Elke mens, van geboorte tot sterfte, vorm deel van ‘n land se ekonomiese siklus. Almal begin by geboorte as afhanklikes en word weer afhanklik op hul oudag, maar vir die grootste deel van ons lewens word ons voorberei om ‘n bydrae te kan maak tot die groei en stabiliteit van ‘n land se ekonomie. Jy gaan nou stap vir stap deur die siklus geneem word en hopelik kry jy sommer baie duidelikheid oor wat jou spesifieke rol in Suid-Afrika se ekonomie is, en gaan wees.
Die huisbewoner
Dit is die fase waarin jy reeds sedert geboorte is. Dit is sekerlik die lekkerste en sorgvryste fase van almal, maar ook daardie fase wat almal so vinnig verby wens. Ons kan nie wag om eendag ons eerste salaris te verdien en uit te gee nie!
Gedurende hierdie fase is jy ‘n LEERDER. Vandat jy jou eerste geluid maak, wil almal jou die hele dag net leer. Wanneer jy nie op doelbewuste instruksies reageer nie, volg jy onbewustelik ander se voorbeeld na. Namate jy ouer word, ontwikkel jy ‘n sterk wil van jou eie en stamp dikwels jou kop in die proses om te probeer bewys dat jou eie manier van doen BETER is as die voorgeskrewe en beproefde manier.
ROLSPEL: Doen ‘n rolspel van ‘n tipiese situasie waar jy en jou ma/pa verskil oor die manier waarop jy jou sakgeld verdien/bestee.
Gedurende hierdie fase van jou lewe is jy hoofsaaklik ‘n verbruiker en lewer nie werklik ‘n positiewe bydrae tot die land se ekonomie nie. Daar is wel sommige entrepreneurs wat reeds op ‘n vroeë ouderdom heel suksesvol fondse genereer.
Die kursusganger
Dit is die fase wat gewoonlik net na jou formele skoolopleiding begin. Dit is wanneer jy gereed gemaak word vir die wêreld van werk of die arbeidsmark. Jy word voorberei om jou loopbaan te begin. Soms studeer jy voltyds, maar dikwels word jy opgelei terwyl jy in die praktyk staan – wanneer jy reeds besig is met die werk wat jy graag wil doen. Jy bly hoofsaaklik ‘n verbruiker en lewer meestal net ‘n bydrae tot die ekonomiese siklus deur middel van deeltydse inkomstes.
Baie mense weet reeds van ‘n jong ouderdom af presies watter loopbaan hulle eendag wil volg. Ander ontdek eers hul ware talente nadat hulle aan die praktyk blootgestel is. Die opleiding vir loopbane verskil ook drasties van mekaar. Vir sommige loopbane moet jy ‘n jarelange teoretiese kursus volg, terwyl ander weer ‘n kombinasie van praktiese opleiding en teoretiese werk is.
Dan is daar diegene wat bloot met die uitsonderlike talente wat hul ontvang het, besluit om hul eie besighede in ‘n spesifieke veld te begin. So, byvoorbeeld, is mev. X baie goed met naaldwerk en maak sy die pragtigste kinderklere wat sy dan by vlooimarkte verkoop, terwyl mnr. Y die werkverrigting van ‘n motor by sy pa geleer het en ‘n baie suksesvolle werktuigkundige geword het.
Arbeidsmark
Dit is die fase waarna die meeste jongmense uitsien. Nou kan jy mos doen wat jy wil met die geld wat jy verdien. Nou hoef jy nie meer van jou ouers afhanklik te wees nie. ‘n Eie motor, eerste blyplek, sorgvrye tye…
Die verantwoordelikheid van ‘n eie begroting wat moet klop, ruk die meeste egter terug na die werklikheid. Dit is harde werk en jou salaris strek nie naastenby so ver as wat jy gedink het nie. Saam daarmee kom boonop die verantwoordelikheid van ‘n loopbaan. Indien jy wil vooruitgang maak in jou beroep, moet jy lang ure werk.
Besoek jou naaste biblioteek en vind bronne oor loopbaanbeskrywings. Maak nou ‘n lys van moontlike loopbane waarin jy sou belangstel. Prioritiseer dit.
Wanneer jy die arbeidsmark betree, is jy ‘n volwaardige lid van die ekonomiese siklus en jou werkgewer (as jy vir iemand anders werk), of jou eie besigheid (as jy vir jouself werk), sal druk op jou uitoefen om resultate te lewer.
Jy ontvang nie nou alleen ‘n groter hap van die ekonomie in die vorm van ‘n salaris/inkomste nie, maar jy ploeg ook ‘n groter deel terug in die ekonomie in ruil vir produkte en dienste wat jy bekom en so vorm jy ‘n belangrike skakel in die ekonomiese siklus van jou land – en indirek van die wêreldekonomie. Ja, net soos ons land ‘n interne ekonomiese siklus het, vorm hy ook deel van die groter wêreldekonomie.
Posisie binne die arbeidsmark
Die arbeidsmark kan gesien word as ‘n leer waarop jy klim met elke verhoging, totdat jy uiteindelik die hoogste sport bereik het.
Direkteur/Eienaar |
Senior bestuurder |
Afdelingsbestuurder |
Posvlak 1 werknemer |
Party werknemers verkies om nie in ‘n bestuurshoedanigheid te funksioneer nie en word dan bloot binne hul eie posvlak bevorder en vergoed.
Indien jy jou eie besigheid besit, staan jy in diens van jouself. Jy is dan die werkgewer en het moontlik mense wat vir jou werk – werknemers.
Gesels met jou ouers en familielede wat reeds die arbeidsmark betree het en vind uit op watter posvlakke hul aangestel is. Stel vas of hul salarisse verband hou met die poste wat hulle beklee en stel vas hoeveel van hulle in hul eie diens staan. Doen verslag aan die klas.
LU 1.1 |
Belegger
Die meeste aktiewe lede van die arbeidsmark doen op een of ander stadium ‘n belegging of beleggings. Sodoende probeer hul nie slegs om hul geld te laat vermeerder nie, maar lewer hulle ook ‘n verdere bydrae tot die ekonomiese siklus.
Voorbeelde:
koop ‘n erf en verkoop dit ‘n jaar later teen ‘n verhoogde prys;
koop aandele in ‘n snelgroeiende maatskappy teen ‘n relatiewe lae prys per aandeel en verkoop dit dan later teen ‘n hoër prys;
neem ‘n uitkeerpolis uit teen ‘n bepaalde maandelikse bedrag; ens.
Gesels met jou ouers en maak ‘n lys van nog maniere oor hoe om geld te belê.
Aftrede
Met aftrede verlaat jy gewoonlik die arbeidsmark. Indien jy voorsiening gemaak het, behoort jy nou ‘n maandelikse pensioen te ontvang wat genoeg behoort te wees om jou lewenstandaard te handhaaf. Afgetredenes vervul steeds ‘n dinamiese rol in die ontwikkeling van die land se ekonomie. Hierdie rol word oor die algemeen egter meer passief uitgeoefen, aangesien die meeste afgetredenes dit verkies om in hierdie fase ‘n rustige bestaan te voer. Hulle word nou hoofsaaklik verbruikers wat nie meer ‘n sterk investeringsrol in die ekonomiese siklus speel nie.
Leeruitkomstes(LUs) |
LU 1 |
Die Ekonomiese KringloopDie leerder is in staat om kennis en begrip van die ekonomiese kringloop binne die konteks van “die ekonomiese probleem” te toon. |
Assesseringstandaarde(ASe) |
Ons weet dit as die leerder die volgende doen : |
1.1 beskryf die rol van huishoudings, sakeondernemings en die staat in die ekonomiese kringloop; |
1.4 verduidelik verskillende soorte belasting en hoe dit verbruikers en sakeondernemings affekteer. |
LU 2 |
Volhoubare Groei en OntwikkelingDie leerder is in staat om begrip van volhoubare groei, heropbou en ontwikkeling te toon en om krities oor die verwante prosesse na te dink. |
Ons weet dit as die leerder die volgende doen : |
2.3 identifiseer stappe wat die staat kan doen om historiese wanbalanse en armoede reg te stel (bv. herverspreiding van hulpbronne, geslagsgelykheid, kapasiteitsbou, die herstel van menswaardigheid, die skep van geleenthede vir bemagtiging). |
A. EK EN MY GESIN
‘n Gesin is ‘n groepering van mense waarvan jy ‘n lid is. Alle gesinne het nie dieselfde samestelling nie. Party bestaan uit ‘n pa en ma met kinders, terwyl ander net ‘n pa of ‘n ma het. Sommiges sluit die grootouers ook in. Dit maak egter nie saak wat die samestelling is nie – almal werk saam ten einde in die ander se behoeftes te voorsien. Jou ouers genereer gewoonlik die inkomste ten einde vir alle dienste en produkte wat die gesin benodig, te kan betaal.
Binne die gesin is daar ook ‘n ekonomiese sisteem. Terwyl Pa, en soms Ma ook, die vernaamste voorsieners van die gesin se inkomste is, ontvang kinders dikwels van hulle ouers ‘n bedrag sakgeld wat hulle dan op ‘n oordeelkundige en verantwoordelike manier moet bestuur. Die sakgeld word ook soms aangevul met ander bedrae wat met verjaarsdae ontvang word. Dit spoor kinders dikwels aan om ‘n spaarrekening by die bank te open. So word baie kinders dan reeds op ‘n vroeë ouderdom deel van die ekonomiese siklus.
Die lede van ‘n gesin probeer om die hoogste moontlike lewenstandaard volgens hul vermoë te handhaaf. Hulle werk om sodoende ‘n inkomste te genereer om aan hul basiese behoeftes te voldoen. Hoe meer ‘n huishouding verdien, hoe hoër sal hul lewenstandaard wees.
B. WERK / INKOMSTE
Mense verrig arbeid in ruil vir geld. Dit staan bekend as ‘n inkomste. Die geld word dan weer gebruik om die nodige goedere en dienste te bekom ten einde te kan oorleef. Hoe meer geld verdien word, hoe groter kan die bydrae tot die ekonomiese siklus van die land wees en hoe beter kan die lewenskwaliteit van almal wees.
Werkloosheid
Almal het egter nie werk nie en sulke mense word as werkloos bestempel.
Bespreek die volgende aspekte in verband met werkloosheid in julle groepe en maak ‘n plakkaat ten einde julle standpunte duidelik uit te beeld.
Ken jy enigiemand wat werkloos is?
Hoe word daardie persoon se lewenstandaard en gemoedstoestand beïnvloed deur die feit dat hy/sy werkloos is?
Wil hy/sy graag werk?
Is werkloosheid ‘n probleem in ons land?
Wat dink julle is die hoofoorsake van werkloosheid in SA?
Wat doen die regering (plaaslik en nasionaal) aan die probleem?
Watter ander voorstelle kan julle maak om hierdie probleem aan te spreek?
LU 2.3 |
Keuse van ‘n loopbaan
Hoe besluit jy watter loopbaan om te volg? Soms volg ‘n seun of dogter bloot in die voetspore van hul ouers. Ander kere kies kinders loopbane wat verskil van dit wat hul ouers vir hulle in gedagte gehad het. Een van die belangrikste vereistes by die keuse van ‘n loopbaan is dat jy moet geniet wat jy doen – veral as jy die broodwinner is, want dan moet jy vir ‘n groot deel van jou lewe volhou met jou loopbaan terwyl ‘n gesin van jou afhanklik is.
Elke mens het spesifieke belangstellings en voorkeure en jy moet probeer om hierdie belangstellings met jou loopbaankeuse te versoen. Dit is ‘n wenresep vir werkbevrediging!
Gevallestudie: Ontmoet vir Jonathan de Wee
Ontmoet vir Jonathan de Wee. Hy is 24 jaar oud en het naby Kaapstad grootgeword. Hy het graad 10 geslaag aan die Hoërskool Excelsior in Belhar.
Jonathan het grootgeword in ‘n familie waar sy pa en sy neef bouers is en van kleins af het hy naweke en vakansietye op die boupersele deurgebring. Sy pa, Klaas de Wee, is ‘n bouer van formaat, en sy neef, Gert Whites, het by Klaas geleer om te bou. Jonathan is baie lief vir die buitelewe en het reeds vroeg in sy lewe besluit dat ‘n akademiese loopbaan hom nie veel interesseer nie. Sy pa het probeer om hom soveel as moontlik bouvaardighede te leer en kennis van die boubedryf te laat opdoen. Jonathan het aan die einde van graad 10 besluit om die skoolbanke vir sement, stene en ‘n troffel te verruil.
Hy vaar baie goed in sy werk en pak alreeds groot projekte op sy eie aan. Intussen nader sy pa aftrede en sal Jonathan binnekort die besigheid by hom oorneem.
LU 2 |
Volhoubare Groei en OntwikkelingDie leerder is in staat om begrip van volhoubare groei, heropbou en ontwikkeling te toon en om krities oor die verwante prosesse na te dink. |
Ons weet dit as die leerder die volgende doen : |
2.3 identifiseer stappe wat die staat kan doen om historiese wanbalanse en armoede reg te stel (bv. herverspreiding van hulpbronne, geslagsgelykheid, kapasiteitsbou, die herstel van menswaardigheid, die skep van geleenthede vir bemagtiging). |
Die regering se stel reëls (wette) wat saamgestel word om die regte en pligte van elke landsburger te omskryf en te beskerm, sluit ook ‘n begroting in wat uiteensit hoe die regering geld genereer en ook hoe dit spandeer gaan word.
Belasting is een van ‘n regering se belangrike bronne van inkomste. Daar is twee hoofkategorieë van belasting wat deur ons regering van sy inwoners verhaal word.
Indirekte Belasting
Voorbeelde hiervan is:
BTW - Op byna alle goedere en dienste word belasting op toegevoegde waarde gehef. So sal jy, wanneer jy ‘n nuwe kledingstuk koop, 14% meer as die oorspronklike prys betaal. Hierdie 14% gaan dan aan die regering. Dit is ook gewoonlik ingesluit by die prys, sodat die koper nie nog ‘n berekening hoef te maak nie.
Belasting op brandstof – ‘n gedeelte van die bedrag wat jy vir brandstof per liter betaal, word aan die regering afgestaan.
Figure 1.1.
Alle mense in die arbeidsmark wat ‘n inkomste verdien (in 2005 is dit R35 000 per jaar vir persone onder 65 en R59 990 per jaar vir persone bo 65), is verplig om inkomstebelasting volgens die lopende betaalstelsel te betaal. Die persentasie hang af van die inkomste wat jy verdien en word volgens belastingskale bereken en word van maand tot maand van die salarisse afgetrek. Een keer per jaar moet almal wat ‘n ‘n sekere inkomste en hoër verdien, dan ‘n stel vorms invul waarin hulle alle vorms van inkomste moet bevestig. Hul belasting word dan hiervolgens gekontroleer en uitstaande belasting word dan ingevorder.
Bereken die BTW op die volgende artikels :
‘n fiets van R860
‘n potlood van R4,95
‘n witbrood van R4,50
Vind uit of belasting op die volgende artikels gehef word en probeer dit verklaar:
bruinbrood;
piesangs;
volroommelk.
LU 1.4 |
Figure 1.2.
Ons vertrou dat jy nou ietwat meer weet oor jou spesifieke rol in die ekonomiese siklus en hoe die regering betrokke is by die hele ekonomiese proses. Met dit in gedagte, probeer jouself oor 10 jaar voorstel en skryf ‘n kort paragraaf oor jou moontlike loopbaankeuse en werkomstandighede soos wat jy dit sien tien jaar van vandag af.
Assessering
Leeruitkomstes(LUs) |
LU 1 |
Die Ekonomiese KringloopDie leerder is in staat om kennis en begrip van die ekonomiese kringloop binne die konteks van “die ekonomiese probleem” te toon. |
Assesseringstandaarde(ASe) |
Ons weet dit as die leerder die volgende doen : |
1.1 beskryf die rol van huishoudings, sakeondernemings en die staat in die ekonomiese kringloop; |
1.4 verduidelik verskillende soorte belasting en hoe dit verbruikers en sakeondernemings affekteer. |