habebis in vtroque nostrum gratissimum gratiae debitorem. Meam erga te voluntatem, qui te semper parentis loco duxi, et cui fortunarum mearum incrementa debeo, certus sum non egere testimonio. De Baltasare vero tibi eadem omnia possum polHceri quae a gratissimo 10 et humanissimo animo sunt expectanda. Mandauit eidem nuncio, quem ad me misit, vt hinc Basileam peteret cum nostris Hteris, quo suae dihgentiae in curandis Hteris tuis tibi faceret fidem. Qui isthinc porro Viennam est petiturus. Proinde siquid habes negociorum apud Ferdinandum regem, et eodem nuncio vti potes et ilHc habiturus es 15 Baltasarem meum, qui non patietur vUum ofificium in se desyderari.
Lambertum tibi placere admodum gaudeo, idque perpetuum fore spero. lUud longe iucundissimum fuit quod intelligimus te non minori loco et numero esse apud PauHim tertium quam tuae diuinae virtutes commeruerunt. Et quanquam animus tuus, et honoribus 20 et diuitus superior, ista non ambit, multum tamen interest studiorum et bonarum discipHnarum eos vel nolentes rapi ad summa quorum virtus omni praemio est maior. Epistolam tamen tuam rumor prae- currit ; qui vulgauit id iam Romae esse factum de adaugendo censu quod tu futurum esse significas. Pontificem enim bonam magnamque 25 partem sacerdotiorum IngewinkeH in te transtuHsse. Commemora- tur inter reHqua praepositura Xanctensis, perquam opimi census, in cuius adeptione tibi omnia secunda fore auguramur, propter pro-
3060. 26. Conritzius] He had been not extant butmentionedinEp. 3071.
appointed to the Reichskanrmerge- 3061. i. Baltasar a Kieuring] See
richt at Spires in 1531 ; see Ep. 2274 Ep, 3052. 35n.
introd. Erasmus appears to have re- 27. Xanctensis] See Ep. 3033. 6n. tumed Conritz' greetings in a letter
236 LETTERS OF ERASMUS [1535
pensissimum Ducis Cliuiae in te animum ; qui cum eius loci sit
30 princeps, non patietur te ab aduersariis infestari. Sed abs te certiora expectamus.
ludicium de Thoma Moro habitum, quo morti fuit addictus, eo ordine quo mihi quidam Thomas Theobaldus rem narrauit, nuper tibi hteris significaui. Interea res exactius ad hanc aulam est per-
35 scripta : quarum Hterarum mitto exemplum. Quae de feritate plus- quam Britannica in mortui caput adscripsi, ne temere addidisse putes, narrauit haec CorneHus Scepperus noster, pro compertissimis illa afl&rmans.
Literas ad lodocum Sasboutum curabo reddendas, nequid scrupuli
40 ex assertione sycophantae tui apud illos residat, quos intellexi non mediocriter esse offensos. De Cannio mira sunt quae narras. Si non recte in te est animatus, egregie hulcus animi sui dissimulauit. Inter ipsum et Hagium videbatur daTTovSos TroAe/Lto? : adeo atrociter in illum inuehebatm'. Percunctanti mihi vnde et quo, Cannius respondet sibi
45 factam esse potestatem vt vno aut altero mense hceret animi causa abesse a patriarchatu sui gynaecei ; interea velle inuisere veteres amicos per Brabantiam ac Flandriam. Dilfi animum puto in te re- ctum esse; sed diuturnus morbus ac curae domesticae, praeterea contentiones fori ex matrimonio primo, vt fit, coortae illum non
50 mediocriter molestant et molestauerunt.
Caesaris victorias in Africa puto iam isthic notas esse. Haec summa est : Post expugnatas fauces stagni Carthagin<i>ensis fugato Aenobarbo, subsessore regni, potitus est Tunete, vrbe regia, ac certis conditionibus restituto rege vetere, quem regno Aenobarbus
55 spoHauerat, nauigat in Siciliam ; inde NeapoHm et Romam petiturus ad ConciHum indicendum. Fortunet deus omina. Tu feHcissime vale. Louami quarto calendas Octobres Anno 1535.
Tuus quantulus est Conradus Goclenius.
Clarissimo viro Domino Erasmo Roterodamo. Basileae.
3062. To Loms of Vers.
Epistolae Vniuersae p. 11 15. Basle.
Lond. xxvii. 53: L.B. 1290. 7 October 1535.
[This letter, like Ep. 3063, was obv^iously written when Cognatus was leaving Basle for the last time. The exact date of his departure is not known. But from the document printed in Ep. 3073. 34^ it is clear that he was still in Basle on 13 Oct. He no doubt carried with him both Ep. 3062 and Ep. 3063.]
EBASMVS ROT. LODOVICO ABBATI MONTIS S. MARIAE ET CHARITATIS S. D.
Reverendissime domine. Equidem optabam Gilbertum tuae be- nignitatis alumnum, meum hactenus amanuensem, ad proximum vsque ver manere mecum, quo simul cum hirundine in vestram
3061. 34. hteris] Ep. 3037. Hagius; but there is no clue to the
exactius] We do not know what offence or the persons offended.
the more exact account enclosed with 46. gynaecei] He had recently been
the present letter was. appointed rector of the Ursuline con-
37. Seepperus] See Ep. 1747. i2on. vent in Amsterdam; see Ep. 1832
40. sycophantae] Perhaps Quirinus introd.
3062]
TO LOUIS OF VERS
237
Burgundiam proficisceremur. Nec ille abhorrebat: sed parentum aflfectus nescio quid cupientium aut metuentium compulit eum redire 5 ad suos. Quae causa quoniam a pietate proficiscebatur, malui illius animo obsecundare quam mei commodi rationem habere. Quantum in litteris profecerit tua prudentia diiudicabit. De fortunuUs nostris quanquam exilibus, iUi tantum impertiuimus vt arbitrer eum de sordibus non conquesturum ; nihilominus interim parati commodis 10 ilUus inseruire, vbicunque se tulerit occasio. Aetas et animus iUum vocat ad maiora. Mihi nihil superest, nisi decrescere indies.
Accepi ex tua benignitate duo vasa vini, pro quibus habeo gratiam, semperque sum habiturus, si non datur referre. JleUqua cognosces e tuo cognato. Dominus R. ampUtudinem tuam seruet incolumem, 15 cui cupio summopere esse commendatus.
BasUeae septimo die Octobris, Anno miUesimo quingentesimo trigesimoquinto.
3063
3075
To Leonard of Gruyeres.
Epistolae Vniuersae p. 11 15. Lond. xxvii. 54: LB. 1291.
Basle. 12 October 1535.
ERASMVS ROT. LEONARDO A GRVERIIS OFFICIALI BESONTINO S. D.
Magnam mihi voluptatem nunciauit, qui retuUt te e legatione
3062. 4. Burgundiam] In the sum- mer of 1534 Erasmus had apparently made up his mind to end his days in Brabant — in the last week of July 1534 he was on the eve of departing for Brabant ; see Ep. 2850 introd., cf. Ep. 2820 introd. But even in 1534 Besan^on had been present to his mind as a possible alternative to Brabant; see Ep. 2759. 2011. Her- born's attack on him in 1534 (see Ep. 2896. I2n) had done something to put him out of love with Brabant ; and though this trouble had been ad- justed (see Epp. 2912, 2915. 39-72), it seems hkely that imeasiness in con- nexion with it remained in Erasmus' mind (see Epp. 3053, 3100). The letters of 1535-6 give no hint of any fiu-ther thought of settling in the low countries — Brabant is mentioned only in Ep. 3049, and only there as a pos- sible alternative to Besangon. In the present letter (as in Ep. 3063) the project of moving to Besangon is spoken of as something that may be taken for granted; and from this time on the thought of settling there is constantly present to Erasmus' mind; see Epp. 3063, 3075, 3084, 3102, 3103, 3104, 3115, 3130. Ep. 3130 (so far as we know) is the last letter that Erasmus wrote. It is written to Goclenius, the best of his
Brabant friends ; and it makes plain that, if Erasmus ever leaves Basle, it will be to go, not to Brabant, but to Besan^on. From the present letter, and from other letters of 1535-6 in which Besan^on is spoken of, it may perhaps be inferred that a determin- ing factor in Erasmus' deliberations was the departure of Cognatus to Biu-gxmdy. It should be noted, how- ever, that in Ep. 3 141. 78-87 (i Feb. 1537) Boniface Amerbach states that Erasmus' intention, when he returned to Basle, in 1 535 , was to migrate thence to Brabant; see also iii. 17-25 (vol. i,
P- 53)-
9. impertiuimus] It is not clear whether Erasmus is referring to his general past generosity to Cognatus or to some specific gift made to him on his departure. In pressing him, in March 1536, to return to his service, Erasmus promises ' liberalitatem ali- quanto largiorem', and a legacy in his will 'non contemnenda'. He was not in fact remembered in Erasmus' will ; but his successor Lambert Coomans received 200 florins (see Appendix XXV ).
13. duo vasa vini] One of these arrived in good condition, the other was bad; see Ep. 3095.
3063. I. legatione] He was em- ployed during 1535 and 1536 as im-
238 LETTERS OF ERASMUS [1535
domum red<(i)isse. Metuebamus enim nonnihil. Ego, quod vix credebatur futurum, nidum reliqui. Huc deuolaui, ad vos aduola- turus receptis viribus. Sed hybernus September me coegit hic an-
5 coras iacere. Expectanda hirtmdo.
Summus Pontifex, vehm nohm, vult me iuaurare. lam contuht praeposituram Dauantriensem, vltro submotis omnibus harpyus. Mihi decretum est, etiamsi decem praeposituras oflFerret, vnam non accipere. Atque id iam saepenumero scripsi amicis Romanensibus
10 qui haec mohuntur. An ego mox emoriturus accipiam sarcinas, quas semper recusaui ? Committam opus Ecclesiastae Gilberto Cognato, amanuensi meo, si possit ferre onus. Ex eo multa cognoscas hcebit, quae non vacat scribere, de Lodouico Bero, de nouis martyribus, et caetera. Dominus te seruet incolumem.
15 Basileae xii. die octobris m.d.xxxv.
3064. To (Francesco Maiiia Sforza).
Copenhagen MS. G.K.S. 95 FoL, f. 247. Basle.
16 October 1535.
[An autograph rough-draft. The person addressed is, plainly, Francesco Maria Sforza, duke of Milan, whose death on i Xov. 1535 (announced to Erasmus by Merbelius in a letter, Ep. 3070, of 9 Nov.) precipitated a crisis, and made the third war between Charles v and France inevitable. Of the book about which Erasmus complains, Belluyn Ciuile inter Ciceronianos et Erasmicos, we have been imable to find any trace; it seems hkely that the authorities of the duchy took effective steps to prohibit its circulation. From a comparison with Epp. 3127, 3130, it may be conjectured that the author (though he was not named on the title-page, Ep. 3127. 43n) was Gaudentius Merula. The book is mentioned, vmder the same title, by Cognatus (Cog. E. i, p. 303, where it is attributed to certain 'Ciceronis simioh'). Cognatus' informa- tion about it ('est plane ridiculima, in quo somnia aegri inuenies, praeterea nihil') is, no doubt, derived from Erasmus.]
Eqvidem malueram amoeniore quopiam argumento ad te scribendi officium auspicari, princeps illustrissime. Sed hoc nunc datum est, letius fortasse dabit fortmia commodior. Sunt apud vos quidam tenebriones grammatistae, qui se Ciceronianos appellant, quum nihil 5 sint minus. Hi pro delectamento habent hbeUis simphciter famosis ac furiosis in quorumhbet caput ludere, in meum praecipue, quem stohdissime fingunt Ciceronis hostem. Nuper Mediolani excusus est hber cui titulus est Bellum ciuile inter Ciceronianos et Erasmicos, diEFertus scurrhibus conuicus et msignibus mendacus. Id eo faciunt 10 audacius quod impune faciunt, ad manifestam rabiem processuri nisi fuste ostenso cohibeantur: tandem et in principum capita in- uolaturi, si audaciam prouexerit impunitas.
Scio Tuam prudentiam velle ditionem suam ab his intemperiis, quae tandem exeunt in seditionem, esse hberam. Verum haec minuta,
3064. 10. faciant MS.: correximus.
perial ambassador in Switzerland (see 3063. g. amicis Romanensibus]
Ep. 1534 introd.) ; that he had left his Erasmus has in mind principally
post in Switzerland was, as appears Gumppenberg; see Eji. 3048. 92-100,
from Ep. 3075, amistake on Era.smus' cf. Ep. 3007. 3in. part.
3064] TO FRANCESCO MARIA SFORZA 239
vt opinor, te fugiunt grauioribus negotiis occupatum. Nugae quidem 15 sunt, sed hae nugae, vt ait Flaccus, seria ducunt. Nec opus est ad hos puniendos noua constitutione. Scribere Hbellos famosos et iure naturali et iure gentium et legibus Cesareis prohibitum est. Fingunt epistolas meo nomine velut a me scriptas. Et hic istis ludus videtur, quum sit manifestum crimen falsi, vel capite puniendum. Fortasse 20 res indigna videbitur animaduersione, quod ista fiant in Erasmum. Verum hinc proficient ad impetendos illustres viros. Non iactabo mea Ln publica studia merita aut in Christianam rehgionem, sed tamen hunc Batauum Cesar in consihariorum suorum numerum asciuit, et Rex Ferdinandus et voce et scriptis non grauatur appellare 25 suum praeceptorem, denique summus pontifex vltro dignum iudi- cauit quem eximiis dignitatibus ornatum redderet. Sed vt mei, veluti Megarensium, nulla sit ratio, ad tuae tamen ditionis honorem ac tranquilHtatem pertinet istiusmodi nugonum petulantiam com- pescere. Dominus illustrissimam Celsitudinem tuam seruet in- 30 columem.
Datum Basileae 16 die Octobr. 1535.
3065. To <James Sttjkm?>.
Hamburg MS. Supellex epistolica Vffenbachii Basle.
et Wolfiorum, Fol. i. 135. 23 October 1535.
[An original letter autograph throughout, in the Staats-Universitat Hbrary at Hambiirg; first printed by G. C. Eaiod in ZKG. xiv. 1893, pp. 129—32. The address-sheet is missing; and it is difficult to be certain who the person addressed is. Of conjectures that have been made, the most probable is that the letter was intended for James Stiu-m. In his Louvain days Erasmus had been on friendly terms with most of the members of the Strasbourg ' Uteraria sodalitas' (for their names, see Epp. 302, 612, 633, 883). But for Sturm alone he seems to have retained an enduring regard. He speaks of him in 15 19 as 'iuuenis ingenio faceto, siunmo iudicio, doctrina non vulgari, ac nostri cum primis studiosus' (Ep. 948. 149-50). Ten years later, he places him first among the pupUs of Wimpheling: 'quorum praecipuus nunc inter nobiles doctrina, synceritate, candore, prudentia, nobilissimus lacobus Sturmus, cuius consiliia plurimmn debet tota pene Germania, non solum inclyta ciuitas Argentoratimi ' (Ep. 2088. 87-90). Since 1528 ecclesiastical preferments in Strasbourg had been in the hands of the Education Committee of the Council ; and of this Committee Stvu^m was president. Another member of the Committee was Nicholas Kniebs; and the Hamburg MS. which preserves this letter contains a number of letters addressed to Kniebs. But nothing seems to cormect Erasmus with Kniebs — it is difficult to find a connexion in the circmnstance that Kniebs matriculated at Freiburg in 1494.
The person on whose behalf the letter was written was Francis Ber, yotmgest son of Louis Ber's brother Francis (see Ep. 2153. ign). Louis Ber himself wTote to the Strasbourg Council ; his letter, which has siu-vived in the Archives at Strasbourg, is printed by Knod, loc. cit. From his letter it appears that, subject to the approval of the Coimcil, the provost and chapter of the Cathedral were prepared to accept Francis Ber, a youth of twenty, who had studied at Paris and knew Latin and Italian ('welsch').]
D. Lodouicus Berus sibi persuasisse videtur me apud te non parum valere : in quo si faUitur, tamen error apud vtrunque nostrum debet
3064. 16. Flaccus] Hor. A.P. 451; xxiv). The Bellum perhaps cited the
cf. Ep, 2874. 124. Cursius forgery.
18. Fingimt] The reference is 28. Megarensium] See ^rfagr. 1079;
doubtless to the Cursius forgery cf. Epp. 2880. 20-1, 3032. 456. (see Ep. 3028. 24n and Appendix
240 LETTERS OF ERASMUS [1535
esse fauorabilis, vt qui declaret eum de tua in amicos humanitate magnifice sentire, de meis quoque virtutibus non omnino pessime, 5 quem tu vir excussi iudicii tua dignum amicicia iudicaris. Illud extra controuersiam est me tot officiis obstrictum esse Bero vt mihi phas non sit vlla in re detrectare obsequium, tibi rm-sus tot obHga- tum beneficiis vt impudens sit preterea quicquam petere. Sed mihi bona spes est Berici nominis respectum plus apud te ponderis habi-
10 turum quam meam commendationem. Scis enim totam illam fami- ham virtuti probitatique natam esse.
Verum ne te pluribus morer, rem tribus verbis accipe. Canonica- tum et prebendam coUegii S. Petri minoris obitu cuiusdam vacantem Argentorati Lodouicus Berus vigore cuiusdam mandati a summo
15 pontifice concessi acceptauit in gratiam e fratre Francisco nepotis Francisci Beri. luuenis excessit annum vigesimum, non mediocrem eruditionis spem de se prebens, indole autem quam dicas virtuti natam. Beneficium dando accepit qui digno dedit. Sed obstant, vt accipio, nescio qui quo minus dictus iuuenis adeat possessionem.
20 Hac in re si quid poteris adesse Lodouico Bero, vides quam multos bonos viros sis tibi eodem beneficio deuincturus. Sin minus, placa- bihs eris improbitati meae, quem hanc impudentiam docuit non habendi cupiditas sed amicis obsequendi studium. Opto te cum onmibus tibi charis quam rectissime valere.
25 Datum Basileae 23. die Octobr. 1535.
Erasmus Rot. mea manu.
30493066. From Peter Tomiczki.
Warsaw MS. Teki Grorskiego 2312. Cracow.
Basle MS. Variorum Epistolae ad Erasmum, 25 October 1535.
ff. 20-5.
[The original letter, in the Zamoyski Hbrary at Warsaw, is a fair copy, made by a secretary, signed and addressed by another contemporary hand (not Tomiczki), folded as though for dispatch, but not sent. This ms. has the following note by Stanislaus Gorski, secretary to Tomiczki: 'Epistolarum omnium clarissimi ac sapientissimi Antistitis Tomicii hec postrema est; quatriduo ante mortem eius scripta quidem ; sed, quum viribus iam deficien- tibus subscribere illamnon posset, morsque paulo post eum occupasset, non fuit ad Erasmum missa.' The Basle ms., written in the hand of S. Hosius, another secretary, is a copy of this, sent to Erasmus on 9 Aug. 1536 by John Antoninus, Tomiczki's household physician. The Basle MS. omits the date, the signature, and the address, and differs from the Warsaw MS. in a few small particiilars which we have neglected. In forwarding Hosius' copy Antoninus states (Ep. 3137) that Tomiczki wrote the letter the day before he died, when he was too weak to sign it ; his executors thought it unworthy to be sent on after his death. Erasmus was of course dead when Antoninus wrote. But the letter was, after his death, the subject of correspondence between Antoninus and Boniface Amerbach. Antoninus had written to Amerbach on 10 Aug. 1536 (the day after writing Ep. 3137); and a year later he discussed with Amerbach the desirabihty of pubhshing Tomiczki's letter (Basle MS. G. II. 14. 222).
Besides the Warsaw and Basle mss., there is a copy of this letter in the Corpus Naruszewicianvun (see Ep. 2520) in the Muzeum Czartoryskich at Cracow ; of which we have not thought the variants worth recording.
3065. 13. cuiusdam] From Ber's letter it appears that his name was Franz Gesters.
3066] FROM PETER TOMICZKI 241
The Warsaw MS. gives a date which might be read either as 20 or 25 Oct. 1535 (xx* or xx^). In view of G6rski's note the figure is best interpreted as 25. Antoninus' statement that the letter was written the day before Tomiczki's death (i.e. 28 Oct.) may perhaps be explained as meaning no more than that the letter, composed on the 25th, was stUl by Tomiczki's side waiting signature until the day preceding his death.
In Ep. 3095 (12 Feb. 1536) Erasmus speaks of Tomiczki's death, and refers (as to the last letter he had had from him) to Ep. 3014 (26 April 1535).
The letter was printed by F. R. Goezius in Otium Varsauiense, Breslau, 1755, p. 47 sq. The text of C. Miaskowski in the Paderborn Jb. f. Philosophie xv, 1901, pp. 342-7, seems to reproduce that of Goezius. T. Wierzbowski in Materyaly do dziejow pismiennictwa polskiego i, 1900, pp. 328 sq., printed the letter from the original, reading the date of the month as xx.]
Festiva tua atque inprimis elegans epistola, etsi videbatur aliquid in ea Socraticae irronie inesse, maiorem tamen, quam credi queat, nobis attulit voluptatem. Quae ad nos noua perscribis, ea cognitu nobis grata fuerunt omnia. Illud autem iam non solum gratum, verumetiam imprimis iucundum accidit, quod, cum Paulus tercius, 5 omnium, quos nostra hec vidit aetas, Pontifex vere Maximus, viros virtute, doctrina, atque omni ornamentorum genere prestantes in amplissimorum patrum collegium cooptasset, de te quoque in idem collegium adsciscendo retulerit.
Mi Erasme, quo tempore tue nobis reddite fuerunt litere, morbo 10 grauissimo, grauius quam dici possit, confiictabamur, verum legendis illis permultum nos releuari sensimus et recreari. Posteaquam vero ad eum locum legendo peruenimus, in quo, quantum honorem Summus Pontifex delatum tibi voluerit, perscribis, ita exultabamus gaudio vt obliti morbi nostri grauissimi pristineque bone valetuditii 15 nostre prorsus restituti nobis esse videremur; idque vel quod te propter excellentem istam doctrinam tuam merito amamus pluri- mique facimus, vel quod ad constituendam rempubHcam Christianam (quae nunc, pro dolor, nimio plus labefactata et propemodum conuulsa est) permagni interesse existimamus, tibi tuique simi- 20 libus id genus amplissimos honores mandari. Tunc enim habitura esset Ecclesia non verbo solum, verum re quoque ipsa, cardines adamantinos, quos nuUius furor perf[f]ringere posset. Cum hac proxima aestate allatum ad nos fuisset, loarmem, Episcopum RofiFensem, qui ex honore sibi delato in fraudem incidit capitalem, 25 Casparem Contarenum, Hieronymum de Genutiis, Archiepiscopum
26. Contarenum] Jasper Con- de Genutiis] Jerome Ghinucci of
tarini (i 485-1 542) wasborn atVenice, Siena(t3 July 1541) became bishop
and educated, under Pomponatius, at of Ascoh in 1512. In 1520 he was sent
Padua. Created cardinal in 1535, he to England as papal nuncio (Brewer
was made bishop of Bellimo in the viii. 780—1, 784); becoming bishop of
year following. He attended the diet Worcester in 1522 — of this bishopric
of Ratisbon in 1540, where his con- he was deprived in 1535, by a special
duct of the negotiations with the Act of Parhament. Appointed awrfiior
Protestants brought him into suspi- camerae under Julius 11, it fell to him,
cion with the more extreme CathoHcs. under Julius' successor, to be asso-
A coUected edition of his Works, with ciated, in virtue of his oflfice, with
a Life by G. della Casa, was printed Prieriasin judging the cause of Luther
at Paris in 1571. In Poli Epistolae andcitinghim,inef?ectively, to Rome.
are three letters of Contarini to Under Adrian vi, Ghinucci, Encken-
Cardinal Pole (463-5), and three from voirt. and John Ingenwinckel were
Pole to Contarini (470, 479-80). plausibly credited with the control of
452.11 r>
242 LETTERS OF ERASMUS [1535
Capuanum, Simonetam et alios nonnullos spectate viros erudicionis atque integritatis a Paulo tercio in Cardinalium album relatos fuisse, tenere nos non potuimus (adeo difficile est non solum cum
30 doleas, verum etiam cum gaudeas, tacere), quin non solum ipsi in litteris nostris factum hoc Summi Pontificis in celum laudibus ferremus, sed et Regiam Maiestatem ad idem faciendum impellere- mus. Tante enim virorum dignitatis tantam esse racionem habitam immortaliter gaudebamus.
35 Quod si de te quoque tunc aliquid explorati habuissemus, qui noster amor est in te, fecissemus, mi Erasme, et quidem animo libentissimo, vt et Regia Maiestas et ipsi quoque Paulo tercio de tanto tui augendi honestandique studio per Htteras gratias egissemus. Quod tamen adhuc fieri poterit. Sed nos de egregia ista voluntate
40 iUius in te, quod cardinaHtium galerum tibi nec opinanti deferre cogitauerit, ante eum diem, quo tua nobis reddita fuit epistola, ne tenuem quidem vllam audicionem acceperamus. Hoc tantum per- latum ad nos fuit, HberaHtate pontificia Dauentriensi prepositura te auctum fuisse, que et ipsa res magno nobis fuit gaudio. Sed quid ais,
45 mi Erasme ? Tune cardinaHtium galerum repudiaturus ? Tu quo- minus exercende virtutis instrumenta, facultates et honores vltro tibi ne per somnium quidem cogitanti deferantur, manibus pedi- busque obnixe facturus es omnia? Liceat nobis per te bona cum venia tua id quod sentimus dicere. Etsi nos quoque ex eorum nu-
50 mero nos esse profitemur qui prudentiam et doctrinam istam tuam singularem non solum laudant, verumetiam admirantur, adduci ta- men nuUa ratione possumus vt consiHum istud tuum probemus, quod nobis ab animo magno et excelso aHenum esse videtur. Nam quid tandem causae est, quamobrem tu fortunarum et honorum ac-
55 cessiones tibi repudiandas esse putes ? Animalculum te esse dicis 7]ix€p6^Lov. Cedo, quid ceteri mortales ? Estne aHquis qui sibi certo possit polHceri diutius se victurum quam bestiole iUe apud Hypanim fluuium, quibus non est nisi vnius diei vsura ad viuendum a natura data. Fac, non posse senes diu viuere. Sed et iuuenes cito mori
60 possunt. Neque est quisquam tam viridi aetate, tam robusto tamque bene confirmato corpore, vt crastinum sibi possit polHceri, cum nemo
Papal policy. In 1526 Ghinucci was Pope Julius 11, was first printed at
sent to England by Clement vn, to Cologne in 1583. The letters of Sado-
soUcit the aid of Henry viii against leto and Pole bear witness to the
the Colonnesi. In the matter of the regard in which he was held by those
Divorce, pressure was put upon him cardinals. (See Sad. E. ii. 106, 309,
to represent the King's case favour- 334 (addressed to Simonetta), 343,
ably at Rome (see Brewer ix). 345 ; cf. Poli Epist. ii. 6—7). See
27. Capuanum] Nicholas Schom- Argelati, ScriptoresMediokinensesII.i.
berg; see Ep. 1466. 5on. 1398-1440; Tiraboschivii,pp. 1098-9.
Simonetam] James Simonetta 28. Cardinahum albimi] AU the
(1475 ?-i539), son of the historian persons named were raised to the
John Simonetta,andimcleof Cardinal cardinalate at the election of May
Louis Simonetta, was born at Milan, 1535 (cf. Ep. 3047. ^on).
and educated at Padua and Pavia. 57. Hypanim] See Arist. H.A.
He was made bishop of Pesaro in 552''; Aelian, Nat. An. 5. 43; Cic.
1529, of Perugia in 1535. His treatise Tusc. Disp. i. 94 ; Pliny N.H. 36 (43),
De reseruationihus beneficiorum, which 120. had attracted to him the favour of
I
3066] FROM PETER TOMICZKI 243
sciat, quid serus vesper vehat. Ergo, cuni omnium ex aequo ceruici- bus Tantali saxum istud grauissimum impendeat, neque scire quis- quam possit quando casurum seque ruina sit sua oppressurum: omnesne ad rempublicam accedere, honores in ea gerere atque eiua 65 administrationem suscipere dubitabimus, quod non solum an diem vnum, verumetiam an horam vnam aut punctum vnius hore victuri simus, certum nobis non est ?
Vide, mi Erasme, quid futurum sit, si quae te mouere videtur, eadem res ceteros quoque mortales a magnis rebus gerendis deter- 70 ruerit ? Quod si, quos longius victuros spes sit, eos solos honoribus augendos, et ad reipubHce gubernacula esse putaueris admouendos, cui alteri quam adolescentulorum temeritati tota erit respublica permittenda ? Quibus clauum tenentibus qui status eius futurus esset, in opinione tua relinquere quam in oracione nostra ponere 75 maluimus. Nos vero non eam solam esse causam arbitramur, quam- obrem ad rem pubHcam capessendam senes potius quam iuuenes accersantur, quod propria est huius aetatis prudencia ex multo magnoque rerum vsu collecta, sed hanc quoque minime postremam, quod quanto propius ad tempus ilhid accessisse videntur, quo ex 80 hospicio sui corporis aeternam illam in domum migraturi viteque suae actae et rerum in ea gestarum apud seuerum iudicem racionem sint reddituri, hoc minus commissuros eos aHquid verisimile sit, cuius si racionem reposcantur, reddere non possint ; vt vel hoc ipso nomine ad maximos honores gerendos imprimis illi apti et idonei 85 iudicentur, qui alterum iam pedem in cymba Charontis habent: neque possit aetatis excusatio satis iusta causa cuiquam esse, cur onera et honores detrectandos putet. Quare, mi Erasme, excusa- tionem istam tuam qui sit accepturus futurum arbitramur neminem. Neque enim, quia parum tibi temporis ad viuendum superesse credis, 90 idcirco cardinalitius honos tibi fugiendus est, cum et fieri possit vt opinione tua diutius vita tibi suppeditet, et, vt secus eueniat, quod tamen Deus omen obruat, non tantum tamen quam diu, quantum quam bene, Cardinalem egeris referre videatur. Si tibi Superi vel vno tantum anno dignitate hac fruendi facultatem concederent, 95 dubium nobis non est quin multo maior ex eo vtilitas ad rempubHcam Christianam esset peruentura quam cum alu multi multis annis eundem istum honorem gesserint.
Sed tu fortassis hoc metuis, ne in maleuolorum, Luteranorum presertim, voculas incurras. Mi Erasme, regium est male audire, 100 cum bene feceris. Quin potius, qui a maHs male audit, is ex pru- dentissimorum virorum sentencia optime audire videtur. Neque enim perditi hominis profligatique maledictis gloria cuiusquam digni- tasque violari potest: magis adeo illustratur. Non est autem pru- dencie tue aHunde pendere: tuo tibi, non aHorum, iudicio standum 105 est. Si te recte fecisse inteUigis, factum autem tuum aHorsum per- uersi homines rapiunt, tua te conscientia contentum esse oportet: neque tanquam bouem aHenum foras subinde prospectare. Sin autem non esse tibi putas omnino negHgendum, qui sermones hominum de
62. quid . . . vehat] Verg. G. i. 461 ; loo. regium] See Ep. 2421. 4911.
cf. Adag. 605. 108. bouem] See Adag. 962.
244 LETTERS OF ERASMUS [1535
iio te, que futura sit existimatio, non videmus cur non eorum potius tacite cogitaciones suspicionesque tibi sint metuende qui a nobis, hoc est a Romana sunt ecclesia. Tu iudicio quodam tuo, neglecta propemodum Solonis lege, etsi a coetu piorum nunquam discessisti atque Romane ecclesiae censurae scripta tua omnia subiecisti, ple-
115 risque tamen medium te gerere visus es, cum neque ecclesie placita omnia mordicus esse tibi tuenda putares, neque illorum doctrinam qui ab ea desciuissent prorsus euertendam existimares. Ex quo factum est vt, dum batylla quidem confringenda non censes, sed ignem tantum alienum dispergendum et efifundendum, in eam suspi-
120 cionem nonnullis veneris, te cum Luteranis potius quam cum Ecclesia Romana facere.
Quodsi nunc a Summo Pontifice tibi delatum honorem nunc reieceris, confirmabitur ea multorum suspicio. Aut contemni a te ampHssimum ordinem et pro nichilo duci putabunt, aut ideo te
125 refugere, ne cum Luteranis in dimicationem descendere cogaris. Alterum ex fastu quodam nimio, alterum ex pusillo et abiecto animo procedere iudicabunt. Vtrunque certe certo signo esse dicent et argumento, tacitam tibi esse cum Luteranis conspirationem, neque cuiusquam persuasionibus ab hac sua opinione se deduci patientur.
130 Ahquot iam anni intercesserunt, cum nos in quodam Hbello tuo legere meminimus quod consilii te tui poenituerit, quo de fortunis tuis et honoribus augendis nunquam soUicitus esse voluisti, cum non perinde cuiusuis morsibus oportunus fueris futurus, si excelsa ahqua in digni- tate collocatus esses. Ecce tibi nunc diuinitus occasio est oblata,
135 qua te a contemptu contemptissimorum hominum facile queas vindi- care, qua quasi diuina virgula suppeditante summos honores con- sequi tibi liceat. Ea obuiis, quod aiunt, manibus esse videtur amplectenda, cum etiam ad scriptorum tuorum immortahtatem per- magni interesse videatur, si laboribus tuis eum, quem oHm es meritus,
140 fructum tributum esse posteri intellexerint, facileque ex eo iudicium omnes sunt facturi non esse eius ingenii praeclara monumenta reiicienda, quem propter ea ipsa amphssima dignitate censuerit honestandum is qui doctrine, virtutis et meritorum cuiusque pru- dentissimus est et verissimus aestimator. Si ambiendum tibi, si
145 prehensandum esset, quamquam vir sanctissimus Cato author fuisse non nemini dicitur, vt etiam nummos in tribus pronunctiaret, cum videret malis artibus malos homines gladiatorio animo ad consulatum viam afi^ectare atque euertende reipubhce consiha inire : tamen tibi vt ambires, vt prehensares, vt ineptus esses in hac aetate tua, etiamsi 150 id e republica futurum esset, consihum dare non auderemus. Nobis enim Christianis appetere honores non licet, quemadmodum rursus, si Christianam charitatem habeamus, oblatos quoque recusare non hcet.
Cum itaque vltro te vocet is qui caput est tocius Ecclesie constitu-
155 tus, cui non obtemperare rehgio est, vide, si minus dicto audiens fueris,
ne non tam Paulo tercio Pontifici Maximo quam Spiritui Sancto
113. Solonis] See Apophtheg. vii, 147-8. gladiatorio ... viamjCf. Ter.
Solon I. Phorm. 964.
145. Cato] See Suet. Jul. 19. i.
I
3066] FROM PETER TOMICZKI 245
refragatus esse videaris. Neque enim verisimile nobis fit, absque numinis instinctu et afflatu Paulum tercium hanc de te in cardi- nalium collegium cooptando cogitacionem suscipere potuisse. Quodsi magni animi esse existimas opes, copias, facultates, honores despi- i6o cere, non repugnamus nos quidem. Sed fieri tamen posse credimus vt non eo quis animo bona ista fortune negligat, quod ea non putet esse expetenda, sed quod labores fugiat, pericula metuat, absque quibus neque adipisci bona ista neque adepta licet cum dignitate retinere ; cum non frustra dicere solitus Demosthenes feratur: Si 165 scirent adulescentes quanti labores, quanta discrimina rempubhcam capessentibus impendeant, potius eos ex alto precipites se daturos quam vllam ad partem ilHus accessuros. Si itaque horum periculorum metu animus cuiusquam ab honoribus in repubhca gerendis refugit, is nobis videtur a vera fortitudine multum esse disiunctus. Deinde 170 vero ea contemnere quae nondum sis assecutus, non maximi esse negocii nobis persuademus. Sed eum magnum virum esse iudicamus, et subhmi quodam atque excelso animo praeditum, qui, cum ea est adeptus quae certissimum sunt hominis experimentum, et quae vere quidam irritamenta malorum esse dixit, nichilominus de per- 175 petuo vitae suae statu deiectus non est, sed in ampHssima fortuna aequabilitatem vitae conseruat atque eundem semper animum retinet, et secundum PauH praeceptum ita ea habet tanquam non habeat.
Facile est aHcui viuendi praecepta dare us qui excelso atque illustri in loco positi omnibus fortunae bonis affluunt. Sed ex praeceptis 180 viuere, cum in eadem fueris fortuna collocatus, neque ab officu reH- gione decHnare, id vero longe difficillimum esse videtur. Quare ne dubita tui quoque periculum facere. Magistratus enim esse dicitur qui virum indicat. Docuisti hactenus Pontifices, cardinales, reges et principes Christianos, quemadmodum se gerere debeant. Nunc 185 tu quoque in eorum locum huc te Deo vocante ascendito. Viuum te iUis exemplum proponito. Praecepta tua ad rem conferre studeto, ReipubHce Christiane labanti succurrito, nomen tuum ad immortaH- tatem consecraturus, atque ea a Deo Optimo Maximo laturus quae neque oculus vidit, neque auris audiuit, neque in cor hominis 190 ascenderunt.
Quo sumus in te, mi Erasme, suauius efifusi, hoc nobis amor plura suggerit argumenta quibus te, ne cardinaHtium galerum suscipere recuses, cohortemur. Sed longius quam inicio nobis fuit propositum, creuit epistola, vt multa nobis preterire et receptui iam canere sit 195 necesse. A te petimus quod te, tanta prudencia et doctrina virum, pluribus cohortari sumus ausi (cum abunde ipse, quid tibi faciendum sit, cognoscas), vt id in optimam partem accipias. Fecimus enim id certe ex abimdancia quadam amoris nostri cum erga te, tum erga rempubHcam Christianam, cuius racionibus preclare consuleretur, si, 200 quod tibi suademus, persuadere possemus. Quare, si quid a nobis peccatum est, id partim amori nostro, partim humanitati tuae
165. Demosthenes] See Apophth. 183. Magistratus] See Adag. 976.
lib. 4 Demosthenes lo. 190. neque oculvis] Isaiah 64. 4,
175. quidam] Ovid, Met. 1-140. i Cor. 2. 9. 178. Pauli] Cf. 2 Cor. 6, 10.
246 LETTERS OF ERASMUS [1535
assignabis, que nos, familiarius eciam fortasse quam aequum est, tecum agere docuit. Vale. 205 Datum Cracouie die xx^. Octobris. Anno domini MODOxxxvto.
Petrus Episcopus Cracouiensis et Regni Polonie Vicecancellarius.
Manu propria.
Doctissimo viro Erasmo, Dauentriensi preposito, amico charissimo.
3067. From Erasmus Schets.
Basle MS., Scheti Epistolae 33. Antwerp.
26 October 1535. [An original letter, autograph throughout.]
+
S. P. Mense Augusto scripsi tibi vltime, my Domine Erasme
charissime, misique aliquot epistolas quas ex Anglia receperam tibi
dirigendas. Et ecce alias, quas eodem accepi onere. Has nam, quo
non desit opus meum, dirigo Argentorati; spero ad te mox per-
5 uenturas.
Quod eodem mense tuo nomine receperam ex Anglia, tum scripsi.
Significat iam ex AngHa recentius Aluarus Astodillius tuo nomine
ibidem recepisse monetae currentis nobiles quadraginta duo cum
dimidio, quos florenis centum et tredecim cum stuferis tredecim
10 nostratibus mihi permutauit. Hy relique pecuniae tuae quam seruo
accessere asseruabunturque, donec quid de aceruo fieri velis iusseris.
Grapheus scripsit tibi misitque aUquot scripturas abs te illi ex-
postulatas. Omnia vt mihi commiserat direxi Caspari meo Franc-
fordie, qui nundinis interfuit, commisique tradi Frobenio, cuius
15 conductu ad te bene ventura puto.
Venit hic tuus Contionator ecclesiastes, cuius luminis apice ple- rosque huius functionis lectores obstupefiendos puto. Vtinam huius speculatu sese bene deiudicent, et quod illo munere dignum est sin- cerius quam plerumque fieri visum est, Cristicole gregi prebeant. 20 Vt opinione plerumque falluntur homines, sic a multis qui me tibi a secretis familiariorem quam dignus sum putant, expostulor an quod te galera CardenaHcia decoratum esse fama volat, ita habeat necne. Nil promptius habeo responsioni quam illius nec quid scire me nec credere, nisi forsan coactus a monarchis, vrgente conscientia, 25 in residue tue requiei iacturam ipsum te destituens, in rehgionis tran- quilHtatem, et vniuersaHs ecclesie pacem, eam susceperis vocationem. Si quid est huius rei, precor significa, et des quid quo his tot amicis expostulationibus satisfaciam.
Vale my Domine Erasme longe prosper. 30 Ex Andouerpia xxvi^^ Octobris 1535.
Ex animo tuus Erasmus Schetus.
Nil scripsit ex AngUa AstodilHus, a quo receperit has pecunias.
3067. 18. muneTi MS.: correximus. 27. his scripsimtis: visMS.
3067. I. scripsi] Ep. 3042. 2992, 2.
3. alias] Among them Bediirs letter 12. Grapheus] Ep. 3053.
of 14 Sept. (Ep. 3058). 13. Caspari] Gaspar Sehets; see
4. Argentorati] Cf. Epp. 2955. i. Ep, 2897 introd.
3067] FROM ERASMUS SCHETS 247
Misit saltem has epistolas tibi dirigendas. Putat nam tibi his signifi- catum iri, a quo veniant, nec opus ob id esse significatione.
-j-Doctissimo viro Domino Erasmo Rotterodamo. Friburgi. 35
3068. From Gilbert Cognatus.
Cognati Quaedam Opuscula, 1547, p. 55 (a). (Nozeroy.)
Cognati Opera, 1562, i. 296 (^). 2 November (1535 >.
[The year-date may be inferred from the contents. The letter pm-ports to have been written within a fortnight or three weeks of Cognatus' departure from Basle ; either from Nozeroy or from some point on the journey to Nozeroy. Like Ep. 3080 (written seven weeks later), though in a less degree, it has the character of a rhetorical composition rather than of a personal letter ; it may be suspected that both letters were rewritten for pubHcation, and it is possible that in its present form neither of theni was dispatched. See Ep. 3104. ii-i2n.]
GILBERTVS COGNATVS NOZERENVS INCOMPARABILI VIRO D. ERASMO
ROT. THE0L060RVM OMNIVM NOSTRAE AETATIS ERVDITORVM
DECORI, PATRONO OBSERVANDO, S. P.
SoLEO nunc tacitus meas deplorare fortunas, vnicum nostri saeculi decus Erasme, qui post beatam illam consuetudinem, qua praesenti praesens adesse poteram, me ipsum vltro in varia, eaque non vul- garia, coniecerim discrimina. Quum tecum agerem, nemo mortalium me erat foehcior: nunc neminem infoeliciorem crediderim, non tam 5 propter hoc, quod mediam in mundi Scyllam incidi, quam quod doctissima tua consuetudine priuatus sum ; qua cum nihil mihi esset iucundius, nihilque honorificentius, nescio tamen quo malo genio meis fortunis inuidente transuorsum raptus sum. Et plerunque ita contingere videmus vt, quoties imprudentiores praesentibus bonis 10 fruimur, ea non curemus : tum demum memores, cum nuUa recupe- randi est occasio.
Hoc in me verum fieri, nimium nimiumque doleo: qui quoties summae tuae aduersum me humanitatis nunquam satis praedicatae memini (memini autem semper) toties me non solum mei instituti, 15 sed et vitae tantum non poenitet. Video enim eruditionis nomine insigniores quosque Erasmi videndi gratia nullum recusare itineris discrimen, seque omnes beatos credere, quoscunque vel tuo alloquio vel tua amicitia dignatus fueris. Et ego, qui in tuorum domesticorum album adscriptus fueram, vbi te de facie contemplari, vbi selectis- 20 sima verba tua, quibus, vt alter Pericles, t6 KivTpov iyKaTa\€LTTei.s toIs dKpooj^ivois, vbi te summum virum et orbis literati principem de rebus cum Christianis, tum aHis summa cum eruditione, nec minori grauitate disserentem audire Hcuit, infortunatus relinquo : nimirum hoc rehnquens, quod optimus quisque nulla non re mercaretur. 25
Miserum igitiir me, et vere infortimatum, qui ad mundanas de postliminio redactus sum latumias. Aeternum nunc male precabor
3068. II. curamus a: correximus. 11-12. est recuperandi j3.
3067. 34. a quo] The donors were 3068. 21. t6 «eWpov . . .] See Eupolis,
Cranmer, Cromwell, and Longlond Dem. 6. Cognatus repeats the ex- (Ep. 3058. 13-18). pression in Ep. 30S0.
248 LETTERS OF ERASMUS [1535
litium tricis: aeternum his quibus autoribus factum est vt impru- dentior tam omnibus foelicitatis numeris instructam sodalitatem, 30 mihique in summi honoris cumulum cessuram, reHquerim. Sed quid facias ?
Fronte capillata, post haec occasio calua est.
Occasio semel oblata, de medio sublata est. Huc me mea deduxerunt infortimia, vt molestiae illae absorbendae mihi sint. Cum aiia re
35 nequeam, huic meo dolori ipse medebor patientia. Tu interim, omnium eruditissime Erasme, pro tua humanitate tui chentis me- mineris, ita tibi in vniuersum astricti vt, si quid iuris in se vnquam habuerit, id omne in te transtulerit. Tuum manicipium et esse et appellari cupio. Nec quicquam gratius erit quam si ita mea opera
40 vtaris vt omnibus tibi nihil non in me hcuisse appareat. Vale foelix, saecuH nostri ornamentum ac decus, optime atque eruditissime Erasme. Cursim, postridie omnium sanctorum.
3069. From Paul Volz.
Leipzig MS. Strasbourg.
EE. 229. 4 November 1535.
[An original letter, autograph throughout. The date is confirmed by the references to the Ecclesiastes and to More and Fisher. For Volz see Ep. 368 introd.]
S. P. D. Epistohum tuum, D. Erasme dilectissime, cum Ecclesiaste abs te mihi donato exultabundus accoepi. Notus mihi fuisset aHo- quin animus erga me tuus. Satis adhuc tempestiue missus est. Nihil enim, quod ames, sero venit. Ego vero gratias tibi et habeo et ago 5 ingentes pro hoc ahisque beneficiis in me tuis, pro tuo nomine vicissim factiu-us quicquid iure possem.
Caeterum cond<o)leo tibi, mi Erasme, super amicorum tuorum etiam illustrium interitu; si tamen non potius congaudendum est vtrisque quod mortem ipsi fortiter pro virtute obierint. Et magis 10 forte condolendum tibi, quod Stephanus quidam Doletus tuam et vitam et doctrinam ita procaciter incoessit vt rehqui nihil ; nisi sciremus quod Dares Entellum prouocat, praesumptionis suae penas propediem daturus. Tu cum Termino tuo nuUi coessurus es, absque
3068. 35. Tu a: Tum /3.
3068. 28. htium tricis] \Miat these Ep. 3123 that they viewed residence
were is nowhere made clear. Erasmus in Basle with disfavour, and supposed
refers to them, using the same expres- him to be imbibing heresy.
sion, in writing to Bonvalot, 17 May 32. Fronte . . . calua est] Cato,
1536 (Ep. 3122). In Ep. 3104 Cogna- Distich. 2. 26; cf. Adag. 670, Epp. 36.
tus' parents are represented as in part 16, 443. 23.
responsible: and the same suggestion 3069. i. Epistohinn] Not extant.
is made in Ep. 3062. 4-6. What is 12. Dares] See Verg. A. 5. 362-484.
clear is that the trouble is connected 12-13. penas.. .daturvis]Thethreat-
with the project of Cognatus' return enedpunishment of Dolet wasdelayed
to Basle. In a letter to Boniface of until after Erasmus' death. In a
8 Feb. 1535 (Basle MS. Ki. Ar. 18^. letter, however, to Boysonne of 31
f. 137) Cognatus had written that his Aug. 1535, Dolet speaks of a Germtin
parents wished him to retum to who has undertaken the defence of
Nozeroy, but that he could not leave Erasmus; and on 10 Nov. 1535 Me-
Erasmus. It may be suspected from lanchthon writes to Camerarius,
3069]
FROM PAUL VOLZ
249
dubio docturus et hunc audaculum bonas horas male collocasse, in traducendo sciHcet te iam sene et de omnibus praeteritis praesentibus 15 ac posteris (citra omnem adsentationem dixerim) quam optime merito. Dum has beluas debellas, mehoribus forte studiis operam nauares tuam, et equidem maiore fidutia expectarem munusculum hoc literarium quo me ahas salutaturum polliceris.
Sapidus noster concinnauit carmen quoddam in hunc tuum hos- 20 tem. Quod si nondum habet Frobenius, habiturus est vbi volet ; at Georgium Vlrichium iam misisse reor. Expositiones quatuor Moria- nae necis, Batto nostro Rhenano inseriptas, quam ocyssime misi. Vale, in Christo amice, et oremus vt Dominus Hberet nos a malo. Amen.
Argentorati, 4. Nouemb. 1535. 25
T<uus> Paulus Volzius, ab- bass id est plus infra.
Venerando domino D. Erasmo Roterodamo, sacrarum literarum professori doctissimo, fratri et amico in Christo charissimo, apud Basilaeam degenti. 30
30053070. From Peter Merbelius. Leipzig MS. Milan,
EE. 230. 9 November 1535.
[An original letter, autograph throughout. The date is confirmed by the reference to the death of Sforza, and by the contents generally. For the adventures of the letter which this answers, see Ep. 3005 introd.]
S. D. AttuUt nuper, candidissime Erasme, incognitus quidam, Italus tamen, eas Htteras quas ad xviii. Marcii ad Laurentiam meque
ME. 1352: ' GaUicum scriptum Doleti vidi, et cogito de aliquo instruendo qui respondeat Kav 6 'Epaa^ios ovk eKcf^evyr) T^ 'ASpaareiav.' On 12 May 1536 he speaks as though an answer had been written, with his assistance, by a student (Ep. 3120: cf. Ep. 3127). But it seems likely that the book never got into print. See Christie, Etienne Dolet, 1880, p. 211.
3069. 18. mimusculum] Erasmus had presumably proraised to dedicate some book to Volz. He did not hve to fulfil the promise ; but when he made his will in 1536 he left Volz (who had not been remembered in the will of 1527) 100 gold florins. For the gold cup given to Volz in 1536 see Ep. 3114.
20. Sapidus] See Ep. 323 introd. carmen] We have not been able to trace the epigram. It is conceivable that Sapidus is the German men- tioned in Dolefs letter quoted above (11. ii-i2n). Erasmus pointed out a false quantity in the poem (see Ep. 31 14) — he had brought the same quick eye for faulty metre to the poem of Odonus (see Ep. 3002). Delitiae
Poetarum Germanorum (Frankfurt, Nic. Hoffmann, 161 2) preserves, among a number of other verse-pieces of Sapidus (pp. 1176-82), a poem De Se celebrato ab Desid. Erasmo, and a poem addressed to Volz. The volimie loann. Sapidi Epitaphia (Strasbourg, W. Rihelius, 1542) consists of epitaphs on a niunber of the Reformers and members of their famihes.
22. Vlrichium] The Strasbourg printer, see Ep. 2312. 2-3.
Expositiones] We do not know what these were; though addressed to Beatus Rhenanus, they are not mentioned in BRE.
27. id est . . . infra] We are not able to suggest an interpretation of these four words (id est is represented by a contraction mark). The de- cipherment ofinfra is uncertain — EE. thought the word might be read as iusto, but this seems not possible, though iusta would be a possible decipherment. For jesting remarks about the title 'abbas' see Ep. 1525. 25-7. The spelling 'abbass' recurs in Ep. 3114.
250 LETTERS OF ERASMUS [1535
dederas ; et si tardiuscule aduenerint, fuerunt niidlominus, vt solent, pergratiss<imae>. Narrauit ille te mihi Precationum tuarum ex-
5 emplar per eum misisse, quas fur, itineris comes, sibi vna cum peculio viatico abstulerit ; eas vero, quas ad Gumpenbergium dederas, saluas fuisse — cum litteris tuis mihi consignauit, rogauitque quatenus Ro- mam transmitterem. Lubens feci: aiebat enim propositum Vrbem eundi mutauisse. Tue Precationes admodum placuerunt. Si denuo
ro remiseris, facies rem admodum gratiss<(imam>. Quod in litteris meis persuades, prudenter rectissimeque facis. Sic tacite prostemuntur calumniatores.
Casum fatalem principis mei, ducis Mediolani, te audisse non dubito ; quem non possum [non] satis deplorare. Optimus ille dux
15 primo die Nouembris circa mediam noctem ex hoc seculo ad foelicius migrauit. Nemo est qui mortem non lachrimet amare : me autem vno vix est perturbatior. Annos xx eius secreta pertractaui. Non princi- pem sed patrem amisi, fidei mee permultum is crediderat. Sed quid facit, sepe mortem memorare, nisi dolorem augere? Casum video
20 irreparabilem. Quare salubrius duxi pacienter oronia tollerare quae fata iubent. Hoc tamen vnum me angit vehementer. luuentutis florem contriui, senui, pecuhum proprium expendi, remunerationem seruitutis preterite calamitates impediere, nunc dira immatura in- opinataque mors penitus abstuht atque diremit. Nisi Caesar cle-
25 mentius me respexerit, quid dicam nescio. Spero expectoque. Hec dolens scribere volui. Interea, Erasme peropt<ime>, cura vt valeas foehciss(ime>, meque, vt soles, ama. Si me consolaueris, nihil erit gratius. Vale iterum et salue.
Ex Mediolano, die viui. Nouemb. 1535.
30 Obsequentiss(imus> Pe. Merbehus.
Candidiss. Theologo, Domino Eras. Roterodamo, patri peropt., Friburgu Brisgoie.
307 L Feom VlGLTCrS ZtnCHEMUS.
Leipzig MS. Spires.
Van Heussen IV. 116: EE. 231. 17 Xovember 1535.
[An original letter, autograph throughout. The address-sheet has been tom in opening the letter.]
S. P. Litteras tuas, Domine colendissime, ad T(ielmannum> Grauiima et Heresbacchium cum primo nuncio mittam Coloniam. Quod si paulo citius redditae fuissent, Carolo Harsto committere eas
3070. 13. meis MS. corr. EE. 14. non secl. EE. 19. facio MS.
correximus.
3070. 4. Precationuni] The Preface, Ep. 3091.
Ep. 2994, is dated 13 Feb. 1535. 3071. i. Litteras] Presumably the
6. Gumpenbergium] Not Ep. 3015, letter to Tiebnann Gravius answered
where see introd. Epp. 3040-1, that to Heresbach may
10. meis] i.e. ad me scriptis (tuis have answered Ep. 3031, with its long
EE.). account of the siege of Miinster.
13. Casum] See Ep. 3064. 3. Harsto] Now in the service of
24. Caesar] The hope of preferment the duke of Cleves; see Ep. 1215
from the Emperor was reahzed; see introd.
3071] FROM VIGLIUS ZUICHEMUS 251
potuissem, qiii ab duce Cliuensi ad proximum conuentum, qui Vor- matiae est habitus, missus fuit. Rex Sion etiam in carcere regalem 5 ferocemque animum adhuc retinet, nec desinit nobis dira -npocf^rjTeveiv. Quibusdam tamen principibus non satis placuit quod hactenus sit seruatus, ac proxime decretum est apud Vormatiam vt quamprimum e medio tollatur. De genere supplicii variae fuere sententiae. Quibus- dam placuit culeo eum more paricidarum insutum in Amasum proiici ; lo alii<s> ferreae caueae bene cesum melleque collitum includi ac apum superinfuso examine in altum suspendi; aliis candentem coronam capiti imponi. Sed quibusdam tandem ab principum statuumque imperii legatis iniunctum negocium est, vt vna cum presule Mona- steriensi de captiuorum anabaptistarum suppliciis ceterisque negotiis 15 preteriti belH cognoscant statuantque. Multi vrbem Monasterium solo aequandam duxerunt. Sed mitior sententia obtinuit, vt tantum anabaptistarum munimenta diruantur. De reHgione quoque longa contentio. Nam legati ducis Saxoniae et nonnullorum aUorum princi- pum nouos euangeHstas admitti voluerunt. Sed secundum priorum 20 comitiorum decreta conckisum est, vt nihil in reHgione innouaretur ; sed Saxones atque aHi suo more aduersum id protestati sunt.
Mori mortem optimi quique viri dolenter ferunt. Sed cum per- petuo carceri mancipatus esset, etsi iUius vulgo indigna mors existi- metur, quia ex pena venit, an non debuit diuturnae seruituti glorio- 25 sam ac claram mortem preponere ?
Amicus quidam nuper e Roma ad me scripsit te a Paulo pontifice opimo sacerdotio donatum, sed quo animo id acceperis, scire nondum Hcere ; poUiceri tamen eundem tibi galerum cardinaHtium, si ipsius gratiam apostoHcam non contempseris. De quo equidem tibi gratu- 30 larer, nisi te eiusmodi ornamenta semper neglexisse scirem.
Caesar Panhormi aUquandiu hesit Siculorum causis impeditus. NeapoH tamen expectatur, quo Sabaudiae, Mantuae Ferrariaeque duces ad eum proficisci dicuntur. Bene vale, Domine maxime. D. Andreae a Conritz nondum tuam salutem nunciaui, quod sub 35 noctem nuncius tuas mihi Htteras redderet, bene mane abiturus. lUum tamen tui amantissimum esse scito ac tuam salutem lubentis- sime accepturum. Nec dubito quin iUe ratum ac gratum habiturus sit, si te plus miUes eius nomine vicissim saHiere iussero.
Datum Spirae, 17. die Nouembris 1535. 40
Tui studiosissimus VigHus Zuichemus.
Verae theologiae ac omnium bona<rum> Htterarum instauratori <optimo m>aximo, D. Erasmo Rote<(rodam>o, Domino et patrono <^su>o incomparabiU.
12. aliis sc7-ipsi7nus : alii MS.
4. conuentvun] See Ep. 3060. ^n. who was his informant.
5. Rex Sion] John of Leiden, see 32. Caesar] See Ep. 3007. S^n; cf. Ep. 2957. 93-4n. Epp. 3055. 33, 3073. 2in.
27. Amicus quiclam] There is no 35. a Conritz] See Ep. 3060. 26n. clue in Vighus' correspondence as to
252 LETTERS OF ERASMUS [1535
3072. From Conrad Pellican.
Breslau MS. Rehd. 254. 118. Zurich.
EE2. 139. 18 November 1535.
[An original letter, autograph throughout. For Pelhcan and his relations with Erasmus see Ep. 1637 introd. ; except for this letter, all the other extant correspondence with Erasmus belongs to 1525-6.]
S. D. Boni consulas perpetuum silencium meum hactenus, doctis- sime Erasme, quando Hterarum mearum nihil interim eguisti. Sed ne amaro vel inuido animo abs me id sileneii commissum putes, deprecor toto animo. Inepciam stiK mei erubui, vt non tibi gratam
5 putarim. Et non nihil te mihi iratum intellexi, et pericUtatum iudicio ex non modicis vel paucis indiciis, maxime quod omnino me animo permutatum credideris ex ordinis desertione papistici, vt et com- mercium epistolarum abhorrere sis visus et presenciam corporis, nec honorificam tibi famiharitatem meam haud ab re existimaueris,
10 Vtcimque vero haec se sic aut ahter habuerint, optime mi Erasme, id veHm et oro credas de me, sic me non interim posthabuisse amorem tibi et obseruanciam vnquam, vt non sine gaudio semper audierim laudes tuas apud nostros, et aeque cum dolore tulerim, si quid vel raro de tuis scriptis vel moribus a quoquam minus sjTicere interpre-
15 tari audiui. Quanquam intellexerim te mihi offensum, idque putarim citra meam veram culpam, id vero de me nunc cupio credas, vt coram Deo cernente cuncta confiteor, non mihi conscium me aHcuius in malum commutationis per cucuUi depositionem, nuUa profecto me hora inuitum vixisse in IVIinoritico ordine, quandoquidem a puero
20 persuasum habui Deo placere institutum illud viuendi, in quo noUem hodie quoque non me vixisse et nutritum in iuuentute, certe cum viris Deum timentibus et honestis et in odio omnis iniquitatis, vt in papistico regno nuUum hodie credam ordinem fuisse meUorem.
25 Sed et postquam Dei circa me prouidenciam expertus habitum mu- taui, non mentem, quantum attinet ad pietatis studium, certo affirmo tibi simiUter de hoc nunc statu m^eo <(me) ne ad momentum quidem perutencia motum, quando eum Domino complacere non dubito, sed et sentio salutarem et vere reUgiosum ; in quo et paratus sum omni
30 hora Domino euocante eidem Deo natureque concedere, integra spe feUcitatis per Dei graciam in Christo Domino, cuius clemenciam sencio semper circa me et per omnia. Est mihi pulcerrima oportuni- tas exercendi me in sacris Hteris, quam et non neglego, sanus animo et corpore. Prouentus annuus sine aUqua penuria ex canonicatu.
35 Comoda mihi vxor omnem domesticam curam administrat sine omni mea inolestia. Vini frumentorumque promos vix semel per annum aspitio, vnde pendet omnis mea prouisio, sicut et aUorum. FiHum
I. consulas scripsimtis: consulis MS. 27. me addidimus.
35. vxor] Anna Fryesin, whom made him quite ignorant of money)
Pellican married on 7 Aug. 1526, see that he was obliged to look for another
CPR. p. 113. \\Tien she died 28 Oct. wife and married Elizabeth Kalb on
1536 Pellican felt himself so much at 20 Jan. 1537; CPR. pp. 147-8. a loss (his 33 years as a Franciscan
3072]
FROM CONRAD PELLICAN
253
mihi Dominus dedit Samuelem, octauum annum nunc agentem, filiolam quoque septimum, elegantes pueros et bone spei.
Primo triennio totus hebraicis incubui tractatoribus, vt interim 40 bibliorum praelectionem hebraicam quotidianam sine omni sollici- tudine nunc tercio legam. Tercium enim nunc cursum agimus in Leuitico. Credere non potes, quam eximium Theodorum, iuuenem nondum triginta annos habentem, gracia Dei suffecerit nobis in locum Zuinglii, cuius ineruditior lectio excelht pietate et eruditione 45 optimam illius meo iuditio, quandoquidem totus praelectioni in- cumbit hic noster, cum ZuingHus multis laboribus, predicando et scribendo et ahter, occuparetur. Si vidisti prophetam Nahum, scio iudicabis me vera nunc scribere. Denique aliquot singuhs annis mensibus grammaticam praelego Hebream, idque sponte. Rehquum 50 temporis cum ociosum habere cepissem, priuatim quaedam annotare incepi ad secundum cursum, quae a Zuingho tunc praelegente neghgi videbantur, cum crederem necessaria. Sicque processi Domino diri- gente, quousque nunc peruentum esse sic miror vt ante quintum abhinc annum tale ahquid futurum ex me nulh hominum credidisse 55 potuerim.
Neglectum quidem et rusticum opus est et indignum lectione
38. Samuelem] Pellican addressed his Chronicon to this only son; from it we learn of his birth i Jmie 1527, p. 115; of his education, p. 143; of his marriage with Ehzabeth Clauser, 13 Jan. 1547, p. 175 ; and of the birth of his daughter, Anna, 6 Jan. 1551, p. 181.
39. fiholam] Ehzabeth, born 24 Aug. 1528, died 7 Jiily 1537, CPR. pp. 118, 148.
43. Theodorimi] Bibhander (Theo- dor Buchmann), i504(?)-4 Sept. 1564. Born at Bischoffszell, he was sent to school at Zurich, being placed imder the care of Oswald Myconius. In Zvirich he began his study of Hebrew, having for his teacher Jacob Cepori- nus. His Semitic studies were con- tinued at Basle under PeUican and Oecolampadius. From 1527-9 he taught in the high school at Liegnitz. Retuming to Zurich he was appointed professor of Old Testament theology, in succession to Zwingh, 24 March 1532. This professorship he held until 1560, when he resigned; his resigna- tion being brought about by the attitude which he took up on the question of predestination ; in con- nexion with which he attacked with great bitterness Peter Martyr. Among his many works — of which some sur- vive only in manuscript — may be mentioned the small Hebrew Gram- mar which he pubhshed in 1535 ; the De ratione communi omnium lingua- rum et litterarum commentarius, 1548;
the versions contributed to Jud's Biblia sacrosancta translata in ser- monem latinum, 1543; his edition of the Koran, Machmnetis Sarracenorum principis vita ac doctrina omnis, 1543, in which a revised translation is ac- companied by the dissertations of various scholars, including a 'Prae- monitio' by Melanchthon and an 'Apologia' by Bibhander himself. One of the leading personahties of the Zurich church, Bibhander found his primary interest in Semitic philology, combining with a remarkable leaming in the eastem tongues a wide know- ledge of modem languages, among them Slavonic. A biography of him beheved to have been written by Pehican has not sur\'ived. There is a monograph bj' J. J. Christinger, pubhshedin 1867, Theodor Bibliander, Ein biographisches Denkmal. See the article in Hauck iii, pp. 185-7, by Emil Egh, whose promise of a fuUer account has not been reahzed.
48. prophetam Nahmn] Propheta Nahum iuxta veritatem Hebraicam latine redditus per T. Bibliandrum,
1534-
57. opus] Commentaria Bibliorum, Zurich, C. Froschover, 7 vols. 1532-9. Vol. V, March 1535, deals with the Apocrypha. We know this edition only from the accoimt in CPR. pp. xxvi-xxix, but the Bodleian has a copy of the edition of 1536—46, also pubhshed by Froschover.
254 LETTERS OF ERASMUS [1535
eruditione pollentibus. Sed quia indoctiorum passim amplior est numerus, ideo et plures venduntur, vt nunc infra mensem impressor
60 exorsus sit editionem secundam priori similem. Temeritatis meae excusationem vellem legeres in prologo primi tomi. Quae tu vero contra quintum tomum in Ecclesiasta tuo scripsisti, folio 376 — totum enim librum perlegi — meum improbans institutum, non egre fero, intelligens te nihil legisse in eodem : alioqui vidisses aliud me scri-
65 psisse quam tu putas.
Simt quoque mihi amici et familiares, digni viri, fama et rebus nobiles, pro priscis meis monachis, iucundiores et vtiliores. In summa, nihil desidero in tot beneficiis Dei quam dignam Domino Deo meo gratitudinem, qua tot suis donis respondeam non indigne vel
70 minima ex parte, vtque difficiliorem sortem (si qua imminet) cle- mencia sua largiente ferre velim et valeam, gracias interim Domino agens, qui in vinee suae coloniam me quoque conducere dignatus est hora nouissima, et opera mea vti in gloriam suam, qui omnia agit in omnibus. Qui et te nobis diucius conseruet in suam gloriam
75 et in profectum Ecclesiae, pro quo Noui Testamenti lucubrationes te voluit meditari, operum tuorum omnium gemmam vnicam, et cum reliquis omnibus tuis scriptis sanctam memoriam tibi in omnia secula vindicaturam vnice. Erudita sunt quidem tua omnia et diserta, pietas autem Paraphrasum omnia mecum antecellit.
80 Obsecro tandem, perquam venerande Erasme, vt sLaas quae dicta, scripta vel acta sunt, haberi pro infectis. Imprudenciae me diflfa- masti, quod agnosco verum: nullum agnosco vel in minimo pietatis neuum vel fidei quantamcunque neghgenciam.
Doleo extare contra me tua quaedam scripta. Sed tuo nomine
85 doleo, non meo tantum, cui satis prospectum est. Cupio te vetera- num amicicia prisca mihi tandem iungi, vt me tibi (vt olim) charum amplectaris in Domino ; cui aeque vt tu cupio me seruulum non aspernendum assumi et agnosci, non ex meritis meis, quae nuUa sunt, sed sua gracia, quae sufficit vtrisque. Dihgam ego te ex animo, donec
90 vixero, vtque in celestibus a communi Domino dihgaris et glorifi- ceris, eciam atque eciam oro et precari non cessabo.
Hanc meam tumultuariam epistolam oro humaniter interpreteris et amice. Vbi non ingratam fuisse intellexero, addam et ahas. Vale in Domino diu et feHciter, perchare Erasme.
95 Tiguri, xviii vuiibris 1535.
Tuus vt oUm Conradus PeUicanus amicus. Celeberrimo eruditissimoque theologo, D. Erasmo Roterodamo.
59. EE^.: numeros MS. 62-3. totum . . . perlegi in marg. additum,
huc iranstulimus. 83. quantamcunque scripsimus: qhcuq MS.
59. plixres] For plura exempla. candidi ' whom Erasmus mentions as
61. prologo] The passage in which maintaining the inspired character of PeUican excuses his ' temeritas ' is the 3rd and ^th books of Esdras, and given on fo». A 5 vo.-A 6 of the preface attributing the Book of Wisdom to to vol. i of the edition of 1536-46. Solomon.
62. scripsisti] LB. v. 1049F. Pelli- 66. amici et familiaresj For an can is not actually named, but is enumeration of these friends see CPR. included among the ' Quidam impense 79. mecum] For apud me.
3073] 255
30363073. From Christopher of Stadion.
Hamburg MS. Supellex epistolica Uffenbachii Dillingen.
et Wolfiorum, Fol. 4. 23. 27 November 1535.
[An original letter, autograph throughout, in the Staats-Universitats Bibhothek at Hamburg. It now (together with Ep. 3065) forms part of the Uffenbach-Wolf collection, but that at one time it belonged to the group of Stadion's letters now at Stuttgart is indicated by the fact that the same hand has written an analysis of contents on all the letters.]
S. P. D. Libros de racione Concionandi, amantissime Erasme, nuper editos, quantum per ocium licuit, percurri pocius quam legi, ac nichil in eis quod reprehendendum esset reperi. Instruunt ac docent quibus condic[t]ionibus et qua modestia ac pietate eccle- siastes preditus esse debeat, et quis modus ad efifectum, vt auditores 5 magis auidi ad discendum efficiantur, tenendus sit. Quid hoc seculo Banctius, quid vtilius doceri potuisset, ymo quid magis neccessarium ? Quod vulgus adeo tepidus est in fide, nulla alia culpa meo iudicio quam defifectus bonorum predicatorum.
Vnum tamen videbatur michi exprimendum. Quum in primo 10 libro, fo. 41, inter alia scribis: 'Sunt et hodie mangnates quidam Herodi non dissimiles, qui Christum et eius doctrinam habent ludi- brio,' addendum erat: 'Sicut Herodes loannem Baptistam, virum sanctum ac innocentem, propter Herodiadem decapitari fecit, ita rex AngUe duos, RoflFensem ac Morum, ^aros integerrimos, propter 15 concubinam.' 0 facinus inhumanissimum ac nostro seculo inaudi- tum. Historiam nouorum martirum non sine fletu et merore legi, et quamuis nemo ex ipsis michi vnquam visus sit, tamen RoflFensi et Moro ob singularem honestatem, qua ab omnibus predicabantur, ex animo bene volui. Non dubito quin coronam martirum receperint. 20
Cesar adhuc heret in Cicilia, nec satis certum an Itaham aut Hyspaniam sit petiturus, nisi quod ob ducis Mediolanensis obitum arbitrantur ItaHam petiturum.
De Pontifice nichil nisi, vt fer[r]tur, omni conatu curat suos cognatos ditare. 25
Rex Ferdinandus cantat vetterem canciunculam, 'Aurum et ar- gentum non est michi.' Et tamen aUos saluos fecit, se ipsum saluum facere non potest, aut non vult.
Pestis apud nos moderate se habet. Indies decrescit, licet multis in locis scintillet. 30
De synodo parua spes propter principum disscordias. Orator
4. condictiombns MS.: correximus. 6. adiscendvaa MS.: correzimtis.
28 Wullt MS.
10. Vnum . . . exprimendum] Eras- 21. heret] See Ep. 3007. S^n. mus was afraid that he had said Charles had in fact reached Naples too much about Fisher and More; from Sicily ('Cicilia') two days before Stadion plainly thinks that he has this letter was written.
said too little, in not naming the 22. obitmn] See Ep. 3064 introd.
criminal. 25. cognatos] See Ep. 2998. ^on.
11. fo. 4i]Thisisawrongreference: 26. canciunculam] Acts 3. 6.
it should be p. 61 = LB. v. 815D. 27. alios saluos] See Mark 15. 31 ;
17. nouorum martirum] For the Luke 23. 35. phrase cf. Ep. 3063. 31. Orator] Vergerio, who was at
256 LETTERS OF ERASMUS [1535
Pontificis scripsit ad me inter alia prout ex hac cedula videre licet.
Et ne omnino videar ingratus, mitto ad te 70 coronatos et 10 pro amanuensi Gilberto. Nunc non alia nisi quod Christum quottidianis 35 precor [precor] precibus vt te nobis ob communem Christianorum vtilitatem dyu seruet incolumem.
Datum ex castro nostro DiUingis 27 nouem<(bris) anno etc. 35.
tuus Cristo<fforus> episcopus A<ugustensis.>
40 Clarissimo theologo Erasmo Roterodamo amico ac preceptori suo. Basilee.
3074. Feom JoHTsr George Heemann.
Leipzig MS. Spires.
EE. 232. II December 1535.
[An original letter, autograph throughout. This is the latest in date of the letters in the Leipzig collection: of which the earhest is Ep. 1067. For John George Hermann see Ep. 2716. 17911. For a letter of Viglius to Erasmus (apparently about J. G. Hermann) written on the same day as this, but not extant, see VZE. p. 199.]
S. D. Cum ex ItaHa nuper reuocatus, d. erasme, immortale litte- rarum decus, ad paternos rediissem Lares, optimus piissimusque p<(ar)ens, cum de vitae genere ac instituto multa mecum solicite conferret, tum de Htterariis rebus et studiis preteritaeque aetatis 5 fructu dihgentissime quesiuit, atque illud in primis, ecquid post binas illas literas, quas ad te superioribus annis dedi, tuam erga me beneuolentiam sartam tectamque conseruassem. Et cum ingenue hbereque essem fassus, nimium multis mensibus scribendi hoc offi- cium a me intermissum fuisse, tum ille me (pro paterno affectu) 10 grauiter obiurgare ac meam neghgentiam mihi exprobrare cepit, quod cum ipse mihi abs te hteras, rarum et preciosissimum munus, impetrasset, ego adeo nihil cogitassem quonam pacto meis officiis tuam beneuolentiam retinerem. Multis autem rationibus meum
this time engaged in negotiations in Erasmo Rot., hero meo, decem flore-
Germany in connexion with the sum- nos renenses in auro, ea conditione vt,
moning of a general Coimcil. In April si forte R. D. Episcopus Augusten.
1533 Stadion had enclosed in a letter miserit munus mihi destinatum, ipse
to Erasmus a papal 'cedula' dealing D. Erasmus illud recipiat nomine
with the proclamation of a Coimcil meo. Datum 13 die Octobris Anno
(Ep. 2787. 17-20). It seems reason- i535- Gilbertus Cognatus Nozerenus.
able, therefore, to infer that the 'ce- {Variorum Epistolae ad Erasmum:
dula' enclosed in the present letter No. 15, Erasmuslade). The gift may
was concerned with the same business. have been in connexion with Cog-
3073. 34. Gilberto] The gift to Cog- natus' work on the Ecclesiastes as
natus had been anticipated ; Erasmus secretary. ^Mien he sent Choler the
had given him, before he left Basle, ten Responsio to Cursius, Erasmus thought
florins, on the imderstanding that he todoaservicetoCognatusby mention-
should repay himself out of the sum ing that it was upon his suggestion
sent by Stadion. Cognatus' acknow- that the pamphlet was addressed to
ledgement is extant in autograph in Choler (see Ep. 3050, 25-6). the Basle library: it reads as foUows: 3074. 6. literas] Not extant.
'Ego Gilbertus Cognatus profiteor hoc 1 1 . literas] No letter from Erasmus
chirographo meo me recepisse a dno to J. G. Hermann is extant.
i
3074] FROM JOHN GEORGE HERMANN 257
silentium cupiens excusare, surdo (vt dicitur) narraui fabulam ac- tumque apud eum egi. Quid multis ? Non aKter posse placari mihi 15 est visus, quam si rursus ad te scripturum me sponderem; et id quidem nisi breui facerem, haud aequum parentem deinceps habi- turus essem. Cui equidem cum obtemperare diuina humanaque iura me cogant, te ilHus potius afFectui quam meae importunitati tribuere velim quod ociosis ac inanibus literis meis tua negocia rursus 20 interpellem.
Vitae autem institutum ex parentis atque preceptoris ohm mei D. Viglii consiHo hoc tandem placuit, vt Spiram me conferrem atque ibi forensium causarum praxi incumberem. Nam preterquam quod is fere omnium iuri operam dantium scopus est, tamen ego etiam 25 ex preceptore D. VigHo, adsessorio hic munere fungente, discendae praxeos non leuem opportunitatem nactus esse videbar; quo dein- ceps sumptus, quos grauissimos in studia mea pater fecit, opera aHqua ciuiH et honesta recuperarem, et viaticum ad futuram aetatem mihi pararem. Itaque ante paucos dies Spiram adueni, ac in primis, 3° vt parentis voluntati satisfacerem, tibi scribendum duxi.
Quod vero hactenus nihil scripserim, non leues causae me deter- ruerunt, cohibereque saepius rn manum sumptum calamum coege- runt ; cum quod vererer te, virum nostro seculo omnium doctissimum, meis indoctis rudibusque Hteris salutare, tum quod non ignorarem 35 quot et quantis tu quotidie negocHs obruereris. Quae equidem, atque aHa multa, cum parenti obucerem, nunquam tamen a sua flagitatione dimoueri a me potuit, vicitque tandem ilHus auctoritas meas rationes. Quamobrem non aHud in presentia habui argumentum scribendi, quam vt simul et silentu mei causas et patris summum erga te 4° afifectum hisce meis Hteris testarer. Proinde te, humanissime domine, etiam atque etiam rogo ac obtestor vt, quae tua erga omnes summa est humanitas, eadem quoque mea scripta aequi bonique consulat. Bene vale, vnicum nostri aeui decus,
Spirae, xi. Decemb. Anno m.d.xxxv. 45
Tui nominis obseruantissimus loannes Georgius Hermannus subscripsit.
Doctissimo eloquentissimoque <bon)arum Htterarum parenti, <(Do- mino Eras>mo Roterodamo, Domino suo incomparabiH. Basileae.
30633075g^g^ From Leonard of Gruyeres
Breslau MS. Rehd. 254. 94. Sursee.
EE^. 140. 12 December (1535 >.
[The Breslau ms. is the original letter, written by a secretary; Leonard of Gruy^res signs it and adds the postscript, 11. 40-3. A copy, by a secretary, in a bound volume of papers belonging to Leonard of Gruy^res, is in the Town Library of Besan^on (MS. 1145, f. 148: cf. Ep. 3084 introd.). For a detailed account of it see Catalogue of Besangon MSS. i, pp. 786-8. The Besangon ms. omits the signature, the postscript, and the address ; there are slight diSerences in spelling, but no other important variants. This and Ep. 240ia are the only
3074. 14. surdo] See Adag. 387. 14-15. actumque . . . egi] See Adag. 370.
452.11 o
258 LETTERS OF ERASMUS [1535
letters from Gruy^res to Erasmus which have survived, though there are six letters to hun from Erasmus. The year-date can be supphed both from the letter which this answers and from the contents.]
S. P. Accepi successiue binas abs te literas, clarissime D. Erasme,
alteras e Vesontione transmissas, alteras ex Basilea huc allatas ; quae
vtraeque profecto mihi fuerunt gratissime non solum propter stili
elegantiam (que mundo nota est), sed etiam quod in ilhs ipsis verus
5 sinceri amici candor sit ad typum expressus.
Qui tibi retuht me domi meae finita legatione residere, fallebat, forte errore nominis et ipse deceptus ; nam qui vices meas gerit, a vulgo etiam Officiahs nominatur.
Quod scribis defixis per hyemem Basileae anchoris sub vere te ad 10 nos Vesontium appulsurum, laudo institutum, ea tamen conditione, vt vel absente me edes meas incolas omnibusque rebus meis non secus fruaris ad Hbitum ac tuis propriis. ReHqui autem domi vica- rium illum meum, virum vtiqvie iuuenem, sed doctum et probatis moribus, qui tui nominis ita est studiosus, prout sunt omnes boni, 15 vt existimem facile inter vos conuenire posse.
Quod preposituram Dauentriensem acceptare renueris, probo simi- liter ; est enim minor tuis virtutibus et meritis. Maiora expectanda venirent, nisi abhorreret animus tuus hac etate ab huiusmodi sarcinis, vt scribis. 20 Expecto indies cm-sorem meum e Burgundia cum opere Eccle- siastes tuo, pro quo ingentes et quas possum tibi gratias ago. Quem mihi mitti imperaui et reuera cum magno desiderio expecto ; non enim dubito quin in eo (vt sunt tua scripta omnia) tersus sermo congruam rerum grauitatem ad omnium studiosorum et vere piorum 25 vsum sit complexus.
De D. Bonualoto nihil est quod dubites: etenim retuHt vera qui asseuerauit eum Vesontii esse; nam fuit et nunc est. Cui volumen Apophtegmatum gratum fuisse scio.
Cesar ducatu Mediolanensi ditatus et auctus eo breui est venturus, 30 res iUius principatus ordinaturus ad communem Christiane reipublice vtihtatem et ItaHae tranquiHtatem, prout ad me sua maiestas Hteris nona Nouembris Consantiae in Calabria datis scripsit.
Magna est spes conuocande synodi; nam et summus pontifex et
senatus cardinaHum singulare in eo studium ostendunt. Fama est
35 non obscuro loco orta Turcharum tyrannum iterum infeHciter cum
I. binas] Only one of these has that, hke Gruy^res, Bonvalot might
survived, Ep. 3063. This was pre- not be at Besangon. Erasmus' letter
sumably, since it was sent in error to him was carried by Cognatus, with
to Besan^on, the earher in date, the a copy of the Apophthegmata ; Bonva-
other going direct from Basle to lot acknowledges the gift in Ep. 3103.
Siu"see. Before receiving either letter 29. ducatu] The duke had died on
Gruy^res had (on 29 Oct.) written to i Nov. 1535 (Ep. 3064 introd.). Two
Erasmus, ofTering him the use of his days later the emperor crossed from
house in Besan^on (see Ep. 3102. 5n). Sicily to Calabria — hardly 'ducatu
12-13. vicarium] Richardotus; cf. ... ditatus et auctus'; for the death
Ep. 2880 introd. of Sforza without heir was, in fact, a
26. Bonualoto] See Ep. 1534. 29n. grave embarrassment to him; and he
He is not mentioned in Ep. 3063 ; it was seeking a compromise by which
is to be inferred that Erasmus, in his neither he nor Francis i nor Paul m
later letter, had expressed the fear should possess Milan.
3075] FROM LEONARD OF GRUY^RES 259
rege Persaruui dimicasse et in fuga mortuum fuisse, sed certiora expectabantur. Nil aliud habeo quod scribam scitu dignum. Vale igitur, doctissime D. Erasme, et me vt facis amare perge.
Ex Surseio, xii'^ Decembris.
Salutaui tuis verbis D. Panizonum, collegam meum, qui vicissim 40 resalutat prestantiam tuam tibique longeuam incolumitatem optat et precatur.
Tue prestantiae deditissimus Leonardus, Officialis Vesontinus.
Clarissimo atque ornatissimo viro, D. Desiderio Erasmo Rothero- damo, theologo, domino et amico imprimis obseruandissimo, Basileae. 45
30763085 To Damian a Goes.
Vita Erasmi p. 134. Basle.
O^. p. 279: Lond. XXX. 72: LB. 1292. 15 December 1535.
ERASMVS ROTERODAMVS NOBLLI VIRO DAMIANO A GOES S. P.
Ajniice magne, scheda addita literis meis suppeditabit causam iustiorem quam vellemus qua me excuses egregiis ilhs hterarum heroibus Bembo, Bonamico, et Coelio, quos ego toto pectore suspicio venerorque. Epistolam tuam accepi per Lucam Remum, sed serius, 15 die Decembris : non ipsius culpa, sed nuncii. 5
De Rensendo, non possum satis mirari. Valeat ille tam rustice ingratus. Ecclesiastes iam opinor isthic prostat. Excusa sunt duo miha vohiminum et sexcenta. Nunc denuo excusus est minore forma. De Commentariis lacobi Sadoleti, mihi tale quiddam prae- sagiebat animus. Admonui illum hteris, quatenus hcuit tantum ad- 10 monere Praesulem. Insumpsit in hoc opus inmensos labores. Audio nec a Sorbonicis probari. Gelenio, viro bono ac docto, optarim fortu- nam ahquanto commodiorem. Diuitias vix optarim. Nunc penia adigit illum ad honestos labores. Adolescens, quem mihi commendas, nondum me adiit : curabo vt accipiat epistolam suam. Gilbertus me 15 rehquit. lam Canonicus, cantabit missam. Edes vendidi ac supelle- ctUem distraxi, non magno lucro meo, nec tamen prorsus infehciter.
Itahce non inteUigo, sed curabo vertendum quod vertit Polus.
3075. 36. dimicasse] At Bechlis ; embodying Erasmus' criticism has see Ep. 3007. 8511. The report that not survived, but he feared (without Suleiman (f 1556) lost his hfe in this cause) that it had offended Sadoleto; battle is incorrect. see Ep. 2816 introd.
40. Panizonum]. Unknown to us. 12. Gelenio] For Gelenius' dedica-
3076. I. scheda] Ep. 3077. tion of his ^nnota/jones in the Froben 4. Epistolam] Xot extant. Damian edition of Pliny to Damian see Ep.
mentions it when writing on 22 Dec. 3019. 2in.
1535, Ep. 3078. 14. Adolescens] We know no more
Lucam Remimi] For L. Rem, and of him, save that it appears from
for other occasions on which he for- Damian's reply (Ep. 3085) that he
warded letters, see Ep. 2987. in. became a canon of Mainz.
6. Rensendo] Erasmus asked Da- 18. Polus] From the words follow-
mian for news of Resende on 1 1 March ing Mitto vicissim it is clear that what
1534 (Ep. 2914. 10-18). Erasmus Pole had translated was some accoimt
wrote to Resende by Damian's ser- of the deaths of Fisher and More.
vant (Ep. 3043. I2n) but seems to Pole was at this time in Italy — during
have had no reply. the suimner of 1535 he was in Venice ;
10. Admonui . . . literis] The letter in October he was at Padua (Brewer
260 LETTERS OF ERASMUS [1535
Mitto vicissim historiam bonae fidei ; in qua qui ex Anglia redeunt, 20 et actis interfuerunt, negant quicquam esse falsi ; nisi quod pauciores Carthusiani fuerunt affecti supplicio. Cupiebam tecum pluribus agere, amicorum dulcissime, sed vix credas quam haec aegre pararim. Vale, et saluta amicos.
Basileae 15 die Decembris 1535.
30773085 To Damian a Goes.
Vita Erasmi p. 133. (Basle.)
O^. p. 278: Lond. XXX. 71: LB. App. 441. <c. 15 Dec. 1535.)
[On 26 Jan. 1536 Damian, answering Ep. 3076, speaks of the grief with which he has read Erasmus' ' scheda ' ; referring in particular to the ' malmn extremae spinae, quod ad vetus accessit'. The words make it plain that the ' scheda ' is our present letter, which we must suppose accordingly to have been an enclosure to Ep. 3076. This 'scheda' looks, in fact (the address notwith- standing), as though it was something circulated for the information of Eras- mus' correspondents generally. Except for Ep. 3076 there is no letter of Erasmus extant in 1535 to any correspondent which bears date later than 23 Oct. (Ep. 3065). This gap can hardly be accidental, but is explained by Erasmus' illness.
For ' schedae ' crrculated by Erasmus for the information of his friends see Ep. 2799. 13-14, where he tells Utenhove that he will learn about affairs in Freiburg from the ' schedae ' which he had given to Quirinus.]
ERASMVS ROTERODAMVS NOBILI CVM PRIMIS ET OMNI VIRTVTVM GENERE PERPOLITO VIRO D. DAMIANO A GOES LVSITANO S. P.
Vltra mensem iam perpetuo lecto sum affixus, cruciatu vix credibili, certe intolerabili. Nec spes est recreandae valitudinis eius, ob vrgentem hyemem. Non horreo mortem, sed opto magis, si Domino placeam. Ad vetus malum, quod ex interuaUis solet recur- 5 rere, accessit exulceratio extremae spinae, cui cogor incumbere, siue iaceam siue sedeam. Huic crudelissimo dolori nullum est remedium, quod oporteat ipsi vuhieri semper incumbere. Vtinam cruciatus sint tolerabiles ! Sed Dominus est ; hic secet atque vrat, modo parcat in aeternum.
3078. rnoM Damian a Goes.
Basle MS. Variorum Epistolae ad Erasmum f. 8. Padua.
Erasmuslade. 22 December 1535.
[ An original letter, written by a secretary, the last ILnes (45—7) and the signature added by Damian, in the Basle University Library, where there is also an
ix. 701) where we may suppose Da- recognize this. Of the Paris News-
mian to have met him. Whether the letter there are extant German and
original document which Pole trans- Spanish versions.
lated was in EngHsh or in Latin we 3076. 19. historiam] No doubt the
have no means of knowing (though it Expositio Fidelis (aee Appendixxxvii).
eeems unhkely that in Rome he would 3077. 8-9. hic secet . . . aetemima]
busy himself translating Latin into He uses the same expression in writ-
Itahan). It is even conceivable that ing to Longlond on 16 March (Ep.
what he translated was the Paris 3108); he had used it in a different
Newsletter, and that Erasmus' igno- context in Ep. 2892. 131, where see
rance of Itahan caused him not to note.
3078] FROM DAMIAN A GOES 261
xviii''. copy (G*. ii. 67) which preserves, what has been lost from the original, the Latin verses printed in U. 48-70.]
S. P. lampridem per negotiatores Lucae Rem ad te dedi literas, quas timeo ad te non perlatas esse, cum quia pestis adhuc grassatur Augustae, tum maxime quia eundem Lucam Rem apud thermas audio propter apoplexim agere. Misi vna cum ipsis literis supplitii ordinem Thomae Mori ; quod si accepisti, quaeso vt significes. Erant 5 etiam ad Bonifatium Amorbachium, Frobenium, Heruagium, Sigis- mundum atque Gilbertum literae tuis inclusae, quae si ad eos non- dum peruenerunt saltem cuperem eos scire me in respondendo negligentem non fuisse.
lam nulla alia scribendi ratio mihi est, nisi quod de tua salute 10 inteUigere cupio . Quae mihi sane multis de causis maxima videtur ; quas, prolixe ne agam, hic supprimo, presertim quia in alio loco atque tempore erunt dicendae. De qua salute, atque statione tua, me, si non grauareris, scribendo certiorem oro vt facias. Hic nullas alias nouitates habemus nisi de Caesare nostro atque Turcharum: de 15 nostro, quod Romae expectatur post festum Natiuitatis, cuius in- gressum NeapoHm itaHco idiomate ad te mitto, vna cum ahquot latinis carminibus in eiusdem laudem exhibitis : de Turcharum, tristia, tristia, inquam, Turchis, et iis qui eorum imperio bene cupiunt. Is multis et spoHis et preda onustus a Thauris domum constituerat 20 redire. Iter suscipit, lente conficit, quod tantus exercitus, tot im- pedimenta, tantus hostium metus, festinandi commoditatem praeri- puisset. Ecce tertiodecimo Octobris de prima vigiHa quindecim miHa Persidarum hominum selectorum irrumpunt in eius castra. Quadra- ginta miHa Turcharum desiderati sunt, quatuor milia perducuntur 25 ad seruitutem. Persidarum ingens multitudo quae ad captiuorum miserias deducta erat, velut postHminio Hbertati restituta est. Ipse Turcha vix cum reHquo milite fuga salutem suam tutari potuit, et quicquid machinarum beUicarum habebat vna iacturam fecit. Haec ita vera sunt vt ApoUinis oraculum. 30
Fragmenta mortis Ruffensis quae ab amico Anglo nactus sum, ad te hic mitto. Tam constans fuit in ipso agone vt in media via, dum ad suppHtium duceretur, cuidam monacho roganti interpraetatus sit ex sacris noui testamenti aHqua in quibus diu heserat. Quae ita declarauit vt omnibus circumstantibus videretur angelum de coelo 35 audire. Concionator tuus apud nos iam extat, opus dignum te, in quo non temere tam diu laborasti. loamii Georgio Paungartnero, 7. GisheTtuTOL MS.: correximtis. 18. e-shibita, MS.: correximus.
I. Rem] See Ep. 2987. whether it was a prose or verse com-
Hteras] Not extant, but answered position. by Ep. 3076. 18. carminibus] The copy of these
4—5. suppUtii ordinem] Conceivably verses enclosed by Damian is lost, but
the accoimt translated into ItaUan by they were preserved by an xviii".
Pole; see Ep. 3076. i8n. scholar, who copied both the letter
15. Turcharum] See Ep. 3075. 36^ ; and its enclosures ; Basle MS. G^. ii. 67.
cf. Ep. 3007. S^n. We have thought the verses of suffi-
16—17. ingressmn] Charles entered cient interest to print. Naples on 25 Nov. 1535 ; see Ep. 3007. 31. Fragmenta] Ep. 3079.
S^n. The enclosure describing his 37. Paungartnero] For the Paxm-
entry has been lost, both from the gartner family see Ep. 2603 introd. original and the copy; nor is it clear
262 LETTERS OF ERASMUS [1535
filio loannis Paungartneri quo hic vtor familiariter, hasce tradidi literas, queni spero curaturum vt maiori diligentia ad te perferantur. 40 Bonus atque cordatus est adolescens et de te bene meritus.
A vertigine semper male crutior, nec frigoribus nec caloribus pos- sum me accommodare, ipsa vrgente ; vt video, migrandum mihi erit semper cum gruibus. Vale et de te me redde certiorem. Patauio. vndecimo Calend. lanuariaa. Anno m.d.xxxv. 45 Quod manu propria non scribo, morbo condona qui vix permis<i>t primum exemplum conficere. Iterum vale.
Tuus vt scis Damianus a Goes.
Carmina quorum meminit Epistola Suas columnas non transcendit Hercules, 50 Nouumq. mimdum non nouere Caesares.
At noster iste Caesar, alter Hercules, Qui monstra victor edomat per Africam, Longe columnas est transgressus Herculis, Nouumq. mundum late subdidit sibi. 55 Cedant proinde Caesares et Hercules.
AHud Magnus in Europa nuper, nunc maior in Afris, Maximus ex Asia mox, puto, Caesar eris. AKud 60 Hispanis, ItaHs, Germanis cinctus ab armis
Nil quod non vincas Caesar adire potes. AHud Picta biceps Aquila hinc oc^c^asum, hinc dum aspicit ortum, Alter ait nostri est Caesaris, alter erit. 65 AHud
Pro tot miHbus hostium peremtis, Captis nauibus vrbibusque captis, Cum tot sint tibi debitae coronae, Vnam plus adamas petisq. Caesar 70 Ob tot milHa ciuium recepta.
3079. To Damian a Goes from an Englishman.
Basle MS. Variorum Epistolae ad Erasmum, f. 12. (i535-)
[The enclosure to Ep. 3078, from which, however, in the Basle volvune it is separated by Ep. 3132. Damian had already sent to Erasmus an account translated into Itahan bj^ Cardinal Pole of the death of More (see Ep. 3076. 18). The present letter gives a narrative of the death of Fisher written in Latin by some Enghshman unnamed. The Enghsh nationality of the writer appears from 11. 26-7 (Miseret . . . adiudicarint).]
Vehementer a me contendis vt de Ruifensis interitu paulo copio- sius scribam. Vide quanti te faciam. Hodie rem didici meHus. Nosti mores, opinor, qui legum loco in iuditiis apud nos sunt. Duodecim viri plerumque neque docti neque prudentes, nonnunquam etiam 5 indigni quorum iuditio vel soricis salus pericHtetur, criminibus om- nium omnibus praeficiuntur. Sed quandoquidem hoc priuUegu reis concessum est vt, si quem ex his suspectum habeant, eum reuciant, Rufifensis, cum duodecim ilH coram essent, rogatus si quem ex his
3079] TO DAMIAN A GOES FROM AN ENGLISHMAN 263
contra se nollet pronuntiare: 'Contra me' inquit 'neminem velim pronuntiare nisi qui norit id meritum esse me.' 'Ergo' inquit Can- lo cellarius ' ex istis neminem reiiciendum esse censes ? ' ' Admonendos omnes' inquit 'puto tutum non esse in regis gratiam innocentem condemnare: quemque animae suae negotium agere vbique cum decet, tum maxime cum contra alium sententiam dicturus sit. Ego cur istos metuam non video qui semper in lege Dei mei versatus sim, 15 ac regi nostro probi consilii author perpetuo extiterim.' 'Non ista' inquit Cancellarius ' abs te nunc postulantur : accerseris vt quid leges nostrae velint intelligas, non vt rationem consiliorum tuorum pro- Kxius exponas.' ' Itane ' inquit ' ais ? indefensa causa succumbendum est ? Ergo accipite eum et iudicate secundum vestram legem.' Memi- 20 neris, mi Damiane, hominem hunc casum suum non grauiter tuhsse, sed causa Christi nonnihil commotum fuisse. Cupiebat rem dispu- tasse, neminem recusans aduersarium, non vitae suae sed rehgioni consulturus. Verum Cancellarius dixit rem satis diu disceptatam esse, nunc nisi vellet pahnodiam canere in iuditium venire<(t>. Ad- 25 sunt duodecim. Miseret me, pudet me patriae, duodecim fuisse repertos in vna insula qui talem vii-um morti adiudicarint. ludex pronuntiat abducendum ad turrim, car<(ni>fice securim praeferente hinc educendum, postremo caput ceruicibus auellendum esse.
Nosti rehqua, quomodo carnificum nimia festinatio <non obstiterit 30 quin> monacho rem gratam fecerit: qui perpetuo in sacris Hteris versabatur, moriturus interpretem agit.
3080. From Gilbert Cognatus.
Cognati Quaedam Opuscula, 1547, p. 57 (a). Nozeroy.
Cognati Opera, 1562, i. 297 (j8). 24 December 153(5).
[The year-date offered by aj3 is a mere misprint. The letter — though purporting to be an avToaxeSiaana (1. 98) — is not much more than a rhetorical exercise (see Ep. 3068), which might have been written at any date. See Ep. 3104. ii-i2n.]
GILBERTVS COGNATVS NOZERENVS D. ERASMO ROTERODAMO.
THEOLOGO SVMMO, OMNIVMQTJE BONARVM DISCIPLINARVM
PRINCIPI, PATRONO AC DOMINO SVO OMNIBVS NVMERIS
SVSPICIENDO, S. P.
Vt qui frontem semel perfricuerunt, eruditorum decus Erasme, multa citra decorum faciunt, ita ego ne impudentior videri possim vereor, qui te, tantae eruditionis virum, meis subinde ineptiis onerare non cesso. Sed quid facias amanti ? Meam ea in re temeritatem boni consulas oportet, cum tam multa sint quae ad scribendum etiam 5 nolentem subinuitent. Et inprimis quidem incomparabihs tua eru- ditio, qua ita capior vt vel elinguis loqui vel de medio sumptus homo ad te omnium hterarum principem scribere non erubescam. Huc enim me tuae dictionis maiestas, praeterquam quod tibi sex plus
3079. 25. -venire MS.: correximus. 30-1. non obstiterit quin addidimi*^.
3080. TiT. SVMMO THEOLOGO j8. 4. in ea ^.
3079. lo-ii. Cancellarius] Thomas Great Seal and in 1533 was made Audley (1488-1544), who had suc- Chancellor. ceeded More in 1532 as keeper of the 20. accipite] John 18. 31.
264 LETTERS OF ERASMUS [1535
10 minus anms conuixi, et vis interior trahit. Vtque de Ogmio ferunt Gallico, aureis catenulis ab ore in aures hominum infixis, omnes ad sese attrahente, ita tua omnia constringunt, detinent, infigunt acu- leos, in animo relinquunt, et quemcunque, nisi Marpesia caute sit durior, in summum tui cum studium tum admirationem inducunt.
15 Cuius quidem rei paucis ab hinc diebus apud nos egregium prae- buisti specimen, apud quos aut incognitum aut ad afi"ectus priuatos detractum est Euangelium. Incogniti simt yvT^atot huius interpretes, Lncognitus Erasmus, nec nisi BartoK et consimilis farinae doctores rerum potiuntur : in his totius Christianae persuasionis firmamentum
20 etiam mehores credunt. Sed ecce tibi, dum non sine mente (reor) nec sine nuniine diuum, Ecclesiasten tuum cum Enchiridio in vsum meum huc defero. Statim atque quidam ex iurisconsultorum et medicorum albo haud postremi horum gustum percepissent, toti ita ivdovaiaa[xa) quodam rapti sunt vt ex ingenio migrasse videantm",
25 nihil charius tuis ducentes lucubrationibus, nocturna versantes manu, versantes diurna. Nec tam fabulose Circe homines in feras, quam vere tu feras (si sic loqui Hcet) in homines commutasti. Videris nunc eos qui prius non nisi Bartolos, Baldos, Mesuas, Auerroes, Vigones, Liras et Scotos spirabant, nunc etiam si non solam, saltem
30 primam Euangelio te praeeunte curam tribuere ; tua opera se beatos esse clamitantes, qui verum ad Christum conscendendi indicaueris iter, quique effeceris ne in tanta rerum Christianarum clade com- muni errore perirent. Ediscitm ab iis Ecclesiastes, non solum in manibus habetur : nec dies labitur in qua non sibi suas horas vendicent
35 vel Paraphrases vel Enchiridium. Vtinam, vt viri smit optimi, ita plures exemplum sequantur: id quod futurum auguror, postquam tuae apud nos lucubrationes innotescunt, et mundus nescio quo fato sitit doctrinam EuangeHcam. Qui enim summa tua eruditione, non tam Ciceronem eloquentia quam ardore Christum ipsum prae se
40 ferente, qui caeteris tuis ex ipso Euangehi paene ore depromptis non capitur, non mutatur, non aHum hominem induit, aut lapis est aut securus salutis aeternae ex professo cardinem rerum suarum in mimdi Scyllam posuit.
Macte igitur vntute tua, salutarium Hterarum vindex vnice
45 Erasme. Quod verae theologiae studia reuiuiscunt, tibi acceptum ferunt omnes: quod repmgata sunt, tuum agnoscunt beneficium: quod se ad meHorem frugem recipiunt, tibi gratiam habent: quot- quot sunt bonorum, tantum se tibi debere profitentur, quantum haec sequi et nouisse ad animae salutem sunt necessaria.
50 Minus igitur mirabere meam ad te scribendi seduHtatem, si in- cognitos soHs monumentis tuis in tui amorem, eumque non vulgarem, 27. a: viderunt jS. 40. paene ore scripsimiis: poenore a.
10. Ogmio] ACelticdeity jidentified 21. Ecclesiasten] Cognatus carried
with Heracles by Lucian ; see Lucian copies also for Erasmus' friends, e.g.
Herc. I ff. Leonard of Gruy^res, see Epp. 3063.
12-13. aculeos]TranslatingtheGreek 11-12, 3075. 20-5 ; and a copy of the
of his previous letter (Ep. 3068. 2in). apophthegmata for Bonvalot, see Ep.
13. Marpesia caute] See Verg. A. 3103. 12-15.
6. 471. 25-6. nocturna . . . diurna] Cf. Hor.
20-1. non . . . diuum] Cf. Verg. A. A.P. 269. 5- 56.
3o8o] FROM GILBERT COGNATUS 266
cogis. Quanto meus amor est vehementior, qui quotidiana consuetu- dine adauctus, vtrinque tibi debeo, tum eruditionis, tum humanitatis nomine? Nil mirum si, parum mihi constans, eo ad te scribendi amore ferar, quo forsan mihi plus apud te desumam quam dignitas 55 tua patitur vel me deceat. Sed hoc amori condonabis, et summae meae in te obseruantiae : feresque vel eo leuius, quod horum bonorum et doctorum virorum aduersum te studium latere nolui. Faxint superi vt consimile scribendi argumentum in breui detur. Nihil enim mihi gratius fuerit quam si venerandum istud pectus tuum ab omnibus 60 pro dignitate obseruari videam: quod ego non solum obseruo, sed et suspicio et veneror perpetuo.
Quum igitur tu vnus sis aetate nostra qui bonis disciplinis adiu- uandis natus esse credaris (quid enim vspiam in disciphnis est salu- taribus quod te authore non in pristinam redigatur maiestatem, quae 65 professio quae se tua opera adiutam non profiteatur ?), eximius non tam studiorum quam rwv tfjvxcJ^v vindex, i, bone Erasme, quo virtus tua te vocat: non te furiosorum quorundam ^aTTapiajxos a coepto scribendi instituto nobis eripiat, ad insaniam vsque vtrinque delirantium. 70
Maior es quam qui huiusmodi naenias curare debeas. Claris conatibus nunquam defuisse inuidiam, satis nouisti. Insaniant hi, et sacra prophanis commisceant : deHrent ahi, ac suis constitutiuncuhs plus aequo tribuant. Tu mediam nimirum veritatis viam ingressus, quicquid facto opus sit, tam prudenter et eo decoro seruato docuisti 75 vt sanioribus quibusque non mediocriter tua probetur sententia.
Cuius rei inter innumeros vel vnicum testem habeo inculpatum et, vt Graeci vocant, dfivfxova, reuerendissimum praesulem D. Francis- cum Bonualotum, D. a S. Vincentio, tibi haud incognitum. Quo viro apud nos nihil neque doctius est neque magis integrum ; qui 80 quanto propriis virtutibus inter nos conspicabihor est, tanto doc- trinae et nominis tui studiosior noscitur. Bone deus, quo ore, qua facundia, tua extollere, tuum institutum probare, te magnifacere, atque inter rara nostrae aetatis decora praecipuum nominare solet ?
Verum ne tu me tuarum laudum iyKcofxiov ingredi velle credas (onus 85 meis viribus impar Kal aTTpoaBiowaov), ad id potius quod institue- ram redeo. Chentem tuum precor agnoscas, tibi omnibus numeris astrictum. Hunc si pro sohta tua humanitate conseruaueris, iam plane beatum effecisti. Id quod te facturum cum non dubitem, hoc inuicem a te peto contendoque tibi persuadeas, inter omnes tui 90 studiosos, quos infinitos habes, nuUum esse de quo plus tibi, quantum ad studium et mediocritatem meam attinet, poUiceri possis. Nihil enim tam arduum est, tamque difficile, et 8vvafj,aL reAeWi, vt ille inquit, et et TereAea/Mevov effrat, in quo obaudientem habiturus non sis. Tu igitur, quod facis, tui amantissimum famulum redama, et 95 tuo fauore, quod sohtus es, prosequi non cessa.
Haec avToaxeSia^ojjLevot scribimus: nugas boni consulas oportet.
76. probetur a: praebetur j8. 78. aiivyjjiova a: correximus. 94. eorat
scripsimus: efvat a.
67-8. quo . . . vocat] Cf. Verg. 93-4- ille inquit] Hom. /Z. 14. 196;
A. 6. 96. 18. 427; Od. 5. 90.
266 LETTERS OF ERASMUS [1535
Insignis theologus Franciscus Simarius, et Petrus Richardotus, te plurimum saluere iubent. D. Bonifacium Amerbachium, tuas atque
100 veras bonarum Hterarum deHcias, Hieronymum Frobenium, Nico- laum Episcopium, Sigismundum Gelenium, et Simonem Grynaeum, plurimum meo nomine salutabis. Christus dominus seruator te verae theologiae propagandae, et quam diutissime, incolumem con- seruet, cuius vnius operam implorant.
105 Datum Nozerethi, pridie Christi nati. Anno Christiano m.d .xxxv[i] .
3081. To Christopher Eschenfelder.
De puritate p. 56. Basle.
LB. V. 311. 2 January 1536.
[The Peroratio to the De puritate. Eschenfelder had asked Erasmus (Ep. 3003) to write an exposition apparently of Psalm 127 (Vulg.) and to dedicate it to him. Instead, Erasmus wrote the exposition of Psalm (14) 15 which he entitled De puritate tabernaculi siue Ecclesiae Christianae. This (pubUshed by Froben in the spring of 1536) he dedicated to Eschenfelder with a prefatory letter (Ep. 30S6) dated 27 Jan., in which he explains that, having lost Eschenfelder's letter, he cannot remember which Psalm he had been asked to expoimd. At the end of the exposition he added this 'peroratio'. Why the 'peroratio' is dated 25 days earUer than the prefatory letter is obscure.]
En habes, Christophore, vir in Christo charissime, quod petisti, pignus amicitiae nostrae, perquam exile, sane quod ad meam opellam attinet, sed dedi sapienti occasionem, vt fiat sapientior. Tu enim pro tui ingenii fehcitate, nostro commentariolo excitatus, ex prophetae verbis subHmiora cogitabis. Dominus te seruet incolumem, cum optima coniuge dulcissimisque Hberis.
Datum Basileae postridie Calendas lanuar. Anno a nataH Christi
MDXXXVI.
3082. From John de Boyssone.
Breslau MS. Rehd. 254. 39. Toulouse.
EE^. 141. 23 January (1536),
[An original letter, autograph throughout: the address-sheet is missing; as it was written for dispatch by the messenger who carried Epp. 3083, 3094, it may have been enclosed with them under one cover. The year-date can be supplied from Ep. 3094.
Of Jolm de Boysonne we know neither the year in which he was born nor that in which he died; from his correspondence, it is inferred that he was born c. 1500, and that he did not long survive the year 1556. He belonged to an ancient and wealthy Toulouse family; and with de Pins (see Ep. 928. 36n) he was one of the leaders of hberal opinion in Toulouse, the friend and pro- tector of Dolet, and other humanists. One of his imcles had been professor of law in the University, and in 1532 Jean de Boysonn6 was already holding the same chair. Rabelais' Epistemon speaks (3. 29 ad fin.) of 'a pretty hopeful youth, who now studieth at Tholouse, under the most learned, virtuous Doctor Boissonnet'. 'Tell me', says Pantagruel, 'if my recommendation can in any
3080. 98. Franciscus Simarius] In Claudio Mario canonico'; Cog. E. i,
a letter to Richardot of i Jan. (not p. 302.
earher than 1537 oi" later than 1540) 3081. 4. prophetae] The Psalmist,
Cognatus sends greetings to 'R. D. as in Ep. 3032. 8on. Francisco Simario suffraganeo, ac D.
3082] FROM JOHN DE BOYSSON^ 267
thing be steadable for the promoval of the good of that youth, or otherwise serve for the bettering of the dignity and office of the worthy Boissonnet, whom I do so love and respect, for one of the ablest and most siifficient in his way that anywhere are extant.' The able and sufficient professor of law was arrested for heresy on 31 March 1532. He was made to pay a heavy fine; his house and property were confiscated ; after doing penance and making pubhc recantation, he was absolved. From Toulouse, the most ilhberal city in Europe, he betook himself to Padua, the most hberal. After visiting Venice and Rome, he returned to Toulouse in the spring of 1533. On 13 June 1535 he writes from Toulouse to Dolet that Omphahus has just arrived from Paris; Dolet, in reply, asks for information about Omphahus' quahties (Dolet, Duae Orationes pp. 121, 174). Epp. 3082-3 were written at Omphahus' suggestion; and on 10 Feb. Omphahus himself wrote to Erasmus (Ep. 3094). A fourth letter, not extant, from Jolm Sabunyer, was dispatched at the same time (Ep. 3094). Whether these letters had any other purpose than that of friendly greeting does not appear. But Omphahus expresses sympathy with Erasmus in the matter of Cursius, and gives a warm assurance of support; and in Aug. 1535 Boysonne had written to Dolet regretting his attack on Erasmus, ' an old man, who has rendered such great services to hteratiu-e' (Toulouse MS. Correspon- dence de Boysonne, f°. xvii, cited by Christie, Etienne Dolet, 1880, pp. 209-11). In Ep. 3083, similarly, Beraldus' 'monstrorvun aut contemptorem aut vic- torem' seems to point to Scahger, Dolet, and Cursius. It seems hkely, there- fore, that Epp. 3082-3, 3094, with the letter of Sabunyer, are best interpreted as a manifestation of disinterested sympathy from the humanist party in Toulouse. Omphalius had assisted earlier — and effectively — in the suppression of Scaliger's first Oratio (see Ep. 2635); and he had done his best to bring about a reconciliation between Scaliger and Erasmus. In the summer of 1536 Boysorme was subjected to new attacks by his enemies, the grounds of which are obscure. He succeeded in extricating himself from these troubles. But in 1538 he left Toulouse, being appointed judge of the royal court of Chambery and a member of the Council of Savoy. In 155 1 he was charged with corruption, found guilty and deprived of his offices. The charge would seem to have been baseless; and in 1556 the sentence was reversed, and he was reinstated. The public library of Toulouse preserves two MS. volumes, one consisting of 282 pages of letters to and from Boysorme, the other containing his Latin poems in five books. A third volume contains poems in French. See Christie, Etienne Dolet, 1880, p. 79, and passim. Some of the letters have been printed by J. Buche in Revue des Langues Romanes, Montpellier, 4^ ser., ix, 1895, 6. Berne MS. 141, f. 246, preserves an unpublished letter of Boysonne to Beraldus, 5 Aug. 1534, in which Erasmus is spoken of as having reproached Beraldus with being a negligent correspondent. In 1931 Henri Jacoubet printed at Toulouse Les Poesies de Jehan de Boysonn6 MS. de Toulouse 835.]
10. A BOYSSONE DESID. ERAS. ROTERODAMO S.
RoGAViT me lacobus Omphalius, vir, vt scis, et in vtraque lingua et in vtroque iure pereruditus idemque tui meique studiosissimus, vt aliquid literarum ad te darem. Dubitationis quidem plena fuit illa deliberatio, vicit tamen me cum tui nominis candor tum rogantis incredibilis in nos voluntas. Quid vero primum scriberem, non 5 occurrebat. De Gallorum rebus scribunt ad te tui creberrime et cupidissime, de nostra vrbe malo te ex aliis quam a me intelligere. Nouit Omphalius probe nostrorum hominum mores, facta, vitam. Vnum ius ciuile habemus, quo delectamur, in quo toti sumus. Sed quid proficiamus, non facile profecto diiudicare possumus ; nam vt 10 paucos nostro hoc seculo videas qui legitimas disciplinas pro dignitate tractare queant, ita rari admodum sunt auditores qui discendarum legum rationem pure sequi velint. Atque vtinam tales haberemus multos discipulos qualem experti sumus lac. OmphaHum, cum
268 LETTERS OF ERASMUS [1536
15 percontantibus nobis nuper de iure dissereret : esset, mihi crede, iuris- prudentia in honore, essent plures iuris periti quam iuris perditi.
Audio Zasium iurisconsultum apud te esse vosque ambos vna viuere. lugum eruditionis, vinculum prudentiae non possum non summopere laudare ; nuDa enim potest esse gratior quam parium
20 inter se consuetudo. Senem cum sene, doctum cum docto, germanum cum germano, probum cum probo tranquille viuere — quid fingi potest iucundius, quid laudabilius ? Fuit mihi aliquando cum eius filio loachimo Thaurini, qui tunc a secretis ducis Sabaudiae erat, magna et hospitii et amicitiae necessitudo. Faxit Deus opt. max., vtriusque
25 aetatem cum summa studiosorum vtilitate coniunctam diu et feUciter tenere possimus. Zasium quem mihi artium similitudo coniunctum reddit, meo nomine singularibus verbis salutabis. Interim valetudini inserui et me ama.
Tolosae x°. Calend. Februari.
3083. From Nicholas Beraldus.
Breslau MS. Rehd. 254. 22. Toulouse.
EE^. 142. 24 January <i536>.
[An original letter, autograph throughout : the address-sheet is missing ; see Ep. 3082 introd. The year-date can be supphed from Ep. 3094. For Beraldus see Ep. 925 introd.]
NICOLAVS BERALDVS ERASMO S.
Veneram Tholosam in comitatu cardinalis CasteUionensis, Tholo- sani Archiepiscopi, patroni mei eximii ac singularis, et iam reditum in GaUiam iUam nostram adornabam, cum ad me venit vir probus et in Tholosanorum iurisconsuUorum coUegium nuper cooptatus, la.
5 OmphaUus, mecumque egit, vt puero suo istuc proficiscenti Uterarum aUquid ad te darem. Viro erudito ac perhumano non potui non protinus morem gerere, cum praesertim iam diu quaererem fidum aUquem nuncium qui breuem aUquam meam ad te epistolam per- ferret, ad quem toto hoc triennio nihU omnino scripsissem, cum id
10 aUoqui magnopere cuperem. Caue enim putes, optime ac doctiss. Erasme, posse mihi quidquam esse iucundius quam tecum quam saepissime, si quidem Uceret, per Uteras coUoqui. Atque vtinam per
3083. 4. la. EE^.: N vt videtur. MS.
3082. 18. viuere] Zasius had in fact bishopof Beauvais in 1535. When later died on 24 Nov. of the year preceding. he embraced reform and married, he
23. loachimo] f 4 May 1569, eldest was struck off the hst of cardinals,
son of Zasius by his first wife. He retaining, however, both his sees till
matriculated at Freiburg 1506; and, 1562. Afterwards he went to England
in 1518 became secretary, later chan- where he was well received by Ehza-
cellor, to Duke Charles iii of Savoy. beth. He was poisoned by a servant,
He was canon of Basle and of Con- on the eve of returning to France.
stance, and provost of Oelenburg. 9. triennio] There is no extant
Letters from him to Boniface Amer- letter from Beraldus to Erasmus of
bach are in the University Library later date than i July <i5i9> (Ep.
at Basle. 994); of letters from Erasmus to
3083. I. cardinahs] Odet Cohgny Beraldus the latest is Ep. 1284, the (1515-71). Hebecamecardinalin 1533, dedication of the 1522 edition of the archbishop of Toulouse in 1534, ^^^ ^^ Conscribendis Epistolis.
3083] FROM NICHOLAS BERALDUS 269
aulicae huius vitae, in quam nescio quo fato proximo anno sum im- pulsus, occupationes ac tumultus non quotidie modo aliquid ad te scribere, sed vel istucusque aduolare mihi liceret, Erasmumque 15 meum, tot monstrorum aut victorem aut contemptorem, tot im- mortalibus monumentis ac libris editis, tot erectis consecratisque tropaeis celebrem toto orbe ac notissimum, reuisere. Verum sicuti scio te tam diuturnum hoc silentium boni consulturum, ita plures ac frequentiores literas abs te me deinceps impetraturum confido. Id 20 abs te non peto modo, sed etiam postulo ac flagito.
Male habebam mane, cum domum meam aduenit Omphalius, neque illi longiorem epistolam promittere tunc poteram. Nunc peius aliquanto valeo ob flatus austrinos, qui Narbonensis huius Aqui- tanicaeque Galliae confinium grauiter identidem infestant. Vale. lo. 25 Pinus, Riuiensis episcopus, te plurimum salutat.
Tholosae 9 Calend. februarias.
3"'53084. To Leonard of Gruyeres.
Besangon MS. 1145, f. 185 v». Basle.
24 January 1536.
[Theletter (acopy) ispreserved(togetherwithacopyof Ep. 3075) inMS. 1145 in the Pubhc Library at Besangon. The MS. consists of two volumes of papers of Leonard de Gruy^res, the two volumes bound as one ; the papers are in various handwritings, evidently secretarial; Leonard de Gruy^res' own hand occurs on f. 137 and elsewhere. The contents include joumals of 'Le voiage de Lucerne Mars-Sept. 1533', 'Le second voiage de Luceme: conmience le premier iour de Decembre 1535'; also notes and copies of papers and letters received and written. This letter is in a secretarial hand not easy to read. For a more detailed accoimt of the ms. see Catalogue 0/ Besangon MSS. i, pp. 786-8.]
ERASMVS ROTHERODAMVS OEFICIALI BISVNTINO.
S. P. Hec hyems me solito crudelius tractat ac perpetuo lecto affixum tenet non sine diris cruciatibus. Quamquam non tam hyems ipsa quam quorundam salutatorum importuna sedulitas me perdidit, per quos non licebat seruire valetudini. In his molestiis tue littere plurimum attulere solatii. Vereor autem ne Cesar te in Italiam 5 auocet: putatur enim ilHc diutius commoraturus ; quod ego sane commodius atque etiam tutius arbitror quam ancipiti marte pugnare apud Golotte rudera.
Equidem optarim te Vesontii tuo commodo agere: nondum tamen eo sum progressus impudentie vt, etiam si abesses, velim tuam 10 domum tali hospite funestare. Malum habet cruciatus intolerabiles et recurrit subinde leui de causa. Sed antequam hinc migrem Vesontii parabo michi nidum commodum et famulam, ne cui sim molestus. Nulla pensio soluitur, sed tamen prouisum est vt non metuam aliquot annis pecuniarum inopiam, nec mihi fatigandi sint amici. 15
3083. 26. Pinus] See Ep. 928. 36n. 13. famulam] Possibly a miswriting
3084. 3. salutatorimi] The most for famulum ; see Ep. 3123. troublesome seems to have been the 14. soluitur] Erasmus means that, person designated 'N' in Ep. 3095. if he goes to Besan^on, the imperial
7. commodius] For Erasmus' mis- pension is lost; he may have written givings about the African expedition soluetur. eee Ep. 3043. lo^n.
270 LETTERS OF ERASMUS [1536
Cupio tuam amplitudinem quam prosperrime agere, vir ami- cissime.
Basilee 24 die lanuarii aiino a natali 1536.
3076, 30773085. From Damian a Goes.
Breslau MS. Rehd. 254. 77. Padua.
LB. App. 381. 26 January 1536.
[An original letter, autograph throughout. It was first printed by Fecht, p. 856, with a good many editorial corrections. The text of LB. merely reprints Fecht. Except at U. 4, 13, 18, the corrections indicated in our text by brackets are due to Fecht ; but we have not thought it worth while to record his other conjectures — most of which aim at improving the faulty grammar of Goes (who, at 1. 28 seems to have written concederit for concesserit, and at 1. 35 Jieri for /ocere).]
S. P. Dolentem tuam lachrjnnis deleui schedam, ne satis credere posses quam aegre omnes tui ferant amici illud malum extremae spinae, quod ad vetus accessit. Sed quoniam Christus expiationem langoribus et cruciatibus praesenti(s) seculi delictorum tuorum
5 exigit, qui nihil temere facit, bene consulendum est, praesertim tibi, cui ipse Deus tantum eximiae doctrinae dignatus est impertiri. Bembus et Bonamicus te salutant, atque excusatum habent. Id faciet CeHus, modo de tua valetudine sciat. Agit is Ferrariae, vt scis. Ecclesiastes apud nos est tuus et, vt ad te superioribus scripsi
10 litteris, non sine magno honore. Ea que in Cursium scripsisti, vidi
simul cum Lazaro Bonamico ; qui quanquam rebus huiusmodi non
delectetur, tamen ilhidmagnoperelaudauitatquecum voluptate legit.
Valeat Gilbertus cum suo canonicatu, si te reliquit nolente<m> ;
scio eum tibi fuisse vsui. Adolescens, quem tibi commendaui, factus
15 Canonicus Maguntinus, ilHc residet. Quod aedes vendidisti Friburgi atque supel<l>ectilem distraxisti non infoeliciter, plane gaudeo : solet id passim secus accidere. Habeo tibi gratiam pro Thomae Mori mortis explanatione[m]. Fuit donum nobis gratissimum. Amici tui, quos hic habes plurimos et eruditos, quorum consuetudine familiari-
20 ter vtor, mirantur quod mortem tam cari et intimi amici scriptis non celebres tuis. Nonnulli dicunt, mentionem, quam in prologo Ecclesiastis de eo atque Rofensi facis, dignam non esse tantis viris ; quod prolixius debebas, aiunt, in materiam tam dignam procedere. Tu scis, qui<d> sis facturus, ego tamquam amicus moneo.
25 Ita cor<r>ipior amore tuo, vt in omnibus integrum atque immacu- latum cupiam officium tuum manere. Quapropter saepius reuolui, atque in animo singulis diebus reuoluo, si Deus mihi tantum vitae concederit, vt post obitum tuum omnia Opera simul meo sumptu imprimantur tua. Ad quod opus castius conficiendum duco multum
30 esse in re tua, si illum laborem accipere veUes, vt mihi ordinatim catalogum tuorum describeres librorum, tam prophanorum quam ecclesiasticorum. Deinde si aliquot libri sunt quos suppres<8>os 3085. 31. Fecht: describeris MS.
3085. 9. superioribus] Ep. 3078. seen the letter to Botzheim of 30 Jan.
14. Adolescens] See Ep. 3076. 14. 1523 (vol. i, pp. 1-46); and has in 31. catalogum] Goes had no doubt mind a letter to himself which should
3085] FROM DAMIAN A GOES 271
cupis aut seorsum imprimendos, pos<s>is etiam hoc significare. Et quoniam nullus est qui gloria<(e> non sit cupidus, ardeo etiam in- credib<i>li desiderio vt vita a me describatur tua. Quod fieri non 35 pos<s>um, nisi adiutus ab aliquo viro docto doctissimoque. Quippe volo eam eo estilo describere vt in posterum non tantum ipsa vita sit commendanda tua, verum etiam ipsum filum exordiumque ora- tionis: quod quidem tibi dedecoris non esse duco. Quam nar<r>a- tionem eius vitae tuae principio tuorum scriptorum affigam. 40
Et quoniam mihi superstes es, hoc cum gratia cuperem impetrare, vt eius rationem a principio mihi velles instar commentariorum tradere : aut si mauis eam absolute et compendio[s]se tu ipse scribere, et eam mihi ita tradere, multo commendacior[em] erit posteritati. Quod si facis de tuo labore, non ero tibi ingratus. Et si id mihi 45 concedere velis, et credes me praesenti mecum de hac re posse te meHus conferre, ipse ad te in mense Maio vel lunio veniam, vel citius, si visum fuerit. Et non verearis ad me aperte scribere, timens posse me in ipso itineri facere sumptus. Qui magores non erunt quam eos quos hic quotidie facio. Nec tales, etsi excel<l>erent, mihi propter 50 meum suauissimum Erasmum, in cuius gratia<(m> nihil non sum facturus, <non> erunt gratissimi. Postremo hoc exoratum volo, vt de hac re nemo intelhgat. Quippe si res in effectum venerit, nolo rationem nostri consilii cuipiam reuelatam esse.
Memini <quod> Gilbertus mihi ostendis<s>et cartam membra- 55 n<ace>am, in qua Heluetia dihgenter erat manu designata, quam aiebat esse tuam. Ego si impudenter faciam, tamen quoniam scio tibi non esse vsui, cuperem vt eam mihi concederes, atque per Bebelium mit- teres. Quod si facis, id accedet ad cumulum tuorum in me officiorum. Aut si isdem de causis, quas superius dico, ad te velles me venire, possis 60 eam in aduentum mei seruare et praesens praesenti tradere ; quam si aUquis erit istic qui depingere huiusmodi res sciat, curabo interpre- tandam, vt te non defraudem. Vale et, quam cito poteris, rescribe. Iterum vale, praeceptor amantissime.
Patauio postridie conuersionis Pauh. Anno 1536. 65
Tuus ex animo
Damianus A. Goes. Propria manu.
Desyderio Erasmo Roterodamo. Basileae.
52. non addidinius. 55. quod addidimus. 55-6. membranam
MS.: correximus.
bring that catalogue up to date. To catalogus librorum.
the project of writing a life of Eras- 47. veniam] The proposed journey
mus he returns in Ep. 3132; it is was postponed indefinitely owing to
conceivable that he had seen the the disturbed state of the country (see
Compendium Vitae Erasmi (vol. i, Ep. 3132).
pp. 46-52) which had been in Gocle- 49. magores] = maiores.
nius' keeping since 1524 (see vol. i. ii, 55. cartam] The map waspresum-
Ep. 1437, and Appendices i and xxiii, ably foruse journeyingfromPaduato
A. 9. 61-4). Erasmus (in a letter not Basle. It is mentioned again in Ep.
extant, but referred to in Ep. 3132) 3132 where it seems to be wanted also
negatived the suggestion of a Life, for Damian's journey from Nurem-
whether written for, or by, Damian ; burg to Padua.
but he was willing to supply a new
272 LETTERS OF ERASJVIUS [1536
3086. To Christopher Eschenfelder.
De puritate p. 3. Basle.
Lond. xxxix. 33: LB. v. 291. 27 January 1536.
[The preface to the De puritate tabernaculi siue ecclesiae Christianae, see Ep. 3081 introd. At the end of the book Erasmus added Aliquot epistolae selectae . . . nunc primum aeditae (M).]
DE PVKITATE ECCLESIAE CHRISTIANAE PER DES. ERASMVM ROT. AD. CHRISTOPHORVM ESCHENVELDIVM TELONEN POPPARDIENSEM.
Christvs Matthaeum a telonio seuocauit ad Euangelium. Tu, Christophore, Christum et Euangelium in ipsum telonium induxisti, qui sic terreni prmcipis negocium geris vt inter prophanas syngraphas semper sit aliquid libellorum, qui mentem tuam ad coelestem philo-
5 sophiam instruant: quo vere sis pheronymus, hoc est, factis nomini tuo respondens, nec iam sis Chrysophoros, vt sunt istius ordinis plaerique, sed Christophoros. Plurimum enim abes a quorundam opinione, qui putant nusquam esse Christum, nisi in monasteriis ; quum ille sit magis omnium communis quam sol iste, pariter lucens
10 vniuerso mundo. Et in auHs Principum et in castris militum et in triremibus nautarum Christo locus est, si adsit pius animus. Me vero quum in Christo, non tantum supra meritum, sed prope etiam supra modum diligas, tamen charitati tuae non e&t satis, quod amore mutuo tecum paria facio ; vis apud te extare proprium ac perpetuum aliquod
15 nostrae amicitiae pignus, quo Erasmum tibi praesentem fingas, et absentis desiderium leues. Id fieri posse significas, si Psalmum aU- quem cum nostra enarratione ad te mittam. Non hbuit excusare; primum homini tam amico, dein rem piam iuxta ac facUem postu- lanti. Tu puta tibi non chartaceum munus ex Erasmi paupere
20 supellectLle, sed preciosam gemmam e mundo Sancti Spiritus esse missam, quam non gestes digito, sed in corde recondas. An tu Psalmum designaris non satis memini (nam epistola tua latet in aceruo). Itaque quem fors obtulit arripui.
Vale BasUeae vi. Calend. Febr. Anno a Natali. mdxxxvi.
3087. To Ferdinand.
Copenhagen MS. G.K.S. 95 fol., £.179. Basle.
27 January 1536.
[An autograph rough draft. The beginning of the letter, down to the words argumentis sum ex (1 . 6) is preserved in a copy made by Boniface Amerbach in Basle MS. C. VI^. 73, f. 272^0. On 26 Jan. Erasmus wrote on the same business (see Ep. 3095. 1-3) to Bernard of Cles, a letter not extant, which Cles answered on 16 March (Ep. 3110).]
Magnificvs Senatus reip. Basiliensis, Ferdinande regum huius aeui decus, habere videtur honorificam quandam de me opinionem, dum a me petit vt oratorum suorum causam meis litteris apud tuam
3086. 3-4. inter . . . Hbellorum] syngraphas telonicas iacebant Erasmi
Erasmusin I5i8,describing to Beatus libelli'. Ep. 867. 50-1.
Rhenanus his first visit to Eschen- 22. epistola] Ep. 3003. felder, records that 'in mensula inter
3087] TO FERDINAND 273
Maiestatem promoueam, existimans meam commendationem non- nihil apud te ponderis habituram. Equidem tuum erga me gratuitum 5 ac propensum fauorem multis hactenus argumentis sum expertus. Confido tamen fore vt illi magis agant gratias isti admirabili naturae tuae bonitati, qua neminem a tuo conspectu tristem dimittis, quam meae commendationi, tuamque benignitatem praedicent, quam nemo non praedicat qui a Maiestate tua postulauit aliquid. Ego sane hoc 10 officium illis negare non potui, qui huius inclytae ciuitatis hospitio satis commodo multis annis sum vsus: ac nuper ob causas neces- sarias huc reuersum multa cum ciuilitate exceperunt.
Opto tibi, quod optant omnes boni, fortunam tuis virtutibus parem, vt quantum rebus humanis prodesse cupis, tantundem et 15 possis.
Datum Basileae 6. Cal. Februarias Anno a natali. 1536.
3088. From George Hermann.
Breslau MS. Rehd. 254. 86. Schwaz.
EE^. 144. 29 January 1536.
[An original letter, autograph throughout ; the address-sheet is missing. The MS. has several small holes. For George Hermami, see Ep. 2716. lygn.]
Etsi ego, D. Erasme, incomparabile litterarum decus, studiosos ac doctos omnes et te, eorum citra controuersiam facile principem, in primis venerer, cum meapte natura, tuni quod fiHum natu maximum Htterarum studiis dedicaui ac in celeberrimis quibusque gymnasiis grauissimis sumptibus enutriui, illud tamen mihi non parum molestum 5 est <quod> vsque ilHteratis occupationibus impeditus doctorum homi- num familiaritate non perinde vti opto frui possim. Hac vero facul- tate qua ipse careo vehementer fiHum meum preditum esse cupio. Cum itaque a te ad iHum Htteras impetrassem, arbitratus equidem fui tuam beneuolentiam non mediocre UH calcar ad studia fore. Ex 10 ItaHa autem a me reuocatus ac, cum de ceteris rebus Htterarus, tum ecquid tuam obseruasset beneuolentiam, rogatus non potuit ipse mihi non dispHcere, quod nuHis Htteris tuum erga se animum con- firmasset. Et quanquam iHi non deerant rationes quibus suum silentium defenderet, attamen ego non aHter placari me passus sum 15 quam si rursus ad te scriberet. Quamobrem etsi fortassis silentu ipsius causae grauiores tibi videbuntur quam meae quibus eum, vt tibi scribat, vrgeo, ilH tamen vel meo nomine ignoscas rogo. Et mihi quidem non potes id vitio vertere, qui arbitrer hoc ad eius excitanda studia plurimum valere. 20
3088. 6. <quod> suppleuimus vsque scripsimus: iisque MS. 15. silentii EE'^. : silentimn MS.
3087. 12. causas] The business of tion, and wrote to Erasmus, and that, seeing the Ecclesiastes through the on or before i8 April 1536, he received press. a reply to his letter. Erasmus seems
3088. 16. ad te scriberet] From Ep. to have repHed, about the same time, 3117 it appears that John George to the present letter (Ep. 31 17. 1-6); Hermann obeyed the paternal injimc- but his reply has not survived.
452.11 m
274 LETTERS OF ERASMUS [1536
De symbolo meo, de quo alias ad te scripsi, non possum omittere quin rursus tibi sim molestus. Etsi enim pro vno multa a te accepi, que vt sunt pulcherrima, ita mihi fuere gratissima, nondum tamen in illo animo meo omnino factum est satis. Re autem et locutione
25 vernacula satis exprimo quod volo. Sed Latinis verbis aeque paucis ac significantibus idem cupio reddi. Germanice sic sonat: Dienend verzer ich mich. Re id significo per candelam impositam candelabro, que ardeat ac ad dimidium consumpta sit. Quo hoc significare volo, quod, quemadmodum candela, dum hominum vsibus lucet ac in-
30 seruit, ipsa se consumit, ita ego, dum patroni<s) bonisque amicis operam meam sedulo die noctuque impendo, valetudinem ac vires atteram ac ad instar candelae paulatim consumam. Quidam mihi ita reddiderunt : Fungendo consumor. Sed ahis non videtur gratiam habere, nec etiam mihimet placet. Proinde te etiam atque etiam
35 rogo vt affectui meo hoc tribuas ac quomodo Latine apte et signifi- canter <i)d dici possit, doceas. Gratius hoc tempore mihi facere potes nihn. Vicissim vero si quid est quod a me prestari tibi velis, meam operam, quam amici<(s) ac bonis viris promptissime semper impendi, tibi addictissimam habeto. Deus te incolumem tueatur.
40 Datum Suuatz, xxix die lanuarii An: MD.xxxvi.
Tuus ex animo Georgius Hermann. Manu propria.
3089. To Andrew Cricius.
De Puritate p. 57. Basle.
N. p. 1091 : Lond. xxvii. 23: LB. 1293. i February 1536.
ORNATISSIMO PKAESVLI ANDKEAE CEITIO AKCHIEPISCOPO GNESNENSI ERASMVS EOTERODAMVS S. D.
In Hterarum vicissitudine nonnuUa fuit intermissio, de mutua beneuolentia nulla fuit remissio. Non me fugit quantis negociis tua pietas distineatur, nec te latet, opinor, quam sim afiflicta valetudine, quae mihi omnem pene studiorum consuetudinem ademit. At vbi 5 hteris amicorum factus sum certior, R. D. Petrum Episcopum Craco- uiensem rebus humanis ereptum, simulque te factum Archiepiscopum Gnesnensem, gemina data est occasio, vt hac epistola quodammodo /xayaSi^etv cogerer ; et quemadmodum lupiter e duobus doHis res miscuit, ita in epistola laeta miscere tristibus. Neque enim tibi non 10 possum gratulari, qui pro tuis egregiis virtutibus ad istuc fastigii sis euectus in quo, velut ex editiore specula, tua pietas clarius la- tiusque diluceat. Rursus, non possum non iungere tecum lacrymas, tuamque pariter ac meam vicem deplorare : tuam qui tibi sanguine coniunctissimum, animorum beneuolentia coniunctiorem, amiseris:
3088. 32. consximam scripsimus: consumo MS. 3089. tit. ornatissimo
PEAESVLI om. N. ERASMVS ROTERODAMVS ante ANDBEAE N.
3088. 21. symbolo] Forasomewhat 3137.
similar request for advice about a 8. /:iaya8t^etv] See Adag. 730.
motto, see Ep. 31 15. 6in. doliis] See Hom. II. 24. 527, cf.
alias] The letter is not extant. Adag. 2087.
3089. 5. Petrum] Tomiczki f 29 13. sanguine] Cricius was the son Oct. 1535. See Epp. 1919 introd., of Tomiczki's sister.
3089] TO ANDREW CRICIUS 275
meam, qui tam amico patrono et consolatore sum orbatus: vix enim 15 verbis consequi queam, quantum solatii, quantum hilaritatis adferre soleant omnes iUius epistolae.
Fortassis et totius Poloniae vicem merito quis deploret. Quando enim Ecclesiae talis continget episcopus, quando Regi talis con- sUiarius, quando regno talis cancellarius ? Quot egregiis dotibus eum 20 virum cumularat supremi numinis benignitas, quot heroicis virtuti- bus exomarat ! Diceres ad publicam hominum vtilitatem diuinitus esse factum. Quam solida, quamque recondita fuit eruditio, quam feruens sacrarum Uterarum studium, quam oculata prudentia, quam rara in negociis gerendis dexteritas ! Postremo, in tam eximiis Dei 25 donis, in tam sublimi dignitatis fastigio, quam amabilis ciuilitas, quam omnis expers supercihi modestia ! Atque (vt scribunt) contigit iUi mors tahbus digna moribus. Ipsis diuinis hteris quas adamabat placide immortuus est. Expirauit enim nemine eorum qui officu gratia aderant sentiente: diceres obdormisse, non expirasse. Haec 30 quum mecum reputo, pudet flere : magis hbet iUi ter beatae animae gratulari, quae nunc pro bona semente quam fecit in hac vita, messem apud Christum metit opimam.
Sed haec abs te rectius perscribentur, tuaque tuba sanctissimi Praesuhs gloria mehus decantabitur. Tu longe praestantior es artifex 35 et vniuersas hominis virtutes penitus habes cognitas ac perspectas,
Ad nos vix tenuis famae perlabitur aura. Non dubito quin pro tua erga iUum pietate sis nobis eum virum totum suis coloribus, tuo iUo feUci penicUlo, depicturus. Conducit autem hoc non mediocriter ad bonos omnium mores extimulandos, 40 si exitniae virtutis fragrantia ad quam plurimos dimanet. Porro iam vita defunctos laudare tutum est, quando nec laudato periculum est ab insolentia nec laudanti ab adulationis suspitione. Nos tenuem modo odorem dare studuimus. Dominus R.A.T. seruet incolumem.
BasUeae Calen. Febr. Anno a natah mdxxxvi. 45
3090. From Efstace Chapuys.
Breslau MS. Rehd. 254. 49. London.
EE^. 145. I February 1536.
[An original letter, autograph throughout ; the address-sheet is missing. The right-hand side of the last sheet is so closely bound in that some of the word-endings cannot be read and we have suppHed them conjectin-ally.]
S. P. Literas quas ad me BasUeae dedisti ad quartum Calend. Decembres, humanissime Erasme, ad me Schetus per ministrum meum, quem id temporis forte in aulam Brabanticam amandaram, transmisit circiter tercium Calend. lanuaru. Quas si coner exphcare quanta cum vohiptate legerim, et ego scribendo frustra nitar et tu 5 citra multas parasangas gaudium nostrum non assequaris. Tantum
3089. 37. Ad nos] Verg. A. 7. 646. 3042); this was presumably answered
3090. I . Literas] Not extant. Schets by Erasmus' on 28 Nov. 1535.
had forwarded a letter from Chapuys 2. ministrum] We do not know who
to Erasmus on 17 Aug. 1535 (Ep. this was.
276 LETTERS OF ERASMUS [1536
hoc velim tibi extra omnem haesitantiam persuadeas, id quod iam persuasum etiam vehementer spero, Eustachium, quantusquantus aut nunc est aut vnquam est futurus, tuum esse, idque (vt ita dicam)
10 ex solido asse ; eoque propemodum te inique agere, qui tam vere- cunde mecum agis de recuperanda pensione, quasi hec cura, vt tuis verbis vtar, infra dignitatem meam sit. Apage posthac isthaec verba, mi Erasme, et vtere nobis famUiariter, non habiturus, crede mihi, tergiuersatorem, ac ne cessatorem quidem, modo non desit commoda
15 occasio. Tametsi nuUus monuisses, tamen satagebam rerum tuarum, atque (ni fallor) confecissem etiam ahquid, si non hisce plusculis mensibus abfuisset ab aula Cantuariensis. Neque tamen interea obdormiui, sed aduigil[l]aui sedulo, partim ipse, partim per honora- rios ministros meos quos omnes habeo (praesertim qui literas tenent)
20 perquam amantes ac studiosos tui. Vbi redierit Cantuariensis, agam, vt spero, coram cum homine diligenter, et confido successurum. Nam qualis qualis aHbi sit, ipse viderit : certe erga te probe et candide affectus videtur et, quoties tui apud ipsum mentionem feci, sic re- spondet vt fucum subesse nondum permittam mihi suspicari. Rem
25 ipsam euentus aperiet. Nos pro viribus operam ac studium nostrum pergemus tibi nauare et, si fieri poterit, approbare etiam. Tu interea quietus esto atque etiam alacer, quoad sceleratus ille morbus tuus sinet.
Quam placuerit Hber de Morte Wiltiserio, non satis ausim affirmare :
30 iUud ausim deierare, plurimos bonos eo libro confirmatos alacrius mortem expectare, multos eandem oppetisse constantius, quosdam etiam obuiis vlnis (quod aiunt) amplexos esse. Inter quos vel primo loco numeranda venit nunquam intermoriturum matronalis probi- tatis decus Ulud ac monimentum — cuius vel vmbra cum bis mille
35 Wiltiseriis conferri queat — serenissima domina Catharina, Angliae regina ; quae postridie Epiphaniae proxime praeterite hanc miseram et calamitosam vitam cum beata immortalitate apud Christum foehciter commutauit — si scires, mi Erasme, qua constantia, qua alacritate, quanta post tot iniurias, tot contumehas, ne plaebeiae
40 quidem muherculae ferendas, aequanimitate, tum demum non peni- teat te operae tuae, etiamsi eam ne titiuUHtio quidem redimat Wiltiserius, vt qui ob animarum lucrum potius quam ob pecuniarium quaestum Hbenter soleas lucubrationes tuas foenerare Christo. Nam vt ne sis nescius, serenissima regina superiore<m> aestate<(m> opus
45 illud legendo ac voluendo pene contriuerat, sicut et aHa tua omnia Hbenter habebat prae manibus. Et quanquam multos inuenias mire fortes ac strenuos, quoadusque veniatur (vt ita dicam) in rem prae- sentem, serenissima regina talem se ad extremum spiritum vsque athletam praestitit vt serio intelHgas ad eam arenam exercuisse se.
50 Sic Hbrum tuum moriendo expressit vt nuUus vnquam pictor pro-
44. superiore aestate MS. : correximus.
II. pensione] For Erasmus' reluc- 41. titiuillitio] For the Explanatio
tance to apply to Chapuys in this Symboli Boleyn paid 50 gold crowns
connexionsee Epp. 3028. 11-13, 3042. (Ep. 2824. 18-24). For the Z)e Proe-
17-22 ; cf. Ep. 3119. paratlone we may infer that, up to
29. Hber] The De Praeparatione ad 28 Nov. (when Erasmus wrote to
Mortem; see Ep. 2884 introd. Chapuys) he had paid nothing.
3090] FROM EUSTACE CHAPUYS 277
positum archetipum foelicius. Quae res magno solatio nobis esse debet, qui illam non vt reginam, sed magis vt sanctam, et coelo dignam et debitam, amauimus.
Certe quod ad me attinet, tametsi grauissimum dolorem senserim, atque etiamnum sentiam, ex tantae matronae obitu (plane stupidior 55 plumbo ni sentiam), tamen post animaduersam communem mortali- tatis legem, quae hoc malum, si modo mors malum est, aequat omnibus, siue reges erimus siue inopes coloni, post mortem tam Christianam, quam gentium more lugendam negat Paulus, etiam hoc animum meum aUqua ex parte solatur quod post totum biennium 60 ambitam veniam illam adeundi tandem impetrauerim, vt, paucis diebus antequam apud nos esse desineret, Hcuerit coram salutare.
Agebat in arce quadam sexagesimo circiter miliario a Londino ad boream, loco inamoeno ac vliginoso et, vt semel dicam, prorsus tanta principe indigno. Vehementer optabat, nec immerito, speluncam 65 illam cum salubrioribus aedibus et Londino vicinioribus commutare ; atque ego ea gratia pridie Epiphaniae, cum postridie illa moreretur, magnis itineribus contendi ad regem. Sed o quam imperuestigabiles viae Domini, quam vasta abyssus consiliorurn eius! Nos mehora meditabamur in terris, at ille interim famulae suae misertus, misertus 70 tot laborum, tot aerumnarum, derepente transtuKt eam in aeterna sua tabernacula, vbi perpetua, vbi nulHs fortunae incommodis ob- noxia, nunc animae, post etiam corporis, futura valetudo est: vbi cum omnium beatissimorum spirituum coetui tum eorum potissimum animis iuncta est, quos sua potissimum causa, quae eadem veritatis 75 fuit, pridem vitam hanc ponere coactos non sine acerrimo dolore meminit. Nam nihil aeque metuebat quam ne se viua plus etiam innoxii sanguinis funderetur. Rapuit, inquam, eam haud dubie, ne iuxta sapientis sententiam maHtia immutaret inteUectum UUus. Noluit enim indulgentissimus Pater tot anteactos labores charissimae 80 fiUae temporaria, et cum hoc periculosa quoque, dum caducum hoc et lubricum vasculum circumferimus, mercede pensare.
Atque haec de serenissimae reginae migratione apud te satis sunto, cuius vtinam ad manum esset beatissima Ula dicendi copia. Profecto si quae vnquam fuere laudatae femuiae, inter Ulas nostra opera 85 teneret regina primas : adeo UHus nuUa vnquam facundia aequandas laudes plenis atque apertis tibUs ebuccinarem.
Praeter huius sanctissime foeminae mortem scio tibi et aUorum amicorum obitum dolere, vt Warani, Roffensis, Mori, MontioU, et caeterorum. Sed ego ridiculus sim, si tibi, qui ex professo et ceu 90 egregius aUquis dux omnes ad mortem sic instruxisti vt cataphracti sint, si non abiiciant arma, praeire veUm in hac acie. Tantum quod ad Montioium attinet, paucis in aurem admonebo. Si scires, quo- modo UUus dignitas ac fortunae nutare coeperant aUquot mensibus antequam decederet, Carolo fiUo aUisque Uberis integras et inaccisas 95 facultates, ipsi Montioio mortem cum nuUa infamia coniunctam,
92. EE^.: velint MS.
58. siue reges] Hor. C. 2. 14. 11-12. 79. sapientis] Wisdom 4. 11.
59. Paulus] I Thess. 4. 13. 88. aliorum] We must suppose that 63. arce] Kimbolton; see Ep. 2915. Chapuys had not seen the Preface to 68-9. o quam ... eius] Cf. Rom. 11.33. the Ecclesiastes.
278 LETTERS OF ERASMUS [1536
vltro gratulareris. Si scias, quae sit hic rerum facies, idem dicas et sentias quod ego. Sed de hoc viderint superi.
Sed quid ego ? lam nimia verbositate video mihi laudem illam
100 periisse, quam mihi statim in fronte epistolae tuae tribuis, videhcet
amare te prudentiam meam quod raro et circumspecte scribam.
Profecto, optim<(e/ Erasme, dicam quod res est: nisi haberem ra-
tionem occupatio<num/ et studiorum tuorum, nisi esset tam ingens
penuria eorum quibus t<(uto/ ac certo ahquid concreditur, periculum
105 fore ne obtunderere. Tu interim qualecunque hoc consilium meum
pro tuo niueo candor^e/ quocunque per me licet voces nomine. Vale,
literarum ac literatorum decus incomparabile.
Londini, Calend. Februarii mdxxxvi.
Tibi deditiss. Eustach<ius/ Chapuysius, orat. Cae^saris./
3091. From Peter Merbelius.
Breslau MS. Rehd. 254. 106. Milan.
EE^. 146. 2 February 1536.
[An original letter, autograph throughout.]
5. P. Quas postridiae Martini dedisti Hteras, Erasme, Moecenas opt., vbinam tanto delituerint tempore, quod primum xvi lanuarii annexo fasciculo ad Gumpenbergium mihi reddite fuerint, admirari plurimum me opportet. Sine mora ad Gumpenbergium tuas Kteras
5 misi. Addidi et meas : expecto quid respondeat. Non ignoraui Am- brosium dipplomata ad me misisse. Se in posteris Ule scripserat iUorum exemplaria transmisisse : illa ad me peruenerunt minime. Ceterum parum magnifice de te sentire nos scribis, si te dignum iudicaremus cum ilHs tenebrionibus horumque ineptiis dueUare.
10 Consultius prudentiusque tuum non possum non laudare consilium.
Nihil enim perficitur nisi quod ad maiorem uisaniam permoueantur.
Sat est Erasmicum nomen grauibus viris omnibus comprobatum
semperque illesum permansurum, euomant perfidi quicquid volunt.
Ago gratias immortaleis beneuolentiae tue, qua te oflfers affini meo
15 cupide omnia facturum. Certe non illi tantum, sed mihi, factum puto. Quod me certiorem reddis, si Dominus dederit ad estatem peruenire, in Brabantiam <(te> demigraturum, aut per Rhenum vel Besoncium, tuum non parum doleo discessum. Tollerabihor tamen est, cum tuo comodo fieri cognosco. Spero, dum longior absis, a
20 nobis propiorem et assiduiorem futurum. Tua et humanitate et iucunditate nohs nos priuare.
Literas meas de principis morte iam diu tibi redditas puto.
3091. 17 te addidimus.
3091. I . postridiae Martini] 1 2 Nov. ger.
The letter is not extant. 14. affini] Conceivably the cousin
4. tuas literas] Not extant ; but mentioned in a letter to Merbelius
perhaps answering Ep. 3047. from Chr. Scheurl, May 1540. See
6. dipplomata] Epp. 3033-4. For Ep. 3005, introd. correspondence of Gumppenberg and 22. principis] Francis n Maria Erasmus passing through the hands Sforza, f i Nov. 1535; Merbelius of Merbelius, see Epp. 3039, 3047. reported his death in Ep. 3070; cf.
9. tenebrionibus] Dolet and Scali- Ep. 3064.
3091] FROM PETER MERBELIUS 279
Responsionem expecto. Interea me vt possum diligentiss. tibi com- mendo. Cura vt valeas quam opt., meque ama.
Ex M<edio>l<an>o, die ii Februarii mdxxxvi. 25
Vsque ad cineres tuiss<imus> Pe. Merbelius.
Nolui tacere. Caesar seruitutem meam illustrissimo Q. duci meo praestitam cordi insculpsit ; clementer suum secretarium in ducatu Mediolani me permanere voluit. Pollicitus est digne remuneratio- nem seruiciorum facturum, quam illius aduentus Mediolanum 30 dabit.
Laurentia aegrotat: diu est quod non vidi hominem.
Integerrimo viro candidissimoque theologo, D. Eras. Roterodamo, patri optimo. Basilaee.
3092. To Charles Blount.
Adagiorum Chiliades, 1536, ff. 6vo. Basle.
LB. ii. 4. 9 February 1536.
[The preface to the last edition of the Adagia (Basle, H. Froben and N. Epis- copius, March 1536) pubhshed in Erasmus' lifetime. The editions of 1528 and 1533 had been dedicated jointly to Lord Moimtjoy and his son (see Ep. 2773 introd.); but, Mountjoy being dead, Erasmus dedicated this edition to Charles Blount alone. It contains only five new adages, the bulk of the book hav'ing already, as the pubhshers explain, attained imwieldy proportions.]
DES. ERASMVS ROTERODAMVS CAROLO MONTIOIO.
PosTBAQVAM obitu clarissimi viri Guilhelmi Monteiouii, tu paren- tem amantissimum perdidisti, ego patronum et amicum constantissi- mum, Carole iuuenis ornatissime, par est vt qui eo viuo in partem haereditatis veneras, nunc totam paternae in me beneuolentiae suc- cessionem capessas, operisque communiter ambobus dicati solus tutelam suscipias, in quo tibi pater quodammodo superstes est. Mortem iUius hoc moderatius ferre decet, quod decessit aetate iusta, fama illibata, rebus omnibus fehciter atque ex anuni sententia compositis.
Vale: nona die Feb. Anno a NataU m.d.xxxvi.
3093. To THE Reader.
Adagiorum ChUiades, 1536, p. 1086. (Basle.)
(c. February 1536.)
[A postscript to the March 1536 edition of the Adagia, see Ep. 3092 introd. ; a proximate date can therefore be assigned. The purpose of the note is to direct the reader to excise a sentence inserted in Adag. 895, withoiit authority from Erasmus, by one of his secretaries. The name of the secretary is not given, but the insertion appears for the first time in the Froben edition of 1526 (it disappears in 1540). One of Erasmus' secretaries at this time was Quirinus Talesius, another was Nicholas Cannius.]
DES. ERASMVS ROTERODAMVS LECTORI S.
In prouerbio, Dimidium plus toto: haec verba sunt eradenda, 3091. 28. EE^. : pTaestitum MS. 3091. 27. Q.] We are not able to interpret.
280 LETTERS OF ERASMUS [1536
' Suidas citat ex Marino quodam ', vsque ad ' Regum igitur etc. '. Sunt enim supposititia, et nihil ad hunc locum facientia. Fuit mihi quidam amanuensis, qui pro dehtiis habebat, aliquid de suo meis lucubra- 5 tionibus me clam intertexere. Eum a Suida locum citaui in prouerbio, Principium dimidium totius, vbi quadrabat. Hoc ille vel nesciens vel oblitus eundem locum hic alienissimo loco intertexuit: et quod est absurdius, quum illic vertissem apxrjv initium, hic verterat princi- patum, quae vox nihil ad hanc facit sententiam. Nec animaduertit
10 intempestiuo emblemate dirimi sermonem cohaerentem. Nam illud, Regum igitur etc. cohaeret cum iis quae prius recitata sunt ex Hesiodo.
Quaeso te, Lector, vtrum hoc est amanuensem agere, an falsarium potius ? Quis temulentus aut mente captus scriberet absurdiora ?
15 Nec haec loquor ex suspitione, ahas deprehendi fucos illius, ex recog- nitione offensus interpositorum incongruentia. Hoc quoniam clam additum fuit exemplari, sentire non potui: ac perpetuo fefeUisset, nisi castigator offensus indicasset locum. At quoniam non legi totum prouerbium, versio tantum emendata est in hac aeditione. Sed totus
20 hic pannus, quoniam nequaquam huic loco congruit, reuellendus est. Vtiiiam non in pluribus locis ille lusum hunc luserit. Si fuisset capitalis inimicus, quid potuit hostihus, quam me taUbus assumentis hominibus eruditis deridendum propinare ? Vale.
3094. From James Omphalius.
Breslau MS. Rehd. 254. 116. Toulouse.
10 February 1536.
[An original letter, autograph throughout ; the address-sheet is missing, see Ep. 3082 introd. It was printed by Dr. Franz Wachter in the Zeitschrift des Berg. Oeschicht-Vereins. xxx, 1894, p. 211. For Omphahus see Ep. 2311. 46n.]
S. Quod mihi curae in hoc tam alto studii mei secessu semper fuit, vt qui mihi ad suscipiendam iurisprudentiae rationem auctores fuis- sent, eosdem haberem speratae aliquando dignitatis fautores, id nuper sum consecutus. Cal. enim Decemb. magna omnium doctorum 5 suffragatione consensu ac voluntate adscriptus sum in collegium iurisperitorum. Quo die praeter reHqua humanitatis studia, quae optimus quisque in me phirima contuHt, expertus sum singularem et omni memoria inauditam eorum benignitatem qui magna ingenu laude ius vtrumque in schoHs nostris profitentur. Neque enim quis-
10 quam disputationibus meis interfuit qui non mihi de iure pubHce respondenti et ad laudem ingenu et doctrinae famam summa omnia honorifico testimonio concederet ; et quod singuHs debebatur id plerique vni mihi post homines natos, quo clarior studu mei memoria haberetur, pubHce remiserunt.
15 Ego profecto, vt debeo, honoris huius ampHtudinem magni facio,
3093. 2. vsque ad] i.e. down to, but tention correctly. The Begum igitur
not including, the sentence beginning sentence, which appears in 1526,
Begum igitur. This is made plain by would seem to be an addition made
11. io-i2,and theeditionof i540shows by Erasmus himself in that year.
that Froben interpreted Erasmus' in- 5. prouerbio] Adag. 139.
3094] FROM JAMES OMPHALIUS 281
quod nullam ob spem futuri beneficii sed solam rectam animi volun- tatem virtutisque studium delatus mihi a laudatissimis viris videtur.
Defensionem illam tuam aduersus Petri Ciu-sii ferias validam ac robustam magna cum voluptate legi. lacet profecto maleuolorum hominum inanis inuidia, cum admirabili ingenii tui altitudine, tum 20 vero summa animi prudentia atque moderatione conuulsa atque prostrata. Mihi certe nunc libet reliquum aetatis meae flexum ani- mique motus ad dignitatem tuam vel retinendam vel propugnandam conuertere; vt quoniam parem in te beneuolentiam ac studium nauare non possim, voluntatem saltem emetiri meam, omnemque 25 meam operam, fidem atque industriam tibi deferre videar voluisse. Neque enim vt fortunae acerbitas potestatem mihi parem beneficii gratiam referendi ademit, ita quoque meae erga te venerationis studium impediet : propterea quod necessaria ratio elaborandi mihi incumbit omnes vt boni intelUgant vniuersa mea cum vitae tum 30 dignitatis ornamenta a te profecta esse.
A te vero pro niea in te summa et maxima veneratione maiorem in modum peto vt, quemadmodum coepisti, rationibus meis suflFra- gari velis. Hoc vix rogare audeo vt, si is sim qui se totum ad rationes tuas adiunxerit, ad tuamque voluntatem coniformauerit, vna saltem 35 ad me epistola aedita nominis immortahtatem mihi parias.
Scribunt ad te Nicolaus Beraldus, lo. a Boyssone iuris ciuilis professor, celeberrimus lo. Sabunyer, insigni vir auctoritate et LUustri gratia apud Fran. Gallorum regem, cui si videbitur rescribes.
Vale Tolosae quarto idus Februarii Anno 1536. 40
Dig. tuae mancipium la. OmphaHus Andernacus.
3095. To GrLBERT Cognatus.
Epistolae Vniuersae p. 1113. Basle.
Lond. xxvii. 50: LB. 1294. 12 February 1536.
ERASMVS ROTERODAMVS GILBERTO COGNATO CANONICO NOZERETHI IN BVRGVNDIA S. D.
NvPER per quendam e vestra famiHa scripsi paucis, quo tempore et lecto decumbens coactus sum ad Regem Ferdinandum et Cardi- nalem Tridentinum pro senatu Basiliensi scribere. Nec tu per illum quicquam scripseras aut mandaras. lUe causabatur se praeter spem venisse BasUeam. Adyot. Suspicor aUquid esse in causa, qua noluisses 5
3094. 18. Defensionem] Ep. 3032. scripsi] The letter is not extant,
37. Scribunt] Beraldus wrote Ep. but from what is said it can be dated 3083, Boysonne Ep. 3082. as fin. Jan. 1536: the letter to Ferdi-
38. Sabunyer] Unknown to us. nand (Ep. 3087) is dated 27 Jan. ; to
3095. I. quendam] We do not the cardinal of Trent (Cles) Erasmus know who this was. The words Zec^o wrote two letters, neither of whichhas decumbens suggest that Erasmus was survived; see Cles' letters of 12 and too 111 to see him; and he evidently 16 March (Epp. 3105, 3110). What entertained some suspicion of him, Erasmus says of his sickness at the perhaps associating his visit with the time is confirmed by Cles' letters, opposition of Cognatus' relations to which lament both Erasmus' suffer- his retvmi to Basle. ings and his own.
282 LETTERS OF ERASMUS [1536
scribere. Idem aiebat te scripsisse ante mensem. Xrjpoi. Typographus qui apud te fuit, excusabat non fuisse scribendi spatium. Is tamen iniecit nobis aliquid bonae spei, tibi in animo esse huc proficisci ad Paschae festum, et curaturum vt ahquid boni vini ad me perferatur.
10 Meministi e duobus vasis Abbatis quum gustaremus alterum fuisse turbidum, nec quicquam habuisse caloris aut saporis. Hoc tu posueras proximum vasi OfificiaHs, tanquam caeteris meUus. Verum posteaquam aperuimus, reperimus colorem elegantem, caeterum nihil caloris neque saporis nisi corruptissimi, ex vitio vasis. Quid
15 infuderint aurigae nescio, certe hoc vas est efifundendum in viam. Aperuimus alterum Abbatis vas, et inuenimus vinum generosum et gratissimi saporis, nec dubito quin alterum vas fuerit simile. Vt illos olvoKXdiTTag male perdat luppiter. Ego vel quadraginta florenis emptum veUm, vt alterum vas esset quale missum fuit. Suffecisset
20 in totum annum et superfuisset. Hac in re si mihi volueris gratificari, non perdideris operam tuam.
Haec hyems odiose me tractauit. Sub Calendas Nouembres odiose me salutauit primo frigore. Ac nondum confirmatum obortus ven- torum turbo prostrauit. Coeperam et hinc commode reualescere,
25 nullum erat doloris vestigium, nuUa capitis pituita, stomachus indies erat firmior, et ecce N. a prandio venit salutatum, meque tres horas detinuit ad ignem sedentem disputans de fidei dogmatibus. Ea attentio et ad ignem sessio mihi renouauit omne malum: vtrunque enim mihi perniciosissimum. Nec iUe ante noctem erat facturus
30 finem. Interrupi sermonem ac dimisi eum, sed mox sentio occipitium plenum crudis vaporibus, vtriusque auris grauem tinrutum, stoma- chum deiectum. Nunc absunt quidem immanes UU cruciatus, sed tamen in lecto fere me contineo, nisi tribus horis circa prandium et totidem cu-ca coenam.
35 Nuper et Cholerus mihi scripsit e lecto male tortus chiragra. SimiUter et Theologus Brisgoicus noster in Utteris queritur se fuisse in tantis cruciatibus vt mortem optarit. Maritus sororis Amerbachii
II. coloris N: correximus.
6. ante mensem] From Ep. 3104 it before Cognatus left Basle.
woiild seem that Cognatus had not in 36. Theologus] Louis Ber. The
fact commimicated with Erasmus at letter is not extant.
all since leaving Basle. If Epp. 3068, 37. Maritus] Jakob Rechberger
3080 had been written, they had either (f 1542), a dealer in spices, who ia
not been sent or had not reached 1506 married Margaret Amerbach
Erasmus. (1490-1541) without her father's
T^rpographus] Not known to us. knowledge: she was therefore dis-
9. Paschae] Roughly the same inherited, but a reconciliation was date is given for Cognatus' retum in effected the following year. After Ep. 31 15. theirparents'deathBasilandBoniface
10. Abbatis]Louisde Vers; cf. Epp. Amerbach hved for a time with the 2889 introd., 3062. 16, 3102. 57, 31 15. Rechbergers; see Am. E. pp. 10, 116,
12. Officiahs] Leonard of Gruy^res. 267. Letters from Jakob and Margaret
26. ecce N.] We do not know who Rechberger are preserved in the
this was. Amorbadi iana in the Basle University
35. Cholerus] There is no letter Library; a number have been pub-
from Choler later than Ep. 3050 lished by Dr. A. Hartmann, Die
(31 Aug. 1535). Though this is full of Amerbachkorrespondenz, i, ii, Band,
complaint of the gout, it seems im- Basle, 1942, 1943. likely that it hadnot reached Erasmus
3095] TO GILBERT COGNATUS 283
simili morbo torquetur, alioqui vir durus et robustus. In Polonia amisimus Petnmi Tomitium, Episcopum Cracouiensem, qui cum epistola plena solatii miserat triginta ducatos. Vale, et amicitiam 4° quam in discessu pacti sumus serua. Caetera coram. Hieronymus Frobenius, Bonifacius Amerbachius et Sigismundus Gelenius tuus te salutant.
Basileae duodecimo die Februarii, Anno a Christo nato millesimo quingentesimo trigesimo sexto. 45
3096. Feom John GENEsros Sepulveda.
Sepuluedae Epistolarum Lib. 7, 1557, f. 18. Rome.
Sep. E. p. 93. 13 February 1536.
[The letter seems to have been occasioned by the appearance of the 1535 edition of Erasmus' New Testament ; whether it is a direct answer to Ep. 2951, or whether Sepulveda had answered that in some earHer letter not extant, is imcertain.]
10. GENESIVS SEPVLVEDA D. ERASMO ROTERODAMO S. P. D.
QvAM me valde delectent nostra per literas colloquia, de negotiis praesertim Hteratis, vel ex eo tibi Hcet intelHgere quod leues etiam quaestiunculas argumenta mearum ad te Hterarum facio, si quid tamen potest esse leue quod faciat ad inteUigentiam ancipitis et obscuri loci Scripturae sacrae. Quam tu pro tua pietate atque 5 doctrina non solum interpretatione noua, sed schoHis etiam, ac iustis potius commentariis, exponendam curasti, ac (vt video) curare nunquam desistis, mutandis siue augendis locis, si quid nactus sis vel per te partum vel a doctis amicis, si quando id forte accidit, suggestum, quod meHus aut commodius tibi esse videatur. 10
Scripseram ad te ancipitem illum locum epistolae ad Galatas, de monte Sina et Hierusalem, quemadmodum interpretandum exponen- dumque putarem ; tuque meam sententiam non solum rescripta epistola probasti, sed etiam editis proxime commentarus caeteris omnibus, quod nuper non sine iucunditate perspexi, praetuHsti, vt 15 Sina intelHgamus a Paulo dici avmoLx^lv rfj vvv ^hpovoaX-qfx, non quasi coniuncta sint ea loca, quae constat inter se longo interuaUo distare, sed quod sint eiusdem ordinis atque rationis. Qui verbi Graeci germanus est atque proprius inteUectus.
Sed iUud miror quid causae fuerit cur, qui hanc sententiam auctis 20 schoHis Hbenter amplecteris, non idem in vertendo Latinam ora- tionem ad ipsum sensum accommodaueris, maluerisque verbum 'confinis est', anceps et translatum, retinere quam vti proprio et
3095.39. Tomitium] f 29 Oct. 1535. pearance of the 1535 edition; so far
40. epistola] Ep. 3014. as we know, he made no reply to
3096. II. Galatas] 4. 25; see Epp. Sepulveda's letter. 2873. 38n, 2905. 16 sq., 2938. 27 sq. 23. confinis est] All Erasmus' edi-
13. rescripta] Ep. 2951. tions offer this rendering, in place of
14. proxime] The fifth, and final, the Vulgate 'coniunctus est'. The edition of the New Testament, Basle, long note on the passage added in the Froben, March 1535. It is notable 5th edition does not mention Sepul- that there is no reference elsewhere in veda by name.
Erasmus' correspondence to the ap-
284 LETTERS OF ERASMUS [1536
quod niliil haberet ambiguitatis, praesertim cum ipse non timidis-
25 sime soleas a vetere translatione discedere, ac potius cum iam ibidem mutato verbo discessisses.
Quemadmodum igitur tunc Pauli verbum milii praebuit scribendi materiam, sic nunc locus alter ex Euangelio argumentum epistolae suppeditauit, vt exposita mea sententia ab oranibus tum veteribus,
30 tum etiam iunioribus, quod equidem sciam, diuersa, tuum exactissi- mum iudicium exquiram.
Sic enim scriptum est in Euangelii Marci capite septimo : Moyses dixit, Honora patrem tuum et matrem tuam, et qui maledixerit patri vel matri morte moriatur. Vos autem dicitis, Si dixerit homo
35 patri vel matri Corban, quod est, donum quodcunque ex me tibi proderit. Sunt autem verba Christi, taxantis Pharisaeorum auari- tiam, quod Dei praeceptum auara interpretatione molliendo de- prauarent. Qui locus, vt nosti, tam obscurus est et tanta caligine caecus vt HieronjTni, Augustini, Theophylacti aUorumque maxi-
40 morum virorum ingenia mirabiliter torserit, variis a quoque sensibus excogitatis, ingeniosis illis quidem et a Tera pietate profectis, sed partim abhorrentibus a proposita re, partim dictioni Euangelicae minime conuenientibus. Quas expositiones referre superuacaneum puto, praesertim apud te cui nota sunt omnia, quique in com-
45 mentariis tuis, id quod verissimum est, solerter adnotasti principale
verbum, vt sit locus eis enarrationibus, in euangelica dictione
desiderari ; quod est magnum argumentum eas loco non satis facere.
Haec ego nuper cum animo volutarem coepissemque anxius et
totus in hanc cogitationem incumbere, in quandam suspicionem
50 veni, quae si vera est, vt esse arbitror (habet enim magnam ex antecedentibus relatisque verbis probabilitatem), sensus orationis planus erit propositoque sermoni accommodatissimus. Suspicor enim verba illa, si dixerit homo patri vel matri, hanc habere vim : si dixerit homo in patrem vel in matrem, hoc est, si maledixerit patri vel
55 matri (quam phrasim non abhorrere a sermonis Hebraici consuetu- dine declarat illud ex Psalmo septuagesimo : Quia dixerunt inimici mei mihi, id est maledixerunt) ; vt sint ea verba repetitio illius orationis quae pars prior est diuinae legis, quam Pharisaei peruerte- bant. Hoc enim constituto facilHme sequentium verborum intellectus
60 prioribus accommodabitur, vt pro illa posteriore legis parte, morte moriatur, suppositum sit a Pharisaeis Corban ex me tibi proderit, id est, quodcunque donum obtuleris in templo, me sacerdote inter- cessore tibi proderit, vt veniam contemptus patemi consequaris. Supplicium videUcet capitale, quam poenam huic flagitio lex diuina
65 constituerat, Pharisaeorum auaritia quocunque munusculo sacerdoti- bus tributo exorari posse interpretabatur.
Nam Corban nomine, vt Marcus ipse interpretabatur, quodcunque munus templo aut sacerdotibus coUatum intelligitur. Quo vocabulo vtitur etiam mmc Hebraica hngua in eodem intellectu. Itaque
70 Pharisaeis auctoribus fiebat vt praui filii metu poenae legis diuinae
24-5. non timidissime] Both here, 32. Marci] 7. 11. Sepulveda's ex-
and in the words cui nota sunt omnia position of the passage is not a happy
in 1. 44 there is an unmistakable note illustration of his critical povver.
of sarcasm. 56. Psakno] (70) 71. 9.
3096] FROM JOHN GENESIUS SEPULVEDA 285
liberati parentum reuerentiam curamque contemnerent. Hoc est enim quod subiicit Marcus, et vltra non dimittitis eum quidquam facere patri suo aut matri, vt Matthaeus, qui eadem ferme capite decimoquinto prodiderat, apertius explicauit his verbis, et non honorificabit patrem suum aut matrem suam. 75
Erit igitur sensus totius orationis, Lex diuina sanxit vt quicunque maledixerit patri suo aut matri morte moriatur. Vos autem Pharisaei hanc legem peruertentes dicitis, si dixerit homo in patrem vel in matrem, hoc est si maledixerit eis, quodcunque munus obtulerit in templo me sacerdote apud Deum intercedente proderit ei, scilicet 80 vt criminis veniam ac impunitatem assequatur. Deus enim fiUorum in parentes ofificium tam sanctum esse voluit vt hoc negUgentibus non sohim poena praesens a magistratibus, quos latere possent, timenda esset, sed lentior etiam ira Dei, quem fallere nemo possit, metuenda. Nam cum honor parentibus tributus longitudine vitae 85 per legem diuinam quae habetur Exodi 20 cap. remuneretur, contu- meha vicissim in eosdem illata vitae breuitate vindicari iure videlicet existimatur: qui metus ad fihos in oflficio continendos accommo- datissimus peruersa legis interpretatione a Pharisaeis tollebatur.
Atque haec quidem mihi venerunt in mentem quibus locus go obscurissimus et impeditissimus, vt putabatur, illustrari expedirique posse videatur. Superest vt ipse accuratius dispecto loco, et hac nostra diuinatione cum caeteris collata, quid sentias et quantum ei tribuendum putes pro tua humanitate ingeniique candore ad nos rescribere ne graueris. Quanquam enim hanc meam sententiam facile 95 quibusdam prudentibus doctisque viris probaui, plurimum tamen apud nos auctoritas tua valebit in vtranque partem, vt te auctore grauissimoque iudice vel perstemus in sententia vel ahquid commo- dius quaerendum etiam nunc intelhgamus.
Vale Roma Idibus Februariis a Christo nato. 1536. Anno. loc
3097. To BoNiFACE Amerbach.
Basle MS. AN. III. 15. 94. <Basle.>
Q. 51. <c. February 1536.)
[An original letter, autograph throughout. The mention of Lambertus shows that it belongs to the final Basle period. But there is no other indication of date or place. We have placed the letter next to Ep. 3098, which is written on paper bearing the same water-mark.]
Salve. Pultificum optime. Inhumanissimus sim, nisi iste animus mihi sit gratissimus. Inhumanus tamen sim, si te patiar in hoc officii genere diutius operam et impensam ludere. Nullo pultis genere delector. Vale. Hoc pro Lamberto respondeo. Nam iUi non vacabat rescribere. ' 5
Er. Rot. tuus.
3096. 86. Exodi] 20. 12.
286 LETTERS OF ERASMUS [1536
3098. To BoNiFACE Amerbach.
Basle MS. AN. III. 15. 67. ' <Basle.>
Q. 6. <i4 Feb. 1536.)
[Erasmus wrote out his will, in his own hand, on 12 Feb. 1536, affixing his seal (see Appendix xxv). The notary was required merely for the purpose of verification. The first saint's-day after 12 Feb. was St. Valentine's, 14 Feb. 14 Feb. is attested as the date on which the will was completed in the Testi- monivun Notarii pubhci de authentia Testamenti Erasmi Roterodami' (Basle MS. AN. III. 15. 96, Q. p. 124).]
S. Si fas esset hoc agere die festo, testamentum descriptum est. Si Notarius erit presto, ceteros facile colligam. Ad horam secundam, aut mox post quartam. Non est properandum. Sed nunc, vtcumque, valeo. Quomodo vaUturus sim, nescio. Vale.
5 D. Amerbachio.
3099. To THE Reader.
Vives, De conscrib. epistolis, 1536, f. 58 v°. <Basle.>
<c. 20 February 1536. >
[This Address to the Reader is printed in loannis Ludouici Viuis Valentini de conscribendis epistolis Libellus vere auretis. Eiusdem argumetiti D. Erasmi Roterodami compendium ab ipso autore denuo recognitum, Basle, T. Platter & B. Lasius, March 1536. The book was one of the first ventures of the press taken over by Thomas Platter from Andrew Cratander. The 'compendium' which forms the second item in it is a reprint of the unauthorized Breuissima Maximeque Compendiaria conficiendarum epistolarmn formula issued by M. Hillen, Antwerp, 1521 (omitting, however, the two Pliny letters which conclude Hillen's voliune). Hillen's edition was not the first edition of the Formula, but it was the first we have seen which contains the prefatory letter to Paludanus of which Erasmus complains. In the Platter & Lasius edition the Paludanus letter occupies the recto of the first leaf of the Forrnula ; the last leaf is filled with Erasmus' Address to the Reader. Both the Paludanus letter and the Address are printed in Roman type (the rest of the volume is in italic), and have the look of being an afterthought of the printer. It seems not certain whether Erasmus himself gave this Address to Platter & Lasius; if he did, he can hardly have seen the volmne which they were issuing ; for the Address was clearly written for a volimie which contained the spurious letter to Fabri- cius mentioned in 11. 1 1-13. Neither Platter & Lasius nor Hillen print the Fabri- cius letter ; nor is it found in any edition which we have been able to see either of the Formtda or of the De Conscribendis Epistolis. It cannot be identified, as suggested in Ep. 71 introd., with the exemplum narrationis printed in Siberch's edition (1521) of the De Conscribendis Epistolis, which makes no mention of Fabricius.]
ERASMVS ROTERODAMVS LECTORI S.
QvANDO typographorum manus cohibere non possum, id quod possum, non te patiar falli, Lector amice. Hoc opusculum truncatim decerptum est ex quodam commentario quem ante annos quadra- ginta tumultuario labore intra biduum conscripsi, sed vni priuatim, 5 nimirum rudem rudi, crasso crassum. Quis sit hic artifex vel absque cribro facOe diuino. Eum honoris causa non nomino. Pleraque .'JOOS. 4. Q: sum MS.
3099. 4. biduum] See Ep. 3100. 22. the reading necessary for it. In Ep. 1284. 9-10 Erasmus gives vni] 'cuidam Anglo' in Ep. 3100.
twenty days as the time occupied by The person intended is Robert Fisher ;
the composition of his treatise, and for whom see Epp. 62, 71 introdd.
3099] TO THE READER 287
detruncauit, nonnulla de suo adiecit, quaedam per inscitiam de- prauauit: velut illud 'Quem cui commendes' corrupit in 'Qualem commendes', non agnoscens sermonis elegantiam. Praefationem veterem addidit, sed mutato nomine : nam ego Petrum Paludanum lo hominem natum noui neminem. Adiecit de suo epistolam ad nescio quem Fabricium, in qua nullum verbum est meum, nec est quicquam illa insulsius.
Admonui, meo sum functus officio. Vale, lector.
3100. To Friendly Readers.
Copenhagen MS. G.K.S. 95 Fol., f. 160. Basle.
M. p. 117: N. p. 1109: Lond. xxvii. 42: 20 February 1536.
LB. 1295.
[A valedictory Address to the Reader, appended to the letters included in the De Puritate (cf. Epp. 3086 introd. and 3081). Between the printed text, M, and the autograph in the Copenhagen MS., there are no considerable differences. The printer in fact had the Copenhagen ms. before him — this is shown by red chalk marks in the ms. corresponding with the page-endings of the printed book (and actually bearing the page numbers for pp. 118, 119, 120).]
DES. ERASMVS ROT. AMICIS LECTORIBVS S. D.
Pavcis hisce diebus visum schedarum mearum confusissimos aceruos excutere, partim ob vnam atque alteram epistolam quas aeditas cupiebam, partim vt abolerem quae fortassis ahi post decessum meum essent edituri, aut me etiam viuo. Quid enim isti non audent quibus lucellum, quamhbet exiguum, aut gloriola, 5 honesto et amicicia est antiquior ? Atqui non omnia in hoc scribuntur vt euulgentur. Lusimus quedam adolescentes styh excercendi gratia. Quedam ahis dictauimus sic inambulantes, nihil minus cogitantes quam de euulgando. Nonnulla scripsimus discipuhs tardis.
Huius generis erant Colloquia, quae Holonius quidam, haud scio 10 vnde nactus (nam apud nie nullum vnquam fuit exemplar) chare vendidit loanni Frobenio, simulans aHos esse tjqaographos qui empta cuperent. Haec emendi orexis. Eiusdem sunt Paraphrases eleganti- arum, quae summa cum admiratione mea prodierunt, inepto titulo, quum ego nullum titulum addidissem : et singuHs ad ordinem 15 Htterarum digestis, quae res totum turbauit ordinem: postremo, multis admixtis, non minus ineptis quam indoctis, quae ego nec puer sustinuissem dictare puero.
Nuper vidi Hbellum De Componendis EpistoHs, Lugduni excusum
3099. 8. Quem cui] Hor. Ep. i. 18. exactly the same words in excusing
76. The erroneous Qt<aZem is found in the 15 19 edition (Louvain) of the
Hillen's text (B2), and that ofWechel, pirated Familiarium Colloquiorum
Paris 1541. But quem cui stands in Formulae (Ep. 909. 53). Platter & Lasius, correctly. 3100. 10. Colloquia] See Ep. 130.
lo-ii. nam ego . . . neminem] See gan. Ep. 1193. 6-7. Much the same words Holonius] See Ep. 904 introd.
are used in Ep. 3100. 20-1. 13. Paraphrases] See Ep. 2412
10. Paludanum] See Appendix xxvi introd., 2n. introd. 19. Ubell\im] See Appendix xxvi
14. Admonui . . . officio] He uses introd.
288 LETTERS OF ERASMUS [1536
20 hoc titulo, Erasmus Petro Paludano S. D. Atqui ego neminem noui mortalem huius nominis. Lecto libello deprehendi scurrile furtum. Ohm cuidam Anglo discipulo intra biduum scripsi hbrum De Com- ponendis Epistohs, plane crassa Minerua crasso. Ex hoc iUe quaedam decerpsit, et sua quedam admiscuit. Adiecit prohxam epistolam in
25 qua nuUum est verbum meum, insigniter insulsam, nec quicquam facientem ad praesens argumentum. Si suo nomine edidisset opus incontaminatum, multo erat tolerabihus: verum ex meo nomine quaesiuit lucrum.
lam scio et apud ahos quosdam seruari iuueruha quaedam mea
30 progymnasmata. Et in hoc vase quod nunc excussi, fuerant plurimae chartae iuueni scriptae longe aha manu quam nunc vtor. Eas comperi sublatas ad vnam omnes, nec me fugit penes quem lateant. Sed eleuatur furtum htterarium, verum nihilo mehore fronte quam vestiarh excusant furtum pannarium, aurigae furtum vinarium,
35 mohtores furtum farinarium, caeterique opifices suo quisque colore suum furtum excusant. At demus esse leuem culpam penetrare in ahena scrinia, et quae celata volebas sufifurari: num leue crimen videtur ea quae nolebas euulgari cum aheni nominis infamia prodere, et quidem indoctis assuturis contaminata ? Quid ahi sentiant nescio,
40 ego leuius ferrem, et tuh non semel, e scrinus sublatos nummos. At hoc qui faciunt, aguntur in crucem. lUi vocantur studiosi. Ego vero istos studiosos non arbitror dignos qui laqueo praefocentur, sed qui ad Thurini exemplum, chartarum fumo pereant. In vno facto quam multa sunt crimina, furti, sacrilegu, falsi, infamis hbeUi, perfidiae!
45 Quid isti non audebunt me mortuo, quum haec audeant me viuo ? Atque vtinam haec temeritas a veterum hbris abstineret. Ofiicina
22. cuidam Anglo] Robert Fisher; ferred that the ms. was, not in Cam-
see Ep. 3099. 4. bridge, but in private hands else-
24. proHxam epistolam] In Ep. 3099 where.
it is stated to be a letter to Fabricius. Of the original ms. of the De Con-
30. progjTnnasmata] The early scribendis EpistoUs, we know from
works whlch Erasmus has in mind Erasmus' owia statement that it was
are, pretty certainly, the Antibarbari, in England in 1526, but that he had
the de Ratione Studii, and the de Copia. kept a copy of it made by a secretary :
The MSS. of these, with other papers, 'svmt in Angha qui habent Arche-
he deposited with Richard Pace at typvun mea manu descriptimi ante
Ferrara in Dec. 1508. They seem to annos ferme triginta. Et apud me est
have passed into the possession of exemplar ab amanuensi descriptum
Pace's friend Wilham Thale (for whom ante annos viginti' {Appendix de
see Ep. 1224 introd.); and it is Scriptis Clithouei, LiB. ik. 8i^b).
no doubt Thale on whom Erasmus 43. Thiu-ini] The allusion is to
here casts suspicion, without naming Turinus Verconius, whose story is
him. In Ep. 1227, writing to Pace given by Aehus Lampridius, in the
about the loss of these mss., he says: Vita Alexandri Seueri, ch. 35-6. He
' Cui debeam hanc imputare iactvuam was bxu-ned by Severus, not quite in
nescio: certe tuo animo nec hbet the marmer here indicated by Eras-
imputare nec possmn' (3-4). One of mus, but 'stipuhs et hmnidis hgnis',
these lost or stolen mss., that of the for the crime of 'seUing smoke', i.e.
Antibarbari, foimd its way to England ; promising services which he could not
and is the subject of a letter of Roger perform and taking money for actions
Ascham to Jerome Froben, in 1551: which he had not done. In theAdagia
' Liber ad me proximo superiore armo the corrupt hanger-on of the courts
aff erebatur, et eo vtebar Cantabrigiae of princes and bishops is compared to
aUquot mensibus' (Epp. Fam. iii. 13). Turinus, and said to deserve a like
From A8cham's letter it is to be in- treatment {Adag. 241).
3100] TO FRIENDLY READERS 289
Veneta dedit nobis Festum Pompeium aegregie deprauatum. Non insimulo Aldum. Solet ille tales operas alicui paedagogo committere.
Ante annos aliquot sepe mihi fuit in animo, excussis schedis meis, quicquid non esset edendum exurere. Sed dum variis occupationibus 50 impeditus dififero propositum, alii anteuerterunt. Quae res eis vertat male. Satis dedecoris mihi adferunt lucubrationes meae quas ipse aedo, etiamsi isti non euulgent meas naenias quas vulgo non scripsi. Quum inter epistolas repperissem multas a regibus fere omnibus, a ducibus, a cardinalibus, episcopis, et summis Pontificibus, aut a 55 viris insigniter eruditis, amantissime scriptas, libuit paucis ex his aeditis specimen dare quales habeam combibones — sic enim quidam garriunt, qui scurrilem maledicentiam putant esse facundiam. Eas tantum selegi, quas non per secretarios, sed proprio ingenio com- positas propriaque manu scriptas animaduerterem. Nam ipse 60 mearum aliquot iam annis nullum exemplar seruare curaui, partim quod amanuenses omnibus describendis non sufficerent, partim quod dum pluribus rescribo, cogor ex tempore scribere, quasdam etiam dictare. Et superiorum editionum me suppuduit.
Postremo, mihi videntur sapere, qui epistolas suas seruant post 65 obitum edendas. Porro, epistole quae affectato argumento scribuntur ad eruditionis ostentationem, quoniam nihil habent veri affectus, meo iudicio non sunt epistolae. In his vero quae scribuntur ex animo, non temere inuenias quae, vni scriptae, ab omnibus citra cuiusquam offensionem legi possint. Cardinalis Caietanus ahquoties 70 ad me scripsit ; postremam iJlius epistolam his adiungere cupiebam, sed ad manus non venit. In litteris quas ad illum nouissimas dederam, questus sum de his qui libellum De Concordia mala fide tractarant. Eas Clemens pontifex legit. Libentius enim legunt ad aHos quam ad ipsos scriptas, quod in ilhs credant esse plus veri. Rogauit an eum 75 libellum legisset. Ait. Ecquid probaret ? Nihil, inquit, ilHc video maH. Eam vocem Pontifex summa cum alacritate excepit. Vbi ventum est ad locum vbi queror de Nicolao Herborno commissario eismontano, iHco vocauit magistrum sacri palatu, rogauit ecquem ipsetalemcreassetcommissarium. lUenegauit. Qua ex re perspicuum 80 fuit, nec Pontificem probare Herborni petulantiam, et gloriosum
47. M: Pompeum MS. 70. Caietanus add. M.
54. inter epistolas] There is a simi- 57. quidam] The authors of the
lar parade of letters of compliment forged letter to Cursius (Appendix
from kings and princes in the Spongia, xxiv), who, however, have compotores
LB. ix. 1665C-E : ' Sed iacto principimi for combibones.
ad me Uteras, et aliorum de meis 71. postremam] Extant correspon-
lucubrationibus praedicationes. Ex dence between Erasmus and de Vio
eo pronunciat me esse vanissimum, is represented by Ep. 2690. But the
hocest,inanissimum — namidsuspicor cardinaFs last letter, of which Eras-
illum sentire. Imo vix profero deci- mus here speaks, was that enclosed
mam partem epistolarum quas ad me by Danielis in Ep. 2935. See Ep. 2690
scribimt principes ac docti . . . intra introd.
paucos menses a quatuor orbis mo- 78. Herborno] This letter and Ep.
narchis accepi Uteras, Caesare, rege 3053 show how lasting was the irrita-
Gallorum, rege AngUae, et Ferdinando tion caused to Erasmus by Herborn's
. . . quod ad eruditorum praedicationes book, which had appeared as far back
attinet, habeo scrinia plena laudatri- as 1533. cibus iUorum epistoUs.'
452.11 TT
290 LETTERS OF ERASMUS [1536
illum titulum quo se iactabat, a patribus Franciscanis fuisse datum, non a Pontifice.
Inter excutiendum schedas illud admonuit me conditionis humanae,
85 quod inter tam multas epistolas plerasque intra decennium scriptas, tam paucae venirent ad manus quarum autores essent superstites. Homo bulla. Haec te scire volui, candide lector, ne statim meum esse credas, vbicunque vlderis meum praefixum nomen: neue putes Erasmo neminem fauere praeter combibones aliquot. Vale.
90 Basileae 10. Cal. Martias anno a Natali 1536.
310I31Q6 From Peter Viterius,
Breslau MS. Rehd. 254. 159. Paris.
EE^. 121. 20 February 153(6).
[An original letter, in the same hand throughout, probably autograph. The address-sheet is missing. That the year-date must be interpreted as 1536 is proved by Erasmus' answer. For Viterius see Ep. 66 introd. The letter answers a letter of 31 Jan., not extant (11. 99-100). With his missing letter to Viterius Erasmus had enclosed a letter to Brixius, asking him to use his good offices with du Bellay on behalf of Viterius. Viterius had plainly fallen on evil days — he was subsisting on a sacerdotium of 30 ecus (1. 83). From the present letter it is clear that correspondence between him and Erasmus had long been intermitted. As far as extant correspondence goes, they had not communicated since April 1518. But Viterius had been one of Erasmus' early intimates ; and we must suppose that Erasmus was touched by his poverty . When he made his will on 1 2 Feb. 1536 he left Viterius a legacy of 150 crowns (equivalent to five years of Viterius' income) : the letter which Viterius is answering perhaps gave a huit of the pro- posed legacy (see 11. 11-12,23-7): the legacy is plainly hinted at in the later letter (Ep. 3106) of 13 March. Erasmus bequeathed the same sum to Phihp Montanus, an old pupil. Neither Viterius nor Montanus had been remembered in the will of 1527. Both of them, writing to Boniface Amerbach, 19 May 1540, express their gratitude for these legacies (Basle MS. G. II. 80, f. 204).]
D. ERASMO, VIRO VNDECVNQVE DOCTISSIMO, PETRVS VITERIVS S. D.
Sperabam futurum aliquando, desideratissime preceptor, vt tibi per litteras saltem testarer animum meum et amorem erga te, neque tantis in me ornamentis indignum aut ingratum me prestarem. Idque fixum erat in animo altius. Conabar cottidie, querebamque 5 iugiter oportunitatem, sed maxime ingenium mihi dari quo, si non te digna, at nostra tamen tenuitate non absurda scriberem. Verum ecce dum ego moras in longius protraho, defluxit etas, abiit iuuenta, iamque propemodum
subeunt morbi tristisque senectus.
10 Itaque quem olim suppudebat ob ruditatem ingenii, nisi esset exa- ctum, scribere, ne parum expectationi aut testimonio de me tuo responderem, nunc si volo ingratitudinis notam fugere, cogor quocun- que modo : meque vehementer pudet sic stollide cunctando preterisse optimos dies, dum me ipso mehus, dum supra vires contendo. Eaque
15 imprimis vel sola causa extitit que me semper, dum sepe accingor, ab incepto deterruit, quod me peniteret ingenii, quod totus mihi ipse dispHcerem.
3100. 87. Homo bulla] Adag. 1248. Verg. 0. 3. 67.
3101. 9. subeunt . . • senectus]
3101] FROM PETER VITERIUS 291
Quam quidem causam dum pertinaciter constantem et nunquam mihi defifore video — frustra enim hac etate maiorem ingenii Arim aut tempus curis vacuum mihi sperare licet — decreui, quicquid deinceps 20 in buccam veniet, effutire Hbere in sinum tuum, mallens (nisi forte displicet tibi) esse importunus, ineptus, insulsus quam in ingrati hominis culpam incurrere. Etenim spero (que tua est humanitas), tametsi iuste promeruerim, non tamen a Viterio tuo (cuius quidem salutis et quantulecumque eruditionis auctor es) penitus abiecisse 25 •(te) animum tuum, presertim si neque negligentia neque obhuione, sed solo pudore factum sit, quominus ad te scripserim. Qui si ahos quoque plures, item non mediocris htterature viros, persepe remoratus est, habes vtique quamobrem magis te deceat tante mee simphcitati ignoscere. Ego medius hdius verebar ne, si forte (vt fit), quod tu 30 quoque non semel conquereris, nuge mee prodirent in vulgum (vt solent isti helhiones quicquid nacti sunt, protinus bene male edere in lucem), tum certe maxime pigeret te mei, essemque tibi potius dedecori, hancque mihi, que ex Utteris tuis, non meo opere, orta est, opinionem de me perderem. Malhii enim in commune honestum 35 inscitiam meam latere quam venire in fabulam vulgi. Atque vt longo iamdudum tempore htterarum nihil ad te dederim (hoc enim non inficior), ita quoque tui iugiter tamdiu obhtus <non> vixi. Immo vero assidue noctes et dies perpetuoque mecum versaris, tamque possum a scriptis tuis et suauissimis colloquiis abesse quam a spiritu 40 meo. Quandoque corpus ipsum tuum praesens praesenti mihi intueri non Hcet, at scripta saltem, in quibus viuit et viget spiritus, continnue verso[r], ipsiusque capitis tui et forme imaginem, quam mihi in memoriam tui comparaui, quoquo eam, vndecunque veniam, vna mecum semper circumfero, palamque et passim ostendo omnibus. 45 Quod tametsi parum hoc habere emoHimenti quibusdam videri possit, ego tamen tacite mecum picturam mutam contemplans ad virtutem vehementius inflammor, redeuntque in mentem optime iUe suasiones, et ad bonas Htteras persancte iUecebre, quibus oHm si non contanter paruissem, essem forte nunc in bonis artibus ahquid. Tantumque 50 abest, vt hoc vanitati ascribant quicunque diuine scripta tua miran- tur, vt me potius feHcem vereque beatum predicent, cui tecum aHquando viuere tecumque pecuHariter versari contigerit.
Quod si mihi iterum denuo tam astra fauerent vt te praesentem videre coramque aHoqui hceret, ego istud vel capitis mei precio 55 Hbenter redimerem. Atque vtinam ea vis mihi et facultas adesset, que tantis meritis tanteque in me beneuolentie vel ahqua ex parte saltem posset sattisfacere ! Efficerem profecto, idque habunde, ne me frustra docuisse vel tam amice monuisse pigeret. Neque tibi respondendi, si qui forte emuH essent, opus esset negocium insumere, 60 aut tantum a diuina phUosophia ocii perdere. Hos ego sacrUegos
24. a scripsimus: e MS. 26. te addidimus. 38. non
addidimus. 43. -vevsov MS.: correximus. 49. EE^: ah MS. 55. EE^: videri MS.
43. imaginem] For engravings, Cognatus in 1535 (Cog. E. i, p. 311),
medallions, &c. of Erasmus treasured mentions a drawing of Erasmus given
by his admirers, see Epp. 2424. i26n, to him by Bucer, a gift which he com-
2466. 82-93. Odonus, writing to memorates in verse.
292 LETTERS OF ERASMUS [1536
(nara quo mitiori nomine appellitem qui diuinos viros lacerant ?) cum suis conuiciis et asperginibus in profundum caos precipitarem. Quanquam isti melius suo veneno liuoreque pereunt, neque opus est
65 alieno Marte. Et mihi sane tantam dicendi vim aut eruditionem per etatem licet frustra sperare ; cuius quoniam iam prope efluxit pars melior, certe id quod reliquum est libenter dicamus honori tuo, poUicemurque persancte et quam maximo fieri potest animo prompte exhibemus hunc spiritum, dum viuet — viuet autem perpetuum,
70 non dubito — apud immortalem Deum pro salute et honore tuo continuum fore oratorem. Quod si quid forte quomodo dii melius dederint, id quoque omne in tuam gloriam decusque immortale toto euo consumetur. Hec facito vt rata sint vite exorabihs auctor viteque vindicator.
75 Porro autem si quesieris quibus negociis impHcatus hoc tantum antea temporis contriuerim, aut quid potissimum nunc deinceps facere instituam, ego profecto in Reuerendi domini archiepiscopi Turonensis immersus negociis hoc perpetuum triennium Parisiis abfui. Quod si ad hteras respicere nonnunquam per interualla Hcuit, non fuit hoc
80 tamen neque continuum neque sohdum et frugi studium, sed semper vel in obsequio vel in negocio stetimus. Neque tamen tanto tempore prospere fortuna arrisit ; nam mihi preter minutulum sacerdotium triginta scutatorum, aut circiter, prorsus nihil contigit. Quamobrem ego nunc demum, cupiens impetrare quietem studiis meis, et cum
85 Musis in gratiam redire, si quoquomodo vtrinque Hceat, decreui, primum vbi contigerit ocium, tentare, si forte possim vertere Moriam tuam in Hnguam nostram pecuHarem. Nam id opus imprimis preter cetera festiuum et elegans, dignumque verti in omnium idiomata visum est. Quod tametsi ab aHo quodam iampridem in vernaculum
90 nostrum versum sit, at nescio quo pacto tamen nimium procul ab illa lingue latine energia abesse apparet. Neque mihi iUe poterit merito succensere, nisi si que meHus inteUexit, ego forte non recte capiens minus apte referam atque interpreter. Libens igitur in eo pericHtabor ingenium ac, si pateris, aut nisi ahud videtur, experiar
95 tandem, quid ferre recusent, quid valeant humeri. Tantum aspiret ceptis dexter ApoUo meis. Neque tamen 'iniussa cano'; nam id mihi negocu, si rite memini, aHquando dederas. Mos gerendus est preceptori. Salue plurimum, desyderatissime preceptor.
Montanus, vir humanissimus et doctissimus, reddidit mihi Hteras 100 tuas scriptas pridie kal. Februaru manu tua. Que quidem mihi quanto gaudio fuerint, non possem sane verbis exprimere, quam- quam in calce, vbi de resolutione loqueris, lachrymas abunde excusserunt. Quod vtinam non contingat me viuo! Quod autem scribis te ad Germanum Brixium misisse epistolam inclusam 65. EE^: tandam MS. 95. qmt ante valeant MS. 97. EE"^: dederes MS.
77. archiepiscopi] Anton^'^ de la a translation made by George Hale-
Barre; abp. of Tours, i528-fi547. win, which may conceivably be identi-
89. alio quodam] The Moria had cal with that printed by Vidoue in
been translated into Fronch in 1520; 1520.
De la declamation de louenges de follie 95. quid . . . valeant] Hor. A.P.
(Paris, P. Vidoue povu- GalHot du Pre). 39-40.
In Epp. 597. 14-16 and 739. 3-7 aspiret] See Ov. Met. i. 2.
Erasmus mentions, as early as 1517, 96. iniussa cano] Verg. E. 6. 9.
3101] FROM PETER VITERIUS 293
meis literis, vt me episcopo Parisiensi commendaret, ex ea re penitus 105 nihil recepi, neqne Brixius significauit mihi quicquam sese recepisse. Quod mea negligentia forte accidit, qui virum rogare debui, vt mihi esset auxiUo super quodam beneficio cuius Hs est mihi cum ministro vicarii episcopi apud iudices. Nunc vero episcopus noster abest, vt tu optime nosti. Ipse quoque Brixius fere ruri sese continet, raroque iio in vrbem commeat. Quare nihil nunc postulo vt scribas. Si quid erit opus, significabo tibi, vbi plus ocii nactus ero.
Putabam me leuatum morbo calculi, sed circiter natale grauior quam antea me dolor aflixit. Neque tamen medicus plane asserit esse calcukim, sed crassa quaedam flegmata que sese opponunt 115 meatibus. Ego autem quid sit nescio ; nam nunquam fuit mihi vsus cum huiuscemodi egritudine. Sed post aque emissionem hinc ab anno sensi dolorem in ductu vel canali, presertim circa collum ipsius et finem canahs ; neque semper eodem modo, sed prout se habent tempora, aHas celo turbido et flante borea magis, celo sereno aHas 120 minus. Tu si quid habes remedu, vbi conualueris, mittes ad me. Quod autem in calce epistole tempus tue resolutionis instare scribis, id me multo grauius angit quam morbus meus. Hunc, siquidem corporis, vt possum, quia necesse [esse] est, leui atque equo animo fero ; hunc autem animi ex desyderio tui ferre nuUo modo possum. 125 Quin lachrimo miser, noctes diesque crucior, et cupio dissolui, tecumque vna proficisci ad cetum iUum animorum quorum iudex est et retributor pro meritis Christus, apud quem sumus perpetuo victuri,
Hec raptim, dum Montanus, vir mihi dUectissimus, tabeUarium properare demonstrat. Si quid est minus concin<n>e dictum, dabis 130 veniam (vt soles) tuo Viterio. Nam sUere nunc apud te tam possum quam mei ipsius obHuisci. Quin nihil me grauius nunc vexat quam quod antea non sum functus ofiicio meo. Si quid mee praeces a[d]pud Deum immortalem et eius diuos valebunt, orabo ascidue vt restituant te, si non pristine sanitati, at saltem tante vt possis amicorum 135 desyderio sattisfacere. 0 Rector superum, cur isti animo et spiritui dignos et eternos annos, vt operibus, non addidisti? Vale, mi praeceptor. Scribam ad te pluribus adhuc, non dubito. Iterum vale.
Dominus Montanus dedit mihi quedam amiotamenta contra morbum calcuH. Credo esse abs te ; nihilominus tamen, si quid 140 presidu habes, non ob id desines ad me mittere.
Ex Nauarra, xx° die Februaru i53<6>.
P. Viterius, sjmcere atque ex animo tuus.
3102. Feom Peter Richardot.
Breslau MS. Rehd. 254. 127. Besangon.
EE^. 148. 24 February 1536.
[An original letter, autograph throughout.] S. P. Redditae mihi fuerunt a nostro Steph<ano> Pratano Hterae
3101. 124. esse seclusimus. 134. restituant scripsimus: saltem MS.
142. 1536 scripsimus-.i^^^ MS.
3101. 105. Parisiensi] John du would seem that Erasmus used him Bellay; see Ep. 3047. 62. more than once to transmit his
3102. I. Steph<ano>] See Epp. Besan^on letters.
2140, 2895. From Epp. 3104, 3115 it hterae] From the postscript it
294 LETTERS OF ERASMUS [1536
tuae, eloquentiae lumen, quas pro tua singulari humanitate scripsisti. Easciculus enim literarum venit in manus Stephani, cum mihi quoque nomine non expraesso destinatus esset. Accepi etiam ac vidi 5 hteras domini mei, D. Of&cialis, ad te datas Lucernae xxix Octobr., quibus significabat suam domum atque singula quaeque sua in tua esse potestate, adeo vt tuo iure omnia vindicare posses. Equidem prudens admodum existimauerit quisque consihum domini mei, qui tanto viro tam ex animo se ac sua obtuht ; foehcem eiusdem
10 conditionem, si quod dat acceperis. Quod ad me attinet, maxime vellem contingeret mihi, si non beneficium, at certe operam vel obsequium praestare posse. Optime enim ac supra caetera mecum actum esse putarem, si per quamhbet paruam occasionem tu me iubendo compehares, ego inseruiendo responderem.
15 Communicauit mihi Stephanus suas hteras, in quibus verbum facis de quopiam procuratore abbatis, qui mihi ac Stephano plane est ignotus, nisi epitheton abbati addideris. Interim rursus curabi- mus hominem appeUare. Sed ne auriga vacuus abeat, D. thesaurarius Bonualotus, qui auide et gratanter accepit tuas hteras, nobis con-
20 dixit se ad te dono missurum per aurigam vnum vas vini, optimi quod habeat. Ipse simihter faciam nomine domini mei. Atque paratum erit apud me vas quod mittetur. Ex Stephano rehqua scies, praesertim vt sermonem fecimus de vino veteri, sed vt aegre re- peri<a)tur aptum, tum quod vix pateretur vecturam.
25 Idcirco ne tuam inexhaustam eloquentiam mea barbarie diutius non sine pudore remorer, satis erit rem pro necessitate rudiori ac ba<(r>baro meo more, vt tuis hteris respondeam, significare. Quam- obrem bene vale, eloquentiae lumen. Bisunt. 24 Febr. 1536.
-o Petrus Richardotus, tuus famulus obsequentissimus.
Vt nomen atque infantiam meam scias, is sum P. Richardotus, ad
quem a biennio scripsisti nugando de puhcibus et anu adusta, vt,
credo, doceres me in posterum non fore adeo ineptum in scribendo.
Habui hbrum Ecclesiasten quem dommo meo misisti. Si quando
35 aderit nuntius, mittam ad iUum.
D. Desiderio Erasmo Rot., eloquentiae facile principi ac domino suo obseruando. Apud Basileam.
23-4. reperiatur scripsimus: reperitur MS.
is plain that Erasmus had not written 3063 (see Ep. 3075. in).
to Richardot himself ; the letter must i6. abbatis] From Ep. 31 15 it ap-
be Erasmus' letter to Gruy^res of pears that the person intended was
12 Oct. 1535 (Ep. 3063), dehvered to Louis of Vers (see Ep. 2889); com-
Richardot as Gruyeres' vicarius. By parison with Ep. 3095 suggests that
nomine non expraesso in 1. 4 Richardot Erasmus had written to Stephen
seems to mean that the letter was Pratensis about the wine sent by
directed to the 'officiahs', without de Vers, when he wrote to Cognatus
personal name; the title 'officiahs' (c. 12 Feb. 1536).
being borne also, as Gruyeres points 19-20. condixit] See Ep. 3103.
out in Ep. 3075, by the Officiars 23-4. vino . . . vecturam] Cf. Ep.
vicarius. 2895. 33-5.
5. hteras] Not extant; but written 32. scripsisti] Ep. 2880. by Gruy^res before the receipt of Ep.
3103] 295
3103. From Francis Bonvalot.
Breslau MS. Rehd. 254. 34. Besan^on.
EE^. 122. 25 February 153(6).
[An original letter, autograph throughout, the address-sheet is missing. The year-date, though clearly given as 1535 in the MS., is plainly 1536. From Ep. 3075 (12 Dec. 1535) it appears that Erasmus had expressed to de Gruyeres some doubt as to whether Bonvalot had received a letter written contempora- neously with Ep. 3063, i.e. about 12 Oct. 1535 (carried by Cognatus), conveying a copy of the Apophthegmata. The present letter acknowledges the receipt of the Apophthegmata. It also indicates that Bonvalot is sending a case of Bur- gundy to Erasmus ; and this would seem to be the case referred to in Ep. 3102, of 24 Feb. 1536. The present letter, moreover, takes Erasmus' removal to Besan^on as a settled matter ; and in Feb. 1535 it was not settled: it was only when Cognatus' departure for Burgimdy became unavoidable that Erasmus finally fixed his thoughts on Besan^on.]
S. P. Erasme doctissime, non me clam est quod nullo mihi nomine debeas, nisi forte animum in te meum estimare libeat. Et si debere cupis, illud ego promereri maximopere gestio. Nec est cur gratiam te relaturum ofiferas ei qui nulla ex parte occasionem prebuit.
Doleo quod huc commigrandi decretum distulerit hyemis in- 5 clementia ; cuius tamen rigorem veris aut estatis proximae facihtate mulceri posse, idque nostris commodis, et spero et cupio. Non deerit tibi interim vinum Burgondiacum quo isthic vti possis. Sed vide vt illud fidehbus aurigis committendum cures. Ahoqui futurum est vt nauseam tibi pariat vectoris vicio vinum quod hoc anno nobis 10 contigit non satis maturum. Desine tandem nummos oflferre cui nec desunt nec suflfecturi simt quibus tibi obsequatur. Et crede me jplus succi hausisse e tuis Apophthegmatis, que mihi per Gilbertum, amanuensem tuum, dono dedisti, quam tu hquoris ex vino meo Burgondiaco. Vale, vir doctiss<ime>. 15
Ex Vesontione, xxv^ rebr<(uarii> I53<6>.
Tuus ex animo Franciscus Bonuallot.
3104. TO GlLBERT COGNATUS.
Epistolae Vniuersae p. 11 14. Basle.
Lond. xxvii. 51: LB. 1296. 11 March 1536.
ERASMVS ROTERODAMVS GILBERTO COGNATO NOZERENO S. D.
AccEPi Utteras tuas duodecimo Calend. Martias datas, accepi autem tertio Calend. Martias, ex quibus perspicio meas posteriores
3103. 8. isthic scripsimus: isthuc MS. 16. 1536 scripsimus: 1535 MS.
3104. I. htteras] Not extant; but 2. posteriores] This second letter,
presmnably answering the first of not extant, must, since it was carried
Erasmus' letters to Cognatus, that, by the Basle carrier, be that men-
namely, referred to in Ep. 3095 as tioned by Stephen Pratensis (Ep.
written contemporaneously with the 3115) as deUvered to Cognatus in
letter to Ferdinand (i.e. c. 27 Jan. Besangon c. 28 Mar. The present
1536). On 14 Feb. Cognatus had letter, carried by Augustinus, reached
written to Boniface a letter preserved Besangon on 5 April, and was for-
in Basle MS. Ki. Ar. iS^', f. 130. It is warded by Stephen to Nozeroy (Ep.
likely that the same messenger carried 3115. 44-56). his letter to Erasmus of 18 Feb.
296 LETTERS OF ERASMUS [1536
tibi nondum fuisse redditas: eas satis verbosas per huius vrbis viatorem publicum misi ad Stephanum a Pratis, vt per illum ad te 5 perferrentur. Spero te iam accepisse.
Nunc ad tuam epistolam paucis. Silentii tui excusationem accipio non libenter: maluissem esse verum quod suspicabar, te rerum successu quodammodo ebrium nostri fuisse oblitum. Mihi tamen aflFectus iste tuus erga me fuit summopere gratus, Hcet parum
10 iucunda fortunae tuae deploratio. Amo te quod hbros ac litteras meas Besontione bona fide reddideris, id quod nunc ex ipsorum etiam htteris cognoui. Leignieri vicem ex animo doleo. De Lambehno quod monueris habeo gratiam.
Veteres amici decedunt, parandi noui sunt, qui succedant. In
15 Polonia periit Petrus Tomicius, episcopus Cracouiensis, Friburgi Zasius. In Angha omnes aut mors sustuht, aut metus contraxit. Pensionaru excusant, praeter spem tamen nescio quo consiho Thomas Cronuehus, Regis secretarius, qui nunc secundum Regem potest plurimum, dono misit viginti angelatos, Cantuariensis octodecim,
20 Lincolniensis quindecitn, nuhus tamen horum scripsit. Solus BedyUus ausus est scribere, et Eustathius, Caesaris orator, hberior quam fortassis expedit. Credo tum Anglos nondum vidisse Praefationem in nostrum Ecclesiasten. Habent apud Germanos oratorem Eduardum Phoxum, episcopum Erefordiensem.
25 Venio ad tuum negocium. Si tibi mea consuetudo tam fehx videtur quam tu verbis exaggeras, ciuihus quam verius, scito tibi eam nunc quoque patere. NuUum acciui praeter Lambertum, optimis moribus iuuenem, mihique ad obsequia cubicularia commo- dissimum. Post intermissam consuetudinem vterque alteri futurus
30 est iucundior. Tibi minus erit laboris, et te iam istoc animo in amici locum recipiam, sentiesque meam hberahtatem ahquanto largiorem. Quod si quid mihi acciderit humanitus, curabitur vt tibi
24. Ertfordiensem iV. : correxitnus.
11-12. ipsorum . . . literis] Ep. 3075 18-20. Cronuelius . . . Cantuariensis
(from Gruyeres), Ep. 3103 (frora Bon- . . . Lincolniensis . . . Bedyllus] For all
valot). Both Erasmus' letters were thesegiftsseeBediirsletterof i^Sept.
entrusted to Cognatus when he left <I535> (Ep. 3058).
Basle. It would seem, therefore, that 21. Eustathius] Not extant. It
imtil he received, on 28 Feb., the cannot be Ep. 3090 ; for that an-
letter which the present letter answers, noimces the death of Queen Katha-
he had not heard from Cognatus at rine ; and on 1 6 March Erasmus writes
all (cf. Ep. 3095. 3-7). This suggests that he beUeves the rumour of the
that Epp. 3068, 3080, which read less Queen's death to be false (Ep. 3109).
Uke letters than rhetorical exercises, 24. Phoximi] Edward Fox (1496 ?-
had in fact never been sent. If they 1538) was educated at Eton and
had been sent, something about them King's CoUege, Cambridge ; of King's
would surely have been said in the CoUege he later became Provost. He
'excusatio' which Cognatus offered was secretary to Wolsey in 1527 and
of his silence. in 1528 went to Rome with Gardiner
12. Leigneri] Simon Lagnier; see about the Divorce. He was made
Ep. 2881, introd. For his illness see dean of SaHsbury in 1531 and bishop
Ep. 3115. of Hereford in 1535, in which year he
Lambelino] Jolm Lambelin, was sent to Germany to confer with
secretary to the town coimcil of the Protestant divines on the Divorce.
Besan^on; see Ep. 2733 introd., 3115. He wrote: De vera differentia regiae
17. Pensionarii] See Ep. 2996. 8n. potestatis et ecclesiae, 1534. See DNB.
3104] TO GILBERT COGNATUS 297
cedat aliqua portio non contemnenda. Tu vide quid per parentes et negotia liceat. Parentes suum potius quam tuum agunt negotium. Quaemnt columnam in quam domus inclinata recumbat. Et hic est 35 fere affectus parentum idiotarum. Protrudunt aliquem e liberis in cucullam aut sacerdotium, persuadentes sibi tuta omnia, si quem Deo dedicent qui pro se oret. At interim interdum sibi parant qui ipsis male precetur. Sordidis istis negotiis consumes optimos vitae annos ; etiamsi caetera essent vt velles, suaderem tamen vt a parenti- 40 bus te seiungeres. Volunt perpetuo imperare, nec meminerunt quare filii dicti sint liberi. Reuerentiam et charitatem oportet esse per- petuam, imperium non item. Vides quanta inuidia nunc laborent qui solent in summo esse precio. Si animus rapitur ad hoc rehgionis genus, obtempera spiritui tuo : sin abhorret ante iustam aetatem, nec 45 tibi libet aut licet ad nostrum remigrare contubernium, poteris apud Damianum a Goes sat commode vacare studiis. Si quid mea com- mendatio vel apud illum vel apud aUos tibi prodesse poterit, scias nusquam defuturam. Si resignares tuam praebendam hac conditione, vt cui traderes numeraret tibi ad sex annos sexagenos coronatos, 50 post hber futurus a pensione, posses ea pecunia Hbere vacare studiis. Interim commodior aHqua fortuna affulgeret. Si te huc recipis, veHm id maturius fieri. Ego vestram Burgundiam cogito, sed valde metuo ne valetudo me hic aUigatum teneat.
Epistolam Odoni ac PhUeni[i] cupide legi, ad te quidem scriptam, 55 sed de me totam. ScaUger rursus euomuit nescio quid UbeUi in me, quemadmodum et Petrus Cursius. Neutrum vidi. Pro munuscuHs tuis habeo gratiam, Hbenter relaturus vbi dabitur commoditas. Ficos hic habuimus ante mensem Lugduno. Golettae picturam e Roma miserat Anselmus Ephorinus. 60
Habes simpHciter expressum et meum erga te animum, et con- siUum absque fuco. ReUqua tui erunt iudicu, quod precor vt tibi Dominus quam prosperrimum suggerat. Me in omnibus experieris amicum ex animo. Bene vale.
Basileae xi. die Martu, Anno mUlesimo quingentesimo trigesimo 65 sexto.
PhUippi Montaiu ad te epistolam inclusam inueni in vase, dum excuterem. Profluuio ventris iam vUra decem dies debiUtor vsque ad mortem. Hanc epistolam bis misi, dubitans an prius exemplar sit redditum. Vale. 70
35. domus . . . recumbat] Verg. A. lowing suggests that the letter may
12. 59. be that printed in Cog. E. i, pp. 313-
53. Burgimdiam cogito] On 1 7 May 14; but that letter has a good deal
1536, in asking Bonvalot to assist more in it about ScaUger than about
Cognatus' return, Erasmus says that, Erasmus.
if he goes to BesanQon, Cognatus will 57. Cursius] Of any second attack
be necessary to him there, from his by Cursius on Erasmus nothing is
knowledge of French. Whether he known; but cf. Ep. 3047.
still seriously contemplated the jour- munusculis] In Ep. 3123. 1 16-19
ney to Besangon must be thought Cognatus offers to send Erasmus
doubtful; but he wanted at all costs 'myrobolans' or 'citrons'.
to have the services of Cognatus once 59. picturam] See Ep. 3038. 14n.
again. 67. epistolam] Not extant. For
55. Epistolam] The sentence fol- Montanus see Ep. 2065 introd.
298 LETTERS OF ERASMUS [1536
3105. From Bernabd of Cles.
Basle MS. Variorvun Epistolae ad Erasmum f. 7 Naples.
Erasmuslade. 12 March 1536.
[An original letter, autograph throughout ; in the Basle University Library. There is a copy in the Basle MS. G^. II. 67.]
Venerabilis, egregie, nobis dilectissime. Quum iam ab vrbe recessissemus huc a Cesarea Maiestate vocati (recessimus autem tercio chalendas Marcii), reddite nobis fuerunt littere vestre, quas ad tercio chalendas lanuarias ad nos dederatis. Non erit quod ideo 5 responsionem tardiorem miremini, quum vnum ex altero consequatur necesse sit. Molestie vero plurimum attulerunt nobis e<(a>edem vestre, quem articulari morbo alterum iam mensem correptum et discruciatum fuisse percepimus ; cui mehora precaremur, vt ali- quando nos in patria propria visere posset, nec tantum visere quam 10 is<(t)hic pro suo arbitrio agere, et a nobis ea oflficia sentire que nostre erga se beneuolencie conuenirent. Id vero nobis tam esset gratum quam quod gratissimum.
Quod ad Hbros attinet, fuit nostra opinio vt tantum nobis renun-
tiaretur qui et quales reperiantur correcte excus[s]i, quum non iidem
15 sint impressores, et quo postremo precio singuH veneant. His
ettenim cognitis et de pecuniae erogatione et de illorum trans-
missione mature procuderemus quod ad vestras respondisse voluimus.
Ex NeapoH quarto idus Marcu m.d.xxxvp.
Bernardus ecclesie Romane presbyter, CardinaHs Triden.
20 VenerabiH egregio sincere nobis dilecto domino Erasmo Rothero- damo, sacrae Theologie professori. Basileae.
31013 106. To Peter Viteritjs.
Paris MS. Moreau 850, f. 73 v°. Basle.
13 March 1536.
[The MS. is a copy (in the Bibhotheque Nationale) perhaps made by Nicolaus Guillonius or someone employed by hlm. It belongs to a collection formed by Fevret de Fontette {1710-72), deaUng largely with the history of Burgmidy, and containing many papers of Phihbert de la Mare, counciUor of the Dijon Parhament, ^1687. At the head of the letter a contemporary hand adds: 'Vltima epistola egri.']
ERASMI ROTERODAMI AD EGREGIVM VTRVM PETRVM VITERIVM EPISTOLA. IN COLEGIO NAVARRAE.
S. P. Obsecro te, mi Viteri, quid mihi iam habet haec vita, vt eam mihi longiorem optem ? Vixi enim vltra colum. Quod superest
3105. 6. eedem MS.: correximus. 10. isthic scripsimus : is hic MS. 13. nostro MS. 3106. i. S. P. scripsit P. S. Allen: Salus plurima MS.
3105. 9. posset] The third person, 13. ad hbroa] From a comparison
like the suo in 1. 10 and se in 1. 11, be- with Ep. 3110 it woiild seem that the
cause Cles, writing in evident haste, books spoken of are books written by
supposes himself to have addressed Erasmus, and that Cles had inquired
Erasmus as vestra reuerentia. There about the printers and the prices of
is the same grammatical confusion in some of these.
1. 3 of Ep. 31 10, equally obviously 3106. 2. vltra colum] Cf. Ep. 1347.
written ako in great haste. 312-13; £uid Adag. 567.
3106] TO PETER VITERIUS 299
nihil aliud est quam labor et dolor. Tantum vt Christus pro sua misericordia dignetur me in suum regnum recipere !
Quae notaram de calculo, tibi notaram. Nunc puluerem praescri- 5 ptum mitto. Mror vos, quum Lutetiae habeatis medicos eruditissimos, et a Germanis medicinam petere : quibus ad omnes morbos remedia sunt calida balnea. Aduersus crassa phlegmata corpus pharmacis muniendum est: deinde iure ciceris proluendum. ReUqua dabit victus ratio. Vina subrubra tibi conuenirent, minimum terrestria. 10
Me praeter chiragram iam vltra duodecim[os] dies exhaurit ventris profluuium, stomacho cibum omnem repudiante. Cura ne mihi moriendo anteuertas ; nam id fortasse fuerit tuo damno. Bene vale.
Basilee 13 die Martii anno a nataH 1536.
Erasmus Rot. egra manu. 15
3107. To Thomas Cromwell,
British Museum MS. Cotton, Vitell. B. xiv. f. 259. Basle.
15 March 1536.
[An original letter or part of a letter, written by a secretary, the signature, and the last four words, by Erasmus. The word fere in 1. 3 is added above in Erasmus' hand. In the address the word 'Cronweho' is followed, on the line below, by a word or words now illegible owing to damage by fire. The abrupt beginning, without any opening form of address, suggests that we have perhaps only the second sheet of the letter.
Thomas Cromwell (^i^S^-i^^o) is beheved to have been born at Putney, the son of Walter Cromwell, who is described by Pole as a fuUer ('pannis verrendis victum quaeritabat' : Apol. ad Carolum v, Pars i, p. 126), by Chapuys as a 'poure marechal' (Brewer ix. 862), by Foxe as a smith (Eccl. Hist. ii. 419). According to Chapuys, he was a troublesome youth, who after being sent to prison withdrew to the Continent. Pole states that for some time he served as a 'gregarius miles' in Italy, finding employment subsequently with a merchant of Venice, not rising, however, beyond the rank of clerk and accoimtant — - Pole, who had hved in Venice, claims to have known well the merchant who employed him. The accounts of Chapuys and Foxe take him also to Antwerp. The State Papers show that he had returned to England by 151 2, and that he combined at that date the professions of merchant and soUcitor. In 15 12 he married EHzabeth Wykys. Of his education we know nothing. But as evidence of his 'capacity ' and 'memory ' Foxe speaks of him as (in Italy) 'canning the text of the whole New Testament of Erasmus Translation without Book'. In 1535 Chapuys wrote of him as speaking good EngHsh and mediocre Latin, French, and Itahan. The period of his Ufe from his return to England \mtil 1523, when he is found, certainly, in the service of Cardinal Wolsey, is equaUy obscure with the earher period. By what means he attracted the attention of Wolsey is not known — there is evidence, sUght and insufficient for conviction, that the connexion began as early as 1513. In 1523 he became a Member of ParUament ; how, we do not know: More was Speaker of the House. A speech of CromweU's during the session of 1523 is stiU extant — whether he deUvered it is uncertain. In 1525 he was put upon the commission which surveyed the lesser monasteries. In 1530 Wolsey died. In 1534 CromweU became the King's principal secretary and Master of the RoUs. In that year was passed the Act of Supremacy. In 1535 he was appointed Vicar-general, with authority to undertake a visitation of the monasteries. In 1536 he became ChanceUor of the imiversity of Cambridge ; in the year foUowing dean of WeUs and Knight of the Garter. In 1539 he was given the oflfice of Lord Great Chamberlain. On
3106. 4. suam MS. : correxit P. S. Allen. 1 1 . duodecimos MS. : correxit P. S. Allen.
3106. 3. nihil . . . dolor] Ps. 89. 10 the legacy coming to him from Eras- (Vulg.). mus (see Ep. 3101 introd.).
13. tuo damno] Since he wiU miss
300 LETTERS OF ERASMUS [1536
f
17 April 1540, he beeame earl of Essex. Less than two months later, he was sent to the Tower. On 28 July 1540 he was beheaded. See the article by James Gairdner in DNB., and the Lije and Letters of Thomas Cromwell by R. B. Merriman, Oxford 1902.]
Abvnde foelix niihi videbar, quod ex Chapuysii ac Bedylli litteris
cognoueram, te virum tantae apud suos dignitatis atque autoritatis
meis commodis ex animo fauere. Et fere praeter omnem expecta-
tionem adferuntur mihi ex tua benignitate angelati viginti. Pergra-
5 tum fuit munus, sed ista candidissimi pectoris tui tam propensa
voluntas multo est gratissima. Pastor Aldingtonensis anno superiore
soluit dimidium pensionis, polhcitus se sequentibus annis integram
soluturum. At hoc anno nihil omnino sohiit. Causatur calamitatem,
cuius me dare poenas, quum autor non fuerim, iniquum existimo.
10 Alter negat se consensisse pensioni, quum viuo Archiepiscopo Waramo
ahquoties soluerit. Hic tua autoritas vel tribus verbis magnopere
prodesse poterit. Dominus te sospitet ac prosperet in omnibus.
Datum Basileae. 15. die Martii anno a natah 1536.
Erasmus Rot. aegre subscripsi ob chiragram.
15 Praestantiss. Viro D. Thomae Cronweho . . .
3108. To (JoHN Longlond).
Copenhagen MS. G.K.S. 95 Fol., f. 178. Basle.
16 March 1536.
[An autograph rough-draft. That the person addressed is John Longlond, bishop of Lincobi (not Cranmer as we erroneously stated in Ep. 2892. I3in), seems to foUow from Ep. 3058. For Longlond see Ep. 1535 introd. Of letters from him to Erasmus two only survive, but in Ep. 1874. 59-60 Erasmus tells Fonseca that Longlond was in the habit of writing as often as twice a year. For Longlond's gifts see Epp. 1758. 5n, 1769. 11-12, 2961. 31-8.]
S. P. In tanto rerum aestu tibi non excidisse Erasmum et gaudeo et gratiam habeo. Nam D. Thomas BedyUus scribit te muneri misisse quinque hbras sterhngn. Valetudo indies magis ac magis adgrauat me, vt iam non ta<n>tum ab ilhs laboriosis operis, verum 5 etiani ab omni studio cogar abstinere, factus chnicus pene perpetuus. Diri cruciatus, magna stomachi ruina, cibum omnem repudiantis. Sed Dominus est, hic secans et vrens vt parcat in aeternum. Scribo paucis, et ahena manu, nam dextram iamdudum occupat chiragra. Christus te seruet, vir mihi cum primis venerande. 10 Dat. BasiL 16. die Martii. anno a Natah. 1536.
3109. To (? Leonard of Gruyeres).
Copenhagen MS., G.K.S. 95 Fol. f. 178. Basle.
16 March 1536.
[An autograph rough-draft. Epp. 3108 and 3109 bear the same date and are written on the same page of the Copenhagen MS. In both, the name of the person addressed is wanting. A note of P. S. Allen shows that, in his preliminary
3107. 14. Erasraus . . . chiragram adcl. Eras. 3108. 9. se MS,: correxit
P.S.AUen.
3107. 6. Pastor] See Ep. 3052. i6n. 7. Dominus . . . aeternvun] See Ep.
3108. 2. scribit] Ep. 3058. 2892. i^in.
3109] TO <?LEONARD DE GRUYI:RES> 301
survey, he supposed Ep. 3108 to be addressed to Cranmer, Ep. 3109 to Chapuys. That Ep. 3108 is written, not to Cranmer, but to Longlond, may, we think, be taken as certain; and the suggestion (which we accepted in Ep. 2798 introd.) that Ep. 3109 is written to Chapuys, is open to serious objections. Nothing known to us from other som-ces suggests that there was at this date any talk of recalling Chapuys from England. Nor was Erasmus likely to tell Chapuys — what Chapuys must have known akeady — that Moimtjoy was dead ; or, after Catharinam, in 1. 5, to add the explanatory veterem Reginam. In 1. 17, again, the words Erasmum tuum suggest that Erasmus is addressing someone with whom he was personally, if not famiharly, acquainted. Chapuys, yet again, was not Ukely to be especially interested in Erasmus' project of moving from Basle to Besan^on or the Netherlands. The person addressed had, it seems clear from the opening paragraph, offered to pay the expenses of the journey : in thanking him for his generosity, Erasmus expresses the wish that he may soon find the kind of promotion which would make munificence easy to him ; he would hardly use such language to Chapuys.
We are disposed to identify the person addressed with Leonard of Gruyeres. He had been in recent correspondence with Erasmus. He was one of the persons interested in the projected move to Besan^on. Anticipating it, he had gone so far as to offer to put his house in Besangon at Erasmus' disposal (Ep. 3075 ). He was in the imperial service ; and Erasmus, whether rightly or wronglj'', supposed him likely at this time to be recalled from Svu-see (see Epp. 3063, 3075, 3084). The Emperor was at the moment in Italy. In Ep. 3084 Erasmus expresses the view that he will make an extended stay there, and that de Gruyeres is hkely to be summoned to join him.]
S. P. De \Tiatico non sum solicitus, qui iam vitae iter peregerim. Eam fortunam opto tibi, vt possis esse munificus in Erasmum: dignus es enim amplissima. Verum mihi abunde sufficit ista tua tam amica voluntas.
Rumor hic sparsus est Catharinam veterem Reginam esse de- 5 functam, sed suspicor esse vanum. Montioium amisimus, ad dandum parcum, sed in amicicia constantissimiim. Quahs sit futurus fihus nescio.
Valetudo mihi in dies ingrauescit, vires decrescunt. Versor in extremi actus extrema parte, quam vtinam Dominus bene fortunare 10 dignetur.
Haec ad postremas htteras tuas, duabus de causis breuiter; et quod dextram occupante chiragra dictare cogor (quae res vehementer oflFendit stomachum meum), et quod dubitabam an tu mutasses stationem, a Caesare reuocatus in Itaham. Nam huius rei spem 15 htterae tuae prae se ferebant. Quod si hac iter feceris, videbis Erasmum tuum morientem. Bene vale.
Datum Basil. 16. die Martii, anno a natah 1536.
3110. Feom BEKisrARD OF Cles.
Basle MS. G^ II. 67. Naples.
16 March 1536.
[An eighteenth-century copy, in the collection Anecdota Erasmiana in the Basle hbrary ; where it is preceded by a copy of Ep. 3105. For this collection see Ep. 479 introd. With fotu" exceptions, of which this is one, the originals of all the letters copied are still in Basle.]
Ven., egregie, summe dilecte. Nudius tertius redditae nobis
3109. 6. ad dandum] See vol. i, (Ep. 3092) asking for a continuance
p. 42, 11. 36-9. of the support which he had received
7. fihus] Erasmus had taken the from the father. opportunity of writing to the son
302 LETTERS OF ERASMUS [1536
fuerunt vestrae, quas ad 26 Jan. dederatis: quum vero idem prope contineant quod priores suae, et ad eas responderimus, eadem responsio suflficiet, in quibus idem respondendum fuit. Hoc [ad] 5 adiiciendum esse duximus : curam plane nobis librorum coemendorum fuisse, at multo maiorem esse de bona vestrae personae valetudine. Sicut enim se valida et sospite existente, non defuerunt nobis libri, et hi quidem vt plurimi ita commendandi, sic ne in futurum quidem deficerent, vt vos vnus sufficiatis, ad quamcunque Bibliothecam tam
10 implendam quam exornandam. Faxit igitur Deus vt audiamus Erasmum suis cruciatibus penitus Uberatum, et vires corporis ingenio pares esse redditas. Quod certe nobis gratissimum fuerit.
Causam Basiliensium communicauit nobis Regia Maiestas ; quibus vestro vel intuitu maxime adesse contendemus pro nostra viriH ; et
15 quae officia praesentes in curia praestitissemus eadem absentes non negabimus, vt commendantem commendatio probet, non etiam condemnet.
Postremo quod in ambabus Hteris subiecistis, de Synodo tenenda, tunc profutura, si belhs horridis quiescentibus celebraretur, nemo
20 est recti sensus qui idem non probet. Det Deus vt aUquando suae Christianitati boni consultum eatur. Ex Neapoh: 16 Martii. 1536.
311I313Q From Conrad Goclenius.
Basle MS. Goclenii Epistolae 11. (Louvain.)
21 March 1536.
[An original letter, autograph throughout. Goclenius had been nominated to the first vacant Antwerp prebend on 19 April 1525 ; on the subject of this preferment see Epp. 1994^. 67^ (vol. viii); 2352. 334-40; 2573. 57-65; 2587. 37-43; 2644. 5-7; 2785. 81-3; 2851. 52-7; 3130; cf. Ep. 3124; Cran. E. 95 introd.]
Salvtem phir<imam). Raritatem Uterarum tuarum hic lenimus frequenti lectione tuorum scriptorum, quibus non solum nostram aetatem iuuas, verum etiam quam diu viuent Latinae Hterae omnibus secuHs voluptatem cum vtiHtate es ahaturus. Con- 5 dupHcares tamen nostrum gaudium, si antiquum in scribendo <(morem) obtineres. Quod tamen abs te petere non ausim, cui omnia hactenus cumulatissime etiam supra votum praestitisti. Itaque meum est, quouis loco et tempore gratitudinis meminisse, ac boni consulere tuum silentium ; quod a nulla animi tui aHenatione credo 10 esse profectum. Me fortasse iustius accusares, si vel fuissent nuncu
3110. 4. ad seclusimus. 8. plurimi scripsimus: plurimum MS. sic
scripsimus : si MS. 9. deficerent ea; deficient com iHjS. 3111. 6. morem addidimus.
3110. 3. priores] The letter, not having been conmiimicated to Cles by
extant, which Cles answered with Ep. King Ferdinand : but that Erasmus
3105. Cles speaks of both of Erasmus' had written to Cles himself on the
letters as having the same contents, subject is made clear by Ep. 3095. but it seems imlikely that the letter of suae] For vestrae or tuae ; for
30 Dec. 1535 was concemed witli the explanation of the confusion see Ep.
petition of the Basle Town Council. 3105. gn. The second paragraph of the present 7. se] For sua excellentia.
letter speaks of the petition merely as 13. Causam] See Ep. 3087.
3111] FROM CONRAD GOCLENIUS 303
per quos licuisset scribere, vel siquid omnino hic accidisset conducendo nuncio dignum. Quorum neutrum fuit.
In rebus meis priuatis expertus sum, mea incredibili molestia, esse verissimum tuum vaticinium, mihi ohm redditum per epistolam tanquam per folium Sibyllae. Cum enim tibi meam victoriam contra 15 Antuerpiensis Canonicos praedicarem, monebas ne nimis victoria confiderem; nam solere illud genus etiam prostratum vrgere ad- uersarios, et vulpinam assuere quo non pertingeret leonina. Quod haud scio an vnquam luculentius factum sit quam ab aduersariis meis.
Longa est iniuria, longae 20
Ambages, sed summa sequar fastigia rerum.
Simul atque vno iudicio essent victi ac condenmati ad meam postulationem, iamque ex disceptatione iuridiciaH omne ius meum cognoscerent, quo exceptiones contra illorum intentionem conti- nebantur, illisque esset integrum secundum litigandi formulas alio 25 me in ius vocare, ad has technas confugerunt. Dissimulato priore diplomate Pontificis quo in priore iudicio fuerant vsi, Hte secundum me pronunciata, alterum diploma super eadem re ex officina Romana impetrarunt ; in quo disertissime omnis iuris mei infirmatio ac derogatio continebatur. Et quoniam illud, re iudicata, Canones 30 vetant fieri, ne tollatur ius iam acquisitum, hanc fallaciam ad conte- gendum scelus sunt commenti. Secundum diploma, quod octauo anno demum in iudicium fuit adductum, habuit eundem annum et diem cum priore, vt illud ius non nouum sed vetus esse, et oHm partum, videretur. Non parum me haec res habuit soHcitum ; 35 quoniam si venirem in iudicium, haud dubie partes aduersariorum fuissent potiores, secunda buUa nihil mihi iuris reHnquente.
Tandem vsus consiHo amicorum, qui fucum contra omnem im-is formam depraehenderunt, exposui rem in Senatu BruxeUensi, orans vt et mihi in praesentia succurrerent, et porro exemplum statuerent 40 in hac causa ad huiusmodi imposturas penitus prohibendas : nuUum iudicium posthac fore firmum, si ius iudicatum his faUacus et fraudi- bus Hceat infixmari aut toUi. Senatus, rem iudicans dignam animad- uersione, nomine Caesaris, quia videbatur crimen pubHcum contra legem CorneHam de falsis, procuratorem fisci mihi addidit, qui deHcti 45 exigeret paenam, cum mihi non esset ius aUud petere quam secundi diplomatis aboHtionem. Vocatus in ius aduersarius non ausus est <f>aLvoTTpoaa)TTelv, sed reHcto iudicio confugit ad Panormitanum, et ad secretum Caesaris consiHum, multis accusationibus in me confectis. Et quoniam habet vnde det, nec dicitur quisquam dare largius, facUe 50 impetrauit Principis placitum, et iudicu per me intentati aboHtionem. Hanc faciHtatem ConsiHi Priuati cum onmes docti et indocti pariter admirarentur (quod hac ratione toUeretur omnis forma iudiciorum, ac partes sine cognitione damnarentur), nec tamen quisquam auderet mussitare contra maiorem potestatem, soHis Adolphus a 55 Noet, CanceUarius Brabantiae, vir fama iusticiae inclytus, in his
14. epistolam] Not extant. 9. 22.
18, vulpinain] Adag. 2481. 48. Panormitanum] Carondelet, at
20-1 . Longa . . . rerum] Verg. Aen. i . this time President of the Privy Coun-
341-2. cil of the Netherlands.
45. legem Comeliam] Cod. lust. 55. Adolphus] See Ep. 3124 introd.
304 LETTERS OF ERASMUS [1536
angustiis mihi veluti deos 0.776 ixT]xavi]s apparebat. Nam communicata re cum primoribus Consilii Brabantini tandem vniuersum coetum eo perpulit, ne leges et aequitatem paterentur opprimi in re tam
60 perspicua.
Itaque ex autoritate Consilii Bra[n]bantini missus est ad Consilium reginae ipse Cancellarius, addito collega D. Petro a Walem, aduocato fisci; qui admonerent Panormitanum ac caeteros eiusdem ordinis consiliarios quam esset res absurda et contra morem et aequitatem,
65 quam ab illis flagitasset meus aduersarius et quam illi contra me statuissent. Illi contra Caesari esse liberum donare ac condonare cui vellet: eius autoritatem nec a priuato homine, neque a senatu Brabantiae debere[t] cogi in ordinem. Respondit Cancellarius hanc disceptationem non esse de hbertate aut HberaHtate Caesaris, sed
70 de iure partium: Caesarem posse donare quae sunt Caesaris, con-
donare quae aduersum iUum aut eius fiscum sunt commissa, verum
nihil habere autoritatis in ius tertii aut partium inter se colHgantium.
Quae porro dicta sunt non possum Hquido commemorare. Nam
cum CanceHarius me quoque voluisset interesse huic disceptationi,
75 hactenus me tuHt Panormitanus, qui oflfensus et incalescens verbis CanceUaru me iussit e ConciHo exire. IHud tamen reipsa expertus sum, Panormitanum cum toto grege suo non modo non mitigatos, sed magis ac magis fuisse exacerbatos. Nam in verba et postulationem aduersaru nihilominus contra me exaratae sunt Hterae a regina
80 quoque subscriptae — nam et illam in partes suas pertraxerant. Nihil amplius supererat, ne periret tanquam extrema faba tuus Goclenius, quam quod sigiUum adhuc deerat cuius potestas in rebus huiusmodi non est penes Priuatum ConsUium, maxime in Brabantia, quae hactenus non agnouit superiores iudices, et de more CanceUarius
85 supremus est sigiUi custos. Ad hunc missae sunt Hterae, petitumque vt voluntatem reginae ac Consihi secreti sigiUo corroboraret. lUe rem rursus retuHt ad suum senatum, qui vno ore id negandum dicebant. Grauiter et iruque id ferebat Panormitanus cum suis coUegis, qui reginam protractu temporis eo perduxere vt acerbitatis
90 plenissima mandata contra CanceUarium decerneret ; quibus iUi indignationem Caesaris et suam cum priuatione officu denunciabat nisi actutum obtemperaret. Qua in re Hcuit integritatem optimi viri cognoscere ; qui tanquam ' virtutis verae custos rigidusque sateUes ' nihil motus est tot terroribus, sed pernegauit se admissurum quic-
95 quam contra iusiurandum et veritatem. Eadem fuit sententia totius senatus BruxeUensis, cui etiam a regina fuit interdictum causae meae cognitione.
Cum haererem in his salebris, prope diuinitus lux quaedam afFulsit. Nam cum bona fortuna per idem tempus venisset BruxeUam 100 lUustrissima Domina Menzia Marchionissa a Zenette, vxor domini 63. Panormitatum ilfiS. : correxmiws. 68. deheret MS.: correximiis.
62. Walem] Cotmcillor of the Bra- i. i. 17. bant Senate, 1530; advocate of the 100. Marchionissa] Menzia de Men-
Royal Treasury, in succession to Jolm doza, a Spaniard, third wife of Henry,
van der Beken, 1540-6 (Hoynck, i^. coimt of Nassau-Vianden; Henry died
414), 13 Sopt. 1538 (see Hoynck, iii^. 398;
93. virtutis . . . aatelles] Hor. Ep. iii^. 312).
3111] FROM CONRAD GOCLENIUS 305
Nassauii, rarissimi exempli heroina, quae praecipuam partem aetatis libris Latinis legendis transigit, tui et omnium qui aliqua fama erudi- tionis memorantur maxima admiratrix : illa vocato ad se D. Aegidio Buslidio de te omnia tam accurate est percunctata vt a nullo amante quicquam possit fieri accuratius. Itaque cum Buslidius negasset se 105 habere literas recentiores, me adesse commemorauit, a quo posset fortasse compertiora cognoscere. Mox me accersiri iussit ; nec iterum vllum nisi de te colloquium. Vbi ad res meas esset peruentum (voluit enim et illas cognoscere), indicaui quibus premerer iniuriis et in quas turbas causa mea esset adducta. no
His cognitis generosi animi egregium edidit exemplum. Re prius cum marito communicata, tentauit mitigare Panormitanum et caeteros ius meum opprimere contendentes. Vt autem vidit animos eorum incrudescere, nec quicquam superesse mehoris spei, exorauit a Domino a Nassau marito vt ille meo nomine in conuentu procerum, 115 qui fuit indictus Bruxellam, reginae suppHcem libellum exhibere<t)>, qui fui<t> complexus, et obieci<t) ocuHs hominum, iniuriam qua essem affectus, tam atroci vt hactenus CanceUarius non pot<(u>erit vUis minis induci aut perpeUi vt acta contra me approbaret. Sup- pUcatio perlecta est omnium admiratione. Panormitanus iussus 120 actorum causam dicere, respondit se defendisse autoritatem Caesaris, idque vrgente conscientia, contra quam nuUi sit quicquam commit- tendum.
Progrediente contentione et crescente pertinacia, regina, cui iam coepit subolere fucus, decreuit ab integro coram se audiendum esse 125 vtrumque ConciUum, Brabantiae et secretum : veUe enim se propius iUam causam et penitius inspicere, quae tantae dissensionis prae- buisset occasionem. Haec interlocutio vt Brabantinis fuit gratissima, ita aduersarus parum iucunda, qui malebant autoritate et edictis vincere quam legibus et ratione contendere. Huic tamen decreto 13° palam nemo ausus est intercedere. Sed iUud non obscure videbatur agi, ne Ule congressus consUiorum fieret, nisi post abitum domini a Nassau et caeterorum principum quos iam Marchionissa penitus in meas partes pertraxerat. Hoc Ula suspicata e procrastinationibus in totum mensem productis, cepit tanto crebrius orare reginam vt 135 extremam manum operi imponeret. Quod et factum est quarto nonas Martii ; quo die Regina conuocato vtroque consUio iussit CanceUarium dicere causas recusati sigUH. Qui, ne te morer, ita meum ius defendit vt regina non obscura signa et verba proferret, quibus aduersaru inteUigerent commutatam iUius voluntatem. Nam inter disceptan- 140 dum cum quidam inculcaret non esse constringendam ac vekiti in ordinem redigendam Caesaris autoritatem. Non, inquit Ula, mihi \ddetur in ordinem cogi Caesaris potestas si prohibeantur iniuriae. lUo dicente rem hanc non satis ab ea inteUigi, Imo, inquit, meras fraudes mihi videor inteUigere, et posthac cauebo ne eadem facUitate 145 vtar in admittendis edictis contra CanceUarios. Incalescentibus vtrinque animis e iurgio prope ad conuicium, regina sibi soH huius causae cognitionem reseruauit, in neutram partem quicquam sta- tuens. Interpositis aUquot diebus tuHt sententiam : mUii Hcere, non
114. nec scripsimus: et MS. 116-18. exhibere . . . fui . . . obieci . . .
poterit MS. : correximus.
452.11 X
306 LETTERS OF ERASMUS [1536
150 impedientibus actis et decretis secreti consilii, peragere reum aduer- sarium et ConsLlio Brabantiae iudicare, prout qualitas causae vide- bitur postulare.
Itaque post longam nec minus saeuam tempestatem avOis av ■yaXyjv opw. Quod ad te prolixius scripsi, non solum vt videas tuum
155 clientem nonnihil e malis pristinis emergere, verum etiam vt nonnihil secundioris aurae adspires, quo id fiat facilius. Multum vero admi- niculi praestabis si, epistolio ad Cancellarium dato, qui te plurimi facit, testeris tibi gratum esse quod in mea causa studiorum honori praestitit, et roges, cum iam illi sit Ln manu me tranquillitati resti-
160 tuere, ne me diu patiatur ad tribunal magno auditorii detrimento haerere; quod et vltro conaturum scio, et tamen illum tuarum literarum calcare incitatum magis properaturum confido. Ad Marchionissam vt scribas id tua quoque refert; mirifice enim beneuolentiam eius in te augebis, quam non esse mediocrem ego ex
165 Ulius coUoquiis certo intellexi, ac tu reipsa comperisses, nisi rumores bellorum Franciscum Dilfum, qui instituerat iter ad Caesarem, domi retinuissent. Decreuerat mittere literas non inanes, quod nimc necessario in aliud tempus est dilatum.
BusUdius et Rescius te plurimum salutant. CoUegio nostro a iure
170 consultis, posteaquam desierunt ineptire, ne dicam insanire, theologi, nonnihil negocu est obiectum. Coepit Rescius praelegere Institu- tiones luris CiuiUs graece. Ad quod facinus ita exarserunt iuriscon- sulti vt a Rectore, qui in praesentia est, quidam doctor loannes LobeUius, ex Ulorum grege cumanus, Rutgero interdixit dirarum
175 excommunicatione vt a nefario incepto desistat, ac simul iUum priuat honoribus ac priuUegus Academiae si pergat interpretari autorem vnde plures haereses sint exoriturae quam Graeci ex equo Troiano vel impU e tauro Saxonico. Theologi quoque huic rei frigidam sufifundunt, fortasse id cogitantes, si succedat iureconsultis ne Uceat
180 nobis m coUegio praelegere iura ciuiUa, pronam iUis fore viam ad victoriam, vt et sacris nobis interdicant, in qua re etsi nihU aUud assequantur, saltem Hebraicam Unguam penitus extinxerint. Quid enim Hebraeus professor est interpretaturus, si (id quod iuriscon- sulti nostri dicunt) nefas est praelegere vUum Ubrum qui proprie
185 pertinet ad vnam aUquam [e] quinque vt ipsi vocant, facultatum ? Sed haec res videtur sua sponte breui conquietura. Et BusUdius datis Uteris ad Academiam stulticiam inconsultam iurisconsultorum nonnihU compescuit. Exitum rei ad te perscribam.
In vna re superioribus mensibus a me est peccatum, simpUcitate
190 non maUcia. Siquidem cum misisset ad me tuas Uteras Baltasar a
185. e seclusimus.
153-4. o-vdis .... opw] Aristoph. later of St. Bavo'3, Ghent; dean of
Ran. 304. Ghent, 1539 (MHL*. p. 594).
157. epistoHo] SeeEp. 3124; cf. Ep. 174. cumanus] jSc, asinus, see ^c?ag'.
3130. 612.
166. Dilfum] See Ep. 1663 introd. 178. tauro] Luther. The ' Saxonicus
171. Rescius] See Ep. 546 introd. taurus' recalls the 'Minotaurus Wit-
174. LobelUus] John Lobel of Bou- tenbergensis ' of Cochlaeus' pamphlet
logne (t 1544); secondary professor of Aduersus cucullatum Minotaurum
Canon Law at Louvain, 1532; I.U.D. Wittenbergensem, Frankfort, 1523.
10 Feb. 1534; canon of St. John's, 190. Baltasar] See Ep. 3052. in.
3111] FROM CONRAD GOCLENIUS 307
Kieuring Austriacus misit simul ad me varios libellos, quos mihi putauit fore non iniucundos, et inter hos Hbellum tuarum Preca- tionum inauratum. Ego, cum eius Hbelli in tuis Hteris nulla esset mentio, et cum illius hbellis ad me datis esset coniunctus, mihi dono missum credidi a Baltasare, eumque porro alteri amico me commo- 195 dum inuisenti, et hoc munusculum pro iure amiciciae postulanti, haud grauatim cessi. Postea intellexi a Leuino ad se missum esse, vt eo donaret tuo nomine Bomgartnerum. Sed sera fuit poenitentia. Et tamen licuisset ab amico recuperare, nisi Leuinus indicasset Bomgartnerum deserta nostrate aula Germaniam repetiisse. Meum 200 igitur peccatum est, non Baltasaris, nec peto vt ignoscas, si vnquam quidquam fraudis ac doH maH in me expertus es aut experiere postea.
Petrus Montfortius Harlemus asseruatur in carcere pubHco Hagae. Accusatur grauiter conspirationis cum quibusdam Anabaptistis, et perfidiae in Caesarem, cui accepta grandi pecunia turpiter verba 205 dedit, polHcitus sua opera Monasterium in manus Caesaris peruen- turum, et a rege quotidie multa renuncians quae eo spectarent. Interea ilH data fuit facultas permittendi tutum iter Anabaptistis ; quos simulauit vltro et citro commeare. Postea inuentum est non aHos tentasse caedem ciuium et euersionem reip. Amsterdamensis 210 quam iHos quibus ipse fecit Hbertatem iHuc ad se conueniendi. Praeterea rex Anabaptistarum moriturus ne tormentis quidem potuit cogi vt agnosceret nomen Montfortii ; cum quo tamen iHe sibi dicebat summam famiHaritatem esse, et iam conuentum de Monasterio in potestatem Caesaris tradendo. Haec fere sunt capita accusationum ; 215 quibus sit futurus exitus ignoramus. Hic nihil aHud est rerum praeter rumores beHorum.
Itaque vale duodecimo calendas ApriHs Anno 1536.
Tuus Conradus Goclenius.
Clarissimo Viro Domino Erasmo Roterodamo. Basileae. 220
31123126 FrOM TlEDEMANN GlESE.
Breslau MS. Rehd. 254. 73. Frauenburg.
28 March 1536.
[An original letter, aiitograph throughout, first printed in Das gelahrte Preussen, iv. 35-49 (see Ep. 3126 introd.), and then by Miaskowski in the Paderborn Jb. f. Philosophie xv, 1901, pp. 348-53.
Tiedemann Bartholomew Giese (1480— 1550), son of Albert Giese, was born at Danzig, and studied at Leipzig (B.A. 1495, M.A. 1498) ; the fact that he was a competent Greek scholar suggests that he may, like Dantiscus and Copernicus, have studied also in Italy. Infiuential family connexions (Moritz Ferber, bishop of Varma, was his uncle) destined him for early preferment. In 1504 he became a canon of Frauenburg, retaining this canonry throughout his life. From 15 15 to 152 1 he held the living of SS. Peter and Paul m Danzig. In 1523 he became Domkustos of Varma. In 1525 appeared his earliest, and only published, work, Flosculorum Lutheranorum de fide et operibus dvdrjXoyiKov (Cracow, H. Vietor) — on the title-page he is styled Gustos Warmiensis. The book is an examination of the recently published Flosculi de homine interiore et exteriore de fide et operibus of John Briesmann. Briesmann had come to Konigsberg in 1523, and his book had created a considerable stir. Giese's answer to it, Erasmian in spirit, was one of the most effective of the earlier expositions of the Lutheran doctrine of Justification. In 1538 he became bishop of Culm, in 1548 of Varma
3111. 203. Petrus] See Ep. 2389 207. rege] John of Leiden, see Ep.
introd. , 2957. ^S-^n»
308 LETTERS OF ERASMUS [1536
(in both sees immediately succeeding Dantiscus). His principal literary under- taking was the work which, in the present letter, he submits to the judgement of Erasmus, the three books De Regno Christi. He sent it also to Melanchthon (see ME. 15 16, 1681, 1741). The Uberal character of his thinking is further illustrated by the fact that he entrusted to Melanchthon the education of his nephew Eberhard Roggius ; and it is not surprising that, to some of his con- temporaries, his orthodoxy was suspect. When he died, he left the still im- published De Regno Christi to Stanislaus Hosius (his successor in the bishopric of Varma) ; who, however, finding a good deal in it which he could not approve, deposited it in the Archives of Heilsberg ; whence it later wandered to Sweden, to perish in the Swedish wars. Among the other hterary remains of Giese is a manuscript at Upsala, said to date from his Leipzig days, deaUng with the Metaphysics, Pohtics, and Economics of Aristotle.
In the pubhcation of the only work which he printed, the dvfljjAoyiKov, Giese had been actively assisted by a brother-canon of Frauenburg, whose greatness lay in a different field of leaming and has proved more enduring, Copemicus. Copemicus has himself left on record what he owed to his friendship with Giese. Of the many letters which Giese addressed to Copernicus none have siirvived ; though in 1620 the Cracow astronomer Broscius possessed twenty of them, as well as a now lost tractate, Hyperaspistes, in which Giese defended the heUocentric theory. In this cormexion it is worth remembering that not only Luther, who called Copernicus, plainly, a 'fool', but Melanchthon and the Reformers generally, attacked or derided the Copernican system. Broscius reports that in the Hyperaspistes 'sententiam Erasmi Roterodami de Copemico ipse Tideman refert valde mansuetam' (L. Prowe, Nic. Copernicus I. i. 98).
L. Prowe in his Nic. Copernicus gives 4 letters of Tiedemarm ; to George Donner, Joachim Rheticus II. 417-21 ; to Dantiscus I. ii. 366; to Duke Albert of Pnissia, I. ii. 396-7.]
Malorvm, quibus hoc nostrum seculum attunditur, scio tibi quoque, Erasme venerabilis, videri si non primum, saltem inter primaria, quod cernimus Christi Ecclesiam, quam oportuit con- cordiae specimen proponi orbi, tam non cohaerere sibi vt nulla gens, 5 nulla religio, nuUa factio inter se plus dissiherit, ne illa quidem turrim prodigiosam mohentis humani generis conspiratio, quam immissum linguarum discrimen memorabih orbis sectione diremit. Hanc enim cladem dissipatae vnitatis quum Spiritus Sanctus dono Unguarum nouo atque Christianis pecuHari pensarit, ad vnius EuangeHcae vocis
10 commercium cunctas terrarum nationes reuocante, quis non opinetur, Christianismum in pristinam discessionem ac bis Babylonicam confu- sionem relapsum esse, dum non solum diuisi iam sunt Graeci a Latinis, Georgiani a lacobitis, Moscobitae a Romanis, sed intra vnum Occi- dentem vna prouincia, vna natio, vna ciuitas intra se de fidei dogma-
15 tibus certantes tumultuentur. Dissident inter se scholastici theologi : cum his confligunt, qui veterem theologiam recentiori anteponunt: vtrosque rident nuper orti qui se euangehcos vocant ; hi rursus non magis consentiunt inter se quam cum caeteris, vt non raro intra vnius oppiduh menia, imo intra vnius domus parietes, reperias tri-
20 fariam aut etiam plurifariam sectos ac de summis fidei quaestionibus capitahter conflictantes.
Hanc in Christi ouihbus commorantem Alecto, si quis alius, certe ego ita semper exhorrui vt omnem in ecclesia ortam disceptationem
13. lacobitis] The name given aU — situated in the lands of the
to the foUowers of the monophysite eastern and westem Tigris, their chief
Jacobus Baradaeus (t 578)- To-day, seat being the town of Diarbekir. See
geographicaUy, they are a smaU Meso- H. F. Tozer, Turkish Armenia and
potamian people — about 100,000 in Eastern Asia Minor pp. 224-6, 307.
3112] FROM TIEDEMANN GIESE 309
vipereo iniecto crine excitam suspicarer, simque hoc metu coactus relictis opinionum contentionibus secessum petere ad mea ipsius 25 percontanda studia, faciendumque periculum dotium mearum, an possem potioribus saltem Christianae philosophiae lustratis locis gratiae Dei mystes fieri. Quae cura protinus eo me protraxit vt, praeterquam quod ecclesiae et scripturis locum autoritatemque omnem cessi, auderem meo Marte opus adgredi meis fortasse viribus 30 maius, tamen studio inuestigandi veri adeo non impium mihi visum, quin ipsum tribus etiam iustis hbris extenderim. In quibus tametsi iudicium labori non defuerit, tamen quum animaduerto, nullam prope esse hoc tempore in euangehca palaestra sectam, quae non habeat magni nominis patronos, quorum eruditio et industria simpU- 35 citatem ingenioli mei longo post se relinquit interuallo, non magis audeo meae diligentiae quam illorum discordiis me credere : tantum abest, vt mihi confirmem, scopum me certorum dogmatum attigisse, Quin hoc mihi praestitisse videtur istaec studiorum exploratio, vt, dum ahenis parum fidens meis minimum tribuo, in ipso etiamnum 40 haeream vado sitque mihi precanda Domini misericordia, vt fratrem mihi excitet potentem ad docendum, qui ad incudem relatis excus- sisque meorum scriptorum sentenciis velit vel leuare lapsum, vel erudire ignorantem, vel instaurare nutabundum. Ad quae obeunda oflficia cum putem mihi ius esse quemUbet compellandi fratrem 45 agnoscentem se Christi corporis membrum, tamen, si optio detur, vnum mahm mihi obtingere Erasmum, quam ex insigniorum quorum- libet ordine quotumquemque primarium.
Verum hac in re ne tuam requirerem operam, repressit hactenus me reuerentia tui, cui non temere obstrependum semper iudicaui ; 50 tum aetas vergentior, otio iamdudum destinata ; ad haec, studiorum mehorum ratio, quibus soHs hoc quod superest virium sit impen- dendum ; praeterea occupationes quotidianae et vix ferendi strepitus consulentium, flagitantium, sahitantium, epistolas missitantium, postulantiumque ac ahis sexcentis modis obturbantium. Quibus 55 omnibus ego importunior vel etiam impudentior videbor esse, qui non, vt caeteri, tuas captem doctrinas, sed meas obtrudam, allato volumine, qui possit decem Cyclopibus tedium et varices gignere. At haec omnia, vir praeclare, tuis cumulandis laudibus accedunt, cui ne in his quidem vitae incommodis conceditur vacatio ab his dotium 60 tuarum muneribus, quibus ohm mimdum in te prouocasti. Quarum laudum ego quoque, quem sub altero prope coelo degentem non vna parasangarum centuria a te seiunxit, tam non ilHbenter portio esse ahqua vehm, quam mihi causae etiam ad id extant graues. Qui enim hoc vel solo vel praecipuo studio ad scribendum adductus sum, 65 vt vitatis dissensionum syrtibus ac argutiarum salebris, in planis simpHcis scripturae ac syncerae doctrinae EuangeHcae campis con- quiescerem, cuius potius, quantum ea in re profecerim, expetam iudicium, quam tuum ? Cui in tota vita hoc ipso studio nihil fuit prius : cui et Hnguam et pectus deus in hoc finxisse videtm" vt sacras 70 literas ipsumque euangeHum suae luci et puritati restitueres ac seditiosum mundum ad modestiae et vnanimitatis studia vitamque Christo dignam reuocares. Deinde meis lucubrationibus expensorem 60. conceditur scripsi7nus : concedatur ilf(S.
310 LETTERS OF ERASMUS [1536
postulaturus, ad quem potius confugiam, quam cui ego debeo quicquid 75 in me idoneum, siue in literis siue in honestis studiis, potest vocari ? Id enim, si quicquam est, fateor ex tuis scriptis me hausisse, quae adeo me ohm in se rapuerunt ac detinent vt citius aqua et igni patiar quam illorum lectione mihi interdici: discipulumque me tuum, etiamsi contemnas, non minus agnoscam quam qui in tuo conuictu 80 agentes quotidie a docentis aut sermocinantis ore pendent. Vis dicam, quae abs te magistro didicerim ? Pietatem, modestiam, mansuetudinem, charitatis iura reHgiose omnia esse tractanda, non praecipitandam sentenciam, ab Ecclesiae iudicio non discedendum, solum Christum in scripturis quaerendum, amandam simphcitatem, 85 probatioribus vtendum, et huiusmodi aha : ne, si in meis forte reperias quae reproba sunt, queri de me possis, quod de Ruffiniano praeconio diuus Hieronymus. Equidem, ne cui praeterquam Christo mea imputarentur, et quae mihi scribenti ratio inita fuerit, in praefatione Hbri testatum feci, tum in procletico, quod calci operis non aHa
90 ratione affixi quam vt aduersus nouitatis obtrectatores me prae-
munirem. Solet enim taHum mordacitas non te solum tuique similes,
sed etiam nos scarabeos et vap<p>as lacessere et proHcere in pugnam.
Sed vt rem attmgam: InteUigis, optime Erasme, quid mea vere-
cundia reformidet petere abs te tam grauato, quid gestiat animus
95 a te tam magno contendere, quid ipse, iUustrandis studiis natus ac tantam vocationem dei sustmens, debeas fratri in sinum tuum se consiHaque ac conscientiam suam deponenti. Cogitare debes, quae tibi erga suppHcem atque opis indigum claudenti viscera pietatis instet ira dei ; detrectantem officium qui rumores excepturi sint in
100 hac regione nostra, vbi hoc maxime nomine clarus es, quod non solum his, qui vel tuam amiciciam aut discipHnatum ambiunt vel in Hterario munere tua requirunt consiHa facilis atque expositus mini- meque fastuosus esse soleas, sed etiam calumniatoribus et arros<or>i- bus nihil minus sis quam mahgnus. Vide, quo tenearis loco. Tua,
105 Erasme, vox est : Prodeat ahquis amicus, cuinegarim fidele consiHum, cui negarim officium, si quando res serio postulabat. Qui haec et istiusmodi in tuis opuscuHs legunt, an non iure tibi dicere possunt: aut confirma opinionem, quam de te excitasti, aut patere te tui dissimilem dici ? Sed obstat aetas et valetudo ac laboribus districta
iio vita, ne queas praestare quod veHes. De valetudine non nouum est terreri nos ; seruauit tamen hactenus te Dei erga nos clementia, vt interim etiam ingentibus laboribus posses sufficere. Quod, vt cum plerisque doctis tibi est commune, ita credimus in confouendis tahbus ingerdis vim diuinae gratiae hominum consulere profectibus, cum
115 aHoqui industriam morbis etiam extimulari atque acui constet, et fuisse legamus quibus ne extrema quidem hora agitatione studiorum vacua fuerit. Aetatem minus patiar excusare te multo adhuc dis- tantem ab eo annorum numero, quo clarissimi viri Plato, Democritus, Chrysippus, Pythagoras, Carneades, Isocrates, Cleanthes, Sophocles,
120 ipse Cato superior, ex nostris quoque Hieronymus et Augustinus, 103-4. arrosibiis ilf(S. : correa^imws.
86. RiifEiniano praeconio] See contra 104-5. Tua . . . vox est] We have
Rufinum i. i (Hieronymi Opp., 1865, not been able to traee the quotation. tom. ii, p. 415).
3112] FROM TIEDEMANN GIESE 311
quorum tu aemularis ingenium, iuuenilis animi specimen studiorum exercitatione praebuerunt. Quod ne ad casum referre possis, Valerii extat sentencia, senescentibus membris eruditorum intus animos industriae beneficio florem iuuentae retinere. Ego vero hoc quoque diuinae prouidentiae esse munus haud dubito. De laborum onere 125 optem te in hac aetate minus posse queri, si id patiatur tua fehcitas et noster in te respectus. Habet vero etiam haec res honestam missionem quandam, si neglectis tineis illis, quae tuum perturbare otium solent, consentientium iuues studia teque his duntaxat im- pertias qui Christianae pacis apud te consLlia requirunt. Hanc j^o nempe rudem senectuti tuae tu ipse (quod in epistola quadam tua lego) destinasti, quo minus mihi queas incursantium iniquitatem aut vacationis consihum obiicere.
Mihi certe hunc ad te hbrum niittenti, praeterquam quod tuum amicum iudicium hmamque aueo, adeo non est animus negotium tibi j,- facere, aut cum quoquam miscere rixas, vt si legens deprehendas ahud a me quam Christum quaeri, noxae dedi hbrum vehm deuo- ueamque inferis vigihas istas meas. Hoc si tibi probatur institutum, si censes huiusmodi studiis oportere ahquid ofiicii impendere te, si Hteris et Christo es aequus (quod esse maxime vis, scio), obsecro te j ,q Christi discipulus ne me contemnas confugientem ad te tuamque illam fehcem copiam, quam, vt caeteris communicares, a Deo acce- pisti. Ita vero non contenmes si, sumpto aduersus nauseam spiritu, hbri quemaccipies, locos omnes, presertim qui perplexiores, coactiores aut etiam iniquiores videbuntur, ad tuum prudentissimum iudicium j . ^ et censuram exigas, hbres atque excutias, renunciesque mihi, num quid deprehendas quod cathohcus non ferat sensus vel duriuscule ilh cohaereat, quodue a me vel recudendum vel moderandum vel locuple- tandum vel exphcandum censeas. Nam quae probabihter ac pie dicta disputataque sunt, nemo, opinor, fraudi vertet synceri christia- j.q nismi ingenuos sensus inuestiganti, etiam si ingenu vena et dictionis filum, cuius non venor laudem, minus arridebunt. Quod enim ad hanc rem pertinet, fateor hoc me egisse scribentem, vt iuxta prouer- bium saltando discerem saltare, essemque auloedus, dum citharoedus fieri non possum. Optem autem ita me amari a Christo vt ipso j^c aspirante tua humanitas veht suopte iudicio ehmare, corrigere refingereque, quaecumque non solum in dogmatibus, sed in caeteris quoque censoria virgula opus habent, si modo te Aristarcho sint digna. Equidem ita omnium tibi ius facio, ita in tuo arbitrio recumbo, vt, si tibi hbeat, possis etiam dispungere aut Lethaeis vndis donare jgQ omnia, modo non pigeat prius te iudicem non morosum praestare. Scio tibi hanc Ihaden recognituro laborem visum iri immensum ac etiam iniquum non vacanti mehoribusque intento. At inter stricturas Calybum Vulcano operas partienti adsunt
Brontesque Steropesque et nudus membra Pyracmon. -
138. ante institutum habet studium expunctum MS.
122. Valerii] See Valerius Maximus 131. rudem] Cf. Ep. 2806. 21.
8. 7; from which the classical ex- 153-4. prouerbium]See ^dagr. 1244.
amples of vigorous age are taken — 165. Brontesque . . . Pyracmon]
the actual words of the 'sententia' do Verg. Aen. 8. 425. not appear there, however.
312 LETTERS OF ERASMUS [1536
In mitioribus studiis habet praedicator euangelicus suum Timo- theum, suum Titum, suum Silam, suum Tichicum, suum Epaphram. Certus sum tibi quoque non deesse in famiharibus ministeriis iuuenes eruditos et nequaquam Arcadicos, qui labores a te delegatos sortiti
170 alacriter praeceptori pensum soluunt. Horum tu opera leuatus facile es confecturus quae tuae officLnae importo. Importo autem, non quod digna putem incude tua, quae magnificis tantum et praeclaris est adsueta, sed quod me non indignum debeas habere, quem rogantem sinas impetrare quod a te, etiam si nimis confidenter, tamen (vt ego
175 quidem reor) ignoscibihter peto.
Certe negari non potest, opus hoc, etiam si infehciter natum, tamen ipso argumento serium esse, ac, quod res docet, multo nixu atque labore proditum, fortasse nec inutile futurum extimulandis acrioribus ingeniis, qui hmpidiore Minerua hoc argumentum tractare possint.
180 Adeoque causa mihi compellandi tui non paulo grauior esse videtur quam his qui versicuhs ac laudum lenociniis te captantes gloriolam venantur, aut qui rebus friuohs inuidiosisque te onerantes, plus sedulo quam prudenter (vt ipse quereris) tua abutuntur amicicia. Mihi mei isti labores adeo non sunt visi absoluti aut nomine ahquo
185 digni vt te censorem magis quam patronum adhibere coner, tuasque potius caeras quam asteriscos afifectem, nec sim ausus dedicare illos tibi, cum nemini id fecissem hbentius ; sed offerre tantum, videhcet conscientia tenuitatis meae repressus. Alioqui non deerant, quibus hoc etiam debebam officium. Erat Serenissimus dominus meus
190 Sigismundus, Poloniae rex, nuUi magnorum principum postferendus, qui quam clementer me habeat, summorum honorum nuncupatione declarauit. Erat illustrissimus iUius fihus, sicut nomme et accepti diadematis gloria, ita virtute et morum claritate patrem referens simulque paternorum erga me meritorum haeres. Erat, quem nuper
195 fata nobis sustulerunt, Petrus Cracouiensis episcopus, vir posteris etiam secuhs celebrandus ac in me ornando propensissimus : a cuius ego autoritate ita pendebam, vt cum iho dimidium vitae meae sepultum reputem. Erat meus episcopus Reuerendissimus Mauricius Varmiensis, summae prudentiae et amphtudinis antistes, qui non
200 sanguinis solum iure, sed multis etiam ahis nominibus parentis mihi loco est. Erant ahi principes viri, apud quos, si honestum ahquem partum proferre mihi hcuisset, gratiam mire non mediocrem poteram. Tu, mi Erasme, abunde me meaque iUustraueris, si haec, quae obtuh, fueris tuo dolabro dignatus. Hac enim re non sohim metu me omni
205 subleuabis, sed meam etiam conscientiam deduces in portum et, vt ingenue dicam, plus apud me vel vnicus nictus tuus valebit quam septem Demosthenes.
Musis bene ominantibus quum haec adornarem, nactus sum, quem
198. Mauricius]MoritzFerber(i47i- Danzig (1512), St. Mary in Danzig
i537),sonof John,brotherofEverard, (1516-20). In 1523 he was nominated
Ferber (I.U.D. Siena, 1515). Among bishop of Varma by Sigismund i; for
his numerous ecclesiastical prefer- eight years he admLuistered his see in
raents, mostly sinecure, he was papal a vigorous fashion and without much
chancellor and notary, Domherr, later sympathy for the Reformers. He was
Domkustos, of Varma, Domherr of succeeded in the bishopric by Dantis-
Lubeck, Reval, and Dorpat ; he held cus. See ADB. the livings of Muhlbanz, St. Peter in
3112] FROM TIEDEMANN GIESE 313
ad te mitterem, hunc Eberardum Roghium, iuuenem literis et gratiis natum, quo magis appositum nec ipsa Rhamnusia donare mihi 210 potuisset, non sohxm quod propinquitate mihi est iunctus, ac huic negocio apud te curando, vel etiam ahqua in parte iuuando, non incommodus futurus, sed quod ob singularem modestiam et erudi- tionem non vulgarem tibi (scio) ita gratus erit vt, si periculum feceris, optare noUes in famihari vsu mehorem aut tuo stomacho plus 215 respondentem. Hunc ohm tui nominis gloria et autoritate ita accen- sum vt nisi te viso aut propius cognito se nec profecisse in hteris ahquid nec vixisse putaret, cupio, si possim, intime insinuare amori tuo : non ipsius tantum causa, sed etiam propter me, vt habeam qui pro me aquam manibus tuis infundat et quem possis mei vice te 220 demerentem amplecti. Ne vero circumforaneum erronem quempiam tibi submitti verearis, hunc, nisi honesto loco natum inter bonos semper probitatis laudem promeruisse scirem, nemo mihi persuaserit vt commendarem Erasmo. De studiis vero quid non optima coniicies, si noueris a tenera aetate ad ephebiam vsque in sinu educatum 225 Melanchtonis, te quoque iudice magni ? A quo non secus ac fihus habitus musisque consecratus didicit, nisi te patrono neminem in bonis hteris magnum fieri posse. Quibus quoniam immori statuit, hoc ipso quoque nomine hominem tibi quo maximo possum studio non solum commendo, sed etiam oifero atque addico : non secus 230 habiturus quam si mihi destinaris quicquid in iUum contuleris bene- ficu. Hic ipse aha nonnuUa quae mandaui meis verbis referet. Vale, aeternum mihi venerande Erasme.
Apud Varmiam Prussiae ad ostia Vistulae, Die xxviii Martu Anno Christi mdxxxvi. 235
Tidemannus Gisius.
Venerabih et vere magno Erasmo Roterodamo Literarum antistiti.
3113, From John SmAPiTJS.
Breslau MS. Rehd. 254. 137. Ferrara.
EE'. 150. 3 April 1536.
[An original letter, autograph throughout. The date is confirmed by the reference to the death of Manardus.]
S. D. P. Cum m mentem venit, quanti semper feceris optimum senem et charissimum praeceptorem et hospitem meum Manardum, cui et ohm tam ofiiciose per hteras tuas me commendasti, et toties interea amicissime salutem tuo nomine dicendam in hteris ad me tuis adscripsisti, non putaui coelandum te quod eum nuper Deus opt. max. maximo cum detrimento et luctu cum meo tum omnium prae- sertim medicae artis studiosorum, viu eidus Martii iam uu supra Ixx
3112. 209. Roghiiun] Nephew of making progress in his studies: in
Everard Rogge, burgomasterof Culm. another, ME. 1741 of Oct. 1538,
The \mcle was a f riend of Melanchthon, Melanchthon apologizes for not having
to whom several of Melanchthon's had leisure to read T. Giese's book.
letters are addressed — inoneofthem, 3113. 3. commendasti] Cf. Ep.
ME. 1077, the nephew is mentioned as 2956. 8-14,
314 LETTERS OF ERASMUS [1536
armos natum ex hac vita nobis eripuit. Cuius viri merita et praeclara in nostra professione facta si pro dignitate apud te recensere velim, 10 nullum epistola finem habitura esset.
Quid autem rerum in Itaha geratur nunc temporis, iuuenis hic Alostensis, chirurgus exercitatissimus et tui videndi cupientissimus, commodius coram narrabit.
Salutant te Cehus Calcagninus et Ant<(onius> Luceus Lusitanus, 15 medicus, vero imprimis illustris heros Antonius a Ponte, primas habens inter proceres aulae principis nostrae, qui per Gisbertum Longohum vna mecum mensibus superioribus ad te hteras dedit. Bene vale, vir Nestoris aeuo et longiore dignissime. Ex Ferraria, iii Nonas AprUis mdxxxvi. 20 Tibi deditissimus I. Sinapius, medicus.
Optimo et clarissimo vlro, domino Erasmo Roterodamo, domino et patrono suo semper venerando. Basilaeae.
3114. From Paul Volz.
Breslau MS. Rehd. 254. 162. Strasbourg.
EE^. 153: LB. App. 382. 12 April 1536.
[An original letter, autograph throughout. LB., foUowing Fecht, prints only 'monachus quidam . . . etc.', 11. 27—32.]
S. P. D. Quod egi tibi gratias pro tam charo, ne dicam raro poculo, hcet tibi videatur superfluum vel ineptum etiam, mi Erasme, tamen equidem ago agamque vsque dum viuo ac valeo, quando citra bene- merita erga te mea iam bis me dignatus es ornare munuscuhs.
3113. II. iuuenis] We do not know 15. Antonius a Ponte] Antoine de
who this was. Pons, count of Marennes, baron
14. Ant<onius> Luceus] Antonius d'01eron, gentleman-in-waiting to the
Luceus of Evora edited, and prefixed duchess of Ferrara, Renee of France ;
a preface to, the Apologetica Disce- seeHaag, i^rancepro^. viii. 287: forthe
ptatio qua docetur per quae loca sangnis disgrace which befell him and his wife
mitti debeat in viscerum inflammationi- Anne de Parthenay (whom he married
bus, praesertim in pleuritide of Peter in 1533) see Bull. du Prot. Fran^ais,
Brissot, of whom he had been the pupil 1880, pp. 3-17 (Herminjard vii. 310,
(Colinaetis, Paris, 1525, reprinted 508 ; viii. 180; ix. 362).
Paris, 1538; Basle, 1529; there were 16. principis] Hercules 11, duke of
two editions in the seventeenth cen- Ferrara.
tury); see Ep. 1407. loin. In the 16-17. Gisbertiim Longolium] Un-
spring of 1534 he had written to Eras- known to us.
musfromltaly (see Ep. 2956introd.) ; 3114. i. poculo] Volz describes the
and he would seem to be the unnamed cup in a letter to Beatus Rhenanus
medicMs to whom, in Ep. 2956, Eras- (BRE. 293) 'Octauo die Februarii
mus sends greetings through Sinapius. accaepi cum literis poculum argen-
A letter of Calcagninus 'Antonio tevun intus ac foris auro tectum et
Luceio Physico', i July 1533, shows speciosmn et preciosimi, ab Erasmo
that at that date Luceus was living nostro missiun atque dono datum',
with Sinapius in Ferrara (Calc. E. cf. BRE. 298, 307.
p. 180). Two other letters of Calcag- 4. bis . . . mimusculis] Ep. 3069
ninus, imdated, but belonging ap- thanks Erasmus for the gift of his
parently to 1527-8, indicate that he Ecclesiastes. Volz mentions both gifts
was in the service of the duchess of as wellas Erasmus' legacyof 100 oMrei
Ferrara (Calc. E. pp. 140-1). From in a letter to Beatus, BRE. 298, cf.
Calc. E. p. 180 we learn that his wife's BRE. 293. name waa Parthenea.
3114] FROM PAUL VOLZ 316
Sapido cum ostenderem erratum, primum risit ac miratus est tam 5 emunctae naris senem, dein gratias egit: tam abest vt sit hac tua commonitione grauatus. Mox bibliothecae suae chartas excussit, libros in consilium adhibuit. Reperit ante decennium fere sjnnpho- niam oj, hoc est, media longa in carmine suo posuisse sese, caeterum nunc dec[o]eptum duobus dictionariis, graeco S\ciHcet>, et Calepini 10 latino, qui ambo habent o micron: mihi ad oculum monstrauit. Itaque pro s>Tnphonia reposuit harmonia, et pro aUis duobus, quibus grauari videris ob vultures, hosce reposuit versus :
Sic duo vos vnus, tu pauper egensque, serena et
ille tibi, potuit quod dare, fronte dedit ; 15
vel si mauelis retento hexametro subdere pentametrum hoc pacto:
dat, dare quod potuit, fronte nitente tibi.
Ac ita satisfactum vult vtrique, cupitque vt haec boni consulas ; etenim 'quandoque bonus dormitat Homerus' et nemo mortaUum omnibus horis sapit. 20
Quod tu non potuisti absque risu legere meae partem epistolae qua metuo ab inuidia fortunae, etiam mihi risum extorsit, quamuis meus ille metus non fuit omnino vanus, siquidem qui sua sponte pro annuae pensionis accessione laborarunt, hi nunc milii persuadere cupiunt obseruationes quasdam externas, tanquam salus in his sita sit ; id 25 quod non me solum, sed plures oflFendit. Clarius indicarem, si praesens essem. Ad hoc monachus quidam, sororem germanam habens in eo monasterio vbi praedico, longa epistola calumniam mihi struit, in superscriptione : Paulo Volzio, moniaHum S. Nicolai in Vndis con- fossori angulari meticulosoque concionatori, scribens. Deinde vocat 30
5. ciun scripsimus : dura MS. 21. qua EE^. : q MS.
9. carmiue suo] ' In a poem of his ' : Erasmus himself. In the Catalogi duo
in this ten-year-old poem Sapidus had the error stands corrected {harnionia
usedsymp/ioniawithitsproperquanti- for symphonia), but in 'the other two
ties. When he wrote his poem on verses ' the text as there printed differs
Erasmus' cup, he was misled by the from that suggested in the letter,
dictionaries. The poem on the cup showing serena instead of serena et
was printed in Catalogi duo operum D. and neglecting the alternative pro-
Erasmi Roterodami, Basle, H. Froben posed for the pentameter.
& N. Episcopius, 1536-7. It was 10. graeco] Presiunably Aldus; of
reprinted by Leclerc, LB. i, among which the first edition was printed in
the epitaphs on Erasmus. Intheletter 1497 (Dictionarium graeco-latinum co-
to Beatus of March 1536 (BRE. 293) piosissimum secundum ordinem alpha-
Volz writes that he is sending Sapidus' beticum cum interpretatione latina).
poem to Beatus, and he adds in the Calepini] The lexicon of Am-
margin: 'cum Uteris meis misi D. brose ofCalepio (1440— 151 1) was first
Erasmo Basileam'. From this, and printed at Reggio in 1502; on this
from the first sentence of the present often reprinted book were foimded
letter, it is clear that Volz had already all our Latin lexicons down to Forcel-
written to thank Erasmus for the cup, lini (1770).
and that Erasmus had rephed with a 19. quandoque . . . Homerus] Hor.
letter, now lost, noting the metrical A.P. 359.
error spoken of. The lost letter is 19-20. nemo . . . sapit] See Adag.
mentioned in a letter of Volz to Beatus 1 329.
Rhenanus, dated i Dec. 1536, first 24. accessione] In BRE. 293 Volz
printed in Catalogi duo, pp. 93-5 writes that his stipend had been in-
(BRE. 301) — it was written 'aUena creased by 22 aurei: it had been 30
manu' but signed 'aegra manu' by aurei.
316 LETTERS OF ERASMUS [1536
me miserandum, insensatum etc. Alia praetereo, ne tibi alioqui grauato sim grauis. Vale, chariss<ime> Erasme. Nos oremus pro inuicem nobis, vt in Domino moriamur et saluemur. Datae 12 Aprilis 1536. 35 T. Paulus Volzius, abbass.
Penult<(imum> pent<ametrum> in principio mutauit hoc modo: Esse duos vnum vos etc.
Pietate, doctrina et aetate venerando viro, D. Erasmo Roterodamo suo ad manus proprias. Basel.
3115. Feom Stephen Pratensis.
Breslau MS. Rehd. 254. 124. Besan^on.
EE^. 152. 12 April 1536.
[An original letter, written by a secretary, and signed by Stephen Pratensis ; for whom see Ep. 2140 introd.]
S. P. D. Multis nominibus venerande, quod tam famihariter dignatus sis propria manu scribere ad me, addictissimum tuum cHentem, et negocium vinarium mihi commitere, immortales habeo gratias. Quod vtinam tam feHciter quam lubenter procedat! Hic 5 nuntius, Augustinus nomine, reddidit mihi tuas Hteras exoptatissimas Nonis ApriHs, cum Hteris tuis ad D. Thesaurarium et D. Vicarium D. magni officiaHs et ad D. Gilbertum tuum transmitendis. Sed D. Thesaurarius aberat, agit enim Dolae plus semper ; et ilHc proximis diebus habita sunt Burgundionum imperiaHum comitia. Ad quem
10 curaui per proprium nuncium tuam epistolam transmitere. Qui multis negocus impHcitus non potuit citius respondere. Ob id liic tuus Augustinus fuit coactus prestolari eius aduentum ; rediit autem Dola postridie Palmarum. Qui eidem Augustino, mihi et alus multis nominis tui studiosissimis HberaHter praebuit multa vinadegustanda,
15 Tandem hoc vnum vas fuit selectum, quod esset tui coloris et saporis. Fuit omnino impletum, praecisi sunt omnes emboH, summum os vasis diHgenter obturatum multo gypso. Promisitque D. Thesaurarius scripturum. Vicarius officiaHs mitit vnum vas, cuius fecimus dele- ctum. Vtrumque vasfuithicdiHgenter compactum. Si corrumpantur
20 in itinere (quod bonus Dyoms[i]us prohibeat), vertendum vicio huic Augustino quem commonefeci sui officu ; si domi, tuis famuHs abuten- tibus genio vini Burgmidiaci. Recepit idem vicarius tuam epistolam et fasciculum cartaceum ; cui respondet. Hoc veHm addi[c]tum: vbi
3114. 39. 'Basel add. al.man. MS.: om. LB. 3115. 20. Dyonysius M *§. :
correximus. 23. addictum ilf <§. : correximM^.
31 14. 35. abbass] See Ep. 3069. ^yn. the letters wltich he carried only that 36. Penult<im\mi>] In the Catalogi to Cognatus (Ep. 3104) has survived.
cZmo thechangeheregivenisembodied. 6. Thesaurariiun] Bonvalot.
3115. 5. Augustinus]Ifheproperly Vicarium] Richardot.
spoke of himself as 'famiilus D. 18. scripturmn] Bonvalofs letter,
Erasmi', he is perhaps the Antwerp not extant, is answered by Ep. 3122.
famultis mentioned in Ep. 3052, who 22. epistolam] Not extant; nor is
had been engaged by Erasmus before there any hint as to what the fasciculus
Lambert Coomans came to him. Of cartaceus was.
3115] FROM STEPHEN PRATENSIS 317
vasa erunt apud te sita et locata, si vtrumque aperias in imo tere- bellulo et haurias vnum vas potorium vitreum, vinum futurum est 25 proxima estate defecatius.
Magno negocio curatum est super auriga nostrate reperiendo qui vellet ire vel multo precio Basileam. Causantur enim multa. Alius nescit linguam germanicam, et hoc nomine odit Germanos. Alius dat operam agriculturae, quae hic tempestiua est. Aliis rehgio est exire 3° suo genitah solo appetentibus feriis Paschahbus. Nec hic reperiantur bigae quae capiant duo vasa. Tandem hic solus auriga compertus est, sed magno auro emptus. Pacti sumus cum eo, authore Augustino, in conditionem sex coronatorum sole insignium. Non potuimus in minorem, multis verbis vltro citroque habitis, ahoqui redlisset vacuus 35 et inanis Augustinus.
Nomen Augustini me torsit, quod commisisses id negocii Petro a Cochleari, qui vix me obiter salutauerit his verbis: Hic Augustinus est famuhis D. Erasmi, ego eo recta Sahnas.
Inter dictandum has Dommus Thesaurarius, qui heri promiserat 40 se scripturum, misit famuhim dicentem suum dominum recepisse Hteras a Caesare, quibus respondendum erat, et hoc nomine D. Erasmo suo meis verbis vehementer commendari cupiebat.
D. Gilbertus fuit hic abhinc quindecim diebus ; et ex suis colloquiis plane doctissimis et vnius tui amantissimis intellexi eundem D. 45 Gil/bertum) statim a Paschate proximo profecturum ad te cum vectura vini quod nouit esse tui palati. Cui hic agenti tradidi tuam epistolam, quam mihi reddiderat ille tabellarius BasiHensis vnoculus. Nescio, an D. Gilbertus responderit. Calendis vero Aprihs superiori- bus recepi a tabeUario de Porrentrucho vnam epistolam a Lamberto, 50 tuo amanuensi, cum fasciculo hterarum ad dominum Gilbertum transmitendarum, quod dihgenter et ex animo curaui per quendam hominem Nozerenum, vicinum et famiharem D. G(ilberti>. Itaque tuam epistolam quam reddidit hic Augustinus, ad eundem Gilbertum transmisi, et sic nihil tuarum epistolarum ad Gilbertum apud me 55 heret, quas potius miterem per proprium nuncium.
Procurator abbatis Charitatis et Montis sanctae Mariae nusquam hic visus. D. Symon Lanier cum vxore vahtudinaria misere de- cumbunt.
D<oniine> mi, delegi hanc diam sententiam, Dimidium plus toto, 60 in meum symbolum, et cuperem doctus a tua absolutissima et solertissima Minerua curare insculpendam effigie quadam scita, breui 58. valitudinarii MS.: correximus.
37. Petro] Not known to us. 61. symbolum] It woiild seem that
46. a Paschate] Cf. Ep. 3095. theneweditionofthe^rfogr^o^Froben,
48. tabellarius Basihensis] He car- March 1536) had just reached Besan-
ried the later of the two letters to ^on (cf. Ep. 31 18), and that Stephen
Cognatus mentioned in Ep. 3104 (see Pratensis' motto had been suggested
Ep. 3104. 2n). to himby thePostscripttotheReader
50. tabellario de Porrentrucho] firstprintedinthatedition(Ep. 3093).
Lamberfs letter is not extant ; nor It is not clear what point in connexion
can anything be divined of the con- with his motto Stephen wishes Eras-
tents of the fasciculus. mus to elucidate ; he may perhaps be
57. abbatis . . . Mariae] Louis de supposed to want advice as to the Vers. See Ep. 2889 introd. kind of effigies which, engraved on his
58. Lanier] See Ep. 2881 introd. ring, might suitably carry the motto.
318 LETTERS OF ERASMUS [1536
et docta, in anulo signatorio. Dignetur, obsecro, tua Musa — quid enim nescit ? — in hac re quod visum fuerit, commodare, consulere et 65 docere. Sed finem facio, molestus isthac verborum congerie rudi et potius efiFusa quam composita.
D. I<oannes) Lambelinus, a secretis, doctiss<(imus> Bisunci<n)o-
rum, afifinis et amicus noster, nominisque tui studiosissimus, ex te
verbis meis etiam atque etiam salutatus (cui et soleo tuas epistolas
70 communicare), plurimum tuam dominationem in literis incompara-
bilem resalutat.
Vesuntione, die Mercurii ante Paschaha anno a natah mdxxxvi".
Bene vale, D. mihi imprimis venerande, in Deo op(timo) maxi<mo), qui vltra pensum seruet te incolumem viribus tum animitum corporis 75 inofiFensis.
Stephanus a Pratis, ex animo totus tuus, de quo potes tibi omnia boni famuh oflficia poUiceri.
D. Erasmo Rot., theologorum <do)ctissimo et eloquentissimo, D. suo imprimis colendo, agenti apud inclytam Basileam.
3116. FrOM VlGLITJS ZUICHEMUS.
Ghent MS. 479, p. 39 (a). Spires.
Van Hevissen IV. 117 (j3). 15 April 1536.
Brussels MS. II. 1040I, f. 148 (8). Brussels MS. 6919-20, p. 254 (e). Brussels MS. 19145, p. 31.
[Except that the letter is not printed in VZE. the sources for the text are the same as those for Ep. 2101 ; where see Introd. The text here printed is that given by p and e; which agree in all particulars, save that at 1. 16 van Heussen would seem to have changed the habeam of all mss. to the more usual habeo. The Ghent ms. (a) (and Brussels 19145, which is a mere copy of it) offers variants of which some (e.g. regni for reguli 1. 3, tantum for tantulum 1. 24) are errors of copying ; but in 11. 31-2, Assessor tunc temporis looks like an editorial interpola- tion ; and the same is probably true of tragicum in 11. 2-3. The text of S agrees in general with that of j8 and e (against a), but exhibits variants due to care- lessness.
The letter was no doubt carried by the same messenger as Ep. 31 17.]
ERASMO ROTERODAMO.
CvM nihil esset quod ad te scriberem praeter vulgaria, fragmentum ad te mitto ahenae epistolae qua amicus quidam e Monasterio tragi- cum Anabaptistici Reguh exitum ad me perscripsit. Cum autem antea de eius gestis multa tibi significauerim, extremum quoque hunc aetum mitiime te celare potui. Hollandia adhuc eo malo grauiter vexatur, nec quotidiana supphcia miseram et ignaram plebem quic- quam commouent. Omnino oportet iratum Deum hanc pestem nobis immisisse.
Ego Spirae perquam commode viuo, nisi quod forenses actiones
3116. 2-3. tragiciun a: om. ^. 3. Reguli ^: regni a. 8. imisisse 8.
3115. 67. Lambelinus] See Ep. 3. ReguU] John of Leiden was exe- 2733 introd. cuted, with great barbarity, in Jan.
3116. 2. amicus quidam] We have 1536; see Ep. 2957. 93-4^.
no clue to his identity ; the fragment 4. significauerim] In Epp. 2957,
of his letter is loat. 2999, 3060, 3071.
3ii6] FROM VIGLIUS ZUICHEMUS 319
plus satis mihi negotii facessunt, et pristinis studiis excolendis mini- lo mum temporis concedunt. Pensant tamen illae satis magno honorario presentes labores, ac viaticum ad futuram aetatem subministrant, quo olim mihi Hbere ac prolixe intermissa studia repetere Uceat. Hoc autem interea simul curo, vt bibliothecam optimis selectissi- misque hbris instruam. Quanquam autem antea omnia fere opera 15 tua habeam, attamen cum Nicolao Episcopio pridem egi vt secundum tomos a te ordinatos omnia tua monumenta quae in Frobeniana officina vnquam sunt aedita, eleganter concinnata ad me mitteret. Quando autem tu, doctissime Erasme, non propriis modo operibus rem literariam locupletasti, sed veterum multorum autorum vel 20 prima in lucem editione vel emendatione vel commentatione illu- strasti, vehementer te rogatum vehm, vt quae eius sunt generis indicare vel mihi vel Episcopio non graueris, si quando videhcet otio abundabis et grauioribus studiis tantuhim temporis decerpere possis. Nam cum in aliis autoribus comparandis instituendaque bibhotheca 25 tuam lubenter commendationem lectionemque sequar, hoc etiam modo quicquid a te vnquam vel proprium vel ahenum est editum consequar. Isto vero beneficio ita me demereberis vt amphus, hoc quidem tempore, non possis. Ego autem quicquid omnino iusseris, gratumque tibi esse sensero, vicissim sedulo obibo. 30
Bene vale, incomparabile et aeternum hterarvim decus. [Assessor tunc temporis] Spirae. Pridie Paschae. Anno 1536.
3117. From John George Hermann.
Breslau MS. Rehd. 254. 87. Spires.
EE2. 154, 18 April 1536.
[An original letter, autograph throughout. The address shows a tear. The year-date is confirmed by the fact tliat the letter is addressed to Basle.]
<S.> D. Salue plurimum, vnicum aeui nostri decus. Quod hteras meas quas post diuturnum silentium parentis obsequutus voluntati ad te dedi, aequo animo acceperis, non me modo summa voluptate aflfecit, sed parenti etiam proculdubio gratissimum erit, qui sui desiderii satis magnum fructum se consequutum existimabit, quod 5 ad vtriusque nostrum hteras respondere non fueris dedignatus. Cum autem tuas hteras ihe quibusuis gemmis vel margaritis chariores habeat, benigne est a te factum, quod eas ad me miseris, quo et ego meas tuis coniungendo nonnihil quoque inde gratiae mihi apud eum concihem. Porro quantum ipse tuarum hterarum est cupidus, tantum 10 rursus est sohcitus vt ahquod officium vicissim reponat, quo tibi
3116. II. satis illae S. 15. au tem antea a: om. S. 15-16. fereomniatua opera S. 16. aS: habeo j3. 18. ^: mittat a. 21. a: primam 8.
vel commentatione scripsimus: vel cormnendatione a: om. S. 24. j8:
tantuni a. 31—2. Assessor tunc temporis ae: om. ^. 32. ^: Anno om. a [vt in Ep. 2101. 63).
3116. 17. ateordinatos]Inthe Cafa- 6. vtriusque] The letter to the logus Lucubrationum, Epp. i, 2283. father (answering Ep. 3088) is not
3117. 2. parentis . . . volimtati] See extant. Ep. 3088.
320 LETTERS OF ERASMUS [1536
gratificetur. Ego autem, qui intelligo nihil omnino esse quo tuam istam beneuolentiam promereri queam, illum hortari non desino vt pro vtroque nostrum gratum se erga te exhibeat.
15 Domino VigUo commodum hic rursus coniunctus sum, vt, a quo in legum scientia institutus fui, ab eo nunc etiam forensis praxis vsum discam. Dominus Andreas a Conritz salutem a te meis ei literis adscriptam amantissime accepit, ac tibi vicissim omnia laeta ac fausta praecatur. Deus opt. max. te, bonarum literarum singulare
20 columen, diu incolumem seruet.
Datum Spirae 18. Aprihs anno m.d.xxxvi.
Tui studiosiss. loannes Georgius Hermannus.
Doctissimo atque eloquentissimo <bo>narum litterarum parenti, <Domino> Erasmo Roterodamo, <Domino> suo incomparabili. 25 Basileae.
310*31 18. FrOM GlLBERT COGNATTJS.
Basle MS. AA. I. 23. Nozeroy.
7 May 1536.
[An autograph by Cognatus written on the verso of the title-leaf to a fascicle headed: 'In D. Erasmi Roterod. Adagiorum Chihades G. C. N. annotationes quibus partim locis ahquot obscuris lucem affert, partim mendosos quosdam suae integritati restituere conatur, variasque lectiones examinat et aha insuper multa latius exponit.' The ms. contains, besides notes on the Adagia, notes on Lucian ; boimd up with it are foho leaves (about 50) from Cognatus' printed works, carrying profuse corrections and insertions in his autograph. The letter is no doubt occasioned by the receipt of the new edition of the Adagia pubhshed by Froben in March 1536 (cf. Epp. 3092-3, 31 15) and may be regarded as the projected preface to a book ; which Cognatus, no doubt, hoped to pubhsh with an answering letter from Erasmus.]
GILBERTVS COGNATVS NOZERENVS EXCELLENTIS DOCTRINE VIRO D.
DOMINO ERASMO ROTERODAMO PRECEPTORI AC PATRONO SVO IN
PRAECrPVIS SVSPICIENDO S.P.
Haec in Adagiis tuis, preceptor doctissime, obiter obseruaui ; quae si tibi probari sensero, vti minime dubito, curabo vt et in ahis opera mea vti vehs ac etiam debeas. Nam qui te sic amet atque ego vix iam ahum in rebus humanis agere puto. Mittam et aha in Apophthegmata 5 tua, et in tuas in Senecam annotationes, forte non aspernanda et tibi gratissima futura. Tu interea hanc industriam nostram aequi bonique facito, et nos amare perge, quia plane tui sumus, hoc est, ex iudicio tuo plane pendemus. Ego hic in eis studus versor que ad diuinas res maxime pertinent, neque vlla his tamen intelhgo prestantiora ; 10 sumque iam commentatus in Psalmos xiii, 1, lui et cxv.
D. Bonifacio Amerbachio, Hier. Frobenio et Nic. Episcopio pluri- mam salutem. Vale et me ad Calendas Octobreis expecta.
Nozeretho Nonis Maii Anno Christiano. 1536.
3117. 14. gratum] Both father (Ep. appeared in 1555 (printed in Cog. E. 3088) and son are a degree naive in ii. 88-137).
their assurances of reward. 12. expecta] For Cognatus' pro-
17. Conritz] See Ep. 2274 introd. jected return to Basle see Ep. 3123
3118. 10. Psalmos] The commen- introd. tary, dedicated to Pliihbert of Rye,
L : NON-rViT-HlC-t OTVS rcvi,PTILrS'AB.TmCI^ I /DEFVN;TfvDOCTAS'|ii6M*'JUfVEKE'MANVS ,
PORTRAIT OF ERASMUS SCHETS, 1530
3119] 321
31193125 From Erasmus Schets.
Basle MS. Scheti Epistolae 31. Antwerp.
8 May 1536.
[An original letter autograph throughout. The date is confirmed by what is said of the arrest of Ann Boleyn, the outbreak of war between the Emperor and Francis i, and by comparison with Ep. 3107.]
+
S. P. Ex nundinis Francfordiensibus recepi tuam epistolam cum aliis plerisque, quas mox Domino oratori Eustachio Chapuisio curaui transmittendas ad Angliam ; vbi nunc res immutari videntur. Nam, mirum dictu, scribunt reginam, vna patre suo, matre, auunculo et fratre, iussu regis coniectam in Turrim. Addunt nephandam causam, 5 quam fere pudet scribere. Ayunt sciUcet hanc, prengnandi nimium auidam, adultere commiscuisse fratri, illiusque facinoris (quo sanguini huic affrutesceret regnum) patrem, matrem et totam fere prosapiam fuisse conscios. Exclamat populus id facinus facto rogo plectendum igni. Admirande sunt harum rerum facies. Poterint nam his rebus 10 regi huic excuti sui erroris tenebre, vt videat quo seductus errauit. Reuertentibus ibidem rebus, poterunt et reuerti ad priores solutiones tuae pensiones.
Scribis demirari te cur te 20 angelatis donauerit Cronoueldius. Audio hunc esse bonum et sincerum, doctos amantem, tuique deuo- ^5 tum, qui forte ob peritionem aHarum tuarum pensionum Anghcarum hoc dono te visere voluit. Eustachius orator, qui iam apud hunc regem habetur multo, poterit apud hunc saluandis recuperandisque pensionibus tibi valere multo. Quidquid accipio, annoto ; simiHter, quod expono. Bene est quod facias idem. 20
Martinum Lipsium, cui iubes tuo nomine dari quadraginta Caroleos, non cognosco. Scripsi Goclenio, vt si forte scit vbi degat, de hoc ilU significet, sciatque sibi apud me esse paratum. Aut si veht Goclenius, hos Caroleos ilH mittam, quos det Mertino vel mittat, vt tui dono fruatur. ^5
Horrenda sunt indicia belH iam emicantia, et feruet fere beUicos inter hos monarchas atrox odium. Deus scit quis erit exitus. GaUus ante temptatum putabat stare secum primo Turcham, quem ayunt a Sophe Persarum sic arreptum denuo vt amissa Babilonia simul fere tota Assiria ceciderit denuo ; preterea Anglum, qui immutatione 3° rei sue motus, diuertitur aUo ; insuper et Geldrum, qui vxore sua iam facta grauida ex pacto stat Caesari. Deus omnia bene vertat.
2. Chapnisio MS. 11. sue MS.: correzimus. 15. Audio
scripsimus: Audeo MS. 24. quo MS.: correximus. 26-7. belhcos . . .
hos scripsimus: buUicus . . . has MS.
1. epistolam] Not extant. 29. a Sophe] Cf. Epp. 3007. 85,
2. aUis] Including Epp. 3107 (to 3075. 36n.
Cromwell), 3108 (to <Longlond>); and 31. Geldrum] Charles Egmond,
probably a copy of the new edition of duke of Gelders. He had married in
the Adagia for Charles Blotmt (see 1519 Ehzabeth, daughter of Henry,
Ep. 3092). duke of Brimswick-Luneburg. By
14. Cronoueldius] See Ep. 3107. the terms of the Peace of Gorcum
21. Lipsium] Erasmus had written (1528) it was agreed that, if the mar-
to him (and to Goclenius) at the same riage proved childless, the succession
time as he wrote to Schets (see Ep. should pass to the house of Cleves.
3130). Despite what is here said, Charles'
452.11 V
322 LETTERS OF ERASMUS [1536
Si quid sit quod significari possit de futuro synodo, ad annum proclamato Mantuae, tui iuditii gratum erit si feceris. 35 Vale, mj^ Domine Erasme charissime ; et a mihi charissimis vxore et filio salutatus iterum vale. Ex Andouerpia 8 May 1536.
Ex animo tibi addictissimus
Erasmus Schetus.
40 + Summae doctrinae viro, Domino Erasmo Rotterodamo, amico precipuo. Basileae apud Frobenium.
312O3127 From Philip Melanchthon.
ME. 1421. (Leipzig.)
12 May <I536>.
[ME. 142 1 was printed from an autograph ms. once in the University LilDrary at Strasbourg. The ms. is believed to have perished when the hbrary was destroyed by the Germans in Aug. 1870. The year-date is suppUed by Erasmus' answer.
Erasmus, writing to Melanchthon on 6 Oct. 1534 (Ep. 2970), had taken occa- sion to complain of the Epistolae Domini Nicolai Amsdorfii et D. Martini Lutheri de Erasmo Roterodamo (see Ep. 2918 introd.), 'hoping that Melanchthon was not to that degree tied to Luther' (Ep. 3127. 9). In the autxmin of 1535 Melanchthon pubhshed a new edition of his Loci Communes Theologici : the first edition had appeared in 152 1, the second in 1522 — the book took its final form in 1543. Erasmus, in 1524, had given it just, but qualiiied, praise (Ep. 1496. 32-45). But in the edition of 1535 he seems to have taken offence at the intro- ductory section on the difference between the method of philosophy and that of Christian doctrine. In particular this section criticized 'philosophic iTrox^q ' — the academic scepticism so often charged against Erasmus by his opponents — calling the ' ludi ambigui opiniommi et disputationum ' of this sceptical school a blasphemy which 'God punishes with penalties here and hereafter' (Loci Communes, p. 148, Opp. Omn. 1641). Erasmus seems to have interpreted these criticisms as directed against liimself, supposing Melanchthon to have written them because he had been irritated by the remarks about Luther and Amsdorf in Ep. 2970. The present letter answers a letter, not extant, in which Erasmus had conveyed these suspicions to Melanchthon. On receipt of Melanchthon's letter 'There is nothing for it', Erasmus writes, 'but to ask pardon for my suspicions' (Ep. 3127. 5).]
S. D. Etsi in proximis hteris mecum expostulas, tamen hoc gratum fuit, quod suspicionem mihi tuam ipse significasti, idque interpretor indicium esse singularis beneuolentiae, praesertim cum extent in ipsis Hteris etiam quaedam non obscurae notae optimae erga me 5 voluntatis tuae. Quanquam autem satisfacere tibi cupio, tamen non vtar longa purgatione ; nam pro tua excellenti prudentia in his hteris facile perspicies animum meum, et humanitatem tuam esse tantam statuo vt satisfieri tibi non difficulter sinas.
Primum igitur ad te ipsum prouoco, qui, cum acutissime iudices, 10 facile potes existimare, quos in illo scripto Locorum saepius repre- hendam. ov yap TJSofxaL ouSe arepyo) d/cy/JoAoyia^i^? Kal (ffopTiKcorepoi^ 3120. 7. perspicies scripsimtts: prospicies ME.
hope of legitimate offspring was dis- 1536 an agreement was reached be-
appointed; and shortly before his tween the Pope and Charles' ministers,
deatli in 1538 he resigned his duchy to simimon the Covmcil to meet at
to William of Cleves the j^ounger (for Mantua on 23 May 1537 (see Pastor
whom see Ep. 2189 introd.). xi. 77 sq., 255-6). 3119. 34. Mantuae] On 24 April
3120] FROM PHILIP MELANCHTHON 323
7rapa86^0L5 tojv '^jxeSaTTwv, Kal a7Tov8dl,aj ev ttoXXols 8oy/xaaiv €V(f>rj[x6T€pa Xeyeiv, Kal ovk dvev klvSvvov. Ea est enim propemodiim iam aetas mea vt non sit mihi ignoscendum, si ad has materias tractandas non afferam aHquanto phis curae ac studii quam antea. Et tamen si quid 15 <(parum) mitigo, id facio non studio reprehendendi, quod a mea natura ahenissimum est, sed vt imperitis, si qui nostra legant, con- sulam. In te vero nusquam incurrere volui, cuius et iudicio plurimum tribuo et magnifacio beneuolentiam. Ac vides, me quaedam a te mutuari in ipsa dogmatum diiudicatione. Neque tam inepte procax 20 sum vt cupiam mihi phis accersere certaminum. Video etiam quan- tum sit discordiarum pubhcarum ; quas qui magis inflammare student, nouis subinde rixis excitatis, iUi, vt ahud nihil dicam, longe ahter affecti sunt quam ego sum aut quam postulat ecclesiae vtihtas. Quod vero scepticos nomino, vides ipse quid dicam. In articuhs fidei, in 25 promissionibus et comminationibus requiro certam assensionem ; in quibus tu quoque requiris. 8i quae sunt disputationes extra scriptu- ram, in ihis et mihi placet eWxeiv more Academicorum. Hic quid pugnet cum tua sententia, ne nunc quidem video. Agebam enim hoc ipsum, vt significarem incertis et absurdis opinionibus non applau- 30 dendum esse, sed quaerendam esse firmam doctrinam et vtilem moribus ac pietati. Deinde toties profiteor me nec autorem nouorum dogmatum nec sufFragatorem esse. Sed collegi communem doctrinam rehgionis quam potui simphcissime, ne nostrorum quidem paradoxa defendens. Longum auteni esset recensere causas quae me etiam 35 inuitum coegerunt vt iUa tum congererem, tum ederem, tametsi hoc quidem tempore, in tanta opinionum confusione, existimo non inutile esse ahquas in hoc genere seu methodos seu summas mediocriter scriptas edi, quae regiones indicent doctrinae ecclesiasticae.
Cum autem praefatus sim me de rebus ipsis hbenter secuturum 40 iudicia eruditorum, satis apparet me non ferre ahis leges, vtdefendant opiniones a quibus abhorrent. Habes breuem et simphcem purga- tionem.
Addam etiam rhetorico more deprecationem. Possem multos certissimos testes aUegare meae erga te obseruantiae. Etenim non 45 solum veneror te propter vim ingenii, excehentem doctrinam et virtutes tuas, sed etiam in plerisque controuersus iudicandis meam opinionem ad tuam sententiam hbenter adiungo. Quare te rogo vt hostiles de me suspiciones abiicias, tibique persuadeas me et auctori- tatem et amicitiam tuam facere phirimi. De scriptis contra te hic 50 editis quod fuerit meum iudicium, eo nihil hic dico quia non solum propter priuata officia, sed etiam propterea disphcuerunt quia taha scripta sunt inutiha reipubhcae. Neque hoc iudicium meum dis- simulaui vnquam.
Quidam studiosus hic adiutus a me dialogum adornauit aduersus 55 16. parum suppleuimus.
1 6. parum mitigo] Some such word phic sceptics.
as parum requires to be added. 26. promissionibus et commiaa-
Melanchthon is apologizing for the tionibus] See Loci CommMnes, p. 147:
harshness of some of his expressions — 'sint certi nobis et immoti articiili
for such sentences, e.g., as those in fidei, comminationes et promissiones
which he denounces present and diuinae.'
eternal pimishment on the philoso- 55. Quidam] See Ep. 3069. ii-i2n.
324 LETTERS OF ERASMUS [1536
Duletum. Etsi enim non oratione tantum castigari Duletum oportuit, sed multo magis de saxo velut Zoilum praecipitem dari propter extremam impudentiam, tamen in eo confutando existimo studiosos vtiliter ponere operam, quia, cum tuas laudes colligunt, multa ex 60 omnibus disciplinis deque varietate generum dicendi sunt com- memoranda.
Reddet tibi hanc epistolam iuuenis eximio pudore praeditus,
Grjmeo et Gelenio satis notus. Videre te voluit ac salutare. Huic
affectui honestissimo veniam dabis. Nam praeter haec non erit tibi
65 molestus. Rogo, vt ei ahquid ad me literarum des, ex quibus in-
telligam te mihi placatum esse.
Die 12. Maii. Bene et fehciter vale.
PhiHppus Melanthon.
Viro Clarissimo D. Erasmo Roterodamo, patrono suo obseruandis- 70 simo.
3121. From Martin Slap.
Basle MS. Variorum Epistolae ad Erasmum, f. 13. Rome.
Erasmxislade. 13 May 1536.
[An original letter, autograph throughout, in the Basle University Library. There is an eighteenth-century copy in Basle MS. G^ II. 67 (see Ep. 31 10 introd.). The letter was printed by Miaskowski in Pami^tnik Literacki xiii, 1914-15, pp. 71-6. For Martin Slap see Ep. 2351 introd.]
S. Parum digna res mihi videbatur, vir excellentissime, si tam certum hominem sine meis ad te Hteris passus abire fuissem ; quamuis etiam nulhxm scribendi argumentum mihi offerebatur, si non hoc sohim vt te patronum ac benefactorem meum hisce alloquerer atque 5 visitarem. Nouarum enim rerum nihil prorsus nunc aflfertur Romam, quod itidem apud vos non meKus atque amphus pateat, quando- quidem istic principum Christianorum propinquiores sitis tumultibus. Porro Imperator, perfectis ex more ceremoniis, altero die Pascae in collegio CardinaHum apud Pontificem oratione eleganti et grauitatis
10 plena iniuriam quae sibi a GaHo, immo toti Christianitati, inferretur, persecutus est. Qua quidem tantum profecerat vt animos omnium in sui amorem atque admirationem conuertisset ; nimirum cum et animum et homines ad inferendum Turcis beHum instructissimos habuisse se dixisset, atque eo implorasse vt authores concordiae
15 potius ipsius cum rege quam belH, propositis aequissimis conditioni- bus, esse veHnt. Quamobrem ad GaHum a summo Pontifice legatus 3120. 57. velut scripsimus: voluit ME.
3120. 62. iuuenis] Everard Rogge, — presumably to French headquarters see Ep. 31 12. 209n. in Savoy. The envoy returned 'after
3121. 8. altero die Pascae] 1 7 Apri] seven days', with an unsatisfactory 1536. For the Emperor's Speech, and answer. The seven days should bring divergent contemporary accounts of us to 24 April. It was decided to send it, see Pastor xi. 247—53. The Speech a second envoy: at what date he left, was in fact dehvered, not in the Con- Slap does not say ; merely telling us sistory ('in collegio Cardijiahum'), but that it was agreed to wait for his re- in the sala paramentorum. Imme- tum 'ad v'igesimam istius rnensis' — - diately after the Speech ('ocyssime'), which, in the context, must mean the Pope sent an envoy (apparently imtil 20 May. Up to 13 May, it would thecardinalof Lorraine)totheFrench seem, the envoy had not retumed.
3121] FROM MARTIN SLAP 325
missus est ocyssime. Sed cum hec tantum subito quantum Gallorum saeuissimus furor in Sabaudia iam inualescebat confici non poterant, nec Imperatori voces miserorum hominum subsidium indies magis ac magis inplorantium <non> obaudire licuit, id muneris itaque 20 Pontifici Cardinafibusque delegando, non expectato ab aduersario responso, Mediolanum versus cum potentissimo exercitu Hyspanorum decima octaua Aprifis discessit. Post dies tandem septem CardinaHs Lothoringiae aduolauerat : qui Regem nulhs condicionibus ad con- cordiam induci posse, nisi id totum quod haberet Caesar in Italia 25 prius restitueretur, asseuerabat. At cum hec postulatio nemini aequa satis visa esset, Pontifici igitur per nuntios agere cum eo iterum placuit, vt saltem mitiores condiciones proponere dignaretur, quo facihus denique compositurum sese pacem inter eos sperasset. Qua de re ad vigesimam istius mensis diem expectatur responsum. Quod 30 si benigniorem sese hac in parte praestiterit, Papa cum primis Bononiam profecturus est, vt tanto citius hoc in loco existens fehcem concordiam tantorum principum facere queat.
Ahoquin Turca parat expedicionem in Vngariam. Apud nos etiam binus conscribitur exercitus, alter aduersus Moscos, alter contra 35 Valachos ; quorum vni D. Hyeronimus a Lasko praefectus est. Nisi itaque Deus nos respexerit, quid deinde in rep. Christiana expe- ctandum preterquam omnium perniciem foret ? Deus optimus maxi- mus seruet diu tuam excellentiam.
Rome 13 Maii 1536. 4°
Seruitor deditissimus
Martinus Schlapus a Dambrowka Polonus.
Celeberimo viro Domino Erasmo Rotherodamo, Theologorum principi, Domino ac patrono benignissimo. Basileae.
3122, To Francis Bonvalot.
Epistolae Vniuersae p. 11 16. Basle.
Lond. xxvii. 55: LB. 1297. 17 May 1536.
ERASMVS ROTERODAMVS FRANCISCO BONVALOTO THESAVRARIO S. D.
Pro donato vino sane quam eleganti habeo gratiam. Sed quoniam ingenuae mentis est, cui multum debeas, ei debere vehe plurimum, oro vt pristinis tuis in me beneficiis vnum addas, quod erit omnium gratissimum. Senectus indies ingrauescit, morbus vrget acrius. Vehementer egeo auxilio Gilberti Cognati, qui multorum annorum 5 conuictu nouit omnia mea. Sed vt audio, inuolutus est istic nescio quibus tricis htium, a quibus tua ope poterit facile exphcari. Recipiet ille quasuis conditiones, modo vel paululum habeant aequitatis. Adiuuabit hac parte D. Petrus Richardotus ofificiahs, si per te fuerit 312L 20. non suppleuimus.
312L 30. istius mensis] May. 3122. i. vino] The gift spoken of
32. Bononiam] This project is at- in Ep. 31 15. There had been a pre-
tested from other sources ; see Pastor vious gift of the same kind in Feb.
xi. 257. (see Ep. 3102. 18-22).
35. Moscos] See Epp. 3014. 72-4, 7. tricis litium] See Ep. 3068. 28n.
3020. 17-18, 3049. i79n.
326 LETTERS OF ERASMUS [1536
10 monitus, sique apud Senatum Dolensem tuum praestiteris patro- cinium. Hic mihi crede a sectis nihil est pericuH. Nemo nobis verbo molestus est, nec vellem habere domi qui nouis dogmatibus esset infectus. Quod si Deus dederit ahquid virium, vt hceat commigrare Vesontium, hic Gilberius fuerit mihi valde necessarius. Nam alter
15 famulus nescit Galhce. Hic si praestiteris amicum, quem hactenus semper praestitisti, me iam ohm tibi deuinctissimum reddideris multo deuinctiorem.
Demiror Dolae tantum posse duos Franciscanos. Colloquia et venduntur et excuduntur Lutetiae, et Dola exulant. Qui dicunt in
20 ilhs ahquid esse haereticum, siue docti sunt siue indocti, mentiuntur. Id hquido perspiciet qui legerit meas Declarationes. Dominus te seruet incolumem, vir clarissime. Basileae xvii. Mau m.d.xxxvi.
3123. From Gilbert Cognatus.
Cognati Quaedam Opuscula, 1547, p. 63 (a). <?Nozeroy.>
Cognati Opera, 1562, 298 (^). (c. fin. May 1536.)
[This letter, printed sitie loco et anno in the Opuscula of 1547 and the Opera of 1 562, may be dated approximately by the foUowing considerations. Cognatus left Basle towards the end of Oct. 1535. He wrote to Erasmus on 2 Nov. 1535 (Ep. 3068. 42), and again on 24 Dec. (Ep. 3080. 106). These letters were perhaps never dehvered — at any rate, they had not reached Erasmus as late as 12 Feb. 1536. Erasmus had hunself written to Cognatus c. 27 Jan. 1535 (see Ep. 3095). The letter is not extant. But on 12 Feb. he wrote again; expressing himself offended by Cognatus' silence: one of Cognatus' 'famiha' has been in Basle, but has brought neither letter nor message from Cognatus, though reporting that Cognatus had written a month ago — a statement which Erasmus dismisses as plainly false : one of Froben's men has been in Nozeroy, and come back saying that Cognatus lias been too busy to write, but hopes to visit Erasmus at Easter (Ep. 3095, cf. Ep. 31 15). On the day on which Erasmus wrote this letter of remonstrance, 12 Feb., he performed another significant act — he made a new will, his last will, in which the name of Cognatus does not appear. Fifteen days later he received a letter (not extant) from Cognatus, written on 18 Feb., answering, not Erasmus' letter of 12 Feb., but, apparently, the letter of 27 Jan. (see Ep. 3104). This letter he answered on 11 March, by a letter in which, expressing the wish that Cognatus should return to his service, he hints that, under those changed circiunstances, he will remember Cognatus in his will (Ep. 3104. 25-33). Oj^ ^4 Feb. Cognatus wrote to Boniface Amerbach for adv-ice: he has, he says, 'not j'et accepted the bridle' (i.e. not yet bound himself to Nozeroy) (Basle MS. Ki. Ar. i8a. 139). The letter was written before the receipt of Ep. 3104, which was not delivered until 5 April (see Ep. 31 15. 6). On 7 May he wrote to Erasmus, sending Annotations on the Adagia, Ep. 31 18. This letter concludes with the sentence 'Vale, et me ad Calendas Octobreis expecta'. The question of his return to Basle seems, in fact, settled. It was settled, we must suppose, not by correspondence (there are no other letters, except the present letter), but by interview. From the present letter we learn that Cognatus had, in fact, at a date which must lie between 11 March (Ep. 3104) and 7 May (Ep. 31 18), visited Erasmus in Basle. Ep. 3115 suggests that the visit took place at Easter (Easter Day in this year fell on 16 April). On 17 May Erasmus wrote to Bonvalot, soliciting his good offices in the matter of Cognatus' retm-n to Basle. It seems likely that by the same post he transmitted the letter which our present letter answers. Even so, all difiiculties about returning to Basle were not solved. Despite the postscript to his letter of 7 May (Ep. 3118), Cognatus was still irresolute. 'What may I
3122. 14. alter] Lambert Coomans.
3123] FROM GILBERT COGNATUS 327
not hope for here in Nozeroy ?' he asks. 'And how much there is to fear in Basle! ' 'I cannot deny', he adds, 'that I feel a strong affection for my native country ; to his native coimtry a man owes his first duty' (11. 51—7). The last paragraphs of his letter express concern for Erasmus' health, and do not entirely conceal Cognatus' interest in the terms of Erasmus' will (11. 97-100).]
GILBERTVS COGNATVS NOZ. D. ERASMO ROTERODAMO SVMMO
THEOLOGO, OMNIVMQVE BONARVM DISCIPLINARVM INSTAVRATORI
ET DECORI, PATRONO SVO INCOMPARABILI, S. D.
NvLLis verbis possem dicendo assequi, quantum verae voluptatis tuae mihi literae attulerint, mi optime domine, ac patrone incom- parabilis, dum in illis paternum quendam in me amorem ostendis, qui te profecto tanquam patrem (vt debeo) obseruare, dum viuam, perseuerabo. Admonitionis tuae memor curabo, nullam vllis dare 5 ansam laedendi me quibus bonae literae Christianaque pietas iuxta odio sunt. Me quidem ab omni factione alienum seruo, dissensionum vocabula odi, et Christi discipulus haberi volo: tum piis ofificiis et moribus inculpatis meipsum commendabo, cogitatus omnes meos ac curas in coelestes ac diuinas literas collocaturus. Non enim aHa via 10 mehus adiguntur Zoili ad laqueum, qui rebus optimis malunt inuidere quam aemulari. Neque ahud aeque absenti mihi improperare dicuntur TvpavvoTTTcvxoi. Kal ixKJofjLovao L quam quod tuus sum famulus , tuarumque virtutum ac gratiarum (quibus te Deus supra omnes mortales effuse ac insigniter dotauit) vTrepaaTnarr]? acerrimus et praeco, ac tui nimium 15 amans: id quod, velint nolint, dum viuam, propicio Christo, cuius gloriae sancti tui labores desudant, facturus sum. Ex his quidam velut in insidiis dicuntur positi, vt si quid liberius inconsideratiusue a me effutiatur, mox id rapiant, ac deferant ad potestatem. Sed ego id egregie cauero. Nam etiamnum Comici verbum, quo veritatem 20 odium parere dixit, rerum vbique potiri reipsa in horas sentio.
Recta porro studia, quantum in me erit, quantumque Deus dona- uerit, colere omnibus viribus enitar, nec occasionem praebebo suffo- candi illorum segetem quae iam felicissime in nostra Burgundia pullulare coepit : tametsi quidam aduerso Mercurio nati strenue eam 25 eradicare nitantur. Verum frustra sudant, homines ad nocendum vigilantcs. Perstrenue enim eruditorum classes persistunt, non laces- sendo, sed suas opes egregie ostentando. Mirabilis et benignus pro- fecto Deus. Quo acrius aduersa factio cursitat quiritaturque vt literas, huius seculi ornamenta, fimditus extirpent, disperdant, eo 30 felicius et vberius erumpunt. Ludimagistri iam fere vbique suos Graecas Hteras docent. Quod pessime habet aTraihevTov? avdpojTrovs Kal a.TToap.ovaoT€pov?. CoUegu nostri Decanus, D. lo. Tornondus, vtriusque iuris doctor, cuius ingenium, animi candorem, ac doctrinam singu- larem saepe tibi praedicaui, in eas Hteras perdiscendas quicquid 35 9. moribus scripsimus: morsibus a.
13. TvpawoTTTCDXoi] idem quod Tvpav- Adag. 1853. voTrAovCTtot, the Franciscans. Compare 33. Tornondus] Jean Tornond;
Erasmus' complaint about their treat- formerly canon of St. Antony, in
ment of Cognatus in Ep. 3122. Cog- Nozeroy ; in 1525 he succeeded Jean
natus uses the variant name ■tttcoxotv- le Clerq as dean ; later he became
pavvoi for them in writing to Richardot official of Besangon, and died 2 Aug.
(Cog. E. i. 300). 1547 (Cog. E. i. 332).
20. Comici] Terence, And. 69 ; see
328 LETTERS OF ERASMUS [1536
temporis necessariis occupationibus suis succidere potest, impendit. Neque eum deterret vel rei difficultas vel grauior aetas : mauult sero sapere quam nunquam. Et ad discendum quae sera potest esse aetas ? KopvrjXicov professio supra spem pulchre procedit. Habent ludum
40 oppido quam frequentem. Oderunt et eos TrTwxoc Verum ipsi dili- genter et prudenter, cumque adulescentum vtilitate, munus suum hic obeunt. Leonardus a Grueriis, Franciscus Bonualotus a S. Vin- centio, ecclesiae nostrae duo praecipua lumina, caeterique antistites Vesontini, tum Dolani senatores fere omnes, dici non potest quanto
45 animo bonarum Uterarum patrocinium susceperint, et quam se praebe<(a>nt infractos propugnatores. D. lacobus Dussinus, prae- positus Salinis apud D<iuum> Anatolium, nunc multa cum laude Christum praedicat : aequat vel superat omnes Trpoaairas 7) ^cofioXoxovs facundia.
50 De rebus meis quid praeterea scribam, non liquet. In triuio, vt ingenue fatear, sum consiHi. Quid hic non sperandum, quid istic non metuendum ? Quid porro vtrobique est sani ?
IHacos intra muros peccatur, et extra. Equidem, vt quid faciendum censeam nihil dum mecum statui, ita
55 ad patriam me bene animatum esse negare non possum, vt cui primae debentur: si modo Platoni credimus, non nos solum nobis, sed et patriae natos docenti.
Quid audio ? Scahger et Curtius furiis agitati, rm-sus nescio quid suppurati in te animi euomuere ? Horum nugas tuae prudentiae erit,
60 vti facis, contemnere : nec hos Hermodoros immortaUtati trades qui, quod ex suis non possunt, cupiunt Erasmi apologiis innotescere. Crede mihi, tantum isti tibi detrahunt quantum Hieronymo Vigi- lantius. Tu modo animum te dignum concipe, et muscas istas contemptim abige. Maior enim es, clarissime Erasme, vbique gentium
65 apud doctissimos et optimos quosque, quam vt de possessione iUibatae existimationis tuae ab huiusmodi vitiligatoribus furiosis deiici possis. Aduersus etiam generosissimos leones lucernarii, vt ille inquit, canes baubantur. Et habes hoc cum omnibus omnium seculorum principi- bus et claris viris, ac de repubHca quam optime meritis, commune:
70 semper virtus inuidiam comitem habuit. Quid autem in literis possis, 46. praebent a)3: correximus.
39. KopvTjXicuv] Perhaps John and he was succeeded by Jean de Saint-
ErasmusCorneUus. To John CorneUus Paul (Cog. E. i. 350); see Monot, La
is addressed the letter of Cognatus -fmnc/ie-Comie, Lons-le-Saimier, 1907,
printed Cog. E. i. 295-6 (where his p. 184.
name is Graecized, as here, KopvrjXu). 50. In triuio] See Adag. 148.
From the letter we learn that he was 53. IHacos . . . extra] Hor. Ep. i.
a poet, and it may be conjectured that 2. 16.
he had been Cognatus' teacher in 56. Platoni] See Crito 50C-52A.
Dole. One of Cognatus' Poematia 60. Hermodoros] See Suidas s.v.
(Cog. E. i. 406) is addressed to Eras- Cognatus, fresh from the new edition
mus Cornehus, who was perhaps a of the ^daj/ia (see Ep. 3118), seems to
brother of John (in connexion with have taken his reference from Adag.
both of them Cognatus plays on the 1600.
supposed derivation of the name 64. Maior] See Ep. 3070.
CorneUus from cornu). 67. iUe] We have not been able to
46. Dussinus] Jacques Duxin. He trace the quotation ; nor can we make
continued to be provost of St. Anato- any suggestion as to the meaning of
Uus in Salins until 1543 or 1544, when the epithet lucemarii.
3123] FROM GILBERT COGNATUS 329
et quantum praestiteris, saeculum nostrum agnosceret, nisi naturaliter audita visis laudaremus libentius, et praesentia inuidia, praeterita veneratione prosequeremur. Verum posteritas hoc pleno ore prae- dicabit.
Indicauit mihi non ita multis abhinc diebus amicus quidam can- 75 didus, et tui studiosissimus, e Lugduno AovXo^f^avea annum et ampHus cephalea laborasse. Id verum vt credam, Hbellus ab ipso nuper editus mihi persuasissimum facit. Nec enim vel micam sani capitis aut cerebri in se habet. Contemnendae tibi huiusmodi neniae sunt. Ego si quid potero, oHm a te stans fortissime dimicabo. Nunc sum adhuc 80 Troilus, et istis, si animi crudeUtatem spectes, plusquam AchiUibus, impar.
Venio iam ad extremam epistolae tuae paginam, qua quantum consternatus sim, patrone omnibus modis maxime, non facile ex- pUcauero. Tuumne animum Archiepiscopi Cantuariensis patroni tui, 85 Thomae Mori, loan. Phisceri Episcopi Rofifensis, GuiUelmi Montioi, et reUquorum amicorum mors ita excruciat, vt dolorem arbitreris immedicabilem ? Tene comitem iUis futurum vereris ex pactione Twv avvaTToOvqaKovrwv ? Apage mi domine cum istis praesagus. NuUius momenti hoc genus pactiones sunt. Dii meUora. Doloris autem 90 remedia quaenam quaerenda sint, an est qui efficaciora aut magis praesentia exhibere possit quam tu ipse domi habes, in ipsis philo- sophiae ac theologiae penetraUbus versatus ? Tametsi non dubitem te ad Domini vocationem in horas paratum, nec inficiari possim, te hoc editis lucubrationibus exegisse monumentum quod non possit 95 diruere innumerabiUs, vt iUe inquit, annorum series, nec fuga tem- porum: ne quid de fortunae, qua prouidentia es, bonis dicam, de quibus imperatoriis etiam pontificusque priuilegus instructus, ne in praedonum manus incidant, sed pro animi tui sententia elargiantur, iamdudum, nisi faUor, testatus es: tamen nunquam non immatura 100 et luctuosa mors tua studiosis et studiis, imo borus quibusque et erit et videbitur. Nam qui voluptatibus dediti, quemadmodum recte PUnius inquit, quasi in diem viuunt, viuendi causas quotidie finiunt : qui vero posteritatem cogitant, et memoriam sui operibus extendunt, his nuUa non mors repentina est, vt quae semper inchoatum aUquid 105 abrumpat. Verum vt nihil tale adhuc tua causa metuam, mi dulcis- sime parens Erasme, facit corporis tui habitudo, quam ab aUquot armis aeque viuidam integramque non vidisse mihi videor atque nuper quum te officii causa inuisissem. Tu modo tibi ipsi ne deesto. Quatenus humana ferenda, et quatenus nostro in dilectos afifectui uo tribuendum sit, nemo te meUus nouit, a quo nuper grauius eximii viri Desideru MoreUi, OfficiaUs Archidiaconi Vesontini, et D. Petri 78. micam a: vnicam ^. 79. neniae a: veniae j8.
76. AovXo(f>av€a] Dolet. Cognatus' seems to be recalling expressions used
informant is perhaps Odonus; cf. by Erasmus of his friendship with
Cog. E. i. 313-14; but Cognatus has Warham; see Ep. 2726. 39-41. in that case read rather more into the 95— 7- monixmentima . . . temporum]
letter than can be fo\md there. Cf. Hor. C. 3. 30. 1-5.
87. reUquoram] Ep. 3104, in its 103. Phnius] Ep. 5. 5. 4; cf. Juv.
extant form, mentions Tomiczki and 8. 24. Zasius. 112. Morelli] See Ep. 1534. ^gn.
89, Twv avvaTTodvTjcxKovTajv] Cognatus
330 LETTERS OF ERASMUS [1536
Dagueti, auunculorum meorum, mortem ferens, hoc ipsum sanctis- sime sum edoctus. Parce, si pro meo aduersum te studio audacior
115 memorem monere pergo.
Aduexit Vesontium nuper vnus ex pharmacopolis, myrobalanorum chebulorum vasculum ; si his etiamnum delectaris (nisi enim fallor, proxime praeterito anno horum causa in ItaHam scripseras) significes rogo. Idem citronum, vt appellant, conditorum vasculum habet.
120 Caeterum qui tibi meUore cum valetudine conueniat, saepe, si mo- lestum non est, certior fieri cupio. Quod si te reualuisse intellexeri- mus, nuncio euangeha debebuntur. Nil audire poterimus iucundius, nihil aeque gratum. Pater et mater te quam possunt reuerenter salutant. Itidem faciunt iuuenes Burgundi, qui mecum erant
125 Friburgi. Ego me tibi, praeceptor honorande, etiam atque etiam commendo, et gratiam habeo pro tuis beneficiis. D. Bonifacio Amerbachio, Sigismundo Gelenio, Hieronymo Frobenio, Nicolao Episcopio, et lo. Heruagio, quod sine molestia tua fiat, salutem nunciato. Vale.
3124. To (Adolphus Vander Noot).
Vita Erasmi p. 135. Basle.
O'^. p. 280: Lond. XXX. 73: LB. 1298. 29 May 1536.
[A comparison with Ep. 31 ii (cf. Ep. 3130) seems to make it certain that the person addressed is Adolphus Vander Noot, lord of Oignies, chancellor of Brabant, 1531-43. In the office of chancellor he succeeded immediately his brother Jerome Vander Noot, to whom Erasmus had addressed a letter of complaint in 1522 (Ep. 1300). He is mentioned as aetive in the difficulties of Charles v with Maastrict, 1531-2, and with Ghent, 1540 (Henne vii. 62, viii. 233). A letter adch-essed by him to Mary of Htmgary is printed in Gachard's Relations des troubles de Gand soiis Charles V, p. 256. His daughter Anne was the wife of Louis de Schore (Cran. E. p. 294). He died 31 March 1543. See Hoynck iii^. 310 ; where his epitaph (in St. Gudule's, Brussels) is printed: 'Hier leyt begraven Heer Adolf van der Noot, Riddere, Doctoor in beyde de Rechten, eerst Cancellier, ende naermaels Stadthouder der Leenen in Brabant, die sterft op den lesten dagh van Meert 1543, naer Paesschen.'
Ep. 31 II, printed in this volume for the first tune, was, no doubt, unknown to Merula ; whose suggestion that the present letter was addressed to ' Valdes ' may be disregarded — Alfonso Vakles had died in 1532 ; and there is nothing to connect John Valdes with the Netherlands.]
EBASMVS EOTERODAMVS CONSn.IABIO CVIDAM S. P.
Omnes boni pubhce tibi debent plurimum, vir clarissime, qui in
ista constitutus dignitate constanti animo stamen vsque rerum
teneas. Nam synceri iudicis praecipuaepartessunt, vtmaloscoherceat,
bonos ab improborum iniuria vindicet. Ego vero priuatim etiam tibi
5 debeo, quod ohm in Goclenii causa efifeceris, vt ihe iusta consequeretur,
3123. 113.«: Dagneti ^. 3124. tit. forte valdesio post cvidam O^: om. O^.
3123. 1 1 3. Dagueti] Cognatus' father introd.
had married Jeanne Daguet. i24.iuuenes]MetellusandRosarius;
ii6-ig. Aduexit . . . habet] This see Ep. 2381 introd.,p.43. ToMetellus
passage is taken almost verbatim from Cognatus addressed the letter (which
BonifaceAmerbach'slettertoErasmus exists in two versions) entitled De
of 26 Nov. 1532 ; Ep. 2740. 17-21. For Imitatione; and he dedicated to him
other and more extensive borrowings the second volume of his Poemaiia. in Cognatus' letters see Ep. 2632
3124] TO (ADOLPHUS VANDER NOOT) 331
et post eodem animo conatus sis manifestam iniuriam ab eo depellere. Huiusmodi rixas nobis suscitant Harpyae Romanenses, vt nec apud Gallos, nec apud Scotos, nec apud nos vllum sit sacerdotium pro quo non sit annis aliquot litigandum. Optarim Anglos cum Pontifice concordes esse. Illud tamen iam olim bene prouisum est ab illis, ne lo quid litium apud ipsos excitet Romana Curia. Etiamsi Goclenii causa aliqua ex parte laboraret, tamen vir ille, qui sua doctrina et iuuat et ornat Caesaris ditionem, dignus erat qui iudicis fauore subleuaretur. Nunc quum causa sit iustissima, quam indignum est, talem virum a publica vtilitate ad istas turbas auocari, cum summo 15 studiorum detrimento, nec sine iactura autoritatis, qua Concilium istud semper polluit apud Brabantos. Spero Goclenium, bonorum virorum auxilio iam tranquillitati studiisque redditum esse. Quod si nondum contigit, etiam atque etiam rogo, vt illi eum animum praestare pergas quem hactenus praestitisti. Hoc officio tibi deuincies 20 omnes qui vel liberalibus studiis vel istius Concilii fauent autoritati. De me niiiil dicam, qui iam olim sum in aere tuo totus. Vale. Datum Basileae 4 Calend. lunias Anno 1536.
31193125. To Erasmus Schets.
Bodleian MS. Lat. Misc. c. 20 f. 71. Basle.
I June 1536.
[An original letter, autograph throughout.]
S. Prodigiosa scribis de Anglia. Vtinam haec fuissent deprehensa priusquam boni illi viri fuissent extincti.
Magnopere te rogo vt fascicukim litterarum cures vel meo sumptu primo quoque tempore reddendum Goclenio. Inest aUquid rei seriae.
IMitto ad te annotationes meas, vt videas an cum tuis consentiant. 5 Si dabitur oportunitas, cupio scire an hae htterae sint tibi redditae quas misi per quosdam negociatores lanuenses, per quos poteris rescribere.
Opto te cum tibi charissimis quam prosperrime valere,
Basil. Cal. lunii. 1536. Jo
Erasmus Rot. aegra manu.
Egregio viro D. Erasmo Scheto. Antwerpiae.
31123126. TO TlEDEMANN GlESE.
Vnschuldige Nachrichten p. 934 (a). Basle.
Gelahrte Preussen iv. 50 (/3). 6 Jiine 1536.
[The letter was printed 'ex autographo' in Vtischuldige Nachrichten von Alten und Neuen theologischen Sachen . . . verfertigt von einigen Dienern des Oottlichen Wortes auffdes Jahr 17 ig. Leipzig, J. F. Braun. S. Hess who printed
3125. 7. misi scripsimxis: mihi MS.
3125. 3. fasciculum litterarum] Erasmus'account;cf. asimilarextract
This presumably contained Ep. 3124. detailing monies held by Goclenius,
5. annotationes]Presimiablyanex- printed in vol. x, p. 424, 11. 11-23. Li
tract from Erasmus' Liber Rationum, Ep. 2793. 18-21 Erasmus asks Schets
showing monies held by Schets on for a brief statement of accoxmts.
332 LETTERS OF ERASMUS [1536
the letter in Erasmus v. Rotterdam ii. 606, Zurich, 1790, gives it as 'ex autogr.' ; which P. S. AUen took to Lndicate that Hess' source was the Vnschuldige Nachrichten. The letter was also printed (together with Ep. 3112), ante 1725, in Das Geldhrte Preusse?i, iv. 50—1 : it was from this source that Miaskowski printed it in the Paderborn Jb. f. Philosophie xv, 1901, p. 354. Das Geldhrte Pre2issen has the following introductory note: 'Quod vero ad Erasmura, Hcet quomodo et in qua causa contra Pontificiormn obtrectationes Tidemannus eiun defenderit, perspectum mihi non sit, reperi tamen in splendida Beati Caroh Ernesti Baueri PraeCons. quondam vrbis Gedanensis meritissimi bibhotheca Epistolam Tidemarmi M[CjS. vna cmn responsione Erasmi iamiam mori- bundi, ex qua, quantas inuicem araicitias coluerint, coniicere facile est.' The note does not make it clear whether the mss. spoken of were autographs or copies — only of Ep. 3112 has the original survived.]
S. P. Epistola tua plena eruditionis et ingenii efifecit vt summopere doleam me tuis votis non posse satisfacere. Eberhardus tuus referet tibi quo in statu sim, lecto pene semper affixus, tam afflictae valetu- dinis vt mihi prorsus abstinendum sit ab omni studiorum commereio ; 5 sine quibus mihi vita foret iniucunda, etiamsi recte valerem. Quare, vir humanissime, si nullam accipis excusationem, saltem veniam dabis morienti.
Vale. Basileae sexto die lunii anno mdxxxvi.
Erasmus Rot. tuus aegra manu.
[o Ornatissimo viro D. Tidemanno Gisio, in Prussia.
31203127. To Philip Melanchthon.
Gotha MS. Chart. A. 401 f. 96 v°. (a). Basle.
Munich MS. CLM. 2106 f. 77 vo. (/3). 6 June 1536.
Zwickau MS. (y). ME. 1435.
[The text is preserved in tliree ms. copies. Of these the earliest is the worst, viz. the Gotha ms., Chart. A. 401, written in 1549 by J. C. Volcamer, and used by ME. (a). The other two belong to the seventeenth century — a Mmiich MS., CLM. 2106 (^), and a Zwickau ms. (y): for the readings of y we are indebted to Dr. O. Clemen. The Munich ms. carries a heading 'Ex manu et chirographo D. Erasmi Roterodami'. The Zwickau ms. agrees with it in all particulars, includ- ing its errors. In one or two places the Gotha copy, though carelessly made, seems to preserve either the true reading or the clue to it.]
VTKO OPTIMO IVXTA ET DOCTO PHI : MELANTHONI S. D.
Pergratvm fuit quod obortam suspicionis nubeculam mature tuis literis discussisti, nostrae amicitiae serenum reddidisti, tametsi nil hostihs animi in te conceperam, mirabarque magis quam indignabar. Nec enim is sum qui ob quamUbet offensionem ex amico fiam hostis. 5 Nunc illud mihi agendum puto, vt eius suspicionis mihi des veniam. Solet Lutherus me tahbus lapidare conuiciis, quod multa congerens mundum nusquam ducerem, quod m fidei dogmatibus scepticus
3126. 10. Ornatissimo . . . Prussia /3: ow. a. 3127. tit. a: erasmvs
ROTEROD. AD M. PHiLiPPVM MELANCHTHONEM ^. I. obortam ^: obscuram <x. 2. nostrae . . . reddidisti /3: o?n. a. nil ^: nihil a. 4. enim ^: om. a.
5. puto a: om. ^. 6. me Lutherus a. 7. scepticus /3: om. a.
3126. 2. Eberhardus] See Ep. 3112. ^ogn.
3127] TO PHILIP MELANCHTHON 333
essem. Accedebat quod in proximis ad te litteris attigeram Ams- dorfium, optans vt Luthero non tam arcte astrictus esses. Haec suspicabar tibi mouisse stomachtim. Nec occurebat in quem is lo praefationis tuae locus quadraret ahum quam in me. Sed quicquid hoc erat suspitionis, poteras tribus eximere verbis. Non improbo /Lie^oSou?, nec displicet moderatio aut etiam correctio. Sed quoniam Locos toties edidisti, verecundius erat id in praefatione non dis- simulare, at lectori rationem reddere, cur putaris quaedam ahter 15 tractanda. Magnum onus suscipit, qui fidei cathoHcae regulas tradit, in quibus nisi sibi constet, vacillat in omnibus ilUus autoritas, prae- sertim apud iudices iniquiores parumque candidos, apud quos non tam refert quid quis testetur quam quid praestet. Habet enim ipsa res faciem et Hnguam suam. 20
Bucerus in praefatione aduersus Albricensem multa praeclara pollicetur, quae certe cuperem omnia esse vera, verum in opere non perinde apparent promissa. Testatur se a nulHs Ecclesiae doctoribus dissentire, ne a recentioribus quidem, paulo sanioribus, in quibus ponit Thom. Aquinatem. Et in eadem pagina Hquido damnat vota 25 monachorum, in hoc certe a Thoma dissentiens. Albricensis dixerat in Eucharistia esse corpus Christi, sed non corporaHter. Hinc Bucerus coHigit inter eos esse summum consensinn, Tu, inquit, negas esse corporaHter, nos dicimus esse sjjirituaHter. At Albricensis non corporaliter dixit pro eo quod est, non sub corporis dimensionibus, 30 quod Scholastici dicunt, non quantitatiue, sentiens tamen corporis substantiam vere adesse. In scriptis tuis, in quibus mihi multa vehementer arrident, interdum desidero pHisculum circumspectionis. Frequenter enim sic leuiter capita rerum attingis vt neghgere videaris quid arguto lectori venire possit in mentem. 35
Si quid HbeHorum istic excusum est praeter epistolam Lutheri et Dialogum Coruini, me inscio factum est. De Dialogo quem quidam adornauerunt m Doletum, pene dixeram Oletum, vestrum esto iudicium. Mihi in hoc genus rabulas nuHum videtur aptius vltionis
8. /3: Ac tedebat a. 8-9. /3: Ambsdorffum a. 9. ^: esset. a.
II. alium jS: om. a. 12. suspitionis ^: suspiciones a. poteras /3
poteris a. 13. /xe^oSouj scripsimus: fiedoSos a: methodos /3. quoniam ^
quoties a. 15. at scripsimus: aut a: ac j8. 17. illius autoritas /3
om. oc. 21. /3: Alberiensem a. 22. pollicetur /3: promittit a. 23. /3
nonnullis a. 26. (8: Alberiensis a. 28. j3: summum esse a. 29. p
Alberiensis a. 30. dimensionibus j3: o??i. a. 31. j8 : quantitatem a. 32. /3 veram a. 36. j8: isthic excussuma. 37. inscio /3 : nescio a. 37—8. est
. . . vestrum j3 : est Doletum pene dixerim Oletvun in quem quidem adornauervmt dialogum vestrmn a. 39. rabulas scripsimtis: rabulae a: nebulas ^.
8. proximis . . . litteris] Ep. 2970. Roherti Episcopi Abrincensis, Stras-
The expression would more naturally bourg, 1534: see Ep. 2972.
be taken as meaning the letter nearest 37. Dialogum Coruini] See Ep.
in time to the present letter, i.e. that, 2993. 8on.
not extant, answered by Ep. 3120. 37-8. quidam adornauerunt]
That letter, however, could not have Melanchthon had spoken of quidam
provoked Melanchthon to write the studiosus, a single student, whom he
introductory seetion to the Loci . . . had himself assisted. But the words
Theologici. vestrum esto iudicium seem to show
21. Bucerus] Defensio Doctrinae that Erasmus is referring to the Dia-
Christianae aduersus axioma catho- logue which Melanchthon had men-
licum, id est criminationem B. P. tioned.
334
LETTERS OF ERASMUS
[1536
40 genus quam silentium. Italus quidam bene literatus, sed insigniter impius ac furiosus, aliquot in me subornat; de quibus nihil detri- menti fieri potest — nihil enim habent neque rei neque honesti nominis. Ex Italia misit Scahgerum ac Doletum. Mediolani habet Merulam ; qui tamen non ausus est suum nomen addere. Rhomae habet Petrum
45 Cursium, de numero vicariorum sacrificulorum, cuius stultitia feri- antur Romanenses. lam et Catarinus Lutetiae aedidit in me hbrum, titulo petens Card. Caietanum, sed obiter in me virulentus. Est noua factio, quae indies serpit latius. Nec dubium est, quin haec organa moueat Satanas, qui mallet omnes esse Ciceronianos quam Christia-
50 nos. Multi mihi gratias agunt quod e scriptis meis, quahacunque sunt, ahquam pietatis scintillam hauserint. Hoc lucelh Satanas Christo inuidens instigat istos. Interim vsurpo vocem Dauidis, quum saxis, et conuiciis quouis saxo durioribus, lapidaretur: Dominus praecepit ilhs vt maledicerent mihi ; quis scit an misereatur mei ?
55 Haec effudi in sinum tuum, quem scio non discingi temere. Eberardum generosae indohs iuuenem vidi hbenter. Vale. Basilea. 6. die lunii anno 1536.
Erasmus Rot. Viro pio iuxta ac docto Phihppo Melanchthoni.
42. nominis a: hominis j8. 43. Ex a: et jS. 44. j8: est ausus a.
/3:habenta. 45. jS: Cuchiimi denostro vicarioruma. 45-6- feriantur
scripsimus : feriimtura: fruuntur /3. 46. CataTmus scripsimus : Chatere-
mus a: Catheronus j3: Catherinus y. Lutetiae ^: om. a. 47. /3: sed latet
in me vicium virulente a. 50. e ^: ex a. 51. hauserint a: hauserit j3.
53. )3: lapidarentur a. 54. j3: praecipit a. 55. j8: distringi a.
j3: Eberhardum a. 57. anno j3: om. a. 58. j3: Tuus Erasmus
Roterodamus a.
40. Italus] Aleander.
43. Merulam] Gaudentius Merula. Bom at Borgo Lavezzaro, near No- vara, he had been a pupil of Domitius Calderinus (f 1478) ; his birth, accord- ingly, can hardly be placed later than 1460-4. From Hortensius Landus, another of Erasmus' Ciceronian enemies (see Ep. 3019. 43n), we know that he was still hving in 1552 : ' vive anchora et e buona persona' (Sette Libri di Cataloghi, p. 450 — the book appeared in 1552). Another of Merula's teachers was Dominicus Maccaneus ; from whom he, no doubt, derived his special interest in archaeo- logy and topography. He taught at Milan, Vigevano, and Abbiategrasso ; among his Milanese pupils was Fran- cis, later Cardinal, Alciati. Andrew Alciati, Erasmus' correspondent, and a relative of the Cardinal, spoke of him as 'summus antiquarius'. The work on which his fame rested, the De Oallorum Cisalpinorum antiquitate
et origine, was pubhshed Ln 1536. His works, pubUshed and impubhshed, are Hsted in the Museo Novarese of Lazarus Augustinus Cotta, 1701, pp. 133-5, 'Scripsit etiam Bellum Eras- mianum', Cotta there says; and the work referred to can hardly be any other than that of which Erasmus here speaks. Cotta gives no exact title. But his ' Bellum ' seems to make it almost certain that the book was that called by Erasmus and by Cog- natus Bellum Ciuile inter Ciceronianos et Erasmicos (see Ep. 3019. 46^). That the book ever reached print seems xmhkely. See, in addition to Cotta's book, Argelati, Bibliotheca Scriptorum Mediolanensium, II. 2132-4; Tira- boschi, VII. iii. 1290-1.
46. Catarinus] Lancellotto de' Politi, who adopted the name Ambro- sius Catarinus; see Ep. 1275. ^Sn.
52. vocem] 2 Sam. 16. 11-12.
55. Eberardum] See Ep. 31 12. introd., aogn.
3128] 335
3128. From Tielmann Gravius.
Basle MS. Variorvim Epistolae ad Erasmum f. i6. Cologne.
Erasmuslade. 22 Jime 1536.
[An original letter, written and signed by a secretary, in the University library at Basle. It evidently answers a letter from Erasmus (not extant) proposing to dedicate his edition of Origen to Hermann of Wied, archbishop of Cologne. Erasmus did not hve to carry out his project : this was completed by Beatus Rhenanus, who in his dedicatory letter copied the titles here given to the archbishop word for word ; see vol. i, p. 53.]
S. D. P. In hoc temporis articulo magnis et arduis negotiis dis- tineor, doctissime amantissimeque Erasme : ob id paucioribus tecum agere res ipsa flagitat.
Literas dig. tue ad me e Brabantia commodum accepi. Omnibus modis persuasum est nostro Archipresuli Origenem dicare. In in- 5 gratum nil coUaturus (es) . Erit profecto principi nostro hoc quicquid est negotii omnino gratissimum.
Quantum ad titulum attinet, sic habet communis noster scribendi vsus : 'Reuerendissimo in Christo patri, eidemque illustrissimo prin- cipi, domino Hermanno sancte Coloniensis ecclesie Archiepiscopo, 10 sacri Romani Imperii per Itaham archicancellario, principi Electori, Westphahe et Angarie duci, Legatoque nato et Padelbornensis ecclesie administratori vigilantissimo, domino, etc'
Ceterum quantum ad genus, siue famiham, et virtutes spectat, quibus idem dominus noster Reuerendissimus preditus est, sic habet. 15 Comes est ex inchta et preclara eademque iUustri et generosa famiha a Weda, et dominus ex preclara et generosa famiha de Roncheh et Isenburg. Vir insuper quantum ego quoque in ipso expertus sum in- signi preditus humanitate et beneuolentia erga bonos et doctos viros omnes, tum admiranda clementia in sue gratie subiectos et mansue- 20 tudine, sed et beneficentia non mediocri in dignos et benemeritos, quin et magnificentia tanta vt vix ilh ahus quispiam ex Germanie principibus comparandus veniat.
De cognitione hterarum nihil habeo singulari et excellenti com- mendatione dignum quod scribam ; nisi quod est precipuus et singu- 25 laris amator omnium studiorum, adeoque vt per otium interim ipse non indihgens lector mihi compertus sit optimorum autorum, et cumprimis eorum qui sacras literas ehicidare conati sunt, vt Augustinum et Hieronymum, vt de ahis in praesentia taceam. Quod autem idem prmceps non insigniter admodum caheat bonas hteras, 30 id certe non ignauie eius aut ingenii obtusitati, sed preceptorum defectui et temporum iniurie tribuendum mihi videtur.
Vale, mi amantissime Erasme, et tuum Tilmannum mutuiter ama. Frobenium nostrum meo nomine salutabis dihgenter.
4. commodum scripsimus: nondum MS.
17-18. ex preclara . . . IsenbTxrg] alteration; BRE. 300. In the dedica-
The territorial designation seems to tory letter the information fumished
have perplexed Beatus Rhenanus, by Tielmann is represented by the
who sending his preface to Boniface words: 'ditione cmnulatiorem auctio-
Amerbach for approval says: 'Nescio remque reddit vetustissima domino-
an assecutus sini sensum Tihnanni', rum a Ronckel et Isenberg progenies ' :
and begs him to make any necessary BRE. 299.
336 LETTERS OF ERASMUS [1536
35 Ex Colonia Agrippina plusquam ex tempore, vix relectis literis, per vnum ex amanuensibus meis, mihi a secretis, descriptis. Anno a virginis partu post m.d.xxxvi. x Calend. lulii.
Tilmannus Grauius tuus quantulus est.
40 Absolutissimo omniiugae eruditionis viro Desiderio Erasmo Rotherodamo domino et patrono mortalium charissimo.
3129. From Johx Paungartner.
Breslau MS. Rehd. 254. 117. Augsburg.
LB. App. 383. 25 June 1536.
[An original letter, written by a secretary and signed by Paiingartner. The address, which is on a separate sheet, has been torn, probably in opening the letter.]
ViR excellentissime etc, accepi tuas Utteras, quibus intellexi, missum a me poculum ad te peruenisse. Non erat necessitas accurate gratias agere. Nam tibi de me optime merito maiora debeo, totusque in aere tuo hereo. Non rem ipsam ponderare vehs, quae parui est
5 momenti, sed animum tibi seruiendi promptum amplecti. Ais, in senem beneficium non esse conferendum. At ego ita sum afifectus vt non modo amicos senes, sed fato etiam defunctos soleam deamare, ac eorum memoria delectari impendio. Zasius, vt scis, erat mihi amicus sjTicerus. Huius ego demortui fihum, loannem Vkichum,
10 nunc curo Patauii meis impensis imbuendum artibus UberaHbus, prae- cipue quod is prae caeteris hberis forma genitorem referat, vti ad me perlatum est. Quod si aequum est de amicis qui e vita excesserunt
3129. I. htteras] Xot extant. difficulties. In 1545 he seems to have
2 . poculum] This was the second been in trouble with his creditors, who
gold cup given to Erasmus by Paim- threatened to seize his library (a cata-
gartner. Boniface added it to the gold logue of the library is still extant —
cups hsted by Cognatus ui April 1534: the books were sent to him at Paim-
'Poculum aureiun Pangartneri mu- gartner's house in Augsburg in 1548).
nus.' Cognatus describes the first cup Thereafter he entered the service of
as ' cum operculo in fastigio habens Ferdinand, becoming Coimcillor, later
Herculem' ; see Ep. 2809. 7-9. Vice-Chancellor, of the Imperial
9. loannem] John Ulrich (1521- Com-t. He took an important part in
70), Zasius' son by his second wife, the Council of Trent. He died at
Barbara. HematriculatedatFreiburg Vienna, 27 April 1570. There are
in May 1534. After the death of his extant a mmiber of letters from him
father (Nov. 1535) he studied at Padua to Boniface Amerbach, some of them
and other Itahan miiversities, retiu-n- written from the Imperial head-
ing to Freiburg in 1540 (M.A. 1541, quarters duringtheSchmalkaldic war.
I.U.D. 1542). In 1540 he attended These are printed by J. A. R. Stintz-
the Diet at Ratisbon in the service of ing, Basle, J. Schweighauser, 1857.
the duke of Savoy, who appointed In 1541 he published at Basle, M.
him ' Cancellarius Germanus'. (His Isengrin, a new edition of his father's
brother Joachim had previously been works. See R. Stintzing, Ulrich
the Duke's Chancellor, see Ep. 3082. Zasius, Basle, Schweighauser, 1857,
23n.) John Ulrich became Professor pp. 298-302, 385-7; H. Schreiber,
at Basle in 1543, resigning, however, Geschichte der Univ. zu Freiburg ii.
in the next year, owing to religious 325-6; ZE. pp. 83-8.
3129] FROM JOHN PAUNGARTNER 337
bene mereri, quanto magis tibi viuo vel seni debeam gratificarier ? Tuus sum, quantus quantus sum, et tuus ero, quoad vixero.
Feliciter vale. Ex Augusta xxv die lunii Anno mdxxxvi. 15
Tuus ex animo loannes Paungartnerus a Paungarten.
<Theologorum> Omnium facile Principi, ac Bona<rum Litterarum In>stauratori, Domino D. <Erasmo Rot.> Domino suo Honorandis- simo.
31113130. TO CONRAD GOCLENTOS.
Vita Erasmi p. 136. Basle.
O^. p. 281 : Lond. xxx. 74: LB. 1299. 28 June 1536.
ERASMVS ROTERODAMVS M. CONRADO GOCLENIO S. P.
ScRiBE, inquis, Cancellario, quasi habitem Mechliniae. Hic vix intra quatuor menses contingit, cui literas recte committamus, si tamen contingit vUus. Si Hterae tuae venissent ad nundinas, potuis- sem per nundinas respondere. Nunc quando haec epistola ad te perueniet ? Interim (spero) tua causa feliciter catastrophen sortita 5 fuerit. Scripsi tamen. Quum epistola tua mihi redderetur, sic eram afflictus vt nunquam in vita grauius. Itaque per dies ahquot ne legere quidem potui. IVIihi nunquam arrisit Antuerpiensis praebendae negotium. Id posteaquam euiceras, credebam nihil non successurum. Quod si nunc quoque successerit, suaserim tamen vt aUqua commoda 10 condicione te submoueas ab iUo grege. Ad absentem non multum redibit emolumenti ; si praesens, erit tibi viuendum in loco pestilenti, seruiendum conuiuus, desidendum totos dies in Capitulo, simulandum ac rixandum. Si quae te vrget necessitas, scito meam pecuniam esse tnam. 15
Suspicor harum molestiarum Texvir-qv esse eum qui ScaUgeros, Doletos et Merulas in me subornat. Non sat habet homo ludaice vindex impetere me, nisi et meos impetat. In furioso Dialogo Doleti vexatur Morus. Habet Leodu, qui sufifundit frigidam, et hominem ad maUciam instruit. Heroinam a Nassauwen Hispanus quidam huc 20 venientem suis Uteris commendarat. Me iubes ad iUam scribere, et ego nescio vbinam agat. Significabas enim discessuram. Si mea bene nouisses, debebas iUi respondere me necessario valetudinis causa reUquisse Friburgum, hoc animo vt Ecclesiasta absoluto Besontium peterem, ne non essem in ditione Caesaris. Sed hic ingrauescens 25 valetudo cogit hybernare. Hic enim quamquam sum apud amicos sincerissimos, quales Friburgi non habebam, tamen ob dogmatum dissensionem maUm aUbi finire vitam. Vtinam Brabantia esset vicinior. Nescio an mihi fuerit commodum causam tuam CanceUario commendare ob Panormitanum, quem aUenare non expedit. Opinor 30 tibi redditas Uteras, quas per nundinas superiores misi, tibi, Rutgero, Andreae, Lypsio, et Scheto.
Quid necesse fuit, Rutgerum interpretari Graecas Institutiones e 3130. 16. LB.: Texv-qTrjv O^. 29. fuit libri: correxirmis.
3130. 6. Scripsi] Ep. 3124. 31. Uteras] None of these letters is
17. Merulas] See Ep. 3127. 43^. extant. The letter to Schets is that homo] Aleander. answered by Ep. 31 19. We are not
18. Dialogo] See Ep. 3052. 26n. able to identify Andreas.
452.11 7
338 LETTERS OF ERASMUS [1536
Latino versas ? Conducibilius erat interpretari Demosthenem, Luei-
35 anum, si quid habet casti, tragoedias grauibus sententiis refertas, ac
similes autores, vnde discitur Graeci sermonis elegantia. Sed lUe
totus ad quaestum spectat, et grauiter perdit istud Collegium. Vale.
Basil. 4 Cal. luHas 1536.
Erasmus Rot. aegra manu.
3131. To THE Reader.
Origenis Op. 1536. Basle.
Lond. xxix. 89: LB. viii. 439. (1536. >
[A short preface to Fragmentum commentariorum Origenis in Euangelium secundum Matthaeum, substituted in the edition of Origen, Basle, Froben, Sept. 1536, for the preface addressed in 1527 to Nicholas of Diesbach, Ep. 1844, but incorporating with verbal differences 11. 52-70 of that letter.]
DES. ERASMVS ROTERODAMVS PIO LECTORI. S. D.
Ineptvm fortassis aHcui videbitur in tam vasto tot voluminum Origenicorum naufragio vnius fragmenti iacturam deplorare. Hoc enim perinde sit ac si quis cui nauis preciosis mercibus onusta perisset vnius pallii damnum defleat. Quanquam ego sic afifectus sum vt, 5 quum de tam graui iactura non queam non discruciari, ea tamen maiore cum dolore desiderem quae scripsit in Nouum Testamentum ; in quo hterarum Hebraicarum praesidio non perinde egebat, nec toties in rebus obscuris ad dubias allegorias fuit confugiendum. Nusquam Origenes non ardet, sed nusquam est ardentior quam vbi
10 Christi sermones actusque tractat. Inter Euangehstas autem nemo, mea quidem sententia, plenius omnem Redemptoris vitam ac doctri- nam complexus est quam Matthaeus; qui, vt primus scripsit, ita primam laudem promeruit.
Caeterum hoc opus esse de genere tomorum non solum tituU qui
15 extant apud Graecos, verumetiam ipsa res declarat, quocunque consUio dissecuit illud nescio quis in homiHas . Neque enim hic vsquam vides clausulam homiliis familiarem, quae semper exeunt in So^oAo- yiav, admixta nonnunquam precatiuncula. Tum ab his commentariis quos habemus mutilos, decem abesse tomos indicant Graeci codicis
20 tituH, ex quo nos adiecimus vndecimum ac duodecimi partem. Vtinam Hcuisset ex pleno exemplari totum hoc opus instaurare studiosis, lectu profecto dignissimum.
Vna[m] altera[m]ue pageHa^m] procurrimus in eam partem quam habebamus versam, idque dupHci de causa : primum vt hoc argumento
25 constaret hanc quam adiecimus partem ilHus operis esse portionem, quod habebamus truncum ; dein vt ex hac quaHcunque degusta- tiuncula lector possit aestimare quantum sibi permiserit iUe quisquis fuit interpres: quem vt fateor incertum esse, quod absit praefatio, ita probabiH coniectura coUigi potest fuisse RuiHnum. Neque enim
30 Hieronymus agnoscit hoc opus, et vertendi Hcentia Ruffinum indicat ; in quo fidem desideramus potius quam eruditionem aut facundiam, quum interpretis magis etiam quam historici praecipua laus sit fides. Vale.
3131. 23. Vnam alteramue pagellam libri: correximus.
3130. 37. CoUegiimi] The Trilingue, interest. in which Erasmus felt so deep an
3132] 339
3132. Feom Damian a Goes.
Basle MS. Variorum Epistolae ad Erasmum f. lo. Nuremberg. Erasmuslade. 15 July 1536.
[An original letter, autograph throughout, in the Basle University Library. On the address-sheet Bo. Anierbach has written: 'Redditae pridie Bartholomei < Aug. 23) missae per Beatum Rhenanum.' Here and there, for the convenience of the reader, we have corrected tacitly, by the use of square or angular brackets, errors which are probably mere orthographical or grammatical eccentricities on the part of Damian. Some errors not Ukely to perplex the reader we have left imtouched.]
S. P. Nescio quid aegrius acriusue ferendum aliquis putet quam <(si) post multos labores multaque itinerum descrimina ad id quo[d] tendimus (quamuis pro foribus pateat) peruenire non concedatur. Sucepi, amantissime Erasme, illud iter de quo saepius ad te scripsi ; et quoniam reliquas Germaniae ciuitates perlustraueram preter 5 Norombergam, constitui eam prius videre quam ad te venissem, vt finito apud te negotio propter quod veniebam recta in principio autumni in Italiam reddissem. Veni tandem huc, vbi de bello Helue- tico tanta feruntur vt non solummodo ii qui istuc proficisi volunt ter<r>eantur, at etiam ii qui ex foco lareque admouere pedem nolunt. 10 Tamen si haec incerta, vt saepius rumoribus contigit, es<s>ent, non dubitas<s>em in scententia procedere. Sed ad<d>unt ii a quibus omnia haec et multa aha accepi quendam D. de R[o]us Atrebatum, Caesaris Yconomum, quem optime no[g]ui, manum xx mihum milH- tum apud Ormatiam Vlmamque coUegisse ; cum quo atque Brugundo 15 millite euasurus ex Brugundia est Heluetiam, si Hekiecii supetias Gallo dent, quos aftirmatur ia<m> xxx miha miUitum misisse[nt]. Vnde, credo, apud vos exortae maxime turbationes. Et tametsi haec audiebam, in mea procedere volebam scententia. Amici (quos hic habeo) orabant, atque pro Dei fide obtestabant, ne facerem, quippe 20 non solum in Brugundia esse miUitem, sed etiam in Brisgoia atque Elsatia ; ex quo nullo itinere Basileam venire posse ahquem, nisi maximo periculo, praesertim hominem perigrinum, qui omnibus suspectus videtur semper, maxime eos qui habent vnde iacturam facere bonorum posent, quae semper ambiuntur praecipue a milhti- 25 bus, quod genus hominum minime semper diuiciis abundat. Quibus monitis atque consihis impulsus, ad te distitui tendere ; quod tam<en> aegre fer[r]o, vt Deus scit. Tamen si praesentia tam cari atque ardentis amiti frui modo non hcet, mutuo in absentia amore atque conexu quo Christus nos arctissime coniunxit hoc sarciamur et 30 literis hanc iacturam compensemus.
Scripsisti superioribus literis, ornatissime praeceptor — quibus Pa- tauio, credens me ad te mox volaturum, perquam breuiter respondi — catalogum hbrorum tuorum velle in ordine mihi concedere ; ex quo gratiam habeo maximam. Si id feceris, rem te dignam facies atque 35
2. si addidimus. 17. quas AIS.: correximits. 18. tametsi scripsimtisi
tamen si MS. 26. diuiciis ^. i/arfmann: deuiciis MS. 29. ausentia MiS. : correximus. 30. congunsit MS. : correximus.
7. negotio] The project of writing 32. superioribushteris] Not extant;
Erasmus' Life to be prefixed to the but answering Ep. 3085, of 26 Jan.
Opera Omnia, see 1. 46 n. 33. respondi] This letter also has
13. D. de Rous Atrebatum] We do not siurvived. not know who is meant.
340 LETTERS OF ERASMUS [1536
posteritati comodam. Et quod de vita recusas, non est quod onmia scriptis commendes. Scribes ea que tibi honori[s] erunt, reliqua transmitte. Pos<(s>is vitae morumque rationem ampliare, progeniei leuiter attingere. Erit profecto in re tua subcipere hunc laborem,
40 quoniam non dubito, postquam ad tuum diem discederes, multi tibi amici atque etiam inimici tuam diligenter discripturi sint vitam. Quae scripta, si aha exeant quam deceat oporteatque, obscurare possimus iis quos mihi reHqueris a te compositos eo artificio atque ornamento quo in onmibus ahis tuis operibus semper vsus es. Quam
45 vitam tuam cum catalogo tuorumhbrorum, ita vt antea ad te scripsi, in principio tuorum operum (quae meo sumptu curabo imprimi) affigam. Hic habes, amitissime Erasme, de hac re iudicium meum. Tu cui multarum rerum notitia[m] conceditur possis de hoc mehus discernere; quidquid constitueris, modo m re sit tua, mihi gratis-
50 simum erit. Tamen si efficies vt huic tuo Damiano ahquid gloriolae ex
hoc accedere posset, non indigne facies. Scis quam ardenter te amem.
Inglostadu, vbi biduo egi, accepi a quibusdam scolasticis amicis
meis antea quidem mihi intime cognitis, esse quosdam tumidos
doctores, qui de te coram populo studiosisque mira in sugestis,
55 circuhs priuatisque confabulationibus praedicant. Aiunt te migrasse Basileam vt sectam Suinghanam hberius amplecti posses : in qua te semper versatum fuisse ad<d>unt ; et multa aha quae prohxum erit narare. Volui eos conuenire, vt eis indicarem quam ahenus sis a sectis, et ostenderem eorum stultitiam insaniamque. Non potui.
60 Quippe propter vacationes quae iam inceperant, abiuerant rustica- tum. Tamen quantum potui oraui amicos omnes vt eos veUent monitos habere, ne pergant amphus insanire, scientes Erasmum esse ahum quam predicant. Non dubito quin Germania atque bona pars Christianorum hab<e>at multos, qui te de hac re arguant: aduersus
65 quos tuae prudentiae committo an hceat declamare.
Cartam Heluetiae, si possis nancis<c>i, oro vt mittas ; erit mihi mire commoda. Ego hinc recta repetam Patauium, intra triduum vel quatriduum. Posis tute scribere. Inuenient me tuae hterae istic. Vale et me ama, credens me nihil magis desiderare, quam meum
70 Erasmum nonnunquam iterum videre, quod quidem adhuc spero (Deo adiuctore) fore. Iterum vale. Norombergi. xv luhi. anno 1536.
Tuus ex animo Damianus a Goes.
75 Desyderio Erasmo Roterodamo. Basileae.
39. leniter MS. : correximus.
38. transmitte] For omitte. contains a reference to the 'Epaa(ii.Krj
progeniei] For Erasmus' illegiti- Si^cjSai/xorta andwaspublishedin 1519.
mate birth, see vol. i, pp. 47-52 ; Epp. 43. quos . . . compositos] The gram-
iS^a (vol. iii, p. xxix); 447 rntrod. ; mar seems to require quae . . . com-
517 ; Appendix i and Appendix xxiii, posita.
A. 9. Damian seems to be the only one 46. curabo] For Damian'3 pro-
of Erasmus' correspondents to speak jected edition (at his own cost) of the
to him directly on the subject, and on Opera Omnia, see Ep. 3085.
the artifices which he employed to 54. doctores] Among them, no
conceal the facts. Ep. 552, however, doubt, Doctor John Eck. though suppressed in later editions,
3133] 341
3133. From Daniel Stibarus.
Miinich MS. Cod. Lat. 10357. i54- (Wurzburg.)
<July-August, 1536.)
[TAs letter is preserved in a volume of the Camerariana in the Staats- bibUothek at Munich; see Ep. 1501 introd. The MS. is a rough copy, in the hand of Joachim Camerarius, who was a close friend of Stibarus.
The letter bears neither year-date nor month-date. But the words 'Gallimi autem oppugnari a Caesare', 1. 8, indicate a date not earUer than 25 July 1536, when the imperial armies opened the war with France. With what is said of the thimder of guns being ahnost audible in Basle, we may compare the similar exaggerations of Damian's letter of 15 July (Ep. 3132). For the horrors in England, see Schets' letter of 8 May, with Erasmus' reply of i June (Epp. 31 19, 3125). The heading ws (X7r6 STi^dpov suggests that we have Camerarius' copy of a letter never in fact dispatched — before it could be sent, we may suppose, the news of Erasmus' death had reached Wiirzburg (or Tiibingen).]
ERASMO. (1)S aTTO Eri^dpov.
Etsi quod scriberem nihil erat, tamen volui conseruare morem meum mittendi ad te interdum litteras. Saepenumero solicitor cura de te et rebus tuis. Migrationem opto voloque tibi istam feliciter euenisse, et esse nihil cur factam nolis. Multi quidem admirati sunt ; sed mihi nihil insolitum accidisse visum, qui arbitrarer te semper 5 Basileae Hbenter et iucunde vixisse.
Ex Angha ita horrenda fama affertur vt etiam hostibus miserabiles illos possit reddere. Gallum autem oppugnari a Caesare, quid ego tibi scribam, qui istic es vbi de excercitu bombardarum sonitus prope- modum exaudiri possint ? Me quidem inter tantos tumultus valde 10 perturbari sentio ; quo magis te existimo, aetate prouectum et cupidissimum quietis, atque illa etiam dignissimum: quae etiam si inter haec quoque tibi constiterit, tamen rumorum horroribus inquinari necesse est.
Nos fieri scito indies oariores Principi : quod te libenter cognoscere 15 mihi persuadeo. Sed cum hoc etiam onera noua nobis imponuntur: quod fortassis aetati huic est vtile — vtinam dignitati etiam expediat. Te autem ille admiratur atque suspicit et veneratur animo suo.
Vale et, si videbitur, remittes mihi aliquid litterarum tuarum, quas cupidus expecto. 20
3134. (From Henry Stromer) to John Cochlaeus.
Berlin MS. Preussische Staatsbibliothek (a). (Basle.)
Hamburg MS. Uffenbach-Wolf 45. 413. iv». c. July 1536.
N.H. p. 12 (i8). Vienna MS. N. cxci. O.L. 445, p. 52 (y). GothaMS. chart. B. 16, f. 250:
scriptus c. 1549 a Valentino Bavaro (8). Gotha MS. chart. B. 187, f. 270 (e): saec. xvii exeunt. Mimich MS. Lat. 943 {Q: c. 1567.
[a is an original letter, in a hand not identified, folded and addressed, but with- out signature, and with no indication of the name of the writer. The letter is preserved, however, in a number of other mss. — in Gotha (two copies), Ham-
3133. I. qyLod scripsirmis: c^id MS.
3133. 15. Principi] Conrad of Thuengen.
342 LETTERS OF ERASMUS [1536
biirg, Munich, Vienna. In one of the Gotha copies (e), the name of the writer is given as Henry Stromer, senior ; that of the person addressed as Spalatinus (for Stromer, and for other letters addressed by him to Spalatinus, see Ep. 578 introd.). The other Gotha copy, and the Hambm-g copy, agree with e in giving the name of the person addressed as Spalatinus, but the Hambiu-g copy does not indicate the name of the writer ; nor does the Vienna copy. In the earUer Gotha copy (S) the writer is said to be 'Doctor Amerbachius senior' ; but this attribution may be confidently dismissed — Amerbach carmot be supposed to have seen Erasmus' hbrary twice only, nor did he need Froben to tell him of the agreement with Lasky about the books in it (see 11. 12-14). Nor, yet again, would he have written the third sentence of our letter. The letter may be regarded as in the nattu^e of a circular, carrying the news of Erasmus' death to Cochlaeus, Spalatinus, and other friends. That it was composed by Stromer seems likely ; P. S. Allen noted that in the Library of Zwickau there is preserved a letter of Stromer to Oswald Lasan, mayor of Zwickau, describing the death of Erasmus.
In € the letter is dated 1 1 July. But since it describes the funeral of Erasmus, this date is plainly wrong. The other copies are undated.
In the Czartoryskich Muzeimi, Cracow, MS. 247, p. 275, is a letter of Cochlaeus to Dantiscus, written on 29 September ; in which he states that he has heard a nnnour of Erasmus' death, but does not know whether to credit it ; he has written, accordingly, to Froben for confirmation. He mentions that he has received two letters from Erasmus, both written on 25 May (neither of these letters is extant). Cochlaeus was in Meissen ; it seems remarkable even so that he should not, so late as 29 Sept., have had reliable information. In Cologne, Tielmann Gravius had received the news of Erasmus' death from Froben on or before i Aug. (see Ep. 3136) ; and in Mainz it was known to Nausea, through Bp. Faber, before 18 Aug. (see Ep. 3139).
The text of the Vieima Jis. was printed by P. F. X. de Ram in the Bulletin de VAcademie royale des sciences et belles-lettres de Bruxelles ix. i, 1842, pp. 469—71. The text of the later of the two Gotha mss. (e) was given by Horawitz in 1880 (Erasyniana ii. 36). For the Hamburg >is. we have used a coUation made by P. S. Allen. AUen examined the two Gotha mss. and the Mimich ms., but save for the title-headings did not record the variants of S and ^.]
S. D. Dominus Erasmus nuper dissinterie morbo correptus vndecima lulii vitam finiuit, agens iam annum 72. Quicquid reliquit facultatum, illud omne partim pauperum studiosorum commodis et vsibus promouendis legauit, partim egenis innuptisque pueUis honeste
5 elocandis testamento consecrauit. Sunt qui Ulum circa septem millia aureorum (ne dicam plus) reliquisse ferunt. Ex viuentis adhuc ore me audire commemini prudentis et circumspecti viri esse parare et reseruare sibi nummum <(in) laetis, quo scihcet quamcunque fortu- nae iniuriam molestiamque faciUus ferre possit. Hunc nimirum et
10 ipse sibi, tot magnorum heroum hberaHtate adiutus, compararat, quem nunc post se rehctum in sanctissimos vsus erogandum statuit. Thesaurum omnium hbrorum suorum, quorum mihi videndi copia
I. a : dyssenteriae ^y^ : om. e. 2. a: finiuit anno 1536 agens annum
aetatis suae 72 y. 3. pauperum om. y. 4. legauit om. y. in-
nuptisque ajSy: et innuptis e. 5. Ulud e. septena e. 6. ferunt
ye: ferant a^. 8. seruare y. sibi om. e. nummum a: minimum y.
in laetis scripsimus: laetis ^: Utis aye. 8—9. Fortunam et iniuriam e.
9. facUius /Se: felicius ay. nimirum] nummum e. 10. magnorum
om. p. ante compaiTaTat habet thesa,urum Y,fort. recte. compararat aj3y:
comparauit e. 12—13. suorum . . . amplissimo ay: suorum praesiiU
cuipiam ampUssimo legauit j3e.
5—6. septem rmllia am-eorimi] p. 225 the conjectural estimate is See Appendix xxv introd. In VZE. 8,000 florins.
3134] <STROMER> TO JOHN COCHLAEUS 343
bis facta est, legauit praesuli cuidam amplissimo cui id ante aliquot annos, vt mihi dixit Frobenius, promiserat. Reliquit aureorum et argenteorum poculorum fere regium apparatum, ad haec numis- 15 matum aureorum, quorum aliqua viginti, aliqua decem, aHqua tres ducatos valent, non minimum aceruum.
Totus erat, omnium vir doctissimus, in restituendo Graeco Origine ; cui sic erat, iam iam morbi vi quam maxime vrgente, addictus, vt ab illo non citius discesserit quam mors ipsa e manibus scribentis 20 calamum extorserit. Vltima verba, quibus iterum atque iterum repetitis ac magnis suspiriis ( vt animum vere Christianum agnosceres) aeditis, terram reliquit : 0 lesu, fili Dei, miserere mei, misericordias Domini et iudicium cantabo. Hec dicentem mors ilUco oppressit.
Funus honorifica et magnifica sepultura curatum est, in summi 25 tempH aedito loco, iuxta ritus Christianae Ecclesiae. Prodierunt in funus singuH senatorie dignitatis ordines ac tocius ReipubHcae Basi- Hensis maximi quique proceres. Quicquid denique Basilea habuit Htterarum ac virtutis scientissimum ac studiosissimum, iUud omne maximo dolore confectum defuncto corpori hoc officio gratificati 30 sunt.
D. loarmi Cochleo Theologo Canonico Mysnensi.
13. bis facta est a: hic est facta y. cuidam y: cuipiam ajSe. ante
aliquod a: aliquot ante y. 14. dicit e: dixit, Frobenius /3. I4-I5-
argenteorimi et aureorima y. 16. aliqua e: aliqui a. aliqui tres] tres a:
aliqua centum e: om. |3y (aliqua ante tres nos suppleuimus). 17. minimum
a;Sy: vulgarem e. acerutma reliquit y. 18. omniima (omniam ? a) ae: iam^y (erat iam y). 19. iam iam a/3y: etiam e. morbi vi a: vi morbi ^e: morbi
violentia y. quam ajSy: iam quam e. virgente a. 22. agnosceres /3e:
cognosceres ay. 23. reliquentem y. pos< reliquit /ia6en< haec fuerxmt jSye.
lesu a|3y: lesu Christe e. 24. et aj8y: ac e. 25. magnifica et honorifica y. 26. ritum y. 29. virtutum y. 30-1. Posi gratificati simt /ia6ef Dat8ie
BasQeae a° salutis inclytae m.d.xxxvi j3: Vale y: Ex Basilea xi lulii. Anno Christianonma m.d.xxxvi. Stromerus sen e. 32. D. loanni Cochleo
Theologo Canonico Mysnensi a: Georgio Spalatino e: Doctor Amerbachius senior Domino Georgio Spalatino de morte Erasmi Roterodami 8: Epistola Basilea missa[m] in mortem . . . D. Erasmi Roterodami ^: Epistola a Basilea missa in mortem doctissimi viri D. Erasmi Roterodami y.
13. praesuli] John Lasky. For the arbitror te quae scire cupiuisti ex
contract with Lasky, see Ep. 2780. ^n. <fratre tuo> cognouisse. Ex diuturno
18. Origine] The book was pub- autem morbo nunc mehuscule valet,
hshed in September, in two foKo neque tamen eum quicquam com-
volumes: Origenis Adamantii opera, mentari audio. Sed H. Frobenius
latine, studio et labore D. Erasmipartim scribit eum tottun esse in Origene, qui
versa, partim recognita (Basle, Froben proximis nundinis emendatus exibit.'
& Episcopius). In Gabbema, p. 533, See also Amerbach's letter to Paun»
Ep. 211 is aletter of VigHus to Auso- gartner in Catalogi Duo, 1537 (Ep.
nius Hoxvirius, in which Viglius 3141- 191-2): 'nec vUus morienti
speaks much as Stromer here of superfuit ingenii foetus posthumus
Erasmus' preoccupation with Origen quam Origenis recognitio, cui im-
during his last days: 'De Erasmo mortuus est.'
344 LETTERS OF ERASMUS [1536
3135. Feom John Herwagen to Beatus Rhenanus.
Selestat MS. 107, Basle,
BRE. 296. 17 July 1536.
[The text here given is that of BRE. We have not been able to see the original ms.]
S. L. Annaei Senecae exemplar a nobis excusum, Beate charissime, ad te mitto ; quod, quum inopia bonorum codicum suo nitori reddere non possis, saltatim tamen introspicere liceat, vt, si quid monstri nostra irrepsit culpa aut prius inuectum, tuo acri iudicio conficere 5 queas, simulque iudicare num quae elegantius et pulcrius formari possint.
De Christianis poetis statuo nihil quam tuo consilio agere, quaeque reipublicae studiosorum ratio poscit et fortunarum mearum tenuitas sufferre velit. Peutingeri filio scribi cupio, suum vt Aratorem com- 10 municare dignetur.
Dominus Erasmus Roterodamus, altero die quo vesperi Basileam
attigi, vitam commutauit morte, scilicet 11 lulii, sub horam duo-
decimam intempestae noctis, vitiis autem (vt nosti) variis, tum
disenteria. Deductus a nullo non studioso, tum consule altero non
15 paucisque senatoriis viris, ad locum sepulturae delectum in summa
aede, qui prius diuae Virgini sacer fuit. Habita est illic a Miconio
conciuncula laudum eius partem non paruam perstringens. Futuro
Martis die (magistratu illum dehgente diem) more nostro memoria
eius peragetur. 23 Augusti, deo auspice, Erasmii nostri hymenaeum
20 cantabimus: tu, vt spero, cohonestabis : fies tamen certior quam dici
literis possit. Vale. Rapide.
Basiieae 17 lulii anni 1536.
Tuus, vt semper, lohan Heruagius.
Doctissimo domino Beato Rhenano, domino et patrono suo colendo.
25 Schletstat.
7. quajeqae scripsimus : qna^ BRE. 9. Aiatoiem scripsimtis: Aratum
BRE. 12. iil\}^ BRE.: correximvis.
I. Senecae] Opera per Erasmum edition was never completed.
emendata, Basle, lo. Hervagen, March 9. Peutingeri filio] Why Herwagen
1537, fol. suggests that Beatus should write to
7. De Christianis poetis] For the 'Peutinger'sson',andnottoPeutinger
projectedBaslecorpusoftheChristian himself, we are not able to divine.
poets, see Peut. E. 292 (i^Oct. 1536); Peutinger had, in fact, foiir sons, of
in which Beatus Rhenanus asks whom the eldest was Claudius Pius,
Peutinger for the loan of his manu- bom in 1509. Beatus, in any case,
script of the De Actibus Apostolorum addressed his request direct to the
of Arator, for use in this 'noua et father (Peut. E. loc. cit.).
mehercle sancta editio'. The ms. was 17-18. Futuro Martis die] 20 July. dispatched on 24 Oct. 1536, but the
3136] 345
3136. From Tielmann Gravius to Erasmus Schets.
British Museum MS. Add. 38512, f. 94. Cologne. •
I August 1536.
[An original letter, from the N6ve coUection, written and signed by the secretary who wrote also Ep. 3128. It was printed by P. F. X. de Ram in Bulletin de VAcademie royale des sciences et belles-lettres de Bruxelles ix. i, 1842, pp. 472-3 ; see Appendix xvii.]
S. D. P.
Non mihi dubium est, Schete vir humauissime, quin haec ad vos quoque delata sit fama, quam per totam fere Germaniam iam sparsam audio, nempe inuida fata Erasmum nostrum (quo Germania mhil vnquam habuit aut forsan habebit prestantius excellentiusque) nobis e medio sustuUsse. Ceterum quam huiusmodi rumor (proh 5 dolor) verus sit, quem [sepe] sepius falsissimum expertus sum, hec Frobenii ad me transmissa scripta, quorum argumentum iUius rogatu hic tibi subscribere non grauabor, facile declarabunt. Estque iUud tale.
Xiteras tuas postremas ad D. Erasmum opt. max. missas accepimus. 10 Eo autem tempore D. Erasmus tam grauiter egrotabat vt ne ipse quidem legere posset neque legentem ferre, ac paulo post, nempe duodecimo luUi, cum perpetuo profluuio ventris vltra octodecim dies incredibiUter laborasset, post medium noctis animam Deo reddidit, magno reipub. Christianae dispendio maximoque nostro omnium 15 dolore, etc'
Habes hic, mi Schete, partem Frobeniani epistoUi ; non festiuum profecto sermonem, sed prorsus scytulam (quod aiunt) tristem. Quare vide forti infractoque sis animo. Quantum ego ex huius viri morte tristitie ac doloris hauserim non est hic narrandi locus : ipse 20 probe sentio. Bene vale. Ex tempore et raptim, non relectis Uteris.
Ex Agrippina Colonia, ipsis Calendis Augusti, Anno a Christo nato post M.D.XXXVI.
TiUnannus Grauius a Fossa, tuus ex animo totus, quantulus est. 25
Rarae eruditionis viro D. Erasmo Scheto negotiatori Antwerpiensi, domino et amico sjoicero.
3137. From John Antoninus.
Nantes MS. 674. 23. Cracow.
9 August 1536.
[An original letter, autograph throughout, in the collection bequeathed to the Departmental Library at Nantes by M. Pierre Labouchere ("fiS^^); it was acquired by him, together with Ep. 3138 at the Succi sale in May 1869. Ep. 537 is also in the Labouchere collection. The three letters were at one time in the University Library at Basle, which preserved copies (Basle MS. G^. II. 67, Variorum Epist. ad Erasm,. f. 19) when the autographs passed out of the Library ; see Ep. 479 introd.]
S. P. et mei commendationem. Quamuis afiflicta multum sis
3136. I. haec de Ram: hoc MS. 6. sepe seclusimus. 7. quorum
de Ram : quanmi MS.
3136. 10. Literas] Ep. 3128. 18. aitmt] See Adag. iioi.
. 346 LETTERS OF ERASMTJS [1536
valetudine, Domine, non cessas tamen ad me clientulum tuum etiam in summo holagrae tuae cruciatu scribere, ac tuis illis sanctissimis digitis subscribere. Id facit Tuae erga me Amplitudinis affectus 5 incredibilis. Vnde quidem ago T<(uae> A<(mplitudini>, et habeo, immortales gratias. Me barbarum, quomodo excusabo sUentium meum? Hoc scio, quod non soles spectatos amicos vulgari officio mittendarum hterarum intermisso aestimare, praesertim quum nullum affertur argumentum rei seriae. Mortes et miserias principum,
10 patronorum tam eximiorum ac merito colendorum, passus sum ab ahis te intehigere. Equidem non fui ausus maximis plurimisque negotus te occupatissimum compehare. Et quoniam huic tuo corpus- culo tam raro ac tenui male conuenit cum medicis, excrucior vehe- menter deesse nobis, quo possimus opem ferre tibi, viro immortah
15 vita dignissimo. Sed Dominus dabit letiora, quum ipsi videbitur.
losephus, affinis meus, redut. Prae se fert ingemi cultum, vt in
iuuene, non vulgarem. Huic ego nunc lampada trado. Quid valeam
et quid rerum geram si queris, Valeo, nisi quod continenti medica-
cione multis satisfaciens, ipse non parum attero debiles ahoqui vires
20 meas. Valedixi aulae. Quotidie clamans ad Dominum, et ilh confitens errores et neghgentias meas, quietus instituo ad pietatem fihas, charissimas possessiones meas. Et velut experrectus fideh de morte Thomae Mori expositione, consydero quam fehx in sua concha vixerit Diogenes, quam prestans fuerit Democriti philosophia. Dici non
25 potest quantum me delectauerit iUa tua de puritate Ecclesiae Chris- tianae preciosa gemma.
Pridie quam hinc emigraret Petrus Tomitius, Episcopus noster, scriptae fuerunt ad T<(uam> A<mphtudinem> hterae quibus tibi persuaderet galerum vt sumeres Cardinahtium. Sed quia morbi tum
30 impotencia non siuit subscribere dominum, propterea indignae visae sunt exequutoribus, quod vocant, vt a morte domini ad T<(uam> A<mphtudinem> mitterentur. Ego vero, quia declararent qua volun- tate in te fuerit illustris pontifex, dum viueret, indignum iudicaui eas reucere: itaque mitto iUas Ampht<udini> T<(uae>.
35 Georgius Wernerus, Regis Ferdinandi consiharius, et Argenteae Camerae Hungariae magister, hoc semper mecum contendit, vt ihius summam erga T<(uam> A<mphtudinem> obseruanciam tibi com- mendem. Non est vanum quod scribo : in tuis hbris hbenter versatur, te sancte coht et admiratur. Extruseris ahquando tuam ad hunc
40 mea inuitacione epistolam, non temere cadet. Vxorcula et fihae optant ^■(uam^ A<mphtudinem> quam prosperrime valere. Dominus
2—3. non cessas . . . scribere] No doubt the Expositio Fidelis de morte
letter from Erasmus to Antoninus is D. Thomae Mori (Appendix xxvii). extant later than 9 June 1529 (Ep. 28. Hterae] Ep. 3066.
2176); but Erasmus probably wrote 35. Georgius Wemerus] George
to Antoninusatthesametime, 31 Aug. Wemer, govemor of Saros (in north
1535, that he wrote Ep. 3049 to Himgary). His De admirandis Hun-
Tomiczki. gariae aquis hyponinemation printed
9. principum] The reference is to at Vienna (E. Aquila) in 1551 (and
the death of Tomiczki, who died perhaps earher) and (? at Cologne) in
29 Oct. 1535. 1595» finds a place in the Rerum
16. losephus] See Epp. 1810. 2on, Hungaricarum Scriptores of 1600, and
3138. in the Scriptores Rerum Hungaricarum
22-3. fideU . . . expositione] No of 1745. See Ep. 1916. 22n.
3137] FROM JOHN ANTONrNTJS 347
Deus R. Amplitudinem Tuam diu nobis seruet incolumem. Datum Cracouiae quinto Idus Augusti 1536. R. Amplit. Tuae deditissimus.
loannes Antoninus medicus. 45
Reuerendo amplissimoque domino, domino Erasmo Roterodamo, patrono optimo maximo. Basileae.
3138. From Joseph Tectander.
Nantes MS. 674. 225. Cracow.
16 August 1536.
[An original letter, autograph throughout, in the Labouchfere collection in the Departmental Library at Nantes. It was at one time in the University Library at Basle, which preserves a copy, Variorum Epist. ad Erasmum, f. 19, see Epp. 479, 3137 introdd. This letter was printed by C. Miaskowski in Pami^t- nik literacki xui, 1914-15, p. 75. For Joseph Tectander, who was J. Antoninus' brother-in-law, see Ep. 1810. 2on. He had just retiimed from a visit to Basle ; cf. Ep. 3137.]
S. Ornatissime vir etiamsi satis apud me constet tibi hoc tempore, post tot exantlatos labores totque instauratos literarios tryumphos, nihil gratius euenire posse quam si aliqua ratio oflferatur qua ui onmi tranquillitate citraque vllos tumultus ac turbas fessum animum reficere queas, tamen ego, nescio magisne imprudenti conatu an 5 incredibiH erga te obseruantiae desiderio prouocatus, ita animum meum comparaui vt duxerim te, qui etiamnum plurimis, iisque grauissimis, negotiis distringeris, insulsa hac mea epistola intertur- bare. Verum ea est tuorum erga me meritorum magnitudo vt merito ab onmibus ingratitudinis nota aspergendus essem, si eam silentio 10 pertransirem. Tu enim, qua es erga quosuis homines benignitate, me non solum tuo frequenti ac famihari coUoquio dignum putasti, verum etiam abeunti mihi commendaticias Hteras ad nostros magnates dedisti. Quibus quidem ego fretus aditum habeo ad illos satis facUem : et quicquid ab eis peto, fero id impetratum sine negotio. 15
Caeterum ego ob tantum beneficium tuum tibi dignas gratias haudquaquam habere, nedum referre, valeo. Quod tamen in me est, testatum fatio me tibi hac de re et esse et futurum perpetuo de- uinctissimum obHgatissimumque. Legimus apud Homerum multos oHm ad Troiam miHtasse, qui in monomachus subinde gloriari soHti 20 sint quod hoc vel iUo heroe prognati fuerant. Atqui ego non vulgaris gloriae aut feHcitatis loco duco, in primis quod tuo amabiH commertio clarior euaserim, deinde vero quod tua exquisita commendatione domi feHciora indies omnia experiar.
Sed de his hactenus. Quae apud nos geruntur plane dignum scriptu 25 prae se ferunt luhil. Et forte taHa sunt vt semper quis et audire et videre meHora optauerit. Eorum autem quae apud nos de lusti Ludouici casu sparsa sunt fecisset te sine vUa dubitatione certiorem loannes Antoninus, amicus tui studiosissimus. Verum is, vocatus a quopiam aegroto, a Cracouia nunc abest ; ob idque quicquid hac 30 3138. 5. an scripsimus: aut MS.
3138. 13. literas] Not extant. Ep. 1393 introd.
27—8. lusti Ludouici] Decius, see
348 LETTERS OF ERASMUS [1536
parte actum sit, eum ignorare puto. Sed res sic se habet. lustus, quum nuper in quodam praedio suo, quod circiter septem dierum iter a nobis situm est, animi causa degeret, ac illinc ad pagum proximum, visendae aereae secturae gratia, processisset, a quodam declarato
35 Regni Poloniae hoste, qui tum temporis ahquot praedonum manu stipatus ilJi insidias struxerat, captus est. Sed lusto, vt nos iam certo inteUeximus, ex hoc casu nihil pericuh damniue amphus im- minet. Nam hostis ipse illum haud grauate suis est restituturus, dummodo ipsi damna a ditionis Polonicae hominibus illata resarcita
40 vtcunque fuerint. Et haec quidem de lusto tibi significare volui, vel ob eam rem in primis, ne quis postea ad te scribens rem vltra veri- tatem exaggerando te ob amici calamitatem plus iusto commotum redderet. Quicquid vero deinceps eueniet, id tibi suo tempore ordine describam ; nunc saltem hoc praecatus, vt me, prout cepisti, in
45 numero chentum tuorum fouere perpetuo vehs. Vale foehx, meum adeoque totius orbis praesidium.
Cracouiae xvi augusti. Anno Domini m.d.xxxvi.
Tibi addictissimus
losephus Tectander
50 Cracouiensis.
Clarissimo ac ornatissimo viro Domino Desiderio Erasmo Rotero- damo patrono suo longe optimo. Basileae.
3139. Fkom Frederic Nausea to King Ferdinand.
In Erasmum Monodia, 1536 (a). Mainz.
LB. App. 384. 18 August 1536.
[The Dedication of Nausea's Monodia, on the death of Erasmus, printed at Cologne, Gymnich, 1536. The text of LB. shows a few variants, some of them due to carelessness ; one or two seem to be attempts to improve the original. Of the edition printed by G. Vorstermann, Antwerp, 1536, we have not been able to find a copy.]
AVGVSTISSIMO CAESABI FERDINANDO, DOMINO SVO CLEMENTISSIMO, FRIDERICVS NAVSEA A DEO OPTIMO MAXIMO SAL.
Inter tot vere regia eademque plane Caesarea decora, Ferdinande
Caesar, idemque Rex ter optime, quibus te, non secus atque, natura
pene Regem et Caesarem minime vulgarem cognoscamus oportet,
hoc sane non postremum est, quod a maioribus ilhs tuis, qui ferme
5 plerique omnes tam ex paterno quam ex materno genere Reges et
Imperatores fuere multo gloriosissimi, non tantiUum degenerans,
quasi haereditario planeque regio iure probe doctos et eruditos mire
fouere tuerique soleas. Id quod vsque adeo regium est vt a mundo
propemodum condito Reges et Imperatores quique maximi htteratos
10 et eruditos non modo fouere, sed et penes se velut ab intimis consihis
suis habere, iUosque dignitatibus et fortunis omnigenis prouehere
consueuerint : nimirum non nescii, probe doctos et eruditos viros
partem esse Reipubhcae multo max^imam), nec esse splendidius in
Rep<ubhca) decus, nec maius eiusdem stabUimentum et solatium in
3139. 5. omnes om. LB. 7. mire a: viros LB.
3138. 34. aereae secturae] A copper mine.
3139] NAUSEA TO KING FERDINAND 349
aduersis, quam abundare viris bonis et eruditis: cum haec ipsa 15 Resp<ublica> non minus virtute et doctrina quam imperio et auctori- tate censeatur, vt quae tum vere sit beata cum vel philosophi regnant vel reges philosophantur vel certe philosophos et doctos amant et confouent.
Qua nimirum ratione Pharao, Rex Aegypti, quondam Abrahamum 20 et losyppum, Nabuchodonozorus Danielem, Ezecliias Esaiam, Dauid Nathan et Gad, Ptolomaeus Philadelphus Septuaginta BibUacae historiae Interpretes, Phihppus et huius fihus Alexander Magnus Aristotelem, Augustus Imperator Vergihum et Horatium, Traianus Phnium luniorem et luuenalem, Maximihanus Imperator ille, tuus 25 auus, nunquam poenitendus, inter ahos penes se habuit Gregorium Reitschium theologum, et lo. Stabium poetam et mathematicum. Transeo interim ahos et Reges et Imperatores, et inter ipsos in primis Titum Vespasianum et Theodosium, principes vere clementissimos et optimos. Quorum ille vsque adeo bonos et eruditos viros amauit, 30 et amando dignitatibus et honoribus augere studuit, vt ex eis nulli potuerit quicquam negare. Rogatus igitur a quodam famihariter, ecquid putaretne imperium tanti esse vt omnia quae promitteret praestare posset, tantum dixisse ferunt, non oportere quenquam a Principis conspectu tristem abire. Hic vero, videhcet Theodosius, 35 tam impense doctis et eruditis fauit hberahtateque regia subuenit vt egerrime tulerit qui hteras scirent et ad se non accederent, vnicuique hterato praemia spondens et reddens quoque. De eo qui seipsum neglexerat dicere solebat, sibi humihtatem et tenebras suas imputet iacens virtus, quae non obtuht se probandam. Cuius profecto, 40 Imp<erator> opt<(ime>, et onmium opt<ime> Regum et Imp<era- torum>, Ferdinande Caesar, non potueris ipse cum summa per- petuaque laude tua non esse multo simiUimus ; qui regia tua in omnes vere pieque doctos et hteratos hberahtate solus inter omnes hoc tempore principes iure quasi legitimo mereri videaris, de quo dicatur 45 ab omnibus probe doctis, quod ohm censorius poeta de Traiano optimo Imperatore scripsit :
Et spes et ratio studiorum in Caesare tantum,
Solus enim tristes hac tempestate Camoenas
Respexit. 5°
Tu quidem sic eruditos, maxime Cathohcos, gratia, pietate, au- ctoritateque coadiuuas vt sub te vno, munificentissimo principe,
26. Georgium a LjB. : correximw5. 38. quoque. De scri^szTOM^ : quique
de a LB.
27. Reitschium] See Ep. 308 Sapphic ode to Maxinulian, and in
introd. 1502 received a crown of latu-el from
Stabimn] Jolm Stabe (t 1522). his friend and coUeague Konrad
Born at Steyr, in upper Austria, and Celtis. On the death of Celtis (1508)
educated at Selestat, he became pro- he became the acknowledged leader
fessor of mathematics, first at Ingol- of Austrian leaming, standing high
stadt, and later (1497) at Vienna. in the favour of Maximilian, who
His primary interest lay in mathe- bestowedonhim theofficeof Historio-
matics, astronomy, and geography — grapher Royal. As Maximihan's his-
as geographer he collaborated with toriographer he had the hardihood to
Albert Diirer in pubhshing a map of trace the Hapsburg pedigree back to
the world. But he enjoyed repute Shem and Noah. See ADB. 35. 337.
also as a poet; in 1500 he addressed a 46. poeta] Juv. 7. i. 3.
350 LETTERS OF ERASMUS [1536
videantur incepta nuper humanitatis theologiaeque studia spiritum et sanguinem conseruare. Cuius, inter complures tua liberalitate
55 regia sustentari solitos (qui quondam non sine tua et eorum gloria nominabuntur), argumento poterit esse nunquam nec fallendo nec intermorituro magnus ille Erasmus laudatae memoriae Roterodamus, nuperrime defunctus, qui diebus hisce nouissimis, dum viueret, tua solius et praecipua (quod equidem non ignorauerim) gratia et authori-
60 tate contra quoscunque sycophantas in pubhcam CathoUcae Ecclesiae salutem et vtiHtatem hactenus substitit. In quem et in eius doctrinae studium Sacrosancta Maiestas tua plus sine controuersia muneris et honoris quam vel vllus vnquam Ptolomaeus, vel Dionysius, vel Phihppus, vel Alexander, vel quis alius paulo liberalior Rex aut
65 Imperator, in quempiam eruditum virum contuHt. Hinc sacra tua Maiestas non minus verae laudis et aeternae apud posteros toto terrarum orbe gloriae meretur quam Erasmus ipse magnus Rotero- damus suis meruit inestimabihbus et studiis et virtutibus. Praeterea quantum plerique omnes gratitudinis Erasmo debemus, tantum
70 inclytae Maiestati tuae nos debere fateamur oportet.
Quantum vero debeamus vtrique, paulo breuius arguet nostra Monodia: qua nuper ad vniuersos Christianae pietatis professores ipsius magni Erasmi Roterodami laudatae memoriae obitum pro- treptico more deploraui ; quam et ideo potissimum tuae regiae
75 Maiestati consecratam nomine omnium volui, humilHme deprecans vt eam iUa boni consulere dignetur ; quam absolutiorem reddere non potui propter incredibilem dolorem quem partim ex aegritudine, qua distinebar, partim ex acerbissima ipsius Erasmi morte concepi. Dici enim nequit quam me vehementer, tum alioqui aegre valentem,
80 deterruerit epistola D. lo. Fabri, reuerendiss<imi) patris ac orna- tiss<(imi), Praesuhs Viennensis, sacrae tuae Maiestatis Consiharii fide- hssimi et consultissimi, qua pietas ilhus eruditissima et eruditio pientissima suum Nauseam de iUius obitu post ahos certiorem fecit ; quandoquidem audita magni ipsius Erasmi Roterodami morte, sic
85 animo consternatus fuerim, vt ne manus quidem videretur suo fungi officio, rescriptura quae volebam. Ita tum sane consternabar ex ipsius Erasmi morte vt, nisi eam ilh fuisse naturalem et fatalem resciuissem, parum abfuisset quin de Deo et de natura conqueri coepissem, quod tantum e mundo lumen, tantum non vnius, inquam,
90 vrbis, sed totius orbis ornamentum et vnicum nostri secuh decus sustuhssent. In huius certe viri occasu passa sunt magnam eclypsim bonarum htterarum studia, rerum scientia et morum integritas. Erat enim (vt et sacrosancta tua nouit Maiestas) in ipso nostro magno Erasmo sic vitae sanctimoniae coniuncta hnguarum eruditio, et
95 humanarum diuinarumque rerum omnium cognitio, vt in ipso vno homine vide[b]atur reuixisse quicquid omnium fuit vnquam opti- morum doctorum : prout fortassis haud obscure dignabitur sacra tua Maiestas videre in nostra quae subsequitur Monodia, quam peruehm superatum iri ab ahis, quibus quam mihi plus est et ingenii et elo- 100 quentiae et ocii. Sanctus enim erat Erasmus ; et si aeque laudabimus
85. videbatur a LB.: correximus. 89. quod a: qui LB. 93.
magno om. LB. 96. videbatur a LB.: correximus. 98, quae
subsequitur a: om. LB. 100. et ante si scripsimus: vt <x LB.
3139] NAUSEA TO KING FERDINAND 361
eum omnes, meritis tamen ipsius et eius magnitudine videbimur inferiores vniuersi, instar eorum qui simul adspiciunt soleni — nam etsi alter altero plus minusue videat, videndo tamen omnes deficiunt. Cuius sane iudicium non grauabor deuotissime expectare a sacro- sancta tua Maiestate ; quae pro voto suo felicissime nobis omnibus 105 et diutissime valeat.
Ex Moguntia xv. Cal. Septemb., An. Salutis humanae m.d.xxxvi.
3140, Feom Eustace Chapuys to Ebasmus Schets.
Bodleian MS. Lat. Misc. c. 20, f. 76. London.
23 September 1536.
[An original letter, autograph tliroughout, from the N^ve collection ; it waa printed by P. F. X. de Ram in Bulletin de VAcademie royale des sciences et belles-lettres de Bruxelles ix. i, 1842, pp. 473-4; see Appendix xvii.]
PiE atque humaniter facis, mi Schete, qui Erasmi nostri, iUius inquam incomparabihs Erasmi, etiam vbi apud nos esse desiit tam amanter meministi. Non immerito boni omnes tanti viri migrationem lugent. Verum vt meam ingenue sententiam depromam, equidem nondum satis constitui dolendumne magis an gratulandum sit. 5 Gratulandum sane optimo ac sanctissimo seni post assiduam cum morbis hictam, post iugem cum hominibus improbis, quouis morbo • intoUerabihoribus, conflictationem, ad lesum suum manumisso, quem tota vita et corde et calamo ac ore spirauit ardentissime. Porro si quid dolendum est, vt certe multum est, nobis id fuerit dolendum 10 qui tanto lumine priuati sumus. Quanquam fortassis illud Chris- tianum fuerit magis, indulgentissimo Numini gratias agere quod tanti viri tam longam vsuram nobis permiserit. Magno, dum viueret, desyderio tenebar hominis coram visendi, si quo modo ita res tuhssent meae. Verum dum id non hcet, quod superest, dabo operam vt ex 15 monumentis quae rehquit quotidie propius ac propius viri potiorem partem contempler : quod vt etiam caeteri faciant hbens ihis auctor fuero.
Vale, optime Erasme, Londini xxiu Septembris m.d.xxxvi.
Tuus ex animo quicquid est 20 Eustachius Chapuysius.
Honestissimo ac integerrime fidei viro Erasmo <S>cheto. Anduer- piae.
3141. Fkom Boniface Amekbach to John Paungartner.
Catalogi duo a^. Basle.
LB. i. init. i February 1537.
[The preface to Catalogi duo operum Des. Erasmi Roterodami ab ipso con- scripti et digesti: Ciun praefatione D. Bonifacii Amerbachii lurecons. vt omni deinceps imposturae via intercludatur, ne pro Erasmico quisquam aedat, quod vir ille non scripsit dum viueret. Accessit in fine Epitaphiorum ac Tumulorima
3139. 103. a: minusque LB. 107. xv. Cal. . . . m.d.xxxvi a: 18 Augusti, Anno 1536 LB. 3140. 11. liunine de Ram: lumini MS.
352 LETTERS OF ERASMUS [1536
libellus quibus Erasmi mors defletur, cum elegantissima Germani Brixii epistola ad clarissimum virum D. Gul. Bellaium Langaeum, Basle, Froben, 1537. See introd. to Catalogus Omnium Erasmi Lucubrationum i. i.]
NOBLLI ET AMPLISSmO DOMINO lOANNI PAVNGARTNERO A PAVNGARTEN BONEFACIVS AMERBACHIVS S. D.
In mandatis mihi dederas, nobilis et amplissime vir, vt vniuersas Des. Erasmi Roterodami lucubrationes tibi compararem, quas haud dubie a viri post hominum memoriam in literis vere magni morte, tanquam rarum aliquem thesaurum, recondere instituisti. Ego vero, 5 vt promerentibus hoc praeclaris tuis virtutibus, ac pro ea obseruantia, qua tibi omnium studiorum patrono studiosi pro se quique nihLl non debent, libenter morem gessi, ita mandati me fines pro animi sen- tentia exphcare non potuisse doleo, quando excussis hic omnium bibhopolarum tabernis, non paucos desidero. Praeclare tu quidem,
10 posteaquam tantus vir in humanis esse desiit, lucubrationibus super- stitibus eum tibi ob oculos statuere, atque adeo recte famUiarem facere instituisti : quarum beneficio nobis non solum coDoquetiu', sed et ab eodem in omnibus bonis discipHnis, praecipue theologicis, posteritas instituetur. Siquidem in his mehor viri portio relicta est,
15 tanto conspectu iUo corporeo praestantior, quanto animum nobOio- rem esse nemo sanae mentis vnquam negauit. Loquere, dicebat Philosophus Ule ad iuuenem, vt te videre possim, non ex imagine aut vultu, sed ex sermone hominem diiudicandum docens.
Quantam vero cladem bona studia, quantum reHgionis Christianae
20 causa vulnus, ex iHius obitu acceperint, promptius sit animo con- cipere, quam pro iusto verbis explicare : quandoquidem iis iuuandis ac de posthminio in integrum restituendis natus videbatur. Quod non disciphnae genus suis vigiliis adiuuit ? cui aetati laboribus suis non prospectum voluit, dum in puerorum gratiam repuerascit, dum
25 mediae aetatis hominibus, dum senibus succurrere studet, ad omnium captum et aetatem miro artificio sese attemperans ? Quod si ab antiquis mortales tunc maxime deos imitari creditum est, cum bene- fici fuissent, an non eos Erasmus imitatus dicetur, cuius tot et tanta in omnes beneficia extant ? Mirum certe tam perpetuo in demerendis
30 omnibus tenore eum sui similem esse potuisse. Ahis ob ingrauescentis aetatis marcorem nonnihil de ingenio decedit, ac memoriae bene- ficium perit: ahi morbis ad labores praecipue animi sustinendos prorsus inhabiles redduntur : hic tametsi iam adfecta esset aetate et infirmissima valetudine (calculo enim morbo pecuhari articularis
35 tandem accesserat), nihilominus in studiorum bonorum ac pietatis negotio adiuuando ita refractarius perstitit, vt senex iuuenes, aegro- tans sanos vinceret, et ingenio viuidus, et memoria praestans, et toherantissimus laborum.
Tametsi autem optimo viro nullum ahud quam pubhce prodesse
40 studium extitisset, emissarios tamen et obtrectatores efifugere non potuit ; id quod minus mirandum, quod praeclaros conatus inuidia a multis retro secuhs sugiUare consueuerit, secura humihum semper alta petens, quodque hoc cum praestantissimis quibusque omnium seculorum viris commune habuerit. Ecquis enim vnquam extra
17. Philosophus] Socrates; see Apophth. iii. 70.
3141] TO JOHN PAUNGARTNER 353
communem ingeniorum aleam positus suum alastorem non est 45 expertus ? ecquis ex veteribus quorum lucubrationes nunc summa cum admiratione leguntur, non idem sustinuit ? Natura, inquit Velleius, audita visis laudamus libentius : et praesentia inuidia, prae- terita veneratione prosequimur : et his nos obrui, illis instrui credimus. Interea non defuerunt qui tam raris viri dotibus plurimum deferen- 50 dum censuerunt, iique non plebeii ordinis homines, sed orbis monar- chae, non vulgariter eruditi, sed rei hterariae nostra aetate principes. Quippe Inuictiss. Carolo Aug. a consihis fuit ; Sereniss. Caes. Ferdi- nandus fauoris sui m hunc documenta quam plurima dedit. Quam magnificis vero honorariis a Christianiss. GaUiarum Rege Francisco 55 in GaUias, quam amanter ab lUustriss. Rege Henrico, hbera vbinam eo loci viuere veUet data optione, in Angham est reuocatus! De summis Pontificibus Leone et Clemente nihU attinet dicere. Horum certe fauore aduersus quorundam cahimniatorum machinationes substitit. Et nuper Pauhim eius nominis tertium admodum sensisset 60 beneficum, nisi sibi ac studus priuatus viuere, atque Pontificis ani- mum opimis sacerdotiis magnisque dignitatibus praeferre maluisset. Ecquid faceret ahud non auaritiae in pauperes ac studiosos hberahs, non honoribus minime ambitiosus, non rei avTcipKrjs famihari studens et intentus ? lam vero quantum ei doctissimi quique nostro saeculo 65 tribuerint, ex epistohs vltro citroque missis clarius est quam vt dissimulari possit. Satis sit laudatum esse, si non ab omnibus, certe a magnis : si non a quibushbet, certe a probatis et laudatis.
Vtinam conciho Oecumenico quod indictum nouimus, adesse potuisset : non parum is ingenu sui dexteritate, iudicio indicibUi, ac 70 perpetua iUa in euoluendis veterum Theologorum commentariis lectione exercitatissimus ad incendium iUud dissensionum extinguen- dum adiumenti attuhsset. Verum ahter Christo seruatori visum est.
Proinde quando de morte eius certior fieri cupis, non est cur plura a me desideres, post elegantem iUam et disertam clariss. eruditis- 75 simique viri D. Beati Rhenani in Origenem praefationem, omnia bona fide persequentis. Ne tamen tibi non videar morigerari veUe, sic paucis habe. Cum toties ab lUustriss. Heroina Maria regina, sorore Caroh Aug., et aula Brabantica reuocatus fuisset, in inferiorem Germaniam cogitare coepit, non tam ob honorificam, vt arbitror, 80 interpeUationem, quam patriae amorem: quandoquidem et noXv- rpoTTov Ulum Homericum suam Ithacamsaxis vehitniduhim, vt Cicero inquit, adhaerentem quibuscunque regnis praetuhsse constat. Eo consUio res suas Friburgo Brisgogeae huc auehendas curauit, vt ad primam occasionem Ecclesiastae hbris, quorum causa potissimum 85 Basileam redierat, absolutis secundo Rheni flumine in Brabantiam deferrentur. Verum proficiscendi institutum articularis morbus intercepit: quo sub autumnum ita correptus est vt ab eo tempore nunquam aut raro lectum sit egressus. Vidisses in summis cruciatibus toUerantiam mirabUem et mansuetudinem vix credendam, qui ne 90 iUud ipsum tempus doloribus innumeris impendendum sine hnea quod aiunt transmitteretur, hbeUum de puritate tabernacuh adfixus lecto
48. Velleius] 2. 92: quoted not text of Velleius. quite correctly, though Amerbach is 82-3. Cicero inquit] De Orat. i. 44.
one of our chief authorities for the 196.
452.11 A a
354 LETTERS OF ERASMUS [1536
scripsit ; ad hoc Origenem recognitum scholiis illustrauit, apologiam aduersus tanti vui calumniatores adiecturus, nisi dysenteria cor- 95 pusculum iam penitus exhaustum de medio tuUsset. Nihil sane impraemeditatum ei vel inexpectatum accidit, iamdudum suum se pensum absokiisse, nec quicquam instare quam mortem praesentem crebro dictitanti. Quam praeclare autem se in extrema illa vitae humanae epitasi animam exhalaturus gessit! Quam insignia Chris-
100 tianae mansuetudinis exempla edidit, ita adfectibus in Christum compositis, vt nihil in ore nisi dulce lesu nomen haberet, subinde eius misericordiam, subinde vt sui misereretur, subinde vt finem faceret implorans! lis tam sanctis vocibus v. Id. lul, sub mediam noctem seruatori toties ex imis praecordiis inuocato animam reddidit, cum
105 dysenteria viginti et ampHus dies laborasset.
Deprehendi tum verum esse quod vulgo ferunt, mortem anteactae vitae typum prae se ferre. QuaUs vita viri omnium integerrimi fuit, talem mortem vidimus. Sanctissime vixit, sanctissime mortuus est. Nec minus praeclarum cum vitae tum mortis praeter lucubrationes
iio omnium piissimas monimentum testamento suo post se rehquit: quod ante menses mortis quatuor scripserat, Clementis VII. P.M., Imperatoris Caroli Augusti, ac Magistratus Basihen<sis) diplomati- bus instructus. Nam in eo exceptis ahquot legatis me nuncupatum haeredem de vniuersis bonis in vsus pauperum aetate aut valetudine
115 infirmorum, in puellas quarum pudicitiae offectura paupertas vide- retur, in studiosos et quoscunque subsidio dignos distribuendis fidei commisso grauauit, tam piae voluntatis exequendae mihi socios executorum titulo adiungens Hieronymum Frobenium ac Nicolaum Episcopium, spectatae fidei homines. Equidem pro boni haeredis
120 officio nihil antiquius in votis habeo, quam in suprema optimi viri voluntate exequenda etiam tempus a legibus Romanis praefinitum anteuertere: tantum certe abest vt ex S.C. Pegasiani siue Trebelliani beneficio quicquam adfectare in animum induxerim, vt etiam de mihi nominatim relictis quotam portionem in vsus tam pios collocandam
125 remiserim, bono haeredi testatoris voluntatem intellexisse pro iure, atqiie adeo quo se in piis causis latius porrigat nonnihil de sibi rehctis contuhsse pium esse ratus. Itaque nunc to aTrovSaiOTpo^elov vbi bonae spei adulescentes ahquot in studiis aH possint instituo. Con- uenit, opinor, vt bonorum rehctorum portio ex studiis proueniens in
130 eorundem causam prouehendam redeat, sahia interim eleemosyna pauperibus quotannis viritim distribuenda. His omnibus adornandis praesto sunt executores, polhcetur operam suam ordo hic amphssimus cuius benignitatem tacere non debeo, sicut nec eruditiss<imae)> Academiae nostrae professorum praestita officia, vna cum studiosis
135 quorum humeris elatus est in ducendo funere, in peragendis iustis et alus nihil quo suam erga hterarum columen obseruantiam attesta- rentur obmittentium.
Nunc ad hbros tibi comparandos redeo, ex quibus quotquot venales inueni, Argentoratum, vti in mandatis acceperam, misi: rehquos in
III. quatuor] quinque would be 2. 23. more accurate, see Appendix xxv Trebelliani] See Digest 36. i.
introd. 124. portionem] See Appendix xxv.
122. Pegasiani] See Iust. Institut. introd. ; Cod. lu^t. 6. 49'.
3141] TO JOHN PAUNGARTNER 355
his duobus Elenchis adnotatos inuenies ; quorum non aha fuit denuo 140 aedendi ratio, quam vt tu ac sub tui nominis titulo optimi quique de lucubrationibus Erasmi yvrjaLois admonerentur. Semper regna- uit cahimnia, praestantissimisque viris etiam apud veteres negotium fecit. Nescio tamen si quod aliud seculum fuerit in quo maior eius exercendae impunitas, aut si cui post homines natos phis quam 145 Erasmo sit insidiata. In obscuro non est quam saepe etiamnum viuens eam hbelhs a se editis propulsare fuerit coactus, nunc in mortuum nihilo futuram benigniorem hbellorum proximis nundinis Francofordianis editorum prooemia indicant. Si lege Corneha falsi nominis vel cognominis adseueratio falsi poena cohercetur, quid in 150 eum statuere par est qui non solum falso titulo lectori fucum facit, sed ct probati viri nomen aheno scripto traducit, prouinciaeque ahcui inuidiosum reddit ? Seueriore dignum animaduersione facinus, cum mortui nomen praefigitur, odium excitatum restinguere non valentis. Ohm apud ethnicos vitio dabatur, et nihil viro ingenuo habebatur 155 indignius quam mortuos maledictis insectari, vt quibuscum non nisi laruae, quemadmodum prouerbium inquit, hictarentur. Nunc apud Christianos charitatem professos pro ludo habetur mortuorum etiam memoriam hbelhs fictis dilacerandam proposuisse. 0 secuhim, 0 mores. Quae, mahim, magistratus tandem Christiani toUerantia est, 160 ad promiscuam iham hbrorum extrudendorum hcentiam conniuentis ! Nihilo mehores sunt qviotquot in lucubrationibus ahenis ahqua sine delectu venantur, quibus impotentes suos afifectus magni ahcuius viri praerogatiua caeteris adprobare adoriuntur. Vt non nisi tota lege perspecta respondere aut iudicare inciuile Celsus iurisconsultus 165 putauit, ita parum ciuihs aut probi hominis sit, ahcuius in rebus fidei sententiam, nudis ahquot versibus ex medio orationis structu ex- cerptis, vulgo indocto proponere, quos alibi et exphcatos fusius et declaratos non ignoret. Si sic a candore quem Christianum Christiano praestare addecet recedatur, quid etiam in veterum Theologorum 170 commentariis salui supererit ? Nihil tam circunspecte, nihil tam sancte, addo et pie, dici potest, quod non cauiUationibus cahnnnusque futurum sit obnoxium. Ecquid enim non maleuolentia obtrectandi- que hbido vel conantur vel efficiunt ?
Quare, vir clariss., sub tui nominis titulo pios ac candidos vbique 175 gentium admonitos volo, vniuersas Erasmi lucubrationes, quotquot vir de literis et pietate bene meritus post se rehquit, in his duobus catalogis a se dum etiamnum in humanis ageret editis inueniri : quibus rerum ipsius, qua fuit in me singulari beneuolentia, pulchre gnarus, reliquas postea elucubratas adieci. Si quid praeterea sub huius titulo 180 edatur, nothum et spurium esse sciant omnes, imo puram putam calumniatorum imposturam ; id quod conceptis verbis contestatum volo, ne calumniatorum malitia vel apud pios male audire pergat »le pietate optime meritus, vel aliud viuens aliud moriens docuisse videatur, a quo fuit alienissimus. Nec vero me latet rumorem vanum 185 nescio a quibus sparsum, eo mortuo quaedam proditura quibus suam de rebus fidei sententiam hbere sit propositurus. Quasi vero hanc
T^Q.legeCorneliaJSeei^/g-csi^S. 10; 157. prouerbium] See .^r/a//. 153.
Cod. lust. g. 22.
356 LETTERS OF ERASMUS [1536
non libere, hoc est ea qua decet et modestia et reuerentia, lucubra- tionibus iamdudum editis proposuerit, orbique testatam reliquerit.
190 In ea ipsa sententia, ita me deus bene amet, vsque supremae vitae exitum perstitit : nec vUus morienti superfuit ingenii foetus posthumus quam Origenis recognitio, cui immortuus est, praeteritis nundinis Frobenii typis euulgata et in pubhcum emissa. Quid multa ? Non est cur quisquam ahas mcomparabihs viri hicubrationes expectet
195 quam in hos catalogos relatas, vere magnis eruditis et pus nostri secuh, vt verbo dicam, gratas, atque etiam posteritati futuras gratis- simas, quibus tu, Paungartnere humaniss., omniumque virtutum laudibus cumulatissime, fehciter fruere.
Bene vale. Basileae Calend. Febr. Aimo m.d.xxxvii.
INSCRIPTIO IPSIVS MONVMENTI IN PRIMARIA AEDE SACRA INCLYTAE VRBIS BASILIEN.
[The inscription, which is still in the Cathedral at Basle, is printed with the heading here given by Boniface Amerbach in Catalogi duo operum Des. Erasmi Roterodami, Basle, Froben, 1537, p. 117; it is reproduced in facsimile in Major, pl. 31 ; see also Gedenkschrift zum 400. Todestage des Erasmus von Rotterdam, Basle, 1936, Die Grabstdtte des Erasmus. The inscription is a poor piece of Latin writing. Lines 14-21 are oddly obsciu-e, the grammatical construction being (apparently) 'non memoriae (ergo) cjuam editis Lucubrationibus inunor- talem comparauit sibi, superfuturo iis tantisper dum orbis terrarum stabit ac eruditis . . . coUoquutm-o, sed corporis mortahs ergo . . . hoc saxum posuere quo reconditum sit (corpus).]
Christo Seruatori S.
Des. Erasmo Roterodamo,
viro omnibus modis maxi
mo, cuius incomparabilem 5 in omni disciphnarum ge
nere eruditionem pari con
iunctam prudentia poste
ri et admirabuntur et prae
dicabunt: Bonifacius Amer 10 bachius, Hier. Frobenius, Nic
Episcopius, haeres, et nuncu
pati supremae suae vohmta
tis vindices, patrono optimo,
non memoriae, quam immorta 13 lem sibi editis Lucubrationi
bus comparauit, iis tantisper
dum orbis terrarum stabit
superfuturo ac eruditis vbi
que gentium coUoquuturo, sed 20 corporis mortahs, quo recon
ditum sit ergo, hoc saxum
posuere. Mortuus est IIII
Eid. lul. iam septuagenarius,
An. a Christo nato
25 M.D.XXXVI.
APPENDIX XXIV THE SPURIOUS LETTER TO PETER CURSIUS
MS. Gud. Lat. 4317 (45) : P. Burmann, Marquardi Freiburg.
Gudii . . . Epistolae 1697, P- 148 («)• 6 January 1535.
Vita Erasmi p. 124 (O^). O^. p. 266: Lond. XXX. 68: LB. 1276.
[The letter was first printed by Merula (O^) ; and from Merula derive all later texts with the exception of that of Burmann. Burmann's text is taken from a Ms. copy preserved in the Ducal Library at Wolfenbuttel, Gud. Lat. 4317 (see Handschriften der Herzogl. Bibliothek zu WolfenhiXttel, Abth. 4, p. 83 ; the actual MS. we have not seen).
The letter is without doubt that spoken of by Erasmus in a letter to Pflug of 7 May 1535 (Ep. 3016): 'finxervmt prolixam epistolam velut a me scriptam ad Petrum Cursium, in qua hoc ago, ne edat suam apologiam. Homines male feriatos!' The true character of the letter was made plaiii in 1880 by R. C. Christie {Etienne Dolet, p. ai^n). Yet after sixty years it is still cited as a genuine letter of Erasmus, not only by Erasmus' biographers, but by good scholars. Already in 1834 Antonio Panizzi noted that no copy of the Vidua shows the misprint alleged in II. 88-96 (Orlando Furioso di Ariosto, Wm. Picker- Lng, London, 1834, i. 54) ; and this circiunstance alone should have been suffi- cient, without the evidence of the Responsio, to show that the letter was merely a skit. Li the Responsio (Ep. 3032 . 575-86), Erasmus gives this detailed accoimt of the letter :
'Addidertmt aliud lusus genus. Finxerunt prolixam epistolam velut a me scriptam ad Petrvun Cursium, plenam scm-rilibus ineptiis, eamque multis exemplaribus per vrbem sparserimt, affingentes id ita me fieri iussisse : imitati sunt manum meam, atque etiam phrasim. In ea facitmt Erasmiun hoc suppli- citer agentem cvun Ciu-sio, vt premat suam apologiam, me proxima aeditione castigaturum ea quibus offenditur. Sensit Cursius fucum, sed in hoc errat, quod existimat eam Epistolam a Caluo quodam amico confictam in rem meam, quum ipsa res loquatm- ab inimicis confictam, et (ni fallor) ab iisdem qui Cursiima ad hoc argvunentum excitarunt. Festiuus vero lusus effingere manum alienam, et alieno nomine quicquid libet in vulgus spargere!'
That the letter circulated in Rome — that there were 'multa exemplaria' of it — there is no reason to doubt ; that the script of it, as delivered to Ctusius, actually imitated Erasmus' handwriting is affirmed by Cursius himself. For forgeries imitating Erasmus' hand see Ep. 2874. 172-4, and Aduersu^ Menda- cium, LB. X. 1688 BC. That the author of the forgery was, as Erasmus beUeved, Aleander, is plainly incredible. Cursius' own account of the matter is obsciure ; and is best given in his own words. After speaking of the sorrow and shame which Italians still feel when they recall the Sack of Rome he writes thus {Defensio Italia K}):
'Tuus ille Myconius Caluus, Erasme, et (nescio quo fato) alius item Caluus, non itidem Myconius, sed (quod pudet) Italus, effecerunt vt quae grauissima nefandissimaque mala obiuerunus grauiora nefandioraque videantur. Quando ea, vt tu Caluo illo Myconio interpretando, nostrorum nos ignauia, vestrorum virtute, perpessos callide hostihterque posteris insinuare persuadereque cogi- tasti, sic Caluus hic, iam non amplius Italus, sed Germanus, ac plane tuus, tuae causae occulte subscribens, non modo suam et pubUcam, impie nefarieque, sed tuam quoque (cvun minime voluisset) stultissime prodidit ; vna enim opera et tuam manum male est imitatus et literas, quas abs te ad me dari finxit, vanas barbaras ac sibi repugnantes dedit ; quibus homo caUidus cum callidis qui- busdam amicis mihi, si posset, persuaderet ne defensionem hanc iam emissam emitterem, neue ignauiae vulnera, quae tu Germanus Italis iniuste infiixiati, ego Italus, nuUo presertim maledicentiae vulnere in te relato, pie pacateque sanarem.'
What can certainly be inferred from this is that Cursius knew the letter to be a forgery ; he woiild seem, however, to have supposed the forger to have a serious pmpose, to be serving Erasmus' cause ; nothing suggests that he was
358 APPENDIX XXIV
aware that the letter was a skit, a parody. The author of the forgery he calla Calvus: the person intended is perhaps Franciscus Juhus Calvus (cf. Ep. 3032. 582n). It is worth noting that the letter was only received by Cursius after the Defensio had akeady appeared {defensionem iam emissam).
Tf the perpetrator of the jest was not skilled to uxiitate Erasmus' manus, he certainly reproduced very accurately (as Erasmus himself acknowledges) his phrasis. Even more telling than the imitation of his style is the take-oS of character and personal weaknesses. The reception of Erasmus' letter by his friend the Cardinal ; the gift of a valuable gold cup ; tlie showing of the cup to ' compotores ' ; its alternative uses — for quenching honest thirst or as a 'pharma- cum aduersus calcukmi ' : the printers' errors ; the comphments to Sepulveda and Eugubinus — all these make admirable fooling. Erasmus supposes, indeed, that the people in Rome who read this parody took it as a genuine letter — there were people who took Reynolds' Peter Bell for a genuine poem of Wordsworth. But to suppose this true of many persons would mean that the joke missed fire. Nobody in Rome who was not very duU supposed Erasmus likely to send compliments to Sepulveda and Eugubinus — with both of them (they were in Rome at the time) his relations were imderstood to be the least frieiidly conceivable. Merula, however, who included the letter in his collection, must have supposed it to have been written by Erasmus ; he must have over- looked, not only the Defensio, but what Erasmus himself says in the Responsio.']
ERASMVS ROTERODAMVS DOCTISSIMO AC ORNATISSIMO PATRI D.
PETRO CVRSIO, RHETORI IN ACADEMIA ROMANA CLARISSIMO,
AMICO SINGVLARI S. P.
CvM reuerendissimus in Christo Pater et Dominus D. Matthaeus T T. S. AngeU Carduialis Roma in Germaniam reuertisset, nihil mihi prius fuit quam vt ex suis familiaribus, inter quos nonnulli sunt quibuscum trecentos sahs modios (vt est in prouerbio) consumpsi,
5 intelhgerem, quidnam bonae spei de componendis dissidiis et re- sarcienda concordia Christiana afferrent, eamque ob caussam ad quendam praestantissimum mihique charissimum ilhus aulae prin- cipem virum hteras e vestigio dedi, vt mihi hunc scrupulum eximeret : eram enim inter sacrum et saxum, quod aiunt, dum spe ac metu huc
10 illucque iactarer, constitutus ; verebarque, ne causa pubhca in pri- uatis afifectibus omnino desereretur. Qui cum primum epistolam aperuisset, et manum meam iam diu suis ocuhs famiharem agnouisset, ad Cardinalem statim accurrit, nunciatque hteras esse ab Erasmo. Quo audito Cardinahs suauiter subridens, Egregie, inquit, nobiscum
15 agitur, quod Erasmus nos hteris suis inuisat ; nam annus mihi esse videtur, ex quo ne apicem quidem ab eo hterarum oonspexi. Quid multis V recitari eas iussit, et sub finem earum magna mea eum laude, quod de pacando rehgionis statu solhcitus essem, plane regia et tah principe digna verba in frequentissimo ilhus aulae theatro protuht,
20 nihil se vsquam habere quod doctorum virorum proprium esse noht ; multaque aha de me adiunxit, quae modestiae causa prudens omitto.
TIT. ERASMVS . . . SINGVLARI S. P. 0 Loncl. LB. : PETRO CVESIO RHETOEI IN
ACADEMiA ROMANA s. D. DESiDERivs ERASMVS ct. I. reuorendissimus O:
Romanus a. 2. T T O: H a. 6. Christiana concordia a.
7. quendam a: quaerendam O Lond. LB. 15. nos a: 07n. 0 Lond. LB.
iS. quod O: quam a. 20. vsquam 0- a: vsque O^. 21. modestiae a:
molestiae cett. libri.
I. Matthaeus] Matthew Lang; he 2. t t] titulo.
had presumably retunied from the 4. prouerbio] See Adag. 1014.
Conclave whicii elected Paul iii. 9. inter . . . saxum] See Adag. 15.
THE SPURIOUS LETTER TO PETER CURSIUS 359
Sed vnum tamen hoc praeterire non possum, quod aureum poculum artificiosissime caelatum, quod tum congerronibus suis forte ostenta- bat, transmitti ad me, veluti ixi^/jioavvov animi erga me sui, voluerit, vt declararet gratam sibi fuisse sollicitudinem meam. Quo ego pro- 25 fecto ita fui ob Phidiacum plane artificium delectatus vt professus sim inter doctissimos et scitissimos compotores meos qui tum aderant (inter quos fuit B. Rhenanus, et Henricus Glareanus ; hic Poeticae, quae bibax esse solet, ille Historiae deditus), me non aUo poculo vel pharmacum aduersus calculum vel ad extinguendam sitim Hquorem 30 sumpturum esse. Nam operculum, quod paulo infra crepidinem Aesculapium tornatilem habebat medicinae propinandae fabre- factum data opera videbatur : cyathus ipse non mediocris capacitatis (TKt.pTcbvTas circum habebat Satyros, et in eorum medio Bacchum ebriosuhim, tanta (ita me Deus amet) elegantia vt iam PraxiteHs 35 opera mihi sordere perfacile possint.
Sed haec praeter rem. Perlectis Hteris meis, responderi mihi iussit, Paulum III. Pont. Max. ab ipsa statim electione polHcitum esse sibi, et Reuerendissimo in Christo patri et Domino D. Bernardo Cardinali Tridentino, Concilium se congregaturum, vt infinita malorum ex- 40 amina apud Germanos funditus extirpentur et eradicentur ; reHquum esse, vt ipsi homines eruditos et cordatos passim in Germania co- hortentur vt reHgioni ferre suppetias veHnt. E quibus certe phis quam monogrammum ampHssimus Praesul me primum nominare decreuit. Sed tamen committere non voluit, quin me de nonnuHoruni 45 impudentia, de quibus Romae inteHexerat, admoneret, qui Theoninis dentibus famam meam arroderent et lacerarent. Idque eo consHio fecit prudentissimus et hoc prope solo facto iHustrissimus Princeps, vtlabes mihi aspersas prius abstergerem quam huic studio me praepararem.
Equidem non ignorabam Romae esse, qui nomen meum sugiHarent ; 50 sed tamen qui mihi tam manifestam calumniam impingeret, quam a te fieri audiebam, hominem esse vsquam ne somniare quidem potui. Aiunt enim te detorquere nescio quam voculam impressorum incuria deprauatam ad meam ignominiam, adeoque fulmina quaedam ora- tionum scribere, et miseHum Erasmum in sacerrimis studus desu- 55 danteni ita traducere vt nunc omnia fora, omnia templa, omnia compita, omnia conuiuia, nihil ahud crepent quam sacrHegum Erasmum, et sexcentis tauris Phalaridis dignum. Quo audito mirari prmcipio, deinde obstupescere, postremo etiam obtorpescere coepi, quid te induxerit, vt mihi non aHa ratione quam iniuria notus esse 60 veHs ; nomen enim tuum aHoqui nunquam audieram.
Age, mi Petre, te oro obtestorque per viscera Christi, cogitemus quanto in discrimine versemur, quot haeresium diluuia, quot beHorum tumultus, quot dissidiorum incendia Christianum orbem inundent. Missas faciamus has tam insignes calumnias, cuiusmodi miUe obucere 65
28. B. a: D. O. 39. Reuerendissimo O: Romano a. 43. certe a:
om. 0 Lond. LB. 48. solo a: om. O Lond. LB. 52. hominem O^:
neminem O^ a. vsquam a: vsque O^ (cf. 1. 20): natmn O^. ne O^ a:
ne nimc O^ Lond. LB. 59. obtorpescere scripsimus: obstipescere a libri.
63. heresium a: heresum O Lond. LB. 65. mille a: multas O^: nulli O^.
40. Tridentino] Cles. 18. 82; Adag. 1155.
46. Theoninis] See Hor. Ep. 1.
360 APPENDIX XXIV
etiam diligentissimis et sanctissimis Doctoribus possis. Nam, vt tandem ad rem veniamus, quid obsecro flagitii commisi, quod Atta- lum eeu imbellemnotauerim, quem Hecataeus in Dionysium dTTToXenov Kal dixaxov appellat V An mihi dependendum est, quod typographo-
70 rum ignauia commisit ? At si non eram ego in Anticyram relegandus perpetuo, qui bellicosissimae omnium nationum Italiae auferre hanc gloriam conarer ; certe nominis mei oblitus esse videri possem, si Latinorum Graecorumque hominum scripta omnia ItaHae laudibus ampHssimis scatere non meminissem: praecipue vero his quae ad
75 Uterarum et mihtiae gloriam spectant. Verum adeo nuUam in me suspicionem inferendae iniuriae extare nunc, aut extitisse vnquam, testis est mihi animus meus, cum haud recte meminerim, vbi de Attahs ista scriptis meis prodiderim, neque eram id vnquam ani- maduersurus, nisi amanuensis meus recordatus fuisset in Prouerbio
80 Myconius caluus tale quippiam esse ; vbi statim deprehendi formu- larios, quibus non satis famihare erat Attalorum nomen, ex eo Italum fecisse. Atque vtinam mihi non quotidie huiusmodi tragediae excita- rentur! Nuper enim cum inter imprimendum excusores ahquot conquesti fuissent me sibi xenia nonduni persoluisse, exortus est inter
85 eos quidam caeteris vinolentior, qui profiteretur se poenas a me exacturum, ni darem : atque id profecto veterator tam egregie effecit vt aureis nummis trecentis redimere eam ignominiam voluissem. Cum enim in Vidua mea, quam Serenissimae Vngariae Reginae dedi- caueram, ad laudem cuiusdam sanctissimae foemmae inter aha
90 hberahtatem iUius in pauperes referrem, haec verba subiunxi : Atque mente illa vsam eam semper fuisse quae talem foeminam deceret. Vnde scelestus ille animaduertens sibi vindictae occasionem oblatam esse, ex mente illa mentula fecit ; itaque vohimina mille fuere im- pressa. Quid igitur mirum, si istorum hominum quispiam vel per
95 errorem, vel sciens volensque fefeUerit ? Hoc profecto constat, in archetypo meo Attalum scriptum esse.
Sed, nescio quo fato, bis iam haec vox magnos mihi tumultus peperit. Reprehensum enim a Louaniensibus Theologis in me fuit, quod Act. 14 ex Itaha mutarim ad fidem Graecorum codicum Attaha ;
100 itaque ob eam causam me prope impivim esse proclamabant, quod negarem Paulum vnquam in Itaham venisse, quasi vero non tota fere Apostolorum historia id pertractet. Nunc vero rursum, quod hbrarii Attalum in Italum commutarint, me omnino inscio, nouum a te mihi beUum indicitur, adeoque duTTovBov vt aiunt, TToXeiiov. Vix
67. quod ante Attalum O: om. a. 70. At si O^: aut a O^. 78.
O: eram vnquam id a. 100. itaque a: atque O Lond. LB. loi. 0:
in Italiam vnquam a. io3-4- O: mihi a te a.
68. Hecataeus in Dionysiimi] There tiu-ies. The quotation is as purely
is, of course, no such work ; nor, if bogus as the citation from the Vidua
there had been, could Hecataeus have in lines 90—1. Dionysius of Miletus
apphed the epithets dTTToXefiov Kal was, no doubt, known to the writer
dfjLaxov to any of the persons kuown to from the article 'EKdraios in Suidaa
history bearing the name Attahis — (whei'e ho is mentioned as contem-
the inost ancient of them was his porary with Hecataeus).
jmiior by something Uke two cen- 99. Act.] 14. 25.
THE SPURIOUS LETTER TO PETER CURSIUS 361
arbitror vsquam alias calamitosissimam Aten, rj Kar avhpwv Kpdara 105 ^acveL, vt Homerus ait, infestiorem mihi sese exhibuisse, quam in Attalia cognata sibi voce, vel ipso etiam sono metuenda. Caeterum, charissime frater, admonitum te velim, ne vel tuo ipsius iudicio vel instinctu ahorum teipsum m huiusmodi praecipitia abiiceres, in quibus prope semper plus inest incommodi quam gloriae. Si hac via iio adgrediaris aucupandae gloriolae rationem, nihil efficies ahud quam vt totum te deridendum propines ahis. Respondere debes liis qui nommi tuo isthic officiunt conanturque tenebras oifundere. Comperi enim postea te Archilochum habere, quem in nomen tuum proprio rabies armauit iambo. In eo tu conficiendo olei phis debes consumere 115 quam in appetendo Erasmo, qui iam depontanus senex tot exantlatis molestus nihil ahud est quam asinus non omnino iners inter simias. lUi rursum, qui mihi insultant, canes videntur esse in praesepi, qui armenta a foeno inuidis latratibus abigunt, quo ipsi non vescuntur.
Quod si cognouero, quod equidem non spero, te vel tantillum 120 contra me pubhcare, experieris (ni fallor) Erasmum, iam lxx. annos natum, neque edentulum esse onmino neque exunguem. Si vero modestus (vt spero) fueris, tibi gratias quoque sum habiturus, qui me hbrariorum ignauiae commonefeceris. Sunt enim Chihades meae auctae multis decuriis, quae tamen ad centuriam non perueniunt, 125 reuocatae sub praehim, vbi hterulas has mutari curabo, quae mihi, ni mature praeuenissem, magnae tempestatis causa fviturae fuissent. Quod rehquum est, dare operam debemus, ne bonae hterae apud imperitos male audiant propter inanes digladiationes ; quae tandem, nisi dimicare in friuohs rebus desierimus, non modo putribus ouis a 130 plebe promiscua dirimentur, sed etiam cathenis, quibus vesaniam nostram coerceant. Deus Opt. Max. faxit vt submissis animis nostris suscipere ilhus gratiam possimus, cuius praesidio nefarios Ecclesiae hostes prosternere valeamus. Vale, et nomine meo Genesium Sepu- luedam, et Augustinum Eugubinum, viros insignes, cohortare, vt 135 studus suis labefactis rebus succurrere potius vehnt quam Pantalobi esse.
Datum Friburgi Brisgoiae, quinto Id. lanuarias, m.d.xxxv.
Mitto amicis ahquot meis vrbanis vnum atque alterum huius epistolae exemplum, vt ahenati a me accusatione tua eo celerius 14° atque facilius fiant de innocentia mea certiores.
105. 0: calamitosissimum a. 105-6. Aten, rj Kar dvSpaiv Kpaara ^atvei, vt
Homerus ait, infestiorem a: Aten infestiorem 0 Lond. LB. 112. his a:
tuis O Lond. LB. 127. praeuenissem O^ a LB.: peruenissem O^ Lond.
139—41. Mitto . . . certiores O Lond. LB.: om. a..
106. Homerus] II. 19. 93. 118. canes.. .inpraesepij^rfag'. 913.
114. ArchilochumJCf. Hor. J..P. 79. 136. Pantalobi] SeeHor. S. i. 8. 11;
117. asinus. . .simias]Seeylc?a(7. 441. 2. i. 22.
APPENDIX XXV
ERASMUS' LAST WILL.
Basle MS. AN. III. 15. 96. Basle.
Q. p. 121. 12 February 1536.
[An original document, autograph throughout: reproduced in facsimile by Mareo Besso, U Encomium Morias di Erasmo di Rotterdam, Rome, 1918, Docu- menti vi, and, again, by Daniel van Damme, lEphemeride illustree de la Vie d^lSrasme, Anderlecht, 1936, p. 61. There is a copy by a secretary in the CopenhagenMS. G. K. S. 95 Fol., f. 253. The willwasprintedinQ,andhasbeen several times reprinted, e.g. by J. B. Kan (Erasmiana, 1881) and by E. Major (Eras?niis von Rotterdam, 1927).
Erasmus began to think of making his will in 1518 (Ep. 860. 9-10). But his first will was in fact executed in 1527: see Appendix xix. On 26 Nov. 1533 he made and signed in his home at Freiburg a second will. This has not sm-vived ; but it was attested by the Freiburg notary, Mathias Rasch Lsninus, whose attes- tation is preserved in Basle MS. Erasmuslade 10. For Erasmus' preoccupation with the subject of his will, at various dates, see Ep. 2754. jn, which shoiild, however, be corrected from the evidence of the Basle MS.
Between the provisions of this last wUl and those of 1527 the most notable differences are the following:
(i) The will of 1527 provided elaborately for the publication of the Opera Omnia ; in the present will this project is dropped. See Appendix xix. 43^.
(2) Of the 1527 will Erasmus appointed three executors — -Basil Amerbach, Jerome Froben, and Beatus Rhenanus. Basil Amerbach had died in 1535 ; and of the present will Erasmus was content to appoint only two executors, retain- ing Froben, but substituting for Beatus Rhenanus Froben's partner Episcopius.
(3) The names of two legatees of the 1527 will are not found in that of 1536 — Botzheim and Glareanus. Botzheun had died. But Glareanus was still living in Freiburg; and his exclusion from the will of 1536 is significant. (Amerbach compensated him for his disappointment by presenting him with a sUver cup ; see Schreiber, H. L. Glareanus, p. 80.) Nine persons not named in the will of 1527 receive bequests imder that of 1536: Viterius, Montanus, Lambert Coomans, John Brisgoicus (Erasmus' confessor), Paul Volz, Jolm Erasmius Froben, Jerome Froben's wife, Episcopius and his wife. Quittanees from various legatees (Goelenius, John Brisgoicus, Paul Volz, Lambert Coomans, Beatus Rhenanus, Gelenius) are preserved in Basle MS. C. VI^. 71, pp. 74, 75, 78, 89, 93, 94. The bequest to Ber is acknowledged in a letter of 15 Aug. 1536 preserved in Basle MS. Ki. Ar. 18*. 47.
(4) In the will of 1527 there are only two monetary bequests (to Glareanus and Quirinus). In the 1536 will Viterius, Montanus, Coomans, Gelenius (all poor men), and Volz, receive bequests of money ; and to Boniface is left Erasmus' store of 'double and quadruple ducats'.
Erasmus died on the night of 11/12 July. He was buried in Basle eathedral on 18 July. Immediately after the funeral ceremony his will was opened and read by the City clerk and notary, Heinrich Ryhiner. On 22 July another notary, Adalbert Salzmann, made a eomplete inventory of his money and goods. To the money and goods in Basle had to be added the monies held for Erasmus in Antwerp by Schets (see Appendix xxiii. A. 3). With this addition, the property in the hands of Boniface and the two Basle executors amotmted, after the satisfaction of all elaims, to 5,000 florins. There was a further property in Brabant, amounting to some 1,960 florins, of which the 'heir', or trustee, was Goelenius, and with the disposal of which the Basle executors wero not con- cemed (for this, and for the litigation in cormexion with it, see Appendix xxiii). Bequests amounted to (roughly) 1,100 florins, including 200 florins accepted by Amerbach in Ueu of 530 florins given to him, not by Erasmus' will, but by a special syngrapha (see Ep. 2855 introd. ; Carl Roth, Das Legatum Erasmianum, in Gedenkschrift zum 400. Todestage des Erasmus von Rotter am, Basle, 1936, p. 283). Erasmus' total monies, accordingly, amounted at his death to some
ERASMUS' LAST WILL 363
8,000 florins. To this sum must be added the value, not easily assessed, of the many cups, rings, &c. ('poculorum aut anulorum aut rerum similium'), and medals and coins in his possession.
This must be accounted wealth. The love of wealth was made a reproach to Erasmus by a good many of his contemporaries. He essayed a formal answer to the reproach in 1523, when he addressed to Botzheim the Catalogus Omnium Erasmi Lucubrationum (vol. i, pp. 1-46). There he puts his 'annui reditus stati' at rather more than 400 gold florms; an income which he considers inadequate — at any rate, it is less than he spends. He is writing from Basle. The move to Basle had cost him the pension which he received from the Emperor. Five years earher he had spoken of himself as enjoying an income of more than 300 ducats (i.q. 600 florins), not reckoning what he received from the munificence of his patrons, and from the sale of his books ('quae ex Moece- natum hberahtate meisque laboribus accedunt', Ep. 800. 30 sqq.). In the same year, 1518, he wrote that, if he could get another 100 marks, which the King of England offers, he would be well content ('non ambirem amphus': Ep. 886. 49—50). The sum desiderated would have brought his total income to well over 900 florins (literary earnings and gifts from patrons not included). Cer- tainly, he never learned to live cheaply. In 1516 he provided against the cold of winter by spending, on clothes alone, ' above 400 florins ' — more than the total of his fixed income in 1523 : facing light-heartedly the danger, as he tells More, of 'dying well-dressed, of starvation', Ep. 474. 14-15. When he left Brabant, however, he was able to transfer to Basle savmgs amoimting to 1,900 florins (vol. i, p. 45. 25-7). For the ten months during which he lived with Froben in Basle he paid 15 florins a month for his board. In the same city Amerbach thought a crown a week (not much more than a florin) an extrava- gant charge for the board and lodging of Ephorinus (Basle MS. C. VI*. 73. 234; see Ep. 2432. 256— 7n). The 900 florins which Erasmus thought an adequate income, and even the 400 which he foimd inadequate, compare favoiirably with the rates paid, in dtfferent parts of Europe, to university professors. In 1518 Erasmus himself was invited to stand for the professorship of Greek in Venice ; the salary — which had been good enough for Musurus — was 100 florins, and there were many candidates (Ep. 854. 54). The salary attached to the Busleiden professorship of Greek was 70 ducats, i.q. 140 florins (Ep. 691. 8n) ; but 'com- plures ambiimt' (Ep. 836. 8). The Dole professorship of law was a little less well paid, 300 francs, equivalent to about 1 20 florins, though, to secure Boniface Amerbach, the vmiversity was prepared to double the stipend (Ep. 2631. 5on). Sucquet, teaching in Turin, got 100 crowns, about 120 florins (Ep. 2631. 61). Viglius was offered, in France, iio crowns (VZE. p. 103). Some of these posts were flUed, of course, by yomig and untried men. But at Ingolstadt Reuchlin's salary was 200 florins (Ep. 1129. 4). Bombasius, in Rome, acting as secretary to Cardinal Pucci, made 400 florins a year ; as a professor he could not, he tells Erasmus, hope for anything like this princely remuneration.
The 5,000 florins which the will of Erasmus put at the disposal of the Basle executors was by them invested in a loan to the Duchy of Wiirtemberg, yielding an annual mterest of 5 per cent. (250 florins). The greater part of this svun became a trust for the support of Scholars in the University of Basle ; a part was devoted to the assistance of poor persons. For the history of these trusts see the paper of Carl Roth mentioned above ; from which it would appear that the University of Basle still has 'Erasmus Scholarships'. The monies left by Erasmus in Brabant were, it is believed, ultimately distributed to the poor (see Appendix xxiii, p. 408 : where, however, Opmeer's ducats must be florins).]
IN NOMINE SANCTAE TRINITATIS.
Desiderivs Erasmus Roterodamus, fretus diplomatibus Caesaris, summi Pontificis, ac magnifici magistratus inclytae ciuitatis Basi- liensis, hoc meo chirographo renouo supremam voluntatem meam,
I. diplomatibus] Epp. 2317, 2318, This was printed by L. Sieber, Das
and 1588 are allpreservedin theEras- Testament des Erasmus vom 22.
muslade at Basle, together with the Januar. 152J, Basle, 1889. licence from the Basle magistrates.
364 APPENDIX XXV
quam quocunque titulo firmam ac ratam haberi volo, irritum vero si 5 quid alias testatus sum.
Principio certus me nullum habere legitimum haeredem, prae- stantissimum virum D. Bonifacium Amerbachium omnium facul- tatum mearum haeredem instituo, exequutores vero Hieronymum Frobenium et Nicolaum Episcopium. lo BibHothecam meam iampridem vendidi D. loanni a Lasko Polono, iuxta s;yaigrapham super hoc contractu inter nos confectam: non tradentur hbri nisi haeredi numeret ducentos florenos. Quod si iUe pactum remiserit, aut me prior e vita excesserit, liberum esto haeredi de Hbris statuere quod velit. 15 D. Lodouico Bero lego horologium aiu-eum,
Beato Renano cochleare aureum cum fuscinula aurea, M. Petro Viterio centum quinquaginta coronatos aureos, Tantundem Philippo Montano,
Lamberto famulo, si mihi morienti adfuerit, ducentos florenos 20 aureos, nisi ego viuus ei hanc summam numeraro,
D. loanni Brisgoo lagenam argenteam, D. Paulo Volzio florenos aureos centum, Sigis. Gelenio ducatos centum et quinquaginta, loamii Erasmio Frobenio duos anulos, quorum alter non habet 25 gemmam, alter gemmam subuiridem GaUis dictam turcois.
Hieronymo Frobenio lego omnes vestes meas omnemque supeUe- ctilem laneam, hneam et Ugneam ; praeterea poculum quod habet insignia CardinaUs Mogontini, Vxori eius annuham qui habet imaginem muUeris in tergum respi- 30 cientis,
Nicolao Episcopio pocukim cum operculo, quod m pede habet
versiculos insculptos, lustinae vxori eius duos anulos, quorum alter habet adamantem, alter turcois minorem, 35 M. Comado Goclenio poculum argenteum, quod in summo habet imaginem fortunae.
6. haeredem] The meaning of the the contract ; but suggests that Lasky,
term is given by the addition seu instead of receiving this refimd, may
fideicommissarium in the will of 1527 prefer to make him a present of it in
(Appendix xix. 6). return for the comphments paid to
10. Bibhothecam] See Epp. 27S0. him in the dedication of the Erasmian
7n; 2862. 30-60; 291 1.8. An inven- Ambrose. To this suggestion Lasky
tory of Erasmus' books was sent to gave an assent so grudging that Eras-
Lasky when Erasmus died ; a copy of mus preferred to let the contract
this preserved at Basle is printed by stand — 'De bibhotheca nihil muto,
F.HusneT, Die Bibliothek dcs Erasmus res erit tui arbitrii' (Ep. 291 1. 8).
(in Gedenkschrift zum 400. Todestage 15. horologium] This and the gold
des Erasmus, Basle, 1936, pp. 238-44). spoonandfork were the giftof Christ-
In Ep. 2780 Erasmus aflfirms that his opher of Schydlowetz. See Ep. 1752.
hbrary is 'better by 100 crowns' yn.
(c. 120 florms) than when he made his 21. loanni Brisgoo] See Ep. 2156
bargain with Lasky ; it contains, inter Introd.
alia, the Aldine Galen, which alone, 31. poculum] The gift of Ant.
he says, was priced, imbovmd, at Fugger. See Ep. 2192. 58n.
30 florins. He offers to refund the 35. poculum] The gift of John
200 florins which Lasky liad already Duke of Cleves. SeeEp.2234. i^n. paid, if Lasky would care to cancel
ERASMUS' LAST WILL
365
Si quis legatariorum interciderit, quod legatum erat in haeredis arbitrio esto.
Haeres, praeter ea quae ipsi per syngrapham designaui, sibi accipiet quicquid superfuerit poculorum aut anulorum aut rerum similium: 40 adhaec nomismata insignia, vt Lusitanos cruciatos, Regis Poloniae ac Seuerini Boneri faciem exprimentia, aUaque his simiha. Praeterea ducatos omnes duphces et quadruphces. Pecuniam apud Conradum Goclenium depositam ilh in Brabantia dispensandam rehnquet, quemadmodum ei mandaui. Si qiiid apud Erasmum Schetum erit 45 rehquum, ab co repetet. Eamque pecuniam ac rehquam omnem quae superfuerit, si;o arbitrio et ex consiho exequutorum distribuet in vsus pauperum aetate aut valetudine infirmorum, item in pueUas nupturas, in adolescentes bonae spei, brcuiter quoscunque subsidio dignos iudicarint. 50
Hanc extremam voluntatem meam, quo plenior sit fides, propria manu descripsi, ac pecuhare anuh mei sigiUum Terminum affixi Basileae in edibus Hieronymi Frobenu duodecimo die Februaru anno a natah Dominico IVIiUesimo quingentesimo tricesimo sexto.
39. syngrapham] See Ep. 2855 introd. Of the sum assigned to him (the third part of 1,600 florins) Amer- bach refused to aceept more than 200
florins (see Carl Roth, Das Legatum Erasmianum, op. cit., p. 283).
44. Goclenium] See Appendix xxiii.
APPENDIX XXVI
LETTER TO PETER PALUDANUS.
Breuissima Maximeque Compendiaria conficiendarum epistolarum
formula, per Erasmmn Roterodamum, Antwerp, M. Hillen, 152 1
(a). Des. Eras. Rot. aliquot epistolae, studiosis iuuenibus admodum
vtiles, Paris, Colinaeus, 1531 (^). Vives, De Conscrib. epistolis Libellus vere aureus, Basle, Platter &
Lasius, 1536 (y). Breuissima maximeque compendiaria Conficiendarum Epistolarum
formula, Cracow, Matthias Scharffenberger, 1537 (8).
[In 1521 J. Siberch printed at Cambridge an unauthorized version of the De Conscribendis Epistolis, with a prefatory letter (Ep. 71) addressed by Erasmus to Robert Fisher. In the same year Erasmus, in the Preface to the Progymnasmata (Ep. 1193), complains of the pubhcation of an unauthorized version of a different work, the Breuissima maximeque compendiaria con- ficiendarum Epistolarum formula (to which he gives, cafelessly, the title De ratione conscribendi epistolas). To this pirated Formula the printer ( ' nescioquis ' ) had prefixed the Letter to Peter Paludanus here reproduced. Three editions of the Formula appeared in 1520. Of none of these have we been able to see a copy. But the treatise was printed in July 1521 by M. Hillen at Antwerp; and Hillen's booklet fumishes the earhest text available to us of the Letter to Paludanus. With it we have collated the text of two later editions of the Formula, the Basle edition of 1536 (appended to Vives' De Conscribendis Epistolis) and the Cracow edition of 1537. Outside the editions of the Formula, the Letter to Paludanus is foimd in the volume Des. Eras. Rot. breuiores aliquot epistolae, studiosis iuuenibus admodum vtiles, Paris, S. Colinaeus, 1524, 1531 ; we have seen only the 1531 edition, and have recorded here its variants. The Letter to Paludanus is no more, in fact, than a free rewriting of the letter to Robert Fisher (Ep. 71). Its last two sentences are an independent addition, and the sentence preceding these abbreviates and mutilates two sentences of the Fisher letter; otherwise, the two letters differ in httle else than the name of the person addressed. In Ep. 3100 Erasmus speaks of the Paludanus letter as of something which he has seen only recently, in an edition printed at Lj^ons. No Lyons edition of the Formula is recorded. At Lyons, however, Gryphius pubhshed during Erasmus' lifetime at least four editions of the De Conscribendis Epistolis — one of them in 1536. We have not been able to examine any of these except that of 1531 (not recorded in BEr.^) ; but it is conceivable that one or other of them may, hke the Strasbourg edition of 1534 (BEr.^ p. 54), have contained both the De Conscribendis Epistolis and the Formula (with the Paludanus letter). It is interesting to note that in Ep. 3100 Erasmus speaks of the Formula imder the title De Componendis Epistolis ; we have noted the same carelessness in Ep. 1193.]
D. ERASMVS ROTERODAMVS PETRO PALVDANO S.
ViciSTi me tandem, humanissime P. Habes toties efflagitatam a nobis scribendarum epistolarum rationem. Sed vide interim, dum tuae morem gero voluntati, quantis me calumniis ipse obiecerim. Quid tandem eritici dicent, imo quid non dicent, vbi viderint me I ausum tractare rem a multis tam diligenter ac scite tractatam ? Vis tu, inquient, Penelopes telam retexere? Post tantos autores aut
TIT. EOTERODAMVS ayS: om. j3. s. jSy: om. <x8. I. P. ayS:
Petre j8. Habes j3: lubes a. 6. retexere ? post tantos autores ?
Aut ajSy: retexere, post tantos authores ? Aut 8. Interpunctioncm ex Ep. Ji. 6-8 correximus.
LETTER TO PETER PALUDANUS 367
eadem dicas necesse est aut deteriora: quorum alterum superua- caneum est, alterum etiam perniciosum. Ego vero quanquam multa alia habeo quae respondere possum, vnum hoc tamen dico, nullius qui de hac re ahquid conscripserit me vestigiis inhaesurum. Accipe lo itaque breuissimam maximeque compendiariam conficiendarum epistolarum formulam, tibique hoc vnum persuade, non verbis tantum illas sed arte etiam indigere. Vale. Saluta amicos communes.
APPENDIX XXVII
THE EXPOSITLO FIDELIS.
Expositio Fidelis, 1535 (a).
T. Mori Lucubrationes, 1563, p. 519 (/3).
LB. App. 378.
[The letter, in the earUest form known to us, was printed in 1535. The type shows that the printer was Froben, in whose house Erasmus was hving. It bore the title Expositio fidelis de morte D. Thomae Mori et quorundam aliorum insig- nium virorum in Anglia ; and piu-ported to be a letter addressed by P. M. to Caspar Agrip<pinus>. In this form it was reprinted at Antwerp in 1536. In 1563 it was reprinted at Basle, by Episcopius, in Thomae Mori Lucubrationes, under the title Epistola de Morte D. Thomae Mori et Episcopi Roffensis, insignium virorum in Anglia. In this reprint the letter is headed ' G. Cotuinus Xucerinus Phil. Mont. S.D.'. The new heading suggests two things: (i) that Episcopius was aware that the P. M. of the letter as printed in 1535 was Phihp Montanus (for whom see Ep. 2065 introd.) ; (2) that he had reason to suppose that GUbertus Cognatus was in some way concemed with the Froben edition of 1535 (LB., reprinting the 1563 version, has Gnlielmus Cognatus for G. Cognatus, by what would seem to be a mere oversight of the press). It is hkely that Cognatus, perhaps imder Erasmus' direction, prepared the Basle edition of 1535 ; in the earher portion of the letter some of the details not found in the scheda apud Parisios iactata (see 11. 2i2-i3)mayhavebeen suppUedby him; nor is it difficult to believe that he had a hand in the composition of the concluding portion of the letter — the style is not unlike his, and some of the reflections are a degree banal. Leclerc, while doubting the ascription to Erasmus, yet included it among his Epistolae, and gave as his reason for doing so: 'quicimque vero auctor sit, elegans sane est et lege meretiu", duorum Angliae celeberrimonma virormn obitus enarrans'. Of the original author, we know certainly no more than that he bore the initials P. M., that he wrote from Paris, that he had been in Englaiid with Campegio, and that he was personally acquainted with More. He may perhaps have been Montanus. Of the friend whom he addresses, Caspar Agrip<pinus), we know no more than can be inferred from the penultimate sentence of the letter ; in which P. M. asks for some accotmt of the activities of John of Leiden ('Rex Sion'): the request suggests that Agrip<pinus> belonged to, and was stationed in, some region of Germany not remote from Munster.
The letter falls into three parts:
(i) An accoimt of the trial and death of More, 11. 29-211. Tliis account is derived, confessedly (11. i i-i 3 and 212-13), from the Paris News Letter (printed by Miss E. V. Hitchcock in her edition of Harpsfield's Life of More, pp. 258-66 ; cf. Brewer viii. 1096). Miss Hitchcock supposes the Latin to be (except for 11. 1-29, which are introductory and independent, and for one or two small additions and omissions made by the translator) a direct translation from the French. But the error Killim, for Guilty (1. 130), suggests connexion with the German translation — in which the same error appears. (The error is fotmd in none of the French versions, though one of them has Gilley.) The translator professes ignorance of the authorship of the News Letter.
(For a different Latin translation of the News Letter, with a different title, see MHL. iv. 489-90.)
(2) An account of the death of Fisher and the Carthusians, 11. 212-86. The writer tells us that this part of his narrative is derived ' partim ex amicorum Utteris, partim e rumoribus'. Sending a copy of the letter to Goes, Erasmus indicates that the portion referring to the Carthusians is less reUable than the rest (Ep. 3076. 19-21).
(3) Three to four pages (11. 287-463) of moral and political reflection by the writer upon the events which he has recorded ; he speaks of the grief which they must bring to Erasmus ; he deprecates the stubborn attitude of More and Fisher, and makes faint apologies for Henry viii. The poor quaUty of this part of the letter makes it surprising that it should at any time have been attributed, as it was early (e.g. Bl. E. 646), and has been in recent times, to Erasmus himself.]
THE EXPOSITIO FIDELIS 369
P. M. CASPABI AGRIP. S. D.
QvoNiAM iuxta Pythagorae sententiam oportet omnia esse com- munia, recte coUegit Euripides, et dolores inter amicos oportere communes esse. Accipies igitur, vir amicissime, ab amico minime laeta, sed omni lacrymarum genere bonis omnibus deploranda: quanquam arbitror famam istuc iam dudum omnia pertulisse prius- 5 quam ad nos, de morte quorundam apud Anglos insignium virorum, sed praecipue Thomae Mori, dum viueret eius regni Baronis inclyti, ac supremi ludicis, quem illi Cancellarium appellant: qua dignitate non est apud eam gentem aha maior, excepto Rege, eoque, quum prodit, aureum sceptrum imposita corona Caesarea gestatur ad vnum 10 latus, ad alterum liber. Quae vero sum narraturus partim e schedis Gallice scriptis, quae hic circumferuntur, desumpsi, partim e rumori- bus. Nam nihil horum vidi.
Sed priusquam aggrediar, paucis describam Londoniensis vrbis situm. Ciuitas in latum angusta, ad Thamysim flumen sic in longum 15 porrecta est vt videatur non posse desinere, vnde et nomen videtur inditum : siquidem apud Flandros loca mari vicina Dunen appellant. Indidem dictum videtur GalHarum Lugdunum, quasi dicas, longas ripas. Ad orientem in extremo habet arcem bene munitam, qua Reges interdum vtuntur, vulgus Turrim appellat. Sed in eadem 20 seruari solent viri nobiles, aut ahas dignitate quapiam praeminentes, qui videntur ahquid aduersus Regiam Maiestatem dehquisse. In altero extremo ad occasum insigne monasterium est Benedictinorum, vulgus appellat Vuestmonasterium : et huic proximum Regis palatium structurae veteris, sed quo nunc Reges parum delectantur. Palatio 25 adiuncta est domus spatiosissima, nuUis fulta columnis, in qua sedent iudices. Vtrunque aedificium flumini imminet, vt hinc illinc cymba vehi possint.
In hac arce Thomas Morus posteaquam multis mensibus fuisset captiuus, Cal. luliis, Anno Dommi m.d.xxxv, productus est ad modo 30 dictam Curiam, capitis causam dicturus apud tribunal iudicum a Rege delegatorum. Ibat reus baculo innixus tam longam viam, corpore graui aegrotatione in carcere debihtato, nihil tamen perturba- tionis vultu prae se ferens. Primum recitati sunt articuh criminum quae iLH obiiciebantur. Mox Canceflarius qui Moro successit, ac Dux 35 Nortfordii, hunc in modum reum appellarunt: En vides, Magister More (sic appellant mediocri dignitate praeditos) te grauiter deh- quisse in Regiam Maiestatem: attamen speramus te, si modo resi- piscas, et abiures istam obstinatam opinionem, in qua hactenus tam procaciter perstitisti, veniam a Regis clementia consequuturum. Ad 40 haec Morus : Domini mei, ego summo cordis afifectu ago vobis gratias pro ista vestra amica erga me voluntate: tantum illud oro Deum omnipotentem, confirmare dignetur me in hac qua nunc sum senten- tia, vt in ea perseuerem vsque ad mortem. Caeterum quum reputo quam prohxi quamque graues articuH sint, quibus oneror, vereor ne 45 mihi nec ingenium suppetat, nec memoria, nec oratio, quae sufiiciat ad respondendum omnibus, praesertim quum in carcere tam diu
TIT. a: G. COVBINVS NVCERINVS PHIL. MONT. S. D. /3: GVXIELMVS COVRINVS
NVCERiNVS PHiLiPPO MONTANO s. D. LB. 45. sunt <x: correximtcs.
4R2.n B b
370 APPEXDIX XXVII
fuerim detentus, in quo graui aegrotatione contraxi corporis debili- tatem, quae me nunc etiam habet.
50 Tum iussu ludicum allata est sella, in qua sederet. Vbi consedisset, prosequutus est institutum sermonem hunc in modum. Quod ad primum attinet articulum, qui conatur ostendere meam in Regem maleuolentiam in negotio posterioris matrimonii, confiteor ingenue, me semper restitisse Ulius serenissimae Maiestati. Nec est animus
55 super hoc negotio quicquam aliud dicere, quam quod hactenus semper dixi, ad hoc vrgente me conscientia: per quam vt non de- bebam, ita nec volebam Principem meum caelare veritatem. Nec hic est vUa proditio quae intenditur; quin potius, ni id fecissem, praesertim in re tanti momenti, vnde pendebat mea sententia, et
60 Principis honos, et regni tranc{uillitas, tum vere fuissem, quod nunc obiicitur, maleuolus, perfidus ac proditor. Ob hoc delictum (si modo dehctum appellandum est) grauissimas dedi poenas, exutus onmibus facultatibus meis, ac perpetuo addictus carceri, in quo menses iam quindecim totos fui detentus. Sed his omissis tantum ad ea respon-
65 debo, quae sunt huius negotii praecipua. Quod obucitm", me incur- risse in poenam violatae constitutionis, quae proximo consiHo prodita est, me iam in carcere agente ; quasi mahtioso animo, perfidiose, ac proditorie Regiae Maiestati detraxerim famam, honorem ac digni- tatem, quae illi per dictam constitutionem erat tributa, videlicet
70 quod ibi declaratur sub lesu Christo supremum caput Ecclesiae AngHcanae: in primis respondebo ad hoc quod mihi obiicitur, quod domino Secretario Regis ac venerabih Maiestatis ilHus concUio, ro- gatus quae mea esset de hoc aedicto sententia, nihil ahud voluerim respondere, quam me iam mundo mortuum esse, nec istiusmodi
75 negotiis amplius soUicitari, sed tantum meditari in passione Domini nostri lesu Christi : dico me per istam vestram constitutionem ob hoc sUentium non posse damnari capitis, eo quod nec vestrum aedictum, nec vHae leges mundi possunt quenquam ob sUentium addicere morti, sed tantum ob dictum aut perpetratum facinus. De occultis enim
80 solus iudicat Deus.
Ad haec respondit Procurator Regius interpeUans: At tale sUen- tium, inquit, euidens argumentum est animi male sentientis de iam dicta constitutione. Nam omnis subditus syncerus ac fidehs Regiae Maiestati, si de dicta constitutione interrogetur, tenetur et obhgatur
85 citra onmem dissimulationem respondere categorice Regium edictum esse bonum, iustum ac sanctum. Ad quae Morus : Si verum est quod habetur in legibus, eum qui tacet videri consentire, meum sUentium confirmauit potius vestram constitutionem quam improbauit. lam quod dicis, omnem subditum fidelem obUgari vt respondeat catagorice
90 si interrogetur, etc, respondeo, bonae fidei subditum magis obUgatum esse Deo, conscientiae, et animae suae, quam vUi aUi rei m hoc mundo, maxime si taUs conscientia, quaUs est mea, nihU oflFendicuU, rUhU eeditionis pariat domino suo. Nam iUud pro certo vobis afl&rmo, quod nuUi mortaUum vnquam detexerim hac in re conscientiam
95 meam. Venio nunc ad secundum accusationis caput, quo arguor contra dictam constitutionem moUtus ac machinatus fuisse, eo quod ad RoflFensem scripserim octo paria Epistolarum, quibus Ulum ani- marim aduersus istud edictum. Equidem vehementer optarim eas
THE EXPOSITIO FIDELIS 371
epistolas hic proferri ac recitari, quae me vel conuincerent vel libera- rent. Caeterum quando illae, quemadmodum praedicatis, per Epi- loo scopum exustae sunt, ipse non grauabor recitare sententiam earum. In earum quibusdam agebatur de nostris priuatis negotiis, pro vetere nostra amicitia ac familiaritate. In vna quadam continebatur responsum ad Episcopi litteras, quibus scire cupiebat, quid et quo pacto respondissem de ista constitutione. Ad id nihil aliud rescripsi, 105 nisi me iam meam composuisse conscientiam, ipse componeret suam. Animae meae periculo ac teste Deo vobis asseuero, nihil aliud in ilHs litteris a me scriptum fuisse. Harum igitur caussa non possum per vestram constitutionem addici morti. Superest tertius articulus, qui intendit quod, quum de vestra constitutione examinarer, dixerim no eam esse similem gladio vtrinque secanti, propterea quod si quis vellet eam seruare, perderet animam, si contradicere, perderet corpus. Idem quoniam, vt dicitis, respondit Episcopus RoflFensis, perspicuum esse inter nos fuisse conspirationem. Ad haec respondeo, me nun- quam fuisse loquutum, nisi conditionaliter : sic videHcet, si tale esset 115 edictum, quahs est gladius vtrinque incidens, quo pacto posset quis euitare, quin in alterum incideret pericuhmi ? Haec mea fuit oratio. Quomodo responderit Episcopus, nescio: si iUius oratio cum mea congruebat, id nequaquam accidit ex conspiratione, sed potius ex ingenionmi ac doctrinae simihtudine. Breuiter : illud pro certo habe- 120 tote, me nunquam quicquam mahciose fiiisse loquutum aduersus vestram constitutionem : at fieri potuit, vt ad benignam Regis clementiam ahquid mahtiose fuerit delatum.
Post haec vocati sunt per quendam ex ostiariis duodecim viri, iuxta gentis ilhus consuetudinem, quibus traditi sunt articuh, vt 125 super hhs consultarent, ac post consultationem iudicarent, ac pronunciarent, vtrum Thomas Morus mahtiose obstitisset prae- dictae constitutioni Regis, an non. Qui quum per horae quartam partem secessissent, reuersi sunt ad principes ac iudices delegatos, ac pronunciarunt Kilhm, hoc est, dignus est morte. Ac mox per D. 130 CanceUarium lata est sententia iuxta tenorem nouae constitutionis.
His ita peractis Thomas Morus hunc in modum orsus est loqui: Age, quando sum condemnatus, quo iure Deus nouit, ad exonerandam conscientiam volo hberius eloqui quod sentio de vestra constitutione. Primum illud dico, me septem annis intendisse animum studiumque 135 meum m istam causam, verum hactenus in nuUo doctorum ab Ecclesia probatorum reperi scriptum, quod laicus, aut, vt vocant, secularis, possit aut debeat esse caput status spirituahs aut eccle- siastici. Hic CanceUarius interrumpens Mori sermonem, Domine More, inquit, itane tu vis haberi sapientior mehorisque conscientiae 140 omnibus Episcopis, tota nobUitate, toto denique regno ? Ad quae Morus: Domine, inquit, CanceUarie, pro vno Episcopo, quem habes tuae opinionis, ego sanctos et orthodoxos viros habeo plures centum, mecum sentientes, et pro vnico vestro concUio, quod quale sit Deus nouit, pro me habeo omnia Conciha generaha annis abhinc nuUe 145 celebrata : et pro vno regno, habeo Franciam caeteraque orbis Christi- ani regna omnia. Hic Dux Nortfordii interpeUans: Nunc More, inquit, perspicue hquet tua maleuolentia. Ad quae Morus: Milordt 148. inquit p LB.: om. a.
372 APPENDIX XXVII
(sic Angli compellant insigni dignitate praestantes), vt haec loquar
150 non incitat maleuolentia, sed cogit necessitas ad exonerandam con- scientiam meam, teste Deo qui solus scrutatur corda hominum. Praeterea dico et illud, constitutionem vestram esse perperam factam, eo quod vos professi estis, et iureiurando vosmetipsos obstrinxistis, nihil vnquam moHturos aduersus sanctam Ecclesiam, quae per
155 vniuersam ditionem Christianam vnica est, integra et indiuidua, neque vos soh vllam habetis autoritatem citra ahorum Christianorum consensum condendi legem, aut instituendi concilium aduersus vnio- nem et concordiam Christianitatis. Nec me fugit, quam ob rem a vobis condemnatus sim, videheet ob id, quod nunquam voluerim
160 assentire in negotio noui matrimonii Regis. Confido autem de diuina bonitate ac misericordia fore vt quemadmodum ohm Paulus Stepha- num persecutus est vsque ad mortem, et tamen iidem nunc vnanimes sunt in coelo, ita nos, qui nunc discordes sumus in hoc mundo, in futuro seculo pariter simus concordes, et perfecta charitate vnanimes.
165 Hac spe fretus precor Deum, vt vos seruet vna cum Rege, eique dare dignetur bonos consultores.
His ita peractis, Thomas Morus reductus est in Turrim. Hic obiter accidit spectacuhxm ipsa condemnatione miserabihus. Margareta, fiharum Mori natu maxima, muher praeter eximiam formae venu-
170 statem cum summa dignitate coniunctam, iudicio, ingenio, moribus et eruditione patris simiUima, per mediam popuh turbam, perque satehitum arma semet iniecit, et ad parentem penetrauit. Quum et muher esset, et natura cum primis verecunda, tamen et metum et pudorem omnem excusserat impotens animi dolor, cum audisset
175 patrem in Curia morti addictum esse. Hoc accidit priusquam Morus arcis portam ingrederetur. Ibi in charissimi parentis coUum irruens, arctissimo complexu ahquandiu tenuit eum. Caeterum ne verbum quidem mterim potuit proloqui. Ciu-ae, inquit Tragicus, leues lo- quuntur, ingentes stupent. Mouit stipatores, tametsi duros, hoc
180 spectaculum. Horum itaque permissu Morus his verbis consolatus est fiham: Margareta, patienter feras, nec te discrucies amphus. Sic est voluntas Dei. lam pridem nosti secreta cordis mei. Simulque dedit osculum ex consuetudine gentis, si quem dimittunt. At iUa cum digressa esset ad decem vel duodecim passus, denuo recurrit, et
185 amplexa parentem rursus inhaesit coho iUius, sed ehnguis prae doloris magnitudine. Cui pater nUiil loquutus est, tantum erumpe- bant lacrymae, vultu tamen a constantia nihil dimoto. Nec ahud supremis verbis mandauit, quam vt Deum pro anima patris depre- caretur. Ad hoc pietatis certamen plurimis e populari turba lacrymae
190 excidere. Erant et inter sateUites, ferum et immite genus hominum, qui lacrymas tenere non potuerunt. Nec mirum, quum pietatis afifectus adeo vahda res sit vt immitissimas etiam feras moueat. Hic apud se quisque reputet quam vahdo ariete tum pulsatum sit Thomae Mori pectus. Erat enim erga suos omnes adeo ^tAoaTopyo?, vt non
195 ahus magis: sed eam fiham, vt erat eximiis praedita dotibus, ita dihgebat impensius. Morum fortiter excepisse sententiam mortis, aut etiam carnificis securim, minus admirandum existimo, quam pietatem erga suos potuisse vincere. Nihil enim addubito, quin hic
149. haec «: hoc j3.
THE EXPOSITIO FIDELIS 373
doloris gladius crudelius viilnerarit Mori praecordia, quam illa carni- ficis securis, quae collum amputauit. 200
Die Mercurii sequente, hoc est, septimo die lulii, productus est in planiciem, quae est ante arcem. Mos est illic vt afficiendi supplicio de ponte plebem alloquantur. At Morus paucissimis verbis est vsus, tantum orans qui aderant, vt pro ipso Deum orarent in hoc mundo, se vicissim in altero mundo precaturum pro ipsis. Mox hortabatur 205 atque instanter rogabat, orarent Deum pro Rege, vt illi dignaretur impartire bonum consilium, contestans se mori fidelem ac bonum Regis ministrum, ac Dei inprimis. Haec loquutus prompte constanti- que vultu flexis genibus ceruicem posuit securim excepturus, non sine graui multorum gemitu. Erat enim bonis omnibus charissimus. 210
Quae hactenus narraui, fere continebantur in scheda apud Parisios iactata, ac per manus hominum vohtante. Quisquis autem scripsit, videtur actis interfuisse. Quae deinceps referam, partim ex amicorum litteris, partim e rumoribus accepi. Paucis ante diebus, hoc est XV. Cal. luhas, loannes Phischerus, Episcopus Rofifensis, qui tum 215 vitae sanctimonia atque austeritate, tum administrandis sacra- mentis, tum assiduitate docendi voce simul et scriptis, denique mira hberahtate in egenos, benignitate in studiosos, verum agebat Epi- scopum, ex arce dicta, in qua captiuus tenebatur, productus est, et ad Curiam, quae, vt ante dixi, Vuestmonasterio proxima est, fre- 220 quenti satellitum armatorum stipatu perductus est, partim nauigio, partim equo, ob corpuscuh debihtatem, quam praeter aetatem auxerat carceris incommoditas ; hcet ipse valetudinem suam semper et ieiuniis et vigihis et studiis et laboribus ac lacrimis vehementer attenuasset. Ihe vero tametsi non ignoraret eius cognitionis exitum, 225 nihil tamen perturbatus est, sed placido, ac prope etiam ad hilari- tatem composito vultu ad tribunal euocantibus paruit. Ibi iuxta morem eius regionis, quem antea descripsi, sententia capitah da- mnatus est, supphcium datm"us, simulatque Regi visum esset: hoc adiectum suspicor, si forte spe veniae ac supphcii metu posset a 230 sententia deduci.
Mortis genus erat et foedum et horribile, quo tamen fuerant afFecti Cartusiani ahquot, quos aiunt fuisse quindecim, quod vt credam vix possum adduci. Cartusianis adiunctus est Reginaldus Monachus Brigittensis, vir angehco vultu et angehco spiritu, sanique iudicii: 235 quod ex iUius coUoquio comperi, quum in comitatu Cardmahs Cam- pegu versarer in Angha. Nam Cartusianorum noui neminem. Aiunt ex his quosdam fuisse per viam tractos, dein suspensos laqueo, ac spirantibus etianmum execta intestina : quosdam etiam exustos igni, sed onmium incredibUem fuisse constantiam. Solet rumor rebus 240 tristibus ahquid addere. At si hic verus est, videtur hoc esse con- sihum eorum qui regio obsecundant animo, vt immanitate suppU- ciorum caeteros absterreant. Nam facUe diuinabant, institutum plurimis improbatum iri, praesertim ecclesiasticis, et rehgionis studio deditis. 245
Sed ad Rofifensem Episcopum redeo. Is accepta tam horrendae mortis sententia, quum satelhtibus stipatus reduceretur in arcem, vt
206. j8 LB.: oraret a, 207. a: impertire /3 LB. 209. posuit aj3:
imposuit LB. 228. antea aj3: ante LB.
374 APPENDIX XXVII
ad ostium ventum est, versus ad satellites liilari placidoque vultu ; Plurimam, inquit, optimi viri, vobis habeo gratiam pro officio, quo
250 me euntem et redeuntem deduxistis. Dixisses hominem ex hilari suauique redire conuiuio, adeo et color erat iucundior, et ipse toto corporis gestu, quatenus per grauitatem licuit, laetitiam quandam prae se ferebat, vt nemini non esset perspicuum, sanctissimum virum, ceu iam portui vicinum, toto pectore ad illam beatam tranquilHtatem
255 aspirare. Nec diu dilata est mors. Ad decimum Cal. luUi productus in planiciem, quam Angli vulgo dicunt Turris Collem, vultu non solum constanti, verum etiam alacri, paucis alloquutus est populum. Primum Regi regnoque bene precatus est : mox ardenti magis quam prohxa precatione se ipsum Dei misericordiae commendauit : simulque
260 procumbens in genua, graciH et exhausta ceruice securim excepit. Neque enim apud Anglos carnifices gladio ceruicem incidunt, sed damnato in truncum ad id apparatum inclinanti, securi caput ampu- tant. Quanto cum animi dolore viderint hoc spectaculum quibus rehgio pietasque cordi est, et qui Christi spiritum in pastore operantem
265 experti fuerant, facile quiuis ex sese poterit aestimare. Caeterum quod mitiore poena affectus est quam minabatur iudicum sententia, sunt qui in causa fuisse putent, quod metuerint ne senex et exhausto corpusculo, si per viam tam longam rheda traheaue tractus fuisset, sponte exspiraret. Ego suspicor, ob hoc mortis genus atrocius de-
270 nunciatum, vt immanitate suppHcii territus mutaret sententiam. Nec desunt qui praedicant, ob hoc ipsum acceleratam mortem, quod Romanus Pontifex Pauhis tertius Episcopum RoflFensem ob insignem doctrinam ac pietatem in CardinaHum ordinem aHegisset.
Ex amicorum Htteris cognoui, in Germania inferiore sparsum
275 rumorem, quum Episcopi Roffensis caput esset in ponte Londoniensi de more expositum, non solum non emarcuisse, verum etiam magis effloruisse, viuoque factum simiHus, vt multi crederent fore vt etiam loqui inciperet : quod in quibusdam martyribus factum legimus. Ea res, seu fama, quum vulgo increbuisset, sublatum est atque abditum.
280 Populus enim credulus saepe leui quapiam occasione turbas ingentes excitat. At veriti ne idem eueniret in capite Mori, priusquam ex- poneretur, aqua feruenti decoctum est, quo plus haberet horroris. Haec aHaque multa his similia perscribuntur e Flandria Britannis viciniore: penes aHos sit fides. Vtinam huc peruenissent acta
285 RoflFensis, quemadmodum acta Mori peruenerunt.
Ex Mori responsis facile Hquet lUum destinasse mori citius quam suae sententiae canere paHnodiam. Quo animo videntur omnes fuisse qui ante Morum extincti sunt. Morum ac Roffensem et illud mouit, opinor, quod qui bene natos, laute educatos, in honore habitos, in
290 carcere detinet, non dat vitam, sed longiorem et acerbiorem mortem. Ego si Regi fuissem in consiHo, pro mea stultitia conatus fuissem Uli persuadere, vt pro sua soHta clementia caeterisque virtutibus, per quas nomen ipsius hactenus erat apud omnes nationes gratiosum et amabile, ab ilHs Britanniae luminibus totique orbi notis abstineret,
295 aut certe poena mitiore contentus esset. Rursus, si qui perierunt, me adhibuissent in consiHum, suasissem, ne se irruenti proceUae palam opponerent. Violenta res ira Regum, cui si incommode resistas, 268. aj8: trahaue LB. 291. illi aj3: om. LB.
THE EXPOSITIO FIDELIS 375
grauiores excitat tumultus. Equi feroces, quemadmodum et tonitrua, non vi, sed popysmate leniuntur. Et nautae non pugnant aduersus impotentem tempestatem, sed vel quiete vel obliquis cursibus vtentes 300 expectant coelum commodius. Multis rebus medetur tempus, quas nulla vi possis emendare. Res humanae semper quidem fluctuant, sed quoties incidit insignis aut fataHs rerum mutatio, multi peri- clitantur qui non cedunt turbini. Veluti quum lulius Caesar aperiret ianuam tyrannidi, et Triumuiri iunctis copiis imperium orbis occu- 305 parent, laudatissimi quique viri perierunt, quorum erat et M. Tullius. Qui monarchis seruiunt, iis quaedam dissimulanda sunt, vt si non queant obtinere quod iudicauerunt optimum, saltem aliqua ex parte moderentur Principum afifectus. Dixerit ahquis, pro veritate mortem oppetendam. At non pro quauis veritate. Si tyrannus iubeat, aut 310 abiura Christum, aut pone ceruicem : ponenda ceruix. Sed ahud est silere, ahud abiurare. Si fas est te dissimulare Christianum citra graue scandahim, multo magis hcuisset hic esse tacitum. Sed inepte facio, qui de rebus tam arduis disputem, qui nunquam interfuerim monarcharum consihis. Itaque de tota causa iudicium ahis rehnquo. 315 Ihud satis constat, eos vu'os si quid peccarint, nuha in Regem maleuo- lentia peccasse, sed simphci sjniceraque conscientia errasse. Hoc sibi penitus persuaserant, hoc meduhis infixum habebant, sanctum, pium, Regi honorificum, regno salutare esse quod tuebantur. Argumento est, quod nuhus ihorum aflFectarit regnum, aut alteri asserere conatus 320 sit, nec vham mohtus sit seditionem, aut vhas contraxerit copias, ac ne verbum quidem excidit odium conspirationemue resipiens. Shere cupiebant si hcuisset, sed patienter ac placide mortem exceperunt, nihil ahud quam Regi regnoque bene precantes. At in atrocibus etiam criminibus magnam culpae partem excusat simplex ac pura 325 conscientia, animusque non laedendi,' sed bene merendi cupidus. Tum apud efferas etiam nationes frequenter eximiae virtuti prae- stantique doctrinae honos est habitus. Platoni apud Aeginetas, iuxta ciuitatis constitutionem capite plectendo, profuit phhosophi cogno- men. Diogenes impune penetrauitin castra Phhippi, regis Macedonum, 330 ad quem pro exploratore adductus, hbere exprobrauit regi insaniam, quod non contentus suo regno semet conuceret in periculum ne perderet omnia. Non impune tantum, sed etiam cum munere dimissus est, non ob ahud, nisi quod esset philosophus. Quemadmodum monarcharum in eruditos benigiiitas plurimum honesti nominis 335 ihis concihat, ita durius tractati plurimum inuidiae conflant ihis. De his praecipue loquor, qui scriptis inclaruerunt apud omnes nationes, et quorum memoria videtur apud posteros futura gratiosa. Quis nunc non execratur Antonium, qui Ciceronem ferro peremit ? Quis non detestatur Neronem, qui Senecam occiderit ? Nec mmimum gratiae 340 decessit Octauu Caesaris nomuii, quod Ouidium apud Getas relegarit. Haec nequaquam eo mihi dicuntur vt regem Christianum cum impus principibus conferam, aut de negotio, cuius circumstantias non noui, pronunciem, quod etiam si periculum abesset, temerarium esset: sed vt ostendam quibus rationibus fuerim conatm"us per- 345 suadere, vt rex parcendo viris pietatis et eruditionis commendatione
298. ^ LB.: excitant a. 306. quorum aj8: inter quos LB.
341. apud a: ad )3 LB. 346. et ajS: ac LB.
376 APPENDIX XXVII
iam immortalitati consecratis suo quoque nomini consuleret. Plausi- bilis semper est praepotentum clementia: sed tum clarissimos fert applausus, quoties viris illustribus ac de republica bene meritis
350 impenditur. 'Omne solum forti patria est', et exilium fortibus ac praeclaris viris saepe cessit feliciter. Mortis inuidia grauis est. Quum Rex Galliarum Ludouicus xii, regnum adeptus pararet diuortium cum Ludouici Regis xi. filia, Maria, ni fallor, nomine, res displicuit quibusdam bonis ; ex quibus loannes Standock, et huius discipulus
355 Thomas, in concione nihil aHud dixerant, nisi Deum orandum esse vt regi inspiraret bonum consihum. Quae apud populum dicuntur, ad seditionem spectant: et hi dehquerant aduersus regis edictum. Rex tamen nihil ahud quam vertere solum iussit, nec quicquam ademit facultatum : at idem negotio quod agebat confecto reuocabat
360 eos. Hac moderatione rex iUe et suo consuluit instituto et grauem inuidiam euitauit, quod vterque esset theologus, vterque sanctitatis opinione commendatus. At Thomae Mori mortem deplorant et ii quorum instituto pro viribus aduersabatur. Tantus erat hominis in omnes candor, tanta comitas, tantaque benignitas. Quem ille vel
365 mediocriter eruditum ab se dimisit indonatum ? Aut quis fuit tam ahenus, de quo non studuerit bene mereri? Multi non fauent nisi suis, Galh GaUis, Germani Germanis, Scoti Scotis ; at iUe in Hybernos, in Germanos, in GaUos, in Scythas et Indos amico fuit animo. Haec naturae benignitas sic Morum omnium animis penitus infixit vt non
370 secus ac parentem aut fratrem plorent extinctum. Ipse vidi multorum lacrymas, qui nec viderant Morum nec vUo officio ab eo fuerant afifecti: ac mihi quoque, dum haec scribo, nolenti ac repugnanti lacrjrmae prosihunt. Quomodo nunc aflfectum credimus Erasmum nostrum, cui cum Moro tam arcta fuit amicitia vt prorsus, iuxta
375 Pythagoram, in duobus eadem esse videretur anima ? Equidem misere metuo, ne bonus iUe senex suo Moro commoriatur, si tamen adhuc in viuis est.
Sunt qui nos consolantur hoc argumento, quod dicunt, non de- plorandos esse, sed gratulandum potius us, qui tah morte vitam
380 fijiierunt. Est istud, fateor, non leue doloris lenimen : at ego Morum optarim incolumem, quum omnium studiosorum gratia, tum vero praecipue famUiae causa, quam et numerosam et plane philosophicam rehquit: fihum natu minimum iam maritum ac hberorum parentem, fihas tres, et has nuptas ac hberorum matres, eruditas omnes, ac sub
385 paterna disciphna ad Christianam phUosophiam pulchre institutas, vxorem fidelem, ac iam anum, ex qua tamen nuUam prolem sustuht. Has omnes cum sponsis, nepotibus ac neptibus in vnis aedibus alebat, tanta rehgione, tantaque concordia, quantam non temere reperias in coUegiis monachorum ac virginum. Hic mihi cogita, vir optime, qui
390 luctus, quae lacrymae. qui gemitus, qui dolores totam iUam famiham conficiant. Quot egregias animas vulnerauit iUa securis, quae Mori caput amputauit ?
Multi demirantes rogant, quid tanti sceleris commiserit vir semper habitus innocentissimis moribus ? Quibus vix habeo quod pro com-
395 perto respondeam, nisi quod partim coniicere hcet ex articulis Moro obiectis et iUius responsione, partim ex amicorum htteris ac fama vulg9,ta discere datur. Rex, vt omnibus notissimum est, ahquot
THE EXPOSITIO FIDELIS 377
annis moliebatur repudium cum regina, Caroli Caesaris matertera. Morus praesagiens quo res esset euasura, vltro deposuit Cancellarii munus, alia quaedam causatus, ne cogeretur eius negotii exequutor 400 esse quod apud sese non probabat. Erat enim mentis tam religiosae vt propior esset superstitioni quam impietati. Sic cogitabat ; Priuato licebit quiescere : Cancellario, qui os est Regis, non licebit. Videbat fore vt cogeretur multos condemnare morte, quos iudicabat optimos : ad haec, exitum tanti negotii incertum esse, ob ecclesiasticorum poten- 405 tiam ac gentis illius solitam in reges ferociam. Tale si quid natum fuis- set, prima victima fuisset Cancellarius. At me si Morus in concilium adhibuisset, quum esset tam anxie rehgiosa conscientia, dehortatus fuissem eum ne susciperet dignitatem. Vix enim fieri potest vt qui in arduis principum functionibus versantur in magnis pariter ac 410 paruis iustitiam ad vnguem obseruent. Proinde mihi gratulantibus quod talem haberem amicum in tanto rerum fastigio collocatum, respondere soleo, me non prius illi de eius dignitatis accessione gratu- laturum quam iuberet ipse. lam tum enim nescio quid sinistri prae- sagiebat animus. Nec regem arbitror latuisse, quam ob causam 415 Morus deponeret magistratum, vtcunque dissimulauit, quod Homerus indicat, monarchis esse proprium, offensionem in animo tegere, donec multo post tempore detur vlciscendi opportunitas. Interim rex minis ac fulminibus Clementis vii. factus iritatior, adiecit animum ad vetus ilHus regionis exemplum, vt regnum a iure Pontificis Romani 420 assereret, et vtriusque status supremam potestatem sibi vendicaret. Caeterum quum sentiret, plurimorum animos ab hoc instituto abhorrere, ne qua cooriretur seditio, promulgatum est edictum, vt quicunque non abiuraret Romani Pontificis autoritatem, aut impro- baret nouum matrimonium, capitahs esset. Verum, hoc edictum non 425 est promulgatum, nisi Rofifense et Moro iam ductis in custodiam. Roffensis semper plurimum tribuit sedi Romanae, et aduersus repu- dium libris etiani conscriptis pugnarat, sed tum quum adhuc integrum esset consulere. Morus scripsit nihil, sed pro officio quod gerebat, conabatur regis animum in eam inflectere sententiam quam putabat 430 et Deo gratam et regi tutam et regno sahitarem. Erat illi magna famiharitas cum Episcopo Roflfense. Tum praedium, quod habebat Morus, non procul aberat a Richemonda. Ibi regio palatio vicina sunt duo monasteria vehementer opulenta, et quod maius est, bonae discipUnae, alterum Cartusianorum, alterum Brigittensium. Ab his 435 facile crediderim sollicitatum Mori animum, vt Ecclesiae causam tueretur: at ipsum ahquid effvitisse quod rebeUionem saperet, nun- quam sum crediturus, vt qui ex crebris coUoquiis perspexerim admira- bilem quandam hominis cautionem. Equidem vix aUum Anglum comperi, qui tam meduUitus amarit principem suum, aut magis ex 440 animo bene veUet, quam iUe. Vnde igitur hic tumultus ? Violenta res est, conscientia magis metuens Deum ofFendere quam mortem oppetere. Forte fefeUit eum persuasio. At demiror si vir iUe leuibus argumentis adductus est, vt sic obfirmaret animum. Makiit ipse perpeti, quam in aUos facere, quod necesse fuisset, si in suscepto 445 munere perseuerasset. Quin et reginae veteris, singulari pietate foeminae, multos miseret, non tantum ob id, quod dudum tanta dignitate florens, nunc in eum statum redacta est vt ob diuortium
378 APPENDIX XXVII
nec eo frui possit, quicum tam diu vixit, nec alteri iiubere ob Cle-
450 mentis sententiam, verumetiam quod videt, non dubium quin cum
summo animi dolore, ipsius causa tales viros trucidari. Huius porro
tragoediae quis sit futurus exitus, Deus nouit. Illud in confesso est,
per necem beati Thomae Acrensis, plurimum et auctoritatis et opum
accessisse statui ecclesiastico apud Anglos. Qui res mortalium suo
455 imperscrutabili consilio moderatur, pro sua bonitate dignabitur liaec
omnia vertere in suam gloriam. Tantum e scheda, rumoribus et
amicorum Htteris, hactenus Hcuit cognoscere: si compertiora fuero
nactus, tibi communicabo. Tu fac vicissim vt per te sciamus quid
agat rex Sion cum suis Prophetis, populoque retincto, de quibus hic
460 mira feruntur, an vera, nescio.
Apud Lutetiam Parisiorum x Cal. Augusti, Anno m.d.xxxv.
APPENDIX XXVIII LONGOLIUS' COLLECTION OF BOOKS
[We owe this account to the kindness of Mr. A. B. Emden, Principal of St. Edmund Hall, Oxford.]
The survival of a collection of books made by a contemporary of Erasmus is sufficiently uncommon to be worthy of record. There are in the Hbrary of New College, Oxford, eighteen volumes, contain- ing twenty-five printed works, which once belonged to Christopher de LongueQ (Longohus).
In the Benefactors' Book of New College Library, which was begun in the second half of the seventeenth century, Longolius is credited under the year 1550 witli having presented eight volumes to the college.' This entry is clearly erroneous, as LongoHus died in 1522. A subsequent entry under the year 1557 credits LongoHus' friend and patron, Cardinal Pole, with a gift of manuscripts and books.^ There are no grounds for beheving that such manuscripts and books from the CardinaFs Hbrary as the CoUege possesses were presented by the Cardinal himself. Both entries are completely misleading. The first compiler of the Benefactors' Book endeavoured to draw up a record of the gifts of manuscripts and printed books made to the Hbrary of the College since its foundation, and for this purpose searched for evidence of former ownership in the volumes already possessed by the Hbrary. In this search he went astray.
The actual provenance of the collection of LongoHus' books now in New College Library is sufficiently evident. In Cardinal Pole's edition of his friend's letters there is printed one from LongoHus to Pole, dated 20 Aug. 1522, in which LongoHus, writmg from Pole'8 lodgings in Padua, teUs Pole, who had gone to Venice to meet Richard Pace on his arrival from England as ambassador, that he had faUen seriously iU and felt sure that he had not long to Hve. He expressed satisfaction that, on the eve of Pole setting out for Venice, he had shown him his coUection of books and had asked him to accept them as a token of their friendship, if any fataHty should overtake him. Pole returned in haste to Padua and remained with LongoHus untU his death three weeks later.^
Having passed into Pole's possession Longolius' books were brought to England and during the CardinaUs life-time remained incorporated in his Hbrary. Under his wiU made at Lambeth on 4 Oct. 1558, during his last Ulness, he entrusted the disposal of his property to Alvise PriuH, Bishop-designate of Brescia, a Venetian patrician, whom he appointed sole executor of his wiU.'^ PriuH, whom Pole in his wiU describes as ' meum intimum amicum et famiHarem ', had been his constant companion for more than twenty years.^ Pole
' New Coll. Libr., Oxford, Benefactors' Bk., f. 34.
^ Ih. f. 35-
3 Gasquet, Cardinal Pole and his Ea7'ly Friends, pp. 28—32.
■♦ Epistolarum Reg. Poli Collectio (Brixiae, 1744-57), v. 181-7.
s Cal. State Papers (Venetian), 1557-58, pp. 1480-1 ; 1558-80, pp. 238-9.
380 APPENDIX XXVIII
made no detailed dispositions, but simply expressed the wish that *ea bona quae habeo in pias causas et inter personas de me bene meritas distribui'.^
In selecting New CoUege, and not Magdalen, Pole's oa\ti college, as a repository for his collection of manuscripts and printed books, Priuh would seem to have been influenced by the known sympathies of members of the two Wykehamist foundations with the old reUgion. Dr. Thomas White, appointed Warden of New College in 1553, contrived not to be displaced at Ehzabeth's accession. 'The Manner of the comeing by the Cardinalls books w^ the colledg had' is re- corded in the College Register of Leases, 1544-62, under the year 1559.^ It appears probable from this record that Priuh would have conveyed the Cardinars Hbrary to the Oxford convent of Black Eriars if it had still existed.
The books comprising Longolius' collection are easily identifiable, as each contains his name wTitten in a deUcate Renaissance hand, followed by an elaborate device. There is also entered a note of the price paid for the book — a matter of no little import to LongoHus who was haunted by poverty. The survival of this coUection of his books in New CoHege is made the more interestmg by the evidences of close study that they contain in the form of marginal notes.
Among contemporary scholars LongoHus was highly esteemed as a devoted student of Cicero and as an accompHshed imitator of his epistolary style. Particularly noteworthy, therefore, is his copy of Cicero's works, the pages of which he has HberaUy annotated, as though he had the intention of preparing an edition of the writings of his favourite author.
The books in New CoUege Library that belonged to LongoUus are as foUows:^
1. Columella, Varro, Cato and Paladius. Opera Agricolationum,
Bologna, Ben. Hectoris, i Oct. 1494. F^.
New CoU. Oxf., Q. 23. 12. On the title-page: ' Chi-istophorus a longoho. Emi xxxvi s. XpioTo- ^opos AojyyoAtoj.'
2. Avir. Corn. Celsus. Medicinae liber primtis, Venice, Phil. Pincius,
6 May 1497. F^. New Coll. Oxf., Q. 11. 8.
Contains a few marginal notes in LongoUus' handwriting. Bound up with (6) and (13).
3. Nicephorus Blemmidas. Logica, Venice, Simon BeuUaqua, 30 Sept.
1498. Po. New Coll. Oxf., Q. 10. 3.
On the title-page: ' Christophorus de Longueil. Emi xxii 5.' Contains marginal notes in his handwriting.
' Having scrupulously carried out his responsibilities in the disposal of the Cardinars property, Priuh died in 1560, very shortly after his retum to Italy. Cal. State Papers (Venetian), 1 557-58, -p-p. 1549-60, 1565-7; 2555^0,^^.98, 141.
^ New Coll. Req. Dim. ad Firmam, iv. (1544-62), f. 88. I am indebted to Mr. R. L. Rickard, Library Clerk of New College, for this reference.
^ Li the Benefactors' Book of New College Library the books credited to Longohus include an edition of Euchd printed in Basle in 1537 (clearly an error for his copy of Euchd, Venice, 1505), the works of Pohtian in two voliimes, and Josephus, de Bello Judaico, neither of which are to be found in the hbrary now.
LONGOLIUS' COLLECTION OF BOOKS 381
4. Appian of Alexandria. De hellis ciuilibus, Venice, Chr. de Pensis,
20 Nov. 1500. Fo. New CoU. Oxf., Q. 2. 4.
On the title-page: 'Ce Longueil. Erai xviii s.'
Contains two or three references to Pliny in LongoHus' handwriting. Bound up with (7).
5. Laur. Valla. De expetendis et ftigiendis rebus opus, Venice, Aldus
Manutius, Dec. 1501. 2 vols. F». New CoU. Oxf., Q. 2. 1 &, 2. On the title-page: 'Ce Longueil. Emi v l.trj' Contains notes in his handwxiting.
6. Themistius. Paraphrasis in posteriora Aristotelis, Venice, 14 July
1502. F». ' Xew Coll. Oxf., Q. II. 8.
On the title-page: ' Christophorus longuoUus. Emi 40 s.' Contains notes in his handwriting. Boimd up with (2) and (13).
7. Flauius Philostratus. De vita Apolonii Tyanei, Venice, Aldus Manu-
tius, 1501-2. Greek and Latin text. F».
New CoU. Oxf., Q. 2. 4. On the title-page: ' Christophorus a longoho. Emi xxxviii s. sine
Apiano qui post himc sequitur.' Bound up with (4).
8. Florilegium Diuersorum Epigrammatum, Venice, Aldus Manutius,
Nov. 1503. 80. New CoU. Oxf., Q. 4. 7.
On the title-page: ^' Xpiaro^opos XoyydiXios. ecovrjfiai hpaxiias if.' Contains notes in his handwriting.
9. EucUdes. Opera, Venice, Jo. de Tridino (Tacuinus), 25 Oct. 1505.
Fo. New CoU. Oxf., Q. 11. g.
On the title-page: ' Christophorus LongoUus. Emi xls.' Contains a note by LongoUus in Book I.
10. Diodorus Sicukis. Opera, ed. by Poggio, Paris, Jehan Petit, c. 1505.
40. New CoU. Oxf., Q. 12. 2.
On the title-page: ' Christophorus LongoUus. Emi viij s.' Contains a few notes in his handwriting, including an additional
entry in the index.
11. Procopius. De Bello Gottormn, Rome, Johann Besicken. 20 June
1506. Fo. New CoU. Oxf., Q. 27. i.
On the title-page: 'Ce Longueil. Emi xi juUis.' Bound up with (14) and (23).
12. CaeciUus Plinius Secimdus, jun. Epistulae, IMilan, Alex Minutianus,
18 Jan. 1506. Fo. New CoU. Oxf., Q. 25. 3.
On page of dedicatory poem: ' Christophonis de Longueil. Emi
xxxvi 5.' Contains some imderlinings of the text and one note in his hand-
writing.
13. Nicolaus Leonicenus. Lihri Galeni greca in latinam linguam translati,
Venice, Jac. Pentius, 10 May 1508. Fo.
NewCoU. Oxf., ^. II. 8. Contains a few marginal notes in Longolius' handwriting. Boimd up with (2) and (6).
14. Procopius. De Bello Fersico, Rome, Eucharius Silber, 7 March 1509.
Fo. New CoU. Oxf., Q. 27. i.
Bound up with (11) and (23).
382 APPENDIX XXVIII
15. Titus Liuius. Decades, Paris, Ascensius for Jehan Petit, 15 March
1511. Fo. New CoU. Oxf., Q. 13. 5.
On the title-page: ' Christophorus a longoUo. Emptum xxv s.' Contains a few marginal notes in his handwriting.
16. Marcus TuUius Cicero. Opera rhetorica: oratoria et forensia, Paris,
Jehan Petit, 22 Nov. 151 1. F°. New CoU. Oxf., Q. 15. 3.
On the page of the preface: ' Christophorvis a LonguoUo. Emptum
xUi s. vi d.' LiberaUy annotated in the margins by Longohus. Boimd up with (17).
17. Marcus TuUius Cicero. Orationes, Paris, Jehan Petit, 22 Nov. 151 1.
Fo. New CoU. Oxf., Q. 15. 3.
Annotations in the margins by Longohus, but not completed. Bound up with (16).
18. Curius Lancilottus Pasius. Emendatuin Quadringentis in locis,
Parma, Franc. Ugoletus and Octauianus Saladus, 15 July 15 14. Fo. Nev/ CoU. Oxf., Q. 27. 6.
On the title-page: ' Christophorus LongoUus. Emi 8 denariis.'
19. P. CorneUus Tacitus. Libri Quinque nouiter inuenti atque cuiyi reUquis
eitis operibus editi, Rome, S. GuiUeretus, i March 1515. F°.
New CoU. Oxf., Q. 26. 6. On the title-page : ' Christophorus longoUus. Emi duodecim denariis.' Contains some marginal notes probably in his handwriting. Boimd up with (21).
20. BasiUus Magnus, St. Opera, Rome, Jac. Mazochius, 15 Sept. 1515.
Fo. New CoU. Oxf., Q. 27. 3.
Bound up with (22).
21. Adriano di Corneto (CasteUesi), Cardinal. De Sermone latino et niodis
latine loquendi, Rome, MarceUus Silber, Oct. 1515. Fo.
New CoU. Oxf. ii. 26. 6. Contains notes in LongoUus' handwriting. Boimd up with (19).
22. BasiUus Magnus, St. Hexameron, per Joannem Argyropolmn e greco
in latinu^ conuersum, Rome. Jac. Mazochius, 12 Dec. 1515. F°.
New CoU. Oxf., Q. 27. 3. On the title-page: 'Ce Longueil . . . Emptus' (his note of the price
paid is missing through a tear of the page). Contains four or five marginal notes in his handwriting. Bound up with (20).
23. Agathias. De Bello Ootthorum, Rome, Jac. Mazochius, 29 Feb.
1516. F». New CoU. Oxf., Q. 27. i.
Boimd up with (11) and (14).
24. Stephanus Niger. DtaZogfws, Milan, Alex. Minutianus, 31 March 1517.
Fo. New CoU. Oxf., Q. 25. 2.
On the title-page: ' Christophorus LogoUus. Emi x j<uUis).' Contains two or three notes in his handwriting on the first few
pages.
25. Homer. SXOAIA UAAAIA TQN HANY AOKIMQNEIZ THN lAIAAA,
Rome, Aug. KoUotius, 7 Sept. 15 17. F».
New CoU. Oxf., Q. 17. I. On the page of the preface: ^ XpiaTocf>6pos AoyytoAto?, ecovrjfiai Spaxnas
ta. Contains a few notes probably in his hand.
LONGOLIUS' COLLECTION OF BOOKS 383
In the library of Corpus Christi College, Oxford, there are two printed books which belonged to LongoHus : '
1. Julius Firmicus, Marcus Manilius, Aratus, Proclus. Astronomical
Tracts, Venice, Aldus Manutius, 1499. 8°.
C.C.C., Oxon., ^. A. 3. 10. On the title-page : ' Christophorus longoUus. Emi duodecim denariis.'
2. A coUection of fourteen medical texts, the first of which is 'Hysagoge
loannitii', Venice, Petrus Bergomensis de quadrengiis, 13 July 1507. 8°. C.C.C, Oxon., LK. 4. 22.
On the verso of the paste-down: ' Christophorus longolius.'
On the flyleaf : 'Emi xiii s.'
Contains marginal notes in Longohus' handwriting.
Given by Brian Twyne.
The contractions 's' and 'd' are here used to signify those em- ployed by Longohus for 'solidi' and 'denarii' as Latin equivalents of 'sols' and 'deniers'. So far as can be judged LongoUus bought his books either in France or in Italy.
' I owe this information to Mr. Neil Ker.
INDEX OF CORRESPONDENTS AND SOME BIOGRAPHICAL NOTICES
The figures in ]ai'ger type indicate letters «f Erasmus, those in smaller type letters written to him, and a few others. The figures following Eoman numerals denote pages.
Abingdon, IV. 219.
Accard, 544, 564.
Accolti, VI. 126.
Adrian vi, 1304, 1310, 1324, 1329,
1338,1352; I. 3£o. Adriaiius, M., III. 108. Aemilius. A.,2154, 2165; VIII. 142.
R. 1.315- Affenstein, 1774; VI. 446. Afinius, 542, 638, 753, 799 : II. 492. Agathius, J., 2020, 2041; VII. 433. Agge, A., 511 ; I. 5^7 and II. 428. Agricola, G., 2529, 2782, 2918;
VI. 142. J., 2803 ; X. 213. Agrippa, C, 2544, 2589, 2626, 2692,
2737, 2739, 2748, 2790. 2796 ;
IX. 350. R., I. 106. Alamire, III. 141. Alard, 433, 485, 676; II. 269. Alardet, L., 1852, 1892; VII. 114. Alber, E., V. 494. Albert of Brandenburg. 661, 745,
968, 9S8, 1009, 1033, 1101, 1152,
1365 : III. 84. Alciati, 1250, 1261, 1278, 1288,
1706, 2051, 2276, 2329, 2394,
2468; IV. 611. Alcyonius, II. 315. AldVidge, 1656, 1766, 1797, 1858;
VI. 243. Aldus, 207, 209, 212, 213 ; I. 437. Aleander, 256, 1482, 2638, 2639,
2679, 2680; I. 502. Alemannus, J., 1554 ; VI. 36. Alfeld, IV. 409. Algoet, 1091 ; IV. 235. Allen, J., I. 489. Alva, V. 8. Alvar, 506. Amandus, IV. 126. Amelius, 2096; VIII. 50. Amerotius, IV. 589. Amicus, P., IX. 184. Ammonius, A.. 218, 219. 220. 221,
226, 228. 232, 233, 234, 236,
238, 239, 240, 243, 245, 246, 247,
248. 249. 250, 255, 262, 273, 2S0, 281, 282, 283, 295, 360, 378, 389, 414, 427, 429, 451, 452, 453, 455, 466, 475, 478, 479, 483, 49S, 505, 517, 539, 551, 552; I. 455. L., 1463, 1763, 2016, 2062, 2082, 2197, 2258, 2483, 2817; V. 487.
Amoenus, G., I. 442.
Amorbach, Ba., 1207; II. 66. Bo., 408, 862. 1020, 1084, 1201, 1293, 1914, 1933, 1937, 1950, 2036, 2151, 2152, 2155, 2160, 2179, 2180, 2183. 2187, 2194, 2199, 2218, 2219, 2220, 2221, 2223, 2224, 2231, 2235, 2236, 2248, 2256, 2259, 2267, 2271, 2279, 2280, 2281, 2289, 2294, 2312, 2319, 2320, 2323, 2324, 2368, 2372, 2378, 2400, 2420, 2426, 2429, 2462, 2464, 2467, 2474, 2478, 2489, 2490, 2506, 2507, 2509, 2519, 2531, 2532, 2536, 2538, 2541, 2542, 2543, 2546, 2547, 2551, 2556, 2560, 2561, 2564, 2574, 2575, 2580, 2587, 2598, 2605, 2612, 2630, 2631, 2642, 2649, 2650, 2652, 2653, 2678, 2684, 2686, 2688, 2694, 2696. 2697, 2703, 2706, 2709, 2710, 2730, 2740, 2742, 2744, 2747, 2749, 2752, 2754, 2755, 2756, 2764, 2765, 2768, 2769, 2770, 2775, 2788, 2805, 2818, 2827, 2850, 2855, 2858, 2859, 2865. 2872. 2875, 2883, 2887. 2901, 2902, 2903, 2907, 2908, 2920, 2927, 2928, 2930, 2931, 2940, 2943, 2946, 2952, 2967, 2972, 2978, 2980, 2991, 2996, 3012, 3013, 3051, 3097, 3098, 3141 ; li. 237. Br., 331, 420, 439, 464, 557, 595, 632, 705, 802 ; II. 66. J., II. 29.
Andreas, A., of Naples, VI. 474. B., I. 487.
Andreas, E., 1533.
INDEX OF CORRESPONDENTS
385
Andrelinus, F., 84, 96, 97, 98, 99,
100, 103, 127, 134; I. 220. Andronicus, 991; III. 621. Angelus, J., 1407; V. 375. Angleberme, P. d', 1 32 (?), 140 ; 1. 329.
J. P. d', 725 ; I. 329. Angst, 363, 634; 11. xix aiid 153. Annius, III. 237. Anshelm. 397 ; II. 221. Anthonisz, J., 153, 173 ; I. 358. Antimachus, III. 27. Antoninus, J., 1602, 1660, 1698, 1810, 1825, 1916, 2176, 3137; VI. 153. Apocellus, 1630 ; VI. 195, Aretino, F., VIII. 292. Arnold, Edward, I. 286. Arnoldi, J., IV. 449. Arnoldus, B., II. 224. Artolbius, 2012 ; II. 280. Aesendelft, G. of, 2734; X. 19.
H. of, IV. 126. Asulanus, Andr., 589; I. 448.
Fed., VI. 134.
Fran., 770, 1349, 1592, 1628, 1746, 1989 ; I. 448. Ateca, G. of, III, 547. Aucuparius, II. 8. Aventinus, John Turmair, XI. 148. Aychler, S., 2545, 2718 ; IX. 352.
Babham, 259; I. 509.
Bacchusius, 1286.
Badius, J., 183, 263, 346, 434, 472,
764, 815; I. 412. Baechem (Egmondanus), III. 416. Bait, L., 1962, 2447; VII. 341. Balbus, H., I. 105. Baldung, 4C0 ; II. 224. Banisius, 700, 709, 716, 970 ; III.
124. Barbarus, H., I. 293. Barbirius, N., 613. P., 443, 565, 608, 621, 652, 695,
752, 794, 803, 847, 1216, 1225,
1235, 1245, 1294, 1302, 1358,
1470, 1605, 1621, 2239, 2404,
2842 ; II. 283. Barland, Adr., 492, 510, 646, 647,
1050, 1051, 1163, 1204, 1584,
1694, 2025 ; II. 386. C, 492.
H., 2081, 2172; VII. 545. Bartholinus, R.,547, 548, 549; II. 498. Bartolinus, L., 1187 ; IV. 445. Basell, 391 ; II. 202. Basle Town Council, 1395, 1508,
1539, 1636.
452.11
Bathodius, 161 7 ; III. 420.
Batmanson, IV. 258.
Batt, C, 573, 839. J., 35, 42, 80, 90, 91, 95, 101, 102, 119, 120, 123, 124, 128, 129, 130, 133, 135, 138, 139, 146, 151, 163 ; I. 131.
Bayer, C, 2609 ; IX. 434.
Beatus Rhenanus, 318, 327, 328, 330, 460, 556, 575, 581, 594, 628, 732, 796 867, 1014, 1063, 1206,
1937, 3135 ; II- 60.
Bebel, H., 321 ; II. 45.
J., V. 567. Becar, J., of Borsselen, 291, 320, 370,
932, 952, 1321, 1787, 1851, 1860,
1898, 1984; l. 557. Bechinius, Peter, 3027; XI. 143. Becichem, VI. 141. Beda, 1571, 1579, 1581, 1596. 1609,
1610, 1620, 1642, 1679, 1685,
1906; VL65. Bedill,387, 426, 782, 823, 892, 1176,
3058 ; II. 192. Behem, IV. 31. Bembo, 2106, 2144, 2290, 2681,
2708, 2925, 2958, 2975, 3026;
VIIL64. Bemyng, 873; III. 410. Benedicti, J., 2601 ; IX. 420. Bensrott, N., 158, 160 ; I. 364. Bentinus, M., V. 423. Ber, F., VIII. 142. L., 488, 507, 582, 627, 730, 1203,
1419, 1420, 1741, 1780, 2087,
2112, 2136, 2149, 2225, 3011,
3056,3059; II. 381. Beraldus, 925, 989, 994, 1002, 1024,
1058, 1185, 1284, 3083; IIL 503. Bercin, 2138, 2148; VIII. 124. Berckman, F., I. 509. Bere, R., 1490 ; V. 538. Bergen, Ant. of, 143, 149, 162, 252,
288, 739, 761; I. 334. Ant. of, jun., 760, 969 ; III. 197. Corn. of, 1562. Dismas of, I. 318. Henry of, 49, 51, 154 ; I. 160. John of, 737; III. 166. Berius, VI. 264. Beroaldus, Ph., sen., I. 507.
Ph., jun., V. 244. Berquin, 1599, 1692, 2048, 2066,
2077; III. 505. Berselius, 674, 718, 735, 748, 756,
1077 ; III. 95. Bertulphus, H., 1712, 2581; V. 13. BesanQon, Senate of, 2514, 2553,
2778.
C c
386
INDEX OF CORRESPONDENTS
Bibaucius, 1687 ; VI. 302.
Bibliander, T., XI. 253.
Bibliopegus, 1883.
Biel, II. 550.
Bietricius, 1391, 1468, 1573, 1760; V. 342.
Blaurer, A., V. 347. T., 1396; V. 347.
Blosius, Palladius, XI. 13S.
Blount, Charles, 3092.
Bockelszoon, Jan, XI. 26.
Boece, H., 47, 1996, 2283; I. 155.
Boerio, J. B., 267, 2481; I. 519.
Boerio, J. and B., 2255.
Bogurdus, III. 516.
Boleyn, T., 2232, 2266, 2772, 2824, 2884 ; VIII. 350.
Bollart, 671, 672, 720 ; III. 199.
Bolzani, Urban, I. 367.
Bombasius, P., 210, 217, 223, 251, 257, 729, 800, 855, 865, 905, 1213, 1236, 1411, 1631; I. 443.
Bonamicus, VI. 356.
Boner, J., 2548, 2549, 2550, 2584, 2658, 2717; IX. 336. Severin, 2533, 3010 ; IX. 336. Stanislaus, 2584.
Bonfius, 2347 ; VIII. 477.
Bonomus, III. 386.
Bonvalot, 2142, 2241, 2242 (?), 2890, 3103, 3122; V. 617.
Borbonius, N., 2789; X. 193.
Borsselen, Anne of, 145 ; I. 208. Jobn of; see Becar.
Boskowitz, II 54, 1183; IV. 368.
Bostius, A., 53, 75; I. 168.
Botteus, 1921, 1963, 1985 ; VII. 278.
Botzheim, i,1103, 1285, 1331, 1335, 1361, 1382, 1401, 1454, 1519, 1530, 1540, 1574, 1761, 1782,1934, 2117, 2205, 2206, 2207, 2277, 2310, 2316, 2436, 2516, 2640, 2977 ; 1. I.
Boudet, 1612, 1618,1678; VI. 171.
Bourchier, VI. 146.
Bovollinus, 2102, 2337; VIII. 59.
Boysonne, John de, 3082 ; XI. 266.
Brant, S., II. 7.
Brantner, W., VIII. 102.
Brassicanus, 1146, 2305; IV. 351.
Brenta, A., VII. 31.
Brenz, II. 523.
Breytenbach, IV. 308.
Briard, 670, 946 (?) ; III. 93.
Bri^onnet, W., V. 380.
Bricotus, E., IV. 526.
Brielis, 422.
Briselot, III. 4.
Brissotus, P., V. 379.
Brixius, G., 569, 620, 1045, 1117,
1597, 1733, 1736, 1817, 1835, 1910, 2021, 2046, 2052, 2291, 2340, 2379, 2405, 2422, 2599, 2727 ; I. 447.
Brodericus, 2178 ; VIII. 195.
Brugnarius, A., 1318, 1510; V. 135.
Brunfels, 0., 1405, 1406, 1614 ; V. 367.
Brussels, John of, 60, 155.
Brysgoicus, J., 2156; VIII. 145.
Bucer, 1901, 2615 ; VII. 229.
Bucho, 1237 ; IV. 588.
Buclerius, VI. 140.
Budaeus, D., V. 378. W., 403, 421, 435, 441, 480, 493, 522, 531, 534, 568, 571, 583, 609, 689, 723, 744, 767, 778, 810, 813, 819, 869, 896, 906, 915, 924, 929, 930, 954, 987, 992, 1004, loii, 1015,1023,1066,1073,1133,1184, 1233, 1328, 1370, 1439, 1446, 1601, 1619, 1794, 1812, 1840, 2047;
II. 227. Bugenhagen, VI. 8.
BuUock, H., 449,456, 579, 5S0, 777,
826, 890; I. 465. Burbank, 1138 ; IV. 333. Burellus, IV. 348. Burgower, 2067 ; VII. 526. Burgundy, Ant. of, I. 208.
Davidof, III. 15.
Henry of, 2282.
Max. of, 1563 ; IV. 392.
Max. of, jun., 1859, 1927, 1949; 2200; VII. 141.
Nic. of, 144; I. 341.
Philip of, 603, 728, 758, 1043;
III. 14. Burgus, A., V. 81.
Busch, 830, 884, 1 109,1126 ; III. 296. Busleiden, F., I. 364.
G., 686, 691, 699, 804, 971, 1461, 2588; III. 108.
H., 205, 244=^, 470, 484 ; I. 434. Busleiden's College, 2456.
Caduceator, H., 1811, 1833; VII. 32. Caelius Calcagninus, 1576, 1587)
2869; III. 26. Caelius Rhodiginus, 949 ; II. 348. Caesarius, 374, 428, 610, 615, 622,
680, 701, 771, 808, 1291, 1528,
3006 ; II. 172. Calepino, VI. 367. Callergi, V. 245. Calvus, F.,Vn. 31. Calvus, F. J. (Minutius), 1604; II.
558 and XI. 186. Camerariua, 1501, 1524, 1945; V.
555-
INDEX OF CORRESPONDENTS
J87
Camillus, J., IX. 479.
Cammyngha, 2073, 2766, 2860 ;
VII. 532. Campegio, 961, 995, 996, 1062,
1081, 1167, 1410, 1415, 1422,
1542, 2328, 2341, 2366, 2411,
2579 ; III. 573. Campensis, 2629; V. 13. Campester, L., VI. 97. Canalis, V. 245. Canisio, VII. 95. Cannius, N., 1832 ; VII. 79. Canossa, 489, 538 ; II. 382. Canta, J., 2636 ; IX. ^84. Canter, J., 32; I. 126. Cantiuncula, 1616, 2240; III. 349. Capito, 459, 541, 561, 600, 731, 734,
798, 877, 93S, 1074, 1083, 1165,
1241, 1290, 1308, 136S, 1374,
1485 ; II. 333. Caracciola, III. 390. Caraffa, 377, 640; I. 550. Carbach, III. 496.
Carinus, 920, 1034, 1799 ; III. 496. Carlowitz, 2010, 20S5, 2342; VII.
417. Carlstadt, III. 469. Carmilianus, P., I. 513. Carondelet, F., 1749, 2002 ; V 254, J., 1276, 1334, 1434, 1703, 1806,
2055, 2689, 2784, 2899, 2912;
III. 257. Carranza, V. 53. Carteromachus, S., I. 454. Carvajal, VIII. 68. Casalius, V. 515. Casembroot, 1594, 1626, 1650, 1705.
1720; VI. 139. Cassander, F., 2296, 2442. Castellanus, P., 2213, 2388, 2425,
2427, 2719, 2720, 2974; VII. 217
and VIII. 275, Castiglione, VI. 473. Catai-inus, V. 50. Cellarius, J., III. 414.
M., VIII. 422. Ceratinus, 1S43; III. 45. Cerratus, P., VIII. 180. Cervicornus, III. 256. Chalcondylas, II. 265. Champerius, S., 6So^ ; VI. xxvii. Chapuys, E., 2798, 3090, 3140; X.
205. Charles iii of Savoy, 1886. Charles v, 393, 1255, 1270, 1380,
1731, 1873, 1920, 2318, 2553. Charnock, R., I. 243. Chieregato, 639, 1080, 1144, 1336,
1686: III. 61.
Chievres, II. 476.
Chilius, A., 2499; IX. 274.
Chimay, III. 561.
Choler, 2195, 2269, 2308, 2331; 2384, 2406, 2415, 2437, 2438, 2470, 2505, 2565, 2617, 2627, 2728, 2814, 2868, 2906, 2936, 2937, 2947, 2953, 2983, 2993, 3032, 3050; VIII. 228.
Christiern il, IV. 56S.
Chrysoloras, M., I. 473.
Cigalinus, 1680 ; VI. 289.
Clauthus, John, XI. 18.
Clava, 524, 530, 585, 617, 650, 665, 719, 743, 841, 1373; I. 389 and II. 450.
Claymond, 990, 1661; III. 619.
Clement vil, 1414, 1418, 1438, 1 588, 1846, 1987.
Clement, J., II. 198.
Clenardus, N., I. 560; VIII. 491.
Clerk, IV. 22.
Cles, B. of, 1357, 1409, 1689, 17 10, 1730, 1738, 1755, 1793, 2007, 2107, 2121, 2326, 2334, 2383, 2504, 2515, 2540, 2555, 2557, 2591, 2595, 2596, 2622, 2623, 2634, 2651, 2655, 2685, 2797, 2801, 2821, 2823, 2921, 2941, 3105, 3110; V. 275.
Cleves, John of, III. 295.
Cleves,William of, 2189,2190, 2234, 2431, 2458, 2711 ; VIII. 217.
Clicthove, III. 2.
Clyfton, I. 427.
Coccius, L., 2687.
Cochlaeus, 1863, 1928, 1974, 1988, 2120, 2143, 2979, 3001, 3134; VIL 145.
Coelde, V. 240.
Coelho, J., XI. 206.
Cognatus, G., 2985, 3068, 30S0, 3095, 3104, 31 18, 3123; IX. 42.
Colet, 106, 107, 108, 109, iio, 111, 181, 195, 225, 227, 230, 231, 237, 258, 260, 270, 278, 314, 423, 593, 786, 825, 891 ; I. 242.
Colinaeus, S., VII. 165.
Colocci, A., V. 515.
Cologne, Bart. of, I. 107.
Cologne Nuns, 1346.
Colonna, P., V. 422.
Colster, A., 2800; X. 209.
Commerstadt, G., 2498; IX. 273.
Conrad Thuringus, 2802.
Conritz, A. and C, 2274 ; VIII. 362.
Contarini, Jasper, XI. 241.
Conti, Primo de', 2959, XI. 28.
Coomans, Lambert, XI. 225.
388
INDEX OF CORRESPONDENTS
Cop, 523, 537, 1735 ; I. 286. Copp. G., III. 614. Coppin, 1608 ; IV. 3S6. Cordatus, III. 102. Cordus, 941; III. 533. Coricius, V. 211. Cornarius, J., 2204; VIII. 250. Cornelius, Erasmus, XI. 328.
John XI. 328. Cornutus, P., VIII. 94. Coronel, L., 1274; V. 44. Coronius, D., V. 137. Cortehoevius, T., 2265. Corver, III. 83. Corvinus. Antonius, XI. 69. Cotta, V. 245.
Courtebourne, Peter of, 169. Cox, L., 1803, 1824; VII. 2. Cranevelt, 1145, 1173, 1317, 1545,
1546, 1655, 1724, 1850; IV. 349- Cratander, V. 306. Crema. Fran. of, I. 204. Cricius, 1629, 1652, 1753, 1822,
2030, 2174, 2201, 2375, 3089 ;
VI. 193- Crocus, C.,2S54; VIII. 494. Croke, 827 ; I. 467. Cromwell, Thomas, 3107; XI. 299. Cronberg, H. of. V. 160. Croy, C, VI. 320.
E., VI. 233.
P., 2822; X. 247.
W., 945, 957, 958, 959 ; III. 68. Crucius, J., 1932; VII. 292. Curio, V., V. 578. Cursius, P., XI. 113. Curtius, P., 1537 ; V. 250.
Dalban, A., 2410, 2472 ; IX. 88. Damian, see Goes. Dambrowka, see Slap a. Damus, Bertram, 2661 ; X. 36. Dancaster, 1027; IV. 89. Danes, 2044; VII. 474. Danielis, J., 2935 ; X. 385. Dantiscus, J., 2343; VIII. 173. D'Armagnac, G., 2569 ; IX. 3S0. Davidts, 1254, 1258 (?j, 1280, 2571 ;
IL 476. Decimarius, P., 1986, 2050. Decius, J. L., 1393, 1958, 2031,
2175, 2874, 2960, 2961 ; V. 343. Deiotarus, Zach., 1491, 1990, 2237,
2496 ; IV. 496. De la Marck, Ant., 956, 1065 ; III.
560. E., 738, 746. 757, 916, 918, 1038,
1151, 2054, 2382; III. 167. R., III. 182.
De la Parra, J., 917 ; III. 491. De la Roche, G., 1432; V. 419. Delft, Aegideus of, II. 323. Delius, I. 234.
Deloynes, 494, 535; II. 405. Denck, J., VII. 342. Denny, Nuns of, 1925. DiemuB, 1762; VI. 426. Diesbach, Nic. of, 1844 ; V. 15. Dilft, 1663, 1972, 2348, 2904 ; VI.
256. Divonne, V. 388. Dobergast. M., VII. 31. Dokkum, John of, XI. 23. Dolet, E., XL 108. Domitius Calderinus, VI. 123. Donatus, V. 246. Dorp, 304, 337, 347, 438, 496, 509,
536, 696, 852, 1044; IL li. Draco, 871. 942 ; III. 406. Driedo of Turnhout, IV. 390. Dringenberg, L., VIII. 19. Duchesne, IV. 447. Dunghersheym, H., 554; II. 506. Dunkirk, Secretary of, 792 (?;. Duprat, VII. 469. Diirer, V. 307.
Eck, J., 769, 844, 2387; III. 208.
L., 3030, 3035; II. 191. Edingus, 2060, 2485; VII. 511,
514. Edmund, 165, 168. Egli, 405 ; 11. 234. p]gmondanus, see Baechem. Egmont, Charles of, II. 577. Flor. of, 1018; I. 395. Max. of, IV. 75. Egnatius, J. Bapt., 588, 1623, 1707,
2105, 2249, 2302, 2448, 2871,
2964; L 523. Egranus, J. S., 1377; III. 409- Eicholtz, 866, 2071, 2691; III. 390. Eleutherius (? S. Franck), 2441. Elizabeth, 2.
EUenbog, 395, 402; II. 209. Emser, 527, 553, 15 51, 1566, 1683,
1773, 1923; II. 504. Engelbrecht, A., IV. 266.
P., 1105 ; II. 123. Eobanus, 874, 982, 1498, 2446,
2495; IIL 411- Ephorinus. A„ 2539, 2554, 2559, 2606,
3038 ; IX. 345. Episcopius, N., 1714, 2202, 2257 ;
VI. 346. Episcopup. G., IV. 204. Eppendorff, 1371, 1936, 1941, 2086,
2099 ; IV. 303.
INDEX OF CORRESPONDENTS
389
Ernest of Bavaiia, 704; II. 189. Eschenfelder, 879, 27 14, 3003, 3081,
3086; III. 417. Esinger, 11 20, 1148; IV. 299. Evangelist, 57. Eustatius, VIII. 493. Everard, N., 1092. 1186, 1188, 1238,
1469, 1653; IV. 237. R, IV. 238.
Faber, Emmeus, VIII. 442. J., of Deventer, 174; I. 384. John, 386, 953, 976, 1397, 1428, 1690, 1715, 1739, 1771, 2000, 2006, 2097, 2374, 2503, 2750, 3017; II. 189. John, of Augsburg, IV. 357. Stapulensis, 315, 659, 724, 814, 1795 ; II. 37. Fabricius, U., VII. 324. Falcon, 87. Falk, II. 316. Farel, V. 378. Fattlin, M., V. 362. Fawne, II. 329. Feld, R., VIII. 386. Felix, 1956. Ferber, Moritz, XI. 312. Ferdinand, 1323, 1333, 1343, 1505, 1515, 2005, 2090, 2317, 3087,
3139- Fernandez, A., 1904, 1969; VII. 243. Fettich, 1767, 2760; VI. 436. Fevinus, 1012, 2278 ; IV. 64. Fichardus, VIII. 416. Filonardi, 1282, 1363, 1364, 1387,
1392, 1416, 1423, 1424, 1441,
1442, 2712, 2738; V. 61. Fisher, Chr., 182 ; I. 406. John, 229, 242, 336, 413, 432, 59^,
653, 667, 784, 824, 889, 936,
1030,1068,1129, 1311, 1489; I.
469. Fisher, Robt., 62, 71, 118; I. 188. Fitzjaraes, IV. 518. Flamming, III. 395. Flanders, L. of, 1191 ; IV. 450. Fliscus, III. 26. Fonseca, 1748, 1813, 1874, 2003,
2134, 2157, 2253^ (XI. xxv),
2562; VI. 410. Fonteius, II. 67. Fortes, IV. 271. Fortis, J., 1322; V. 141. Fortunatus, M., V. 517. Foi, R., 187, 973, 1099 ; I. 416. Francis i, 533, 1375, 1400, 1403,
1722; also VII. 234. Francis, J., 1532, 1759; V. 613.
Franciscans, 2275. Franck, S., IX. 153. Frauenberger, VII. 504. Frederic of Saxony, 586, 939, 963,
979. Frederici, W., 1200 ; IV. 483. Freiburg Town Council, 2317. Freisleben, C, 2475 ; IX. 246. Frick, 1120, 1148 ; IV. 299. Fridericus, H., IV. 483. Friend, A., 31, 59, 65, 86, 125. Froben, H., 1226, 2412 ; III. 443.
J., 419, 602, 629, 635, 795, 801, 885; II. 250.
J. E., 1262, 1476, 2229 ; III. 57. Frowik, III. 63. Fuchs, L., VIII. 196. Fugger, A., 2145, 2192. 2273, 2307,
2330, 2476, 2525 ; VIII. 132. Fundulus, VI. 376. Furster, 1798 ; VI. 481.
Gacy, J., 1891 ; VII. 204.
Gaguin, 43, 44, 45, 46, 67, 68, 121, 122; I. 146.
Gallinarius, 1307 ; II. 22.
Gardiner, 1669, 1745 ; VI. 266.
Gattinara, 1150, 1197, 1643, 1700, 1747, 1757, 1784^ 1785, 1790% 1815, 1872, 2013; IV. 359.
Gaverius, 1347, 1355; III. 148.
Gaza, Th., I. 473.
Gebwiler, Jerome, II. 8. John, VI. 218.
Geierfalk, VII. 504.
Geldenhauer, 487, 645, 682, 714, 727, 759, 811, 812, 837, 1141, 1436 (?), 2238 ; II. 379.
Gelenius, S., VI. 330.
Gemuseus, VIII. 169.
George of Austria, 1938; VII. 314.
George of Saxony, 514, 586, 1125, 1283, 129S, 1313, 1325, 1340, 1448, 1495, 1499, 1503, 1520, 1526, 1550,1561,1565, 1691,1728, 1743, 1776, 1869, 1924, 1929, 1940, 1942, 1983, 2124, 2338, 2452, 2493.
Gerard, Corn., 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 27^ 28, 29, 30, 36, 37, 40, 78 ; I. 92. Peter, 3; I. 75.
Gerbell, 342, 343, 349, 351, 352, 369, 383, 883; II. 120.
Gering, C, 2900, 2949, 2989 ; X 350.
Ghinucci, Jerome, Xi. 241.
Ghisbert, 1. 233.
Giberti, 1443% 1481, 1506, 1509, 1589^ 1650^,1716; V. 448.
390
INDEX OF CORRESPONDENTS
Giese, Tiedeniann, 31 12, 3126 ; XI.
307. Gigli, 521, 567, 649, 1079, 1181;
II. 442.
Gilles, P., 184, 264, 265. 294, 312, 332, 356. 448, 476, 477, 491, 5 1 5, 516, 526, 616, 637, 681. 684, 687, 702, 708, 712, 715, 736, 754, 788, 818, 846, 849, 1696, 1726, 1740, 2089, 2260; I. 413.
Gillis, M., V. 420.
Giustinian, 559, 591 ; II. 514.
Giustiniano, A., III. 27S.
Glapion, 1275 ; V. 47.
Glareanus, 440, 463, 490, 604, 618, 707, 721, 766, 903, 3045, 3054, 3055 ; II. 279.
Gobler, J., 1946; VII. 322.
Goclenius, 1209, 1223, 1257, 1292, 1296, 1388, 1437, 1507, 1641, 1765. 1768, 1778, 1857, 1890, 1S99, 1994», 2026, 2063, 2352, 2369, 2573, 2587, 2644, 2851, 2863, 2876, 2998, 1037, 3052, 3061, 31 II. 3130 ; IV. 504.
Godfrey, I. 495 and II. 329.
Goes, Daraian a, 2826, 2846, 2914, 2919, 2963, 2987, 3019, 3043, 3076, 3077, 3078, 3079, 3085, 3132: X. 251.
Gogreeff. VIII. 399.
Gonell, W., 274, 275. 276, 279, 287, 289, 292, 820; I. 532.
Goswin, III. 309.
Gracian, D., 1913, 1970, 2297 ; VII. 265.
Grapheus, C, 2114, 2916, 3053;
IV. 225. J., VIII. 75.
Gratian, VI. 81.
Gratius, 0., 1022 ; II. 452.
Gravius, B., 2893, 2910; X. 339. T., 1829, 1865, 2c68, 2103, 2508, 2894, 2990, 3040, 3041, 3128, 3136;
III. 25. Gregoire, G., IV. 452. Gresbeck, Henry, XI. 152. Greverade, 141.
Grey, 58, 63, 64, 66, 69, 445, 528 ;
I. 174. Grimani,334, 710, 835, 1017 ; II. ^^. Griphus, P., I. 488. Grocin, I. 273. Grofficius, J., 281 1. Grolier, 831 ; III. 297. Gronsellus, V. 241. Gropperus, J.. IX. 284. Gruingius, 1076 ; IV. 202. Gruningk, III. 32.
Grunnius, 447. Grunnius (? Bucer), 2440. Gruveres, 1534, 2139, 2397, 2401*
(XI. xxviii), 2479, 3063, 3075.
3084, 3109 (?); V. 615. Grvnaeus, 1657, 2433, 2434, 2535,
2576 ; VI. 244. Gryphius. S., VIII. 115. Gualterius, P. P., 3024; XI. 141. Guerard, V. 616. Guibe, 253 ; I. 499. Guida, II. 8. Guidacerius, IV. 547. Guildford, H., 966, 1032; III. 5S5.
J., III. 5S6. Guillard, 1212; II. 150. Gumppenberg, A., 2619, 2926, 2929,
3015, ^023, 3047 ; IX. 460. Gylli, P.,X. 41.
Hack, 1008; IV. 55.
Hacqueville, N. de, I. 200.
Hagius, Quirinus, X. 84.
Halewin, 641, 1115, 1269; III. 62.
Hallwil, H., II. 521
Hallwil, J. R., II. 512.
Halraal, II. 537.
Haloander, Greg., IX. 380.
Halsey, T., 254; I. 500.
Hiiner, 142 1 ; V. 402.
Haneton, V. 58.
Hangest, VIII. 112.
Harenaceus, J., 570.
Harius, 114P (V. xxiii).
Harris, W., VIII. 83.
Harst, 1215 ; IV. 532.
Hasenberg, 2247; VIII. 314.
Hatteu, 882, 1289; II. 144.
Hattstein, IV. 277.
Hedio, 1459, 2616, 3020; V. 479.
Heems, V. 250.
Heemstede, 1646, 1900, 2353, 2771 ;
VI. 227. Hegendorfer, 1168 ; IV. 411. Hegius, I. 105. Heldung, II. 8. Henckel, 1672, 201 1, 2110, 2230,
2309, 2392,2783; VI. 273. Henner. III. 419. Henry viii, 104, 204, 2c6, '272,
339, 657, 834, 964, 1098, 1381,
1385, 1430, 1493, 1878, 1998. Henry of Bavaria, III. 29. Herborn, N., X. 345. Herenia, 2262. Heresbach, C, 1316, 3031, 3031«;
V. 131. Herman, W., i^, 34, 35, 36, 38, 39,
INDEX OF CORRESPONDENTS
391
81, 83, 84, 92, 142, 172, 178 ; I. 128. Hermann, George, 3088. H.. see Phrysius, H. J. G., 3074, 3117; X. loi. Hennonymus, G., I. 7. Heitogenbosch, Nic. of, 1232, 1394 ;
III- 33- Herwagen.J., 2518, 2524,2945, 3135;
VII. 455- Hessels, J., 2843 ; X. 267. Hexapolitanus, 482. Hezius, 1339, 1386 (?), 1483, 1589^ ;
V. 198. HilleD, IV. 143. Hocedius, T., VII. 445. Hochstrat, J., 1006; I. 556. Hoen, V. 276.
Hohenlandenberg, Hugo of, V. 132. Hohenstein, Wm. of, V. 473. Hollonius, 904 ; III. 445. Hondt, J. de, 751, 913, 1094, 1433,
1471, 1548, 1695, 1862; III.
187. Hoogstraeten, Andrew of, 299, 381, Horion, W. ab, 2795 ; X. 202. Hornburg, 1779, 1935. Hornes, 1208; IV. 503. Hosius, S., VII. 268. Hovius, 902; III. 399. Hoxvirius, H., 2586, 2624, 3022;
IX. 404. Hubmaier, VI. 11. Hue,'l003; III. 618. Hugenoys, 12L4; IV. 531. Hulst, V. 235. Hummelberg, I. 515. Humphrey, 276 ; I. 534. Hune, 1462, 1567. 1718 ; V. 486. Hutten, F., III. 27. M., VIII. 443. U., 365, 611, 923, 951, 986, 999,
1055, 1135, Ii6i,1356; II. 155. Huttich (?), 550 ; II. 502. Hyllweg (?), 1447.
Illiers, R. d', 199 ; I. 430-
Ingenwinckel, John, XI. 187.
Irenicus, III. 414.
Isenborch, VIII. 400.
Isenburg, Wm. Count of, 2663 ; X.
37. Isolanis, IV. 365.
Jacobitae, XI. 308. James v of Scotland, 2886, 2950. Janandus, 2141 ; VIII. 126. Jaspar, J., 2570, 2849; IX. 382.
Johannis, G., III. 25.
John, 38.
John, 164, 698.
John de Boysonne, see Boysonne.
John de Metzenhausen, 2968 ; XI. 42.
John III of Portugal, 1800.
John of Saxony, 1670.
Jonas, 876, 985, 1088, 1157, 1202,
1211; III. 413- Jovius, B., 1635 ; VI. 203. Jud, H., VIII. 443.
L., VI. 382. Julius II, 187* (III. xxix).
Katharine of Aragon, 1727, 1960.
Keck, VIII. 262.
Kempo, V. 282.
Kettenacker, V. 455.
Keysere, R. de, 175, 525 ; I. 388 and
11.451;
Kidderminster, IV. 162. Kirher, 355, 361; II. 144. Kleberg, J., 2731; VII. 367. Klopriss, John, XI. 65. Kloster, G. of, 1116 ; II. 422. Kmita, Peter, 3046; XI. 211. Knipperdolling, Bernard, XI. 202. Knopken, 1177 ; IV. 431. Koberger, II. 558. Koechman, II. 423. Kratzer, II. 431. Kretz, M., 2402, 2414, 2430, 2445 ;
IX. 72. Kuno, II. 41.
Lachner, 629, 733; II. 251. Lagnier, S., 2881 ; X. 324. Lambelin, J., 2733 ; X. 121. Lamy, see Amicus. Landus, Hortensius. XI. 134. Lang, J., 872, 983, 1128 ; III. 408.
M., II. 502. Lange, J., VII. 270. Langen. R., I. 197. Larke, T., I. 548. Lascaris, Const., I. 367.
J., 836; L 523. Lasky,H.,1502, 1622, 1751; IV 600.
AbD. J., 1855; VII. 119.
J., 1674, 1821, 1915, 1954, 2033, 2746, 2780, 2862, 291L
S., V. 560.
Latimer, W., 417, 520, 540 ; I. 438. Latomus, B., 3029, 3048; V. l.
J., 1059(?); IIL 519. Laurens,J., 1299 ; V. 84. Laurentia, Jo. Baptista, 3005 ; XI. 107.
392
INDEX OF CORRESPONDENTS
Laurentii, IV. 397. Laurinus, J.. I. 432. Marcus, 651, 6(36, 717, 740, 763,
789, 809. 840, 1342, 1458, 1848,
1871; L 432. Matthias, 1870. Laurinus, P , V. 40. Leclerc, 2043 : VIL 473. Lee, E., 765, 998, 1037, 1061 ; IIL
203.
W., IV. 143. Leiden, John of, see Bockelszoon. Leo, A., 854, 868; III. 352. Leo X, 162, 335, 338, 339, 384, 446,
466, 517, 518, 519, 566, 864, 1007,
1143, 1180. Leonieenus. II. 489. Leonicus, N., V. 520. Leontius, 1136; IV. ^30. Leopold of Austria, II. 578. Leopolitanus, J., VII. 271. Lerma, R, VII. 84. Lethmatius, H., 1320, 1345, 1350,
1359: V. 138. Le Vasseur, J., I. 303. Liber, Ant., I. 106. Lily, II. 119. Limperger, T., VII. 189. Linacre, 194, 415, 1230 ; I. 274. Linsted, IV. 163. Lister, 495, 500, 504, 660, 697, 838 ;
II 407. Lizet, VI. 430. Loaysa. 6., VII. 242. Lobel, John, XI. 306. Locher, I. 463.
Loeble, J., 2497,2808; IX. 271. Logus, G.. IX. 379. Longicampianus, 881 : III. 418. Longlond. 1535, 1570^ 1704, 1790,
2017, 2037, 2227, 3108 l ?j ; VI. i. Longolius, 914, 935; III. 472. Lonicerus, J., Vll. 300. Loret, S. (?), 2807; X. 220. Lorraine, John of, 1559, 1841, 1911,
2009, 2217 ; IV. 8. Lotzer, 2116, 2306; VIII. 77. Louis, 167, 790. Louvain, John of, 749. Louvain Theologians, 1217, 1301,
1582, 1589, 1784=*. Lovell, IV. 333.
Loxanus, George, 2986 ; XI. 59. Lubecensis, 82. Lucas, 914; III. 473. Luceus, Antonius, XI. 314. Luciiiges, 141^; V. 387. Luneburg, Dukes of, VIII. 459. Lupset, 431, 664, 690, 1026, 1053,
1229, 1360, 1361, 1595, 1624; L 527.
Luscinius (Nachtgall), 0., 2477; II. 9.
Liithard, VII. 504.
Luther, 933, 980, 1127^ 1443, 1445, 1688; III. 517.
Luxeiuburg. Ant. of, 137, 147, 148, 150, 161, 673, 762; I. 317. Nic. of, 107L
Lyp>ius, 750, 807. 843, 897, 898, '899, 900, 901, 902, 912, 921, 922, 934, 955, 960, 1019. 1035, 1036, 1040, 1048, 1049, 1052, 1056, 1069, 1070, 1086, 1140, 1174, 1189, 1190, 1473. 1547, 1837, 2045, 2076, 2566 ; III. 185.
Maciochu.'^, III. 422.
Magius, V., VIII, 143.
Maius, J. , VIII. 20.
Malaise, Nic. of, 894 ; III. 432.
Maldonatus, 1742, 1805, 1908, 1971,
2250; VI. 393. Mallarius, N., 2424, 2466 ; IX. iii. Manardus, VI. 123. Manius, 1147. Mann, II. 16. Manrique, A., 1846, 1864, 1877,
1879, 1888, 1967, 1980, 2301;
VII. 105. Manuel, J., VIL 358. Manutius, Paul, II. 591. Maquet, V. 206. Marcaeus, 842, 1475 ; III. 310. Margaret of Austria, 1380. Margaret of Valois, 1615, 1854;
VI. 174. Maria, J., 1845.
Marius, Aug., 2321 ; VIII. 440. Marlianus, 1114, 1195, 1198, 1199;
II. 241. Marsus, P., I. 356. Martens, Th., I. 514. Martin, 76.
Martinius, 2049; VII. 496. Maruffo, II. 192. MaruIIus, II. 187. Mary of Hungary, 2100, 2350,
2583, 2812, 2820, 3034. Marzio, G., II. 557. Massaeus, VI. 165. Massemius, VIII. 239. MaubLirn, 52, 73; I. 166. Mauch, 1633; VI. 198. Mauritsz, J., 176, 190, 202 ; I. 389. Mazolini, 1412; III. 409. Medici. L. de', III. 234. Medmann, 2304; VIII. 413. Meghen, P., I. 471.
INDEX OF CORRESPONDENTS '
393
Melanchthon, 454, gio, 947, 1113, 1496, 1500, 1523, 1944, 19S1, 1082, 2343, 2357, 2358, 2363, 2365, 2732, 2970, 3120, 3127; II. 319.
Mellus, IV. 271.
Mendoza, F. de, VIII. 398. I. dp, 2705 ; VIII. 170.
Mendoza y Bobadilla, F. de, VII. 23.
Menlishofer, V. 105.
Meibelius, P., 3005, 3039, 3070, 3091 ; XI. 107.
Mercklin, 2123, 2166, 2284 ; V. 323.
Merliberch. 1130.
Merlin, VI. 429.
Merula, Gaudentius, XI. 334. George, VI. 123.
Metelliis, Vincent, 3057; XI. 230.
Metz Chapter, 997.
Metzenhausen, see .John de.
Mexia, C, 2299, 2892. P., 2300, 2892 ; VIII. 405.
Mevner, 1122 ; IV. 302.
Middelburg, P. of, II. 58.
Miltitz, IV. 447.
Minervius, V. xix.
Moer, H., VIII. 102.
Molendino, J. de, 371, 755, 1763, 2407, 2841 ; II. 162.
Molinius, F., 1426, 1484, 15 16, 1527, 1711,1719; II. 449.
Montanus, P., 2065 ; VII. 520.
Montfoert, P., 2389; IX. 55.
Montinus, F., 1552,1578; VI. 29.
Montrivel, VI. 169.
More, J., sen., IV. 14. J.,jun., 1402, 2432; IV. 19. T., 114, 222, 271, 388, 412, 424 461, 465, 467, 468, 474, 481, 499 502, 513, 543, 545, 584, 597 601, 623, 654, 669. 683, 684, 688 706, 726, 776, 785, 829, 845, 848 907, 908, 1087, 1090, 1093, 1096 1097, 1106, 1107, 1162, 1220 1770, 1804, 1959, 2211, 2228 2659, 2831 ; I. 265.
Morelet, 1354; V. 270.
Morellus, D., 2870; V. 617. T., V. 379.
Morillon, 532, 587, 12S7, 1431, 2083, 2965; II. 475.
Morin, J., 2577, 2635.
Moringus, G., 1994; VII. 396.
Mor;nan, F., I. 107.
Mornyeu, 1777, 2084, 2162, 2473 ;
VI. 450.
Morrhius, G., 231 1, 2633 ; VIII. 423. Mosellanus, 560, 911, 948, 1123, 1305; II. 517.
Mosham, 1450, 1512 ; V. 462.
Mota, P., de la, 1273 ; V. 42.
Mountjoy, C, 2023, 2367, 2435, 2726, 2830; VII. 440. W., 79, 88, 105, 115, 117, 120, 126, 211, 215, 220, 301, 486, 508, 783, 888, 965, 1028, 1219, 1816, 2215, 2295, 2459; I. 207.
Muller, 1279 ; V. 56.
Muimell, III. 308.
Murner, V. 350.
Musurus, 574 ; I. 462.
Mutianus, 870, 1425, 1432=^ ; II. 416.
Myconius, 861 ; III. 382.
Nachtgall, see Luscinius.
Nassau, H. and W. of, I. 350.
Naturel, P., I. 394.
Nauclerus, II. 222.
Nausea, F., 1577, 1632, 1673, 1834,
2847, 2934, 3139; VI. 78. Navagero, VI. 474. Nebiissensis, II. 380. Nepos, III. 2. Nesen, C, VIII. 14. W., 329, 462, 469, 473, 630, 768,
816, 931; II. 65. Neuenahr, Herm. of, 442, 636, 703,
722,878,1078,1082,1926,2038,
2137 ; II. 2S2. Neve, J. de, 298; II. i. Nicasius, 85.
Nicola, P., 1701 ; VI. 328. Nicholas, Jo., VII. 498. Niger, B., 2135 ; VIII. 115. NorthoflF, Chr., 54, 55, 56, 61, 70,
72; I. 168. H., 61 ; I. 168. Nyder, Conrad, 2984; XI. 57.
Obrecht, Ja., I. 56. Jo., 201.
Obsopoeus, V., VII. 401.
Occo, II. 376.
Ochinus, B., IV. 453.
Odonus, J. Angelus, 3002; XI. 81.
Oecolampadius, 563, 605, 797, 1064, 1102, 1158, 1538, 2147; I. 464.
Oem, F., VI. 264. J., 1668, 1699.
Ofhuys, C., 692. G., 1239; III. 114.
Olah, N., 2339, 2345, 2390, 2391, 2393, 2396, 2399, 2409, 2463, 2582, 2607, 2613, 2646, 2693, 2707, 2741, 2759, 2762, 2785, 2792, 2813, 2828, 2848, 2860, 2877, 2898, 2909, 2915, 2922, 2948; VIII. 468.
Olivarus, 1791 ; VI. 472.
394
INDEX OF CORRESPONDENTS
Omphalius, 3094; VIII. 424. Opizo, VI. 140. Oraison, VII. 498. Outers, III. 165.
Pace, 350, 619. 741, 742, 787, 821, 887, 937, 962, 1025, 1089, 1118, 1210, 1218, 1227, 1955, 2287; L 445.
Paleologus, III. i.
Paleotus, III. ly/.
Palgrave, II. 412.
Paliurus, 316, 599, 626, 1709 ; II. 38.
Paludanus, J., 180, 197, 497 ; I. 398.
Pannonius, J., III. 536.
Papinius, 975, 984 ; III. 600.
Paracelsus, 1S08, 1809; VII. 26.
Parcius, 773.
Parentibus, L. a, 1818.
Paris Parliament, 1721, 1905.
Paris Theologians, 1664, 1723.
Pascasius, V. 432.
Paul III, 2988, 3021, 3033, 3034.
Paungartner. David, 2994, 2995. J., 2603, 2621, 2774, 2S82, 2939,
3129, 3141 ; IX. 426. J. G., 2683, 2695, 2809.
Pelargus, 2169, 2170, 2181, 2182, 2184, 2185, 2186, 2471, 2666, 2667, 2668, 2669, 2670, 2671, 2672, 2673, 2674, 2675, 2676, 2677, 2721, 2722, 2723, 2724, 2725. 2832, 2833, 2834, 2835, 2836, 28S7, 2S38, 2839, 3840, 2966; VIII. iSi.
Pellican, 1637, 1638, 1639, 1640, 1644, 1737, 3072 ; VI. 207.
Pellicier, VII. 498.
Perrotus, M., V. 379.
Petit. W., II. 444.
Peutinger, 1156, 1247; II. 41.
Pfefferkorn, II. 381.
Pflug, J., 2395, 2451, 2492, 2522, 2702, 2751, 2S06, 2852, 3016; IX. 65.
Phedrus, V. 246.
Philip of Hesse, VIII. 126.
Philippi, J., IV. 428.
Philips, IV. 334.
Phrygio, V. 65.
Phrysius, G. 2232, 2815. H., 1131, 1479, 1978, 2056, 2108,
2261; III. 444. J., III. 59.
Pico, J. F., VIII. 20.
Pighius, 1589; VI. 127.
Pimpinella, VIII. 289.
Pins, J. de, 2628, 2665, 2757, 2969, 2976,3018; III. 510.
Pirckheimer, Charitas, II. 239. Clara, II. 239.
W., 318, 322, 326% 359, 362, 375, 407, 409, 527. 555, 685, 694, 747, 856, 1085, 1095, 1139, 1182, 1244, 1259, 1265, 1268, 1337, 1341, 1344, 1376, 1383, 1398, 1408, 1417, 1440, 1452, 1466, 1480, 1536, 1543, 1558, 1560, 1568, 1603, 1611, 1717, 1729, 1880, 1893, 1930, 1977, 1991, 1992, 1997, 2028, 2158, 2196, 2214, 2371 ; II. 40.
Piso, 216, 1297, 1662, 1754; I. 452.
Pistophilus, B., VI. 30.
Pistor, M., 1739^.
Pistorius, C, 1881. S., 1521, 1693., 1744, 1943, 1951, 2122, 233 s, 2344, 2450; IV. 308.
Pius, A., 1634, 2080 ; VI. 200. J. Bapt., I. 507.
Plaine, T. de, I. 204.
Plateanus, 2216; VIII. 279.
Platz, 1127; IV. 318.
Poblation, IV. 271.
Pole, 1627, 1675, 2526; VI. 191.
Poncher, F., II. 447. S., 529, 1016 ; II. 454.
Pons, Antoine de, XI. 314.
Poppenruyter, VT. 42.
Portius, III. 71.
Potkyn, III. 234.
Pottelsberghe, L. of, III. 187.
Praepositus, 1054.
Pratensis, F., 3115 ; II. 324. S., 2140, 2895 ; VIIT. 125.
Praus, 1449; V. 57.
Precell, 398.
Priccard, 972, 993, 1170 ; IIL 597.
Probst, III. 606.
Primo de' Conti, see Conti.
Pucci, A., 860, 1580 : III. 379. L., 1000; III. 379.
Pulleo, VI. 238.
Pynson, IV. 253.
Quignon, VIII. 90. Quinonus. 2380. Quiutin, 2444; IX. 168.
Rabelais, F., 2743.
Radinus, IV. 409.
Rapoltstein, Ulrich of, VI. 161.
Rapp, II. 8.
Rastell, W., IV. 20.
Reader, The, 198, 269, 326, 341, 373, 648, 677, 678, 679, 909, 919 , 1010, 1041, 1072, 1100, 1193, 1194, 1309, 1389, 1460, 1659, 1667, 1725, 1789, 1801. 1853,
INDEX OF CORKESPONDENTS
395
2022, 2092, 2094, 2095, 2132, 2203. 2416, 2758, 3044, 3093, 3099, 3100, 3131.
Rechbeiger, J,, XI. 282.
M., XI. 2S2. Regius, R., II. 314.
U., 386, 392,394. 1253; II. 188. Reisch, 308. 309; II. 27. Rem. Giles, XI. 67.
Liicas, XI. 60.
W., VIII. 355.
W. A., 2419 ; IX. 103. Remigii, III. 262. Rephanus, L., 2171; VIIL 184. Rescius, 546, 1240, 1882; II. 497. Resende, A., 2500 ; IX. 275. Reuchlin, 290, 300, 324, 418, 457,
471, 562, 713, 1155; I. 555. Rex Polvphemus. 2130; VIII. 99. Reyner Wolfe, XI. 72. Reynolds, Richard, XI. 216. Rheidfc, 2058 ; VII. 508. Rhodus, 1178. Rhosus, J., I. 63. Riario, 333, 340 ; II. 69. Richardot, P., 2880, 3102 ; X. 323, Richardus, P., VI. 166. Ricius, F., 2917 ; X. 370.
J., 2131, 2150; VIII. 104.
P., llbO ; II. 500. Rimaclus, 411 ; II. 241. Rina, VIII. 472. Rinck, 2285, 2355, 2534, 2618,
3004; VIII. 382. Ringelbergius, VII. 508. Riquinus, 2246, 2298 ; VIII. 312. Rivulo, Adr. a, 1979. Robyns, J., 805, 1046, 1435, 1457 ;
I- 393- Rochefort, G., II. 367. Rogerus, Servatius, 4, 5, 6, 7, 8, 9,
11, 13, 15, 92, 142, 185, 189, 200,
203, 296 ; I. 77. Rogge, Everard, XI. 313, Rolf, Henry, XL 25. Roper,M., 1404, 2212, 2233; IV. 18. Rosemondt, 1153, 1164, 1172; IV.
361. Rosinus, J., 2455 ; IX. 191. Rotenhan, 1134 ; IV. 326. Rothmann, Bernard, XL 24. Rudolfingius, II. 8. Ruell, II. 125. RuflFalt, J., VIII. 239. RufFus, G., V. 378. Ruistre, N., 177, 179; I. 390. Rupilius, F., 2867, 3007 ; X. 300. Ruser, 606, 633 ; II. 8. Ruthall, 192, 325, 437, 974 ; I. 423.
Ruys, W.,1472; V. 507. Ruze, 926, 928 ; II. 402. Rydder, III. 282.
Saarburg, Matthias of, III. 395.
Sabinus, George, XI. 37.
Sadoleto, J., 1 5 1 1 , 1555, 1586, 2059, 2074, 2272, 2315, 23S5, 2443, 2611, 2648, 2656, 2816, 2971, 2973, 2982; V. 572. P., 2864 ; X. 297.
Sagundinus, 574, 590; II. 547.
St. Omer, Adrian of, 166.
Salamanca, A., 2098, 2104, 2118; VIIL 52. G., VIII. 51.
Salius, IV. 299,
Salviati, VII. 525.
Salyng, III. 48.
Sampson, 780, 806; II. 194.
Sanderus, IV. 601.
Sannazaro, J., VII. 94.
Sapidus, 323, 353, 354, 364, 399, 1110, 1251 ; II. 47,
Sasboud, 16.
Sasbout. J., 2645, 2844 ; IV. 238.
Sauer, V. iS.
Sauromanus, V. 211.
Sauvage, J. le, 410, 436, 793, 853 ; II. 240.
Sbrulius, 1159 ; IV. 377.
Scaliger, J. C, IX. 368.
Scarpinellus, 1169, 1478 ; IV. 413.
Scepperus, 2327, 2336, 2567 ; VI. 409.
Schad, 1648; VI. 230.
Schalbe, 977, 981; III. 602.
Schets, E., 1541, 1583, 1590, 1647, 1651,1654, 1658, 1671,1676, 1681, 1682, 1750, 1758, 1764, 1769, 1772, 1781, 1783, 1S49, 1866, 1931, 1993, 1999, 2001, 2014, 2015, 2024, 2039, 2057, 2072, 211 5, 2159, 2167, 2193, 2243, 2268, 2270, 2286, 2325, 2364, 2370, 2403, 2413, 2487, 2488, 2491, 2494, 2501, 251 1, 2512, 2527, 2530, 2552, 2558, 2578, 2585, 2593, 2620, 2625, 2704, 2761, 2763, 2781, 2793, 2896, 2913, 2924, 2933, 2944, 2955, 2981, 2993, 2997, 3009, 3025, 3028, 3042, 3067, 31 19, 3125, 3136, 3140; VI. 12. G., 2897 ; X. 346.
Schinner, 1171, 1179, 1248, 1249, 1295 ; II. 307.
Schirn, 1142.
Scholars, 2773.
Schomberg, V. 495.
396
INDEX OF CORRESPONDENTS
Schott, J., V. 416. Schotus, II. 386. Schudelinus, 1234. Schuler, Georg, see Sabinus. Schiirer, 311, 612, 693; I. 465. Schut, E., I. 118. Schweiss, 1192 ; IV. 452. Schydlowyetz, 1593, 1752, 1820,
1918, 2032, 2177, 2376 ; VI. 134. Scriptoris, VI. 214. Selva, 1591, 1598; VI. 131. Sepulveda. 2637, 2701, 2729, 2873,
2905, 2938, 2951, 3096 ; X. 3. Sforza, Francesco Maria, 3064. Shurley, I. 4S9. Siberch, III. 263. Sicbardus, VI. 252. Sichem, E., VIII. 493. Sickingen, F., II. 559. Sigismund i, 1819, 1952, 2034, 2520. Silvius, A., 2779; X, 176.
J., V. 379. Simler, VI. 342. Simonetta, James, XI. 242. Sinapius, J., 2461, 2956, 31 13;
IX._i98. Sinthis, I. 48. Sixtin, 112, 113, 116, 235, 244, 430,
448, 624, 655, 668, 775, 828 ;
I. 261. Slap a Dambrowka, 2351, 31 21;
VIII. 480. Slechta, 950, 1021, 1039; III. 551. Smith, J., 895; I. 534. Smotzer, 1922 ; VII. 279. Snoy, R., 458; I. 421. Sobius, 1775; VI. 447. Soderini, F., V. 408. Sorbonne, 1902. Spagnuoli, Bapt., I. 157. Spalatinus, 501, 711, 978, 1001,
1119, 1192», 1348, 1497, 2610; II.
415. Spangen, Ph. of. I. 558. Sparcheford, 644, 1867, 1S96; III.
65. Spiegel, 863, 2572, 2590; II. 48. Spierinck, VI. 244. Spinula, Louis of, 3008; XI. 115. Stab, II. 239. Stabe, John, XI. 349. Stadion,C.,2029, 2064, 2070, 2332,
2359, 2362, 24S0, 2592, 2787,
2856, 3036, 3073; VII. 446. Stalberger, VI. 278. Standish, III. 21. Standonck, I. 200. Staupitz, III. 408. Stella, P., VIII. 269.
Steuchus, A., 2465, 2513 ; IX. 204.
Stewart, A., III. 16.
Stibarus, 2069, 2079, 2128, 3161,
2322, 2745, 2942, 3133; IV. 615. Stoffler, VII. 545. Stokesley, III. 357. Strasburg Magistrates, 1429, 1477,
2293. Stromer, 578, 614, 631, 662, 1326,
1444,1522,1564, 3134; II. 554. Stunica, IV. 621. Sturm, 2510, 3065 (?); II. 8 and XI.
239- Stuvius, IV. 589. Sucquet, A., V. 159.
C, 2191, 2356, 2373; VIII. 220.
J., 1556. Sutor, P., VI. 132. Swiss Confederacy, 1708. Swyneshed, IV. 273. Sylvius, F., 1600, 1677; VI. 151.
Talesius, Q., 1966, 2113, 2735 ; VII.
346. Taleus, III. 206. Tartaretus, VI. loi. Tartesius, VII. 521. Tate, 1246; IV. 6g6. Taxis, VIII. 21. Tayspil, 1221 ; IV. 547. Tectander, J., 3138, VII. 29. Teixeira, VI. 485. Textoris, III. 410. Thale, 1224. Theimseke, II. 243. Theocrenus, VI. 474. Theodoric, Fran., 10, 12, 14, 41,
186 ; I. 84. Theodorici, J., of Hoorn, 940: III. 532. Theodorici, V., 1196 ; IV. 463- Thomas, G., 1868. Thuengen, C. of, 1124, 2164. 2303,
2314, 2361, 2428, 2457 ; IV. 306. Tiedemann, see Giese. Titelmans, F., 1823, 1837% 2225,
2417 ; VII. 69. Tomiczki, 1919, 1953, 2035, 2091,
2173, 2377, 2521, 2600, 2713,
2776, 2861, 3000, 3014, 3049,
3066; VII. 274. Tones, 1492 ; IV. 333. Tongres, Arnold of, II. 494. Torinus, A., VIII. 12. Torrentinus, V. 282. Tossanus, P., 2042 ; VI. 52. Tournon, F., 1319; V. 136. Tragoedia Basiliensis, 2698. Transsylvanus, M., 1553, 1585, 1645,
1802, 1897; VI. i^^.
INDEX OF CORRESPONDENTS
397
Trautmansdorff, A., 2398 ; IX. 67. Trebizond, Geo. of, I. 135. Trechsel, J. and M., Vltl. 11. Trivulzio, A., 2423, 2482 ; IX. 79. Trophinus, F., 1575; VI. 75. Truchses, C, 1625, 1649; VI. 188.
T., II. 145. Trzecieski, A., 1895 ; VII. 218. Tschudi, P. and V., II. 384. Tunstall, 571. 572, 583, 607, 642,
643, 663, 675, 832, 886, 1029,
1367, 1369, 1487, 1726, 2226,
2263: I. 4s8. Turzo, A'., 1572 ; VI. 70. J., 850. 943, 1047, 1137; III. 343. S., 1242, 1243, 1267, 1272, 1544,
2608, 2699; IV. 59Q. Turmair, John, see Aventinus. Tusanus, 1713, 1842, 2119, 2421,
2449: III. 281. Tutor, 152, 157, 159, 170, 1013;
I. 356.
Urbanus, V. 410.
Ursinus Velius, 851,944, 1514, 1557,
1917, 2008, 2313, 2453, 2517,
2664; II. 499. Urswick, 193, 416 ; I. 424. Utenheim, 598, 625, 1332, 1399,
1456, 1464, 1474; III. 7. Utenhove, 2093, 2188, 2209, 2288,
2700, 2799; VIII. 42.
Vaca, L. C, VII. 109. Valdaui-a, M., V. 474. Valdes, A.,1S07. 1839, 1907, 1988 (?)
2018, 2050 (?), 2109, 2126, 2163,
2198, 2252, 2292, 2349, 2381 (?),
2469, 2528; Vll. 25. Valdes, J., 1961, 2127, 2251; VII.
340. Vander Kammen, 2244. Vander Noot. Adolphus, 3124 (?). Jerome, 1300 ; V. 88. Jod., 1057. Vander VVick, III. 32. Vannes, 656, 774, 822 ; III. 76. Varius, N., 1756, 1806», 1856, 1973 ;
V. 527. Varnbiiler, III. 394. Vaugris, V. 346. Vazquez, D., VII. 46. Veere, Adolphus of, 93, 94, 266
I. 229. Venatorius, T., 2537 ; IX. 342. Vergara,F., 1876, 1885, 2125, 2254
VII. 168. J., 1277, 1312, 1684, 1814, 1875
2004, 2133, 2253, 2563, 2879; V.5 1
Vergerio, P. P., 2825 ; X. 249. Vergil, P., 1175, 1366, 1494, 1606,
1666, 1702, 1734, 1796, 2019,
2662 ; IV. 426. Vergy, Ant. of, VI. 168. Verinus, Gabriel, 2660. Vers, iiOuis de, 2889, 3062 ; X. 331. Vesuvius, 1784, 1894, 2053, 2075. Viandalus, 1427 ; IV. 590. Vianensis, III. 72. Vigil, Fabius, XI. 187. Villanus, B., 1372. Villena, VII. 92. Villinger, 1149; IV. 358. Vincent, Augustine, 131, 136, 156 ;
I. 305.
Cornelius, 2819, 2923 ; X. 245.
Vio, T. de (Caietano), 2690 ; III. 429.
Viromandus, J., 1939; VII. 316.
Virves, 1 786, 1 838, 1968, 2523, 264 1 ; VI. 297.
Vitellius, III. 385.
Viterius, P., 66, 444, 503, 528, 779, 817, 3101, 3106; I. 193 and XI. 290.
Vitoria, F., 1909 ; VII. 254.
Vitrarius, I. 372.
Vivaldis, II. 345.
Vives, 927, 1104, 1108, 1111, 1222, 1256, 1271, 12S1, 1303, 1306, 1362, 1455, 1513, 1531, 1613, 1665, 1732, 1792,1830, 1836, 1847, 1889, 2040, 2061, 2208,2502,2777, 2932; ni. 508.
Vlatten, 1390, 1467, 1549, 1569, 1912, 1948, 1964, 1975, 2088, 2146, 2222, 2335, 2346, 2386, 2454, 2654, 2S04, 2845 ; V. 337.
Volz, 36S, 372, 858, 1075, 1518, 1525, 1529, 1607, 3069, 3114;
II. 158.
Vulcanius, P., 2460, 2794 ; IX. 198. Vullinck, VI. 265.
Waele, W. de, II. 6.
Wain, G., 1884, 1903, 2027; VII. 189.
Wakfeld, R., V. 123.
Waldby, Marmaduke of, VI. 282.
Walteri, L., II. 470.
Walther, VIIL 315.
Wanner, J., V. 194.
Warham, 188, 208, 214, 240* (III. xxxi), 261, 285, 286, 293, 396, 425, 465, 558, 596 (?), 781, 893, 1205, 1228, 1451, 1453, 1465, 1488, 1504, 1828, 1831, 1861, 1965; L417.
398
INDEX OF CORRESPONDENTS
Watson, 450, 512, 576; I. 533.
Wattenwyl, Nic. of, 1264 ; V. 28.
Wattinschnee, V. 567.
Wechel, VIII. 424.
Welles, IV. 431.
Welser, B., 2153; VIII. 141.
Wentford, 196, 241, 277, 772, 833 ;
I. 428. Wemer, G., VII. 270 and X[. 346. N., 48, 50,74, 77,171; I. 158. Werter, 875; III. 412. Wertern, T. de, II. 431. Whitford, 89, 191 ; I. 225. Widmanstetter, J. A,, 2614 ; IX. 443. Wied, H. of, 1976, 1995 ; III. 295. Wiele, 2408 ; V. 256. Wildenauer, see Egranus. William of Cleves, 2189, 2190, 2234,
2431; VIII. 217. Wiltshire, III. 244. Wimpfeling,224, 302, 305, 382, 385,
1067, 1517 ; I. 463. Wimpina, VIII. 315. Winckel, 1 ; I. 73. Wingfield, Rich., 791 ; II. 174.
Robt., II. 60. Winghe, N., VII. 86. Winman, N,, 2439, 2486 ; IX. 150. Winter, V. 279. Witzel, G., 2715, 2786 ; X. 93. Wolfe, R., see Reyner. Wolsey, 284, 297, 348, 577, 658,
967, 1031, 1060, 1112, 1132, 1263,
1486, 1697.
Wonnecker, V. 397. Wychman, 1231, 1351 ; IV. 571.
Ximenes, II. 488.
Yonge, 268; I. 520.
Zamboczki, VII. 270.
Zasius, 303, 306, 307, 310, 313, 317, 319, 344, 345, 357, 358, 366, 367, 376, 379, 380, 390, 406, 857, 859, 1121, 1252, 1266, 1353, 2401, 2418, 2602, 2857, 2954; II. 9. John Ulrich, XI. 336.
Zebrzydowski, 1826, 2078 ; VII. 77,.
Ziegler, 1260, 1330 ; V. 17.
Zobel, 880 (?), 1947 ; III. 495.
Zoch, III. 386.
Zuichemus, 2101, 2111, 2129, 2168, 2210, 2356, 2484, 2568, 2594, 2604, 2632, 2657, 2682, 2716, 2736, 2753, 2767, 2791, 2810, 2829, 2854, 2878, 2885, 2888, 2891, 2957, 2962, 2999, 3060, 3071, 3116; VIII. 56.
Zurich Town Council, 1379.
Zutpenius, 1005.
Zwick, J., V. 584.
Zwingli, 401, 404, 1314, 1315, 1327, 1378, 1384, 1936; II. 225.
?, 1042, 1166, 1827, 1887, 1957, 2242, 2264, 2381, 2853.
INDEX OF ERASMUS' WRITINGS
{The references are to leiters, and in afew cases to notes.)
Adagia, 126, 211, 269, 1204, 1659, 2022, 2023, 2773, 3092.
Annotationes in leges pontificias,
2219. II. Antibarbari, 30. i6, 1110. Apologiae :
ad Sanctium Caranzani, 1277. 22.
ad Fabrura Stapulensem, 597. 32.
ad lac. Latomura, 934. 3.
ad monachos Hispanos, 1877, 1879, 1967, 2094, 2095.
ad Stunicam, 1428.
ad P. Sutorem, 1591.
de 'in principio erat sermo ', 1072.
de ' omnes resurgemus', 1126. 129,
de laude matrimonii, 670.
qua respondet Leo, 1037, 1100.
de libero Arbitrio, 1419. Apophthegmata, 2431, 2711. Argumenta in Kpistolas, 894. Bellaria Kpistolarum, 2169. Bellum, 575. 11. de Casa natalitia lesu, 47. Catalogus Lucubrationum, i, 2283. Ciceronianus, 1948, 2088. CoUoquia, 130. 92, 909, 1041, 1262,
1476. Compendium Vitae, 11, 1437. Concio de puero lesu, 175. Consultatio de bello Turcico, 2285. de Civilitate, 2282. de Conscribendis epistolis, 71, 117,
1284. de Constructione, 341. de Contemptu mundi, 1194. de Copia, 260, 311, 462. de Dei misericordia, 1474. de Delectu ciborum, 1353. de Praeparatione ad mortem, 2884. de Puritate, 3086. de sarcienda Ecclesiae concordia,
2852. Declarationes ad cens. Lutet,, 2579.
57- Deploratio Frobenii, 1900. Detectio praestigiarum, 1708. Disputatiuncula de tedio . . . lesu,
108. Ecclesiastes, 3036. Enchiridion, 164, 858. Encomium Matrimonii, 604. 10. Encomium Medicinae, 799. Epistolae, App, 7.
ad diuersos, 1206.
selectae, 2021.
Opus Epistolarum, 2203.
floridae, 2518.
Palaeonaeoi, 2721. 6n. Epistola ad gracculos, 2275. Epistola consolatoria, 1925. Epistola contra Pseudeuangelicos,
2238. Epistola de Termino, 2018. Epistola in tyrologiim, 1858. de Esu carnium, 1274. 14. Exomologesis, 1426. Explanatio Sjmboli, 2772. Hyperaspistes, 1667, 1853. Inst. Christiani matrimonii, 1727. Inst. hominis Christiani, 298, 679. Inst. principis Christiani, 393, 853. lulius Exclusus, 502. Lingua, 1593. Loca quaedam, 2095. Lucubrationes, 93. Methodus, 745, 1365. Modus orandi Deum, 1502. Moriae encoraium, 222. de Morte declamatio, 604. Obsecratio ad Mariam, 93. loi. Ode de laudibus Britanniae, 104. Opera omnia, iv.
Oratio de virtute amplectenda, 93. Paean, 93. 10 1. Panegyricus, 179, 180. Parabolae, 312. Paraclesis, 1253. 22. Paraphrases :
Matthew, 1255.
Mark, 1400.
Luke, 1381.
John, 1333.
Acts, 1414.
Romans, 710.
Corinthians, 916.
Galatians, 956.
Ephesians, etc, 1062.
Timothy, etc, 1043.
Hebrews, 1181.
James, 1171.
Peter and Jude, 1112.
John, 1179. Precatio dominica, 1393. Precatio pro pace ecclesiae 2618. Precationes aiiquot, 2994. Progymnasmata, 1193.
400
INDEX OF ERASMUS' WRITINGS
de Pronuntiatione, 1949.
Psalmi, 327, 1304, 1427, 1535,
2017, 2428, 2608. de Pueiis instituendis, 2189. Purg^atio adu. epist. Lutheri, 2918 in-
trod., 2933. 9 n. Querela pacis, 603. Ratio verae theologiae, 745, 1365. de Ratione studii, 56, 66. Responsiones : ad A. Pium. 1634. ad gerontodidascalum, 2206. Scarabeus, 575. 11. Sileni Alcibiitdis, 575. 11. Spongia, 1378, 1389. Supputatio, 1664. Vidua Christiana, 2100. Virginis et martyris comparatio,
1346, 1475. Virginis matris apud Laupetum
liturgia, 1391, 1573.
Alger, 2284.
Ambrose, 1855, 2190,
Aristotle, 2432.
Arnobius, 1304.
Athanasius, 1790.
Augustine, 1309, 2157.
Basil, 229, 2611, 2617, 2643.
Cato, 298, 676. 1725.
Chrysostom, 1558, 1563, 1661,1734,
1800, 1801 1841, 1856, 2093,
2359, 2774. Cicero, 152, 1013, 1390. Curtius, 704. Cyprian, 1000. Demosthenes, 2695. Eucherius, 676.
Euripides, 188, 198, 208.
Faustus, 2002.
Galen, 1698.
Gi-egory Nazianzenus, 2493.
Haymo, 2771.
Hilary, 1334.
Irenaeus, 1738.
Isocrates, 677.
Jerome, 326, 396, 1451, 1453, 1465,
1504, 2758. Josephus, 842. Lactantius, 2103. Libanius, 177. Livy, 919, 2435. Lucian, 187, 191-3, 197, 199, 205,
261, 267, 550. New Testament, 873, 384, 864,
1010, 1174. I 5, 1789. Origen, iil, 1844, 3131. Ovid, 1402. Pliny, 1544. Plutarch, 268, 272, 284, 297, 657,
658, 1572, 1663, 2431. Prudentnis, 1404. Seneca, 325, 2091, 2092, 2132. Suetonius, 586, 648. PubL Syrus, 298, 078. Terence, 2584. Xenophon, 2273.
Agricola G., 2274. Calcagninus, 1578. Dictionarius Graecus, 1460. Gaza, 428, 771. Herman G., 49. More, 187, 550, 635. Valla, 23. 106, 182, 2416. Zasius, 862.
PEINTED IN GREAT BRITAIN AT THE UNIVERSITY PRESS, OXFORD BY CHARLES BATEY, PBINTEB TO THE UNIVERSITY
PA Erasraus, Desiderius
8511 Opus epistolarum
A2
1906
t.ll
r
PLEASE DO NOT REMOVE CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET
UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY
m
A;i^^«(>iJ»,
itytitftJvitKi^AWi^VjniinwrjiGiyQfxwy^jW^-VU^iV^'
m
i
^X»vi