mmmf^:&&
^*-;
'wf ■" *
WH^
ir^afUr-i
OPERA OMNIA
SANCTI BONAVENTUR^
■ IMPBIMERIE n OUTHENIN r.nAI.ANDnF. FII.S.
S. R. E. GARDINALIS
S. BONAVENTUR^
EX ORDINE MINORUM
EHISGOPI ALBANKNSIS, DOCTORIS SEKAI'HIC1 EGCLKSI^
OPERA OMNIA
SIXTl V. POMTIFICIS MAXIMl JUSSl) UILIGENTISSIHK EMENDATA
SELECTA MULTA TUM EX POSTREMA VENETA EDJTIONE, TUM EX PBOUHOMO ERUDITISSIMO
FR. BENEDICTI A CAVALESIO ORDINIS MINORUM REFORMATI
EDITIO ACCURATE RECOGNITA
VERIOKEM TESTIMONIORUM BIBLICORDM EMENDATir.NKM DENUO IIEDUCT»
CORA ET STDDIO
A. C. PELTIER
TOMUS SEPTIMUS
n
PARISIIS
LUDOVICUS VIVES, BIBLIOPOLA EDITOR
VIA DELAMBRE, 9
M DCCC LXVI
h
1113769
PRJIFATIONIS LOGO
Ex ProUroino ad opera omuia S. Bonaventur£e excerpta quoeJam.
§ I. — PiiARETHA {Prodrom., col. S05.).
Pharetra, seu Loci communes, tum morales, tum theologici, congesti ex sanctorum
Patrum , aliorumque monumentis. Hujusmodi Pharetrse primum inter Bonaventurae opera
sibi vindicat locum , cum ipsam fuerit aggressus in conversionis suoe primordio. Certum
ejusdem opus testantur... nomenclatores , quos inter Anonymus Stronconiensis, et Fran-
ciscusSamson, editiones ab anno li86 conjunctim, separatlmque factce, necnon codices
manuscripti numero plures , cliam vetusti, ex quibus Neapolitanus quidam singulari est
msntione dignus, utpote scriptus a tempore Alexandri quarti Papcf, nomenque Bonaven-
turw expressum liabens hoc mojdo : c( Explicit liber Pharetrce, editus a Bonaventura , » elc.
Quanti aestimanda sit, ex eo patet, quod Ludovicus 'Carbo, citans scriptores pro variis
meritis legendos, inter scriptores locorum communium in primis commemorat divum
Bonaventuram , tomo I, opusculo xn (Edit. Ven. 1564), qui libros quatuor locorum com-
munium ex sanclis Patribas coUegit'. Idipsum ob oculos ponet catalogus scriptorum in
eadem Pharetra laudatorum^...
Porro, ne omnem prorsus fidem superare videatur adeoampla codicum manuscriptorum
lectio, ac eruditio tanta, in juvene Bonaventura, qui Octaviano de Marlinis auctore, non
amplius, quam annum suae aetatis circiter 22, et juxta P. Joannem Hyacinthum Sbara-
leam 27 numerabat, maxime in conversionis suce frimordio ; animadvertendum est,
ipsum minime fuisse mediocris ingenii, sed felicissimi, probeque vel in saeculo exculti,
atque ad omnes litteras mirifice comparati, verbo nihil dissimilis angelico ingenio S. Thomae
Aquinatis, qui « 25 annos natus, Magister est appellalus, publiceque philosophos ac theo-
logos summa cum laude est interpretatus '. » Sciendum quoque Bonaventuram adhuc
juvenem tam potuisse hujusmodi opus moliri, quam aliud aggressus fuit non minus dif-
ficile adhuc adolescentulus Bruno Aslensis, postea ex abbate Cassinensi episcopus Sig-
niensis, qui obiit anno Domini 1125. Ait namque in inilio Expositionis suae in Psalte-
rium : a Cum adhuc adolescentulus essem, exposui Psalterium, » etc. His adde etiam
Joannem Picum Mirandulum adhuc «puerum, etquidem tenellum, ex Epistolissummorum
Pontificum, quas Decretales vocant, Epitomen quamdam, seu Breviarium compilasse,
quo omnes, concisius quam fleri potuit, sanctionum illorum sententias conclusit, consum-
' IntroJ, in TheoL, c. XLiu. — ^ Catalogum hutic in ipsius operis limine videre est infra, pag. 3-4. 3 Breuiai-
Rom., VII, Mart., Lect. v.
matis professoribus opus non tenue , » prout testatur Franciscus Picus Mirandulus in
ejus Vita...
Ad id, quod inquiunt novissimi Editores' : « Quis penilus probet Bonaventuram unius
anni circulo tot Patrum volumina evolvisse , quot in 1'haretra complectuntur? » quodve
addunt : « Incredibile omnino Bonaventuram , probationis anno, tot sub manu habuisse
chirographa, quot Jam laudavimus, » nempe « centum numcro, eoque amplius; » pari
facilitate respondeo , tam hsec probare nihil , quam probant nimis : quandoquidem hinc
posset inferri , neminem alium quemcumque ipso probationis anno ad id valuisse, ac esse
omnino incredibile , ut omnis alter novilius ct liro totuplicibus oiiginalibus ab se evolutis,
tara difficilem spartam ornarit. Et si alius potuit, eo magis Ponaventura, qui fatenlibus
ipsis Editoribus', « theologica! Facultati vel ab adolescenf ulo summopere deditus erat. » Aut
ergo Bonaventura Pharetne hujusmodi auctor habendus, aut mortalium nemo intra pro-
bationis annum absolvit, adeoque nullus ejusdem auctor potest adduci. Ne autem postre-
raum iiocadmittamus, fateamur necessuraest, cum P. Sbaralea,per conversionis primordium
intelligendos primos conversionis annos, intra quos vel ipse Bonaventura facile potuit
opus illud perficere. Quo quidem sensu accipienda sunt etiam illa verba LegendcB S. Fran-
cisci ab eodem Bonaventura scriptse : « Circa conversionis suae primordia tempore hyemali
in foveam plenani glacie seipsum mergebat, » etc. Quod autem dictam Pharetram non
compleverit intra probationis annum, sed duntaxat inceperit, satis indicare mihi videntur
illa verba Prologi, quibus dicitur : « Quos quidem postmodum, ut scivi, ordinavi, » nimi-
rum in qualuor libros, et horum singulos in qninquaginta capitula, ob jubilaei figurara
in hoc nuraero \ Itaque 1'haretra hujusraodi non nisi subsecuto terapore habuit ordinera
et complementura, atque intra probationis annura non fuit nisi ad sumraum exigua, et
indigesla qusedam moles, ac sylva qusedam parva auctoritatumposimodi/wordinanda,locu-
pletanda et perficienda...
Si etiam aliquis urserit, pelagiamira videri auctorera Pharetrw. , dura illara laudat
sententiam : « Dcbet voluntas prajcedere, et sic scquitur gratia; » in promptu est respon-
sum, illam quidcm laudasse, non in sensu pelagiano, quod a Bonaventura absit, sed
catholico, quatenus voluntas debet intelligi prius esse, quam operari cum gralia. Unde
continuo subdit : « Nam nec gratia sine voluntale aliquid operatur, nec voluntas sine gratia
potest. Nam et terra non germinat nisi pluviam susceperit, nec pluvia fructificat sino
terra. » Hauc sententiara tribuit divo Joanni Chrysostomo. Quod autem Auctor admiserit
gratiara , quam nec Pelagiani , nec Semipelagiani concessere , demonstrant ab eodem ex
Isidoro et Augustino desumpta \
Id quod de B. Mariae Virginis nondura nala». sanclificatione post conceptura adseverat ex
Bernardo hisce verbis : « Si ante conceptura suuni sancliflcari minime poluit , quoniam
non erat , sed nec in ipso conceptu propter peccalum , quod inerat, restat, quod post con-
ceptum in utero existens sanctificalionem accepisse credatur '; plane convenit terapori, quo
Doctor noster scribere cceperat; nondum enira audiverat contrarium doceri, cum fassus
' Vid. loiii. 1, liujiis nostrtn eililioiiis, [lag. i.'i. — - llnJ., p. xiv. — ' AuctorDiVWtp Salutis inter opuscnla
Cnmvciitiiimnn inqnit (lit. x, de Gloria Paradixi, : « OuiiKJuas^^nai^ins unmerus iu sacra Scriptura remissio-
uem poccatoruui siguilical. Quiuqu.-iiiesiiiio anno, ipii (licitur .lnl)ila;us, fiebat secuudum legcm remissio ilslic-
toruui. » — » I>/,ari:trie lib. II, c. VI. — » Ibid.. lib. I, c. v.
fuerit : a Nullus invenitur dixisse de his, quos audivimiis auribus nostris, Virginem
Mariam a peccato originali fuisse immunem '. >• Audivisse tamen posti^aj et sententiam
mutasse , dixi liliro primo ^.
Qu« cum ita sint, nullaest ratio, cur Pharetram genuinum Bonavenluraeadhucjuvenis
opus inficiemur, subsistuntque secus rationes a me supra indicatae, quse verum ejusdem
foetum in sensu (antea ' exposito) ipsum ostendunt.
§ II. — Deci.ar\tio TEUjimoRUN THEOLOr.i.i: {Prodrom., col. 531) et seq.).
Hoc opusculum methodicum et clarum, quod ordine congruo fere omnium theologicarum
vocum definitiones descriptionesque complectitur, sanctus Bonaventura scripsisse videtur
in gratiam cujusdam Fratris, qui super iis breviter informari cupiebat. Id colligitur ex illa
ipsiusmet opusculi clausula : « Hsec sunt, carissime Frater, paucula, quse pro usu et
exercitio tibi rehnquo : postquam, Deo dante, te iterato videro, latius libi exponam. »
Ea profecto Seraphicus Doctor in Breviloquio fusius edisserit, adeo ut hujusmodi Decla-
ratio non sit nisi totius theologiaB compendium , Breviloquio prsefato longe contractius ac
brevius.
Neque hujus Declarationis stylus a Bonaventuriano abludit : etsi enim opponant Editores
novissimi * se illam legentes offeudisse minus latinas voculas, nempe prodiictionem sub-
stantificam, essentiam divinam nullo modo divisibilem, componibilem, idque genus
similia, quse a Bonaventnriano dicendi genere longissime abesse putant; in lioc tamen
vehementer hallucinationem passi sunt, quia, ut alibi animadvertimus, et in Commenta-
riis Sententiarum , et in Breviloquio adhibentur. Vocula etiam vindicationis , quam addit,
et in qua non minus quam in voce domationis vim facit Oudinus ', in Centiloquio usur-
patur. Profecto nimis hospitem et peregrinum se prsebuit in Bonaventurianis operibus ac
opusculis idem Oudinus , dum censuit prsedictas barbaras voculas Theologis Scrii)toribus
medii swcidi xiv , longe rectius convenientes , quatn xin ". Quasi vero his necdum ita
placuerint, ut in eorum scholas ingredi mererentur. Si iegisset quoque indubios Sermones
prsestantissimi Doctoris Parisiensis Fratris Guiberti de Tornaco saeculi xui, quem Alexander
quartus Pontifex maximus bis suis litteris excitavit ad scribendum ', plures certe offen-
disset voces ex iis, quas barbaras, et scriptoribus medii saecuU xiv, longe rectius conve-
menies appellavit, ^ula. carnis edomationem in Sermone ad muheres de ordine Humilia-
tarum ; vivificare, et giierram in Sermoue ad Sorores Poenitentes, seu Filias Dei : necnon
a\.\h\viliticationerii, grossa peccata , parificare , appodiare, statum mundialem, idonei-
tatetn, finaliter, de faciti, etc. In opusculis eliam Fratiis Hugonis de Dina ejusdem sae-
culi xiii, deprehendere potuisset vocabula sequentia : animalitatem, domificare, maneriem,
rectificare, rectificationem, trufam, finaliter, aliqualiter, servificare, castificare, etc.
Ex adeo frivola prsefatorum criticorum censura quis fidem detrahat suam Mariano Flo-
rentino, et Anonymo Pistoriensi, qui memoratam Beclarationem ceu vere Bonaventurianam
testantm-, adstipulantibus antiquis editionibus, atque etiam codice ms. Mantuae? Fidem sane
'lu llbrum 111, Sent., dist. iii, part. I, art. !, q. ii, iu concl.i vid. supra, hujus nostroe edit. tom. IV, p. Gt.
— « Hujus nostrm cdit. tom. IV, pas. xiir. — ' Ibid., pag. u'. — * Vid., loui. I, hiij. edit. p. li, edil. Veii.
Diatribae, p. 89. — » Tom. III, uol. 402. — 6 Ibid. — ' WaUding., ad au. 1257, n. 8.
IV
suam adjungit vir emunctae naris P. M. Sbaralea inquiens : « Declaratio terminorum theo-
logice verum est Serapliici Doctoris opus, et ab anno 149.'i in editione Argentoraten.si sem-
per illi contributum invenitur, frustraque tenlat Oudinus inania quaedam objicere , ut id
vel ipsi eripiat, vel saltem in dubium vertat. Nam vocem componibilis adhibuit ejus ma-
gi.ster Alexander Halensis, part. 2, qu. 12, membr. 2, dum quaesivit utrum ratio compo-
nibilis convsniat omni rei. Itidem domatio, et vindicatio voces latinaj sunt ex Thesauro
Hnguse latinae, quarum altera usus est S. Thomas. »
Quod si quis opposuerit vocem Cotus, ubi ait : « Cotus est observatio opportuni tem-
poris ad vindictam, » contendens prorsus esse inusitatam et inauditam ; ipsum ablegaverim
ad Amaltlieam Onomaslicam Josephi Laurentii Lucensis, sacrai theologiae doctoris, ubi ait :
« Cotos, ira vetus, vindictai occasionem qusrens. » Illud quoque subdiderim, ad agnos-
cendum verura alicujus scriploris opusculum, majorem habendam esse rationem conso-
nantis doctrina;, quam vocum; faterique de praesenti opusculo ipsos novissimos Editores :
« Tanta in lioc opusculo cognatio doctrinae cernitur, quanta certe in legitimis Bonaventura;
operibus esse videtur '. » Non ergo rejiciendum ad incerta, sed inter legitima servandum
est.
g III. — Breviloqlium (Prodrom., col. 525 et seq.).
Subit animum admiralio, quod Casimirus Oudinus illudhabeatvelutgfeni/mi/moHinmo ',
quanquain velut spuria rejecerit plura opuscula ob quasdam voces barbaras, quas ipso
putat 7wn legi in legilimis divi Bonaventurce operibus^, et ob affectationem superlativarum
vocum, ac similiter cadentium '. Hujusmodi autem voces sunl : Jfamificare, mundiuliter,
sapientialis, rectificare, habilitare, uniformis, inidtiformis, triformis, distingiiibilitas,
virtitositas, cetemalis, de facili, etc Elenim si Breviloquium ipsum vel perfunctorie legis-
set Oudinus, in eo passim offendisset barbaras voces, pula : triformitatis, multiformitatis,
radiositatis, deiformitatis, mititatis, primitatis, innascibilitatis, defectibilitatis, virtuo-
sitatis, artificiositatis, ductibilitatis, prohibitivi, prtdictivi, promissivi, narrativi, repa-
rativi, contentivi, amativi, detestativi, beatificativi , distinctivi, sequestrativi, diversifi-
candi, subtiliandi, principiandi , originandi , ramificandi, rectificandi, habilitandi,
ordinabilis, deordinabilis , incircumscriptibilis, distinguibilis , prwdispositionis, ramifi-
cationis, prcemiationis , cidpw commissiva; et offensivce, damnificativce ct deformativoe ,
virtutis habilitativcE, vis operativcB, circumscriptibiliter, prasentialiter, mternaliter, sem-
piternaliter, 7nundialis, sapientialis , sempiternalis , potentialis, scientialis , condilecti,
superabundantice , superccelestis, supermaximce , emanationum substantivarum, psalmis-
tatiis : aliasque id genus voces a Latio exulantes, ac vel ipsam phrasim de facili pro adver-
bio facile in Prooemjo ejusdem Breviloquii.
OfTendisset quoque eam, quam ipse vocat, affectationem superlativarum vocum, ac
similiter cadentium. Quippe inibi legere est : « Quadrupliciter potest quis moveri ad bo-
aum, et removeri a malo, scilicet per praecepta poteutissimae majestatis, vel per docu-
menta sapientissimae veritatis , vel per exempla et beneflcia innocentissimae bonita-
tis'*, » eto. Itcm : « Creatorem... spiritnm omnipotentissimum, justissimum, speciosissimum,
' Dialribae, p. 89, hiij. edit. loui. I, p. li. — ' Tom. III, col. 401. — ' Ibid., co). 'lOl. — * Ibid., col. 407. —
' lii l'i'ooiiijio, de lalii. Sacr. Script.
V
optimum, beatissimumque fateamur'. » Dein : « Unitas prima et summa... est omnipo-
tentissima , sic et veritas sapientissima, et bonitas benevolentissima'. » Insuper: « (Juoniam
excellentiarecuperari non poterat nisi per reparatorem excellentissimum, uec amicilia refor-
mari poterat nisi per mediatorem amicabilissimum, nec innocentia reacquiri poterat nisi per
satisfactorem sufficientissimum ; excelientissimus autem reparator non est, nisi sit Deus ;
amicabilissimus mediator non est, nisi sit bomo ; sufficientissimus satisfictor non est, nisi
sit Deus pariter et homo : congruentissima fuit nostrae reparationi incarnatio Verbi, ut
sicut genus humanum in esse exierat per Verbum increatum, et in culpam inciderat per
verbum inspiratum, sic a culpa resurgeret per Verbum incarnatum '. » Praeterea : « De
modo autem patiendi hoc tenendum est, quod Christus passus est passione generalissima,
passione acerbissima, passione ignorainiosissima \ »
Rursum quod spectat similiter cadentia absque usu superlativarum vocum, in eodem
Breviloquio dicitur : « Quia baptismus est ingredientium, confirmatio pugnantiuii!, eucha-
ristia vires resumentium , poenitenlia resurgentium , extrema unctio exeuntium , ordo
novos milites introducentium, matrimonium novos milites prceparantium, patet ex his
sufficientia et ordo medicamentorum sacramentalium , et armorum^. » Quoad utrumque
autem usum, et superlativarum vocum, et similiter cadentium, habetur : « Quia primum
principium, eo ipso quod primumetsummum, estuniversalissimum, et sufflcientissimum,
ac per hoc principium est naturaruiu, gratiarum etpraemiorum : principium etiam poten-
tissimum, clementissimum, et justissimum. Et licet secundum quamdam appropriationem
sit potentissimum in constitutione naturarum, et clementissimum in collatione gratiarum,
et justissimum in retributioue stipendiorum ; tamen sigiliatim singula sunt in singulis'. »
Quod si totuplices tjoces barburce, superlativce , similiter cadentes hactenus relatae, nihil
obsint, qnommus Breviloquium sit (jenuinum omnino, quid, quaeso.oberuntaliisopusculis?
Sed Oudinianis gerris valere jussis, nos quoque praedictis omnibus minime obstantibus
censemus idem Breviloquium genuinum omnino. Quippe solidissimam doctrinam complec-
titur, nixam auctoritate Patrum, erroribusque cum pliilosopliorum , tum haereticorum
adversam : philosopliorum, inquam, sive ponentium ceternitatem circa principium mate-
riale, sive ponentium Deum produxisse inferiores creaturas per ministerium intelligen-
tiarum, necnon Manichceorum ponentium pluralitatem principiorum, ac summum malum
malorum omnium principium primum ' : quem quidem Manichaeorum errorem alibi quo-
querefutat, ac pessimum nuncupat; quaudoquidem ait : « Manicliaei ponunt aliud esse
principium spiritualium, et incorporalium, sive invisibihum ; aliud corruptibihum, et cor-
poraUum, sive visibilium : et primum vocant Deum lucis ; secundum vocant Deum tene-
brarum '. » Et quamvis Beausobrius contendat Dei nomen nunquam principio malo
tributum a Manicliaeis, et mendacii incuset Ecclesiae Patres contrarium docentes; vide
tamen validissime rejectum, ac scitissime vindicatos e coutrario eosdem Patres, in insigni
opere Alphabeti Tibetani Cl. viri Augustini Antonii Georgii Eremitae Augustiniani \
' Part. I, c. u.— 2 Ibid., c. vi — 3 Part. IV, c. I.— ' Ibid., c. i.v.— ^ Breiiloq., part.VI, c. iii.— « Part. VII,
c. V.— ' Part. II, c. l; part. III, c. 1.— s Lib. II, dist. i, part. I, art. 2, q. I, necnon dist. xxxiv, art. 2,
q. 1, ubi ait : « Usque hodie vigel hic error pessimus, quamvis sit irrationabilissimus. » — 9 Pag. 25 ejusd.
Alpliab.,ia qao Beausobrii calumni» in S. Augustinum, aliosqiic Ecclesise Paltes refiilautur. Boms, 1702, typis
S. Congreg. de Propag. Fide, in-fol.
VI
In hoc sane, uti quoque in cseterls pluribus noster Bonaventura praeeuntem secutus est
magnum Augusliuum. Tametsi enim in eodem Breviloquio proferanlur testimonia Hilarii,
Ambrosii, Hieronymi, Isidori, Anselmi, Bernardi, Hugonis de S. Viclore, etc, potissimum
tamen Augustiniana doctrina refertum est : cui adeo addictum sese pi'sebet Doctor nosler
Seraphicus, ut Augustinum dixerit modo pracipuum^ modo eximium Doctorem^.
Quamvis etiam Doctori nostro minus arriserit Augustini sententia circa ea, qus in pri-
mis mundi primordiis simul facta idem Auguslinus pulavit, ratus omnes septem dies
ad consideralionem angelicam roferendos , eo quod, codem Bonaventura auctore, contra-
rius dicendi modus sil magis Scripturw coimmis, et auctoritatibus sanctorum et qui pne-
cesserunt, el qui secuti sunt heatum siugustinum^ ; pro summo tamen suo in Augustinum
respectu et observantia, in hoc ipso illum cnm caeteris sanctis conciliandum censuit, in-
quiens : « Ex praedictis apparet sufficientia et veritas Scriptura; in diversis opinionibus
sanctorum, scilicet Augustini et alioium, qui sibi non conlradicunt, cum verae sint, si recte
intelligantur*. »
Accedit ad BreDiVoQiwii commendationem non modicum, quod ubi S. Bonaventura in
libro quarto Sententiarum non semel scrupulos quosdam nobis injecit circa institutionem
septem sacramcntorum a Cbrlsto factam, ipsos nobis prorsus ademit in hoc Breviloquio,
disfirte pronunlians : a De institutione autem sacraraentorum hoc tenendum est, quod
seplem sacramenta legis gratiaj Christus instituit, tanquam novi testamenti Mediator, el
prfficipuus Lator legis •'. » Quod dutem spectat Ecclesiaj potestatem circa sacramenta, loqui-
lur in haic verba : « Ecelesiai elsi omnia sacraraenta sint commissa , potisslme conjugii
sacramentum commissum est regulandum propter varietates, quai circa hoc sacramentum
incidere possunt, et propler inorbum anuexum qui est maxirae infectivus, et minime
tenens modum : el ideo ipsius Ecclesiaj est gradus cognationum limitare, sicut pro tem-
pore expedire videt, et persouas legitimas, vel illegitimas judicare, et divortia facere : sed
nnnquam debet, nec polest matrimonium, quod legitime introductum est, annullare, quia
quos Deus conjunxit, non polest homo, quantumcumque sit magnse potentiae, separare''. »
§ iV. — Centiloqlilm (Prodrom., col. o2!) et seq.)
Centiloquium dicitur quoque Compendium theologice, in quo rudem theologiae candidatum
circa generalia theologia} principia ejus auctor instituit. Quia vero centum sectiones com- .
plectitur, ideo Centiloquium vocatur. Hiuc ad finem praeloqnii legitur : « Collegi autem hoc
ex dictis proborum, quae hinc iude decerpens, in unius opuscuU angustiam coarctavi :
quod cum et centum recipiat sectiones, Centiloquium poterit appellari : cujus continentia
ut fiuilius pateat requirenti, prsemittuntur centum tituli sectionum, qua; ex quatuor par-
tibus distinguuntur. In universo enim agitur de qualuor in prajsenti opusculo, primo sci-
licet de malo sub ratione culpje, sccundo de malo sub ratione poenae, tertio de bono sub
ratione graliae, quarto de bono sub ratione gloriai. »
Quod hujus opusculi auctor sit Bonaventura (quidquid sit de praeloquio ac forte aliis
quibusdamadditamentls), testanturS. Bernardinus Seneusis, Joannes Franciscus Pavinus,
■ Bremtoq., part. III, c. viii. — = Part. VII, c. il. — ' Part. I, c. ix. — * Breviloij., part. II, c. v. — » Parl.
VI, c. lY. — « lu fine part. VI, c. xiii.
Marianus Floreiititms, Ludovicus 1'rutcnus, Tritliumius, Forei^lus, Marcus IJlyssiponcusis,
Gulielmus Eysengrcnius, 1'etrus Roduiphius, ct Anonymus Maurinus..., editiones vel ab
ipsis artis typographicae incunabuiis lactae..., codices mss. in bibliotheca collegii Lova-
nicnsis, Mantuse et Murbaci. Ex cognatione insuper et similitudine doctrinae ac styli , elici
potest Centiloquium aique ac Breviloquium nostro Bonaventurai adserendum, ut non imme-
rito dixerint Romani editores : « Adeo conformis est doctrina utriusque tractatus, ut
eumdem et sibi maxime cons(antem demonstret auctorem. » Quid quod parte iv, sect. l, de
Missai caeremoniis, quoad multiplices crucum, sivecrucium signationes, anctor ipsissimis
verbis loquitur ac Bonaventura in IV Sent.., dist. xii, part. 1, dnb. .'i? Disserens partel,
sect. XXV, de timore graluito, qui multiplicatnr iu servilem, initialem, et filialem, ac sub-
dens : « De quibus alibi dicetur, scilicot in iibro de Donis, » remittit sese non ad opuscu-
lum de Septem Bonis impressum, sed ad incditum, de quo suo in loco dicam. Centiloquium
allegatur capite terlio opusculi de Tribus Ternariis peccatorum his verbis : « Vide in Centi-
loquio de peccato veniaU latius; » id quod legere est in editionibus completioribus, etiam
in novissima Yeneta, nec facile putaverim additamentum , vel cujusdam interpolatoris
laciniam.
Sed praestat Oudini confessionem audire : « Cm^j7o(/Mi?<Hi thcologicum , certum, nempe
ejusdem ingenii et styli, quo anterius opusculum Breviloquii, quamvis voces barbaras
habeat, paucas tamen, quas auctor properans admittere potuit. Appellat hoc opus idem
S. Bonaventura sub initium opuscuU de Ecclesiastica Hierarchia, ubi leclorem mitUt ad
ea quae scripsit de angeUs in opere praecedenti his verbis ' : « De spirituali substanUa actu
et potentia a matcria separata est agemlum, cujus proprietates et ditrercntias, in praece-
denti opusculo traditas, poteris diligentius intueri. » Haec autcm habentur parte III Centi-
loquii, sect. xin, xiv, xv, xvi, xvii et xvii. Unde sequitur Centiloquium a divo Bonaven-
tura antc opusculum Hierarcliice Ecclesiasticce compositum \ »
Quoad haic nihil in Oudino reprehensione dignnm ofTendimus, nisi hoc, quod postquam
ipse fassus est Centiloquium theoloqicum certum, nempe ejusdem ingenii et styli, quo ante-
r ius opusculum Breviloquii, \\\ud ipsum, parum sibi constans, in dubium quodammodo
revocavcrit, inquiens de Breviloquio et Compendio theologicce veritatis : « Non omnino
certum est, an allegata opuscula ad S. Bonaventuram spcctent, quemadmodum de Com-
mentario illius in 4 libros Sententiarum constat, cui Angelus Rocca attendere debuit'.» Sed
ipse potius attendere debuisset, antea agnovisse Breviloquium tanquam genuinum omnino,
ac Centiloquium velut certum : nequc duo hasc opuscula ab ipso confunJenda erant cum
Compendio theologicce veritatis, quod vel ipso judice divi Bonaventurae certe non cst. Si
autem Breviloquium totuplicibus scatet vocibus barbaris, quanto plures Centiloquium, cum
Oudinus nuUas in illo, in hoc autem saltem paucas notaverit? Hcic minime vacat ipsas re-
ferre ; sed earum loco nomina auctorura, quos Bonavcntura in codem Centiloquio allegat,
percensere.
Laudatergosaepenumero de more AugusUnum,necnonAmbrosium, Anselmum, Alhana-
sium, Basilium, Bedam, Bernardum, Boetium, Cassiodorum, Chrysostoraum, Dama&cenum,
Dionysium, Hieronymum, Hilarium, Hugonem, Isidorum, Joscphum historiographnra,
' Vid. hiij. tomi pag. 438, col. 1. — 2 Tom. III, col. 401. — ' Toiu. III, col. ■4U.
VIII
Magistrum Sententiarum , Magistros, item Origenem, Orosium, Prosperum, Rabanum,
Remigium, Richardum, etc. In hisce omnibus nihil est, quod Ronavenlurae nostro re-
pugnet ; quinimo quidquid traditur in praedicto Centiloquio apprime cohaeret traditis in
Breviloqiiio. Totum divinae gratiae mysterium illis expedit verbis a divo Remardo mutua-
tis : (' Deus operatur in nobis cogitare, velle et perficere : primum sine nobis, secundum
nobiscum, tertium per nos '. »
Verum diffiteri haud possumus, quod licet in reliquis doclrina Centiloquii sit conformis
traditae in libris Sententiarim ; illud tamen, quod de sacramentorum institutione habetur
in eodeni Centiloquio ', discordat ab iis, quse leguntur libro quarto Sententiarum '. Fatemur
etiam, quod doctrina ejusdem libri quarti* circa peccatum veniale, quod in conjugali coitu
caussa fornicationis vitandae admittitur, et illa, quaj in Centiloquio^ de eodem coitu hcito
ex praedicfa caussa, inter se cohaerere non videantur. Sed ahbi jam diximus Bonaventuram
circa hujusmodi quaestiones potuisse priorem mutare, sive temperare sententiam. Ueic
autem subdimus, citato loco libri quarli Doctorem nostrum in praefato coitu, ex memorata
caussaexercito, agnovisse peccatumvenialeex eo, quod qui ita coit cum sua uxore 7ion
vult procreare prolem , quando scihcet spes est prolis. Quaedam namque inordinatio est se-
cundum flnem praeponere flni priniario, qui est prolis generatio, dum obtineri potest.
Licilum vero dixisse praedictum coitum caussa vilandae fornicationis, loc. cit. Centiloquii,
quando abest spes prolis. Conciliari etiam potest, quod in uno loco pronunciatur illicitus,
et in altero licitus talis coitus, respondendo, in diverso sensu, auclore Bonaventura, et
ilhcitum, et licitum esse : illicitum quidem, cum sub praetextu incontinentiae praecavendae
voluptas carnalis tanquam flnis actusattenditur; licitum e contrario, quaudo non voluptas,
sed sola periculi peccandi amotio prae oculis habetur. Caeterum cum Centiloquii doclrina
circa hoc punctum concordant S. Antoninus' et Catechismus Romanus".
Multo magis concedimus, a Bonaventuriano scribendi genere procul videri, quod ia
ejusdem Centiloquii prologo legitur, scilicet : « In adminiculum itaque parvulorum rudis
rogatus a rudibus, rudem tractatum rudibus compilavi, in quo rudium ruditas circagene-
raha Theologiae saltem ruditer poterit erudiri, et ex lacte infantiae ad cibum solidum, prae-
via Dei gratia, cum sensus industria praeparari. » Quae proin verba expendentes novissimi
Editores haud immerito inquiunt : « Ab hoc certe rudi scribendi genere prorsus abhorruit
Bonaventura '. » Hinc eliam animadvertentes apud Trithemium praetermitti prologum
illum, et Centiloquium mox ab illis verbis exordiri : « Malum considerare occurrit, » plu-
rimum moventur ut credant, hunc Centiloquii prolofjum alieniijence potius, quam Bona-
venturiana manus opus esse. Sed opus fuisset ut etiam animadverterent, eumdem videri
auctorem Prologi ac Centiloquii ex illis verbis : a CoIIegi autem hoc ex dictis proborum,
quae hinc iude decerpens, in unius opusculi angustiam coarctavi. » Oportuisset quoque
ipsos nosse, in quodam ms. codice Romano exstare idem Centiloquium sub nomine Fratris
Marchesini de Regio Lectoris sacrce Theologios, cum praedicto Prologo.
Itaque ad haec cum praemissis concilianda, verisimilius censeo, hujusmodi Centiloquium
' Cciili/., part. III, sect. xx.w. — = pail. Ill, secU xlvii. — s Disl. xxiii, ait. I, q. n. — ' Dist. xxil, arU 3,
q. ii. - 5 Hart. I, sect. xxxii. — « Part. III, tit. \, c. XX, § 3. — ' Part. II, cle Malrim.. n. 13. — ' Diatrib.,
pag. 10. Vid. tom. I, hujus nostra; edit., pag. xxxviii.
IX
incipiens sicuti apud Trithemium, primo editum fuisse a Bonavenlura, tum a F. Marche-
sino auctum Prologo, atque adnexaTabula (quae halietur in editis antiquioribus), et forte
aliis etiam additamentis ; ac ideo in praidito codice llomano inscribi Fratri Marchesino, ut
quoad ca?tera sit Bonaventurae. Profecto si menioratus Centiloquii prologus conferatur
cum prologo Mammotrepti, siye Mamotrecti laudati F. Marchesini, facile patere poterit
legenti, alterum cum altero non levem affmitatem habere. In utroque enim auctor profi-
tetur, ab se in gratiam rudium, ac vekit infantium materno lacte indigentium, necnon ad
promovendum prsedicationis officiuni, hujusmodi opuscula compilata fuisse, ac sicut Ma-
motrectum collegisse dicit ex laboribus aliorum; ita quoque fatetur Tractatum, de quo in
prffisentia loquiraur, compilasse, atque collegisse ex dictis proborum, quce hinc inde decer-
pens in unius opusculi angustiam coarctavit. In eodem superaddendo prologo videtur
quidem induisse Bonaventuree personam, ut dicere potuerit ; Collegi auiem hoc ex dictis
proborum, sed nequaquam plene assequi potuisse Bonaventurianum stylum, quin sese
alienigenam proderet, ac personatum. Ex qua multa styli differentia Prologum inter et Cen-
tiloquium doctus quisque facile colligit diversitatem auctorum.
Nec mirum videatur, in praedicto codice Romano hujusmodi Centiloquium inscribi Fratri
Marchesino propter dictum Prologum, ac Taliulam, atque id genus superadjecta : nara etiam
Biblia pauperum propter similem Pi'ologum , ac Tabulam, sive ordiuem alphabeticum ,
inscribitur F. Petro Utinensi Minoritse apud Waddingum >, et Serena Conscientia in Regu-
lam Minorum, quae certe composita fuit a F. Alexandro Ariosto, tribuitur Fratri Jacobo de
Gremello Brixiensi ab eodem Waddingo% propterea quod ipsam cum ahis diversorum
opusculis, et sua prsefatione, imprimendam curaverit. Similiter ob quasdam additiones tri-
buitur Hartmanno Schedelio Chronicon Norirabergense, tametsi ejusdem auctor sit F. Mat-
thias Doringus. Quocirca non ausim a comraunissima recedendo sententia, quse Centilo-
quium pro Bonaventuriano certo habet, illud aut ad dubia, autad supposititia relegare.
§ V. — De Ecclesiastica hierarchia {frodrom., p. 533 et seq.).
Intererat ordinis heic posuisse hujusmodi Hierarchiam, eo quod ex hac argui posse vi-
deatur, ipsara fuisse praecedens opusculura proxime subsecutara. Sane talis est praedicto-
tum opusculorum nexus, ut primo Doctor noster Seraphicus Breviloquium, dein Centilo-
quium, ac postremo Hierarchiam Ecclesiasticam lucubraverit. Ad verba, quae statim ab
exordio ejusdera Hierarchiae leguntur, videlicet : « Praesens opusculuiu, etsi laboriosum,
mihi tamen et aliis parvulis in Christo lac petentibus, ut spero, non infructuosum, oflfero
ad aedificationem domus Domini : » ad haic, inquam fortasse allusit Fr. Marchesinus Re-
giensis in Prologo praecedentis Centiloquii sermonem habens de lacte infantice ad cibum
solidum prceparato.
Ut ut de hoc fuerit, dicit quidem auctor Hierarchice sa acturum de proprietatibus rerum
naturalium ; sed e vestigio subdit : « Quas secundura parvitatera meam nunc tropologice,
nunc allegorice, necnon quandoque anagogice rebus spiritualibus comparavi, junioribus
relinquens materiara exercitii, sensibilia insensibihbus, et carnalia spiritualibus coaptandi :
et cum rerum naturalium proprietates ipsarum sequantur substantias, secundum ipsarum
1 De Script., pag. 291, col. 1.— » Ibid., pag. 183, col. 1.
distinctionem substantiarum et ordinem, crit distinctio et ordo proprietatum, quas in alio
opusculo per se positas, et dislinctas poteris per ordinem reperire. » Sed quale est hoc
opMSCMiMrn? Numquid, ut Romani Eilitores suspicautur, vel injiiria temporum Tractatus
non exstans, vel Breviloquium? Minime, sed, utdictum supra (pag. vn), praecedens Centi-
loquium, quod indicat idem Auctor continuo subjungens : « Primo igitur de spirituali
Fubstantia actu et potentia a materia separata est agendum, cujus proprietates et differen-
tias in prcecedenti opusculo traditas poteris diligentius intueri. » Porro egerat Auctor Gen-
tiloquii, part. ni, sect. xui, de quatuor attributis angelorum aprimordio conditionis suw ;
sect. XIV, deprcevaricationespirituum malignonim ; sec\. xv, de confirmatione spirituum
bonorum; sect. xvi, de difflmtionibus Angeli, Ordiniset Hierarchice; sect. xvii, dc triplici
divisione Eierarchice ; et sect. xviu, de custodia hominum pcr angelos. Ex eo etiam, quod
Auctor in ipso prologo doceat ad invisibilium, et inteUectualium contemplationem ascen-
dere per visibilium, et sensibilium comiderationem, spondeatque se acturum de proprie-
tatibus rerum, niinc tropolorjice, nunc allegorice, necnon quandoque anagogice, satis se
manifestat eumdem ac Auctorem Itinerarii mentis in Deum, opusculi de Reductione
artium ad Theologiam, ubl similiter per inferiora ad superiora et mystica docet assur-
gere.
Praeterea hoc opusculum testatum faciunt duo manuscripli codices (Bibliot. Bodleian. in
Oxonia, et Salemii in Suevia); editiones etiam numero plures, quarum prima est Argen-
tinensisanni 1405 : ncquc admittenduin silcre de ipso ad uuuni omnes scriptores, cum
Marianus Florentinus minime reticuerit, ipsumque laudaverint Bartholoma?us de Marty-
ribiis, necnon Jauuarius de Mata ' , atquc Oudinns ipse certitudinera ejus agiioverit,
scripseritque : a Opusculum certum cjiisdeni (Bonaventurse), cum sub operis iiiitium
alleget alia a se olim scripta, quae reperiuntur in opusculis Breviloquii et Centiloquii,
absqiie dubio ad S. Bonaventuram spectantibus. Praeterea hoc opusculum ex lectione
grave simul et eruditum est, nihil habens , quod divo Bonaventurai subtrahi debeat....
Unde sancto Doctori, sub cujus nomine ab annis circiter duceutis impressum est, accen-
sendum. »
Porro cum ejus confessionem jam teneamus circa hujusmo(h opusulum tanquam certum
ac grave simul, et eruditum, nihil habens, quod divo Bonaventurce subtrahi debeat, reli-
quum est, ut videamus, quei evadere potuerit ipsius Oudii.i censurain, tametsi iis non
paucis, quse in aliis ceu supposititiisab eodem notantur, minime careat : quandoquidem saspe-
sffipius in eo oSendvmlnr similitercadentia, et in ipso quoque videre est illatinas et barbaras
voces haud ]}mcas,exem'[>\\gva.i\!x,limpiditatem,diaphaneilatem, virtuositatem, dominabi-
litatetn, flexibilitatem, superadmntum, supercczlestem, superessentiakm, superprincipem,
superprincipalem, potentificam , causalem potentiam, virtutem potestativam, tenebram,
emendam, grossitudinem, luciformem, unificam, supportationem, fwcundationem, fixionem,
sensificationem, unitionem, influitionem, unibilem, subjicibilem, stelleum, crystallinum,
prcetaxatum, ordinativum, discretimm, contentivum, dimensivum, repressivum, exem-
plificativum, fugativum, inclinativum, informatixnim, vivificativum, reductivum, penc-
trativum, deiformiter, figurative, proportionaliter, deividos, ad prceessendum, etc. (juid
' lu Exposit. Morali, in Psal. ciu, n. i, § 2, edil. 1665.
XI
quod nequidem vox judicialis ' deest, de qua seque ac de gehennali, empyreaii el ceter-
nuli Oudinusait : « Videant an Iibc voces latiaa», et congruai sint? An digiia; vero gravi el
sancto Doctore Seraphico'? » Quai congessisse juverit non ad extenuanduni valorem hujus
opusculi, quodcgo quoque mngni facio; sed ad infirmandam (judiiii censuram ex illatinis
ct barbaris vocibus petitam, quam identiJem contra alia plura opuscula intorquet.
Ratum tamen habeo ejusdem Oudini judicium in eo, quod censet praesens opusculum
grave simul, et eruditum, nihil habeat, quod divo Bonaventura; subtrahi dcbeat; namque
totuplicibus divinse Scripturae textil)us a capite ad calcem refertum est, ut ipsam Doctor
noster nedum quam diligentissime perlegisse, sed et memoriae commisisse videatur. Neque
ambigendum est, ipsum adunguem illud iniplevisse, quodejusdem Scripturae expositorem
docuit, videlicet, quod « in expositione Scripturaruni nunquam poterit esse potcns, nisi
per assuefactionem lectionis, textum et litteram Biblise commendet memoriae '. » Ostendit
quoque se diurna nocturnaque manu evolvisse Dionysium, quem praj reliquis citat, ac
laudatinipso opusculi exordio. Allegat quoque Basilium , Hieronymum, Augustinum,
Gregorium, Isidorum, Bernardum; item Aristotelem, philosophos, poetam anonymum.
Iusuper ita agit de variis philosophorum systematibus, ut ea ad sensum myslicum redu-
cere studeat. Tractat ergo de spiritu vitae, qui est principium motus et operationis in
corde '. Enumerat secundum nonnullos septem coelos', disserit de coelo mobili et inquieto,
cujus motus est revolubiUs super niedium, id est super axem, deque virtute motiva coeli,
rapienle firmementuni ab Oriente in Occidentem, et iterum reducente de Occidente ad
Orientem ", etc. Yiderint igitur novissimi Editores^ an « a philosophorum systematibus in-
dagandis explicandisque semper alienus fuerit Bonaventura, » an sane « nihil sollicitus
fuerit, num Sol rotet circa Terram, num e contrario Tellus circa Solem ', anve « abhorruerit
a statuenda anima in corde', » etc. Verum quidem cst, maluisse Bonaventuram versari in
Scripturis, inque Patribus volutandis, quam in philosophorum scholis tempus operamque
perdere; minime tamen censuit tempus operamque perdere laudando placita Aristotelis ,
aliorumque philosopliorum, atque in rem suam ipsa trahendo^
Inquies, in hoc opusculo Claustrales ac Theologos acerrime reprehendi, nec verisimile
esse Bonaventur m virum modestisimum, eumque claustralem ac theologum, illos tanto-
pere objurgasse. At aio ego, non increpasse claustrales, nisi illos, ex quibus scandala plu-
rima scepius oriuntur, adeo ut ipsi Religiosi, qui per famam velut cceli relucere deherent,
famwsua^jacturampertaliuminsolentiampatiantur^"; necnon illos theologos duutaxat,
qui rore cali pluuntur , semper tamen remanent sine fructu ".
Dum opusculum scriberet, nondum suam sententiam mutaverat circa gloriosissimam
Yirginem Mariam per sanctificationis gratiam in utero materno ab omni originalis culpce
foeditate depuratam ".
' Exstat liBSC vox apud Cic, pro Clitent.; itern 1 de [nvenlionc, uecnon II de Divin. luveuitur quo |ue apud
ipsum Bonav. in Cetitil., part. III, sect. xxxiv, et apud Papiam. — - Tom. III, col. 411. — 3 lu Procem. lirevH.,
de modo exponendi sacr. Script , liuj. tom. pag. 246. — * Part. I, c. ll. — * Part. IV, c. I. — ^^ Ibid., c. 111.
— ' Diatrih., cdil. Veu., pag. 107 ; bujus uostrae edit., tom. I, pag. Lxiv. — « Ibid., pag. IG6, vol. LXIII.—
' Ecc/es. Hier., part. IV, c. ix. — " Ibid. — " Ibid. — '' Ibid., c. VII, ubi tamen suminam suam in ipsam devo-
lionem demonstrat, quam el iu aliis excitare couatur.
g YI. — De nEDUCTio^E AnTiiM AD THEOLor.iAM {ProdTom., col. 536.).
Opusculum hoc verum testantur nedum editiones nuniero plures ac pervetustai, sed
etiam, praeter Ludovicum Prutenuni, Ludovicum Carbonem, et Petrum Capullium, Ma-
rianus Florentinus, Trithemius, Forestus , Anonymus Pistoriensis', necnon codices mss.
Cortonae, Mantuae, Mugelli, atque Regii, ubi codex recensetur anni 1331. Accedit, quod
tradita in hoc opusculo conformia sunt iis, quae alibi certo certius docuit sanctus Bonaven-
tura. Nam prfeterquam heic ipsissimis verbis ac in Procemio libri secundi Sententiarum
definit /{ectum, quod sit illud cujus medium non exit ab exlremis, libro quarto Sententia-
rum de scientiis inferioribus in ordine ad tiieologiam inquit' : « Omnia ad ipsam, sicut ad
originem, possent reduci, si quis haberet peritiam juris canonici et divini. » In eodem opus-
culo agitur de sex illuminationibus, quaj sunt in vita ista, quajve ideo « habent vesperam,
quia omnis haec scientia destruetur : et possunt reduci ad senarium numerum formationum,
sive iUumiuationum, in quibus faclus est muiidus; ct succedit eis septima dies requietionis,
quae vesperani non habet, scihcet iliuminationis gloriae. » Uis autem similia occurrunt
cum in singulari Uluminationum, sive Luminariutn Ecclesice opore, quod certo Uona-
venturianum suo loco probabimus : tum in Itinerario mentis in Deum itidem cerlissimo
ejusdem Serapliici Doctoris opusculo, in quo de senario iUuminationum numero sic habe-
tur« : « Necesse est... ascendere ad senarium, ut sicut Deus sex diebus perfecit universum
mundum, etin septimo requievit; sic minor mundus sex giadibus illuminationum sibi
succedentium ad quietem contemplationis ordiuatissime perducatur.
Affine quoque vel in aliis est hoc opusculum praefato Itinerario. Conferatur pr.rsertim
cum iis, quaj legere est de pliilosopliia triplici ad finem capitis tertii ejusdem Itinerarii.
itidem h;uid dissimile illis, quaeprajmiltuntur EcclesiasticCE Hierarchia' supra laudataj : sicut
enim in hac docemur invisibi/ia Dei contemplari per visibilium et sensibiUum conside-
rationem : in ipsis rerum naturalium proprietatibus pervestigare tropologice, allegorice et
ananogice res spirituales; atque ita meutem evehere, ut theologiw iuserviant ipsa poetica,
el per rerum visibilium siniilitudines Iransferamur ad mystica, -11011 secus in opusculo isto
sic traditur raodus reducendi artes ad theologiam, ut omnes cognitiones famtUentur theolo-
gice, ac in omni re quw sentitur, sive quw cognoscitur, interius lateat ipse Deus, et prai-
sertim in lumine, quod illuminat ad veritatem salutarem, quaeratur triplex sensus
mysticus et spiritualis, nimiruni allegoricus, moralis et anagogicus. Denique in hoc etiam
convenit cum aliis verissimis divi Bouaventurae scriptis praesens opusculum, quod in eo
laudantur Dionysius, Augustinus, Grogorius, Anselnius, Bernardus, ilugo et Richardus
Victorini, et etiam Iloratius.
Lectionem ejus ceii studio rerum divinarum accommodatam suadet eruditissimus Ludo-
vicus Carbo ^ Non indignum sancto Bonaventura opusculum censet Oudinus '. Improbant
vero et ad incerla releganl novissimi Editores^ ob simplicem inconditumque sermonem. et
quia ejus auctor « studio parlium velut aljreptus, mehoris notae Patres posthabet, ut
Ilugonis perinde, ac Richardi a S. Victore vestigiis insistat:» ex qaa.affectatapropensione
1 Diil. XXV, art. J, q. iv. Vid. to:ii. VI, Imj. edit., l>. 20G. — - Cap. 1. — ' Introd. ad Theolog., c. iv. —
»Tom. III, col. 401. — ' Dialrib., p. 108; liuj. eJit. lom. I, p. L-LI.
XIH
in Hugonem a S. Victore, post Oudinum suspicantur, fuisse « Viclorinum aliquem cano-
nicum regularem, qui hoc opus ad Hugonis lucernam coraposueriL » Ili tamen iguorasse
videntur, quod in niinime dubio apud eosdem opusculo, inscripto Incendium amoris , sic
dicilur' : « Lectio hujus triplicis vise totam continet sacram Scripturam, imo omnom fere
sanam doctrinam, sicut ostensiim est supra in tractatu de Reductione artium a.d Tlieolo-
giam. » Quid clarius (saltem in hypothesi adversariorum, qui recilata verba in sua edi-
tione adoptarunt, nihilque in iisdemaddititiisuntsuspicati), quid clarius, inquam, ut palam
fiat, ipsissimum esse utriusque opusculi auctorem? Deinde lam procul est ab eo quod in
opusculo, de quo nunc loquimur, ulla sit affectata propensio in Hugonem a S. Victore ,
ut nonnisi semel in eo citetur, sajpius autem Augustinus in libris de Genesi ad litte-
ram, de Trinitate, etc. Neque derivari potest ea propensio affectata ex eo, quia ibi dicitur
de Ilugone, quod ipse otnnes sequitur, videlicet Augustinum, Gregorium atqueDionysium.
Nam sequi perinde est, ac imitari. Dicere autem Ilugonem prcedictorum Patrum sequacem,
tam non est ipsos Hugoni posthabere, ut sit potius eosdem Hugoni praeferre. Flocci ergo
nihilique habenda est indicata censura.
§ VII. — De quatuor virtutibus cardinalibus (Prodrom., col. 537 et seq.).
Cum hoc opusculum ex una parte in Mariani Florentini, et Anonymi Pistoriensis Cata-
logis memoretur, contineaturque in pluribus edilionibus, quarum prima mihi nota est
Argentinensis an. 1 i9b, ex altera vero eam perstringat doctrinam, quam in Sententiarum
libro tertio ', in Breviloquio ', in Centiloquio \ necnon in Luminaribus Ecclesice ^, Sera-
phicus Doctor tradidit , nulla est ratio cur ipsum una cum novissimis Editoribus tanquam
dubium ac incertum habeamus : praesertim quia Oudinus ipse divo Bonaventura non in-
dignum arbitratur \
Quamvis autem praefati Editores objectent ' in eodem plura commixta vocabula, quae
toto Latio a Bonaventuriano stylo abludunt, ego tamen idem legens opusculum , nihil
deprehendi, quod toto Latio a Bonaventuriano stylo abludat. Aut enim id esset propter
vocabula quaedam a Latio aliena, aut propter universam lectionem minus latinam, neque
Bonaventura dignam. Nou propter primum, quia exempli causa verbura rectificat, quo
inibi Bonaventura utitur, in aliis quoque cerlissimis suis operibus adhibet. Idem dixerim
de phrasi purgati animi, et virtutum exemplarium. Non propter secundum, quia oranem
fere dictionem hujusmodi mutuatus est ex Macrobio, Seneca, Gregorio, Augustino atque
Boetio : ex Seneca prsecipue, seu potius ex auctore tractatus de Quatuor Virtutibus Cardi-
nalibus, olim Senecaj adscripti', sed postea Martino episcopo Dumiensi (qui, Tritheraio
teste, claruit anno 540) ceu germano suo auctori ope mss. codicum restituti, ex quo bonam
hujusce opells partem desumpsit, ut scite in illius argumento Romani Editores animad-
verterunl. Quid quod vel ante Romanos Editores Ludovicus Cai'bo, qui novit libellum de
Yirtutibus tributum Senecse, ab aUis adjudicatum Martino Dumiensi episcopo, nihilo tameh
minus, ceu vere divi Bonaventurce, laudavitlibellum de Quatuor Virtutibus Cardinalibus^?
' Cap. I. — « Disl. xx.^ilii. Vid. huj.edit. tom. V, pag. 42 et seq. — » Part. v, c. iv. — » Sect. xxxvi et XLi.
— ' Serm. v et vi. — ' Tora. 111, col. 40J. — ' Dialrih., p. 89, huj. edit. tom. I, p. Ll. — ' In monumento
anni 1331 refertur taaquam diu antea soriptus LHtci- Si-necic ik inoi-iLw!, siue Suiiiina il; qualiwr viriutibus.
— ' Introduc. in T/ieolog,, lib. VI, c. xvi.
XIV
Unde facilis est responsio ad id , qiiod nonnemo rontendit, hoc opusculum fuisse fere
desumptum ex quinque capitulis libri quinti Compendii TheologiCB , a capite nimi-
rum XXXIII , usque ad xxxvii, necnon ad id quod novissimi Editores snbdunt: o Vix prae-
terea dici credique potest, quam multa ad nauseam replicata sint ibi, quae jam alias dicta
fuerant. Quis porro credat Bouaventuram multis, Idsque gravissimis curis distentum, tam
frequenter sua in unum contraxisse Opera? » Etenim in praesenti Commentariolo nou sua
perstrinxit opera, multa alias dicta ad nauseam replicando , sed bonam partem ex laudato
Seneca, sive potius Marlino Dumiensi episcopo, in eamdem opellam derivando ; quae cum
brevissima sit, facile potuit ab eo, dum junior esset, ac nondum gravissimis eiiris disten-
tus, citra ullam lectorum nauscam, et absque recocta sa>pius crambe, compilari. Neque id
supervacaneum, aut insolens dixeris : nam pariter junior certe fuit Pharelrw, ut jam dixi-
mus, compilator ; et quanquam heic non dixerit nova, dixit nove, consuevitque Bonaven-
tura vel ab se latius alibi pertractata, in compendium postea redigere, ut brevitatis studio-
sioribus quoquo modo consuleret.
Quod si haclenus dicta parum esse videantur, ut hocce opusculum- Doctori nostro pro
certo adseratur, satis tamen esse reor, ne suo moveatur loco, donec ex adverso certiora inno-
tuerintl : maxime cum eamdem (fatentibus ipsis novissimis Eilitoribus) compleclatur doc-
trinam, quam vere docuit Bonaventura, nec proin iidem ausi fuerint ad supposilitiorum
sentinam rejicere. Profecto nihil magis consonat Bonaventurianse doctrinaj, quam quod
inibi dicitur de virtutibus purgati animi, et exemplaribus : « Purgati animi dicuntur,
quando devictis vitiis possessor virtutum quiescit, raro insurgentiims molibus pravis pri-
mis. Exemplares dicuntur, quae in mente divina consistunt. Nam ideaj in Deo sunt, et
omnium rerum exemplar est '. »
Modo etiam loquendi Bonaventurse famiUari per gradus, per textus insertos perque
voces similiter desinentes, ille apprime similis est, quo auctor scribit ' : « Prudentia in sex
dividitur : in cognitionem praesentium, unde in Proverbiis dicitur , etc. »
§ VIII. — De TniBiis TEnxARUs PECCATORra INFA5IIBI-5 (Prodrom., col. ;i41 ct seq.)
Certum reddunt editiones ab anno saltem 1484, et inter nomenclatores Marianus Flo-
rentinus, Trithemius, Forestus, atque Anonyraus Pistoriensis, tum prajserlim Centilo-
quium, de quo supra' jam satis diximus. Quippe caput tertium opusculi, de quo in prae-
sentia sermo est, ita concluditur : a Vide in Centiloquio de peccato veniali latius. » Ergo
perinde certum est ac Centiloquium.
Nequehujus dunlaxat Centiloquii doctrinae parti primae per totum apprime cohaeret,scd
et doctrina; libri secundi S.mtentiarum *, Breviloquii» et Pharetr»'. Speciatim quod in
praesenti opusculo traditur de singulari B. M. V. immunitate ab omni pcccato veniali, non
vero ab originali', concordat cum doctrina hbri tertii Sententiarum\ Quod etiam inibi"
explicctur peccatum per privationem speciei, modi et ordinis, nedum conforme est Augus-
< Vid. huj. tom. paR. 507, col. I. - ' Ibid. pag. 508, col, \.— » Vid. siip., p. vii. — » Dist. xxxv et xx.vi.
- 5 Part. III, per totura.- « Lib. II, c. v. - ' Cap. 11.- • Dist. ui, part. I, a.t. \, q. i et ii, necuou art. 2,
q. I. — 9 Cap. vu;.
tino », sed et ipsi Bonaventurse in libro secundo Sentenliaruni % et in Expositione ma-
nuscripta Parabolarum Evangelicarum.
Hinc non solum laudalur a Ludovico Carbone ', sed etiam ab Oudiuo censetur * divo
Bonavenlura non indignum. Aiunt quidem indignum Editores novissimi » ; sed quibus
permoti ralionibus? Nullis : quod enim vel ex ipso opusculi titulo non levem suspicandi
ansam acceperint, negandique lucubratiuncidam lianc a Bonaventura elahoratam fuisse, ita
non leve ms\s est, ut m\h\ levissimum videatur; nam vocabulum ternarii indignum non
est Bonaventura, utpote alibi " ab ipso adhibitum et explicatum. Quid quod nequidem
Gonaventuram dedeceat vox dyscrasice, inibi accepta pro infirmiiate '/ Si enim graica vox
Crasis (Kpasiq) significat temperamentum, sive proportionem quamdam primarum qua-
litatum exsistentium in elementis , ex quibus corpus conflatum est , in qua proporlione
sanitas consistit; satis intelligitur infirmitas per dyscrasiam', quffi illius est tempera-
menti sive proportionis destructio, eaque vox per metapboram ad infirmitatem animee
potest transferri.
Quod prsedicti Editores in eodem opusculo carpant quasdam similitudines , tanquam
leves,acBonaventur(B gravitate indignas, ad explicationem peccatorum adhibitas, jam
alibi ' contrarium evicimus, videlicet nedum Bonaventura, sed et Augustino Patre omnium
gravissimo dignas. A popularibus quibusdam similitudinibus nequidem abborruisse gra-
vitatem S. Joannis Cbrysostomi, nemo unus, qui eum legerit, ignorat.
His adde, alios in hoc opusculo non citari, quam qui in aliis legitimis D. BonaventuraJ
opusculis laudantur, nempe Dionysium, et Ambrosium, Scepiusque Augustinum, tum eliam
Gregorium, et Bernardum, item Glossam, necnon Aristotelem ac TuUium.
§ IX. — Speculum anim.e {Prodrom., col. S42 et seq.)
Testatur P, Mag. Sbaralea, quod « sub eodem titulo Speculi Aninue, sancto Bonaventurae
contributum, prodierit primum in antiqua parvorum opusculorum ejusdem S. Doctoris
editione, quam suspicatur Venetam anni li87. » Nos alias' indicavimus ediliones, quarum
antiquior Brixiensis anni 1495. Exstat inter mss. codices monasteriorum S. Magai et Scby-
rensis in Bavaria, necnon Bibliotheca! Paulinse Lipsiae. In Praefationis initio, ac serle
hujuscemodi Opusculi, potius quam Speculum, vocitatur Arbor ma/a, cujus proin folia,
fructus, rami, truncus, et radix graphice describuntur.
' Lib. de Nat. Boni. — ' Dist. xxxiv, art. 1, q. ii. — ' Introd. in Theolog., lib. VI, c. xvi. — ' Tom. III,
col. 404. — » Diatrib., p. 102, huj. edit. tom. 1, p. LX. — « lu IV Sent., dist. vi, part. I, art. 1, q. lu, huj.
edit. tom.V, p. 377, col. 2; necnoii in Exposit. Kegul. FF. Min., c. lu. Vid. quoque Columellam, lib. XI, c. ii,
de Scrobibus.
' Ibi non videtur Prodromi auctor animadvertisse vocem dyscrasiam ((i\iaY.faaim) perinde grsecam esse ac
xpauiv , e qua etymologiam habet.
8 « Has similitudines non indignas censeo Bonaventura, cum ipsemet fassus fuerit ' : Augustiaus ostendens .
periculum, quod est iu multitudine venialium, comparat arenae, comparat bestiis minutis, comparal gutlis
multipiicatis , comparat scabiei, » etc. Quod eiiam .\ugustino indignae non sint, hoc accipe ex ipso Angustino
de iisdem peccalis venialibus ita loquente - : « Minuta sunt, non sunt magna : non est bestia quasi leo, ut
uno niorsu gultur frangat; sed et plerumque besliae minutae multae necaut. Si projiciatur quisquam in locum
pulicibus plcnum, numquid non moritur ibi?... Sic et modica peccata : attenditis quia modica sunt; cavete,
quia plura sunt. » Prodrom., col. 171. — '' Prodrom., lib. VI.
' lu IV Sent., (list. XVI, parl. II, art. 3, i|. 2. - 2 AiiB., serm, ix, a. 17, ejit. Beuedictin., tom. V, p. 60.
XVI
Recte tamen inscribi quoque potest Speculum, quia, ut Romani Editores in Argumento
aiunt, « sicut in speculo objectarum rerum imagines apparent, et quisque in eo effigiem suam
intuefur; ita in hoc tractatu capitalia vitia, eorumque propagines adeo perspicue cernun-
tur ut eo sibi ante oculos mentis proposito, non mediocriter juvetur is, qui conscientiam
suam examinare, et patrata scelera inquirere , eademque in memoriam revocare studet,
ad integram eorum confessionem. » Hinc etiam in editione R. P. Zamorae de eodem Speculo
dicitur : « Hic tractatus ad confessionem sacramentalem debite faciendam dirigitur. »
Yidetur prsetermissorum in praecedenti opusculo De tribus temariis peccatorwn quo-
dammodo supplementum, cum in hoc Speculo, sive Arbore mala, agatur ile superbia, de
concupiscentia divitiarum, de concupiscentia carnis. Huic adtexitur Epilogus prmdic-
torum, ubi arbor describitur, ad cujus calcem, dum tanguntur sex species peccati in
Spiritum Sanctum, dicitur : « Si quis autem plenius de singulis veUt habere notitiam , ad
tractatum superiorem recurrat. » Porro de singulis plenius egerat idem auctor capite
tertio dictae Arboris, consone ad ea, quae S. Bonaventura tradiderat in secundo Senten-
tiarum^ in Breviloquio^, in Centiloquio^, in opusculo de Puritate Conscientia; ^ etc.
Quod insuper ait in Prsefatione de radice malm arboris, quoe secundum ApostoMn est
cupiditas, ipsissimum est ac illud, quod idem sanctus docet in Apologia pauperum''.
Persimilia itidem sunt, quae. habentur de observatione diei dominici capite secundo laudati
Speculi, et libro tertio Sententiarum^, necnon in opusculo de Decem Prwceptis''. Demum
quoad usuram optimc concordat Speculum cum citato libro tertio*. Fusius ab se scripta in
compendiiim redigere idem Bonaventura consuevit.
Nihil autem convenientius, quam ut, sicut arborem vitae', ita quoque arborem criminis,
sive mortis per crimen invecfae, Bonaventura noster describeret, afque ob oculos poneret.
In hoc opusculo nibil citafum offendifur, quod a legitimis Doctoris Seraphici opusculis
absit; in eo siquidem alleganfur Ambrosius, Hieronymus, saepesaepius Augusfinus, Gre-
gorius, Isidorus, Beda, Damascenus, Bernardus, Glossa, Arisfoteles, Seneca, Boefius, et
Clialcedonense Concilium. Severior morum disciphna, Scriptoris summa modestia, et gra-
vitas in eodem spectantur ; nec in ipso notari pofest ea vocabulorum barbaries, qua major
non sit in certissimis sancti Docforis operibus.
Ex bis facilis est responsio ad Oudini objecta. Quod enim ait inscribendum rectius hoc
opusculum Arbor cupiditatis, sive iniquitatis, ab auctore ipso vocitatum hoc nomine
audivimus, non ifa tamen quin etiam inscribi jure potuerit Specidum aninue, ut a Roma-
nis Editoribus intelleximus. Quod e vesfigio subdit : « iNihil aliud confinere quam defini-
tiones et divisiones peccatorum fam principaUum, quam aliorum ex illis nascentium, »
falsum est; prsterea enim saluberrimam morum doctrinam complectitur. Falsum ilidem,
quod adfexit idem Oudinus : « Non videtur spectare ad sanctum Bonaventuram, cujus
saeculo haec opuscula, quai casuistas spectant, cognifa minus erant. » Quippe Bonavenfuraj
sfficulo probe innotuere Summa de Casibus Raymundi de Pennaforti , Speculum Morale
Vincentii Bellovacensis, Speculum Virtutum Moralium Engelberti abbatis, Summa de
> Uisl. .XLUi, art. 3, q. i. — = Part. 111, c. XI. — = Part. 1, sect. xxvir. — ' Cap. xi.k. - » Respons. iii, c. i,
post initium. — ' Uist. xxxvii, dub. 3, huj. edit. lom. V, p. ib:!. - ' Serm. IV. — » Cit. dist. xxxvn, dub. vii,
hu). edit. tom. V, p. 156-157. — » In Ubro cui titulus Liynum Vitw, quem suo loco edeudum nobis quoque
proponimus.
XVII
Virtutibus el Vitiis Guillelmi Perardi , Summa Casuum Conscientiw Brochardi Argenti-
nensis, et similia, quae utique ad casuislas spectabant.
Opponit insuper Oudinus, in Praefatione adsumi phrasim de facili pro adverbio facile ,
atque in flne Praefationis ejusdem liaberi : «Et de hoc ultimo primo est dicendum tanquam
de grossiori; » censetque hujusmodi barbaras expressiones olere finemsceculi xiv, vel ini-
tium scecuU xv. Sed jam monuimus adhuc majorem barbariem spiranlia ab ipsomet Co-
naventura certo non semel fuisse adhibita, quodve praedict» expressiones fuerint usur-
patae multo ante initium saeculi xv, ac etiam ante finem saculi xiv, discimus ex Cangiano
Glossario. Sane Bonaventuram, de magnis et grossis eleemosynislocaium fuisse in opusculo
de Paupertate Christi, phrasim de facili usurpasse in Apologia pauperum, infra patebit;
sed et phrasim eamdem adhibuisse quoque in Breviloquio jam notavimus. Urget vocem
officiare pro fungi divinis in altari, quam dicit « absque dubio non adhibitam a Bona-
ventura, utpote ejus tempore non consuetam, vel nondum ortam; » sed errat vehementer,
nam ejus usum apud ipsum Bonaventuram legere liret in Libello apologetico in eos, qui
Ordini Fratrum Minorum adversentur ' ; necnon in alio opusculo : Quare Fratres Minores
prcedicent, et confessiones audiant ^. Videsis etiam laudatum Glossarium, verbo Officiare ,
Officiari \
Stylus hujus operis ita humilis et abjectus est eidem Oudino, ut, ipso judice, o gravem
et doctum hominem , qualis Bonaventura fuit , pree se non referat. » Sed qua id facilitate
ab ipso afflrmatur, eadem a nobis rotunde negatur; nec tantum a nobis, verum etiam a
P. Sbaralea, qui adseverat in eo « nihil esse quod a Seraphici Doctoris sapientia ipsum ab-
judicare queat. Ut ut enim repugnet Oudinus, qui in hoc tractatu vocem de facili uti bar-
baram reprehendit, aberrat; nam et Columella, argeutei saeculi scriptor, lib. VI, c. i,
dicit ex facili pro iacile. Item cum carpit verbum officiare , non advertit dictum etiam
fuisse Beneficiare a Leone III, epist. xi, ad Garolum Magnum, ab Hugone de Miromari
Carthusiano , et a Stephano Borbone Dominicano circa tempora Divi Bonaventurae scriben-
tibus. Tandem vocabulum grossiorem illorum erat saeculorum, quo usus est Joannes XXII,
in Bulla canonizationis sancti Ludovici episcopi, quem chordam grossam detulisse scribit. »
Imo vestem grossiorem adhibuit quoque Severus Sulpicius * ; grossas vestes sanctus Ber-
nardus ' : et Guibertus de Tornaeo , xin saeculi scriptor, in sermone de Dedicatione Eccle-
sise, dixit : « Haec sunt grossa peccata. » Fortius objectat Oudinus % quod ejusdem operis
scriptor « excuset duellum , vel excusare videatur, quod absque dubio Doctor Seraphicus
nunquam fecisset, cujus ut institutum severius, ita severiorem fuisse doctrinam moralem,
dubitandum non est. » Hanc Oudinianam objectionem tanti faciunt novissimi Editores, ut
disserentes do eodem Speculo minime dubitent illud ablegare ad quisquilias , ac prorsus
stramineum vocare, quasi vero a recta morum regula ejus scriptor recesserit, a qua ta-
men Seraphicum Doctorem nunquam recessisse constat. « Nam, aiunt ', capite primo illos
a culpa eximere videtur, qui duellum crudele et exitiosum suscipiunt. DueUum , inquit ,
secuudumjuraestprohibitum : et secundum rationem, habet rationem mortalis,.. Dicunt
» Ad Qusest. I, Resp. — ^ Versus fiDem. — ' Vid. Du CaDge, Glossar. — * Dialog.,, c. xiv.— » Versus flnem
vol. 1, col. 1S76, edit. Maur. Paris, 1719, ubi exhibetur nomenclatura vocum exoticarum in S. Bernardo. —
• Tom. 111, col. 418. — ' Diatrib., p. 103 et seq., huj. edit. tom. 1, pag. LXi.
TOM. vn. b
XVIII
tamen quidara , quod consuetudo excusat in hoc facto : in quani malam consuetudinem
miaime invehitur benignus Casuista , qui ut scripto suo auctoritatem adjungeret, illud
invito Bonavenlurseadscripsit.» Ast nosse aveo ab iisdem Editoribus, num suo silentio pro-
baverit hujusmodi ronsuetudinem praefati Speculi scriptor, ut benignus Casuista dici
queat? Qa.\ain\(> disertissime improbavit, continuo subjungens : « Cujus contrarium te-
netur communiter a theologis et jurisperitis. » Quei ergo ipsius auctorem crediderim be-
nignum Casuistam , propterea quod de duello sermonem habens, inquit : « Dicunt quidam
quod consuetudo excusat in hoc facto : » tametsi e vestigio illud addiderit : « Cujus
contrarium tenelur comuiuniter a Iheologis et jurisperitis? »
£x raodo quidera ita loquendi Oudinus elicit ', « Hujus opusculi scriptorem esse ulti-
morum temporum , non ssecuU xm , in quo theologi scholastici non ita loquebantur, nec
loqui poterant : » sed falUtur vehementer. Si enim Bonaventura secutus est , se testante,
doctrinam communem et solidam, quce Paristis vigebat maxime suo tempore, ut Joannes
Gerso * scite monet; quid ei magis consentaneum , quam in praifato casu dixisse : « Cu-
jus contrarium tenelur communiter a theologis et jurisperitis? » Nonne pariter aho in
casu allegasse ' constat « ad confirmationem doctrinae sua; I'arisienses articulos , quos per
G. Parisiensem de cousiho et assensu magistrorura omnium dicit fuisse damnatos et ex-
communicatos?» Caeterum dubitari neutiquam potest, saiculo xiu, Doctorem Seraphicum
adhibere consuevisse illas loquendi forraulas : « Hoc communis opinio tenet * ; Probabilius
alii dicunt, et Magister videtur hoc sentire \ » etc. Quidni dicere quoque potuerit : «Cujus
contrarium tenetur coramuniter a theologis et jurisperitis? » Nura alienum a Bonaventura
allegare placita jurisperilorum? At hoc adeo aUenum a Bonaventura uon fuit , ut ipse de
quadam inter jiirisperitos controversia disseruerit *.
An saltem a Bonaventura alienum id quod praeraittitur , nerape : « Dicunt quidam quod
consuetudo excusat in hoc faeto : » quasi vero aut prava hujusraodi consuetudo non in-
valuerit , aut ipse non consueverit referre quod dicunt quidara ? NuUo modo , cum cer-
tum sit, multo ante Gregorii XIH BuUara contra duellura, plura in GalHa, ItaUa, etc,
duella principum auctoritate fuisse permissa , uti legere est apud Capitularia regum Fran-
ciae, reginarum , etc. Videatur quoque apud Odoricum Raynaldum epistola Innocentii IV',
anno 1232 data, et incipiens : Consuetudo quwdam. Constat etiam, quod Bonaventura
loquens de ignorantia invincibili per culpam, ut in eo qui per culpam cfficitur furiosus,
e contrario quidera , sed pari loquendi forraula dixerit " : « Secundum quosdam non ex-
cusat a tolo. » Au insolens Bonaventuraj, opinionibus quorumdam relictis, communioriac
pi'obabUiori adhserere ? Minime gentium, cum de prsefata ignorantia invincibili adhucenu-
cleatius scripserit ' : «Si ignorantia est introducta per prseambulam culpam, sicutin ebrio
et furioso, quorum uterque prsecipitavit se in hoc per culpam suam, sic non excusat a
toto : sed ut dicit Philosophus , ebrius habet duplices maledictiones, unam pro culpa prae-
' Cit. tom., col. 418. — ' lu epist. Lugdiiuum uiissa ad quemdara Fralrem minorem. Idque adeo verum, ut
ipse Uouaventura in Ltiminarihus Ecclesice, serm. xix, loqueus de Surnmis Magistrorum, dixerat :« In his autem
homo debet caverc, ut semper adhajreat viK raagis communi. » — ^ Idem Gerso in cit. epist. — » In IV Sent.,
dist. xxiii, art. I, q. i, in corp., huj. edit. tom. VI, p. 134. — » Qnaest. Ii, ibid., p. 136. — « Ibid., dist. xxxvn,
art. 1, q. i, in corp., p. 227. — ' In Continuat. Annal. Ecclesiast., ad an, 1252, n. 31, edil. Colon. 1692. —
• Centil., part. I, sect. vii, huj. tom. p. 352, col. 2. — 9 Ibid., sect. xxv, p. 367, col. 2.
XIX
cedenti , aliam pro culpa seqnenti. Non tamen proprie loquendo est dicendum, quod
ehrius aliquid perpetrans, novam eulpam committat, sed ex consequenti culpa aggravatur
prima , ut videtur magis peritis , qumivis aliqui dixerunt, quod prceter culpam primam
in ebrietate commissam, secundo committat novam. » Igitur praedicli Speculi doctrina ne-
quaquam carpenda mihi videtur.
Si quis etiim institerit, et opposuerit, intcr opera Joannis Pechami, Ordinis Minorum,
archiepiscopi Cantuariensis, et S. Bonaventuraj discipuli, circumferri Speculum animce ,
adeoque jure ac merito desiderari inter Bonaventuriana opuscula Speculum animcc in
editionibus Argentinensi an. 4/t95, ac Venela 1504 , nullo negotio refufatur, quia raulto
diversum est Speculum animce Bonaventurianura a Speculo animre laudati Pcchami, quod
incipit : Audi , Domine , et vide.
Ex his autera onmibus judicet aequus lector, jure an injuria de hoc opusculo scrjpserint
novissimi Editores : a Iniquus sit censor, qui morale hoc Speculum ad quisquilias non ab-
leget. » SecLis censet doclissimus Ludovicus Habertus, doctor Sorbonensis, in sua Tiieo-
logia dogmatica et morali , ubi illud semel iterumque laudit '.
§ X. — De MODO CONFITENDl ET DE PURITATE CONSCIEKTl/E {Prodrom., Cdl. 549 Ct SCq. )
Circa hoc opusculum, cujus in Indiculo Gersoiiis, hbro V, mentionem factam intellexi-
mus, novissimos Editores audiamus ^ : aAquinatis, inquiunt , nomen diu mulluraque
prae setuht; sed mendacissime : nara , ut perbene advertit P. Eccardus, veterum nemo
fuit, qui illiid Aquinati adscripserit. Typographi anlem Argentoratenses per summam in-
scitiam in editionera opusculorum S. Bonavenlnrae projecerunt : a quo tamen errore sibi
caverunt Romani Editores , qui cura illud majestati BoiiavcnturBe repugnare vidissent , ad
opcrum appendicera amandarunt. » Haec omnia a veri specie omnino ahena mihi videntur.
Primo enim,cum, teste laudato Gersone, hoc opusculum adscripseriiil aliqui S. Thomae, non
video quei admitti possit : Yeterum nemo fuit, (luiillud Aquinati adscripserit. Concesserim
tamen veteres operum Doctoris AngeUci enumeratores, eosque diligentissiraos, illud uoncom-
memorasse, videlicet Ptoloraceura Lucensem, Nicolaum Trivettum , Bernardum Guidonis,
ac nequidem S. Antoninum : necnon fateri Petrura PelUcanum legenti satis patere, ex
phrasi et stylo non esse divi Thoraae. Secundo, cura idera opusculura , laudato Gersone
judice, « magis appareat ex stylo et raateria, quod sit Bonaventurfe , » uon ergo Argen-
toratemes per summam inscitiam in editionem opusculorum S. Bonaventurce projecerunt.
Tertio falsum est illum a Romanis Editoribus ad operum appendicem amandatum fuisse ,
propterea quod majestati Bonaventurce repugnare viderint; cum e contrario iUud Gerso-
nianum judiciura ratura iiabuerint : « Magis apparet ex styloet materia, quod sit Bonaveu-
lurae; «acinsuper dixerint : «CujusUbet opussit, legitimae confessionis conditiones continet
docte etbreviterexpressas.» Igiturnonpropter praedictamcaussam illud ad operumappen-
dicem amandarunt , utpote de qua ipsi ne verbum quidem fecerunt ; sed quia , ut diserte
suam expresserunt raentem , « in opuscuUs S. Thoraae recensetur in ediUone Romana sub
Pio Y pontiflce , et Joannes Tritheraius S. Thomam Aquinatem ejus auctorem agnoscit. »
Atqui ex concessis mendacissime adscribitur divo Thomae : ergo non per summam insci-
' Part. lll, de Conlrnctib., c. xix, § 2. — = Dialrib., p. 117, Inij. eilil. loni. I; p. i-xx.
tiam, sedmulto verislmilius , illud Argentoratenses aliique editores S. Bonaventurse adju-
dicarunt, ac inter ejus opuscula retulerunt.
Sane Romani Editores opusculum hoc non exploserunt , sed de eo tantammodo dubita-
runt , sicut ad instar eorum dubius haesit circa illud Waddingus inquiens ' : « Nihil ausim
defmire, utrinque video adstipulari vetuslas editiones et testes. » Porro ex confessione
Echardi cessante jam omni dubio circa divum Thomam , consequens est, ut opinio favens
divo Bonaventurae probabilior evaserit , vel ipso gravissimo Gersonis testimonio satis flr-
mata : cui quidem magis magisque roborandse accedunt nedum Marianus Florentinus,
Anonymus Pistoriensis, Marcus Ulyssiponensis , et Anonymus Maurinus , necnon plures
ediliones, quarum una in typographiai incunabulis, absqueloco, anuo ac nomine typo-
graplii seorsim facta indicatur a novissimis Editoribus; sed etiam manuscripti codiees bi-
bliothecarum monast. S. Magni et Pollingani in Bavaria, el in Fontc-Cohimbse, atque, ser-
mone etrusco, in biblioth. Richardiana Florentiae.
Oudinus autem, qui opinatur hoc opusculum nec ad Thomam, nec ad Bonaventuram
spectare, sed ^ ad casuistani aliqiiem, qui sub initium swculi xvi, vel finem sceculi xv,
floruisse videtur, potius ridendus, quam confutandus apparet. Quis enim non rideat ,
opusculum, cujus Gerso adeo diserte mentionem facit, referri sub initium saecuh xvi,
vel finem saecuh xv, quasi vero ejusdem Gersonis vita fuerit eo usque prolracta? Digna
quoque risu mihi videtur ab Oudino lata censura iilorum verborum , quae leguntur in
eodem opusculo : «Gravius esse percatum Bertam osculari , quam ipsam in eodem loco
cum pede taiigere , » utpote nixa falso supposifo , quod per tactum pedis potius ir(S quam
luxurice peccatum significatur. QuiA enim ridiculum magis , quam auctorem palam loqui
de pedis impudico tactu , Oudinum autem putare, eum de iracundo pedis tactu loqui ?
Plane aiiclor noster ne verbum quidem habet de taclu Bertae cum pede ex molu irce,
sed ex solo motu <(a'«r««' , censetque majorem libidinis ardorem plerumque excitari ia
osculo Bertae, quam in tactu ejus cum pede. Profecto verba illa : fste modus tangendi cst
magis impudicus (loquendo nimirum de tactu Bertae per osruhnn comparale ad ejus taclum
per pedem) solam libidinem significare majorem in osculo, quam in tactu Bertae cum pede,
non autem ullum ira3 motum innuere, caecus sit, qui non videat. Idque in propatulo fit
etiam per ea, quae continuo ab eodeni Auctore subduntur : « Unde non sufficit dicere :
Tetigi Bertam impudice, sed oportet dicere locum corporis , quem tetigisti , scilicet
manum, vel pectus, supra pannos, vel ad nudum ; et dicas modum, scillcet cum ore, manu,
pede, etc. » Numquid in his vel umbra apparet de midiere periram pede calcanda, vel
ferienda ?
Caeterum opusculum hoc ideo huc spectare credidi, quia egregie versat confessionis ma-
teriam, quae in Theologia morali pertractari consuevit. In eo nihil deprehenditur, qiiod
novitium scriptorem prodat, soh enim antiquiores in ipso laudantur, Ambrosius, Ilierony-
mus, Augustinus, Gregorius, Bernardus, etc. Nihil quod Bonaventuram dedeceat, sive
stylum, sive materiam spectes. Styhim Bonavcnturam redolere , midtiimque utile esse,
post Gersonem censet P. Sharalea. Merentur in ipso lectitari quae scripta sunt ad impro-
bandam nimiam , et incautam cum feminis conversationem, qusve transcribenda duxit
i Script. Ord. min., pag. 80. — ' Tom. III, col. 347.
ZZI
P. Franciscus Longus a Coriolano Capuccinus in suo tractatu de Casibus Reservatis '. Lau-
datur etiam sub Bonaventurae nomine a P. Francisco Pothronio, cardinali J. Bona, etc.
§ XI. — De septem donis Spiritus sancti {Prodrom., col. 693 ct seq.)-
Hoc opusculum nostro Bonaventurte attribuunt Marianus Florentinus, mss. codex Man-
tuanus, ac editiones ab anno 1493, inter quas etiam novissima : quibus forte suffragantur
Trithemius, Forestus, Anonymus Pistoriensis, et Gulielmus Eysengrenius, qui memoriae
prodiderunt eumdem Bouaventuram scripsisse de Septem Donis Spiritus sancti. Nos ta-
men supposititium habemus, non propter Oudinam censuram , quam alibi jam refutavi-
mus, quamque solide retudit, vel ante novissimos Editores, P. Casimirus Liborius Tem-
pestius Florentinus , Minorita Conventualis ; sed quia unus idemque est auctor ejus, ac
postea commemorandi opusculi de Septem Itineribus (eternitatis , videlicet Rodolphus de
Bibraco Minorita, et quia certius nobis constat de alio Bonaventurae opusculo circa Sep-
tem Dona Spiritus sancti, hactenus, ut putamus, inedito. Ilis adde, quod auctor impressi
non conveniat cum Bonaventurae doctrina libro tertio Sententiarum tradita. Ille enim lo-
quens de timore serviU , ait ^ : « Nec iste timor est donum Spiritus sancti ; » Bonaventura
vero pronuntiat ' : « Absque dubio timor servilis est donum Spiritus sancti. » Quid quod
in edito allegationes qusedam auctori famiUares offenduntur, quae in sinceris Bonaventurae
opusculis ita famiUares non occurrunt ?
Hinc capere minime possumus, quei novissimi Editores, ut ut asseruerint ' : « Mos nun-
quam Scriptorum fuit saecuU xni, ut vel in suis firmandis, aut in aUenis dogmatibus ever-
tendis ad illos confugerent , quibuscum una vixissent , » nixi tamen auctoritate Catalogi
Trithemiani vindicaverint contra Oudinum , tanquam verum atque legitimum , Bonaven-
turae opusculum istud, de quo loquimur, quamvis in eo producatur = testimonium Alani
de Insulis, Ubro de Planctu naturali; quem Alanum scriptorem aevi xui ipsimet pronun-
tiant % quemve Trithemius' claruisse putat post Bouaventuram, sub AUierto imperatore,
an. 1300. Item ' testimonium nedum Abbatis VerceUensis, sed et Linconensis, qui fuit
Bonaventurae coaevus , obiitque anno 12.53. Cumque saepius in eodem opusculo ' laudelur
etiam Aristoteles , quei praefati editores nihU suppositionis in eo suboluerunt, quum ea
potissimum ratione exploserint Summam Expositionis in Psalterium , quia '" saepenumero
a Aristotelem laudat auctor, ac muUa ex ejus penu depromit? » Si eisdem Editoribus con-
jectura suppositionis fuit in opuscuUs, quae Bonaventurae nomine circumferuntur, citatio
Sallustii, Senecw , Julii Ccesaris , Catonis ", cur in hoc opusculo nil supposititii conjecta-
runt, quum tamen, praeter Aristotelem, in eodem citentur Solinus , TuUius , Plato , Ma-
crobius , Avicennas , Seneca '* ? Si , ut ipsi persuaserunt sibi ", aUenus fuit Bonaventura
' Part. III, sect. i, arl. 14, a pag. 33ado7, edit. Venit. 1622.— = Cati. i, de Douo tiiuoiis. — ^ lu III Sent.,
dist. XXXIV, part. II, art. 1, q. i, huj. edit. tom. V, p. 93.— * Diatrib., pag. 103, huj. edit. tom. i.pag. Lx.—
' Part. I, c. IV, necnon part. II, sect. vii, c. iv, huj. tom. pag. .591, col. 2, etC38j col. 1. — ^ Pag. 115.- ' De
Script. Eccles., cap. 52".— * Fabricius, in notis ad Trilhemium, p. mihi 99.— '' De septem Donis in genere,c. n
ac III ; item part. II, sect., I, c. iv; sect. iv, c. i; sect. v, c. i ; sect. vi, c. l et u ; sect. vil, c. vii, huj. tom.
pag. 58G, 587, 600, 614, 618, 627, 628, 644. — '» Diatrib., pag. 106, huj. edit. tom. 1, pag. Lxili. — " Ibid.,
pag. 91, sive L1II.— '^ Part. II, sect. li, c. i, pa;,'. 602; sect. iv, c. i, ll et lil, pag. 614, 615 et 616 ; sect. vii,
c. IV, VIII et XI, pag. 639, 644 et 652. — " Diatrib., pag. 107, h.ij. edit. tom. I, pag. 64. Locus ad quem
alludit auctor Prodromi, non omnino , ut mihi videlur, ejusmodi sensum habet. Consulal Lector, et conferat
cum pagina praecedenti, scilicet lxiii.
xxn
a philosophorum scholis, » qua veri specie adscribitur ei opusculum, cujus auctor adse-
verat ' : a Habet philosophia admirabiles delectationes, ut dicitur X Ethicomm ? »
Infrequens etiam est in \eris scriptis Bonaventurianis ab adversariis concessis allegatio
similis illi , qua hujus opusciili auetor ad comprobanJum « credibile, quod angeli visitent
animas in purgatorio sibi commissas, et consolentur eas, docentes eis terminum purga-
tionis suae , et alia eis consolatoria , » sequentes adfert conglobatos * « sanclos doctores in
libris suis, ut Gregorium, in libro IV Dialogormi , et Augustinum , in libro de Civitate
Dei, et Bedam, in Historia Anglorum, et Isidorum, et caeteros doctores de hoc loquentes.»
Missos facio Gilbertum Porretanum, heic inter egregios ecclesiasticos scriptores siiper
Cantica laudatum ', quem Bonaventura libro primo Senlentiarum improbat*, necnon
Alexandrum Nechan ^ itidem super Cantica , quem non memini in vere Bonavenfurianis
editis allegatum : imo neutrius mentionem deprehendo in certa Bonaventurae postilla ma-
nuscripta super Canticum Canticorum , tamctsi opportunior in ea locus fuisset ipsos lau-
dandi. Praeterea quoque Cantuarienscm super Cantica \ quum per eum P. Sbaralea intel-
ligendum existimet Joanuem Pechamum , archiepiscopum Cantuariensem , ac D. Bona-
venlurae discipulum , inter cujus multa opera post Joannem Pitseum Waddingus refert '
PostiUam in Cantica Canticorum incipientem : « Dissolveris, filia vaga. »
§ XII. — De KESiRRECTiONK A 1-ECCATo Au oRATiAM {Prodrom., col. 693-696.).
Novissimi Editores hocquoque opusculum contra Oudinum inler vera et legitima S. Bo-
navenlurae scripta recenscnt " : fquorum rationes) si satis fuerint , ne hujusmodi opuscu-
lum a Bonaventurae doctrina et stylo alienum credamus, non tamen ut a Bouaveulura
conscriptum arbitremur. Unde nobis fas fuerit aliquas observationes adjicere.
Et prinio quidem addimus editiones Parisienses an. 1499 apud Petrum Le Dru, ct an.
1502 typis Joaniiis Gerliel, necnon Lugdunensem apuJ Joannem de Plalea an. 1305, utpote
memoratis (ab Editoribus Venetis) antiquiores; setl iti hac Lugdunensi tractatus ille voca-
tur ex dictis S. Bonaventurw excerptus. Quinimo in alia Veneta an. 1 497, diserte adfir-
matur ex scriptis D. Bonaventurce exiractus. Secundo . si pondus auctoritatis habeant in
rem hanc cditiones hiijusmodi, non video qua veri specie iidem Editores scripserint' :
« Vera ratio cur in stabiliendis Honavenlurae opcribus audire recusemus autiqua exempla-
ria, vel maxime pelitur ex eo, qaod absque delectu, et solo typographorum judicio Bo-
navenlurae adscripta sint. » Tertio, si praesenti opusculo, quominus in seutentia praedicto-
rum Editorum certum ac legitimum sit, nihil obsit, et quod in nullo nomenclatorum ca-
talogo ponatur, et quod illatinis locutionibus inquinatus sit , et quod eamdem verset doc-
trinam , quae actitatur m Commentariis, in Centiloquio et in Breviloquio (addunt Edilores
Homani etiam m Pharetra), ergo haec nequidem aliis similibus opusculis, quominus certa
et legitima sint, officere queunt. Quarto, si Oudinus nuUum affert documentum, sed rem
proprio cerebro constituit, ergo peccavit in iilam regulam criticam ab ipso statu-
H. 1, c. I ct II, p. ii97 el 598. — ' Dist. xxvii, part. I,
tom. I, pag. 440 et 530. — » Sect. iil, c. ii, atque
:. V, pag. 641. — ' De Scripl. Ord. Min., pag. :;17,
z. XL. — ' Ibiil., pag. 31, sive x.tv-xxvi.
' Sec
;t. vii, c. i, p. luie. — = Ibid., c. viii, p. Cij. — ■
arl. 1,
q. IV, necnou di=t. xsxiil, art. 1, q. r, liuj. e
sect. V
11, c. V, pag. 610 el 641. — ^ Pait. 11, sect. vi
col. 2.
— « Diatrib., pag. 71 et seq., huj. edit. tom. 1,
zxni
tam', de non auferendis scriptis uUi , cui antiquitus tributa sunt, ex proprio cerebro ,
absque rationibus idoneis et demonstrativis : peccaruntque pariter in eamdem regulam
prsfati Editores , qui ex proprio cerebro , absque rationibus idoneis et demonstrativis
plura Doctori Seraphico abstulerunt, atque ea partim ad dubia, partim ad supposititia
rejecerunt.
■ Tom. III, col. 301.
SERIES
OPUSCULORUM QU^ HOC SEPTIMO TOMO CONTINENTUR
I. Pbaretra 1
II. Declahatio terminorlm theologi* 232
III. Breviloquium 240
IV. Centiloquium 344
V. De ecclesiastica bierarchia 436
VI. De reductione artium ad tiieologiam 498
VII. De quatuor VIRTUTIBUS CAnOlNALIBUS oOG
VIII. De TRIBUS TERNARIIS PECCATORUM infamibus 510
IX. Speculum ANIM^ o23
X. De modo confitendi 539
XI. De septem doms sfiritus sancti 583
XII. De resurrectione a pkccato ad gratiam 653
S. R. E. CARDINALIS
SANCTI BONAVENTURyE
EPISCOPI ALBANENSIS , DOCTORIS SERAPHICI ECCLESIiE
PHARETRA'
OPUSGULl SEQUENTIS ARGUMENTUM
(Ex edit. Vatic.)
Auctor in Prooemio salis breviter et dilucide explicat : in eo enim ulilitatem libri,
divisionem , et rafionem nominis, cur scilicet Pharetra inscribitur , facile comperies.
Et quoniam in hac Pharetra auctoritates Doctorum varice reconduntur , quibus velut
sagittis utentes antiquum hostem dejicere possimus; sedula diligentia adhibita est iis-
dem conquirendis, et margini = adjungendis pro commodilate legentium. Illud vero
aniraadvertendum est, aliquos Doctorum libros in Pharetra citatos, vel hoc tempore
non extare, vel alio titulo in exemplaribus impressis inscribi; et olim uni auctori
adscriplos, jam hac aetate in alterius operibus recenseri. Nam , ut de singulis proferatur
exemplum , libro sancti Ambrosii, quem .sanctus Bonaventura Pos^o^-a/e appellat , ti-
tulus est in editione romana de Dignitate Sacerdotali. Sancti Augustini in Canonicam
Jacobi expositio , quam Auclor citat , modo non extat. Liber de Sinrjularitate Clerico-
rum, quem Augustino tribuit , in operibus Cypriaui cnnnumeratur in editione Pame-
liana. Quare eo recurrendum erit , ubi in margine "^ citalur auctoritas , quo facilius in
evulgatis libris iuveniatur. Nonnullce vero auctoritales , quae vel propter rationes jam
dictas, vel quia diligentiam superarunt, reperiri nequaquam poluerunt, asterisco no-
tatae sunt.
' C/-. Edit. Vatic, tom. VI, pag. 103; Edit. Argent., pars I, 12; Edit. Ven. an. 1611, tom. I, 12; Edit. Ven.
an. 1753, tom. VII, pag. 234. — « Quantum ad hanc nostram editionem, in ima parte paginarum.
PRtEFATIO
In conversionis meae primordio , cum ob mentis recreationem auctoritates Sanctorum
legerem , et legens varias corruptiones perciperem ; placuit mihi , ut ad ipsum fontem
originalium recurrerem , et ol) majorem certitudimem, ipseraet aliqua perciperem , quae
postmodura , ut scivi , ordiiiavi : ut quae ad raeditationem, praedicationem , disputationem
ibidem essent utilia/levius reperirentur. Hoc auteni sciat lector, quod reperi aliquando
diversos doctores unum dixisse, aliquando eumdem doctorem idem in diversis libris. Dis-
tinxi autem Opusculum istud per quatuor libros, ut dicatur liber primus de personarum
varietate; secundus, de principalium vitiorum et virtutum multiplicitate ; tertius, de pe-
riculosis ; quartus, de gratiosis. In unoquoque libro posui quinquaginta capitula, quia
talis numerus jubilsei esl figurativus. Opusculum autem istud Phavetram appellavi, quia
sicut in pharetra jacula reponuntur, quil)us hostis hostem ferit, vulnerat et dejicit , sic et
hae variffi auctoritates flde dignorum : quas si manu operationis teneraus, hostem anti-
quum dejiciemus. Sciendura quoque quod , cum dico idem, non appouendo ubi inlelligen-
dum est, in priori libro antea posito fore. Originalia ista subscripta ipse exoepi :
DE SANCTO CREGOHIO.
Moralia ,
Homilia super Ezechlelem ,
Registrum, id est Epistolas,
Horaillas super Evangelia ,
Pastorale ,
Dialogum ,
Canlica.
DE SANCTO AMBROSIO.
De Virginitate ,
De Viduitate ,
De Officiis,
De Patriarchis ,
De Excessu Satyri,
De Fide resurrecliouis,
De Hexaemeron ,
De figura saeculi ,
De obitu Theodosii ,
Apologiam de David,
Pastorale,
Sermones ,
Epistolas,
Super Lucam ,
Super Beati immaculati.
' Id esl, houuiliarum jc, Super Matthmum, duplex
interpietatio, una quidem Georgii Trapezuutiui, allera
vero Auiaui Pelagiani.
DE SANCTO JOANNE CHRYSOSTOMO.
Super Matthaeum bis '.
Super Joannem ,
De compunctione ,
De militia spirituaU ,
De mihtia christiana ,
De eo quod non laeditur homo nisi a seipso ,
Sermones,
Epistolam.
DE SANCTO ISIDORO.
Etymologias ,
Synonyma ,
De summo bono ,
De ortu et obitu antiquorum ,
De Novo Testamento.
DE SANCTO CVPRIASO.
De duodecim abusibus.
DE SANCTO AUGUSTI.NO.
De civitate Dei ,
De Trinitate ,
De Doctrina christiana ,
De Vita christiana ,
De Dlsciphna christiana ,
PRJIFATIO.
De Agone christiano,
De confessionibus ,
De gratia Novi Testamenti ,
De Moribus Ecclesiae,
De Vera religione ,
De Consensu quatuor Evangelistarum ,
De Incarnatione Verbi,
De essentia Divinitatis ,
De Magistro ,
De ordine disciplinae ,
De opere Monachorum,
De singuiaritate Clericorura ,
De octoginta tribus quxstionibus ,
Dc sex qua;stionibus contra paganos ,
Dc quKstionibus Novi et Veteris Testamenti ,
De quinque Responsionibus,
be Ecclesiaslicis Dogmatibus,
De decem Chordis,
De Pastoribus ,
De Ovibus ,
De catechizandis rudibus ,
De mirabilibus sacraj Scripturoe ,
De moribus Manicha;orum ,
De Divinatione deemonum,
Dc Sohloquiis ,
De Meditationibus .
De Virginitate ,
De Viduitate ,
Dc bono conjugali ,
De conjugiis adulterinis ,
De quantitatc animte ,
De duabus animabus ,
De natura boni ,
Denaturact gratia,
De correctione et gi'atia ,
De gratia et libero arbilrio ,
De libero arbitrio, *
De spiritu et littcra,
De vita bona ,
De pcrfectione justitiae,
De prsedestinalione divina ,
De fide ad Petrum ,
Ad Orosiura ,
Ad Bonifacium ,
De poenitentia ,
De patientia,
De perseverantia,
Regulara ,
Enchiridion ,
De cura pro mortuis,
De sjmbolo,
De jcjunio sabbati ,
De utilitate credendi ,
De laude charitatis ,
De unico baptismo,
De baptisrao parvulorum ,
De sermone Domini in monte ,
De sententia Jacobi , ad Hieronymura ,
De conflictu vitiorum,
Super Genesira .id htteram ,
Super Genesira contra Manichoeos,
Epistolas,
Sermones,
De mendacio,
Contra mendacium,
Contra Julianum ,
Contra Adamantium ,
Contra quinque haereses .
Contra Donatistas,
Contra Epistoiara fundamenti ,
Contra adversarios Legis et Prophelarum.
DE SANCTO HIERONTMO.
Super Isaiam ,
Super duodecim prophetas .
Epistolas,
Homilias.
DE SANCTO DERNARDO.
Super Cantica,
Super Missiis est,
Snper 0"' habitat,
Sui>er Eccc nos,
De Consideratione ,
Dc praeceptorum dispensatione ,
Dc libero arbitrio,
De dihgendo Dcum ,
De amore Dei ,
Dc duodecim gradibus ,
Epistolas ,
Apologiara,
Meditationes ,
Scrmones,
Flores.
DE SANCTO ANSELMO.
De simihtudinibus ,
Meditationes.
DE CASSIODOBO.
De anima.
DE SENECA.
Epistolas,
De copia verborum ,
De clcmentia,
De liberahtate ,
De spiritu et anima :
Et ahqua de aliis libris et glossis.
PHARETRA
LIBER PRIMUS
DE PERSONARUM VARIETATE TRACTATUR
CAPUT PRTMUM.
De Deo.
Gregorius in Moralibus ' ; aDeus ipse ma-
net intra omnia, ipse est extra omnia^ ipse
supra omnia , ipse infra omnia : et superior
est per potentiam, et inferior est per susten-
tationem , et exterior per magnitudinem ,
et interior per siibtilitatem. » Idem ^ :« Deus
hoc est, quod habet : seternitatem quippe
habet , etipse est ceternitas ; Uicem habet ,
et lux sua ipse est. » Idem ' : « Omnipotens
Deus , etsi plerumque mutat sententiam ,
consilium nunquam. » idem ' :«Omnipotens
Deus , quid nobis profuturum esse valeat ,
scieus, dissimulat exaudire dolentium vo-
cem, ut augeatutilitatem, ut vita per po^nam
purgetur, et quietis tranquillitas , qua3 hic
inveniri non valet, alibi quaeratur. » Idem ^ :
« Omnia humana quse justa, quaj pulchra
sunt, Dei justitise et pulchritudini comparata,
nec justa, nec pulchra sunt, nec omnino
sunt. » Idem ^ : « Conditor noster mira dis-
peiisatione consihi , et culpas nostras respi-
cit , et vivendi tempora impendit : ut lon-
giora vitae temporalis spatia aut converso
fiant adjutorium muneris, aut non converso
augmentum damnationis. » Idem, in Ho-
miliis ' : « Ubique nobis occurrit superna
medicina, quia Deus et dedit homini prse-
cepta ne peccet ; et tamen peccanti dedit re-
media , ne desperet. » Idem , super Eze-
chielem ' : « Omnipotens Deus, qui sibimet-
ipsi dissimilis non est, ea virtute videt om-
nia , qua audit omnia ; et ea virtute judicat
omnia, qua creavit omnia. » Augustinus in
epistola ' : « Deus ubique prajsens est , et
ubique totus prsesens, nec tamen ubique
habitans, sed in templo suo. Capitur autem
habitans ab aliis plus, ab aliis minus. »
Idem '" : « Deus tolus oculus est, totus ma-
nus, totus pes est. Totus oculus est , quia
omnia videt ; totus est manus , quia omnia
operatur ; totus pes , quia ubique est. »
Idem" : « Non tautummodo in hoc nos ad-
,juvat Deus, ut sciamus quid agendum sit,
verum etiam ut amando agamus, quod dis-
cendo jam scimus. » Idem dicit '" Hierony-
mum dixisse : « Videre Deum sicut est in na-
tura sua , oculus hominis non potest. Nec
solumhomo, sed nec Angeli, necThroni,
nec Potestates , nec Dominationes , sed nec
omne , quod nominatur. » Idem , de Confes-
sionibus " : « Pcenitet te, Deus, et non doles ;
' Gieg., Moral., lib. II, c. viii. — Mbid., lib. XVI,
c. XK. - » Ibid., c. IV. — » Ibid., lib. XIV, c. xiv. —
» Ibid., lib. XXXV, c. ii, non longe a princ. — « Ibid.,
lib. XVII, c. m.— ' Idem, in Evang., hom. xxv, circa
fin., et Moral., lib. XXXIII, c. x, poslmed.— 6 Id., in
Ezech., hom., xxvii, circa med. — » Aug., ad Darilo.u.,
epist. Lvii, al. CLXXXViii, c. v, n. 16, 17, quoad sen-
sum. — '0 Id., ad Forlunat , epist. cxi, al. cxlvii,
c. IV, n. 14; et Hieron. in Psal. xciii. — " Id., aJ
Fidiam, epist. CXLII.— '- Id., ad Forlunat., epist. cxi,
al. cXLViii, c. 11, n. 7. — '' Id., Confess., lib. I,
irasceris, et tranquillus es ; opera mutas,
nec mutas consilium. » Idem ' : «0 quam
excelsus es, Domine ! Sedliumiles corde snnt
domus tuae : lu enim erigis elisos, et non
cadunt , quorum celsitndo tu es. » Ideni ' :
« Voluntas et potentia Dei , Deus ipse est. »
Idem , siiper Genesim contra ManichCEOS ' :
«Deiim dicimus tantae bonitatis esse, tantee
justitiae, tanlaique incorruptionis , ut neque
peccet , ucque alicui noceat , qui peccare no-
luerit, nec ipsi aliquis, qui peccare voluerit. »
Idem in Soliloquiis * : « Constanter Deo crede,
eique te tolutn cominiltej quantum potes.
Noli velle esse quasi proprius et in tua po-
testate ; sed ejus clementissimi et utilissimi
Domini te servum esse profitere : ita enim
te ad sesublevaie non desinft, nihilque libi
evenire permiltet , nisi quod tibi prosit ,
etiamsi nescias. » Idem , de Conjugiis adul-
terinis ' : « Absit ut catholicus quisquam
dixerit, quando suadetSpiritussanctus, non
Deuin siiadere : cum ipse Deus sit, et iiise-
parabilia sint bpera Trinitatis. » Idem, de
Civitate Dei " : « Patientia Dei ad pceniten-
tiani invilat nialos, siciit flagellum Dei ail
palientiamiruditbonos. » Ajnbrosius, super
Lucam ' : «Nihil prffisumpfum, nihil circum-
scripfum, nihil emensum, nihil diinensum
Trinitas habet : non loco claudilur, non opi-
nione comprebenditur , non a-stimatione
concluditiir, non ajfafe variafur. » Isidorus,
de Sunvno bono ' : « IUe qui nos malos to-
lcraf, non dubium est quin conversis cle-
menter ignoscat. » Idem » : « Cum de Deo
nec secundum quanlitatein , nec secundum
qualitatem, nec secundum situm, nec secun-
dum habitum , aut niotum , aliquid digne
dicatur ; inest tamen ei et quodam modo lati-
tudo charitalis, qiia nos et ab errore colHgit,
et continet in verifate. [nest ei ef longitudo
quu longanimiter nos malos porfat , donec
PHARETRyE LIB. I.
emendatos patria> fulurae restituat. Inest ei
et altitudo, per quam omnem sensum, suae
scientiae immensitate exuperat. luest ei el
profundnm , cpio damnandos , inferius juxta
aeqnitatem disponens, praeonlinat. » Joannes
Chrysostomus, super Mattheum '" : « Deus
invitus compeliitur, et cum magnodolore,
peccatores damnare. Non enim sic dolet,
quia et ipse abeis offenditur; sed quia quasi
violenfer cogitur perden; aliquem, qui om-
nes cupit salvare. » Mem " : «Deus gaudet
non de suo lucro , sed de salute nostra ; tris-
tafur uon de sua injuria, sed de nostra per-
ditione. » Bernardiis , in libro de Conside-
ratione " : « Deus amat ut chirifas, novit
utveritas, sedet ut aequitas, dominatur ut
majestas, rcgit ut principium, tuetur ut sa-
lus, operatur ut virtus, revelat ut lux , as-
sistit ut pietas. » Idem " : « Deus non parti-
buscoustaf, ut corpus ; non affecfibus dist^tt,
ut anima ; non formis substat , ut inateria ;
non mututur, ut omne quod factum est. »
Idem, super Qui habitat " : « Vigilat super
nos indefessus , et pervigii ille singularis
clemenfiae oculus non dormit neque dormi-
tal, q!'i custodit Israel. Et id ijuidem necesse
est, qnia etiam non dormit, neque dormitat,
qui impugnat Israel. » Idem, in Sermoni-
bus '^ : « Quafuor filiae magnae misericordiae
Dei sunt : iminissio amaritudinis, subtractio
opporluuifatis, virtus resistendi , et sanitas
affectus. B Auctor de Spiritu et Anima '" :
« Nemo de Dci pietate diffidat , quoniam
major est ejus misericordia, quam nostra
miseria ; et quisqnis ad eum toto corde ola-
maverit , exaudiet illum, quia misericors
est. Tardius siquidem ei videtur esse pecca-
tori veniain dare, quam ipsi peccatori ve-
uiam accipere. Sic enim fesfinat Deiis absol-
vere tormenta compassionis suae , quasi plus
cruoiet eum compassio miseri, quam ipsum
' Aug , Confens., lib. XI, c. xxxi. — » Ibid.,
lib. VII, c. IV. — 3 Id., (le Gen. coiil. Manich, lib. II,
<:. xxi.x.— * Id., Solil., lib il, c. XV. — 8 Id., de
Conjug. .■idu/l., lib. I, c. .wiii. — « Id., de Civil. Dei ,
lib. I, c. viii, n. I. — ' Ambros , in Luc, lib. II, c. i,
u. i:i.— ' lbid.,c/e Sum. Bon., lib. II, c. xv, sent. 8.
— 9 Ibid., c. II, scnt. 6. — '» Cbiysost., m Mallh.,
Oper. imperf., hoiu. xlvi. — " Ibid. — '• Bern., (/'.■
Consid., lib. V. - " Ibid. — '* Id., in Psal. Quihabit.,
serm. xi. — " Id., de Tripl. miseria et qua. niiseral.
ierm. — ■■» De Spir. ct Anim., c. vi, inter oper,
S. Aug , tom. VI, Append.
DE PERS0N\R1T.M VARIETATE.
miserum passio sui. » Glossa : «Deus natura
misericors paratus est ut salvet per clcmen-
tiam, quos salvare non potest per justi-
tiam. »
CAPUT I.
De Christo.
Gregorius, in Moralibus ' : « Nuutiante
Angelo, et adveuiente Spiritu sauoto, mox
Verhum in ntero, et mox intra uterum Ver-
bum caro : et manente incommutabili es-
sentia Verbi, quai ei est et cum Patre,- et
cum Spiritu sancto coseterna, assumpsit in-
tra virginea viscera matris, nt impassibilis
pati, et immortalis mori, et ffiternus ante
ssecula, temporalis possit esse in fine saicu-
lorum : ut per ineffabile sacramenlum con-
ceptu sancto, et partu inviolabili, secundum
veritatem utriusque naturse, earlcm virgo
et ancilla Domini esset , et mater. » Idem - :
« Ad hoc Dominus apparuit in carne, ut
humanam vitam admonendo exeitaret, ex-
empla praebendo accenderet, moriendo re-
dimeret , resurgendo repararet. » Idem ' :
« In altitudine sua divinitas a nobis^ utpote
parvulis , apprehendi non poluit ; sed stra-
vit se hominibus per humanitatem, et quasi
in jacentem ascendimus; surrexit, et levati
sumus. » Idem * : « Qui nos existere fecit
ex nihilo, etiam sine sua morte revocare nos
potuit a diabolica passione. Sed ut quanta
esset virtus compassionls ostenderet, fieri
pro nobis dignatus est, quod nos esse vo-
luit; ut in semetipso temporaliter mortem
susciperet , quam a nobis in perpetuum fu-
garet. » Idem ^ : « Mos medicinffi est, ut
aliquando similia similibus, aliquando con-
traria contrariis curet. Nam saepe calida
calidis, et frigida frigidis ; sjepe etiam calida
frigidis, et frigida ealidis sanare consuevit.
Veniens ergo ad nos desuper medicus nos-
ter_, et tantis nos inveniens languoribus op-
' Greg., Moral , lib. XVlll, c. .\.xvii. — = Ibid.,
lib. XXI jjc. V. — 3 ibid., lib. XVI, c. xiv.— * ibid.,
lib. XX, c. XXVI. — 6 Ibid., lib. XXIV, c. ii. — « Ibid.,
lib. XXVII, c. VIII. — ' Id., in Ezech., liom. ii.— « Id.,
Moral., lib. XXXIV, c. xviii. — » Id., Eiiist., lib. VI,
pressos , quiddam nobis simile , et quiddam
nobis contrarium npposuif. Ad homines
quippe liomo venit, sed ad peccatores jus-
tus. » Idem ^ : « Is , qui propter nos minor
angelis sibi extitit, aiquales nos angelis vir-
tute suse minorationis fecit. Unde et mo-
riendo, docuit mortem non metui ; resur-
gendo, docuit de vitaconfidi; ascendendo,
de ccelestis patriaj hereditato gloriari. »
Idem , super Ezechiele ' .• « Ut humanum
genus a suo languore sanaret, tunc magna
apparuit potentia medici, cum languor cre-
vit aegroti. » Idem , in Moralibus ' .• « Ad
hoc unigenitus Dei filius formam inflrmi-
tatis nostrse suscepit ; ad hoc invisibilis non
solum visibilis, sed etiam despectus appa-
ruit; ad hoc contumeliarum ludibria, illu-
sionum probra, passionum tormenta tole-
ravit, ut superbum non esse hominem
doceret humilis Deus, » Idem, in Registro ':
Descendens ad inferos Christus solos illos
per suam gratiam liberavit, qui eum et
ventui'um esse crediderant (a), et praecepta
ejus vivendo lenuerant (6). » Idem, in IIo-
milia '" : « Deus, qui in utero virginis in-
carnatus , in mundum sine peccato venerat,
nihil contradictionis in semetipso tolera-
bat. » Joannes Chrysostomus in sermoni-
bus" : « Ctn-istus viator factus est, ut te
sine labore fnceret; ex muliere natus est,
ut prBevaricationem Evse deleret ; homo
appellatus est, ut te deum vocaret; filius
hominis dictus est, ut te in filium adoptaret
Dei. » Idem ''^ : « 0 misericordia Chrisli, o
Judae dementia 1 Ille eum triginta denariis
paciscebatur, ut venderet; et Christus ei
sanguinem, quem vendidit, ofierebat. »
Idem '■' : « Non sub tecto , sed sub ccelo
Christus iinmolabatur, ut universus aer in
excelso immolatse ovis odore a tetro mun-
daretur. Sed et terra simile beneflcium sen-
tiebat, decursi de latere sanguinis stillatione
epist. XV, ad Georg. et Theod. — '» Id., in Evang.,
hom. XVI. — " Chrysost., de Cruce Domin. — " Id.,
de prodit. Judce. — '■< Id., de Cruce ct Latr., bom. I .
{n) Cwt. edit. crediderunt. — [h) Item teDuerunt,
PHARETRiE LIR. I.
mundata. o Ambrosius, de Yirginitate ' :
« Omnia ehristus est nobis. Si vulnus curare
desideras, medicus est; si febribus sestuas,
fons est ; si gravaris iniquitale, juslitia est ;
si anxilio indiges, virtus est ; si mortem
tinies, vita est ; si cceluni desideras, via est ;
si tenebras fngis , lux est ; si cibum quaeris,
alimentum est. Gustate igitur -, et videte,
quoniam Dominus siiavis est. » Idem, super
Lucam ' : a Me illius infantiae Christi vagien-
tis abluunt fletus : illae lacrymae mea delic-
ta laverunt. Plus igitur, Domine Jesu, debeo
injuriis tuis, quibiis redempfus sum, quam
operibus tuis, quibus creatus sum. Non
prodesset nasci, uisi redimi profuissset. »
Idem * : a Non solum fideni firmat , sed et
devotionem acuit, quod Christus vulnera
suscepta pro nobis ccelo infeire voluit,
abolere noluit, ut Deo Patri nostrae pretia
libertatis ostenderet. » Augustinus, in Medi-
tationibus ^ : «Quid est Jesus, nisi Salvator?
Ergo propter temetipsum esto mihi Jesus.
Noli, Domine, noli sic attendere malum
meum, ut obliviscaris boaum tuum. 0 boue
Domine, si ego commisi unde damnai'c
poles, tu non amisisti unde salvare solcs. »
Idem, de Vera Religione ' : « Nullum pecoa-
tum commitli potest, nisi cum appetuntur
ea quiB Christus comtempsit , aut fugiuntur
quae ille sustinuit. Tota itaque vitaejusin
terris per hominem, quem suscipere digna-
tus est, di.sciplina morum fuit. b Idem,
contra Julianum ' : « Caro Christi niortali-
tatera de mortalitate materni corporis traxit,
quia mortale corpus ejus invenit ; conta-
gium vero peccati originalis non contraxit,
quia concumbenlis concupiscenliam uon
iuvenit. b Idem » : o Christus in carne qui-
dem, et de carne ; non tamen carnaliter, sed
spirituahter natus est. Natus est enim de
Spiritu sancto ex virgine Maria : de Spiritu
sancto, ut non esset in illo caro peccati ; ex
' Ambr., de Virgiait. ad Marcetl. ior.j.
' Pm/. xxxiii, 9.-3 Ainbr., in Liic., lib.
» Ibid., lib. X, n. 170. - b Aug., lUedil.,
' Id., de vera Relig., c .\v/.
lib. V, c. IX. - » Ibid., lib.
Ub. 11 1.—
n. 41.—
.NIMX. —
Id., cont. Julinn.,
viii. — 9 Id., de
virgine autem Maria , ut essel in eo simili-
tudo carnis peccali. » Idem, Contra quinque
hwreses ' ; « Fusus est sanguis medici, et
factum est medicamentum frenetici. » Idem,
in Ubro de Pastoribus '" ; « Ab omnibus
tentationibus te eruet Dominus, si ab illo
non recesserit cor tuum. Nam ad conforlan-
dum cor tuum, venit ille pali, venit ille
mori, venit sputis illini, veuit spinis coro-
nari, venit opprobria sufferre , venit postre-
mo ligno conflgi. Omuia haec ille pro te; tu
nihil pro illo, sed pro te. » Idem. de Catechi-
zandis rudibus " ; « Omnia bona terrena
contempsit homo factus Dominus Jesus , ut
coiitcmnenda monstraret ; et omnia terrena
mala sustinuit, quae sustinenda praecepit, ut
neque in illis quaereretur felicitas, neque
in istis infelicitas timeretur. » Idem, de Vrw-
destinalione divina " ; « Venit Filius Dei
quaerere, quod perierat; sanare, quod aegro-
tabat; erigere, quod jacebat : potestatem
habens dimitterc peccata, quod non debebaf ,
douare ; quod ei debebatur, ignoscere.
Idem, de Ordine discipUnai : « Quod hoc
noslri generis corpus tantus propter nos
Deus assumere, atque agere dignatus est,
quanto videtur vilius, tanto est clementia
pleuius,eta quadam ingeniosorum super-
bia longe lateque remotius. » Idem in Epis-
tola " ; « Ipsa virtus per inviolafa matris vir-
ginea viscera membra infantis eduxit, quae
postea per ostia clausa membra juvenis in-
troduxit. B Idem, de verbis Domini : a Mul-
tos filios Dei unicus filius Dei emit sibi
fratres sanguine suo, probavit reprobatus,
redemit venditus, houorificavit injuriatus,
viviflcavit occisus. Dubitas quod dahit tibi
bona sua, qui non dedignatus est suscipere
mala tua ? » Idem, iu sermone '* ; « Expal-
matur, qui est vera palma victoriae ; spinis
coronafur, qui spinas peccatorum venit
confringere; ligatur, qui solvit compeditos ;
ligno suspendilur, qui erigit elisos ; aceto
Quinque Hceres., c. vii.— '« Id., de Paslorib., c. v. —
' Id., rf« Catechiz. riid., c. xxil.— " Id., de Prcedestin.
et Grat., c. xni. — " Id., ad Volusian., epist. ni,
al. cxxxvil, n. 8.— '» Id., rfe quat. Virlut.
potatur fons vitse ; disciplina caeditur magis-
ter aliorum ; salus vulneratur ; vita mori-
tur; occidit ad tempus vitam mors, ut in
perpetua vita occideretur mors. » Isidorus,
de Summo Bono ' .• « Clirisfus , sieut pecca-
tum, quod pcena dignum est, non admisit,
ita poenam peccati nostri suscepit : ut per
indebitam poenam suam, debitam aboleret
culpam nostram, ut per hoc amitteret dia-
bolus quos reos tenebat , dum unum inter-
fecerat, qui nihil peccati admiserat. » Raba-
nus, in Mbro de Laiide Crucis ' ; « Passio
Christi coelum sustenlat, mundum regit,
tartarum perfodit. In ea conflrmantur ange-
h, redimuntur populi, conteruntur inimici,
stabiliuntur subsistentia, animantur viven-
tia, conservantur sentientia, illustrantur
intehigentia. Inde timor ductus a poena
fideles liberat; tristitia salubris poenitentes
a peccatis mundat ; concupiscentia boni vir-
tutum fructus germinat ; gaudium vitae spe
confidentes laetiflcat. » Bernardus, super
Cantica ' •• « In carne Christus et per car-
nem potenter ac patenter operatus est mira,
locutus salubria, passus indigna. Per quae
evidenter ostendit , quia ipse sit , qui poten-
ter sed invisibihter omnia condidisset, sa-
pienter regeret, benigne protegeret. »
Idem * : « Frustra hujus Sceculi sapientes de
quatuor virtutibus cardinaiibus tam multa
disputaverunt, quas tamen apprehendere
omnino nequiverunt, cum ihum nescierunt,
qui factus a Deo est nobis sapientia j docens
prudentiam ; et justitia, delicta donans ; et
sanctificatio , in exemplum temperantiae ,
continenter vivens ; et redemptio, in exem-
plum patientise fortiter moriens. » Idem ^ :
a Utrumque nhhi es, Domine Jesu , et spe-
culum patiendi, et prsemium palientis :
utrumque fortiter provocat ac vehementer
accendit. » Idem ^ : a An ignoras quia beni-
gnitas Dei ad pcenitentiam te adducit '^ ? Ad
hoc siquidem diu suspendit sententiam ul-
DE PERSONARUM VAR1ETATE. 9
tionis a contemnente, ut quandoque exhi-
beat remissionis gratiam in poenitente. »
Idem ^ : « Christus in carnis assumptione
condescendit mihi ; in culpae vitatione con-
suluit sibi ; in mortis susceptione satisfecit
Patri. Amicus dulcis, consiliarius prudens,
adjutor fortis. Huic securus me credo, qui
salvare me velit, noverit, atque possit. »
Idem ' : « Jesus mel est in ore, melos in
aure, jubilus in corde. » Idem '" : « Est inter
oleum et nomen Jesus similitudo, in quibus-
dam qualitatibus olei, quod lucet, quod
pascit, quod ungit : fovet ignem, nutrit
carnem, lenit dolorem : lux, cibus, medi-
cina. Vide idem de hoc nomine Jesu :
lucet praedicatum, pascit i-ecogitatum, le-
nit et ungit invocatum. » Idem " : « Ego
omnino fidenter, quod ex me mihi deest,
usurpo mihi ex visceribus Domini; quo-
niam misericordia affluunt, nec desunt
foramina per quae effluant. Foderunt manus
ejus et pedes, latusque lancea perforave-
runt, et per has rimas licet mihi sugere mel
de petra, oleumque de saxo durissimo. »
Idem '^ : « Ego, fratres, ab ineunte mea con-
versione pro acervo meriforura, quae mihi
deesse sciebam, mihi fasciculum hunc colli-
gare , et inter ubera mea collocare curavi;,
collectum ex omnibus anxielatibus et ama-
riludlnibus Domini mei : primum scihcet
infantilium illatarum necessitatum ; deinde
laborura quos pertuht in praedicando, fati-
gationura in discurrendo, vigiharum in
orando, tentationum in jejunando, lacry-
marum in compatieudo, insidiarum in col-
loquendo; postremo periculorum in falsis
fratribus, convitiorum, sputorum, colapho-
rum , subsannationum , exprobrationum ,
clavorum , horumque similium. » Idem " :
« Petra refugium herinaciis '*, et revera
refugium. Ubi enim est tuta flrmaque re-
quies iuflrmis, nisi in vulneribus Christi
Salvatoris ? Tanto ihlc securior habito,
' Isid , cle Sum. Bon., lib. I, c. xvi, sent. 12.—
• Raban., de Laud. Crucis, in declar. fig. 2. — ' Beru.,
in Cant., serm. ix. — * Ibid.^ serm. xxii. — ^ Ibid..
serm. xlvii, — ' Ibid., serm. ix. — ' Rom., u, 4. —
Bern., in Cant., serm. xx. — » Ibid., serm. xv. -
i|bid. — " Ibid., seim. lxi. — " Ibid., serm. XLiu
- 'Mbid. — '» Psal. ciii, 18.
dO
PHARETR^ LIB.
quanto ille potentior ad salvandum. Fremit
mundus, premit corpus, insidiatur diabolus:
non cado ; fundatus eiiim sum supra fir-
mam petram. » Idein ' : « Apiid Dominum
misencordia, et copiosa apud eum redemp-
tio* : prorsus copiosa, quia non gutta san-
guinis, sed unda largiter per quinque partes
corporis emanavit. Quid tibi debiiit facere,
et non fecit ^? illuminavit caecura , solvit
mutum, reduxit erroneuni, reconciliavit
reum. » Idem* : o Omnino propter mansue-
tudinem, quae in te pr;i'flicatur, currimus
post te, Domine Jesu, audientes quod non
spernas pauperem, peccatorem non hor-
reas. » Idcm " : « Vult lienignus dux devoti
militis vultum et oculos in sua sustolli vul-
nera, ut illius ex lioc animum erigat, et
exemplo sui reddat ad tolerandum forlio-
rem : enimvero non senliet sua, dum illius
vulnera inluebitur. » Idi'm in Floribus :
« Sitio, inquit Dominus. Domine , quid sitis?
ergone te plus cruciat silis, quam crux ? Dc
cruce .siles, etde siti clamas : Sitio. Quid ?
vestram fidem, vestram salulem, vestrum
gaudium : plus animarum vestrarura ,
quam eorporis mei cruciatus me tenet. »
Idcm : « Quid tibi rcspondeam, Domine ?
quid loquar, aut quid retribu^im ? Fecisfi
mihi de corpore tuo spcculum animae
meae. » Idem, in sermonibus « : « Exina-
nivit (Ihristus semetipsum, formam servi
accipiens. Filius erat, et factus cst tanquani
servus. Nec solam formam scrvi accepit, ut
subesset; sed etiam mali servi, ut vapula-
ret ; et servi peccati, ut pcenam solveret ,
cum culpam non haberet. » Idem ' : « In
passione Domini tria specialiter convenit
iiitueri : opus, modum, causam. Nam in
opere quidem patientia ; in modo humilitas ;
in causa charitas commendatur. » Idem ' :
« Quain dulcitcr, Domine Jesu Christe, cura
hominibus conversatus es 1 quam abundan-
' Beru., in Cani. berm. xxii. — ' Psal. cxxix, 7.—
' /,«(., V, 4. — » Bera., m Cant., serm. xxil.— » Ibid.,
serm. l.\i.— » Id., de pass. Dom., serm. iv, hebdom.
pcenos. — ' Ibid. — ' Id., in clie Pentec,, serin. ii. —
« Id., rfe pass. Dom. — '« Luc., xxiii, 34. — '» Bern.,
ter multa et magna bona hominibus largiri
dignatus es ! quam fortiter tani indigna,
quam aspera , pro hominibus passus es : ita
ut liceat sugere mel de petra , oleumque de
saxo durissimo : duio ad verba, duriore ad
verbera, durissimo ad horrenda crucis sup-
plicia ! » Idem ' : « Yide nunc opera Domini,
quae posuit prodigia super terram, flagellis
caesus, spinis coronatus, clavis confossus,
affixus patibuio, opprobriis saturatus; om-
niuin tamen dolorum immemor, ait '»:
Pater, ignosce (o) illis. » Idem " : « Videns
Deus horaiiies omnino carnales effectos,
tantuin eis dulcedinis in carne exhibuit, ut
durissimi cordis sit quisquis eum totoaCfec-
tu non diligit. » Idem '• : « An trepidas ad
Christum accedere ? Frater tuus est, caro
tua , per onmia tentatus absque peccato , ut
misericors fleret. » Idem : « Quis cogitare
suffecerit qualiter Dominus praevenerit (6)
nos, venerit ad nos, subvenerit nobis? Sin-
gularis illa majestas voluit mori, ut vivere-
mus; servire, ut regnareraiis; exulare, ut
repatriaremur (c) ; et usque ad servilissima
opera inclinata est, ut constitueret nossuper
orania opera sua. » Anselmus, in libro Cur
Deus homo " ; a Quatuor modis potest Deus
facere hominem : aut de viro et femina,
sicut assiduus demonstrat usus ; aut nec de
viro nec de femina , sicut creavit Adam ; aut
de viro sine femiua, sicut fecit Evam ; aut
de feinina sine viro, quod nondum fecit. Ut
igitur hunc quoqiie modum probet suae
subjacere potestati, et hoc ad ipsum opus
dilatum esse nihil convenientius, quam ut
de feniina sine viro assumeret humanita-
tem. Utrum autem de virgine, aut de non
virginc dignius hoc fiat, non cst opus dis-
putare; sed sine omni dubitatione asseren-
dura est, quia de virgine nasci Deura opor-
tebat. » Bernardus, in Adventu Domini " :
a Si personam advenientis intueor, non
rfe dilig. Deo. — '■ Id., de Niitiv. B. Mar., serm. —
" Ansel., Cur Deus hom., lib. II, c. viii. — '» Bern.,
de ado. Dom., serm. — (a) Vulg. dimilte. — (A) Cat.
edit. prsBvenit. — (c) repatriaremus.
DE PERSONARUM VARIETATE.
11
capio excellenliam majestatls. Si attendam
ad quos venerit, dignitatem magnitudinis
expavesco. » Et soquitiir ' : « Venit univer-
sitatis Creator et Domiiuis ad homines; vc-
nit medicus ad aegrotos, redemplor ad ven-
ditos, ad errantes via, ad mortuos vita;
venit nonperdere, sed salvare; solvere, non
ligare. » Idem^ : « Priusquam appareret Dei
humanitas, latebat ejus l)enignitas. Appa-
ruit enim ejus potontia iu rerum crealione;
apparebat autem sapienlia iu earum guber-
natione : sed benignitas misericordia; maxi-
me apparuit in humanitate. Apparuit gratia
Dei Salvatoris. Nota : Quantumrumque te
dejeceris, humiiior Christo non eris. Esto
quod pedibus incedas, fusca tunica vestiaris,
pauperibus sequeris, cellam pauperum di-
gnanter introeas : sis caecorum oculus, pes
claudorum, manus debiliuin, aquam ipse
comportes, ligna conscindas , focum extra-
has : ubi vinculum ? ubi sputum ? ubi
alapae ? ubi flagellum ? ubi palibulum ? ubi
mors ? B
CAPUT III.
De Eucharistia.
Gregorius in Homiliis ' : « Singulariter
ad absolutioneni nostram oblata cum la-
crymis et benignitate mentis , sacri altaris
hostia suffragatur : quia is , qui in se sur-
gens a mortuis jam non moritur, adhuc per
hanc in suo mysterio pro nobis iterum ini-
molatur. » Idem in Dialogis * .• « Quis fide-
lium habere dubium possit, in ipsa immo-
lationis hora ad sacerdotis vocem ccelos
aperiri, in illo Jesu Christi mysterio Ange-
lorum clioros adesse, summis ima sociari,
terrena coelestibus jungi, unum quoddam ex
visibilibus et iiivisibilibus fieri? Sed necesse
est, cum hsec agimus, nosmetipsos Deo in
' Bern., paulo post, et serm. in Vigil. Naliv. Dom.
— ^ Id., de Epiph., serm. 1, et in die Nativ. Dom. —
' Greg., in Evang., hom. xxxvii. — ' Id., Dial.,
lib. IV, c. LVlii, Lix, — 6 Chrysost., in Joan. —
' Hier., ad Lucinium, epist. xxviii. — ' Imo Gennad.,
cordis contritione mactemus. » Idem, infra,
capitulo de Muliere : « Nota duo. » Idem
etiam, capitulo de Conjugalis : « Si quis sua.»
Joannes Chrysostomus , .super Joannem ° :
« Ubicumque viderint san,^'uinem Domini-
cum, fugiunt quidem daemones, concurrunt
autem Angeli : hic sanguis eflusus, omnem
orbem terrarum lavit. » Idein in sermone :
« Indignaetfucata mente (a) mysterioriim ce-
lebraatibus secreta, a diabolo prajparantur
insidiae, qui magis ac magis a se mutantnr;
qui non sequo animo communicare festi-
uant. » Idem : « Sicut corporalis cibus cum
ventrem inveiierit adversis humoribus occu-
patum, anipliuslsedit, magis nocet, nuhum
praestat auxilium; ita et spiritualis cibus, si
aUquem reperit malignitatepollutum, magis
eum perdit, non sua natura, sed accipientis
vitio. » Ilieronymus in Epistola « : « Utinam
omni teinporu jejunare possemus, qiiod in
Actibus Apostolorum diebns Penteco.stes et
die Domiiiico apostoium Paulum, et cum
eo credentes fecisse legimus ; Eucharistiam
■quoque, absque condemnatione nostri et pun-
gente conscientia, semper possemus acci-
pere ! » Augustinus '', de Ecclesiasticis dog-
matibus : « Quotidie Eucharistise commu-
nionem accipere, ncc laudo , nec vitupero :
omnibus tamen Dominicis diebus communi-
candum hortor, si tamen mens in affectu
peccandi non sit. » Idem, de Civitate Dei ' ;
« Corporis et sanguinis Christi sacrificium
successit omnibus illis sacrificiis Yeteris Tes-
tamenti, quae immolabantur in umbra fu-
turi. B Et post : « Pro iilis omnibus sacrifi-
ciis et oblationibus , Corpus Chrisli ofTertur,
et participantibus ministratur. » Bernardus,
in legenda S. MalachicB ' .• « Eucharistiae
plane sacramentum polens est peccata con-
sumere, debellare obvias potestates, inferre
ccelis revertentes de terra. »
de Ecd. Dog., c. Liv, inter op. S. Aiig. — " Aiig., de
Ciuit. Dei, lib. XVll, c. xx. — » Bern., Vif. S. Maladi.,
c. II. — (a) Edit. Ven. mentis.
CAPUT IV.
De Cruce.
Gregorius, super Ezechiekm ' ; « Redemp-
tor iioster, ad passionem ductnSj ligaum sibi
crucis ipse portavit. Et sic in sacrificio pro
nohis ex humanitate est mortuus , ut tamen
immortalis raaneret ex diviuitate. » Ambro-
sius, super Beati immaculati ' .• « Crux est
opprobrium perfido, fideli autem gloria, re-
dempto resurrectio est; quia pro nobis pas-
sus est Dominus, illo nos redeniit sanguine,
illa ad paradisum resurrectione vocavit. »
Joannes Chrysostonius , iu sermonibus ' :
H Crux nobis totius beatitudinis causa est;
haec nos a caicitate liheravit erroris; hsec e
tenebris reddidit luci ; haec debellatis inimicis
quieti perpetuae nos soeiavit; haec alienatos
Deo conjunxit; haec nos peregrinos exis-
tentes ccelorum cives ostendit. » Mem ' :
« Crux spes Cbristianorum : crux resurrectio
mortuorum : crux caecorum dux ; crux des-
peratorum vita; crux claudorum baculus :
crux consolatiopauperum. » Etpost : « Crux
adolescentium pajdagogus , cmx siistentatio
inopuni;, cruxspesdespcratorum, crux navi-
gantium gubernator , crux perichtantium
portus, crux obsessorum murus. » Et infra :
« Crux insensatorumsapientia, crux liberfas
servorum, crux imperitorum philosophia,
crux lex impiorum, crux prophetarum prae-
couizatio , crux annuntialio apostoiorum ,
crux martyrum gloriatio, crux monacho-
ruin abstinentia, crux virginum castilas ,
crux gaudium sacerdotum, crux Ecclesiae
fundamentum. » Augustinus, super Psal-
mos ^ : « Crux flnita est in pcena, sed infi-
nita seniper manet in gloria, a locis suppU-
ciorum fecit trausitum ad froutes imperato-
rum. Qui tantum honorem dedit poenis suis,
' Grcg., t/i Ezech., hoiu. vi, ciica mcd. — - Ambr.,
1« l>sal. cxvm, serm. .xxi, u. 21. — ' Chrysost., de
PHAHETR^ LID. 1.
quid servat fidehbus suis? » Isidorus, de
Summo bono ' .- «Quocumque, o mens, pro-
celhs mundi involveris , bgnum conscende
crucis, ut a mari, id est a tempestate hujus
saecuh, Hbereris. » Dernardus, in Floribus :
0 In cruce pendet omnis fructus vitae, quia
ipse est arbor vitae, qus est in medio para-
disi, ipsa est longitudo et latitudo, sublimi-
tas et profundum. Ipsa bonos colligit et re-
munerat : ipjamalosdispergitetcondemnat:
ipsa est mcestorum consolatio , esurientium
refectio, perfectorum gloriatio. » Rabanus,
de Laude Crucis ' .• « In cruce insinuatur a
morte redemptio, demonstratur sancta mo-
rum conversatio, intimatur omnium virtu-
tum perfectio , promittitur ad aeteruam vi-
tam ingressio, aeternae l)eatitudinis speralur
adeptio , et verae felicitatis acquisitio. »
Ideni ' : « In te, Crux, sancti angeh gau lia
sua accumulata conspiciunt; in te homines
jura salutis suae cognoscunt; in te inferi jus-
tam relributionem fraudis suai percipiunt.
Omuibus es ajqua, omuibus justa. Praeterila
renovas, praesentia illustras, futura prae-
monstras, perdila requiris, quaesita inveuis,
inventa custodis. » Idom * : «Tu, sanctaCrux,
peccatorura rcmissjo, pietalis exhibilio, me-
ritorum augmenlatio , infirmorum reme-
dium, laboranlium auxiliuin, et lassorum
rcfrigerium, sanorum incolumitas, quieto-
rum serenitas , fortunatorum feUcitas. »
Idem '" : «Tu, santa Crux, cura aegrotos me-
dicans, tugaudium moestos consolans; tu sa-
nitasdolentes laetificans;tu statuscrcdenlium
recte ; tu firmitas opcrantium l)ene : tu bea-
titudo perseverantium rite, sancta, pia, bona,
justa. » Cassiodorus, super Psalterium " .•
« Crux est humilium invicta tuitio, superbo-
rum abjectio, victoria Christi, perditio dia-
boli, infernorum destructio, ccelestium refor-
matio, mors iuQdelium, vita justorum. »
Cruce et latr., hom. ii.
med. — ' Aug., Enan
Id., de Cruce., hom., circa
m Psal. x.xxvi, conc. ii. —
« Isid., de Sum. Bon,, lib. III, c. xxil, sent. 2. —
' Raban., de Laud. Cruc, declar. fig. 17. — ' Ibid.,
declar. 6g. 21. - ' Ibid. — "> Ibid. — " Cassian., in
Psal. IV, vers. 1.
CAPUT V.
De B. Maria.
Gregorius in Registro • : « Dum unige-
nitus Dei existens ante ssecula ex Mariaj
utero natus esthomo, investigabili miraculo
facta est et ancilla hominis per divinitatem,
et mater Yerbi per carnem. Idem, in Mora-
libus-, loquens de verbo illo, Lucce primo ' :
Virtus altissimi obumbrabit tibi : a Quia
umbra non aliter exprimitur nisi per lumen
et corpus, virtus Altissimi obumhravit Marise,
quia in ejus utero lux incorporea corpus
sumpsit : ex qua videlicet obumbratione,
omne in se refrigerium mentis accepit. »
Idem » : « Christus non operante coilu, sed
Spiritu sancto superveniente, conceptus est.
Natus autem materna viscera et foecunda
exhibuit, et incorrupta servavit. AmbrosiuS;,
de Yirginibus ° ; « Talis fuit Mariaj ut ejus
unius vita, omnium disciplina sit. » Idem " :
« Quicumque sibi Mariae exopfat praemium,
ejus imitetur exemplum. » Idera ' : « Vidit
Maria resurrectionem Domini, et prima vi-
dit, et credidit; vidit et Maria Magdalena,
qiiamvis adhuc ista nutaret. » Idem ' :
« Virgo erat Maria non solum corpore, sed
et mente, quee nullo doli ambitu sincerum
adulteraret affectum, corde humilis, verbis
gravis, animo prudens, loquendi parcior,
legendi studiosior, non in incerto divitiarum,
sedinprece pauperum spem ponens, intenta
operi,verecundasernione. » Idem^: «Quando
laesit MariavuItuparentes?quaudo dissensit
a propinquis? quando fastidivit humilem?
quando derisit debilem? quando vitavit ino-
pem? Eos solum solita erat ccetus virorum
invisere, quos misericordianonerubescerei,
non prseteriret verecundia. » Idem '" : « Ni-
hil torvum in ocuhs Mariae, nihil in verbis
•Gres., ad Episcopos Hibern.. lib. IX, epist. lxi. —
' Id., Moral., lib. XXXIII, c. iii. — a Luc, r, 32. —
* Greg., Moral., lib. XXIV, c. ll. — ^ Ambros., de
Virgin., lib. II, n. 13. — » Ibid. — ' Ibid , lib. III.—
» Ibid., lib. II, n. 7. — » Ibid. — '0 Ibid. — " Aug.,
vel auctor lib. de quinque Hwres., c. v. — '^ Ibid. —
DE PKRSONARUM VARIETATE. 13
procax , nihil in actu inverecundum , non
gestus fractior, non incessus lascivior, non
vox petulantior, ut ipsa corporis species si-
mulacrum fuerit mentis, figura probitatis. »
Augustinus, Contra quinque Ucereses " .-«Si-
cut in transitu Marice non est corrupta vir-
ginitas, sicineanonestmaculatamajestas. »
Idem '^ : « Uude sordes in Maria, quce nec
concipiendo, libidinem, nec pariendo, passa
est dolorem? Unde sordes in domo, ad quam
nuUus habitator accessit? Solus ad eam Fa-
bricator ejus et Dominus venit. » Idem " :
« Eva inobediens meruitpcenam; Maria obe-
biendo consecula est gratiam : illa, gustando
prohibitum , maledicta ; haec , credendo An-
gelo, beuedicta. » Idem, de Virginitate"' :
« Beatior Maria percipiendo fidem Christi,
quam concipiendo carnem Chrisli. » Idem '^ :
« Materna propinquitas nihil Mariae pro-
fuisset, nisi felicius Christum corde, quam
carne gestasset. Ipsa quoque virginitas ideo
"gratior et acceptior, quia non eam conceptus
Christus viro violaturo, quam conservaret,
ipse prseripuit ; sed priusquam conciperetur,
jam Deo dicatam, de qua nasceretiir, elegit. »
Idem '" : « Quomodo, inquit '^, fiet istud,
quoniam virum mncognosco? Quod profecto
non diceret, nisi Deo virginem se ante vo-
visset. Sed quia hoc Israelitatum mores ad-
huc recusabant, desponsata est viro justo,
non violenter ablaturo, sed potius contra
violentos custodituro quod illa jam voverat. »
Idem, in sermonibus '* : « Vera ratione cen-
seo confitendum, Mariam in Chrislo et apud
Christum esse : in Christo, quia " in ipso vi-
vimus; movemur, et sumus ,• apud Christum,
gloriosae ad ffiternitatis gaudia assumptam,
benignitate Christi honoratius susceptam
caeteris , atque ad communem vihtatem non
esse adductam post mortem, putredinis vi-
delicet, vermis, et pulveris. » Beatus Bartho-
lomaeus, ut habetur in legenda : « Haec prima
■' Ibid. — '» Id., (le sanct. Vvyinil., c. iil, n, 3. —
•5 Ibid., c. IV, u. 4. — "> Ibid. — " Luc, l, 34.—
'' August., de Assumptione Bivtic MaricB, c. viii,
et est sermo xxxiv, de Sanctis. — '» Act. Apostolo-
rum, XXII, 28.
14 PHARKTRj; LIB
inter feminas hoc constituit in corde suo,
ut diceret Deo : « Domine, ofFero tibi virgini-
» tatem meam,» cumhocanuUo bomine, nec
verbodidicissef, nec exemplo ad imitationem
invitata fuisset. » Hieronymus, in serraone • :
« Sicut in comparatione Dei nemo bonus,
ita etiam in comparatione Matris Domini
nulla feminarum invenitur perfecta, quam-
vis virtutibus eximia comprobelur. » Idem ' :
« Totam repleverat Spiritus sancti gralia,
totam incanduerat divinus amor : ita ut in
ea nihil esset , quod mundanus vlolaret af-
fectus ; sed ardor continuus et ebrielas per-
fusi amoris. » Idem ' : « Quidquid in Maria
geslum est, totum puritas et simplicitas, to-
tum verilas et gratia fuit, totum niisericordia
et justitia, quai deccelo prospexit. » Idem * :
« Maria, quia mente passa est , plus quam
marlyr fuit : nimirum quoniamejus dilectio
ampbus fortis quam mors; quia morlem
Chiisti suam fecit. » Idem ' : « Si Spiritu Dei
omnis virlus angelorum constat , beatam el
gloriosam Virgiuem, in quam supervenit
Spiritus sauctus et Deus totus, ifa ut porta-
retur novem mensibus in ejus utero, credi-
tur ampllora promeruisse virtutum privi-
legia, et percepisse gratiam ab angelis etiam
coUaudatam. » Idem » : « Si in domo Patris
mansiones multa; sunt, credinnis splendi-
diorem dcmum Matri Filiuni prsstitisse ,
quam olim aidificavit sibi domum subnixam
cuiumnis seplem. » Joannes Chiysostomus,
stiper MatthoBum'' : « 0 in*stimabilis laus
Marise 1 Magis credebat Joseph castitati ejus,
quam iitero ejus, et plus credidit gratiae
(juam naturse. Conceptionem manifestam vi-
(iebat, et fornicationem suspicari non pote-
rat : possibiiius csse credebat mulierem sine
viro posse concipere, quam Mariam posse
peccare. » Idem ° : «Comessatrixautvinolenta
nuuquam Maria iuit, non levis, non otiosa,
non cantatrix, non turpium verborum ama-
' Hierou., vel furlasse Sophrouius , siirm. de Af-
sumpt. U. Mar., c. ix.— = Ibid. — > Ibid. — » Ibid. —
s Ibid. - 6 Ibid. — ' Chrysosl.. Oi>. imperf. in Matth.,
boin. u. — ' Ibid. — ' Isid., de vit. et mort. Sanctor.
nov. Testam., c. LXViii. — '" bed., m fest. Annunt.
trix, sicut solent plerumque puellae, quae
libenter talia , aut loquuntur, aut audiunt ;
non super viruin oculos suos extulit, aut
infixit aspectum. » Isidorus, de Novo Testa-
inento^ : « Maria, quae interpretatur domina
sive iUuminatrix, clara stirpe David , virga
Jesse, hortus conclusus, fons signatus, ma-
ter Domini, templum Dei vivi, sacrarium
Spirilus sancti. » Beda, in homiliis "> : « Jure
angelico aspectu simul et affatu meruit per-
frui, quae angelicam vitam studuit imitari. »
Idem " : « Decebat ut, sicut per superbiam
Evae mors intravit , ita per humililalem
Maria' panderetur introitus vitae. » Joannes
Damasccnus " : « Maria in domo Dei plan-
tala, et impinguata Spiritu sancto, ut oliva
fructifera omnis virtutis habilaculum facta
cst, ab omni vitae hujus vitio et carnali desi-
derio mente desistens, et ita virginem ani-
mam observans cum corpore , quod decebat
eam Deum in sinu suo suscipere. » Ber-
nardus, super Cantica ": « Sagitta electa est
amor Christi, quae Maria; animam non modo
coii';xit, sed etiam totaiitcr pertransivit : ut
nuUam in pectore virginali particulam va-
cuani amore relinqueret ; sed toto corde ,
tota anima , tota virtute diligeret , et esset
gralia plena. » Idem, super Missus est " :
« In periculis, in augustiis, in rebus dubiis,
Mariam cogita, Mariam iiivoca; non rece-
dal ab ore, non recedat a corde ; el ut impe-
tres orationis suffragium, non deseras con-
versationisexeinplum. Ipsam enim sequens,
non devias; ipsam rogans , non desperas;
ipsam cogitans, nonerras; ipsatenente, non
corruis; ipsa protegente, non metuis; ipsa
duce, non fatigaris; ipsa propitia, securus
ad gratiam pervenis. » Idem "■ : « Quod
.Moysi monstratum est in rubo et igne, Aaron
in virga et flore , Gedeon in vellere et rore,
hoc aperle Salomou praevidit in forti muliere
et ejus pretio; apertius praescivit Hieremias
de femina et viro; apertissime Isaias decla-
B. Mar. — " Id, in sext. fer. 4 temp. Oecetnl/ris. —
'« Dainasc, de Fid. Ortliod., lib. IV, c. .\v. — " Bern.,
in Cant. serm. xxli, in fine. — " Id., super Missus
est , hom. ll. — " Ibid., circa med.
ravit de virgine et Deo ; et Gabriel tandeni
e^hibuit ipsani virgineni saliitando. »
Idem » :«lpsa conteret caput luum, etc. Ciii
haic victoria servata est, nisi Mari*'? Ipsa
proculdubio caput contrivit venenatum, quse
omnimodam maligui spiritus suggestionem
tam de carnis illecebra, quam de mentis su-
perbia deduxitad nihilum. » Ideni ^ : « Audi,
filia, et vide, etc. Inclinavit Maria aurem
suam, videlicet ad obedientiam, et cor suum
ad disciplinam, et oblita est populum suum
et domum patris sui : quia nec populum
augere prolis successione, nec domui patris
sui reliuquere curavit haeredem ; sed quid-
quid honoris in populo, quidquid de paterna
domo rerum terrenarum habere potuisset,
omnia arlMtrata est quasi stercora, ut Chris-
tum lucrifaceret. » Idera * : a Ipsa esl nobilis
illa stella ex Jacob orla, cujus radiusuni-
versum orbem ihuminat, cujus splendor in
supernis prajfulget, et inferos penetrat, ter-
ram etiam perlustrans, et calefaciens magis
mentes quam corpora, fovet mentes, et exco-
quit vitia. » Idem in Epistola * : « Fuit pro-
cul dubio Mater Domini ante sancta , quam
nata, nec fallitur omnino sancta Ecclesia
sanctum reputans ipsum nativitatis diem. »
Idem '^ : « Decuit reginam virginum singu-
laris privilegio sanctitatis absque omni pec-
cato ducere vitam, quse dum peccati mor-
tisque pareret peremptorem, munus vitae et
justitise omnibus obtineret. » bJem « : a Si
ante conceptum suum sanctificari minime
potuit, quoniam non erat; sed nec in ipso
conceptu % propter peccatum quod inerat;
restat quod post conceptum in utero jam
existens, sanctificationem accepisse creda-
tur. » Idem, in sermone * : « Sileat miseri-
cordiam tuam, o beata Virgo, si quis invoca-
tam te in necessitatibus suis sibi meminerit
defuisse. Nos quidem servuli tui cseteris in
virtutibus congaudemus tibi ; sed in hac po-
tius nobis ipsis. Laudamus enim virginita-
' Bern., in Canl., scriu. xxix, ante nied. — ^ ld.,sup.
Missus est, hotD. iir. — ' Id., super eodem, hom. Ji.—
' Id., aU Canonic. Luydun., epist. CLSXiv, ante med.
— 5 Ibid., paulo post. — «Ibid., prope Uuem. — ' De
DE PERSONARUM VARIRTATE. 15
tem tuam, et humihtatem miraraur; sed
raisericordia raiseris sapit dulciiis, quia mi-
sericordiain complectimur charius, recorda-
mur saepius , crebrius iuvocamus. Ilaec est
enim illa, quae totius mundi reparationem
obiinuit, et salutem omnibus impetravit. »
Idem ' : « Quis misericordiae tua3, o bene-
dicta , longiludinem , latitudinem, sublimi-
tatem etprofundum queat investigare? Nam
longitudo ejus usque ad novissimum diem
invocantibus eam subvenit universis. Lati-
tudo ejus replet orbera terrarura, iit tua
quoque misericordia plena sit omnis terra.
Sic et sublimitasejus civitatis .supernse inve-
nit restam-ationem ; et profundum ejus se-
dentibus in tenebris et in umbra mortis ob-
tinuit redemptionem. » Idem"> : a Maria
omnibus omnia facta est; sapientibus et in-
sipientibus copiosissiina cbaritate debitricem
se fecit , omnibus niisericordia^. sinum ape-
ruit, ut de plenitudine illius accipiant uni-
-versi : captivus redemptionem, aeger cura-
lionera, tristis consolationem, peccator ve-
niam , justus gratiam , Angelus laetitiam ,
denique tota Trinitas gloriam , Filii persona
carnis humanae stibstautiam. » Idem : o Fuit
beata Virgo fortis in proposito, teniperans in
silentio, prudens in inlerrogatione, justa in
confessione. » Idem " : « In te sola, beata
Virgo, rex ille dives et praedives exinanitur,
et excelsus humiliatur, et immensus abbre-
viatur, et ab angelis minoratur, verus deni-
que Deus et Dei fiUus incarnalur. Sed quo
fructu? Nempe ut omnes ejus paupertate
locupletemur, ejus humilitate sublevemur,
ejus minoialione magnificemur, ejus incar-
natione adhaerentes Deo , incipiamus unus
essespirituscumeo. » Idem : «Mariam salu-
tans Angelus , non solum plenani gratia ,
sed etiam adhuc superventurum in eam as-
serit Spiritum sanctum. Ad quid, nisi ut,
adveniente jam Spiritu, plena sibi; eodem
superveniente , nobis quoque superplena et
hoc vid. tom. IV huj. edit. pag. ;<iir. — ' Bern. in
Assumpt, B. Mar., serm. lu, in fine. — ^ lOid., post
pauca. — "> Id., serm. il, de B. Mar., ex verb. Aiioc.,
c. XII. — ''^\d..,in Annonciai.Dom.. serm. iii, postmed^
16 PHAKETRiE LiB
supereffluens fierel? » Idem ' : « Advocatam
praemisit peregrinalio nostra, quae tanquam
judicis mater,et mater misericordiae, suppli-
citer et efficaciter salutis nostrse negotia per-
tractabit. » Idem ' : « Filioli, Maria pecca-
torum scala, Maria mea maxima fnlucia est,
hsec tola ratio spei meaj. Quid enim? Po-
testne filius aut repeliere te , aul sustinere
repulsam, non audire, aut non audiri filius?
Neutrum plane. Invenisti, ait Angelus, gra-
tiam; et sola est gratia , qua egemus. »
Mem ' : a Non in sola Mariae taciturnitate
commendalur ejus Iiumilitas ; sed evidentius
resonat in sermone, Audierat : Qiiod ex te
nascetur sanctum , vocabitur Filius Dei , et
nihil aliud quam ancillam ejus se esse fate-
tur. » Anselmus, de Conceptu virginali "• :
a Decebatenimut iliiushominisconceptio de
malre purissima fieret; ut ea puritafe qua
major sub Dco nequit intelligi virgo illa ni-
teret, cui Deus pater unicum tilium , quem
de corde suo «qualem sibi genuit, et tan-
quam seipsum diligebat, ita dare dispone-
bat. » Idem, in libio Orationim : « Sicut, o
beatissinia, omnis a te aversus, et a te des-
peclus, necesse est nl intereat ; ita ad te om-
nis conversus, et a te rospeclus, imposi^ibile
cst ut pereat. » Idein : « 0 fcmina mirald-
liler fingnlaris, et singulariler mirabilis,
per quam elenieuta renovantur , inforna re-
mediantur, homines salvantur, angeli redin-
tegranlur. 0 fcmina plena et superplena
gratia, de cujus plenitudinis exundautia res-
persa sic revirescil omnis creatural 0 virgo
benedicla, per cujus benedictionem benedi-
citur omnis creatura , non solum crealura a
creatorc, sed etiam creator a creatural »
Idem circa Soliloquium : « Loqnamur, Do-
mina, beneficiis tuis plenum esse mundum :
inferna penelrant, coelos superant : per ple-
nitudincm enimgratia; tuae,etquae iu inferno
erant se laetantur liberata, et quae supra coe-
lum sunt se gaudent restaurata. »
' Bern., itc Assumpt. li. Mur., serm. I. — « Id., in
Nativ li. Mar., serm., circa med. — ' Id., de B. Vir.
Mar., serm. ii, ex verb. .ipoc., c. sil. — * Anselm.,
de Concept. Virgin. et pec. origin., c. XVIII,— »Greg.,
CAPUT VL
I)e Angelis.
Gregorius, in Moralibus ^ : « Nisi angeli
quaedam nobis interna nuntiantes ad tem-
pus ex aere corpora sumereut , exterioribus
profecto nostris obtutibus non apparerent,
nec cibos cum Abraham caperent , nisi prop-
ter nos solidum aliquid ex ccplesti alimento
gestarent. » Idem • : « Divinitatis celsitudi-
nem quamvis subievatae videant , nec vir-
tutes tamen angelica; comprehenduut. »
Idem ' : « Certa angelorum ministeria dis-
pensandis quibusque gentibus sunt prae-
lata. » Idem • : a In hoc est nunc natura
angelica a nostrae naturae condilione dis-
juucta, quod nos et loco circumscribimur,
et caecitatis ignorantia coarcfamur; ange-
lorum vero spiritus loco quidem circum-
scripti sunt , sed tamen corum scientiae
longe super nos incomparabiiiter dilatan-
tiir. Interius quippe exleriusque sciendo
distiniti sunl, quia ipsiim fontem scientiae
contem^ilantiu". » Idem, in homiiia ' : « In
hominibus omue judicium per angelos ex-
hibetur. » Augustinus, de Civitate Dei '» :
a Sancti angeli, quorum societati et con-
gregationi iu hac pcregrinatione iaboriosis-
sima suspiramus , sicut habent permanendi
aeternifatem , ita cognosceudi facilitatem, et
requiescendi felicitatcm. » Joaunes Chry-
sostomus, in sermone " : Factum est itt mo-
reretur mendicus , et deportaretur ah angelis
in sinum Abrahai ". Tantae poenas pauperis
sic repente deliciis commutantur, iit porta-
retur ab angeUs , et induceretur in paradi-
sum , ne saltem ambulans pauper Lazarus
laboraret. Portatur post tantos labores, quia
prius defecerat ; et portatur ab angelis : non
enimsuffeceratad portaiidum pauperi unus
angelus ; et propterea plures veniunt , ut
Moral., lib. XXVMI, c. iv, post med. — « /«id., lib. IX,
c. X. — " Ibid., lib. .WII, c. vin. — » Lib, II, c. n,
paulo posl med. — ' Id., in Evang, hom. xxxiv. —
'0 Aug., de Civit. Dei, lib. XI, c. xxxi. — " Cbrysost.,
de Divite, hom., c. xvi. — " Luc, xvi, 22.
DE PKRSONARIIM VARIETATE
chorum Isetitise faciant. » Ideni, suijei- Eiji-
stolam ad Hebmos ' : a Inteliige (luantus
honor nobis existit, ut ad nos sicut ad ami-
cos ministros angelos suos destinet Deus.
Quainvis enim mnltum intersit inter ange-
los et homines, propinquos tamen nobis eos
fecit Deus, quia nostrae saluti sludent, prop-
ter nos discurrunt, nobis suo funguntur of-
flcio. » Isidorus , de summo Bono " .• « Inest
angelis mutabilitas in natura , sed faeit eos
incorruptos charitas sempiterna. » Idem ' :
« Inter angelos distantia potestalum est, et
pro graduum digiiilate ministeria eisdem
sunt distributa , aliisque alii praeferuntur
tam culmine potestatis , quam scientia ve-
ritatis. » Hieronymus , infra in capitnlo de
homine * : « Magna dignitas, » etc. Bernar-
dus , super Cantica » : « Gaudent angeli in
conversione et poenitentia peccatorum , sa-
Jutem hominum sitientes , lacrymaeque pce-
nitentium vinum eorum. » Idem " ; « Non
anibigo , quin angeli gratanter in palatio
colligant , queni tam gratanter in sterquili-
nio visitant. Denique Isetati sunt in conver-
sione peccatoruni, et in assumptione prse-
miorum non agnoscent? » Idem in Episto-
la' : «0 si quis haberet oculos apertos, quos
orando Propheta puero revelavit , videret
proculdubio quemadmodum praeveniunt *
•principes conjuncti psallentibus , in medio
juvencularum tympanistriarum ; videret,
inquam , qua cura , quove tripudio inter-
sunt cantantibus , adsunt orantibus , in-
sunt meditantibus , siipersunt quiescen-
tibus , ordinantibus et procurantibus prse-
sunt. » Idem , super Qui habitat ' : « Quid
sub tantis custodibus timearaus ? nec enim
superari , nec seduci , minus autem se-
ducere possunt , qui custodiunt nos in
omnibus viis nostris : fideles enim sunt,
prudentes sunt , potenles sunt. » Glossa '° :
« Quotidie angeli de terra longinqua, id est,
de superna patria descendentes, in mundo
17
jantus, vcl iiiter tenlationes spe coelefaUum
roborant, vel finito certamine, ad palmam
retributionis inducunt. » Glossa " : « Adest
unicnique nostrum angelus jjonus , qui re-
gat , moneat , qui pro actibns nostris corri-
f-endis, et miserationibus nostris exposcen-
dis quotidie videat faciom Dei. »
De distinctione novem ordinum.
Gregorius, 'mUomiliis " : « Ili, qui mi-
nima nuntiant , Angeli ; qui vero suprema
annuntiant, Archangeli vocantur. Hinc est,
quod ad Mariam virginem non quililjet an-
gelus, sed Gabriel archangelus raittitur. »
Et infra : « Yirtutes vocantur hi nimirum
spiritus , per (juos signa et miracula fre-
quenter fiuut. Potestates vocantur hi , qui
haec potentius in suo ordine perceperunt, ut
eorum ditioni virtutes adversae subjectae
siut , quorum potestate refraenantur , ne
corda honiiuum tantum tentare praevaleant
quantum volunt. Principalus quoque vo-
cautur , qui et ipsis quoque bonis angelo-
rum spiritibus praesunt, qui subjectis aliis ,
dum quascumque sunt agenda di^ponunt,
eis ad explenda divina mysteria principan-
tur. Dominationes vocantur , qui etiam po-
testates principatuum dissimilitudine alta
transcendunt. » Subinfert : « Ea ergo ange-
lorum agmina, quae mira potentia praeemi-
nent , pro eo quod eis caetera ad obedien-
dum subjecla suut , dominationes vocantur.
Throni quoque illa agmina suut vocata,
quibus ad exercendum judicium , semper
Deus omnipolens praesidet. » Et infra : « Et
sublimiora illa agmina ideo cherubin vo-
cata sunt , quia tanto perfectiori scientia
plena sunt , quanto claritatera Dei vici-
nius contenjplantur : ut secundum crea-
turae modum eo plenius omnia sciant , quo
visioni conditoris sui permeritum dignitatis
appropinquant. Seraphin autem ardmtes
vel incendentes vocantur, qua? quia sic Deo
' Chrysost., ia Epist. ad Hebr., hom. III. — « Isid ,
deSum. Bon., lib. 1, c. xii, sent.2. — ' lbid.,XlV Sent.
— » Vid. inf., c. vu.— » Beru., in Cant., seim. .xxx,
anle med. — " Ibid., semi. vii, in iin. — ' Id., arl
TOM. VU.
Suger. Atjh., epist. Lxxviii, aute iiied. — " Psal. LXVii,
7. — " Bern., serm. \\i, ante med. — '» Gloss. in Prov.,
c. xxv, post med.— n Gloss. ia Num., xxv.— "Greg.,
m livang , hom. xxxiv, aute med.
48
conjuncta sunt , ut inter haec et Deum nuUi
alii spiritus medii iritcrsint, tanto magis
ardent, quantohimc vicinius vident. Idera,
in eadein liomilia ' : « Distinctae conversa-
tiones singulorum hominum distinclis ordi-
nibuscongruiint, et in eorum soitem vel
ordinem [ler conversationis similitudinem
deputantur. Nam simt plL-riqiic qiii parva
capiunt, sed lamen haec eadem parva pie an-
nunliare fralril)us non desistunt : isti itaque
iu AnLrelorum numeriim currunt. Et sunt
nonnuUi , qui divinae largitatis munere re-
fecli , secretorum roelestium summa non so-
lum capero prsevalent, sed eliam aliis nun-
tiare : quo ergo isti, nisi in Archungclorum
numerum dei.utanlur? Et sunt alii, qui fa-
ciunt mira, signa valentcr opcrantur : quo
ergo isti, nisi ad supernarum Virtulum sor-
tem etnumenim congruunt? Et sunt non-
nuUi,quieliam de obsessis corporibus maU-
gnos spiritus fugant, eosque virtute oralionis
et vi accepla? potestatis cjiciuut : quo ilaque
isli per meritum suum,nisi inler Potesta-
lum coelestiuin numerum sortem sorliun-
tnr?Et sunl nonnuUi, qui acceptis virlutibus
eliam electorum homiimm merita Iranscen-
dunt, cumque et bonis mcliores sint , eleclis
quoque fralribus principantur : quo ergo
isli sortem suam , nisi inter Principatiunu
numerum acceperunt? Et sunt nonnulU ,
qui sic in semeti[isis cunctis vitiis omnibus-
que desideriis et Ulecebris dorainantur, ut
ipso jure mundiliae dii inter homines vocen-
tur : quo ergo isti, nisi inter numerura
Dominalionum currunt ? Et sunt nonnuUi ,
qui dum sil)imetipsis vigilanli cura dorai-
nantur , dum se soilicila intenlione discu-
tiunt , divino timori semper inhaerentes ,
hoc in munere virtutis accipiunt, ut judi-
care et regere alios possint, quorum pro-
fccto meutibus divina conlemplatio pnesto
est , in his veUit in throno suo Dominus
praesidens, aUorura facta examinat, et cuucta
mirabiUter de sua sede dispensat : quid ergo
1 Gre«., t', /:«<"?, Ix-m. ^xmv, cii-ca med. -
» /i.,m. .\iii, 10. — » Gieg., in Kvan.j., hom. viii, circa
PHARKTR.^ Lin. I.
isti, nisi Throni sui Conditoris sunt? Quia
vero Cherubin plenitudo scientice dicitur ,
et Paulo dicenle didicimus , qma* plenitiido
legis est charitas , omnes , qui Dei ac pro-
ximi cliarilate cffiteris amplius pleni sunt,
merilorum siiorum sortem inler Cherubin
numeros perceperunt. Et sunt nonnulli , qui
snpernae contemplationis araore accensi , in
solo Condiloris sui desiderio anhelaut , nihil
jam in hoc mundo cupiunt, solo aeternitatis
araore pascuutur, terreiia quaeque abjiciunt,
cuncta temporalia mente transceudunt ,
amant et ardent , atque in ipso suo araore
requiescunt, amando ardenl, loquendo et
alios accendunt, et quos verbo taiigunt,
ardere protinus in Dei amore faciunt : quid
ergo istos nisi Seraphin dixerim , quorum
cor in ignem conversum lucet et uril? »
CAPUT Vll.
De Homiiie.
Grcgorius, in llomiliis ' : « Curemns, fra-
Ires carissimi , ne qua nos immunditia
polluat; qui in aeterna praesentia et Dei ci-
ves et angelis aequales sumus, vendiccmus
moribus dignitalem nostram. » Idem , in
Muralibus * : a Ad hoc in paradiso homo
positus fneral, ut si ?.e ad Conditoris sui
obedientiam vinculis charilalis astringeret,
ad coelestem patriain angeiorum quandoque
sine carnis morte transiret. Sic namque im-
mortalis est conditus, ut si non peccaret,
eliam mori non potuisset, atque ex merito
liberi arbilrii beatitudinem illius regionis
attingeret, in qua vel peccare, vel mori
non potuissi't. » Idem ' : a Homo ab humo
appellatus est; et qnomodo valet esse sine
macula , qui sponte sua ad infirmitatem
concidit factus de terra? » Idem ' : a Non se
des[)erel humana fragilitas ; Unigeniti .san-
guinem considoret , et in prelio suo conspi-
ciat quam magna est , quae tanti valet. »
fin. — ' U\.,Mora/., lili. IV, c. .\xvi. — » Ibid., lib. XII,
c. XVI, 111 fin. — '■ Ibid., lib. .\.\VII, c. viii, circa
OK PKRSONARUM VARfKTATl^
Augustinus , de adultennis Conjugiis^ :
« Indignaiitur viri, si audiant aduUeros viros
pendere similes adulteris feminis poenas ,
cum tanto gravins eos puniri oportuit,
quanto magis ad eos pertinet, e.t virtule
vincere, et exeniplo regere fominas chris-
tianas. » Idem , de Trinitate : « Juslitiam
sibi dare non potest homo , quam perditam
non habet. Hanc enim, cum homo conde-
retur, accepit, et peccando utique perdidit. »
Idem , de Libero Arbitrio ^ : Ex quo incipit
homo prsecepti esse capax, ex illo incipit
posse peccare. Duobus autem modis peccat ,
antequam fiat sapiens : si aut non se accom-
modet ad accipiendum praeceptum ; aut ,
cum acceperit, non observet. » Idem, de
Civitate Dei : « Infiintia qiiideni hominis
non a risu , sed a fletu orditur hanc lucem ;
quid malorum ingressa sit, nescieus pro-
phetat quodam modo. » Idem : « Puer a plo-
ratu incipit, nec ridere potest , propheta
calamitatis. Lacrymse sunt testes miseriae :
nou adhuc loquitur , et jam pi'ophetat. Eru-
bescant cantatrices ibi non flere , ubi infans,
qui non est unius diei, prsedicat esse flen-
dum. » Idem, swper Genesim, contraMani-
choeos ' : « Omnium animahum corpora ,
sive quae in aquis, sive quge in terra vivunf,
inclinata sunt ad terram, et non sunt ereda
sicut hominis corpus. Quo signatur efiam
animum nostrum in superna sua, id est, in
aeternaspiritualiaerectumessedebere. » Hie-
ronymus, m Matthwum'' : «Magna dignitas
animarum, ut unaquaeque habeat ab ortu
nativitatis in custodiam sui angelum de-
legatiim. » Joannes Chrysosfomus , super
Matthaum * : « In hoc sumus imago Dei ,
ut quod bonum ei vi-lefur, et apud nos sit
bonum ; et quod ei malum videtur, ef
apud nos sit malos. » Idem in sermone :
« Comparatus est , ait Prophefa ' , homo
jumentis insipientibus , et similis factus
19
est eis. Pejus est comparari , quam nasci.
Naturaliter non habere rationem, tolerabile
c,;f; VHriim ratione decoratum, irrafionali
creaturae coinparari , voluntatis est crimen,
non naturae. » Bernardns, in Meditationi-
bus ' : « Tria in nienfe mea invenio, per
quae Deum recolo , aspicio , concupisco.
Sunt autem haec tria : memoria, intelligen-
tia, volunfas. » Idem, de Consideralione' :
« Homo natus ad laborem^ non ad honorem.
Homo natus de muliere ^ , et ob hoc cum
reatu; brevi vivens tempore, ideoque cum
metu ; repletur multis miseriis , et prop-
terea cum fletu : et vere multis, quia cor-
poris et animse simul. » Idem "> : « Attende,
quid fuisli ante ortura , et quid es ab orfu
usque ad occasum , ac quid eris post hanc
vitam. » Oe primo paulo post versns :
Forma, favor poptili, fervor juvenilis, opesque,
Surripuere tibi nosse, quid esset homo.
De secundo :
Post hominem vermis, post vermem fcBtor et horror:
Sic in non hominem vertitur oiiinis homo.
' Aug., de Adult. Conj., lib. II,, c. vui. — -' Id., dc
Lib. Arb , lib. III, c. xxiv. — 's la.. supei- Geiies.,
lib. II, c. XVII, in fin. — ' Hieron., Comment. in
Mattli., xvu!.— » Chrysost., de Ascens. Dom., serm.
circa med. — » Psal. XLViii, 1.3, 21 . - 7 Bern., Medit.,
Idem " : « Ad imaginem et similifudinem
Dei factus est homo : in imaginc arbitrii
libertatem, virtutem habens in similitudine.
Et similitudo quidera periit : verumtamen "
in irnagine pertransit homo. Imago siqui-
dein in gehenna ipsa uri poterit, non exu-
ri.» Idem " : «Quotquot degimus in regione
umbrae morfis, in infirmifate corporis, in
loco tenfationis, si diligenter advertimus,
triplici hic incommodo miserabiliter labo-
ramus : nam et faciles sumus ad seducen-
dum, et debiles ad operandum , et fragiles
ad resistendum. » Unde idem Bernardus '* :
« Si discernere volumus inter bonum et
malum, decipimur; si tentamus facere bo-
num, deficimus ; si conamur resistere malo,
dejicimur et superamur. Nec mirum, quia,
c. I, in priuc. — ' ld.,de Consider., lib. II, longe post
med. - « Job, xiv. l. — lo Bern., Medit., c. iii, a
princ. — " Id., in Annuntiat. B. Mar., serm i, circa
med. — 12 Psal. xx.^viii, 7. — " Bern., de adv. Dom.,
serm. vii. — 'Hbid.
20
ut dicitur iii Job ' , non eat potestas siiper
terram, quce possit ei comparari , scilicet
advcrsarii iiostri.» Boetiiis, infra Mn capi-
tulo de Ignorantia Inmance nalitrw. Aiictor
de Spirilu et unima ^ : « Anima est ratio-
nalis, conciiiiisril)ilis, irascibilis. Per ratio-
nabilitatem habilis est illnminari ad aliquid
cognoscendum iiifrast^, supra se, in se, juxta
se. Cognoscit siquidem Deum supra se, se in
se, angelum juxla se, quidquid coeli contine-
tur ainbitu infra se. l'er concupiscibilitatem
et irascibilitatem habilis est alfici ad aliquid
appetendum vel fugiendum, amandum vel
odiendum. Et ideo de rationabilitate omnis
sensusanima; oiitur, et de ahis omnis af-
fe( tus. »
CAPUT VIII.
Dc Muliere.
Gregorius, in Registro ' : « Si hora ca-
dem , qua genuerit , aclura gratias mulier
intrel Kcclesiam, nuUo pcccati pondere gra-
valur. Yoluptas enim carnis, non dolor in
culpa est. In caruis autem commixlione
voluptas est : nam in prolis prolatione gemi-
tus. » Idem " : o Menstrua consuetudo mu-
lieribus non culpa est, videlicetquia natura-
liter accidit. » Liem ' : « Si in menstrua
cpnsueludine ad sacramentum domiuici cor-
poris et sanguinis accedere mulieres non
praesumant, def-ua recta consideratione lau-
dauda3 sunt. Dum vero perci[)ii'ndi (a) ex
religiosae vitaj consuetudine ejusdem mys-
lerii amorc rapiuntiir, reprimend» non
suut. » Idem ' : In Siua moiile Douiiuus ad
populum lociiturus, priuseumdem populum
abstinere a mulieribus praecepit. Et si illic
ubi Domiiius per croaturam subditam ho-
miiiibns loquebatur , taiita provisione est
mimditia corpi>ris requisita, ut qui verba
PHAUETRjE MB. I.
Dei perciperent, mulieribiis mixti non es-
senl ; quanto magis mulieres , quae corpus
Domini omnipotentis accipiunt , custodire
iii se munditiam carnis debent, ne ipsa inae-
slimabilis mysterii magnitudine praegra-
ventur ? » Augustinus , de Civitate Dei ' :
« Quod fe;iiina Adae ex ejus latere facla est,
etiam hinc satis signiticatum est, quam sa-
cra mariti et uxoris debeat esse conjunctio. o
Idem , de Palientia ' : « Non diabolus uxo-
rem Job, cum etiam filios abstulisset, tan-
quani nocendi iinperitus rehquerat, quae
quanlum esset necessaria tentatori jam in
Eva didicerat; sed modo alterum Adam,
qiiem per mulierem caperet, uon invenerat.
Cautior fuit Job in doloribus , quam Adam
in nemoribus.» Idem, de decem Chordis "■ :
« lUa est casta et sanclu femina, et vere
christiana, quai dolet fornicantem virum ; et
non dolet proiiter cariiem , sed dolet propler
charilatem. » Idem, de verbis Domini" :
« Quod dolendum esl , muUi viri vincuntur
a femir.is : servaiit feminae castitalem ,
qiiam viri servare nolunt. » Ambrosius, de
Yirginil)US " : « Saltat , sed adulterag filia ;
quae vcio pudica , quae casta est , filias suas
religiouem doiel, iion saltationem. » Joan-
nis Chrysostomus, super Matthceum, in ori-
ginali " : « Quiil est mulier, nisi amicitiae
inimica, ineffugabilis iioeua, notorium ma-
lum , naluralis leiitatio, desiderabilis cala-
milas, domesticum periculiim, mali natura,
boni colore depicla? Ergo si dimittere illam
peccatum est, lenere autein viro tormentuni
est, necesse est, ut aut dimitleutes adulle-
rium faciamus, aut teuentes, quotidianas
pugnas et amaritudines habeamus. »Idem " :
« Scxiis muliebris incautus et moUis est :
« incautus quidem , quia non omnia quae
vidft , aut audit , ciira sapieutia et ratione
considerat; moUis autein , quia facile flec-
titur, vel de malo ad bonum, vel de bono ad
■^Joli, XLi, 21. — 2 ViU. iiif., lib. 111,0. xxix. — 'De
Spir.etAnim.,c. iv,inlcrOii. AiigHst.,append,tom. VI.
— » Greg., lib. XII, cpisl. xxxi , ad Auguslin. iiiterro.
x._ts ibiO., circa meU. — ^ Ibid., paulopost. — ' Ibid.,
ciica fin.— ' Aiig., dc Civil. Dei, lib. XII, c. xxvii,
11. 1. _ 3 Id., dc l>(ilic;l.. e. XII. — '» Ang , de decem
Chord., c. IX. — " Id., de verb. Dom., serrn. XLVi,
ined. — 1» Ambros , de Virginit., lib. III, u. 31.
'" Chrysost., Op. imperf. in Mallli., xix, bom. Lu.
" ibid., hom. XLlv, in Mattk., xxiil.
('() EilU. Vul., Vcii. et Lugd. peicipieuda;.
DE PERSONAIUIM VAI',IKTAT
raalum. » Idem, in sermone ' : « Quid est
speciosa mulier ? sepulchrum dcalbatum ,
nisi fuerit casta , sobria et pudica. Pulchri-
tudo autem est siiie liis virtutibus praeci-
pitium patens, venenuni iiisjpientibus com-
positum. » Idem, super Joannem ^ : « Niliil
fortius muliere religiosa et prudente ad de-
liniendum virum , et informanduui ejus
animum ad quodcumque voluerit. » Iliero-
nymusj in Epistola acl Oceanum ' : « Janua
diaboli, via iniquitatis, scorpionis percussio,
nocivumque genus feminarinn est. Cum
proximat slipula, incendit ignem : flamnii-
gero igne percutit femina conscientiam pari-
ter habitanlis, exutit fundamenta quoque (a)
montium. » Seueca, in P?'over6/o : « Malo
in consilio vincunt femina3 viros. » Secun-
dus Philosoplius : « Mulier est hominis con-
fusio, insaturabilis bestia, solliciludo conti-
nua, indesinens pugna, quolidianum dam-
num, castitafis impedimenlum, domus tem-
pestatis , adulterii vas , viri et continenliai
naufragium, prajcipuum prselium, animal
pessimum , pondus gravissimum , aspis in-
satiabilis, humanum mancipium. »
24
CAPUT IX.
De Christianis bonis.
Gregorius, in Moralibus * : « Ecce veritas
clamat " : Nisi quis renimtiaverit omniMis
quce possidet , non potest meus esse disci-
pulus. Perfectus igitur Christianus quomodo
debet res terrenas jurgando defeiidere, quas
non praecipitur possidere? Itaque cum res
proprias amittimus_, si perfecte Deum sequi-
mur in hujus vitae itinere, a magno onere
levigati sumus. » Idem , in Registro ^ :
« Christianum decet, ut (6) nobilem, plus
benignum quam rigidum , plus misericor-
dera esse quam districtum , et lucrum de
damno alterius non expectare, sed recepti
pretii sit sorto conteutus : qualenus quid-
quid cessit pauperi, omnipotims ei Deus
multiplicata, sicut promisit,restitutionecom-
penset. » Augustinus , de verbis Domini ' :
« Cum Christianus cceperit bene vivere, ac
fervere lionis operibus, mundumque con-
temnere, statim in ipsa novitale operum
suorum patitur reprehensores et contra-
dictores frigidos Christianos. Si autem per-
severaverit, et eos superaverit perseverando,
et non defecerit a bonis operibus, in idip-
sum illijam obsequuntur, quod ante pro-
hibebant. » Idem , de Yita christiana " :
« Hoc est sacrificium , quod Deus super
omnes hostias quaerit et diligit, ut per jusli-
tise nostra; opera nomen suum ubique lau-
detur, et Deus verus esse servorum suorum
actu et opere comprobetur. » Idem ' : « Non
solum hoc a Christiano quaeritur, ut malo
careat, sed ut bonum exerceat. » Isidorus,
de Etymologiis^o^a^Non seglorietur Christia-
num, qui nomen habet, et facta non habet :
ubi autem nomen secutum fuerit opus ,
certissirae ille est Christianus, qui se factis
Christianura ostendit, ambulans sicut et ille
ambulavit, a quo et nomen traxit. » Arabro-
sius, in Epistola " : « Omnis, qiii Christum
recipit , sapiens est : qui autera sapiens est,
eliam liber est : omnis igitur Christianus,
et liber, et sapiens. » Joannes Chrysostomus,
in Epistola : « Unura tantummodo Chri-
stianus judicat malum , soluraque formidat
Domini coelestis offensam. » Bernardus, in
Epistola '^ : « Quid prodest Christum sequi
nisi contingat et consequi? Ideo Paulus aie-
bat " : Sic currite ut comprehendatis. »
Idem " : « Ibitu, Christiane, fige tui cursus
profectusque metara, ubi Chrislus posuit
suam. Factus est, inquit '% obediens usque ad
mortem. » Glossa Bedae, Jacobi primo : « Ne
' Chrysost., in Psal. xxx, ante med. — ^ id., in
Joan., hom. LX, al. LXi, u. l.— SHieron., ad Ocean.,
de vit. cleric. — ' Greg., Moral., lib. XXXI, c. vm. —
»i«c., XIV, 33.-6 Greg., ad Anihem. subdiac., Epist.
lib. VII, p. II, epist. xx.vvii. — ' Aug., de verO. Dom.,
serm. xviii, post med. — 8 xd., de Vit. Christ., c. ix,
in fln.— 9 Ibid., c. xviii, iD princ. — '» Isid., EtymoL.
lib. VII, c. XIV.— " Ambros., ad Simpliciam. Epist.
— '2 Bern., ad Theod. Monach., epist. vi, longe post
med. — " I Cor., ix, 24. — " Bern., ad Abb. Garin.,
epist. ccLill, prope fiu. — 's Philip., ii, 8.
(n) Al. fundamentaque.— (6) et.
22
PHARFTRi^, Lfti. I.
mali in mundo florent, si testina et insaiiabills est plaga Ecclesiae, et
indignemini
vospalimini; quia non est rhristianae difni-
tatis in temporalibus exaltari, sed potius
deprimi. Mali nihil habent in coelo; vos
nihil in mundo, sed spe illins boni, ad quod
tenditis, quidquid in via contingat , gaudere
debelis. » Glossa : « Mansuetudo hominera
spernit ; humilitas (a) se omnibus subjicit :
deret aulem Chrir-tianum aequalibus et infe-
rioribus affabilem esse et initeai, senio-
ribus humilem. »
CAPUT X.
De Christianis malis.
Gregorius, in Moralihus ' .• « Multos peste
propriae pravitatis olisesso.< , snb chrisli;iuo
nomine ipsa tranquillitas ecclesiaslicjp pacis
abscondit : quos lanien si levis perseculionis
aura pulsaverit , mox exlra aream vehit
paleas tollit. d hiem , in Regislro • : « Si
veraciter Chrislianus esses, plus Dei judi-
cium quaui voces hominum timeres. » Ilie-
ronymus, infra ' in capituio : De stiiUilo-
quio, De turpiloquio : « Non flagiio. ..
Auguslinus, de decem chordis * : « Qui non
de fiituro faeculo cogitat , nec propterea
Christianus cst , ul iil , quod in fine Deus
promitlil, accipiat, nonduin Ciiristianus
est. » Mem, de Vita christiana ' : « Christi
ille non famulus, sed subsannator et irrisor
est , qui cjus se servuin dicit , cui servire
dissimulat. » Idem ' : « Non in hoc nobis
nomen lantum quod Christiani dicimur,
blandiamur ; sed propler hoc etiara nos judi-
candos credamus, si nomen nobis frustra
vendicemus alienum. » Isidorus, de sunmo
Bono ' : «Christianus malus secundum I-lvan-
gelii doclrinam non vivit, et ipsam fiilem,
quam verbo colit , adorta lenlalionc , facile
perdit. » Bernardus, super Cantica » : « (n-
' (ireg., Moni!., lib. V, c. ' , circa uied. — = lucg ,
tV'i><. XXXI, lib. XII, ad l'elr. subcl. — ^ Non reperi-
lur. — ' Aug., (le dcccm Chord., c. iv, in priuc. —
• Id , de Vil. Clirist., c. 1. — « Ibid., c. vi. — ' Isiil.,
de Sum. Boii., lib. II, c. ii, sent. 12. — ' Bern., in
Cant., serm., in Qn. — » Isa., ■sxxvni, 17. — '» Isu.,
I, 2 — " Bern . in .■cinvpis S. Pauli, serm. i. —
ideo ' in pace amaritudo ejus amarissima.
Sed in qua piice pax est , et non est : pax a
paganis, pax ab haereticis , sed non profecto
a (iliis. Vox plangentis Ecclesiae etiam tem-
pore isto '": Fi7?os enutrivi et exaltavi; ipsi
autem spreverunt me , spreverunt et macu-
laverunt me. » Idem , in .«ermone : « Nunc
frustra clamat Christus de levitate oneris
sui, siue causa jugum suum suave prae-
dical : quandoquidem et ab ipsis, qui chri-
stiano censentur nomine, onus diaholi , et
juguiu carnis atque saeculi hujus delecta-
biiius reputatur. » Idem " : « Sicut ipsi
Christum persequuntur (fi), qui abeo utique
Christiani dicuutur amici " tui , Deus, et
proximi adversum te appropinquaverunt et
steterunt, conjurasse videtur conira te uni-
versitas populi christiani a minimo usque
ad maxinuitn. »
CAPLT XI.
De Pmlatis bonis.
Gregorius, in Moralibus " : « Pia pasto-
rum mens, quia non propriam gloriam,
sed auctoris quaerit , ab omnibus vull adju-
vari. » Idein " : « Nolenti mihi atque reve-
rentijCum grave esset allaris mysterium,
etiam pondus est curae pasloralis injunc-
tum. » Idem, iu Dialogo " : « Pelri vicem et
ligaudo ft solvendo oblinent, qui locum
sancti regiminis llde et moribus tenent, »
Idem, in Pastorali " : « Reclor semper cogi-
tatione sit mundus, quatenus hunc nulla
immunditia polluat, qui hoc suscipit offi-
ciuin , ul iu alienis quoque cordibus poUu-
lionis maculas tergat ". Mundatnini , elc
Idem '■' : « Sit roctor aclione prascipuus, ut
vilae viam subditis viveudo denunliet, et
grex, qui pastoris vocem moresque seqiii-
1' Psal. XXXVII, li. — " Greg., Moral., lib. XXII,
c. XVI. — " IbiU , ad Lfandr., epist. dcdic. in fln. —
"Id., Uial.. lib. II, z. .\xill.— "Id., Paslor., lib. II,
c. II. — " Isa., Lii, 11. — "Greg., Pastor.. part. II,
(a) Edil. Vat. el Ven. add. in. — {b) Edit. Vat. Ven.
Lug. prosequuDtur.
DR PERSON'RrM VARIKTATK.
tur, per exempla melius, quam per verba
gradiatur. ' Super montem excelsum , etc. »
Idem ' : « Sit rector discretus in silenlio,
utilis in verbo , ne aiit tacenda proferat, aut
proferenda reticescat. Nam sicut incauta
locutio in eirorem protrahit, ita indiscretum
silenlium hos, qui erudiri poterant, in er-
rore derelinquit. » De primo in Numeris ' :
Vas quod non , etc. De secundo in Isaia " :
Canes muti. Idem " : « Sit rector singulis
compassione proximus, prse cunclis contem-
platione suspensus, ut et per pietatis viscera
in se infirmitatem cseterorum transferat, et
per speculationis aUitudinem semetipsum
quoque invisibilia appetendo transcendat.
In Genesi ^, de angehs ascendentibus et des-
ceudentibus. Idem ' : « Sit rector bene agen-
tibus per humihtatem socius , contra dehn-
quenlium vitia per zelum juslitiae erectus,
nt et bonis in nullo se preeferat, et, cuni
prav-orum culpa exigit, potestatem sni prio-
ratus agnoscat. » In Epistola ad Hcebraos
dicitur, quod tria erant in arca, scilicet
manna dulcedinis, virga disciplinae, et tabu-
lae scientiffi legis. Idem * : « Tales sese , qui
prsesunt, eshibeant, quilius eorum subjecti
occulta qiiaeque sua prodere non erubes-
cant : ut cum tentationum fluctus parvi tole-
rant , ad pastoris sui mentem , quasi ad
malris suae sinum recurrant. » Idem ' :
9 Debet rector subtili examine bona mala-
que discernere, et quae, vel quibus, quando
et qualiter congruant studiose cogitare , nil
proprium quaerere, sed sua commoda pro-
pinquorum bona reputare. » Idem '" : « Qui
ad sollicitudinem regendarum animarum se
accingit, restat ut, quibus aeterna praedicat,
ad providenda quoque eis temporalium ne-
cessitatum subsidia invigilet. » Idem , in
Homiliis" : « Causae pensandae sunt, et tunc
ligandi atque solvendi potestasexercenda.Vi-
dendum, quae culpa praecesserit (a), aut quae
' Ezech., XL, 2. — * ^reg., Pasior., p. II, c. iv. —
^Num., XIX, 15. — * Isa., Lvi, 10. — s Gres., Past.,
p. II, c. V. — « Gen., xxviii, 12. — ' Greg., Past., p. H,
c. VI. — 8 Ibid., c. V. — 9 Ibid., c. ll. — '» Gloss., in
Cant., V. — " Id., in Evang., hom. xxvi, ante med.
23
sit poenitentia secuta post culpam : ut quos
omnipotens Deus per ooinpunctionis gra-
liam visitat, ilios pastoris sententia absol-
vat. Tunc enim vera est absolutio praesl-
dentis, cum interni arbitriiim sequitur judi-
cis. » Idem, in Registro : «Prffilatorurn bonitas
subjectorum sahibris est regula. » Idem '* :
« Sic nos fldelibus subditis tenere discipli-
nam debemus, sicut boni patres carnalibus
filiis solent, quos et pro culpis verberibus
feriunt, et tamen ipsos, quos doloribus affli-
gunf, et habere ha^redes quaerunt. » Augus-
tinus, de Pastoribus " : « (Ilorientnr paslo-
res ; sel " qiii gloriatur, in Domino glorie-
tur. Hoc est Cliristum in subdilis pascere ;
hoc est in Christo pascere ; hoc est propter
Christum et propter subditos sibi non par-
cere. » Idem '° : « De bonis ovibus fiunt boni
pastores. » Idem '^ : « Habemus duo quae-
dani : unura quod christiani sumus ; alte-
rum , quod prffipositi sumus. IUud quod
christiani sumus, propter nosest ; quod praj-
positi sumus, propter alios est. In eo quod
christiani sumus, attenditur utilitas nostra;
iu eo quod praepositi surnus, nonnisi alie-
na. » Ambrosius, in Pastorali " : « Quod
suinus professione, actione potius, quam
nomine demonstremus, ut nomen congruat
actioni, actio respondeat nomini. Ne sit
nomen inane, et crimen immane. Ne sit
honor sublimis, et vita proclivis. Ne sit dei-
fica professio, et illicita actio. Ne sit religio-
SU3 amictus, et irreligiosus pi-ofectus. Ne sit
gradus excelsus, et deformis excessus. Ne
habeatur in ecclesia cathedra sublimior , et
conscientia sacerdotis reperiatur humilior.
Ne locutioiiem simulemus columbinam, et
mentem habeamus caninam. Ne profe.^sio-
nem monstremus ovinam, et ferocitafem
habeamus lupinam. » Idem, de Officiis " :
« Deret omnes censura frugalitalis, conli- .
nentiae auctoritas, et maxime eum qui ho-
— '- Greg., Epist., lih. XII, i pist, xxi, nd Auguslin.
iuterrog. 4. — '■' Aug., de Paslorib., c. xil. — '» I Cor.,
1, 31. — " Aug., de Past., c. xlil. — " P.iid., c. i, iu
priuc. — " Ambr., de dignit. Sacerd , c. iii. — " Id.,
de Offk., lib. II, c. xiii. — (o) Al. praecessil.
2i
nore pra^stat, ne praeeminentem virum the-
sauri possideant sui, et pecuuiis serviat, qui
praeest liberis. » Ideni ' : « Ouomodo poles
eum judicare consilio superiorem , quem
videas inferiorem moribus? Supra me debet
esse, cui me committere paro. » Joannes
Cbrysostomus , super Matthmim : u Vis
apparere sanctus, circa tuam vilam esto
auslerus, circa aliorum l)euignus; audianl
te homines parva maudantera , et gravia
fa(;ientem. » Idem : « Si errnmus modicam
poenitentiani impouenles, nonne meUus cst
propter misericordiam dare rationem, quam
propter crudelitatem succumbere pceniten-
tem? » Isidorus, in Synonymis* : « Taleui
te redde subditis, ut magis ameris quam
timearis. Reverentia enim ex amore pro-
cedit, odium vero timor efflcit. » Bernardus,
in Epistola ' : « Nec prajceps eris in seuten-
tia, nec vehemens in vindicta ; non in corri-
gcndis rcmissior, non in parcendis severior,
non pusiilanimis in expectandis; non super-
fluus iu victu, non nolabilis in vestitu; non
citus ad promittendum, non tardus ad red-
dendum; non [irodigus dator, non tenax ad
largiendum. » Idem ' : a Non vos ieiices,
quia praeestis et non pi-odestis; imo, si uon
prodeslis, vos infelices putate. Ut autem bc-
cure pi"aiesse possitis, subesse et vos, si cui
debetis, nou indignemini. Indignatio quippe
subjectioois, praeiationis reddit indignura. »
Idem ' : « Si rebus raritas pretium facit, nil
in Ecclesia Dei pretiosius , nil optabilius est
bono utilique pastore. Neinpe rara avis est
ista. » Ideni " : « in alto nnli altum sopere ;
sed humilibus consentire, nil Deo carius,
nil rarius apnd homines. » Idem, super Can-
tica ■" : « Sciant boni fldelesque praepositi
langnentium sibi creditam curam anima-
rum , uon pompam rerum saeculai-iuni :
cumque internum mm'raur cnjuspiani illa-
' Ambr., de 0/fic., lib. li, c. xii. — ' Isid., de Syiioii.,
c. pemill., in princ. — ' Ueru., nd Ucnric. Seiion.,
epiaU XLii, uou lougo a princ. — ♦ Ibid., longe post
uied. — » Id., ad Kuy. t'u)) , opist ccxLviii. — « Id.,
nrf IhHeberi. Turoii., epist. cx.^lii. — ' Id., iii Caiil,,
senu. XXV, in princ. — ' Vid. inf., lib. IV, c. ilvii.
HARETR^ LIB. 1.
rum queruiae vocis indicio deprehendunt ,
et si eiiaiu in ipsos usque ad convicia et
contumelias prorumpentes , inedicos se, et
non domiuos aguosceutes , paraut confestim
adversus frenesim animae , nou vindictam ,
sed medicinam. » Idem iufra » , c^pite de
fama : « Validos ei constantes. » Idem, de
Proscepto et dispematione » : « Ponant prae-
positi metam obedientiai subdilorum ex
votis labioruin suoruni, nou siiorum deside-
riorum, raonentes eos, non cogentes ad cel-
siora ; condescendentes eis , cum necesse
fuerit, ad remissiijra; non cadentes cum eis
ad deleriora. » Idem '» : « Nil me prajlatus
prohibeat eorum quai promisi, uec plus exi-
gat quaiu promisi. Vota mea non augeat
sine mea volimtate , nec minuat .siue cei*ta
necessilate. » Idem, de Consideratione ":
« Praesis ut provideas, ut cousulas, ut pro-
cures , ut serves. Praesis ut prosis ; praesis
ut " fidelis servits et prudens, quem conSti-
tuit Dominus super tamiliam suam. Ad
quid? ut des iUis escam in tempore, hoc est,
ut dispenses, uou imperes. » Idem '* : « Si te
agnoscis sapicntilius et insipicntibus non
dominatorem , sed debitorem , conandum
summopere tibi , et tota vigiiantia conside-
randum, quoinodo et qui non sapiunt, sa-
piant, et qui desipuere , resipiscant. » Idem,
in sccunda parte Epistolaruni : « Pascere
tripUciter debemus : exemplo conversatio-
nis , verbo praedicationis , fructu orationis ;
ct pascere ad mandatum Christi, ut nemo
sibi hunc sumat honorem, sed '* qui vocatus
iuerit a Veo tanquam Aaron. » Idem in ser-
mone " : « Quoties privlatus pro uuo ex mi-
nimis Dei spirituale studium iutermittit,
tolies pro eo spiritualiter animam suam
ponit. » Idem, multa iufra, dc Temperan-
tia •«, rfe Mgnitate bona, de Zelo, de SoUi-
citudinc, de Correptione, de /Equitatc ".
— 9 Ul., dc Prwc. et Vispcns., louge aule uied. —
'» Ibid , paulo ante. — " Id., de Consirf., lib. III, non
lonpe a princ. — " ilaltli., xxiv, 43. — '» Bcrn., de
Consid., lib. III. — '• Hel)r., v, 4. — " Bern., supcr
Erce nof reliquimus omnia, anle mcd. — " Vid. inf.,
lib. II, c. XV. — " Inf., lib. IV, c. uxv-zxxis, etc.
CAPUT XII.
De Prmlatis malis.
Gregorius , in Moralibus ' : « Unusquis-
que superbus rector tolies arl culpam apos-
tasiae dilabltur, quoties prwesse hominibus
delectatus^ lionoris sui singularitate laita-
tur. B Idem , infra , in capitulo de StultUo-
quio^, de conviciatione : « Saepe qai in po-
testate sunt. » Ideni = : « v^nm majores ipsi
voluptati deserviunt, nimirum minoribus
lascivise frajna laxantur. » Idem ' : « Hypo-
crita, assumpto sanctae conversationis ha-
bitu, filiorum custOLJiam deserit , et teiiipo-
ralia quaeque defendere etiam juigiis qnse-
rit. » Idem, in Registro ^ : « Ita sibi regentium
nierita connectuutur, et plebium, iit sa;pe
ex culpa prajsidentiuQi deterior fiat vita sub-
ditorum ; et saepe ex demerito plebium, de-
linquat vita paslorum. » Idem " : « Quod di-
cere pudet, et grave tacere est, regendi
rectores, et qui docendi sunt doctores , nec
erubescunt videri , nec metuunt. Ducatum
animarum impudenter assumunt, quibus
via omnis ductoris est ignota, et quo vel
ipsi gradiantur, ignari suut. » Idem de quo-
dam aljbate malo'' : « (Jui tot discipulos per
suam negligentiam ad infernum duxit , re-
liquis nunquam pi^aipoui debuit. » Augus-
tinus , in Epistola : « Omnis, qui male vivit
in conspectu eorum quibus praepositus est ,
quantura in ipso est, omnes occidit. » Idem,
de Civitate Dei ' : « Illo pacis ordine, quo alii
aliis subjecti sunt, sicut prodest humilitas
servientibus , ita nocet superbia dominanti-
bus. B Idem, de Pastoribus' : « Sunt pasto-
res, qui pastorum audire nomina volunt ,
pastorum officium implere nolunt. » Idem"* :
« Quisquis ita prsepositus est, ut in eo, quod
praipositus est, gaudeat, et honorem suum
' Greg., Moral., lib. XXIV, c. xiv. — = Vid. iuf.,
lib. III, c. 111. — ' Greg , Moral., lib. II, c. x. —
* Ibid., lib. XXXI, c. viii, in princ. — " Ibid., Aiurul.,
lib. XXV, c. XIV. — « Id., ad Brunkhild., Epi.^i. c.\iv,
lib. VII. — ' Id., lib. IV, epis. xLVlli. — ' Aug., de
Civit. Dei, lib. XIX, c. .'iv. — 9 Id., de Past., lib. II,
c. 1, in princ. — '<> Ibid., in fln. — " Ibid., c. iv, in
DE PEKSONARUM VAKIETATE. 25
quserat , et commoda sua sola respiciat , se
pascit, non oves. » Idem " : « Parum est ma-
lis pastoribus , quod oves languentes , et in-
firmas , et errantes , et perditas non curant ;
sed etiam ipsas foi'tes et pingues necaul ,
quantum in ipsis est : et si ilise vivunt , de
misericordia Dei vivunt ; lamen , quantum
ad pastores malos attinet , occidunt. Quo
loodo, inquis, occiduut? male vivendo,
mahiiu exemplum prsebendo. » Bernardus ,
de Consideratione " : « Monstruosa res est ,
gradus summus , et animus infimus ; status
supremus , et gressus minimus ; sedes pri-
ma , et vita iraa ; lingua niagniloqua , et
manus otiosa ; sermo mullus, ct fructus nnl-
lus ; vultus gravis , et actus levis ; lingens
auctoritas , et nutans stabilitas. » Idem " :
« Simia in tecto, rex fatuus in soho suo se-
dens. » Idem, in Epistola " .• « Si instar mei,
qui ovis sum , pastor meus et ipse curvus
graditur, vultum gerens deorsum, et ter-
ram semper respiciens, ventri solum, inenle
jejunus , pabula terreua quseritans , in quo
discernimur ? Vaj , si venerit lupus ; non
erit qui preevideat, qui occurrat, qui eri-
piat. 8 Idem, super Cantica " : « Innuraeros
cenies simpliciter ac siiie querela inter fra-
tres conversari , quos si fralribus prseesse
feceris, nou solum inutiHter, sed et insipien-
ter, et nequiter agere videbis. » Idem '^ :
« Non est Iioc tempore oriiave spousam , sed
spoiiare ; non est custodire , sed penlere ;
non est defendere, sed exponere; non est
inslruere , sed prostituere ; non est pascere
gregera , sed mactare et devorare , dicente
de prselatis Doraino ''' : Qui devorant plehem
iiieam , ut cibum panis. » Idem '* : « Quo-
modo in pascua divinorum educet eloquio-
rum greges doininicos pastor idiota ? Sed et
si doctus quidem fuerit , non sit autem bo-
nus, verendum ne non tam nutriat doctrinai
fin. — '2 Bern., de Comid., lib II, circa med. —
" Ibid.. paulo ante cit. verba. — " Idem., epist. XLii,
a'l Henr, Senon. Arch. — '5 Idem., iit Cant., serm. xxiii,
ante med. — '* Ibid., senn. Lxxvn, non louge a princ,
— " Psul. xiu, 4. — '" Bern., tn Cunt., serm. LXiVi,
in Bne.
quam vita sterilis noceat. » Idem
qt/ce sua sunt, qucerunt , non qum Jesu
Christi : ministri Christi suat , et serviunl
Anlichristo : honorati incedunt de bonis Uo-
mini, qui Domino honorem non def-runt.
Inde is, quem quotidie vides, merelricius
nitor, histrionicus habitus, regius appara-
tus in cibis et potibus. » Idem' : « Miror au-
daciam plurimorum , quos non vidcmus de
suis vineis coUigere nisi spinas et tribulos,
vineis tamen dominicis efiam se ingerere
non vereri : fures sunt et latrones, non cus-
todes, neque cultores in illis. Idem ' : « De
eis dico , qui animas regere susceperunt ,
quod sinc mirabili gemitu dicendum non
est, Christi opprobria, sputa, flagelia, cla-
vos , lanccam , crucem , et mortem , hcEc
omnia iu fornace avaritiae conflant, et pro-
fligant in acquisitione turpis quaestus. »
Idtem ' : « Animarum nec casus rcputatur,
nec salus. Non sunt profeclo matres . (jui
cum .sint deCrucifi.\i patrimonio nimium in-
crassati, impinguali, dilatati, nou compa-
tlunlur super contritione Joseph. » Idem :
w Parum est nobis , » infra in capitulo de
Oblivione. Mem' : « Quem dabis mihi de
numero pra>positorum . (|ui non plus invi-
gilet .sul)dit(irum vacuandis marsupiis,quam
vitiis exlirpandis? Ubi est, qui orando flec-
tal iram Dei , qui pra?dicet annum placabi-
lem Deo?Leviora loquimur, graviora gra-
vius manet judicium. » Idem in Sermone • ;
« Utinam nostri quicumque videntur ho'lie
pharisa!i , forte enim aliqui sunt, ctiamsi
non facerent, saltem dicerent, quod oporlet.
IJtinam qui sine sumplu Evangelium ponere
nolunt , ponerent vel pro sumptu ! utinam
vel evangelizarent, ut manducarentl » Idem,
de Contemptu'' : « 0 terribilis Deus in consi-
his superfilios hominum, frustra' incipient
miseri praelati dicere montibus : Cudite su-
PHARETR^. MB. I.
I ' Omnes per nos; et coUibus : Cooperite nos. Venient
anle tribunal Christi ; audietur populorum
querela gravis, accusatio dura, quorum
vixere stipendiis, nec diluere peccata , qui-
bus facti sunt duces caeci , mediatores frau-
dulenti. » Idem , in capite de Ignorantia^ :
0 Qiiando excusare poterit, » etc. Glossa in
Matthceum^" : «Quam rarus esl Dumino ser-
viens, oves Christi non ad lucrum, sedamore
Christi pascens! » Multa infra, lib. III, cap.
de Honore, de Zelo, de Doctrina, de Correc-
tione, de Remissione, de Acceptione personcB.
GAPUT XIII.
Dc subditis.
(iregorius, in Moralibus " : « Cum subjec-
torum corda superbia instigat, hoc summo-
pere agere nilitur, ut sua acta considerare
funditus negligaut, etsemper, tacitis cogita-
tioiiibus, rectorissui judices fiant. » Idem" :
« Dum sah a flde res agitur, virtulis est meri-
tum, si quidijuid superior pra?cipit. humiliter
toleratur. Dehet tamen humiliter suggeri ,
si forte valoat , qiiod displicet , emendari. »
Idem iii /iegistro^^ : «Seivorum Dei humili-
tas iii afflictiouis tempore debet apparere.
(,)ui vero se contra praepositos suos erigunt,
profeclo osteiidunt , quia servi Dei esse con-
temnunt. » Idem" : « Qui paterna? adhorta-
lionis verba libenti animo suscipit, et in sinu
cordis ampleclitur, emendatorem se vitio-
riim fore proculdubio profitetur. » Idem, in
Homiliis " ; « Itrum juste, aut injuste obli-
get pastor, pastoris tamen sententia gregi
timenda est : ne is, qui subesl, et lamen in-
juste forsitan ligatur, ipsam obligationis suae
seuleutiam, ex alia culpa , mereatur. »
Idein '• : a Pastor vel absolvere indiscrete li-
meat , vel ligare. Is autem , qui sub manu
pastorisest, ligari timeat juste, vel inju&te,
' Philipp.. II. 21. — * Beru., i» Canl., serin. .\.\x,
circ. nied. — ' Id., serm. .\, Don longe a princ. —
» Ibid , paiilo post. — » Id., senii. lxwii, paulo
post prin. — ' Idem, serm. de Conv. ad Clericos,
c. xxxi. — ' Idem, in declam. super Ecce nos rel.
omma, ante med. — ' Luc., xxiii, 30. — ' Vid. inf..
lib. III, c. cxxi.\. — "> Glossa in Mallli., X.^iv. —
" Greg., Moral., lib XXXIV, c. xvm, paulo anle med.
— " Ibid., lib. XXV, c. xiv, circa med. - '^ Idem in
Reg., lib. II, c. .\xiil. — '» Ibid., lib. IV, Ind. iv,
c. Liv. — 15 Idem., hom. xxvi, in Evong., ante med.
— " Ibid.
m PRRSONARUM VARIRTATE.
nec pastoris sui judicium temere reprehen-
dat ; ne , etsi injuste ligatus est , ex ipsa tu-
midae reprehensionis supei*bia, culpa, quae
non erat, fiat. » Idcm , infraS in capitulo
de Disciplina : « Tanto apud Doininura, » etc.
Isidorus, desummo Bono - : «Melior est sul)-
jecta servitus , quam elata libertas. » Idem ,
in Synonymis ' : « Potiori gradui competeu-
tem reverentiam tribue , et juxta dignita-
tem unicuique redde honorem. » Hierony-
mus in (capitulode Obedientia") : «Servias
fratribus, » elc. Auguslinus , de Natura
boni " : « Injustum non est, ut improbis
accipientibus nocendi potestatem , et patien-
tia bonorum probetur, etmalorum iuiquitas
puniatur. » Idem , de Civitate Bei^ : « Jus-
tis quidquid malorum ab iuiquis dominis ir-
rogatur, non est poena criminis, sed exaiiien
virtutis. Proinde bonus, etiamsi serviat, ii-
ber est ; malus aulem , etiamsi regnet , ser-
vus est, nec unius bominiSj sed , quod est
gravius, tot dominorum , quot viliorum. »
Joannes Chrysostomus , super Matthceuin'' :
« Propter bonos sacerdotes , etiam malos ho-
norate, ne, propter malos, etiam bonos con-
temnatis. » Bernardus , super Cantica ' :
a Parum est esse subjectum Deo, uisi sis et
omni creaturae pi"opter Deum : sive abbati
tanquam prsecellenti ; sive prioribus , tan-
quam ab eo constitutis. Ego plus dico , sul)-
dere paribus , subdere et minoribus ; sic
enim decet nos , inquit Dominus', omnem
implere justitiam. Glossa : « Si subditi ali-
quid peccant, propter quod doctores a quiete
surgere cogantur, non tantum pcenam pec-
cati illius incurrunt, sed etiam puniuntur
pro inquietudine doctorum. » Idem '" : « Qui
doctores coelestibus intentos inquietare prae-
sumit, etiam virtutes , quas credebat se ha-
bere , perdit. »
' Vid. iuf., lib. IV, c. ix. — - Isid., ik Sum. ISnn.,
lib. XXX, c. XLV, seot. o — » Ideui, lib. * Sijn., c. xvi,
in fin. — * Vid. inf., lib. II, c. XLiii. — » Aug , iih. rfe
Nat. bon., c. xxxii. - « Idem, </e Civit. Dei, lib. IV,
c. II, in fine. — ' Chrys., Op. imp., hom. slih. —
' Bern., in Cant., serm. XLli, circa med. — ' AJalth.,
in, 15. — 10 Bern., in Cani., serm. XLii. — " Greg.,
Moral., lib. X(X, c x, non longe a princ. — '' Ibid.,
CAPUT XIV.
De prmdicatoribus bonis.
Gregorius, in Moralibus " : « A bonis prae-
dicaforibus non causa victus prajdicatio im-
penditur, sed causa prsedicationis victus ac-
cipitur : et qiioties praedicantibus necessaria
ab audientibus conferuntur, non solum de
rerum munere , sed de conferentium gau-
dent mercede. » Idem : « Ilie apud Deum
magis in amore ejus est, qui ad ejus amo-
rem plurimos trahit. » Idem " : « Humani ge-
neris Redemptor per diem miracula in ur-
bibus exhibebat , et ad orationis studium in
nocfe pernoctabat : ut perfectis videlicet prae-
dicatoribus innuat , quatenus nec activam
vitam amore siieculationis fanditus dese-
rant, nec contemplationis gaudia operatio-
nis nimietate penitus contemnant ; sed quieti
contemplantes sorbeant, quod occupati erga
proximos loquentes refundaiit. » Hierony-
mus , in originali super Hieremiam^^ : « llle
est doctur ecclesiasticus , qui lacrymas, non
risum movet; qui corripit peccafores; qui
nullum beatum, nulluni dicil esse felicem. »
Augustinus, de Doctrina Christiana^'' : «Qui
dicendo nititur persuadere quod bonum est,
nihil horum trium spernens , ut scilicet do-
ceat, ut delectet, et fleclat ; oret atque agat,
ut iiifelligenter, libenter, obedienter audia-
tur. » Idem '= : « Uabet, ut obcdienter audia-
tur, quantacumque granditate dictionis, raa-
jus pondus vita docentis. Nam qui sapienter
et eloquenler dicit, vivit autem nequiter,
erudit quidem multos discendi studiosos ,
quamvis animae suae sit inutilis. » Ambro-
sius, de Virginibus '^ : « Debet is, qui docet,
supra eum , qui docetur, excellere. » Isido-
rus, de summo Bono '^ : « Prius debet justus
prsedicator bene agere, ut conscqnenter pos-
sit bene docere. Sicut euim in numisraate
lib. VI, c. xv;i
, paulo a princ. — i^ Hierou., in
Lamentat., lib. 1,
, c. I. — " Aug., rfe Doct. Christ.,
lib. IV, c. XVII.-
- '» Ibid., c. XXVI 1. — '« Ambros., de
Virgin , lib. 11,
ia princ. — " Isid., * Sum. Bon.,
lib. III, c. xxxvj,
sent. 5.
28 PHARKTR^ LIB
metallum, et figura, et pondusperquiritur;
ita in omni doctore ecclesiastico , quem sc-
quatur^ quid doceat, quo modo vivat, in-
qiiirendum cst. Per qualitatem igitur rae-
lalli doctrina, per figuram soUicitudo pa-
trum, per pondus humililas designatur. Qui
ergo ab his tribus discrepaverit , non nie-
tallum , sed terra erit. » Bernardus , super
Cantica ' : « Est funiculus triplex , qni diffi-
cile rumpitur, ad extrahendas animas de
carcere diaboli , et trahendas post te ad coe-
lestia regna : si recte scntias ; si digne pro-
loquaris ; et si vivendo confirmes. » Seneca,
in Epistola ' : « Eligamus uon eos qui verba
magna celeritate praicipitaut, sed eos qui
vifa docent ; qui , cum dixerint quid facien-
dum sit, probant hoc i[)su!:i faciendo , quod
docent ; qui docent quid vitandum sit , nec
unquani in eo , quod fugiendum dixer\mt ,
rfeprehenduntur. Eum eligedoctorem, quem
magis ailmireris , cum videris , quam cum
audieris. » Multa libro tertio, de Doctwia ',
de coujunclione vilae et doctrinae.
CAPUT XV.
De PrcBdicatoribus malis.
Gregorius , iu Moralibus ' : « Mens con-
cupiscentiis exterioribus occupata , divini
amoris igne non caret : et idcirco ad super-
num desiderium inflaminare auditores suos
nequcunt verba , quae frigido corpore pro-
feruntur. » Idera ' : « Qui niandata Dei in
memoria retinet, sed nequaquam facit , is in
doctrinai suae verbissentenlias, quibusdam-
netur, tenet. » Idem, super Ezechielem^ :
« Turpe est nimis ibi nos negligendo cadere,
unde praedicando conati sumus alios levare. »
Idem' : «Non facile praedicatio praedicatoris
accipitur, si levis iu morilius esse videatur.
Et nulla erit maluritatis ostensio , si contra
adversa non affuerit operis fortiludo. » Idem,
> Beru.
, in Cant.. serm. xvi, paulo a princ. —
- Seuec,
epist. Lii, circa mcil. — ' luf., lib. III,
C. XXXIll.
— * Greg., Murul., lib. Ylll, c. xxvi, aiitc
med. - '
Ibid., Ub. .\V, c. VII. — ' Id., in Ezech.,
hom. xa.
, louge anle med. — ' Ibid., hom. ill, ante
in capitulo de Conscientia mala : « Scriplura
.sacra, » etc. Idem, in Begistro' : « Nimisini-
quum esf, si hi, qui praedicatores humilitatis
facli sunt, de vani nominis elatione glo-
riantur, cum veriis Praedicatordicat' : Mihi
autem absit gloriari, » etc. Idem '" : « (Juod
per iinguam praedicimus, per e.xeinpla des-
truimus, dum iniqua docemus operibus, et
sola voce ea, quae sunt justa, praetendimus.
Ossa jejuniis alterimus , et mente turge-
mus : corpus despectis vestibus regimus, et
elatione cordis purpuram superamus : jace-
mus in cinere , et excelsa suscipimus. Doc-
tores humiiilatis, duces superbiae , ovina fa-
cie, lupinos denles abscondimus. » lliero-
nymus, in Epistola " : « Delicatus est magis-
ter, qui pleno vcntre de jc^juniis disputat.
Accusare avaritiam et latro potest; sacerdo-
tis Christioscummenteconcordet. » Idein":
0 Nec rusticus , nec simplex frater ideo se
sanctnm pulet, si nihil noverit; nec peritus
ct eloquens lingua exislimet sanctilatem.
Miiltoque meliiis est ex duobus imperfectis,
rusticilatem habere sanctam, quam eloquen-
tiam peccatricem. » Idem, in originali super
Michceam " : « An non confusionis et igno-
miniae est , Jesum crucifixum, raagistrum
pauperem afquo esurieutem , fartis praedi-
care corporibus, et jejuniorum doctrinam
rubente bucca tumentique ore proferre ?
Si iii apostolorum loco et ordine sumus,
non soluin sermonem eorum imitem.ir ,
sed et couversationcm quoque el abstinen-
tiam. » Idem : « Rigida vita, » infra , de
Adulatione. Isilorus, de summo Bono ":
« Ad majoris culpae cumulum pertinet ,
scire quemquam qiiod sequi oporteat , et
sequi nolle quod sciat. » Idem " : « (jui non
vivit sicut docet, ipsam, quam praedicat,
veritatem contemptibilem facit. » Joannes
Chrysostomus , super Matthceum : « Non
poterit excusari doctor, cujus verba aliud
mod. — ' Id., Episl. LXIX, lib. VI. — ' Gal., VI,
li. _ 10 Creg., E/iist. Lxxvi, lib. IV. — " llieion., ad
Nrijotian., epist. li. — " Ibid., post med. — " Id., m
Micli(B., lib. II, c. II.— '» Isid., de Sum. Bon., lib. II,
c. II, senl. 10. — '» Ibid., lib. 111, c. xxxvii, sent. 1.
DE PERSONARIIM VARICTAIE.
59
sonant, aliud facta demonstrant. » Idena, de
Compuncdone cordis ' : « Docere , et non
faceie , non solum nihil lucri , sed etiam
damni pluriinumconfeit. Grandisenim con-
demnatio est componenti quiflem sermonem
suum, vitam vero suam atque operam ne-
gligenli. » Augustinus, in Epistolis : « Ex-
auditeipsum,durissime, immanissime, sur-
dissime doctor ; quid mitii lingua aurea , et
cor ferreum? » Idem, de Bivinatione dcemo-
num * : « In hominibus etiam vitse bonae
prsecepta videmus pariter a justis perversis-
que doceri. Nec obesse aliquid, imo et prod-
esse ad majorem notitiam famamque veri-
tatis, cum de illa etiam hi , quidquid nove-
rint, dicunt, qni et perversis moribus con
tradicunt. » Bernardus , in Sermone ' :
« Beati , inquit » , pacifici , quoniam filii
Dei vocabimtur. Considerate diligenter non
pacidicos , sed pacificos commendari : sunt
enim qui dicunt, et non faciunt. Sane quem-
afimodum non auditores legis justi sunt, sed
factores ; sic non aimuntiatores pacis , sed
actores beatificantur. » Seneca, in Epistola:
« Hoc turpissimuui est , quod nobis objici
solet, verba nos fari , non operatractari. »
CAPUT XVI.
De praedicatmiem usurpantibus.
Gi"egorius, in Pastorali^: « Sunt nonnulli,
qui solerti fura spiritalia prajcepta perscru-
tantur; sed quce intelligendo penetrant, vi-
vendo conculcant. Repento docent , quae non
opere, sed meditatione didicerunt; et quod
verbis praedicant, moribus impugnant. »
Idem * : « Kedemplor nosler, cum in coehs
sit conditor omnium, et ostensione suse po-
tentiie sit doctor angelorum, ante tricennale
tempus magister fieri noluit hominum : ut
videlicet praecipitatis et usurpantibus viam
' Chrysost., de Compunct. Corl., \i\>. I, ia fiue. —
^Aug., de Divinat. Dcem., c. vi. — ^ Lieru., de Convers.
ad C/erinos, c. xx.xi. — » Matl/i., v, 9. — 5 Qreg.,
1'aslor., p. I, c. II, in princ. — ^ IbiJ., p. IV, c. il,
admoii. 26, circu lia. — ' Id., in Ezec/i., Irom. ii, longe
ante niecl. — ' Ibid., hom. ix, lonf-e anle med. —
saluberrimi timoris infunderet, cum ipse
eliam, qui labi non posset, perfectae vitae
gratiam non nisi in perfecta aetate praidica-
ret. B Idein, super Ezechielem'' : « Cum
prima sunt adolescentiae vel juventutis no-
strae tempora, nobis adhuc a praedicatione
cessandum est, ut vomer linguai nostrae
proscindere non audeat terram cordis alieni,
cum non habeat duritiem et aciem inciden-
(li. » Idem' : « Adhuc nobis in inflrmitatis
confusione jacentibus, praeberi non debet
auctoritas prsedicationis ; sed cum jam in
bono opere surgimus, cum jam recti stare
coeperimus, dignum est ut ad lucrandura
alios lum praedicatione mitti debeamus. »
Idem, ia Moralibus^ : « lufirma aetas, etiam
cum recte seulit, ail praedicandum non debet
incante prosilire. » Idem : « Qui inundum
deserunt, ad exteriora officia provehi non
debent, nisi per humilitatem diutius in ejus-
dem muudi contemptu solidentur..» Isidorus,
de summo Bono '" ; « Quadrimoda est dicendi
ratio, qua aut liene sentiendo, quod beno
proferlur ; aut nihil sentiendo, nihil di^.itur ;
aut parum senliendo, loquacitas sola osten-
latur; aut optime sentiendo, non eleganter
profertur, quod inlelligitur. » Bernardus ,
super Cantica^': « Canales hodie multos ha-
bemus in Ecclesla , conclias vero perpaucas.
Tantae enim charitatis sunt, per quos nobis
fluenla caelestia manant , ut ante effundere,
quam infundi vehsit; loqui, quarn audire;
paratiores docere , quod non didicerunt; et
aliis praeesse gestientes, qui se ipsos regere
nesciunt. » Idem '= : « Publice praeJicare, nec
monacho convenit, nec novitio expedit, nec
non misso licet. » Idem " : « Quod tuum est
spargis et perdis, si prius quam infuiidaris,
tu totus semiplenus fi^stineseffundere, coulra
legem arans in primogehito bovis, et ovis.
primogenitum loudens. Nimirum vita at-
que (rt) salutH, qnam alteri das, te fraudas,
Md.,
lib. l
1,
ora/., li
c. X.\l
b. XI,
X, se
ut. lU.
- "^Bei
de Sum Bon.,
in., in Cant.,
uied.
X'
.111, parura a|
" Ibid., seruj
^rinc—
. XVIII,
• " Ibid
paulo
., serm.
a princ.
L.viv, ante
(n) Cat, eilit. absque.
30 PHARrtTH^ LIB
cum sana vacuus intentione gloriae inanis
vento inflari^'. » Idem : « Multi, puritale ue-
glecta, ante loqui quam audire conati sunt,
et aut gravilcr erraverunt nescientes de qui-
bus loquerentur, neque de quibus aflirma-
rent; aut turpiter viluerunt , dum qui alios
docerent, seipsos prius nou docuis»ent. »
Idem, in Epislola^ : « Docere nec indocto est
in promplu, nec monacho in ausu, nec pec-
canti iii aircttii. » Glossa super illud» : Si est
tibi inlelkclus, etc. : « Sicut peccat, qui scit,
et non vult docere proximum suum ; sic qui
nescit, et vult magister esse. »
CAPUT XVII.
Le negligentibus prcedicationem.
Gregorius, in Pastoralibus" : « Quo reatii
adstringantur, aspiciant, (jui dum peccan-
tibus fralribus verbum prwdicationis sub-
trahunt, niorientibus aniuiabiis vitacremedia
alDScondunt. » Idem, iii capitulo dc Consensu
proximoriim : « Mala , » elc. Idem ' : « Si
quis est homini', jungalur mihi. » Ktpostea
subdit : « Si ille Dei dicilur, qui ad ferienda
vitia zelo divini amorisexcitatur, profectose
Dei esse denegat, (jui, in quantum sufficit,
increpare vitam cariialium recusat. » Ikr-
uardus, super Cantica^ : a Rem profecto
proximi rctine.-', siplenus virtutibuscumsis,
forisque niiiilouiinus donis scientiae et elo-
quentise adornatus, mctu forte, aut segnitie,
aut minus discreta Immilitate, verbum bo-
num, quod posset prodesse multis, iimtili,
imo et damnabili ligas silentio. Certe' male-
dictus, quifrumenta abscondit, in populo. »
CAPUT XVIII.
De auditoribus verbi Dei.
Gregorius, in Moralibus^ : « Verba sa-
pientiae quse reprobi audiunt, electi non so-
' Bern., ad Oyr., epist. L\xxi.\.— » Eccli., v, 14.—
sCireg., Innior., p. III, c. ir, aJiiiou. i!fi, ferc in piinc.
— * Ibid., paulo a mcd. — » Lxod., x.txil, 26. —
« Boru., in Canl., serui. xviu, fere in princ. — ' Prov.,
XI, 26. — ' Greg., Moral., lib. XI, c. v. — » Ibid.,
lum audiunt, sed etiam degustant, ut eis in
cordc sapiat , quod reprojjorum non menti-
biis, sedsolummoiloauribiissonaf. I) Mem' :
« IMeruinque discipuU incassum bona au-
diunt, cum ex magistri vita mala et exemplo
destruuntur.» Idem, in capitulo de Scienlia
mala : « Quisquis a praeceptis. » Idem super
Ezecliielem '" : « Quidam verbum Dei audien-
tes, non audiunt; quoniam aurem ad sacrum
eloquium ponunt, sed coramundidesideriis
uon evellunt. » idera" : « Gloria prajdica-
toris, est profectus auditoris. » Idem, inflo-
miliis " ; « Cibus mentis est sermo Dei : et
quasi acceptus cibus, stomacho ianguente,
rejicitur, quando auditus sermo in venlre
meinoriae non tenetur. Sed quisquis alimenta
pcrcepta non retinef, hujusprofecto vitades-
peratur. Per vocem auditus non instruimur,
quando mens interius per spiritum non jun-
gitui. » Idem", sMper Ezcchielem : « Tutius
veritas audilur, qiiam piaedicalur : quoniam
cuin auditur, cordis hiimintas custoditur;
cum autem prtEdicalur, vix non surripitcui-
que hoiiiinuin (luantulacuinque jaclaritia, in
qua ulique pedes affectionis vel intentionis
aliquantulum inquinantur.» Idem in Regis-
tro ".• « Utiiisest.semper docti viri allocutio :
(juia aut discit audiens, qiiod nescire se no-
verat; aut cognoscit, ([uod est ampliusid,
quod se et nescivisse nescieliat. » Augusti-
nus, de Vita beata " : « Si vos invitos ct fasti-
dientes alere conabor, frustra operam insu-
niam. » Idem, de Verbis Domini '* : « In
doctore iiihonesta est causa, non facere, quod
praecipit observare; in discente vero audire
velle, quod nolit implere. » Idem, de Doc-
trina christiana " : « Fit ut homines eum
non obedienter audiant, qui seipsum non
audil ; et Uei verbum , qiiod eis prjedicatur,
simul cum ipso praedicatore contemnant. »
lib. XII, c. VIII. — o id , 1« Ezech., lioni. xil, circa
nicd. — " IbiJ , houi. .wiii, antc ined. — " Id., in
Evang., bom. xv, non multo a priuc. — " Est apud
Aug., in Joan.. tract. lvii, ante med. — '» Idera in
llcg., hb. V, ind. 1, c. vi, in princ. — "> Aug., de vit.
DeaL, disput. I, diei, aute med. — " Id., <le verO. Oom.,
serm. in, paulo post priuc — " Id., de Doct. Christ..
lib. IV, c. xxvii, iufine.
Idem, in Epistola
saeculi intiieor, nescio quando possit csse ad
eorum animos sanandos opportuna prsedica-
tio : quando enim res hiijus mundi velut
prosperas habent, fastu suo respuunt saUi-
bres monitiones, et quasi anilem reputant
cnntilenara; quando auteni in adversis an-
guntur, magis conantur evadere undo ad
praesens anguntur, quam capere uude cu-
rentur. » Ideni , in Sermone * : « Non uiinus
reus erit, qui verbuui Dei negligenter audit,
quam ille, qui negligentia sua corpus Christi
in terra cadere permiserit. b Bernardus, in
Sermone' : « Benigne audiendum est, devote
suscipiendum , sollicite conservandum quid-
quid ad animarum saUitem pertinet; et non
sicut verbum hominum, sed sicut vere est,
Dei verbum, sive sit illud consolatorium,
sive comminatorium , sive etiam increpato-
rium audiatur. » Glossa' : « IIU soli beati
sunt, qui audiunt, et mente recondunt, ut
opere compleant, et opere impleant, ut vitam
aeternam possideant.
CAPUT XIX.
De Episcopis.
Gregorius, in Registro^ : « Episcopus cum
loco mutet raentem. Non sibi credat solam
lectionem et orationem sufficere, ut remotus
ab aliis studeat sedere, et de raanu nihil
fructificare; sed largam raanum habeat; ne-
cessitatera patientibus occurrat ; alienam in-
opiam, suam credat : quia si hoc non habet,
vacuum Episcopi nomen tenet. » Idem ' :
« Tota mente iraternitas vestra se exhibere
feslinet in prosperis humilem, et in adversis,
si quando adveniunt, cum justilia erectam ;
amicam bonis, contrariam perversis : nullius
unquam faciem pro veritate loquentem pre-
mens; misericordiae operibus juxta possibi-
' Bera., wi Lnrg., ppisl. N\xil. — ■ IJ., lilj. L
/loihil., bom. XXM, paiilo a iniuo. — ^ Bern., serin. in
fest. apost. Petr. et Pinil., ante ined. — * Gloss. IJed.
in Apoc. — s Greg., Episf., lib. V, c. CK\ix . — « Ibid.,
lib. VI, c. cxxix. — ' Ibid , lib. IV, c. lx.xxix. —
' Id., Pasi., p. II, c. [, in princ. — ' Isid., de Sum.
Qon., lib. III, c. XXXV, sent. 1. — '» Ibid., c. XLir,
DE PERSUNARUM VARIETATK 31
Ego cum amatores litatem substantise insistens, et eisdem in-
sislere etiani supra posse cupiens; infirmis
compatiens, bene valentibus congaudens,
aliena damna propria deputans, de alienis
gaudiis tanquam de propriis exuUans; in
corrigendis vitiis sseviens, in fovendis virtu-
tibus auditorum animum demulcens; in ira
judicium sine ira tenens, in tranquillitate
autem severitatis suae sententiam non dese-
rens. » Idem ' : « Valde periculosum est ani-
nice, temere cuiquam manum imponere. »
Idem, in Pastoralibiis^ : « Tanlum debet
actionem popuUacfio transcendere prsesuUs,
quantum distaie solet a grege vita pastoris.
Oportet namque ut metiri sese soUicite stu-
deat, quanta tenendcB rectitudinis necessitate
constringatur, sub cujus sestiniatione popu-
lus grex vocatur. » Isidorus^ de summo
Bono' : « Desinat locum docendi suscipere,
qui nescit docere : ignorantia quippe prae-
sulum, viiae non congruit subjecloium. »
Idem '" : « Agnoscat episcopus servum se esse
plebi', non dominum. » Idem, de Officiis " :
« Ejiiscopo, dum consecratur, baculus datur,
ut ejus judicio subditam plebem vel regat^
vel coirigat , vel itifirmitates iufirmorum
su.^^tineat. » Augustimis, ad Orosium " :
« Sciat se non esse episcopum , qui praeesse
desiderat, non prodesse. » Idem, de Civitate
Dei'^ : « Episcopus nomen est operis, non
honoris. Episcopein (a) ( eiii5/.oi:£rv ) enim
graece, latinc siiperintendere possumus di-
cere, ut intelligat non se esse episcopum,
qui prseesse (Ulexerit, non prodesse. » Idein,
in Sermone '* : « Non est Episcopi servare
aurum, et revocare a se mendicantis ma-
num. » Arabiosius, in Pastorali '" : « Quan-
tum prae ca-teris gradus episcopalis altior
est, t,\ato, si per negUgentiam dilabatur,
ruina gravior est. » Hieronymus, in origi-
nali siiper Sophoniam '^ .- « Qid episcopatim
(I., ,/.■ Of/k
'= Aiil;.. uiI (Irn.- , ,|,i;|.,l
lib. XlX,c. XI s.- '■' id,
post med. — 's .Anibros.
" Hieron., in Sophron.,
.. Llll. - l^
,, w/ /ral.
, ile diynit
C. 111.
= lil., dc C,
. Sacerd.,
(a) Ccet. edit. scopos.
li. Dei,
(inquit ') desiderat, bontm opus desiderat.
Videte quid dixerit : opus, non dignitatera.
Si autem soluni aspexerit dignilatem, cito
corruet. » Bernardu<, in Epistola^ : « In
omnibus, exemplo Apostoli , honorifii-abitis
minislerium vestrum , ministerium, inquam,
noD dnniinium; ipsum quidem honorinea-
bitis, non vos. Nani qui quserit quae sua snnt,
secupit iionorari, non ministerium. Honori-
ficabitis aiiteni non cnltu vestium, non fastu
equorura, non amplis asdificiis; sed moribus
ornatis, studiis spiritualibus, ac bonis operi-
bus. » Idem ' : « In omnibus actibus suis ,
vel dictis, nihil suum quajrat Episcopus, sed
tantumant Dei honorem, autsalutem proxi-
morum, aut utruiuquc. » Idem, de Conside-
ratione^ : « Domum episcopi decetsanctitudo,
decet modestia, decnt honestas et morum
-tiisciplina.
CAPUT XX.
De Sacerdotibus bonis.
Gregorius, iii Registro* : « Oflicii .sacerdo-
talis esl, nt viduis ac maritali regimine de-
solatis impartiri solalia debeant, nt unde in
hoc mundo hnmano ad.jutorio privantur, sa-
cerdotali tuitione possint remedia reperire. »
Iiiem « : « l\edemptor noster ad sacerdotis
offlciuni non quserit auruni, sed animas. »
Idem' : « Lux gregis est flamma pasloris.
Uecet enim dominicum sacerdotem nioribus
et vita clarescere, quatenns iu eo tanquam
in vitae sua; speculo plebs commissa possit et
eligere quod sequatur, et videre quod corri-
gat. 8 Idem' : « Kst in illusiou" nocturna
valdc necessaria discretio, qua subtiliter
pensari delieat, ex qua re menti acciderit
dormientis. Aliquando eniin ex crapula;
aliquando ex natunt superfluitate, vel infir-
mitate; aliquando ex pra^cedenti cogitalione
PHARETR^ I.IB. I.
contingit. Et qiiidem cum ex naturse super-
fluitafe vel infirmitate evenerit, omnimodo
haec illusio non est timenda, quia hanc ani-
mus pertulisse magis dolendus est, quam
fecisse. Cum vero ultra modum appetitus
gulae in sumendis alimentis rapitur, atque
idciroo hnmorum receptacula gravantur,
habet exinde animus aliquem reatum , non
tamen nsque ad prohiliitionera percipiendi
sancti mysterii , vel missarum solemnia ce-
lebrandi, cum forfasse aut dies festus exigit,
aut exhibert! ministerium, pro eo quod sa-
cerdos alius iii loco deest, ipsa necessifas
compellit. Nam si adsunt alii qui implere
niinisterium valeant, illusio per crapulam
facla a perceptione sacri mysterii prohibere
non debet ; sed ab immolatione sacri myste-
rii, ut arbitror, subtrahere se humilifer de-
bet : si tamen dormientis menfem turpi ima-
gine non concusserit. » Et infra : « Si vero
ex turpi cogitafione vigilantis oritur illusio
dormienti, pafet animo suiis reatus. Videt
enim a qua radice inquiuatio illa pro^esserit :
quia qiiod cogifavit sciens, hoc pertnlit ne-
sciens. Sed pensandum est, ipsa cogitatio
utrum suggestione tantiim, an delectafione,
vel quod majus est , peccaf i consensu acci-
deiit. » Augiisfinus, de Poenitentia" ; « Sa-
cerdos, cui omnis protltelur peccator, ante
quem statuitur omnis langiior, in nullo illo-
rum sit judicandus, quod ipse iu aliis judi-
care est proinptus. Judicans enim alium, qui
estabaliisjudicandus, condemnatseipsum.»
Idem, de Singidaritate clericorum '" : «Con-
femplaniini quid sit populo sancto praeesse,
et cousiderale quale sit divinis sacramentis
insistere. Altario enim placere debent, qui
altario vivunt, et talis convenit cura sinceri-
fatis sacratis, qualia sunt sacramenta ipsa,
quibus exhibent offlcia servitutis : ne contra
Oominuni offendanl ii.si, quein tractant, aut
contra [lopuluin iuoi(.ianl iaipedire, quod
' 1 Tim., 111, 1. — ' liern., ad Henr. Senon.,
eiiist. XLii, paulo a priuc — ' Ibid., longe ante meil.
— * Id., de ConsMer., lil). IV, prope fln. — » Grrs.,
Epist., lil). 1, epis!. .mii, iu prim;. (Labb. Coiic.. lom.V 1,
col. 1035).— « Ibid., lib. V, c. cxxvill. — ' Ibid.,
lib.Vll, epist, xxxii. (Labb, Conc., tom. VI, col. 1307).
— « Ibid., lib. XII, episl. xxxi, ad Auguslin. inler-
rogat. XI (Labb. Com., loni. VI, col. 157.1). — ' Imo
auctor, quisquis ille sil, lib. de ver. et fah. P<enit.,
c. IV, inter Op. S. Aug., lom.Vl, Append. - '» Uepe-
ritur inter opera S. Cypriau., edit. Pamel.
DE PERSONARUM VAR1I<:TATE.
33
praedicant. » Ambrosius , siiper Lucam ' :
« Religionis insignia, arma sunt sacenlotis. »
Idem, in Epistola^ : « Sobiiam a turbis gra-
vitatem, ac seriosam vitam, et siiiyulare
pondus conversionis, dignitas sibi veudicat
sacerdotalis. Quomodo enim potest in exem-
plum observari a populo, qui nihil habet
discretum a populo, nihil dispar in moribus
a multitudiue? Quid enim in te miretur, si
omnia tua facla bona in semetipso recogno-
scat existere ; si nihil in te aspiciat, quod ulfra
se invcniat; si ea quaj in se erubescit, in te,
quem reverendum arbitratur, offendat? »
Idem, de Offlciis^ : « Sacerdotis est, nulii
nocere, prodesse velle omnibus; posse au-
tem, solius Dei est. » Isidorus, de Summo
Bono * : « Sacerdotis praedicatio operibus con-
firmauda est, ita ut quod docet verbo, in-
slruat et exemplo. » Glossa ex Ambrosio (a) :
a Non facile accusanda est persona tam alti
ordinis, cum sit vice Christi. »
CAPUT XXI.
De Sacerdotibus malis.
Gregorius, iu Homilia ' : « Cui rei simi-
les dixerim sacerdotes malos, nisi aquae bap-
tismatis, quse peccata baptizatorum diluens,
illos ad regnum coeleste mittit, et ipsa in
cloacas descendit?» Idem , in Pastorali " :
« Si homo apud hominem , de quo mii)ime
praesumit fieri intercessor , erubescit ; qua
mente apud Dominum intercessoris locum
pro populo arripit, qui familiareui se ejus
gratiae esse per vitae meritum nescit ? Aut ab
eo quomodo illi veniam postulat, qui utrum
sibi sit placatus, ignoral? » Item in Regis-
tro ^ : « Durum est, et proculdubio a sacer-
dotis officio alienum , personam positam sub
' Ambros., ia Luc, c. x, lib. VUI. — Md , Eiust ,
lib. III, nrf/mi(Bi«».— 3 Id.. cle 0/fic., lib. III, c. ix.—
* Isid., de Sum. Bon., lib. III , c. xxxvi, seut. 2. —
» Greg., in Evang., hom. xv:i, circa flu. — " Id.,
Pastor., p. I, c. XI, fere m princ. — ' Id., Epist.,
lib. IV, c, LXX. — 8 Ibid., lib. IX, epist. LXiv, ad
Brunichitd. ( Labb. Conc, tom. V, col. 1477). —
9 Ibid., lib. III, epist. v, ad Bonifac. (Labb., Conc,
tom. V, col. 1139). — '<> Serm. xiv, de tempore,
TOM VU.
necessitate uegligere , et studio congregan-
di , indecenter inhiare pecuniis. » Idem " :
« Causa sunt ruinae populi sacerdotes mali.
Quis euim se pro populo peccatis intercessor
objiciat , si sacerdos , qui exorare debuerat,
graviora committat?» Idem» : «In contume-
liam (b) sacerdotum est, de divinis cultibus
admoneri; quod enim ipsi debent exigere,
turpiter exigunlur. » Ambrosius, in Sermo-
ne '" : « Mendaciura est, sacerdotem vel cle-
ricum se profiteri , et contraria huic ordini
operari. » Idem, in Epistola " : «Nihil in sa-
cerdote tam periculosum apud Deum , tam
turpe apiid homines, quam quod sentiat,
non libere denuntiare. » Joannes Chrysosto-
mus, super Matthwum'^n(\ere magna con-
fusio est sacerdoium et omnium ciericorum,
quando laici inveniuntur fldeliores eis et
justiores. Quomodo autem non sit confusio
esse illos infeiiores laicis , quos etiam ajqua-
les esse confusio est ? » Isidorus , de Summo
Bono " : « Sacerdoles populorum iniquitate
daiunantur, si eos aut ignorantes non eru-
diant, aut peccantes non arguant. » Idera '* :
« Mulli sacerdotes metu potestatis veritatem
occultant, et a bono opere, vel justitiae prae-
dicatione, rei alicujus formidine, aut potes-
tatis terrenae avertuntur. Sed heul proh do-
lor ! iude metuunt , quia vel amore rerum
saecularium iinplicantur, vel quia aliquo fa-
cinoris opere confuiiduntur. » Hieronymus,
in Epistola " : « Viuolentos sacerdotes et
Apostolus damnat, et vetus lex prohibet'».
Qui enim altario serviunt, vinuai et siceram
non bibant. Sicera hebraeo sermone omnis
potio nuncupalur, quae inebriare potest. »
Idem " : « Peccator homo si ceciderit , ro-
gabit pro eo sacerdos, pro sacerdotis lapsu
quis rogaturus est? » Idem , ia originali su-
per Malachiam '« : « Ad sacerdotis pertinet
Amhrosio ascriptns. — " Id., ad Theod , epist. lib. II,
epist. xvii. — " Chrysost., in Maltk. Op. imperf.,
c. XXI, houi. XL. — " Isid., de Sum. Bon , lib. III,
c. XLVi, sent. 1, — '» Ibid., c. XLV, sent. a. — 's Hier.,
ad Nefiolian , epist. ii. — "^ Levit., x, 9. — " Hieron.,
ad Heliod., episl. i. — " Id., in Malach., c. ll.
(«) Ctpt. edit. Ambrosius. — (6) Labb, Conc contu-
melia.
3
34 PHAIIKTRtE LIB
disciplinaui , interrogatum respondere de
lege ; qui si non doceat et respondeat , et
resistentes non convincat, frustra jactat sa-
cerdotis dignilatem , cujus opera non exhi-
bet. » Bernardus , in Epistola ' : « Cernitur
in nonnullis sacerdotibus vestinm cultus
plurimus , virtutum aut nuUus aut exi-
guus. » Idem, in Sermone ' : « Egresso est
iniquitas a senioribus judicibus tuis , Domi-
ne , qui videntnr regere populum tuum.
Non est jam ilicere ' : Ut -populm, sic sacer-
dos; quia sic noc populus, utsacerdos. Heu,
heu, Doniine Deus , quia ipsi sunt in perse-
cutione tua primi, qui videntur in Ecclesia
tua primatum diligere, et regere principa-
tum. n hlem, de Contemptu * : « In multis
mullipliaiter regnat fornicatio, quia purita-
tis Auctori, impuro corde et corpore niinis-
trantes, nou vercntur stare ante Angeium
Dei , qui secet medios, et disperdat; sed om-
nino audent Agni imuiaculali sacras contin-
gere carnes , et intingore in sanguine Sal-
vatoris manus nefarias , quibus paulo anle,
prohdolor! meretrices attrcctarunt; sic et
allariacircuire, sic et ecclesias frequentare,
psahuos decantarc, cuni et ejusmodi laus
sil execrabihs, et ^ orado fiat in prccatum. »
CAPUT XXII.
De Clericis.
Gregorius, iu H07Hiiia° : « Clericus ail-
moneudus est, quatonus sic vival, ut exem-
plum vilse ssecularibus praibeat. » idem , in
Registro ' : Nounquam hi, qui ordiuati sunt,
ju-reaut, providiMi debot quales onlinentur,
ut prius aspiciatur si vila eorum continens
iu auuis plurimis fuit, si studium lecliouis,
si eleoinosyna; aiuorem habuerunt. » Idem ':
« Proculdubio Deus otleuditur, si ad saoros
ordiues quisquam uon ex merito, sed ex fa-
' Buni., ad llinric. Senon., Epist. XLU. — ' Id., in
Conv. S. Paul., serm. I.— » Ose., iv, 4. — * Berii.,
Ueclauiat. super Lcce nos rcliquinius, etc, louge aule
mcj. _ 5 l'snl. cviii, 1. — " Grcg., in livang.,
hoiu. XVII, ciica liueui. — ' Id., acl Januar , lib. lU,
Epist. XXVI (Labb. Conc, lou]. V, col. il52). -
» la., iicl Columb., lib. II, p. II, Ejjisl. .\lvii (Labb
vore , quod absit , aut ex venalitate prove-
hitur. » Idera " : Qui post acceptum sacrum
ordinem lapsus iu peccatum carnis fuerit,
sacro ordiiie ila careat, utad altarismiuiste-
riuin ullorius non accedat.» Isidorus, inlibro
Etymologiarum '" : « Cleros (/.ay)?s;) graece,
sors vel haereditas dicitur : propterea ergo
dicti sunt clerici, quia de sorte sunt Domini,
vel quia Douiini parlem habeiif. » Hierony-
nius, iu Epistola " : « Clerici vita, Christi
deliet ornari Kcclesia. » Idein : « Nogotiato-
rcm clericum , et ex inope divilem factuin ,
ex ignobili gloriosum , quasi quamdam pes-
tem fuge. » Mem : « Procuratores atque dis-
peusatores domorum alienarum atijue villa-
ruin , quomodo possuut esse clerici , qui
proprias jubentur contemuere facultates?»
Idem " : o Ila age et vive in luonaslerio, ut
clericus esse merearis , ut adolescentiam
tu.im nulla sorde commacules , ut ad altare
Christi quasi virgo de thalamo procedas, et
halieas de foiis bouum testiinonium. Fe-
miiicE nomen tuum noverint, vultiim ne-
sciant. » Amlirosius, in Epistola : «Tu qui-
cumque in clero es, Domiui porlio es, ot pos-
sessio ejus; noli rocedere de Domiui tui pos-
sessione, ut dicas Doinino " : Possedisti re-
nes meos, suscepisti me de utero malris meae,
el ilie tilii quasi bono servo dicat" : Transi,
et recumbe.n Auguslinus, ie Simjularitate
clericorum " : « Cum Christus agnus iuno-
cciis, iiuo ipsa coelestis innocentia, quod est
verius, lautuinsecoiitompserit pro Ecclesia,
ul eam siiie macula vcl ulla ruga redderet
illibatam, qualis est illo clericus, cui ad hoc
sponsa Chrisli committitur, utpro unius fe-
ininae amore, culpari totam {'lcclesiam patia-
tur ? » Joannes Clirysostouius , super Mat~
thmtm : «Laici deliuquciitosfacile emcndan-
tiir ; clerici aulem, si semel evasorinl, iuemen-
dabiles suut. » Beruardus, de Contemptu " :
Conc.. tom V, col. 112:;) — » Ibid., lib. 111,
Episl. .Kxvi, ubi sup. — "> Isid., Elymolog., lib. VII,
e. XI!. — " Hierou., ad SeiMlian., Epist. ii. — " !d.,
ad nustic, Episl. iv.— '» Psal, cxxxviil, 13.— '» Luc,
XVII , 7. — " Est apud Cypr., edil. Pamel. — '<■ Bern.,
Doclamul. super Eccc nos reliquimus, elc, aute med.
DE PERSONAR
« Vae, vae iu rlomo Dei horrendum vide-
mus. Quid? idololatras ministrautes. Men-
tior, si uon idolorum servitus avaritia esl;
si uou quibusdam etiam veuter suus factus
est Deus suus. Qmd enim quisque prse cse-
teris colit, id sibi Deum constituisse perhi-
betur. » Idem ' : « Res pauperum non pau-
peribus dare, par sacrilegio crimen esse dig-
noscitur. Sane palrimonia pauperum facul
tates sunt ecclesiarum; et sacrilega eis cu-
piditate surripitur, quidquid sibi ministri et
dispi!nsatoi'es , non ulique domini vel pos-
sessores, ultravicf um accipiunt et vestitum.»
Idem , in Sermone ^ : « Dilatata videtur Ec-
clesia, et ipse clericalis sacratissimus ordo
super numerum multiplicatus est. Verum ,
etsi » muUiplicasti gentem , Domine, non
magnificasti lcetitiam, dum nihil minusap-
pareat defccisse meriti , (juam numeri ac-
cessisse. » Multainfra libro terlioin capitulo
de Familiantate *.
CAPUT XXIII.
De BencficiaUs.
Gregorius, iu Registro ' : « sicut Ecciesia
proprias res amittere non debet, ita eam ra-
pacitatis ardore alienas invadere non opor-
tet. » Idem * : « Laudabile studium , et con-
venieus est clericoet religioso,terrenisgra-
tam Deo pacem prseferre compendiis , et ex
rebus trausitoriis mansura semper charitatis
lucra mercari. » Idera', loquens deillo verbo
Joannis « : Ameti , amen dico vobis , quce-
ritis me, non qiiia vidistis signa, sed quia
ex panibus meis manduGastis, et saturati
estis : « Per eorum persouam Domiuus illos
intra snnctam Ecclesiam detestatur, qui per
sacros ordines ad Dominum propinquautes
non in eisdem ordinibus virtutuiu merita,
sed subsidia vitse prsesentis exquirunt; nec
' Bern., Declnmal. super Eece iios ivliguinnis, clc.
ante med. — ' Id., fe Convers. ail Cleric, c. xxi.x. —
^ Isa., IX, 3. — * Vid. iuf., lib. 111, c. xxvi. — s Grcg.,
ad Bonif., lib. II, p. 11, Iijnsl. XLIII (Labb. Conc.,
tom. V, col. 1120). — " Id,, ad Anton. et Dometian.,
lib. VII, p. li (Ubh. Conc. toiii. V, col. 13J3). —
riM VAHIET.ATE. 35
cogitaut (juid bene vivendo iinitari debeant,
sed quaj concupisceudo compendia sortian-
tur. » Augustiuus, in Epistola: « Si priva-
tim qnff", nobis sufficiant possidi^mus, non
sunt iilanostra, sed ]jaii[)eruiii, quorum pro-
curationem quodam modo gerimus, nonpro-
prietatem nobis usurpatione damnabili ven-
dicamus. » Idem, de Verbis Domini^ : «Cle-
ricus si non contentus stipeudiis fuerit, quae
de altario, Domiuo jubente , consequitur,
sed exercet mercimonia, intercessioues ven-
dit, munera libenler amplectitur, hic ue-
gotiator magis potest videri, quam cleri-
cus. » Bernardus, super Cantica "> : « Ti-
meant clerici , fimeaut ministri Ecclesiarum
Dei ; qui in terris sanctorum, quas possi-
dent, tam iniqua gerunt, ut slipendiis, quae
sufficere debeant , minime contenti , super-
flua, quibus egeni sustentandi forent, impie
sacrilegeque sibi retinent, et in usus suae su-
perbiae atque luxuriae victumpauperum con-
sumere non verentur : duplici profecto ini-
quitate peccantes, eo quod et aliena diri-
piunt, et sacris, in suis vanitatibus et tur-
pitudinibus , abutuntur. » Idem , in Epis-
tola " : « Honores et dignitates eeclesiasticas
nou ignoro deberi his qui eas digne et- se-
cundum Deum administrare , et velint, et
possint. » Et infra '^ : «Nec cuiquam, vel
adulto, plures in pluribus ecclesiis habere
licet, nisi disiiensatorie quidein ob magnam
vel Ecclesise necessitatem , vel personse uti-
lilatem.» Idem " : Quidquid pra^ter necessa-
rium victiun , ac simplicem vestitum de al-
tario retines , tuum non cst, rapina est, sa-
crilegium esf. » Idem '♦ : « Coiiceditur tibi,
ut si beue deservis , de altario vivas ; non
aulem ut de altario luxurieris, ut de altario
superbias , ut inde compares fibi fraena au-
rea, sellas depictas, calcaria deaurala, varia
griseaque pellicea. » Ideiu, de Contemptu " :
' Id., Monil., lib. XVI, c. MX. — ' Joiin., vi, 26. —
'■> Aug., (le verh. Dom., serm. xix.— "> Beru., in Cant.,
scrm. xxu. — " Id., rid Theob., epist. ccLXxi. — '^ld.,
adFulcon., epist. iv.— " Ibid.— " Id., Declamat. super
Ecce nos reliquimus, etc, longe ante med. — "> Ibid.
(a) Labb., laudabile et studio est religioso.
36
rHARETR^ L)B. I.
« Vae, vae tibi, clerice, niors in oUa, mors
in oUis carnium , mors in deliciis est : non
modo qiiia secus introituui delectationis po-
sita esse cognoscitur ; sed ob id maxime,
quia populi percata constat «'ssequai comedis,
ac si propria tibi minus sufficere viderentur.
SoUicitus esto, tanquam redditurus ratio-
nem, dignos pro eis gemitus fundere, dignos
agere poenitentiae fructus. b Mem' : « Quan-
do poterit necessariis esse contentus , qui
eo animo introivit , ut stipendia clerici in
usus voluptatis, curiositatis el vanitatis con-
greget , servet , et expendat? Triplex ' est
ergo funmdiis, qui di/pcile rumpitKr, lio-
minem raiserura in perniciera trahit, qui
impure intrat, iudigne ministrat , et ipso
fructu abutitur temporali.» Idem ' : « Non
©rdiiiavit Deus his, qui Evangelio serviuut,
de Evangeho quffirere delicias, vel ornatum ;
sed vivere, ut ait Paulus ', ox co, ut videli-
cet sint conteiiti alimenla corporis, non gu-
Ise irritamentii , vel incentiva libidinis lia-
bere ; et quibus teganlur, non quibus or-
nentur, acciperc,» Ideni ' : « Oc altario, in-
quit Apostolus ', vivat, non superbiat, non
luxurietm- : deniciue non ditetur, non cou-
tra saiicti cujusquam plane dignam omni
acccptioiie senlenliam ex clericatu ditior flat.
Non sibi de bonis Ecclesiae ampla palatia fa-
bricet, mutans quadiata rotundis; ucc locu-
los iude congreget, nec in vanifate, ant su-
perfluitate dispergal; non extoUat de facul-
tatibus Ecdesiai consanguineos, aut neptcs,
ne (ilias dixerim. »
CAPUT XXIV.
Dc Ambitiosis.
Grcgorius, in Registro ' : « Sicut is, qui
invitatus renuit, qua>^itus refugit, sacris
esl altaribus admovendus, sic qui ullro am-
bit, vel importunum se ingerit, est procul-
' Bern., Dcclamat. super Ecce nos reliquimus, ctc,
louge aule meJ. — ' E<:cle., iv, 12. — ' Bern., loc. cil.
— * 1 Cot:, IX, 14.— » Beru., loc. til. — " I Cor., ix,
li _ 1 Gicg., lib. VII , L'in.4. rv. — ' Id., lib. IV,
epist. \cvii. — 9 kl., Pastur., p. I, c. i, iu priuc. —
dubio repellendus. n Idem ' : « Verecundum
nobis est , et dicere pudet, quia sacerdotes
sibi ducatum accipiunt, qui exordium reli-
giosae militiae non videruiit. » Idem : o Or-
dinate ad ordines accedcndum est : nam ca-
sum appetit, qui ad summa loci fastigia,
postpositis gradibus, per abrupta ascensum
quaerit. » Idem, in Pastorali ' : « NuUa ars
doceri prsesumitur, nisi prius iutenta medi-
tatione discatur. Ab iraperitis ergo pastorale
magisterium qua temeritate suscipitur, quan-
do ars artium est regimen animarum! »
Idem ". «/psj regnaverimt ", et non ex me;
ipnncipes extiterunt , et non cognovi. Ex se
namqiie , et non ex arbilrio summi Cnatoris
regiiant ii , qui nuUis fulti virtutibus , ne-
quaquam divinitus vocafi , sed sua cupidi-
fateaccensi, calmen regiminis rapiunt po-
tius, quam assequunfur. » Ideni " : o Sa-
criim offlcium non solum non dihgitoranino,
sed nescit , qui ad culmen regirainis anhe-
lans, in occulfa meditafione cogitationiscae-
teroriim subjectione pascitur , laude propria
laefafur, ad hoiiorem corelevat, rerum af-
fluciilium iibundantia exultaf. » Idem " :
« Nescit laudem, cum suppetit, fugere, qui
ad hanc didicit , cum deesset , anhelare. »
ldem:«tJuoddicerepudet,»(suprainciipituIo
de Prwlalis malis "). Isidorus, de Summo
liono " : « Qai legimen sacerdolum conten-
dit appelere, ante se discutiat, si vita ho-
nori sit congrua : quod si non discrepat, hu-
miiiter ad id, ad quod vocatur, accedat. Uea-
tum quippe cul^ia geminat, si quis cum culpa
ad sacerdolale cuhnen aspirat. » Idem " :
0 Qui ad hoc < onversionem saiictitatis prae-
fendit, ut aliis quandoque prajessc possit,
isto nou discipuius Chrioti , sed pravitatis et
Antichristi seclafor existit, quianou pro Deo,
sed pro saeculi honore porfare sfutlet crucis
Chiisli confumeliam et laborem. » Augusti-
nus, de Civitute Dei " : « Locus superior,
'» Ibiil. — " Ose., VIII, 4. — '* Greg., lib. cit., c. viii.
— " ibiil., c. IX. — " Viil. sup , c. .VII, p. 25. —
'» Isid., de Sum. Bo>i., lib. III, c xx.mv, seut. 4. —
"> Ibid., c. XIX, sent. 3. — 't Aug.. de Civit. Dei,
lib. XIX, c. XIX.
DE PERSONARUM VARIETATE
sine quo regi populus non potest , etiamsi
teneatur et administretur ut decet , tamen
indecenter appetitur. » Idem, de Trinitate ' :
allomines diabolum tanto magis imitantur,
quanto magis neglecta, vel eliam perosa
justitia, potentiae student, ejusque vel adep-
tione laetantur, vel inflammantur cupidi-
fate. » Ambrosius , siiper Lucani ^ : « Si Do-
minus Jesus propria deseruit, tu aliena cur
quaeris? Si Creator omnium saBculi gloriam
subeundaepaupertatisvirtutecontempsif,cur
tu fastidias ad quod natus es , appetas quod
indebitum est ? Curea, quee ad usum tibi
diuturna esse non possunt, ad supplicium
diulurna , deposcas ? Cave insidias , cave
fraudes. » Idem * : « Ordinatio mundi a Deo,
opera mundi a malo : ita etiam a Deo potes-
tatum ordinatio, a malo arabitio pofestafis.»
Idem * : « Seepe quos vitia nulla delectant,
quos nullapotuit movereluxuria, nulla ava-
ritia subvertere, facit ambitio criminosos.
Habet enim forensem graf iam , domesticnm
scelus^ et utdominetur aliis, prius servit. »
Bernardus , de Consideratione ^ : «0 am-
bitio , ambientium crux , quomodo omnes
torquens, omnibus places? JNil acerbiuscru-
ciat, nil molestius inquietal ; nil tamen apud
miseros mortales celebrius negotiis ejus.
Annon limina Apostolorum plus ambitio ,
quam devofio terit?» Item, super Missus " :
« Quoties bominibus prseesse dosidero , to-
ties Deum meum prseire contendo; et tunc
vere non sapio ea , quae Dei sunt. » Idem ' :
« Videas bomines pecuniosos ad honores
quosque ecclesiasticos pervolare , moxque
applaudere sibi sanctitatem vestium dun-
taxat mutatione, non mentium, et dignos
se aestimare dignitafe , ad quam ambiendo
pervenerunt ; quodque , si audeo dicere,
adepti sunt nummis , attribuere meritis. »
Idem , super Cantica * : « 0 utinam praelati
' Aug.. de Triii.. lib. Xlll, c. XIII
Luc, IV, lib. IV, n. 34. — ^ Ibid.,
n. 31. — s Bern., de Consider., lib,
" Id., super Missus est , hom. i, nc
' Ibid., hom. iv, post med. —
serm. lxxvii, ante med. — ' Ibid.
, — 2 Ambros., in
n. 29. — » Ibid.,
111, ante med. —
a longe a fine. —
8 Id., in Cant.,
serm. lxiii, ante
tam vigiles reperirentur ad curam , quam
alacres currunt ad cathedrara. » Idem ' :
« Non probe satis praeesse affectas, quibus
prodesse non curas; et quorum non zelas
salutem, subjectionem nimis ambifiose ven-
dicas tibi. » Idera, in Epistola '" : « Ambitio,
mafer hypocrisis, latebras amat, et tenebras
quaerit, lucis impafiens. Ambitio spurcum
vitium , in imojacet, videt tamen omne su-
blime, sed videri ipsa refugif : nec mirum ,
optato namque nesesse est careat , nisi ca-
veat arbilros. » Idem " : « Curritur in clero
passim ab omni sefate et ordine, a docfis
pariter et indocfis, ad ecclesiasticas curas ,
tanquam sine curis quisque vicfurus sit ,
cum ad curas pervenerit. » Idem , super
Qui habitat '^ : « Radix iniquifalis ambitio,
subtile malum, secretum virus, pesfis oc-
culta, doli arfifex, mater hypocrisis, livoris
parens, vitiorum origo, criminum fomes,
virtutum aeriigo, tinea sanctitatis , excaeca-
trix cordium, ex remediis morbos creans ,
generansex medicina languorem. » Idem " :
« Omms quce sua sunt qiuerunt "', 7ion qucB
Jesu Christi : ipsa quoqiie ecclesiasticce di-
gnitatis officia in f itrpem quaestum , et tetie-
brarum negofia transiere : nec in his ani-
marum salus , sed luxus quaerifur divitia-
rum, Propter hoc tondentur, propter hoc
frequentant ecclesias, missas celebrant,psal-
mos decanfanf. Pro episcopafibus et archi-
diaconatibus hodie decertafur, ut ecclesia-
rum redditus in superfluitatis et vanifatis
usus dissipeutur. » Idem , de Contemptu " :
« Alius undique circuit sedulus exploralor ,
blaiiditur, obsequitur, simulatef dissimulat,
miseraquc sibi sufTragia mendicare non eru-
bescit , uianibus et pedibus repens , si quo
modo tandem se ingerere queat in patrimo-
nium Crucifixi, et bona Domini, quse sola
ex omnibus inveniuntur exposita. Nimirnm
peregre profectus est '% sed in plenissimo
med. — '0 Id., ad Episc. A^iuil.. ejiist. cxxvi, aute
med. — "Id., ad Henr. Senon., epist .\Lii, post med.
— '^ Id., super Qui /labitat , serm. vi, aute med. —
" Ibid., prope fin. — " Philij}., ii, 21. — '» Bern.,
declam. super Ecce nosrelirjuimus.— ^'■Mallh., xxi, 33.
3K PHARRTRiE LIR. I
die, ut sua clislricte repetat, reiliturus. »
Idein' : «Uiiiversos in ordinibus ecclesiasti-
cis, cJEterisque ad sanctuarium pertinciiti-
bus, honorem quserentes proprium , aut di-
vilias, seu corporis voluptatera, postremo,
quce sua sunt , non quce Jesu Christi, ma-
nifeste prorsns, et indubitanler non ea qua;
Deus est ciiaritas , sed aliena a Deo et om-
nium radix nialorum cupidilas introJacit. »
Idcm' : aPotentes potenter tormentapatien-
tur '. Ascendat superl)ia tiia semper ; se-
quere reyeiu luum ; omue sublime videant
oculi tui ; festina multiplicare praeliendas; in-
de nd archidiaconatum evoia ; deiude aspira
ad episcopatum , nec ibi quidem reijuiem
habiturus : qiioniam sii- itur ad astra. »
Idem, in Semone* : «0 perversitas, o abu-
sio flliorum Adam , qui, cum ascendere dif-
ficiiliniumsitjdescendereaulem faf^illiiiium,
ipsi et leviter asccndunt, et descendunt dif-
ficilius , paiati ad houores , ad celsitudines
graduumecclesiasticoriim ipsis etiani anue-
licis humeris formidandos. » Idem ': a Cur-
ritur passim ad sacros ordines, et revereuda
quofiue ipsis spiritibus angeUeis mysteria
hoinines appreliendunt siuereverentia, sine
cnnsideralione. Neque enini siyuum regiii
coeliv^^tisoccupare, aul illius timeul imperii
geslare coronam, in quibus avaritia regnat,
ambitio imperat , sedet iniquitas, luxiiria
doiniiialur, superbia principatur. »
CAPUT XXV.
De Studeniibus.
Cregorius , in Moralibus' : « Idi-irco
nonnunquam studiosus tarditate inteliigen-
tiae preinitur, ut eo majora piaemia relri-
bntionis invonial, quo magis in sludio in-
ventionis elaborat. » Idem ' : « A fervore
mentis, vel inter spiritualos'inimicos , vel
inter carnales quosque proximos , ipsi ali-
quo modo vivendi usu veterascimus , et
' Bcru., Declani. super hce uos reliquimus. — * Ibii).
— •' Srt/A, VI, 7. — » Bein., m Asrens. Dom., serm. v,
liropc Gn. — » Id , rle Conveis. ml C/eric, c. xxi.K. —
'' r.rcf!., Htoral., lib. VI, .■. vi. — ' ibiil., lib. XIX,
assumptae novitatis speciem fuscamus. A
qua tauien vetustate quotidie , si studia cir-
ciimspeclionis invigilenf , orando, legendo,
bene vivendo, renovamur. » Idem, super
Ezecliielem ' : « Oi" idcirco in sacro eloquio
ea , quaj dignitatis sunl, contemplatur , ul
per hoc, quod intelligit, occupari ad quaes-
tiones possit , quia non dulcedine quaesitae
veritatis sanari appelit , sed doctus videri :
iste nimiruni intellectus sni pehnas desuper
non extendit. » Idem ' : « In verbis sacri
eloquii iste debet studii nostri ordo servari ,
ut liaec ideo cogno.scamus , quatenus de ini-
quitate noslra compiincti , et cognoscentes
miila quae feciinus, ipsa viteinus.ne alia
faciamus; et ciiin jam ex magiio nsu laciy-
marum de peccatorum remissiom; coeperit
esse liducia , per verba Dei , quai iiitelligi-
mus, ad vitam quoque et alios trahamus. »
Idem in Pastorali '" : o Valde inter hu-
inana verbu cor nostrum defluil; cumque
indubilanler constet, quod exterius occupa-
tionuin tumultibus impulsum a semelipso
corruat , studere incessabiliter debet , ut per
eruilitiouis stulium resurgat. » Idem . in
Registro : « Dnm his, quibus aidilicaniur,
iimitimnr , locuin sine dubio dcceptionis ex-
cludimus. » Ilieronymiis , iu originalisMper
Michwam : o Non aestimes in eo te placere
[)eo,si sermoues, id i'st , scripturas illius
legas : tunc enim scripturee prosunt legenli,
si quod legitur , opcre compleatur. » Isido-
rus. de Summo hono " : « Lector sfrenuus
potius ad implendiim qiue legit, quam ad
sciendum erit promptissimus. Minus enim
poena est nescire quod appetas, quam ea,
quae noveris, non implere. » Idem , in Syn-
onymis " : « flisce quod nescis ; ne doctor
inutilis inveniaris, antea esto auditor, postea
doctor. » Idem '^ : « In disputafione tolle
certamen, tolle pertinacem vincendi defen-
sionem : cede cito veritati , non contradicas
justitia;. » Idem '* : « Disputare stude , non
Ezech., bom.
c. .XVI. — » Id., 1
— "> Id., Paslor., p. 1
lib. III, c. vm, spul.
"Ibid.— " Ibid.
!. — > Ibid., hom. x
' Isid., de Sum. Boii.
<-' Id., de Si/iion., c. xvi. —
DF, PFRSONARITM VARIRTATK.
superare : plus dilige audire , quam dicere ; turpis curiosilas est ; et sunt
39
plus auscultare, qiiam loqui. » Augustinus,
in Sermone ' : « Multos reperimus negli-
gentissimos justitise , et avidissimos sapien-
tiae : hos docet Scriplura diviiia pervenire
non posse ad id quod appetunt, uisi servando
quod negligunt : Fili , inquit ' , concupis-
cens sapientiam , conserva iustitiam , et Do-
minus prcebebit illam tibi. « Idem, de Civi-
tate Dei ' : « Philosophiai est finis lioni :
nulla est igitur causa philosophandi nisi
finis boni. Quamobrem , quae nullum boui
finem sectatur, nulla philosophice secta di-
cenda est. » Idem, de Trinitate » : « Nec pi-
gebit me , sicubi haesito, qua;rere ; tiec pu-
debit me , sicubi erro, discere. » Idem ' :
a Quisquis hsec legit , ubi pariter certus est,
pergat mecum ; ubi pariter baesitat , quaerat
mecum ; u])i errorem suum cognoscit, redeat
ad me ; ubi meum cognoscit, revocet me. »
Et post : « Et hoc placitum primum atque
tutum coram Domino Deo nostrOj cum om-
nibus gratum , quia ea , quae scribo leguut :
et in omnibus scriptis meis, maxime in his,
ubi quaeritur unitas Trinitatis Patris, et Fi-
hi, et Spiritus sancti : quia uec periculosius
alicubi erratur, nec laboriosius aliquid quae-
ritur, nec fructuosius aliquid invenitur. »
Idem, de Opere monachorum ^ : « Quae est ista
perversitas, lectioni obtemperare nolle, dum
vult ei vacare ; et dum id quod bonum est,
diutius legatur, ideo facere nolle, quod legi-
tur? » Bernardus, super Cantica ' : «Scias
quo ord ine, quo stud io, quo fine quaeque nosse
oporteat. Quo ordine , ut id prius addiscas ,
quod est maturius ad salutem. Quo studio, ut
idardentius, quod est vehementius ad amo-
rem. Quo fine, ut non ad inanem gloriam, aut
propter curiositatem, aut aliquid simile; sed
tantum ad tuam et proximi sedificationem ,
et ad Dei gloriam. » Idem « : « Sunt qui
scire volunt eo fine tantum , ut sciant, et
' Aug,, de Annunt. Dom., serm . t. — ' t:ccli., I, 33,
— 3 Aug., de Civit. Dei, lib. XIX, c. i. — * Id., rfe
Trinit., lib. 1, c. II. — ^ ibid. — « Id., rf..' opere
Monac, c. xvii.— ' Bern., in Cant., serm. xxxvi. —
» Ibid. — » Id., ad Thom, de S. Audom., epist. cviii.
qui scire vo-
lunt, ut sciantnr ipsi, et turpis vanitas est;
et sunt item , qui scire volunt , ut scientiam
suam aliis vendant, verbi causa pro pecu-
nia et honoribus; et turpis quaestus est : sed
sunt quoque qui scirc volnnt, ut alios aedi-
ficent , et charitas est; et item, qui scire
volunt, ut aedificentur , et prudentia est. »
Idem , in Epistola^: « Falleris , flli, falleris,
si te putas invenire apud mundi magistros
scientiam, quam soli Christi discipuli, id
est mundi contemptores, Dei munere asse-
quuntur. Non enim hanc lectio docet, sed
unctio ; non littera, sed spiritus; non erudi-
tio, sed e.xercitatio in mandatis Dei. »Idem "> :
« Non recte proditur ad scientiae limen, nisi
justitiae germen praecedat ad animam , ex
quo formetur granum vitae , et non palea
vanse gloriae. » Idem, in Sermonibus ^^ :
« Pessimus mons inftans scientia ; in quem
tamen usque hodie tauta videas concupis-
centia plurimos reperire filiorum Adam , ac
si non noverint , quantum pater illorum il-
lius montis ascensu descenderit; imo, quam
graviter ceciderit , quantum tota dejecta sit
et conquassata posteritas. » Seneca, in Epi-
stola^* : «Tandiu discendum estquemadmo-
dum vivas, quandiu vivis, »
CAPUT XXVI.
De Advocatis,
Gregorius, super Ezechielem '' : « Justus
advocatus injustas causas nullo modo acci-
pit, nec verba dare pro injustitia consentit. »
Idem, super illud Job ", De convallibus ista
rapientes , cum singula reperissent, ad ea
cum clamore currebant '^ ; « In valle repertis
singulis cum clamore occurrere , ex subor-
tis causarum occasionibus, etiam pro parva
stirpe litigare. » Augustinus , de Verbis Do-
mini " : « Usque adeo cupiditatis inolevit
malum, ut jam ex consuetudine vendantur
— '" Ibid. — " Id., in Asceiis. Doni., serm. iv. —
" SeDec, Epist. lxxvi, iu priuc. ~ '' Greg., in Ezech.,
bom. VII. — '^Job, XXX, 5. — 'S Greg., Moral., lib. XX,
c, XV,— "'Aug., deverb. Dom. ,seim. xix.
40 PHAHETRyE LIB
leges , corrumpanlur jura , sententia ipsa
venalis sit , et nuUa jam causa possit esse
sine causa. » BerHardus , de Consideratio-
ne ' : « Quotidie perstrepunt in palalio le-
ges, sed Justiniani , non Domini. » Idem '.
«Certe » lex Domini inunaculata, conver-
tens aimnas. Hae antem non tam leges ,
quam lites sunt, et cavillationes suhverlen-
tes judicium. » Idem' : « Miror, ijuemad-
moduin religiosae aures tuae audire susli-
nerit hujusmodi disputationes advocatorum,
et pugnas verborum, qua; magis ad sub-
versionem, quam ad inventionem proficiunt
verilatis. Corrige pravum morem , et prae-
cide linguas vaniloquas , et labia dolosa
claude. » Idem * : « Advocati sunt , qui do-
cuerunt linguas suas loqui mendacium; di-
serli, adversus justitiam ; eruditi, pro falsi-
tiite ; sapientes sunt , ut faciant malura ;
eloqnentes, ut impugnent verum. » Idem' :
« Iniqua omnis appellafio, ail quam juslitiae
inopia non coegit. Appellare, iion ul crraves,
sed si graveris , licel. » Idem • : « Qui non
gravatus appellat , liquet quia aut gravare
intendit, aut tempus redimere. »
CAPUT XXVIl.
De Religiosis bonis.
Gregorius, in Registro ' : « Expedit parvo
incommodo , a strepitu causarum servos
Dei quietos existere , ut et ntilitates coliec-
tae (a) per negiigentiam non pcreant , et
servorum Dei mentes ad opiis divinum (b)
liberiores existant. » Idem : « Sicut vera-
citer adversus religiosos dicta crimina ,
digna sunt ultione plectenda; ila ab illatis
nihilominus sunt absolvendi, quando nul-
lus pos culpw reatus astringit. » Augus-
tinus, in Regiila' : « Non dehent velle om-
nes, quod paucos vident amplius, non quia
honorantur, sed quia tolerantur, accipere;
' Uern., di' Consid., lib. I. aiite med. — ' I'.ia/. avin,
8. — ' Bei-G., Ibiil., posl med. — » Ibid — » Ibid ,
lib. 111, ante med. — • Ibid.— ' Gieg.,orf PHr. SuM.,
lib. I, lipisi. Lxvii ( Labb. Couc.. lom. v, col. 1C69).
— ' Aug., Reg. iii, c. XV. — • Id., rfe A/or. Eccl.,
ne contingat detestanda perversitas, ut in
monasterio ubi, quantum possunt, flunt di-
vites laboriosi , flant pauperes delicati. »
Idem , de Moribus Ecclesiw ' : « Quis non
illos miretur et piadicet, qui contemptis
atque desertis mundi hujus illecebris , in
coinmunem vitam sanctissiinam et castissi-
mam congregati, simul ajtatem agimt, vi-
ventes in orationibus, in leclionibus , in
disputationibus , nuUa superbia tumidi ,
nulla pervicacia turbulenti , nulia inviden-
tia lividi ; sed modesti , verecundi , placali ,
concordi.ssimam vitam et intentissiinam in
Deum, gravissimum munus ipsi oirerunt,
a quo ista posse ta<ere merueruiit. » Isido-
rus, iu iibro Etymologiarum '" : « Religio-
sus, ait Cicero, a Relego est appellatus, quia
relractat et tanquam relegit ea , qtiae ad cul-
tum divinum pertineant. » Idem, de Summo
Bono '' : « Sancti viri funditus saeculo re-
nuntiantes, ita huic mundo moriuntur, ut
soli Deo vivere delectentur; quaiitoque ab
hujus saecuh conversatione se subtrahunt,
taiilo inlernae mentis facie praesentiam Dei ,
et angelicae societatis frequentiam contem-
plantur. » Bernardus, super Cantica^* :
a Omnis in vobis , qui caeterorum inflrmi-
tates tam corporum, quam aniinorum non
solum palienter supporlat, sed in>uper, sci-
licet si valet, juvat oh.«equiis, confortat al-
loquiis, informat consiliis ; et si hoc forsi-
tan non potest propter disciplinam , soUici-
tus saltem orationibus solatiari nou cessat
infirmos : omnis, inquam, qui talia opera-
tur in vobis , honum omnino inter fratres
spargit odorem. » Idem " : a Optimum in
moriliusdixerim, qui iu nuUo prorsus ant
resistat prioribus, aut invideat paribus et
suhjectis, vel desit in cura, vel in superbia
praesit, praelatis obediens, sociis congruens,
subditis uliUter condescendens. » Idem , in
Epistola '* : a Conversare simpliciter inter
C. .\XM. — "> Isid., Elymohg., lib. X. — " Id , df
Sum. Bon., V.b. III, c. xvii, sent. I. — '* Beru., in
Canl., scrm. xii, ciica med. — ■> Ibid., serm. xxui,
circamed. — '»Id., adOger.. epi^t. i\xxv{i, posl med.
(n< lAbb. cells, — (A) Labb. Dominicum,
1)E PEKSONARUM VARIETATE,
fratres , Deo devotus , magistro subditus ,
senioribus obediens , Junioribus obtempe-
rans, angelis placens, verbo ulilis, bumilis
corde, niansuetus ad omnes. » Idem, in Ser-
monibus ' : « Tu qui in congregatione es ,
bene vivis , si vivis ordinabiliter, socialiter,
et humiliter : ordinabiliter tibi , socialiter
proximo, humibter Deo. » Idem : « Cerlum
triumphati mundi testimonium est, si cor-
pus castiges, et sulijicias servituti, ne per-
niciosa libertate serviat voluptati ; si fletui
prsebeas oculos niagis , quam curiositati ; si
denique spiiituali dilectione flagrans , nuUi
dederis animum vanitati. » Idem ' : « Quo-
niam spectaculuui facii sumus, et angelis,
ethominibus; seminemus hominibusexem-
plum bonum per aperta opera bona , semi-
nemus angelis gaudium per occulta suspi-
ria sancta. » Idem ' : « In congregatione
positus , voluntates aliorum tuis voluntati-
bus anteponas, ul non solum sine querela,
sed etiam cum gratia maneas inter fratres ,
porlans omnes, orans pro omnibus , ut et
de te quoque dicatur ' : Hic est fratrum
amator. » Idem : «Parum timetdiabolusje-
junantes, vigilantes, continentes , quia tam
deistis, quam de illis multos traxit in la-
queum ruinae ; sed concordes , et unauimiter
viventes in domo Domini, conjuncti Deo,
et sibi per vinculum charitatis, hi dolorem,
hi timorem, hi livorem diabolo ingerunt. »
CAPUT XXVIII.
De Religiosis malis.
Gregorius , in Moralibus " : « Ex actione
secularium confunditur actio religiosorum ,
dum ilh etiam promittendo non servant,
quae in preeceptis audiunt; et isti vivendo
ea custodiunt, in quibus nequaquam lega-
libus mandatis adstringuntur. » Idem^ :
' Bern., in fest. Apost. Petr. et Puiili, serm. i, post
med.— * Id., deS. Bened., serm., posl raed.— ' Id., in
Vig. iNat. Uom., serm. i, post med. — * II Mac/i., xv,
14. — 5Greg., Moral., Proef., c. il. — « Ibid., lib. VIII,
c XXI, iu fia. — ' Ibid., lib. XXXI, c. iv, post med.
— 8 (d., 171 Ezech., hom. x, aate med. — ' Aug., de
41
« Saepe nonnulli pravitatis aperte vias de-
serunt, sanctitatis habitum sumunt; mox-
que ut prima limina bene vivendi contige-
rint , obliti quid fnerint, aifligi jam per pce-
nilentiam de perpetratis nequitiis nolunt;
laudari autem de inchoala justilia appetunt;
praeesse caeteris melioribus concupiscunt.
Quos plerumque dum jiixta votum praesens
prosperilas sequitur , multo , quani prius
fuerant, de sanctitatis habitu pejores fiunt. »
Idem ' : « Pravi homines cultum religionis
assumunt , et bonorum vitam sub despeclis
vestibus iniquis moribus premunt, » Idem ,
super Ezechielem ' -. « Sa^pe quosdam vide-
mus ad vocem praedicationis , quasi ex con-
versione compunctos, habiium, non ani-
mum mutasse : ita ut religiosam vestem
sumerent , sed anteacta vitia non calca-
rent. » Augustiiius ((a) in capite de Ira : « Me-
lior est, etc.) Idcm, de Opere Monachorum ' :
« Qui veram ostendit corporis infirmitatem,
humane tractandus est; qui autem falsam
praetendit, et convinci non potest , Deo di-
mittendus est. » Idem '" : « Utinam isti, qui
vacare volunt manibus , omnino vacarent
et linguis : neque enim tam multos ad imi-
tationem invitarent , si eis non tantum
exempla pigra, sed etiam muta propone-
rent. » Idem, in Epistola " : « Ex quo Deo
servire ccepi, quomodo difflcile sum exper-
tus meliores, quam qui in monasteriis pro-
fecerunt ; ita non sum expertus pejores ,
quam qui in monasteriis ceciderunt. » Isi-
dorus , de Smnmo Bono '^ : « Atrociter in
discussione divini judicii arguendi sunt ,
qui quod professione spoponderunt , opere
implere contempserunt. » Rernardus, super
Missus " : « lllam, qua saeculum deseruimus,
hnmililatem deserentes, dum post hoc cogi-
mur iuf-pta denuo sectari studia saecularium,
canes efficimur revertentes a'I vomitum. »•
Idem " : « Yideo , quod magis doleo, post
Ojjere Monach., c. XIX. — » [bid., c. x.xil, iu fine. —
" Id., ad Cler. et Pop. Hippon., epist. cxxxvii. —
'2 Isid., de Sum. Bon., lib. 111, c. xxii, sent. 3. -
" Bern., super Missus est, hom iv, prope fin. —
" Ibid., paulo ante. — (a) Suppl. vid. infra.
42
PHARRTRvf: \AB. 1.
spretam saeculi pompam, nonnullos in schola
humilitatis superbiam magis addiscere, ac
sub alis mitis humilisque Magistri gravius
insolescere , et impatieiites fieri in claustro
amplius, quam fuissent iii saeculo. Quoilque
magis perversum est , pleiique in domo Dei
non patiuntur haberi se contemptui , qui in
sua domo non nisi contemptibiles esse po-
tuerunt : ut quia videlicet , ubi a pluribus
honores appetuntur, id est in saeculo, ipsi
locum habere non potueruat, nec merue-
runt; salt(!m ibi honorabiles videantur , ubi
ab omnibus honores contemnuntur. » Idem,
in Apologia^ : « Quid facit superbia sub
panuis huniiiitalis tuaj, Douiine Jesu ? Num-
quid non habet quo se palliet huniana ma-
htia, nisi unde involuta est Salvatoris in-
fantia? » Idem , in Epistola ' : o Jungant se
animis, qui jnncti snnt institutis. Invicem
se^foveant, invicem se defendant, invicem
onera suaportent. Aitenim Sapieus': Frater
adjuvans fralrem , amho consolabuntur.
Quod si alterutrum, quod absit, se corro-
serint et momorderint, nonne simul arabo
desolabuntur ? » idem : « Qui debitorem et
procuratorem carnis se constituit , et magis
ventrem sterilem pascere, quam animae stu-
deat bcnefacere , nullum religionis jugum,
quantumlibel leve, quantumlibet suave vi-
deatur, ei tolerabile est. Unde contingit, ut
neque hic, ubi sine mnrmure esse non po-
test, neqiie in futuro, ubi poenam murmu-
rationis tolerare necesse est, pacem inve-
niat : ubi autem nou est pax, ibi nec Deus ,
quia ' m pace factus est locus ejus. » Idem,
in Sermonibus " : « In omuibus fere religio-
sis congregalionibus sane iuvenire est ho-
mines pusillanimes et remissos , deficientes
sub onere , virga et calcaribus indigentes :
quorum remissa laetitia pusillanimis tristitia
est , quorum brevis et rara compunctio ,
animalis cogitatio , et lepida conversatio
' Bem., Apolog. ad Guillelm. abb., paululum a
princ. — ' lci., ad Conrad. reg.Rom., episl. cc\Liil.—
' Prov., xviu, 19. — ' Psal. LNV, 3. — » Bem., in
Ascens. Dom., seim. vi, ante med.— ' Id., de Ligno,
Ferro et Slip. serm.— ' Id., serm. ad Fratrea, posl
est : quorum obedientia sine devotione,
sermo sine circumspectione , oratio sine cor-
dis intentione , lectio siue aediflcatione. »
Idem « : a Sunt inter nos tria genera homi-
num, ipsaque satis incongrua et ordini, et
homini qui hanc viam ingressus est. Sunt
enim , qui bene incoeperunt, sed defecerunt
cito ; et sunt , qui uunquam incoeperuut ,
sed in sua mollitie perinanserunt ; et sunt
qui captantur spiritu levitatis, tardi ad au-
diendum, veloces ad loquendum, paratissi-
mi rursum enumerare quod faciunt. Sed
quid faciunt tamen? » Idem ' : «Magna est
confusio, et magna valde, et ardenlius sae-
cuiares perniciosa desiderant , quam nos
utilia ; citius illi ad mortem properant ,
quam nos ad vitam. » Idem • : « De eo qui
habitum habet religionis, et non vitam,
Propheta inquit ' : Comederunt alieni robur
ejus, ct ipse nescivit. Exteriorem quippe
superflciem intueiis religiosus malus, salva
sibi omnia suspicatur, non seutiens ver-
mem occultura , qui omnia interiora corro-
dit : manet tonsura ; veslis necdum mutata
est ; jejuniorum regula custoditur ; statutis
psallitur horis ; sed "> cor eorum longe est a
me , dicit Dominus. » Idem, in Epistola " :
« Muito facilius reperies mullos saeculares
couverti simpliciter ad bonum , quam
unumquempiam de religiosis proflcere de
bono in melius. Rarissima enim avis in ter-
ris est , qui de gradu, quem in rehgione
semel attigerat , modicum vel parumper
ascendit. »
CAPUT XXIX.
De Novitiis.
Gregorius, in Registro " : « Omnibus cu-
juslibet aetatis, aut officii , onerosa est novi-
tas. » Idem " : « Quisquis divina inspiratione
med. — » Id,, in cap.jcj. serm. il, ante med. — » Ose.,
VII, 9. — 1° Isn., XXIX, 13. — " Hern., ad Richard.
Foniun. abb., epist. xcvi. — " Greg., ad Andr.,
lib. IV, epist. XLV (Labb. Conc, tom. V, col. 1201).
— " Id., ad Urhic, lib. V, epist. XLix (Labb. Conc,
tom. V, col. 1239).
nR PERSOXARI
compunctus, relictis saeculi hujus actioni-
bus, ad Deum converti festinat, ita cum
charitate suscipiendus est, vt blandis per
omnia consolationibus reiovendus, ut in ea,
quam elegit, Deo adjuvaiite, delectctur mo-
dis omnibus conversatione persistere. »
Ideni ', super Ezechielem : « NuUus qui ad
bonum propositum conversus adhuc id
mentis teneritudine esse conspicitur, des-
piciatur; quia frumentum ab herba incipit,
ut granura fiat. » Isidorus, de Sumnw
Bono ' : « Primordia oonversorum blandis
refovenda sunt modis, ne si ab asperitate
incipiant, exterriti ad priores lapsns recur-
rant. Qui enim conversum sine lenitate eru-
dit, exasperare potius, quam corrigere no-
vit. D Bernardus, de Amore Dei^ : « Fervo-
rem novitiorum non decent illae misericor-
des in seipsos discretiones , el districtionum
dispensationes, facilesque indulgentiaj suo
judicio tribuendae : nou tamen recusandae
sunt alieno judicio. » Idem* : « A novitio in
seipsum rigida debet esse censura, et dis-
tricta severitas; ad regentem autem, vel
consuleutem, spectat paterna vel fraterna
charitas et pietas : si alterum horum desit,
vel in deside et tepido non spero cursus
perseverantiam , vel in pra^cipiti timeo rui-
nam. » Idem '" : « Animalem discretum, uovi-
tium prudeutera , insipientem sapientem in
cella diu posse consistere, in congregatione
possedurare,irapossibiIe est. «Idera :« Doceu-
dus est novitius sic habere corpus suura, sicut
aegrum commendatum, cui etiam multum
volenti iimtilia sunt neganda , utilia vero
etiam nolenti ingerenda; sic de corpore suo
agere, sicut de non suo, sed ejus a juo
pretio magno empti sumus, ut glorific inus
eum in corpore nostro. » Idem, super Qui
habitat^ : « Obsecro vos, novellae pl :ta-
tiones Dei, vos qui nondum exercitatos ha-
betis sensus ad discretionem boni et raali ;
' Greg., super Ezech., hom. xv. — ^ Isij., de Suni.
Bon., lib. II, c. viil, senl. 5. — ' Bern., de Nat. et
Dtgnil. amor. div., c. Ill, circa med. — * Bern., loc.
cit. — » Id., de vit. solit., ad fratv. dn Monte Dei, aute
med. — • Id., super Qui habitat, serm. lll, in princ.
IM VARIP/IATR. 43
nolite sequi cordis vesfri judicium, nolite
abundare in sensu ve.stro, ne vos tanquam
rudes adhuc versutus ille venator decipiat.»
Idem , super Cantica ' : « Placent, fateor, in
novitiis , quantum ad ea quai in farie sunt,
negUictior utique is, qui foris apparet, cor-
porum cultus, et veslium minor cura, ser-
rao rarior, vultus hilarior, aspectus vere-
cundior, incessus raaturior. » Mem, in Ser-
monibus ' .* « Ante omnia timor novitiis
necessarius est quo nimirura peccata prae-
terita possint delere, cavere futura. Timor
enim Domini, ut ait Scriptura ^ expellit
peccatmn, sive quod admissum est, sive
quod tenlat intrare : expellit hoc poenitendo,
illud resislendo. »
CAPUT XXX.
De Juvenibus.
Gregorius, in Registro '" : « Esto soUicitus,
ut pueri ad sacros ordines nuliatenus admit-
tantur, ne tanto periculosius cadant, quanto
citius alta conscendere festinant. » Idem, in
Moralibus " .• « Imniensa superbia juvenum
est a seniori sibi reverentiam exigere, et si-
lentiura imperare meliori. » Idem, in Pasto-
rali '^ : « Juvenes plerumque severitas ad-
monitionis ad profectura dirigit; senes vero
ad raeliora opera deprecatio blanda compo-
nif. » Idem, supra *' in capitulo de Usurpan-
tibus pradicationem. Joannes Chrysosto-
mus, de Compiinctione : « Non canities lau-
dabilis, neque juventus culpabilis existit :
multi quippe, et in juventute philosophiara
denionstrarunt, et in senectute lapsi sunt.
Canities sapientiae , non capilli candidi cora-
mendantur. » Cyprianus, de Duodecim
abusionibus '* ; « Sicut in senibus sobrietas
et moruin perfectio requiritur, ita in adoles-
ceutibus et juvenibus obsequium, etsubjec--
— ' Id., in Cu)it., serm. LXlii, post med. — » Id., de
Diu. affection. animce, serm., post med. — ' Kccli., I,
27. — "> Greg., ad Columb., lib. II, p. II, epist. XLVii,
col. 1122.— " Id., Moral., lib. IV, c. vil, vers. fin. —
'» Id., Pastor., p. lil, c. i, admon. 2. — " Supra,
c. XVI, p. 29. — '* Cyprian., de duod. abus,, c. ui.
Ai PHARETR^ LIB
tio, et obedientia rite debetur. » Ambrosius,
de OfficiisK- « Pulchra virtus adolescentium
verecundia, et suavis gratia, quse non so-
lum in factis, sed etiam in ipsis spectatur
sermonibus. » Idem • : « Ut in senibus
gravitas, in juvenibusalacritas, ita in ado-
lescenlibus verecundia velnt quadam dote
commendatur. » Idem , de Virginitate ' :
0 Etiam cum fldes tua tuta sit, juventus ta-
men suspecfa esf. » Bernardus, sitper Can-
tica * : 8 Quid amabilius verecundo adoles-
cente! quam pulchra hsec et quam splendida
gemma monim iu vita et vultu adolescen-
tis ! qiiam vere et minime dubia bonce nun-
tia spei, bonap indolis index I » Idem, de
Consideratione ' : « Verbosulum adolescen-
tem, et studentem eloquenliae, cum sapien-
tiae sit inanis, non aliud , qiiam justitiae
hosteni reputes; et pro hujusmodi falsis
fratribus dicit ille maeister disciplinae ° :
Maniis nemini cito imposueris. » Idem, de
AiHore Dei'' : « Sapienles lateiit, et delites-
cunt; pueri regnant, et principantur, et
fiunt principes qui mane comedunt : ct vae
terraft illi. » Idem, infra, libro tertio, in ca-
pilulo deLcetitia mala ' : « Kia, laelare. »
Anseimus, de SimilitudinibiiS ' ; o In ju-
vene tria notantur, quibus ad probitalem
venturus praenoscitur : haec autem sunt
taoilurnitas, corporis continentia, et vere-
cundia. »
CAPUT XXXI.
De Monachis bonis.
Gregorius, in Registro, ad quemdam
Abbatem '" : « Hujus te praecepti sei'ie com-
monemus , ut neque mulieres in monasterio
tuo deinceps qualibet occasione permittas
ascendere, neque monachos fuos sibi com-
matres facere. » Idem, in Homiliis " : « Mo-
' Ambros.,rfe Offic, lib. I, c. xv
— ' Id., de Virginit., lib. lil. —
serm. lxxxvi, parum a priiic. —
lib. IV, circa med. — « I Tim., v,
Nat. et Dignit. amor. div.,
lib. III, c. .\LV. — 9 Auselm., de Similit.,
I.— Mbid., c. xiii.
Bein., in Canl.,
Id., de Consiiler.,
li. — ' Bern., de
— » Vid. inf..
C. CXXXIX.
nachus reverentiam sui habitus in actu, in
locutione, in cogitatione semper circumspi-
ciat, et ea quae mundi sunt, perfecle dese-
rat ; et quod ostendit humanis oculis habi-
tu, hoc ante Dei oculos moribus praetendat. »
Isiilorus, de Summo Bono " : « Summa mo-
nachi virtus humilitiis, summum vitium est
superbia. » Idem " : « Tunc autem se qiiis-
que monachum jiidicet, quando se mini-
mum omnium exislimaverit, etiamsi opera
majora virtutum gesserit. » Joannes Chiy-
sostomus , de Compunctione : o Monachus
non solum proplerea dicitur monachus,
quia uxoreni nonbabet; fed quia religioni
Dei et servilio ipsius mancipatus e.st, et
cura illi est quemadmodum Deo, non saeculo
placeat ; et qui magis eligit caslitalem, quae
Deo cara est ct Spiritus .sancti habitatio. »
Hieronymus, in epistola " : « Ilumilitatem
vestium tumenti animo non appetas : sajcu-
iariuin et maxime potenlum coiisortia devi-
ta : quid necesse est ea videre saepius , quo-
rum contemptu monaclms esse ccepisti ? »
Idem '^ : « Monachus nou docentis, sed
plangeutis habet offlcium ; qui vel se mo-
iiachum lugeat, et Domini sui semper pavi-
dus praesloletur advenlum ; qiii sciens imbe-
cillitateni suam , et vas fragile quod portat,
timet oirendere ne impingat , et corruat, at-
que frangatur. Unde et mulierum niaxime
juvencularum vitat aspeclum, et in tantum
castigator sui est, ut etiam qua; tuta sunt,
pertimescat. » Bernardus ", de Prceccpto et
Dispensatione : « Lego in regula haec :
Consideratio penes abbatem sit, et hoc vel
illud esse in providentia, vel arbitrio, seu
dispositione abbatis. Ut autem pro sua vo-
luntate aliquid mutet de regula , me ibi le-
gisse non recolo : quinimo, inquit, omnes
magistram regulam sequantur, nec ab ea
temere devietur a quoquam. Ergo nec
etiam ab ipso abbate. Omnes, inquit, ma-
— '» Greg , ad Valenttn., lib. II!, cpist. xl, col. lUil.
— " li'., in Evang., hom. xvii, circa fin. — '= Isid.,
dc Sum. Bon., lib. III, c. XX, sent. 1. — " Ibid.—
'* Hierou., epist. xiii. — " Id., adv. Vigilant., circa
fin. — '" Beru., de Prcec. et Dispens., ante med.
DE PERSONARUM VARIETATE.
45
gistram sequantur regulam : nemo igitur
suam voluiitatem. » Idem ' : « Super fra-
trum transgressiones , non super patrum
traditiones constituitur, qui abbas eligitur,
mandatorum cultor, ultor vitiorum. » Idem,
in epistola ' .• « Ordo noster abjectio est,
humilitasj voluntaria paupertas, obedientia,
pax, gaudium in Spiritu sancto. Ordo nos-
ter est esse sub magistro , sub abbate , sub
regula , sub disciplina. Ordo noster est stu-
dere silentio, exerceri vigiliis, jejuniis ac
orationibus, opere manuum, et super om-
nia excellentiorem viani tenere, quaj est
ctiaritas : porro iu omnibus liis proficere de
die in diem, et in ipsis perseverare usqiie
ad ultimum diem. » Idem ' : « Quoscumque
de tuis inveneris tristes, pusillanimes, mur-
murosos, ipsorum te patrem , ipsorum te
noveris esse abbatem, consokndo, exhor-
tando, increpando. Tunc enim agis opus
tuum, et portas onus tuum; et portando
smas, quos sanaudo portas. Si quis vero ita
sanus est , ut magis juvet te, quam juvetur
a te : hujus te non patrem, sed fratrem ; co-
mitem , non abbalem esse cognoscas. » Be-
nedictus, in Regula* : « Magnopere debet
sollicitudinem gerere abbas, et omni sagaci-
tate et induslria curare , ne aliquam de ovi-
bus sibi creditam perdat : noverit enim in-
firmarum se curam suscepisse animarum.
non super sanas tyrannidem. » Idem ^ :
« Abbas nou conturbet gregem sibi commis-
sum, nec quasi libera utens poleslate injuste
disponat aliquid ; sed cogitet semper quia de
omnibus judiciis et operibus suisredditurus
est Deo rationem. » Idem « : « Oportet abba-
tem esse doctum lege divina , ut sciat unde
proferat nova et vetera ; castum, sobrium,
misericordem, ut superexaltet misericordia
judicium , ut ipse idem a Domino consequa-
tur; odiat quoque vitia, diligat fratres. »
Idem ' : -« Abbas in ipsis imperiis suis sit
' Bem., de Prcec. et Dispens., paulo ante. — " Id.,
ad monach. Alp., episl. cxLii. — ^ Id., ad Renald.
Abb., epist. Lxxiii. — »S Bonecllcti Reg.,c. xxvii. —
5 Ibid., c. LXlll. — « Ibid., c. LXiv. — ' Ibid. — * Gen.,
XXXIII, 13. — » Greg., Dialog., lib. III, c. xiv. — •" Id.,
providus et consideratus , sive secundum
Deum, sive secundum saeculum sit. Opera
quae injungit, discernat, et temperet : cogi-
tet discretionem sancti patiiarclia} Jacob, di-
centis " : Si greges rneos plus in amhulando
fecero laborare, morientur cuncti una die.
CAPUT XXXII.
De Monachis malis.
Gregorius, in Dialogis " : « Monachus qui
in terra possessionem quairit, monachus
non est. » Idem, in Registro '" : « Si peculia-
ritas a monachis habotur, neque concordia,
neque charitas in congregatione eadem po-
terit permanere. » Idem " : « Quid esthabitus
monachi, nisi despectus mundi? q^uomodo
ergo mundum despiciunt, qui in monachi
habitu positi, aurum qnserunt? » Idem '* :
« Monachorum quidem species tenetur,
multa vero sub sanctitaiis habitu ssecularia
aguntur. » Idem : « Monachi mihi terrense
mentis esse omiiino apparuerunt, qui nimis
terrenum hominem abbalem habere quaesie-
ruut. » Isidorus, in Etymologiis " : « Mona-
chus grseca etymologia vocatur, eo quod
siiigularis sit. Monos enim (iaovo;) graece
singularis dicitur. Ergo si solitarius vel sin-
gulaiis interpretatur \ocabulum monachi,
quid facit in tuiki, qui solus esse debet? »
Idem, de Summo Bono '•' : « Multi monacho-
rum amore parentum uon solum terrenis
curis, sed etiam forensibus jurgiis invol-
vuntur, et pro suorum temporali salute
amicorum suas animas perdunt. » Idem "^ :
« iMaxime per cenodoxiam sulijicit sibi dia-
bolus monachum, ut quem per seeculi amo-
rem retinere non potuit, ab humilitatis cul-
mine subtrahat, et per superbiae tumorem
subdilum faciat. » Joannes Chrysostomus,
de Compunctione " : « Eos, qui videntur sus-
ad Juan., lih. X, epiit. xxn, col. lif)3. — " Ibid. —
'•' Id., ad Anastas., lib. VI, epist. xxix, col. 1274. —
" Id., toui. cit., col. )493. — '* Isid., Etijmolog.,
lib. Vll, c. XIII. - '5 Id., de Suin. Bo„., lib. Ili,
c. XXI, seut. 4.— «« Ibid., c. xxil, sent. 8. — '' Chrys.,
de Compunct ,, lib. I.
46 PHARETR
tulisse cnicem suaui et sequi (Jliristum , per
latam et spatiosam viam velle incedere,
nonne tibi prodigiosum videtur ? » Idem ' :
a Denique monaclii cum de monasteriis re-
quirunt, et de locis habitationum percontan-
tur, ante omnia rcquirunt si requies sit in
loco, si abundent omnia. » Idem, in capitulo
deProinnquitate^ : « Dico tibi, monadie. »
etc. Hieronymus. in epistola ' : « Monachum,
queni senseris tibi aut semper, aut crebro
de numniis loquentem accepta eieemosyna,
quse indilferenter omnibus patet, instilorem
habeto potius, quani monnchum. » Bernar-
dus, in epistola'' : « Labor, et lalebrae, et
vnluntaria paupcrtas , ba?c monacliorum in-
siynia, haec vilam solent uobilitare nionas-
ticam. Vestri autem oculi omiie sublime
vident, vestri pedes omne forum circuni-
eunt, vestrae linguaj in omuibus audiun-
tur consiliis, vestra) manus omne diripiunt
patrimoaium. » Idem, super Canlicis ' :
« Quale est lioc, ut in omnibus fluviis, agris,
hortis;, cvllariisvo vix reperiri possit, quod
comedas vel bibas? Memento te, quseso,
monachum esse, non medicum; nec de
complcxione judicatidum, sed de professio-
ne. Paree, obsecio, primum quidem quieti
tuai; parce deinde labori ministrantium
tibi; parce gravamiui domus; parce con-
scientiai ; conscieutiae dico, etsi uon tuae, par-
ce sallem conscientiae alterius. » Idem, in
ApolOfjia " : « Miror uude intcr monachos
tanta inlemperantia in cibis et potationibus,
in veslimeiitis el lectisterniis, equitaturis,
et construeiidis aedificiis inolescere poluit,
quatenus ubi haic studiosius, et voluptuosius,
atque effusius fuerint, ibi ordomeliusobser-
vari dicatur, et major putetur religio. »
Idein ' : « Ecce inter moiiachos parcitas
putatur avaritia ; sobrietas, austeritas ; silen-
tium, tristitia reputatur. E contra remissio,
discretio dicilur; effusio, liberalitas; loqua-
cilas, aftabilitas; cachinnatio, jucunditas;
' Chrysosl., de Compund., lib. I. — '' Vid. int'..
lib. III, c. xwii. — 'Ilierou., ad Puul., cpist. .\lii.—
* Bera., ad Henr. Senon., cpist. XLli, iu fin.— » Id., in
Canl,, siTU). XV, in lin. — ' M., AjmI. ad Guill. abb..
K LIB. [.
mollities vestimentorum, etequorum fastus,
honestas ; lectorum superfluus cultus, mun-
ditia. B Idem * : a Jam de aquae potu quid
dicam ? quando nec ullo quidem pacto
vinuni aquatum admittitur : omnes nimi-
rnm, ex quo monachi sumus, infirmos sto-
machos habemus, et tam necessirium Apos-
toli de vino utendo consilium non negligi-
mns, modico tameii quod ille pra-misit',
nescio cur, praetermi.-^so. » Idein '° : « Quaeri-
tiir ad induendum, non quod ulilius, sed
quod subtilius invenitur; non quod repellat
frigus, sed quod superbiae conipetat ; non
deuique, juxta regulam, quod vilius com-
parari potest, sed qnod venustius, imo va-
nius poteiit osti-ntari. Heu, me miserum
qualeiucumque moiiachiim, cur adhuc
vivo ? Taedet animam videre ad hoc deve-
nisse oidinem nostrum sanctum. » Idem" :
« Habitus noster, quod et dolens dico, qui
humiiitalis solebat esse insigne, a monachis
nostri femporis in signum gestatur super-
bize. Vix jam in nostrisprovinciis invenitur,
quo vestiri dignemur : iniles et monachus
ex eodem panno partiuntur sibi chlamidem
et cucullam. Quivis de saeculo quantumlibet
honoratus, etiamsi rex, etiamsi imperator
ille fuerif, noii tamen nostra horrebit iudu-
menta, si sibi suo modo praeparafa fueriut
et aptata. » Idem, super Missus'* : «Ornarl,
non armari appetunt milites Christi , qui
dum se praeparare ad praelium, et contra
aereas potestatiis praetendere paupertatis
insigne debuerant, quod utique adversarii
multum formidant, in niollitie veslimento-
rum pacis potius, quam lielli pra;t'erentes
indicium, ulfro se suis hostibus, sine san-
guine tiadunt iuermes. » Itein, in capite
de Curiositate, libro lli : « Mouachus qui
sui ". » Idem in libro 11, in capite de Super-
bia ". Idcm, iu Scrmonibus " : « Nihil tur-
pius, quam monachus per urbes et castella
discurrcns, nisi cum hoc charitas cogat,
post meJ. — ' Ibiil. — * Ibiii. — » I Tim., v, 23. —
"> Bein., lib. cit. — " Ibid. — " Id., su\)er Missusesl,
bom. IV, prope lin. — '3 Vid. inf., lib. III, c. vii. —
-' Vid. iuf., lib. II, c. vj. — " Id., Serm. parv., LXtll.
I)E PEI\SONARUM VARIKTAT]
quse operit niultitudinem peccatorum. » An-
selmus, de Similitudinihus ' : « Nec cui-
quam prodest habitum monachi exteriorem
habere, si non studuerit et interiorein re-
tinere. »
CAPUT XXXI
Le Incipimtibiis.
II.
Gregorius, in Pastorali ' : « Qui bona in-
choata non consiimmant, dum proposita
non perficiunt, etiam quae fuerunt ccepta
convellunt. » Tdem » : « Nec malos bona
imperfecta adjuvant, nec bonos mala incon-
suramata condemnant. » Idem , super Eze-
chiele * : « Via Dei^ et inchoantibus angusta
est, et perfecte jam viventihus lata. Et dura
sunt, quae contra consuetudinem spiritua-
liter animo proponimus ; et tamen onus Dei
leve est, postquam lioc ferre cceperimus. »
Idem, in Moralibus ' : « Conversorum inilia
bonis moribus malisque permixta sunt, quia
ct nova vita jam per intentionem agitur, et
vetus adhuc ex \isu retinetur. » Isidorus,
de Summo Bono " : « Qni ex deteriore jam
melior psse ccepit^ caveat de acceptis extoUi
virtutibus, ne gravius per vanam gloriam
corruat,qnam prius per lapsum vitiorum
jacebat. » Idem ' : « Valet interdum con-
versis, pro animi salute, mutatio loci : plu-
rimum enim , dum mutatur locus, mutatur
et mentis afFectus. » Augustiuus, super Ge-
nesi : « Nulla abstinentia fit a voluntatc
carnali, quae non habeat in exordio dolo-
rem, donec in meliorem partem consuetudo
flectitnr. » Cassiodorus , super Psalterium :
« Initium profectus est rarnalia vitia relin-
quere, Domiuo supplicare. » Bernardu3,in
sermone * : « Solet inter primordia conver-
sionis acrius insurgere tentatio pravie con-
suetudinis, et vix possunt extingui jacula
ignita diaboli. »
• Anselm., de Similtt., c. xc, post med. — ' <jreg.,
Pastor., p. III, c. 11, .irtmon :;5. — s ibid., admon. .31.
— ' Id., in Ezcch., hora. xvn, circa med. — ^ Id.,
Moral., lib. XXXI, c. xvii. — 6 Isid., de Sum. Bon.,
lib. U, c. Tiii, seul. 8. — ' ibid., c. \, sent. 7. —
CAPUT XXXIV.
/Je Proficienlibiis.
Gregorius, in Moralihus ' : « Omnipotens
Deus interioradecernens, ipsis spiritualibus
profectibus modum ponit, ut ex hoc homo,
quod apprehendere conatur et non valet, in
illis se non elevet, quse jam valet. » Idem '" :
« Ad Deum quasi tot gressibus mens acce-
dit, quot bonis moribus proficit. » Idem " :
« Nonnulli qui aetate crescunt, ab innocentia
decrescunt; clectis vero, ciim foris aetas
corporis, intus, si dici liceat, crescit aetas
virtutis. » Idem " : « Si lassescere ab in-
choatis bonis nolumus, valde necesse est,
ut inchoare nos quotidie credamus. »ldem " :
« Sancti viri quo altius apud Deum virtu-
tum dignitate proficiunt, eo sublilius indi-
gnos se esse deprehendant; quia dnm pro-
ximi luci fiunt, quidquid eos in seipsis
latebat, inveniunt. » Idem, super Ezechie-
le "' : « Quanto plus proCicimus in cogni-
tione , tanto nObis indignamur amplius de
perverso opere. » Idem '» : « Plerumque qui
plus in contemplatione rapitur, contingit ut
amplius in tentatione fatigetnr : sicut qui-
busdain bene proficientibus contingeie saepe
solet, quorum mentem , dum aut corapunc-
tio afficit , aut contemplatio super semetip-
sara rapit, statim etiam tentatio sequitur,
ne de his ad quae rapfa est, extollatur. »
tdem , in Registro '* : « In tanliun proficis,
quantum tibi non studueris derogando fra-
tribus arrogare. » Uieronymus, iu Epi-
stola " : « Obhtus posteriorum, semper
priora sectabeiis; nequaquara considerans,
quid alii inali faciant, sed quid boni tu facere
debeas. Nec peccantium ducaris multitu-
dine, sed sanctorum exempla potius imite-
* Bern., m Assuni]'l. V. Mur., scrui. iv, arile med. —
9 Greg., Moral., Iib. XII, c. i'. — i» Ibid., lib. XV,
c. 111, post uied. — " Ibid., lib. XX!, c. xiii. — '^ Ibid.,
lib XXII, c. II, circa fln. — '^ Ibid., lib. X.\XII, c. i,
in priuc. — '* !d., in Ezk'i., bom. x, circa fiu. —
'5 Ibi.l., hom. .MV, ante med. — '« Id., afl Joan.
Constantinop., lib. IV, epist. xxxviii, col. U91. —
" Hierou., aJ Rusiic, epist. iv, |.osl med.
AS PHARKin
ris. » Idem ' : « Crescat iii te cum annis
gratia; crescat cum setate justitia; et fides
tua eo perlectior esse videatur , quo seiiior
es. B Augustinus, de verbis Aimloli ' :
« Semper tibi displiceat quod es, si vis per-
venire ad id quod nondum es. Nam ubi tibi
placuisli, ibi rcniansisli. Si autem dixisli :
« Sufficit, » peristi. » Idem ' : « Semper
adde, semper ambula, semper profice, noli
in via deficere, noli relro ire, noli deviare.
Remanet enim , qui non proficit; retro re-
dit, qui ad ea revolvitur, unde jam recesse-
rat; deviat, qui aposfcitat. » Idem, de Prw-
destinatione * : « Cur non , inquit Cypria-
nus, properamus et currimns, ul patriam
nostram videre, ut parentcs noslros salu-
tare possimus? Maguus illic nos carorum
numerusexpectU; paientum, fralrum, fllio-
rum frequens el copiosa nos lurba desiderat,
jam de sua iucolumitate secura, adUuc de
noslra saiule sullicita. » Idem , iu capite de
Oratione accepta ' ; « Qui ilidicerunt. » Ber-
nardus, in Epistohi " : « Aut ascendas ne-
cesse est, aut desceudas : si atlenlas slare,
ruas neces^e est. » Idem, in cap. de Vere-
cundia, lib. IV : « Nolo repente. » Ideni,
in sermone ' : « Ita nimirum divina soli-t
pielas couservanda? humiiitatis gralia ordi-
nare, ut quanto plus quisque proficit,eo
minus se nputet profecisse. iNam et usque
ad extremum spiritualis exercitii gradum,
si quis tanlum proficit, aliquid ei de primi
gradus iniperfectione relinquitur , ut adhuc
vix sibi iilum adeptus videatur. » Idem :
« Ubi sane in siiirituali piofeceris exercitio,
cril nonnunquam rapi a tuo spiritu in divi-
num, ut incipias gaudere de bonis Domini,
quia propria ante mala lugebas. » Idem ' :
« Minirnc, oportet gressum sistere, et respi-
cere retro; multo minus expedit; sed cur-
' Hioron., ad Mnw., epist. xiv, circa fiii. — ' Aug.,
de verb. Apost , scrm. xxv, in lin. — ' Ibid. — ' Id ,
((e fradesl. Sancl., lib. I, c. xiv. -» Vid. inf., lib. II,
c. XLV. — « Ueru., ml Pralres Suessione congreg.,
epist. xci, post mcd. — ' Vid. inf., lib. IV, c. xiv. —
' Id., de quutuor modis oraiid., sernj., anle med. —
* Id., de trib. ordm. EccL, serm., anle med. — '« Vid.
iuf., lib. IV, c. .\xiv. — " Gieg., Moral., lib. XiX.
.*. LIB. I.
rendnm nobis, et properaudum, ne forte
egressus rA gigas ad currendum viam
suam , a nobis se Christus elonget. Sed po-
lius providentes eum iu conspeclu nostro
semper, et in ejus odorem (a) tracti, facilius
citiusque currainus. » Auctor de Spiritu et
anima : «Anima per odium. » Infra, lib. iv,
in cap. de Desiderio '".
CAPUT XXXV.
De Perfectis.
Gregorius , iii Moralibus " : « Magna est
perfectio, suae imperfcctionis cognitio. »
Idein : « Tanto quisquc; perfeclus est , qiian-
to perfecte sentil dolores alienos. » blein '• :
« Valde peifectorum est, sic de ostenso
opere Auctoris gloriam quaerere, ut de oblata
laude privata nesciant exultatione gau-
dere. » Idem >' : « Perfeclus quisque, cuin in
seipso vilia vicerit, statim mentem etiam
contra vulueia passionis aciingit. » Idem " :
« lllevero perfeclus est, qui ad imperfectio-
nein pio.\imi impaliens non est. Nam qui
alienam imperfectionem ferre non valens,
pro.\imum deserit, ipse sibi lestis est, ciuod
perfecte uondum perlecit. » Idem "> : « Per-
fecta vila, mortis esl medilatio. » Idem '« :
« Qui perfecle Deo placere desiderant , sibi
de se nil relinquaiit. » Auguslinus , de Spi-
ritu et liltera " : « Quautum mihi videtur,
inea, quae perficienda est, justitia multum
in hac vita ille profeoit, qui quam longe sit
a perfectione justitiae, proficiendo cogno-
vit. B Ideiu : « IIoc perfectoium est, » etc.
infra, in Iib. iv, in c. de ^Kquitate ". Idem :
ft Nullus peifectus, » infra, lib. iv, c. de Suf-
fkientia ". Isidorus, de Summo Bono *° :
« Sicul falsitatis crimen a proficientibus
pertimescitur , ita otiosa verba a perfectLs
c. VIII. — " Ibid., lib. VIII, c. xxx, post med. —
"Ibid., lib. VI, c. \m, post iiied. — " Ibi.l., lib. V,
c. XIII, circa Bn. — " Ibid., lib. .\lll, c. x. —
'« Ibid., lib. X, c iv. — " L)e Spir. et litt., c. xxvi,
inler Oper. Aiig. — » Vid. iuf , lib. IV, c. xxxix, sed
non reperilur loous Augustini. — '• Vid. inf , lib. IV,
c. XX. — " Isid., de Su>n. Uou., c. xxix, seut. 3.
(n) Ceet. edit. odore.
DE PERSONARUM VARIETATE.
49
viris solliclte vitantur. » Idem ' : « Peccata
qiise incipientibus levia sunt, perfectls viris
gravia reputantur. » Bernariius, in Epi-
stola ' : « Nemo perfectus , qui perfectior
esse non appetit. » Idem ^ : « Proficiendi
studium, et jugis conatus ad perfectionem,
perfectio reputatur. Quod si studere perfec-
tiorem esse, perfectum est; nolle proficere,
deficere est. o Idem '* : « In proposito perfec-
tionis apparere imperfectum, najvus est. »
Idem '^ : « Habes de justo, quod lex Dei in
cordeipsius, et non in codice. Nec perfec-
tionis is gradus. Perfectus carere et neces-
sariis paratus est. » Idem, super Cantica " :
« Perfectus omnis reputatur, in cujus anima
tria hsec congruenter atque opportune con-
currere videbuntur, ut scilicet noverit ge-
mere pro se, et exultare in Deo , et proxi-
morum utilitatibus potens sit subvenire,
placens Deo , cautus sibi , utilis proximis. »
CAPUT XXXVI.
De tribus pmdictis statibus.
Gregorius, in Moralibus'' : « Tres sunt
modi conversorum , scilicet inchoatio , me-
dietas, atque perfectio. In inchoatione au-
tem sunt blandimenta dulcedinis; in medio
quoque tempore sunt certamina tentationis ;
ad extremum vero perfectio virtuosae (a)
pulchritudinis. » Idem super Ezechielem * :
« Aliasunt virtutis exordia, aliud perfec-
tio. » Isidorus, de Sunmo Bono ' : « Tripar-
titus describitur esse uniuscujusque conversi
profectus, scilicet : primus, corrigendi a
malo; secundus, faciendi boimm; tertius,
consequendi boni operis prsemium. » Ber-
nardus, in Epistola '» : « Incipientium status
dici potest animalls, proficientium rationalis,
perfectorum spiritualis. » Idem, super Can-
» Isid.
, de Sum. Bon,,
C. XVIII,
sent
. 5.,
— 2Bern.,arf
Drogon.
Monach,, epist
. XXXIV,
, _
3 Id.
, ad Guarin.
^ii., epist. ccLHi, circa
med.-
Md.
,adBer.Priorem,
epist. ccxLix. — " Id.,
Vil. S.
, Malach.
, in praef. —
« Id., 1
n Canl., serm.
VI, prope
fin.
- ' Gres.,
Moral.,
lib. IV, c. VII,
ante med. -
- 8 Id., in Ezech.,
liom. XIV, ante med. —
• Isid.,
de Sum.
Bon., lib. 11,
[a) Ccei. edii. vitiosae,
TOM. Vll.
tica " ; « Sunt hi tres animanun affectus,
sive profectus, expertis duntaxat satis noti
et manifesli, scilicet cum aut de actibus ma-
lis indulgentiam, aut de bonis agendis gra-
tiam, aut ipsius etiam indultoris et benefac-
toris sui praesenliam (eo quidem modo , quo
in corpore fragili possibile est) obtinent
intueri. » Idem '^ : « Invenit profecto apud
Deum, et verecunda confessio, quo se humi-
hando dejiciat, et propera devotio, ubi se
innovando reficiat, et jucunda contemplatio,
ubi se excedendo quiescat. » Idem, in sermo-
ne " : 9 Alii vacent sanctae contemplatiom;
alii dediti sint fraternse administrationi ; alii
in amaritudine animse suae recolant annos,
tanquam vulnerati dormientes iu sepul-
cris. » Idem '* : « Sic plane, sic opus est,
ut Maria pie et sublimiter sentiat de Deo
suo; Martha misericorditer et benigne de
proximo; Laxarus misere et humihter de
seipso. »
CAPUT XXXVII.
De Monialibus.
Gregorius, in Registro '"* : « Juvenculas ab-
batissas fieri veheraentissime prohiberaus. »
Ambrosius, de Virginitate " : « Aiunt pleri-
que maturioriscetatisvirginesessevelandas.
Neque ego abnuo sacerdotales cautiones esse
debere, ut non temere velentur. Spectet
plane , spectet aetatem sacerdos : sed fldei ,
vel pudoris. Spectet maturitatem verecun-
diae, examinet gravitatis canitiem, morum
senectam, pudicitiae annos, animos chari-
tatis. » Augustinus, de Virginitate sanc-
ta " : « Non nos in virginibus praedicamus ,
quod virgines sunt, sed quod Deo dicatae pia
continentia virgines. Nam , quod non teme-
re forsitan dixerim , fehcior mihi videtur
nupta mulier, quam virgo nuptura. » Idem " :
c. II, Bent. 7. — '0 Bern., de vii. solit, ad Fratr. de
Monte Dei, ante med. — " Id., in Cant., serm. iv,
ante med. — " Ibid., paulo post. — " Id., in Assumpt.
B. Mar. Virg., serm. iii, circa med. — '* Ibid. —
'5 Greg., ad Maximian., lib. III, Epist. xi, col. 1144.
'6 Ambros., de Virginib. lib. III, ante med. — " Aug.,
de sanct. Virginit., e. xi. — •' Ibid., c. viii.
50
« Nulla carnis fecundilas sanctae virginitati
compai-ari polest. Neque enim et ipsa, quia
virginitas est, sed quia Deo dicata est, hoiio-
ratur. » Idcin ' : « In vita aeterna est quae-
dam egregia gloria, non omnibus in aeter-
num victuris, sod quibusdam ibi tribuenda :
cui consequendae parum est liberum esse a
peccalis, nisi super lioc aliquid ipsi libera-
tori voveatur, quod non sit orimiiiis non
vovisse, sed vovisse ac reddidisse sit laudis
et honoris. » Idem « : « Pergite, sancti pueri
Dei et puellae , mares et femins , coelibes et
innuptae : pergite perseveranter in flnem ,
et laudate Dominum dulcius, quem cogitatis
uberius ; sperate fclicius, cui servitis instan-
tius ; amate ardentius, cui placetis attenlius :
himbis accinctis , et lucernis ardenlibus ex-
peclate Dominum, quaudo veniat a nup-
tiis. » Idem, de Ecdesiasticis Dogtmtibus ' :
» Sacratai Deo virginitali nuplias coa?quari,
aut pro amore casligandi corporis abstinen-
tibus a vino, vel carnibus, nihil accresccre
meriti credere, non hoc Chrisliani, sed Jovi-
niani esl. o Hieronymus, in Epistola ' :
« Agnosce, virgo, stafum tuum, agnosce
locuni , agnosce propositura , Cliristi spon-
sa diceris : vide nc quid indignum ci, cui
desponsata dicoris, admitlas. Cito rescri-
bet repudium , si in te viderit vel unum
aduUerium. » Idem » : « Cave ne cui vel
concnpiscendi oc&isionem tribuas , quia
sponsus tuus Deus zelans cst. Criminosior
est enim Chrisli adultera, quam marili. »
Idem « : « Romana Ecclesia apostoHco
t.ine dubio, cujus sedem obtinet , spiritu
aniraata, tam scveram statuit sententiam,
\\t vix vel popnilcntia; dignam judicaret ,
qme sanctiflcalum Deo corpus hbidinosa
coinquinationc violasset. » Anastasius , in
Sermone : « Nihil prodest corpus velarc,
et mentcm vitionuu portentis maculare.
Quid enim prodest nigris vestibus indui, et
a detraclione linguara non cohibere ? »
' Aug., dc sanct. Virginit., c. xill. — ' Ibid ,
c. .\.\vil.— ' lino CieuuaJ., rlc Ecclcs. Dogm.,c. vi,
iiiter opera S. Aug., tom. Vlll, append. - » Hieron.,
ad Mauritii filiam , epist. xiv, circa med. — • Ibid.,
PHARETR.E LIB. I.
Idem : « hi monasterio positae non otio tor-
pescant, non detractionibus, non obscoenis
confabulationibus incumbant ; sed aut psal-
morum modulationibus, aut manuum ope-
rationibus insistant, aut ccrte divinis lectio-
nibusauremaccommodent.» Idem: « Mino-
res natu , eas quae provectaj sunt a^talis ,
obsequio sanctitatis venerentur. Provectae
quoque annis, juniores diitis et exemplis ad
bene vivendum informcnl. Nobiles genere,
nequaquam ignobihbus se praeferaut : scien-
tes , quia personarum acceplor nou est
Deus. » Idem : « Vitaabbatissae, vehit pcnna- .
tum animai, ad allum sempcr per desiderium '
evolet, per verba resonet , luceat perexem-
plum. » Idem : « Tales abbatissae rcgcn-
darum aniinarum curam susciperc dcbent,
qua? subditis, verbis et exemplis, ducatum
praebeant sanctje religionis. » klem : « Om-
nis actio abbatissae semper sit proptcr Dcum,
et dc Deo, ct cogitalio in Deum ; et exceptis
viliis , quibus non rompassio , sed recliludo
debetur, omnibus cam cupio esse compa.ssi-
bilcin, omnibus gratam. » Ca3sarius, in Ser-
mone : « Rcligiosam quampiam non oporlet,
non decef, non expedit parcnlum suorum
multis obligalionibus implicari, auf quo-
runihbtt extraneorum perniciosa familiari-
tatc conslringi. » Idem : « Pomposa indu-
menfa, qua; non utilitati, sed vanitali ser-
viunt, fastidife, atque contemnite, virgines
Chrisli sponsae. Multaj enim, quod in mori-
bus diligunt, hoc et in vestibus et in operi-
bus suis ostcndunt. » Cyprianus , libro de
Disciplina et habitu virginum ' : « Non
computari jam poleris intcr puellas ct vir-
gines Christi, qnae sic vivis et vadis, ut
possis ab hominibus adamari. » Bernardus,
in Epistola ' : « IJt quid hactenus monacha
et sanctimonialis vocata es, quaj suhsancti-
tatis nominibus , non tamen sancte convcr-
sata es? Cur velum in capite mcnticbalur
fevcrenfiam, et sub velo petulans oculus
circa fin. — •
Ibid. - ■'
Virg., c. v. ■
- 8 Bern.
epist. cxiv.
Cyprian., de discipl. et habit.
, (irf Sanctimonial. quamdam,
DE PERSONARUM VARIETATE
exhibebat impudentiam ? Caput siqiiidem
gerebas velatum , sed elatura. Sub sigiio
verecundise, sermo resonabat inverecundus.
Risus immoderatior, incessus lascivior, ves-
titus ornatior uni inflatse magis , quam
velatae congruerent. »
Kl
CAPUT XXXVIII.
De Virginibus.
Gregorius, swper Esechielem ' : « Can-
dida vita est carnisincorruptio, et flos virgi-
nitatis. » Idem , in Moralibus ' : Carnis
virginitas nequaquam jussaest, sed tantum-
modo laudata. Nam si illa juberetur, nimi-
rum jam conjugium in culpam verteretur.
Et tamen multi virtute virginitatis pollent,
ut videlicet plus impendant obsequio, quam
acceperant in praecepto. » Augustinus, de
Virginitate * : «Profecto habebunt niagnum
aliquid virgines prseter caeteros in illa com-
muni sanctoruin immortalitate , quoniam
habent aliquid jam non carnis in carue. »
Idem ' : « Non qusrit in vobis amator vester
pulchram caruem, sed pulchram mentem et
pulchros mores, quibus frsenatis et car-
nem. » Idem " : « Toto vobis figatur in corde,
qui pro vobis fixus est in cruce : totum ipse
teneat in animo vestro, quidquid voluisselis
occupati connubio. » Idem " : Virgines sunt,
et sequuntur agnum quocwnque ierit '. Quo
ireputamus hunc agnum? Certe quo nemo
eum sequi vel audeat , vel valeat , nisi vos.
Quo putamus eum ire? in quos sallus et
prata? Ubi, credo, gramina sunt gaudia, non
gaudia hujus saeculi vana, insani et raen-
dacis, nec gaudia quaha in ipso regno Dei
cseteris non virginibus ; sed a ca>terorum
omnium sorte distincta. » Idem ' : « Gaudia
virginum Christi sunt de Christo, in Christo,
cum Christo, post Christum, per Christum,
propter Christum. Gaudia propria virginum
Christi , non sunt eadem non virginum ,
' Greg., in Ezech., hom. vi, aute med. — ' Id.,
Moral., lib. XV, c. xil. — ^ Aug., cle sancl. Virginit.,
c. XII. — * Ibid., c. LV. — B Ibid. — * Ibid., c. xxvii.
— ' Apoc, XIX, 1. — 8 Aug., ibid. — « ibid., c. xxix.
quainvis Cliristi. Nam sunt aliis alia, sed
iiullis talia. » Idem ' : « Sequimini agnum,
et tenendo perseveranter quod vovistis ar-
denter, facite quod potestis; ne virginitatis
bonum a vobis pereat , cui facere nihil
potestis, ut redeat. « Idem '" : « Gaudeat
magis puella nobilis genere, sed nobilior
sanctitate, quod sit per divinum consortium
prff!cipuara in coelis conseculura sublimi-
tatem , quam si esset per huraanum connu-
bium prolem in terra propagatura subli-
mera. » Idera, infra, lib. iv, in capit. de
Meditatione •' : « Virginalis integritas, etc. »
Idem, infra, in capite de Connexione vir-
tutum, scilicet continentiae et charitatis.
ibidem " : « Inspicite vulnera, etc. » Idem " :
« illis virginibus in quibus est quidara pla-
cendi appetitus, aut elegantiori vestitu,
quam tantse professionis necessitas postulat,
aut capitis ligamento notabili , sive tumidis
umbonibus capillorum , sive tegminibus ita
teneris, ut retiola subterposita appareant ,
his non de humilitdte, sed de castitate ipsa,
vel integritate pudicitise danda praecepta
sunt. » Idem '* : « Bonum est tibi, o anima
virginalis, ut sic quando virgo es, sic om-
nino servans in corde quod renata es, ser-
vans in carne quod nata es , concipias cum
timore Domini , ut parturias spiritum salu-
tis. Idem '^ : « IUe unius sanctse virginis
partus, omnium sanctarum virginum est
decus ; et ipsae virgines cum Maria virgine
matres Christi sunt, si Patris ejus voluntatem
faciunt, » Id«m " : « Quis nesciat obedien-
tem mulierem, inobedienti virgini praepo-
nendam ? » Idem " : « Virginitatis bonum,
quantum raagnum video, tanto ei ne pereat,
furem superbiam pertimesco. » Hierony-
mus, in Epistola'^ : Non proderit caeterorum
sanctificatio raembrorura , si inveniatur vel
in uno corruptio. » Idera : « An libi de vir-
ginitatis praerogativa blandiris? Memento
— '<> Id., ad Pro. et JuL, epist. clxxix. — " Vid. inf.,
lib IV, c. XXVI. — 1= Ibid., c. XLV. — '» Id., rle S. Hr~
ginit., c. XXXI. — " Ibid., c. xxxviii. — '6 ibid., c. v.
— '8 Ibid., c. xuv. — " Ibid., c. n. — i» llierou ,
ad Mtturit. fil., epist. xiv.
82
Adani et Evam virgiaes deliqnisse, uec inte-
gritalem corporis profuisse peceantibus. »
Idem ' : « Cum universos artus tuos mun-
daveris ab omni sorde peccati , et toto fueris
sanctiflcata corpore ; tunc libi castitatem
intelligas profuturam, et cum omni flducia
palmam virginitatis expecla. » Idem ' :
(( Sit in te nova gravitas, honestas admira-
bilis, stupenda verecundia, mira patientia,
virginalis incessus, et verae pudicitiaj habi-
tus, sermo sempcr modestus , et in suo tem-
pore proferendus. » Idem ' : « Virginis defmi-
tio est, sanctam esse corpore et spiritu, quia
nihil proficit carnem habere virginem, si
mente quis nupserit. » Idem ' : « Audenter
loquar ; cum omnia possit Deus, suscilarL' non
polest virginem post ruinam. Valet quidem
liberarede pojna, sed non vult coronare cor-
ruptam. » Cyprianus, in Epislola ^ : « Si
Christum continenlia sequilur, et regno
Dei virghiitas destinatur, quid est virgini-
bus CUristi cum terreno cullu, et cum orna-
mentis, quibus dum hominibus placere ges-
tiunt , Deum offenduiit ? » Isidorus , de
Sunmo Bono^ : « Omne peccatum per po?ni-
teutiam recipit vuiuerum sanitatem ; virgi-
nitas autem si labilur, nuUatenus repara-
tur. » Idem ■" : « Virgo carne , non meute ,
nulUim praimium habet in repromissione. »
Ambrosius, de Hortatione ad virginita-
tem^ : « Altende tibi, virgo, ut et lu insistas
orationi, ct vultus luus assidua pallescat
obsecratione. Sed ante ' omnem orationem,
prmpara animam , ut non tu videaris ten-
tare Deum, cum deprecaris : ut id quod oras,
mores tui loquantur, fldes adjuvet, opera
commendent. » Idem "> : « Nec liberiorem
laitiliam in virginibus decet esse : quae si
non habent iiuod defleaut, fleaut tamen saj-
culum, tleant lapsus peccanlium. Etenim
quae aliorum lapsus fleverit, suos cavebit.
> Hieron., ad ilauril. fil., epist. xiv,
» Id., ucli:iirsus lleloid., uon longe a fine
Eusloch., ei>ist. xxu, ante meJ. — '
Discipt. et luibit. Virg., c. ill. — lil
Hum. Bon., lib. II, c. XL, sent
PHARETRiE LIB. I.
Fleant quod a gaudiis paradisi longius eva-
gaulur ; fleant, quia nesciant an ad illa de-
beant perveuire : fleant postremo, vel ipsa
contemplatione, uthic fleiites, illic accipiant
consolationem. » Idem " : « Custodi '•, virgo,
vias tuas, ut non delinquas in lingua tua.
Etenim bona loqui plerumque crimeu est
virgini. » Idem " : « Ingreditur, o virgo,
mors per ostium tuum , si fal-jum loquaris,
si turpiler , si procaciter , postremo si ubi
non oportet loquaris. Clausaj sint ergo fores
labiorum tuoium, et obseratum maneat
vocis vestibulum. » Idem '» : « Virgo quae
Chrislum requirit , non debet esse vulgaris,
non debet esse iu foro , non in plateis voce
querula, gressu lubrica, facilis auditu, vilis
aspectu. » Idem " : « Qui nou nubunt et
uxores non ducunt, sicut angeh in terris
sunt : ut tribuiationem cai'nis non sentiant,
servitutem ignorent , et mundauaj negotia-
tionis allevientur contagio, diviuis rebus
mente intendant : ut tanquara exuti corporis
infirmilale, non qua; hominis sunt, sed quae
Dei cogitent. » Idem '• : « Virgiuitas adole-
scentiam decet , j uventutem oruat , senec-
tutem aiuplifical, omnique aivo habet justi-
\\x suaj canos, maturitatem gravitalis, vela-
men pudoris, qui devotionem iion impediat,
religionem augeat. » Idem , de Virgini-
tate '^ : « Quid est virginalis castitas, nisi
expers conlagionis integritas ? » Idem '* :
M Nec mirum, o virgiiies, si pro vobis an-
geli militant, qui angelorum moribus mili-
tatis. Meretur eorum piajsidium castitas
virgiuahs, quorum meretur et vitam et
mores. » Idem '" : « Rachel , extorto osculo ,
flevit et gemuit. Nec flere desiisset, nisi
proximum cognovisset. » Idem " : « Con-
siderate , quia virgines prae apostolis resur-
rectioneni Domini videre meruerunt. »
Idem " : « Claudat ora virginis pudor ; de-
8 Auibros., de liortal. ad Vi
< Eccli. ,x\in, 23.— '" Ambros.
- °- Ibid. -
- * Id., ad
Cyprian., de
- « Isid., de
— ' Ibid., sent. 7.
giti'1., post med. —
ibiJ., imulo post. —
" Ibid., propc fin. — " Psal. xxxviii, 2. — '^ Auibr.,
de Virginib., lib. III, post med. — " Ibid. — " Id., de
hortat. ad Virginit. — " Id., de Vid , ante nied. —
" Id., de Yirgimb., lib. I, anle med. — '8 Ibid., post
raed. — " Ibid., lib. III, non multmu a princ. —
" Ibid., aule med. — " Ibid.
DE PERSONARUM VARIETATE,
bilitatem corporis excludat religio ; in-
stituat consuetudo boni operis exercitium.
Matiiram igittu- virginem mihi prius gra-
vitas moruiii nuntiet pudore obvio , gres-
su sobrio, vultu modesto, et praenuntia in-
tegritatis antecedant signa virtutis. » Ber-
nardus , super Missus est ' : « Solent vir-
gines, quse verae virgines sunt^ semper ad
omnem viri affatum pavere, et nunquam
esse securae , et , ut caveant timenda, etiam
tuta pertimescere , scientes se in vasis ficti-
libus thesaurum portare pretiosum, etnimis
arduum esse vivere inter bomines ut ange-
lum, et in terris more ccelestium conver-
sari. » In dialogo' sanctorum Basilii et Joan-
nis : « Virgo, quaj arripuit prophetiam,
ccelestemque conversationem angelorum
repraesentare in terris spopondit, atque in
hac carne incorporeae naturse aggressa est
implere virtutem , neque superfluos [a)
egressus, neque vaniloquia usurpare per-
mittitur ; maliloquii vero et adulationis
etiam uomina ignorare debet. » Glossa ' :
« Altior professio virtutis altiorem debet
tenere viamvivendi. Qui enim, abrenuntiato
conjugio, virginitatem voto consecrant,
oportet ut niores virginitatis condignos os-
tendant. Abstineant ab otiosis verbis, ira,
rixa, detractione, habitu superfluo, et ocuio
impudico, comessationibus, potationibus,
atque hujusmodi; vigiliis et sanctis oratio-
nibus, lectionibus, eleemosynis, et hujus-
modi, vacent. »
CAPUT XXXIX.
Gregorius, in Registro ' : « Quanto viduae
bene viventes virorum sunt solatio desti-
tutse, tanto eis enixius ecclesiastica est im-
pendenda tuitio. » Idem, in cap. cle Sacer-
dotibus bonis * ; « Offlcii sacerdotalis , » etc.
' Bern., super Misms est , hom. iii, post med. —
' Gloss. ord. in lU Reg., vi. — ' Greg., ad Anthem.,
lib. V, epist. xxxvii, col. 1234. — * Vid. sup., c. xx,
p. 32. — 5 Aug., ad Prob., epist. cxxi, al. cxxx, c. xvi,
(q) C(Bt. edit. superfluus.
53
Augustinus, in Epistola " : « Quamvis ad
omnia membra Christi , hoc est, ad omnes
qui in eum credunt, et ejus corpori mystico
sociantur, .sicut docuit, orare pertineat; spe-
cialiter tameu diligentior cura orationis, in
Scriptura, ejus viduis invenitur injuncta. »
Idem, de Yiduitate "; « Si nondum vovisses
Deo continentiam vidualem, exhortaremur
profecto ut voveres; quia vero jam vovisti,
exhortamur ut perseveres. o Idem ' : « Agite
cursum vestrum, o viduae, et perseveranter '
currite, ttt comprehendatis: et exemplo vitae,
exborfationisque sermone, rapite in euindem
cursum vestrum quascumque potueritis. d
Idem, de Vita Christiana '; « Tria esse vi-
duarum genera, non ignorare te credo :
unum , quod perfectissimum est coelesticpie
praemio destinatum, quod ritu illius de Evan-
gelio '"viduaeDeo orationibus etjejuiiiis die
noctuque deservit ; aliud vero, quod flliorum
curam habet et domus, non tam dignum,
nec tamen peccatis obnoxium ; tertium au-
tem genus est in epulis et deliciis, quod
aefernae morti servatur. » Idem, tle Yircjini-
tate " ; « Multas viduarum revocat a nuben-
do, non amor praeclari proposili, sed aperti
dedecoris timor, veniens et ipse de superbia,
qua formidatur magis hominilius displicere,
quam Deo. » Hieronymus, in Fpistola":
0 Vidua quae marito placere desinit, et juxta
Apostolum vere viduaest, nihil habet ne-
cessarium , nisi perseverantiam. Meminit
pristinae voluptatis, scit quid amiserit, quo
delectata sit. » Ambrosius, de Yiduis " ;
« Propemoduin non inferioris virtutis est a
conjugio abstinere, quod aliquando delecta-
verit, quam conjugii penitus delectamenta
nescire. » Idem '* : « Virginitas in eo facilior
est, quod carnis incentiva non novit; et vi-
duitas in eo sollicitioi', quod praeteritas ani-
mo recolit voluptates. » Idem, de Yidui-
n.29. — "Id., de Bon. Viduit., c.xix. — 'Ibid., c. xiii.
— 8 I Coi:, IX, 24. — 8 Aug., i/e Vit. Cltrist., c. xili. —
'» Luc, II, 37. — " Aug., de S Viryinit., c. xxxiv. —
12 Hieron., ad Fttriam, epist. x, ante med. — " Ambr.,
de Vid., in princ. — " Eit Uierou., ad Agerunt,,
epist. XI, ante med.
PHARETR^ LIB. I.
temperans et casta. ingressu Ecclesiae
54
tate ': « Esto, vidua
Tempera te primum a vino, ut possis casta
esse ab adultero; nec te ille tentabit, si te
vina non tentent. Nam si Judith vidua vi-
numbibisset, cum adultero utique dormis-
set. » Idem, de Offtciis*: « Quid tam deco-
rum, quam ut vidua defuncto conjugi fidem
servet? Quid etiam hoc utilius, quo regnum
coeleste acquiritur? Stmt enim', qid se cas-
traverunt propter regnum coelorum. » Idem,
de Fide resurrectionis * ; « Mulier satis pie
virum luget, quae servat pudorem , non de-
serit fidem. Sie enim bene defunclis officia
penduntur, ut vivant in mentibus, et in af-
fectibus perseverent. »
CAPUT XL.
De Conjugatis.
Gregoriiis, in Moralibus^: « Tunc solum
conjuges in admixtione sine culpa sunt, cum
non pro explenda lihidinc, sed pro susci-
pienda prole misceiitur. » Idem, in Pasto-
rali': « Nece.sseest ut conjuges crebris ora-
tionibus deleant, qund pulchrae copula; spe-
ciemadmixtisvoluptatibus foedant. » Idem":
« Admonendi sunt conjuges, ut ea in qui-
bus sibi aliquando displiccnt, et patientes
invicem tolerent, et exhortantes se invicem
salvent. » Idem, in Registro * ; « Vir cum
propria uxore dormiens, nisi lotus aqua,
Ecclesiam intrare non debef, sed neque lotus
intrare statim debet. » Et infra ' : « Nec hoc
dicentes culpam putamus esse conjugum;
sed quia etiam ipsa licet admi.Kfio coiiju-
gum, sine voluptatc carnis esse non potest,
a sacri loci ingressu abslinendum est, quia
voluptas ipsa sine culpa esse nuUatenus po-
test. » Ideni : « Si quis sua conjuge non cu-
pidine voluplatis, sed solum procreandorum
liberorum gratia utitur, ille profecto sive de
' Ambros., de Vhl., circa med. — » Id , de Offic,
lib. 11, c. VI. — 3 Matt/i., xix, 12. — * Ambros., de
fid. Resurr., longe aute med. — » Greg , Moral.,
lib. XXAll, c. xvn. - « id., Pastor., p. III, c. ii,
admonit. 26. - ' Ibid. — » Id., ad Augustin., lib. XII,
epist, XXXI, ad interrog. x, col. 1573. — » Ibid.,
sive de sumendo domi-
nici corporis sanguinisque mysterio, suo
est relinquendus judicio, quia a nobis pro-
hiberi non debel accipere, qui in igne positus
nescit ardere. » Mem '» : o Cum boni conj iiges
aut meritum augeredesiderant, aut anteactae
vitae ciilpas deflere, ut se ad contiuentiam
astringant, et meliorein vitam appetant licet.
Si vero coutinentiam, quam vir appetit, uxor
non sequitur, aut quam uxor appetit, vir
recusat; dividi conjugium non licet, quia
scriptum est" : Quod Deus conjunxit, liomo
non separet. Et iterum " : Mulier corporis
potestatcm non hahet, sed vir : similiter au-
tem, et rvV sui corporis potestatem non ha-
bet, sed muUer. Augustinus, de Bono con-
jugali " ; « Concubitus necessarius causa
generandi inculpabilis est, et solus ille nup-
tialis. Ille aulem, qui ullra necessitatem is-
tam progreditur, jam non rationi, sed libi-
diui obsequitur. Et hunc lamen rion exigere,
sed reddere conjugi, m fornicando damiia-
biliter peccet, ad personamconjugalem per-
finel. Si autem anibo tali concupiscibili sub-
jungantur, rem faciunt non plane nuptia-
rum. » Idem " : « Cum ille naturalis usus,
qui prolabitur ultra pacta nuptialia, id est,
ultra propagandi necessitatem , venialis sit
iu uxore, in nierelrice dainnabilis; ille qui
est conlra naturam execrabilis fit in mere-
trice, sed esecrabilior lit in uxore. » Idem '" :
0 Bonai sunt nuptiae, in quibus tanto melio-
res sunt conjugali, quanto castiores ac fide-
lioresDeum limenl : maxime si filios, quos
carnaliter desideraut, spiritualiter nutriant. »
Idem in Epistola '«; «Muiierem conjugatam
non licet dicere : « Facio quod volo de meo,
cum et ipsa non sit sua, sed capitis sui, id
est viri. » Idem, super Genesim ad litteram " ;
« Quod bonum habent nuptia;, peccatum
nunquam esse potest. Hoc autem tripartitum
est, scilicet fides, proles, sacramentum. la
col. 1574. — '" Id., ad Tlicoctistam, lib. IX, episl. xxxix,
col. 1446. — " italtlt., XIX, 6. — 'M Cor., vii, 4. —
" Aug , de Bon. Conjug., c. x. — " Ibid., c. xi. —
" Ibid., c. XVIII. — >« Id., epist. cxcix, al. ccLxil, n. 7.
— " ld.,de Genes. ad litt., lib. II, c. vil.
DE PERSONARUM VARIETATE.
55
flde attenditur, ne praeter vinculum conju-
gale cu ni allera vel cum altero concumbatur ;
in prole, ut amanter suspicialur, beniyne
nutriatur, religiose educctur ; in sacramento,
ut conjugium non separetur, et dimissus
aut dimissa, neccausa prolis, alteri conjun-
gatur. » Idem, conlra Julianum ' ; « Jntem-
perans in conjugio, quid aliud nisi quidam
adulter uxoris est? Omnis enim vehemens
amator propriae uxoris, aduller cst. » Idem ^ :
a Sicut adulterium non potest esse sine
bono natune, nec ideo est bonum; ita con-
nubium non potest esse sine malo conciipis-
centiffi, nec ideo malum est. » Idem ': Con-
juges bene utentes malo concupiscentiae,
anteponuntur virginibus male utentibus
bono continentiae. Idem, de Viduitate *;
aNuptiarum bonura semper est bonum; sed
in populoDei fuitaliquandolegisobsequium,
nunc est infirmitalis remedium. » Idem ^ :
a Sicut manente in se sacramento regenera-
tionis, excommunicatus quisque reus crimi-
nis cujuscumque, non ilio sacramento caret,
etiamsi nunquam reconcilietur Deo ; if a ma-
nente in se vinculo fcederis conjugalis, si
uxor dimittitur ob causam fornicationis, nec
carebit illo vinculo fcederis, eliamsi nun-
quam reconcilietur viro ; carebit autem , si
morluus fuerit vir ejus. » Idem : « Indi-
gnantur viri, » etc, supra, in capitulo de Ho-
mine^. Joannes Chrysostomus, super Mat-
thceum'' : a Abstine tea meustruata; abstine
te a prsegnante ; erubesce te facere, quod
animalia non faciunt. » Et infra : « Quando
dies festus est et dies jejunii, serva ut impleas
apostolicum prseceptum » : Nolite fraudare
invicem, » etc. Ambrosius, de Viduitate " ;
« Non prohiberaus secundas nuptias , sed
tamen non probamus saepe repetitas. » Idem,
de Virginitate '"; « Bonura conjugium, sed
tamen a jugo tractura, et raundi jugo, ut
viro potius cupiat mulicr placere, quam
' Aug,, coiit. Julian., lib. II. — ' Ibid., lib. III,
c. XXIII. — ' Ibid., lib. IV, c. viii. — * Id., de Bon.
Viduit., c. VIII. — s Id., de Adult. Corij., c, V. —
« Supra, c. VII, p. 19. — ' Chrysost., Op. imperf. in
Matil>.,c.xix.— »1 Cor.,\n, 5.-9 Ambros.,rfe Vid.,
Deo. 0 Idem " : « Jactet licet se fecundo no-
bilis dotata partu; quo plures generavit,
phis laboravit. Numerat solatia filiorum ; sed
numeret [lariler et moleslias. Nubit et plo-
rat, qualia sunt vota quae flentur? » Idem '^ :
« Prius utique irapediraeutum fecunditas
carnis incipit aflerre, quam fructum. Par-
turit enira et aegrotat, priusquam pariat :
quara dulce pignus, quod a pericnlo incipif,
et in periculis desinit; prius dolori futurum,
quara voluptati? Periculis emitur, nec pro
arbitrio possidetur. » Idem ": « A conjugio
ilia uiiscuntur incentiva vitiorum, ut quae-
sifis coloribus ora depingant, dura viris dis-
plicere forraidant, et de adulterio vulfus,
meditantur aduUerium castitatis. » Isidorus
in Etymologiis '* ; « Tribus causis ducitur
uxor. Prima est causa prolis, de qua legitur
in Genesi " : Et benedixit eos dicens : Cres-
cite et muUiplicamini. Secunda causa adju-
torii, de qua ibi in Genesi dicilur " : Non est
bonum esse hominem solum, faciamus ei ad-
jutorium simile sibi. Tertia causa inconti-
nentiae, unde dicit Apostolus '^ : Qui se non
continet, nubat. » Hieronyraus, in Epis-
tola '»: Non negamus viduas, non negamus
maritatas, sanctas mulieres inveniri; sed
quae uxores esse desierunt, quae in ipsa ne-
cessitate conjugii imitantur virginum casti-
talem. » Idem "* : « TJbi lympana sonanf, tibia
clamitat, lyra garrit, cymbala concrepant,
quis ibi Dei timor? Parasitus in cunturaeliis
gloriatur. Ingrediiintur expo.sitae libidini
victimae, et fenuitate vestiura nudae impu-
dicis oculis ingeruntur : his infelix uxor aut
laetatur, et peiit; aut offenditur, et maritus
in jurgia concitatur. » Idem ^" : « Nupta ad
speculura pingitur, et in contumeliam Arti-
ficis conatur pulchrior esse, quara nala est. »
Idera, in originali super illud Joel ^' ; Egre-
ditur sponsus de cubili suo, etc. : « Ergo qui-
in castigatione victus, ef jejunio, atque elee-
c. XI, u. 68. — '» Id., de Virg., iib. III, post med. —
' ' Ibid., lib. I, ante med. — '- Ibid. — 's Ujjd — u isid ,
EtijmoL, lib. l.\, c. viii. — is Qen., i, 28. — '•■Ib id., ii,
18. — " 1 Cov., VII, 9. - 's Hieron , adu. Helvid. —
'9 Ibid, — 2» ibid. — =' Id., in Joel., u, 16.
b6
PHARETRtE LIB. I.
mosynis dicit se agere poenitentiam, frustra
agit poenitentiam, qui non servat castitatem;
frustra hoc sermone promittit, nisi egredia-
tur de cubiculo suo, et sanctum purumque
jejunium pudica expleat poenitentia. » Glos-
sa ' : a Quoties uxori deliitum reddo, orare
non possum. Quod si juxta Aposloli ' ser-
monem sine intermissione orandum est,
nunquam ergo mihi conjugio serviendum,
ne ab oratione, cui semper instare jubeor,
ulla hora praepediar. »
CAPUT XLI.
De tribus statihus jprmdidis.
Augustinus, in libro de Bono conjttgali \-
« Sicut bonum erat, quod Martha faciebat
occupata multum circa ministerium sancto-
' rum; sed meUus, quod Maria soror ejus se-
dens ad pedes Domini , et audiens verbum
ejus, cum ambae hospitio recepissent : ita
bonum Susannae in conjugaU castitate lau-
damus ; sed tamen ei bonum viduae Annre,
ac muUo magis Maria? virginis anteponi-
mus. » Ideni , de Virginitate ' : a Certa ra-
tione et sanctarnni scripturarum auctoritale,
nec peccatum esse nuptias invenimus ; sed
tamen nec eas bono vel virginalis conlinen-
tiae, vel etiara viduaUs abstinentiae , aequa-
mus. » Idem, contra Jidianiim ': « Vera
pudicitia, sive conjugaUs, sive viduaUs, sive
virginalis, dicenda non est, quae non verae
fldei mancipatur. Conjuges enim , et virgi-
nes, et viduai possunt esse, et pudicae uon
essc, si contaminata voluntate moechantur. »
Hicronymus, in Epistola': a Cura in se-
mente terrai bonai, centesimura, et sexage-
simum, et Irigesimum fructum EvangeUa
doceant ; et centenarius pro virginitatis co-
rona primuni graduni teneat, sexagenarius
pro labore viduarum in secundo sit nuuiero,
tricenarius foedera nupliarum ipsa digito-
' Gloss. ord. in I Pelr., ui. — • I Thess., v, 17. —
' Aug.,</e Bon. Conjuy,. c. via. — »ld., de S. Virgi-
nit., c. XXI. — 5 Id., conl. Julian., lib. IV, c. vni. —
" Hieron., ad A(ieruch.,epist. xi. — ' Ambros., de Vid,,
!■. jv, u. 2-). — 'Greg., inEvang.. hom. XL, post med.—
rum conjunctione testatur; bigamia in quo
erit numero? imo extra numerum : certe in
terra bona non oritur, sed in vepribus et
spinetis vulpium, quae HeroU impiissirao
comparantur. » Ambrosius, de Viduitate ' :
a Docemur triplicem castitatis esse virtutem :
unamconjugalem, aUam viduitatis, tertiam
virginitatis. »
CAPUT XLIL
De Pauperibus.
Gregorius, in Homiliis^: a Pauper cum
repreliensibilis cernitur, moneri debet, et
despici non debet. Si vero reprehensionis nil
habet, venerari summopere sicut intercessor
debet. » Idera ' : « Cum quoslibet pauperes
uonnuUa reprehensibilia perpetrare conspi-
citis, uoUte despicere, nolite desperare ; quia
fortasse quod superlluitas tenuissimae pravi-
tatis inquinat, caminus pauperlaUs purgat. »
Idem '" : « Quando ad Udei agonera veniraus,
iuclamiu contra nialignos spiritus surai-
mus. Maligni autera spiritus nudi sunt, quia
nihil in hoc mundo proprium possident.
Nudi ergo cum nudis luctari debenms. Nam
si vestitus quis cum nudo luctatur, citius ad
terram dejicitur : quia habet unde tenea-
tur. » Idem, in Dialogo " : « Paupertas men-
tibus bonis esse solet custos humilitalis. »
Idera , super Ezechielem " : a Paupertas in
inopia mcntis est, non in quantitate posses-
sionis. » Idem " : « Cum deest terrena subs-
tanlia, de qua aeterno judici rationem pone-
raus, Uberius ad patriam pergiraus, quia
quasi in via pondere caremus. » Idem, in
Moralibus " : « Mira securitas est cordis ,
alicna nou quaerere, sed uniuscujusque diei
sufficieutia coutentum manere, » infra '% de
Sufficientia, lib. IV. Idem : « Quisquis sti-
mulo, »etc., iufra'", Ub. III, capitulo de Ju-
' Ibid., circa med. — '" Ibid., hom. xxii, nou longe a
princ. — " Id., Uialog., lib. II, c. ix, non longe a
princ. — " Id., in Ezech., hom. xviii, post med. —
" Ibid., bom. x, posl med. — " Id., Moral., lib. XV,
c. XIII, post med. — " Vid. inf., lib. IV, c. xx. —
<«Vid. inf., lib. III, c. xlu.
DE PERSONARUM VARIETATE
dicio. Augustinus S de Ecdesiasticis Dog-
matibits : « Bonum est facultates cum dis-
pensatione pauperibus erogare ; melius pro
intentione sequendi Dominum insimul pau-
peribus donare, et absolutiim ab omni solli-
citudine egere cum Christo. » Idem, in libro
de Cura pro mortuis, et in libro de Civitate
Dei ' ; « Praeclaras exequias in conspeetu
hominum exhibuit purpurato illi diviti turba
famulorum ; sed multo clariores in conspectu
Dei ulceroso illi pauperi ministerium prae-
buit angelorum, qui eum non extulerunt in
marmoreum tumulum, sed in Abrahse si-
num. » Idem, super Canonicam Jacobi :
« Magnse felicitatis est conditio Christiano-
rum, quibus claritudo regni in paupertate
posita est. Possidere quod cum labore ac-
quiritur, paucorum est ; contemnere quod
cum fructu contemnas, omnium est. Feli-
citas ergo magna Christianorum , quibus
datum est, ut paupertate faciant pretium
regni ccelorum. » Idem : o Non tibi displi-
ceat paupertas tua ; nihil enim ea potest di-
tius inveniri. Yis scire quam locuples sit
paupertas? Coelum emit. » Joannes Chrysos-
tomus : « Non malum aliquod aestimemus
inopiam ; etenim sapientise , et patientiae , et
omnis philosophiae nobis magistra est ino-
pia. » Ambrosius, in Hexaemeron': « JustUg
vir, qui hic eguerit , illic abundabit : et qui
hic laborem toleraverit, illic consolationem
habebit. Qui autem hic receperit bona, illic
mercedem eorum sperare non poterit. Pau-
pertas enim mercedem suam reservat, cen-
sus absumit, » Hieronymus, in epistola :
« Vacuus viator et nudus latronis non timet
insidias , securus a nocturnis furibus dormit
pauper, eliamsi claustra non muniat : diviti
vero suffi opes latronis imaginantur occur-
sum et jugi sollicitudine somnum adimunt. »
Idem ' : o Crates ille Thebanus quondam di-
tissimus, cum ad philosopbandum Athenas
pergeret, magnum auri pondus abjecit in
Aug,
57
raare ; nec putavit se posse et virtutes simul
et divitias possiJcre. » Bernardus, in epis-
tola " : « Volo te esse amicum pauperum ,
magis autem imitatorem. IUe gradus profl-
cientium est, hic perfectorum. Amidtia nam-
que pauperum, regis amicos constituit ; sed
amor paupertatis reges facit. Regnum deni-
que ccelorum pauperum est. » Idem, in ser-
mone : « Cum tria sint genera paupertatis,
necessaria, voluntaria, et simulatoria; recte
dividens et recte offerens, rejecta simula-
tione, necessariam patiens, voluntariam am-
plectens, pauper efflcitur spiritu. » IJeia ' :
« Felix paupertas voluntarie reiinquentium
omnia, et sequentium te, Domine Jesu. Felix
plane, quae tam securos, imo gloriosos faciat
in illo singulari fragore elementorum, in
illo tremendo examine meritorum, in illo
tanto discrimine judiciorum. » Seneca, in
Epistola ' ; « Cui cum paupertate bene conve-
nit, dives est. » Idem ' : « Non qui parum ha-
bet, sed qui plus cupit, pauper est. » Idem ' :
Aude, hospes, contemnere opes, et te quo-
que dignum.
Finge Deo '".
«Nemo aUusest Deodignus,quam qui opes
coutempsit : quarum possessionem tibi non
interdico; sed hoc efflcere volo, ut intrepi-
dus eas possideas. » Idem " : « Si vis vacare
animo, aut pauper sis oportet, aut pauperi
simiiis. Non potest salutare fieri studium
sine fi'agiiitatis cura. »
CAPUT XLIII.
De Divitibus.
Gregorius, in Homiliis '- : « Quicumque
bene in hoc saeculo habetis, cum vos bona
egisse recolitis, valde de ipsis pertimescite,
ne coiicessa vobis prosperitas eorumdem re-
muneratio sit bonorum. » Idein " : « Cum
pauci sinl qui spiritualia dona percipiunt.
' Imo Gennad., c. lxxi. — ^ Aug., de Cur. pro
Mort., c. II ; de Civit. Dei , lib. I, c. xii. — ^ Ambr.,
m Hexaem., lib. VI, c. viii, prop. fln. — ' Hieron.,
ad Paul. epist., ante med. — * Bein., Epist. ciii. —
' Id., serm. viii , super Qui habitat. — ' Senec, ad
Lucil., epist. ii. — * Ibid. — ' Id., epist. xviii, prope
fin. — '» Virg., yEneid., lib. VIII. — " Senec, epist.
xv;i, aute med. — '- Greg., in Evang., hom. XL, post
lued. — " Ibid., hom. xx, post med.
58
et multi qui rebus temporalibus abundant,
per hoe se divites virtutibus pauperum in-
serunt, quod eisdem sanctis pauperibus de
suis divitiis partiuutur. » Ideni ' : « Plerum-
que mali eo magis contra Douiinum super-
biunt, quo ab ejus largitate et contra meri-
tum ditantur; et qui provocari bouis ad
meliora debuerunt, bonis pejores fiunt. »
Augustiuus, de Civitate Dei- : a Tempora-
libus niagis utendum est, quam friiendiim,
ut friii mereamur a;ternis. Nou sicut per-
versi, qui frui volunt nummo, ufi autcm
Deo : quoniam non nummum propter Deum
impenduut, sed Deum propter nummum
colunt. » Idem : « Pra;claras exequias, » etc,
supra, de Pauperibits'. Idem, de Verbis Do-
inini'': « Ecce recule, dives, primordia tua :
dic, rogo, quid atluleris? aut si dicere eru-
^esiis, audi Apostoliiin dicentera' : Niliil,
inquit, intulimus in hiinc mundum, ulique
quaudo nati sumus; sed nec auferre quid
possumus, utique quando dt; muudo exibi-
mus. Niiiil attulisti; nihil auferes : quid te
inflascoutra pauperem? Cerle quando, ha-
bitocasu, velera sepulchra frangunlur, ossa
divjtum ab ossibus pauperum non agno-
scunlur. » Joannes Chryso.^toraus , super
Matthwo : « Non propter hoc, dives, divitias
accepisti, ut iu laacivia consumas, sed ut in
eleemosynam expendas. Numquid enim tua
sunt, quae habes? Quae pauperuin bona sunt,
tibi credita sunt, etiamsi ex laboribus justis,
vel ex hereditate paterna possessor factus
fueiis. » Idem, super Joanne : « Per innu-
meras mortes suorum, laetantur se cupidi ad
pecuniae januas pervenisse. Voiutari namque
in coeiio ejus tanqiiam sues delectantur, et
ut tauri stercus ejus evolvere. » Ambrosius,
de Officiis^ : « Isti, qui in luxuria, rapina,
quaistibus, houoribus, studia sua posuerunt,
spectalores magis simt, quam praeliatores.
Habent lucrum laboris, fructum virtutis non
> Greg., Moral., lib. XI, c. n, noii longc a priuc. —
' Aug., de Civit. Oci , lib. XI, c. xxv. — » Sup.,
p. 57^ — * Id., de vcrb. Dom., serm. v. — b 1 Tim.,
VI, 7. — «Ambros., de Offlc., lib. I,c xvi. — ' ld., in
Ikxaem., lib. Vi, c. viu. — • Id., de Nab., c. i. —
PHAR.TRiL LIB. I.
habent. » Idem, in Hexaemeron'' : « Nudi
omnes nascimur, nudi morimur. Nulla di-
scretio inter cadavera mortuoruiu, nisi forte
quia gravius foetent divitura corpora distenta
luxuria. » Idem, in Sermone^ : a In com-
mune omnibus, divitibus atque pauperibus,
terra fundata est : cur vobis jus proprium
soli, divites, arrogatis? Nescit natura di-
vites, quae omnes pauperes gencrat. » Idem' :
Ouicumque palrimonio suo tauquam posses-
sor uon utitur, qui iargiri pauperi et dispen-
sare non novit , is suarum servulus est, non
dominus facultatum. » Idem'" : « Ipsum no"
men considera : Ditem dicunt Gentiles in-
ferni praesulem, arbifrum morlis. » Hiero-
nymus, iu oiigiuali super Abacuc " : « Pro
iniquitate vidi tentoria ^Ethyopice. Omuis
dives, aut iniquus, aut heres iniqui. » Se-
neca, in Epistola^* : « Libera fe prius metu
morlis, illa nobis grave jugum iiuponit;
(leiude nietu paupertatis. Si vis scire, quam
nihil in illa mali sil, compara inter se pau-
periun et divituin vultus; sa?pius pauper et
Ddeiis ridet. » Ideni " : « Horum, qui felices
vocanlur, hilaritas facta est aut gravis et
suppurata tristilia, eoqiie gravior, quia iu-
terdum non licet esse miseros; sed inter
aerumnas cor ipsum exedentes necesse est
agere felicem. »
CAPUT XLIV.
De Potentibus.
Gregorius, in Registro " : « Qui post terre-
nam potestatem coeleslis regui gloriam cupit
acquirere, ad faciendum lucrum Creatori
suo debet enixius laborare : ut ad ea, quae
desiderat, operalionis sua; gradibus possit
asceudere. » Idem " : « Summum in regibus
bonum est, justitiam colere, ac sua unicui-
que jura servare, et in subjeclis non sinere
quod potestatis est fieri, sed quod aequum
» Ibid., c. XV. — '» Ibid., c. vi. — " llierou., in Hab.,
III, 1. — '2 Senec, Epist. lx.nx, circa nafid. — '' ibid.
— "Greg., adAldiberg., lib. IX, epist. Lix, col. 1472.
— '» Id., ad Theodor. et Theodeb,, lib. VII, epist. cxxi,
col. 1384.
DE PERSONARUM VARFRTATE.
est custodire. » Idem' : « Tunc regnum bene
regitur, cum regnandi gloria animo non
dominatur. » Idem ' : « Rostringenda sub
ratione potestas est, nec quidquam est agen-
dum, priusquam concitata ad tranquillita-
tem mens redeat. Nain commotionis tempore
justum putat ira, quod fncerit. » Idem, in
Pastorali^ : « Contra Deum praesunt poten-
tes, si eos quos per coiiditionem lenent sub-
ditos, ffiquales sibi per naturee consortlum
non agnoscunt. » Idem , in Moralibns * :
« Bene potestatem exeicet, (jui scit per illam
super culpas erigi, scit cum illa caeteris
aequalitate componi. Huniana enim mens
plerumque extollitur, etiam cum nuUa po-
testate fulcitur : quauto igitur magis se in
altum erigit, cum se ei etinm potestas ad-
jungit ! » Idem '^ : « Juncta semper esse su-
perbia poteutibus solet. » Augustinus, de
Yita christiana ^ : « Quo potestas sublimior
est, tanto ad peccandum major est audacia;
quia totum credit licere sibi quod polest; et
dum alterius judicium non timent qui alios
judicant, ad peccandum preecipites fiuut. »
Idem : « Homines diabolum , » etc, supra''
de Ambitiosis. Idem, de Mendacio ^ : « NuUi
est injuria per potenfiam vel leviter infe-
renda, ut ab alio gravior injuria repellatur. »
Ambrosius, de Officiis'^ : « Laus Domini,
ubi munda possessio, et innocens familiae
disciplina. » Idem, in Apologia '" : « Peccavit
David ut solent reges ; sed pcenitentiam ges
sit, flevitetingemuit, quod non solent re-
ges. » Isidorus, de Summo Bono'^ : « Qui
recte utitur regni potestate , ita praestare se
omnibus debet, ut quanto magis honoris
celsitudine claret , tanto semetipsum mente
magis humiliet, proponens (a) sibi exem-
plum humiUtatis David, qui de suis meritis
non tumidus, sed humUiter sese dejiciens,
dixit " ; « Vilior fiam plus quam factus sum,
et ero humilis in oculis meis. » Idem " : « Qui
recteutiturregni potestate, formam justitiae
factis magis, quam verbis instituit : iUe
namque nuUa prosperilate erigitur, nulla
adversitate turbatur; non nititur propriis
viribus, nec a Deo recedit cor ejus; regni
quoque fasligiohumiU praesidet animo; non
eum delectat iniquitas , non inflammat cu-
piditas, sine fraudatione alicujus ex paupere
divitem facit ; et quod j usta potestate a po-
pulis extorquere potuerat, hoc sa?pe miseri-
cordi clementia donat. » Idem , in Synony-
mis " : « Modica est hujus saecuU gloria :
caduca est et fragiUs temporaUs potenUa.
Dic, ubi sunt reges, ubi principes, ubi im-
peratores, ubi locupletes rerum, ubi poten-
tes saeculi, ubi divites mundi? Quasi umbra
transierunt , velut somnium evanuernnt. »
Bernardus, in Epistola'^ : « Principis crror
muUos iuvolvit ; et tanlis obest , quantis
praeest ipse. » Seneca, libro de Clementia " :
« Nec promiscuam habere, nec vulgarem
clementiam principem decet. Nam tam om-
nibus ignoscere, quam nuUi, malum est. »
Idem " : « Sic cum inferiore vivas, quemad-
modum tecum vivere superiorem veUs. »
Idem, in Epistola'^ : « Quoties in mentem
tuam venerit, quantum tibi in servuni tuum
liceal , toties veniat etiam in mentem tuam
tantumdem in te domiuo tuo licere. At ego,
inquit, nulium dominum habeo. Respondeo,
bona forsitan est ibrtuna, si nescis qua aetate
Ilecuba servire ccepit, qua Crcesus, qua Darii
mater. »
CAPUT XLV.
De Judicibus.
' Greg., ad Reccared., lib. VII , epUt. r.xxMi,
col. 1390. — ' Id., ad Gudisc, lib. Vlll, epist. iii,
col. 1400. — ' Id., Pastor., p. 111, c. III, admon. 6. —
' Id., Moral,, lib. XWI, c. xxvi; Pastor.,y. II, c. vi.
— 5 Id., Moral., lib. XXVI, c. xix, post med. —
«Aug., de Vit. Christ., c. III. — 7 Vid. sup., c. xxiv,
p. 37. — 8 |(j.^ de Mend. ad Consent., c. xi. —
(a) Cat. edit. praBponens.
Gregorius, in Homiliis^^ : « Durum est,
ut qui nescit tenere moderamina vitae suae ,
» Ambros., de Offic.,Uh. \, c. L. - "> \d., Aj.ol. Dac,
lib I, c. IV. — " Isid., de Sum. lion., lib. III, c. XLix,
sent. 1.— '= II Reg., vi, \1. — '3 isid., ibid., sent. -'.
— " Id., Synon., c. vii. — 's Beru., Epiit. cxxvii. —
"■ Senec, de Clement., lib. 1, c. ii. — 'i Id., epist. Lvi,
circa med. — " Ibid. consequenter. — '" Greg., in
Evang., hom. xxvi, ante med.
60
judex flat vitae alienae. » Idem : a Judicare
digne, » etc, in cap. de Acceptione persona-
rim, lib. III '. Mem, in Morulibiis' : « Ma-
jora crimina et tarde credeuda suut, cum
audiuntur ; et citius punienda suut, cum ve-
raciter agnoscuntur. » Idem ' : « Tres sunt
acceptiones munerum , ad quas ex fraude
festinatur ad judicium : raunus namque a
corde, est captata gratia a cogitatione ; munus
ab ore, est gloria per favorem; munus a
manu, est pra^mium per datiouem. » Idem :
a Boni te dulcem, » etc, in capit. de /Equi-
tate'', lib. IV. Joannes Chrysostomus, super
Matthmim : « Benigni et justi judicis est
suas injurias contemnere, et aliorum inju-
rias judicare. » Ideui : « Facile deviat, » etc,
in capitulo de Timore\ in lib. III. Isidorus,
in Synonymis^ : « Noli esse plus justus,
' quam juslum est : omne enim quod nimis
est, vilium est. » Idem : « NuUum judi-
ces, » etc, infra, lib. III, cap. de Stultiloquio
in Accusatione''. Idem, de Suvmo Bono^ :
(( Neminem stuUorum vel improborum opor-
tet judicem esse. Nam slultus per ignoran-
tiam, improbusper improbilatem corrumpit,
quam didicit, veritatera. » Idem " : « Qui recte
judicat, et praemiura inde renuraerationis ex-
pectat, fraudem in Deo perpelrat, quia justi-
tiam, quam gratis partiri debuit, acceptione
pecuniae veudit. » Idem '" : « Quatiior modis
judiciura humanum pervertilur, timore, cu-
piditale, odio, amore : tiraore, dum raetu
potestatis alicujus, veritatem loqui pavesci-
mus; cupiditate, dum pra?mio muueris ali-
cujuscorrumpiraur ; odio, dum contra quem-
libet adversari moliraur; amore, dum amico
vel propinquis obteraperare contendimus. »
Augustinus, in Epistola^^ : « Iniquura est,
ut quisque judicare de alio velit, et judicari
deseipsonolit. » Idem" : « Iraple, Christiane
Judex, pii patris officium : sic succense ini-
' Vid. inf., lib. Ul , c. xxxviu. — = Greg., Moral.,
lib. XXIX, c. XIV. — » Ihid., lib. IX, c. XVII - * Vicl.
iuf., iib. IV, c. xLix. - » Vi(i. inf., lib. lil, c. xlii.
— " Isid., Synon., c. xvi. — ' Vid. inf., lib. III, § 6.
— » Isid., de Sum. lion., lib. III, c. Lv, seut. 1. —
» Ibid., c. Lviii, sent. 1. — "> Ibid , sent. 7. — " Aug.,
ad Pascent., epist. CLXxiv. — " Id., ad Mar. Trib.,
PHARETRjE LiB. I.
quitati, ut consulere memineris humani-
tati. » Idem, in Sermone : « Cum judica-
veris te ipsum sine adulatione, judica proxi-
mura cum dilectione. » Idem, Contra Dona-
tistas : « Non facile pro uno, vel paucis,
adversus innumerabiles religioniset unitatis
viros, et magno ingenio et uberi doctrina
praeditos, nisi pertractatis pro viribus atque
bene perspeclis rebus, ferenda sententia est. »
Idem : o Sacerdos cui omnis, » etc, supra '*,
d? Sacerdotibus bonis. Ambrosius, in Apo-
logia'^ : 0 Uiuisquisque de alio judicaturus,
de seipso prius judicet, nec rainora in alio
errata condemuet, cum ipse graviora com-
miserit. » Idem" : « Saepe et in judicando
raajus peccalum judicii est, quam peccalum
ipsum (a), de quo fuerit judicatum. »
CAPUT XLVI.
De Nobilibus.
Gregorius, iu Dialogis^^ : « Nonnuliis solel
nobilitas generis parere ignobilitatem men-
tis, ut minus se in hoc mundo despiciant,
qui plus se caeteris aliquid esse, vel fuisse
merainerint. B Hieronymus, in epistola ad
Celantiam '^ : « Nulli te unquam de generis
nohilitate praeponas, nec ohscurioros quas-
que et huraili loco natas, te inferiores putes.
Nescit enim religio nostra personas, nec
conditiones bominum ; sed auiraas inspicit. »
Idem '« : « Sola apud Deum libertas est, non
servire peccatis. Summa est apud eura no-
bilitas , clarura esse virtutihus. » Idem " :
« Nobililatis tuae tanlum ad hoc memineris
ut cum claritate generis, morum sanctitate
conlendas. » Idem '" : « Non est , quod sibi
aliquis de generis nobilitate blandiatur, si ex
meliori parte sit [b) servus. » Idem " : « Mun-
danam nobilitatem non naturs aequitas prae-
slitit, sed cupiditatis arabitio invenit. » Idem,
epist. CLix. — " Vid. sup., c. xx, p. 32. — » Ambr.,
. 11. — "> Ibid. — '« Grcg., Dialog.
- " Hieron., ad Celanl., cpist. xiv.
Id., ad Demetr., epist. l , posl uied.
Id., Mawit. fil., epist. xiv, ullra
Apol. Dav.
lib. II, c. xxill.
— '8 Ibid. — I»
— " Ibid. — 'I
med.
(a) Al. ipsius.
(6) C(et. edit. fit.
DE PERSONARUM VARIRTATE
in Ilomiliis : « Ille apud Deum potior et no-
billor est, non quein nobilitas generis aut
digiiitas saeculi, sed quem devotio fidei Deo
et sancta vita comniendat. » Aaibrosius, in
Sermonibiis : « Nullum ad commendationem
hominis condilio servitutis affert impedi-
mentum, nec dignitas prosapis meritum,
sed fides affert : sive iiber, sive servus,
omnes in Cliristo unum sumus. » Bernar-
dus , in Epistola ' : « Minime quidem Deus
est acceptor pei'sonarum ; nescio famen quo
pacto virtus in nobili pliis placct; an forte,
quia plus claret? Siquidem ignobilis cum
caret gloria, non iacile liquet, utrum quia
nolit, aut quia non possit babei-e. Lauilo
tamen factam de necessitate virtutem ; plus
illam, quani eligit animi libertas, non indu-
cit necessitas. »
61
CAPUT XLVII.
De Militibus.
Gregorius, in Eegistro • : « Summa mili-
tiae laus inter alia bona merita hsec est, obe-
dientiam sanctae reipublicae utilitatis causa
exhibere, el quod sibi utiliter imperatum
fuerit , obtemperare. » Joannes Clirysosto-
mus, super Matthoeum^ : « Inhonestum est
apud Deum opus negotiationis , sive digni-
tatis, sive militiae. » Ambrosius ', super
illud Lmc, iu % Neminem concutialis : « Sin-
gulis generibus hominum tribuit sanctus
Joannes Baptista responsum, scilicet : publi-
canis, ne ultra quam prsescriptum est eis,
exigant; militibus, ne calumniam faciant,
ne praedam requirant : docens idcirco stipen-
dia constituta militiae, ne dum suraptus quae-
ritur, praedo grassetur. » Augustinus, de
Verbis Domini ' : « NounuIH qui aut militia;
cingulo detinentur, aut in actu sunt publico
constituti, cum peccant graviter, hac solent
a peccatis suis prima se voce excusare, quod
militant ; et ne bene aliquando faciant, occu-
' Bern., ad Sopfi., epist. cxni. — ^ Greg,, ad Milit.
NeapoL, lib. XII, epist. xxiv, col. 1562. — s Chrysost.,
in Matth., xxil, Op. iiuperf., hom. XLI. — * Ainbros.,
ii> Lw:., lib. II, n, n.— ' Luc, iil, 14. — ' Aug., de
patos se malis actibus conqueruntur. » Idem' :
« Non est delictum militare ; sed propter prae-
dam militare, peccatum (!st. Nec rem publi-
cam gerere criminosum est; sed ideo agere
rem pubhcam , ut rem familiarem augeas,
potius videtur esse damnabile. » Idem, in
epistola ad Bonifacium comitem « : « IIoc
primum cogita, quando armaris ad pugnam,
quia virtus tua et fortitiido corporalis, do-
num Dei est. Sic enim cogitabis de dono Dei
non facere quidquam contra Deum. » Idem ' :
« Esto etiam bellando pacificus, ut eos quos
expugnas, ad pacis utilitatem vincendo per-
ducas : Beati enim pacifici, ait Dominus '",
quia ftlii Dei vocabuntur. » Idem " : « Hos-
tem pugnantem necessitas perimat, non
voluntas. Kt sicut bellanti et resistenti vio-
lentia redditur, ita victo, vel capto, miseri-
cordia jam debetur, maxime in quo pacis
perturbatio non timetur. » Idem " : « Ornet
mores tuos pudicitia conjugalis, ornet so-
brietas et frugalitas. Valde enim turpe est,
ut militem, quem non vincit homo, vincat
libido ; et obruatur vino , qui non vincitur
ferro. » Idem " : « Ex his quae habes de mi-
litia, gratias age Deo tanquam fonti bonitatis,
unde habes ; atque in omuibus bonis actibus
tuis ilU da claritatem, tibi autem humilita-
tem. »
CAPUT XLVin.
Be Negotiationibus.
Gregorius, in Homiliis " : « Suntpleraque
negotia, quae sine peccato exhiberi, aut vix,
aut nullatenus possunt. Quae ergo ad pecca-
tum implicant, ad haec necesse est ut post
conversionem ani mus non recurrat. » Idem " :
« Negotium autem, quod ante conversionem
sine peccato extitit, hoc etiam post conver-
sionem repetere culpa non fuit. » Augusti-
nus : « Studium avaritiae, sive fraudis, pro-
prium solet esse negotiantium facinus. »
verb. Dom., serm. xix. — ' Ibid. - s |d.,arf Bonif. Com.,
epist. ccv, al. clxxxix, n. 6. — » ibid. — '" Matth.,
V, 9. — 11 Aug., ibid. — 12 ibid. — 1' Ibid. - i* Greg.,
1« Evang., hom. xxiv. — '6 ibid.
62 PHARETRjE
Idem , super illud Psalmi ' : Quoniam non
cognovi litteraturam, alia littera, negotia-
tiones, etc. ' : « Nam avidus acquirendi pro
damno blasphemat, pro pretiis rerum men-
titur et pejerat. » Ambrosius, de Virgini-
tate, ponit talem litteram Cant., iii': Circum
ibo civitatem in foro et in plateis, et quwram
quemdilcxit anima mea^: « Nequaquam ibi
qucBramus Christum, ubi invenire nou pos-
sumus. Non est Chrislus circumforaneus :
Christus enira pax est, in foro lites : Christus
justitia est, in foro iniquitas : Christus ope-
rator est, in foro inane olium : Christus cha-
rilas est, in foro residet oblrectatio : Cliristus
fides est, in foro fraus est, ac perlidia. » Idem,
de Offtctis^'. « Mortificetur avaritia, moria-
tur concupiscentia. Sanctus Dei negotiatio-
nem cognovisse se negat, quia preliorum
;:aptare incrementa, non simplicitatis, sed
versiitiae est. » Joannes Chrysostomus, super
Mattlueum^ : « Fuge forum, ut nec patiaris
fraudem, nec facias. » Idem ' : « Prima laus
est Chrisliani, alienum esse a foro, nullam
causam habere cum illo. » Idem ' : « Homo
mercator vix aut nunquam potest placere
Deo ; et ideo nullus Christianus debet esse
mercalor; aut si voluerit esse, projiciatur al»
Ecclesia Dei, dicente Psalmo" : Quoniam non
cognovi negotiationes , introibo in potentias
Domini. Quemadraodum enim qui ambulat
inter duos inimicos, volens anibobus placere,
et se commendare, sine maliloquio noii po-
test esse : necesse est enim, ut et iste male
loquatur de illo, et ille male loquatur de islo :
sic qui emit et vendit, sine mendacio et per-
jurio esse uou potest. » Idem : « Qui com-
parat rem, » etc, infra, de Faneratoribns '".
Hieronymus : « Negotiatorem clericum , »
etc, supra", de Clericis.
JB. I.
' Psal. Lxx, 15. — ' Aug., Enarr. in Psal. lx.\, n. 17.
— ' Cant., III, 2. — *Auibros., de Virginit., ii 10. —
8 UI., de 0/p., lil). UI, c. VI. — 0 Chrysost., in Malth.,
Op. impeil'., hom. .\xxiv. — ' Ibid. — ' Ibid.,
hom. xxwui. — ^Psal. lx.v, 15 jn.^ta LXX. — '»Cap.-
seq. — n Supra, c. x\ii , p. 34. — " Greg,, ad
Nuaijolit., Ub. VUI , epist. XL. (Labb. Conc, lum. V,
col. 1461). — '* Chrysost., m Matth., Op. imperf.,
hom. xxxviii. — '* Ibid. — " Ibid., hoai. v, u. 6. —
CAPUT XLIX.
De Fceneratoribus.
Gregorius, in Registro '* : « Nos amatori-
bus usurarum iiuili ratione maniis imponi-
mus. » Joannes Chrysostomus, siiper Mat-
thivum " : « Qiii comparat rem, ut illam
ipsam integram et immutatam dando lucre-
tur, ille est mercator, qui de templo Dei
ejicitur. Unde super omnes mercatores plus
maledictus usurarius. » Idem " : a Si qiiis
rem coraparatam vendidit, mercator est et
malediclus : iiuauto raagis maledictus erit,
qui uon compaiatam piBcuniam, sed a Deo
dalain sibi, dat ad usuram ! » Idem " : « Nihil
usura turpius, nihil crudeliu.^. Alienasenim
haec negotiatur miserias, et lucrnm altcrius
adversitatem facit, et mercedem expelit
misericordise , velut timens ne appareat mi-
sericors; et fictione misericordiae profundio-
rem fodit foveam , in auxiliaudo couterens
inopem, et in porrigendo manum expel-
lens ; et siiscipiens quidem ut in portum, nau-
fragio, autem (a) suhmiltens hunc in vadiset
in anlris. » Ambrosius, in epistola " : « Non
dabis pecuniam tuam ad usuram, quoniam
scriplum e-^^t '", quod is, qui non dedit pecu-
niam suam ad usuram, habitabit in taber-
naculo Dei. Nam ille est .supplanlator, qui
usurarum captat emolumentum. Itaque vir
christiaiius, si habet, det pecuniam quasi
non excepturus, aut cerle sortem, quam de-
dit, recepturus. » Idem '* : « Quid durius
quam ut des pecnniam tuam, ut ipse du-
plum exigas ? Qui simplum non habuit,
quemadmodum dupliim solvet? » In Vitis
patrum : « Cui nocelur, aut injurialur, et
volunlarie parcit proximo, hic secundum
naturam Christi est. Qui nec Isedit, neclaidi-
tur, hic secundiim naluram Adae est. Qui
vero nocet aut injuriatur, aut calumniam
ingerit, aut usuras exigit, hic secundum
diabolum est. » Seneca, in epistola : « Quid
Ambros., lib. II, episl.
Ibid. — (a, Al. et.
V. — " Psal. \i
DE PEnSONARUM VARIETATE
fcenus, et calendarium, et usnra, nisi luinia-
naj ciipiditatis extra naturam quaesita no-
miua ? 0 miseruni , si quem hsec dclec-
tant! »
63
CAPUT L.
De Dcemo7iibus.
Gregorius, in Moralihus ' : « Hostis mali-
gnus quos sanctos vigilantes niinime siipe-
rat, eos (a) dormienfes pravius impugnat.
Quem tamen hoc maligne agere superna
dispensatio benigne permittit , ne in electo-
rum cordibus ipsu saltem sommus a proba-
tionis praemio vacet. » Idem " : « Maligni
spiritus certis quibnsque vitiis singuli ol.>se-
qui sunt credendi. » Idem ' : « Angelorum
spiritus idcirco irremissibiliter pecoaverunt,
quia tanto robustius stare poterant, quanlo
eoscaruis admixtio nontenebat. Hoiuo vero
idcirco post culpam veniam meruit, quia
per carnale corpus, aliquid, quo semelipso
minor esset, accepit. » Iden^ ' : « Angelus
sua malitia cecidit; hominem vero aliena
prostravit. » Idem ' : « Occulfse justitia; li-
cenfia malignis spiritibus datur, ut qnos
volentes in peccati laqueo strangulant, in
peccati pcenam etiam nolentes trahant. »
Idem « : « Ita Deus super omnia est, ut ipse
sub nullo sit. Leviathan vero ejus celsitudi-
nis culnien aspiciens, jus perversa; liberta-
tis appetiit, utpraeesset cfeteris, el nulli sub-
esset. » Idem ' : « Scimus quod immundi
spiritus, qui e ccelo jethereo lapsi sant, in
hoc coeli terra;que medio vagantur. Qiii
tanlo magis corda bominum ascendere ad
ccelestia invident, quanto se a ccelestibus
per e.lationis suce immunditiani projectos vi-
dent.» Idem * : « Alius Isetis, alius tristibus,
alius timidis, alius elaiis moribus exislit.
Quo ergo occultus adversarius facile capiat.
vicinis conspersionibus deceptiones parat. »
Idem " : « Satanaj voluntas semper iniqna
est; sed nunquam potestas injusta : quia a
semetipso volunlatem habet, sed a Domino
potestatem. » Idem in homiliis '" : « In bonis
operibus intenti, nisi contra malignos spiri-
tus sollicite vigilemus, ipsos irrisores pa-
timur in poenis, quos ad malum persuasores
habemus. » Idem , in Registro *' : « Tanfo
hostis callidus contra nos deceptionis moli-
mina ardentius exquirit, quanto nos ccelesti
patrite ferventius inhiare cognoscit. » Idem,
in Dialogis " : « Malignus spirituscogitatio-
ni, loculioni, atque operi nostro semper in-
sistit, si fortasse quid inveniat, unde noster
apud examen aeterni judicis accusator exis-
tat. » Idem , in Pastoralibus " : « Diabolus
modo aliorum facta graviora, modo nihil
esse quod perpetratum esf, modo misericor-
dem Deum loquitur, modo adhuc tempus
subsequens et sufficiens ad pcenitentiam pol-
licefur : ut dum per haec decepta mens
ducitur, ab intentionepceniteutiae suspenda-
tur : quatenus tunc bona nulla percipiat,
quam nunc mala contrisfant. » Augustinus,
de Civitatc Dei '* : « Credendum est , esse
spiritus nocendi cupidissimos , ajuslitiape-
nitus alienos, tuperbia tumidos, invidia
lividos, fallacia callidos : qui in hoc quidem
aere habitant, quia de coeli superioris subli-
mitate dejecti, merito irregressibilis frans-
gressiouis in hoc sibi congruo velut carcere
damnati sunt. » Idem "* : « Sicut ipsi mali
homines in teiTa, sic etiam dsemones non
omnia, quae volunt, facere possunt; nisi
quantum ordinatione sinitur illius, cujus
judicia pleua nemo comprehendit, juste ne-
mo reprehendit. » Idem " : « Mali angeli sua
potestate potius delectati, velut suum bonum
ipsi sibi essent, a superiore communi omnium
beatifico bono ad propria defluxerunt, et
' Greg., Moi-al., lib. Vill, c. xm, circa fin. —
' Ibid., lib. XV, c. XVI. — 5 Ibid., lib. IX, c. .\.'5wii.
— * Ibid., lib. IV, c. X. — 6 Ibid., lib. 1, c. \vi. —
6 Ibid., lib. XXIV, c. .wii. — 'Ibid., lib. II, c. .\xv,
circa fiu. - » Ibid., lib. XXIX, c. xii. — » Ibid., c. vi.
(a) CcEt. edil. quo eo.
— '» Id., in Ev/ing., boin. xxx.vn, ciica mi'd. —
" Greg., ad Secundin.. lib. VII, episl. liv, col. 1338.
— '2 Id., Dia/og., lib. III, c. XIX. — " Id., Pasloi:,
p. II, c. II, admon. 30. — '* Aug., de Civil. Dei,
lib. I.N., c. XXII. — '* Ibid., lib. II, c. xxiii, in fin, —
'« Ihid , lib. XII, c. 1.
64
PHARETR^ LIB. I.
habentes elationis fastum pro excellentis-
siina seternitate , vanitatis astutiara pro cer-
tissima veritate, studia partium pro indivi-
dua charitate, superbi, fallaces, invidi effecli
sunt. » Idem ' : « Esse natura in qua nul-
him bonum sit, non potest : proinde nec
ipsius diaboli natura, in quantum natura
est, malum quid est. » Idem : « Avertat
Deus, » etc, libro II, de Invidia *. Leo, in
sermone ' : « Diabolus omnium discutit
consuetudines, ventilat curas, scrutatur
afTectus ; et ibi causas quajrit nocendi, ubi
quemque viderit studiosius occupari. »
Joannes Chrysostomus , in sermone * : « Ze-
latur diabolus liominem , quia ipse de coelo
corruerat. Videbat enim Adam paradisi esse
colonum ; et inflatus invidia, induit serpen-
tis imaginem. Incorporalis enim cum esset,
corporalibus loqui non poterat. » Idem :
« Diabolus non aliunde talis factus est, nisi
quia primo quidem post peccatum despera-
tione usus est ; postca vero ex desperatione
in invidiam incidit et superbiam. » Cypria-
nus, in Epistola " : « Lata el spatiosa itinera
vitaj lethalis : illic illecebra; et mortiferaj
voluptates : illic diabolus blanditur, utfallat;
arridet, ut noceat; illicit, ul occidat. » Am-
brosius , in sermonibus * : « Pater diabolus
nou diligil Giios suos, sed odit. Sic amat dia-
bolus filios suos, ut perdat; sicnt amat gluto
porcellum, ut comedat. » Isidorus, in Ety-
mologiis ' : « Praesciunt daemone.s futura
multa, unde et solent responsa aliqua dare.
Inest enim iilis cognitio rerum plus quam
infirmitati humanae, partim subtilioris sen-
sus acuniine, partim experieutia longissimae
vit», partim per Dei jussum angelica reve-
latione. » Idem * : « Diabolus hebraice dici-
tur deorsum fluens, quia qiii quietus in coeli
culmine stare contempsit, superbiai pondere
deorsum corruens cecidit; graece vero dia-
iiolus cTiminator » dicitur. » Idem, de Sum-
mo Bono '" : « Diabolus non est immissor,
sed imensor potius malarum cogifationum
et omnium viliorum. Neque enim alibi con-
cupiscentiae fomenta incendit, nisi ubi prius
prava; cogilalionis delectationes inspexerit.»
Idiin" : «Tunc contra eum, quem possidet,
diabolus acrius saevit, quando se divina vir-
tute ab eo expellendum cognoscit. » Bernar-
dus , in sermonibus ". « Laedit nos iniquitas
diaboli atque versutia ; sed multo amplius
eum uoslra simplicitas et misericordia tor-
quet, humilitatem nostram non sustinet,
uritur charitati' nostra, mansuetudine et
obedientia cruciatur. »
• Aug., de Civit. Dei, lib. XIX, c. xiii. — • Vid. adscriptoa. — ' Isid., Ett/mol., lib. Vlll , c. xxi.
inf., lib. II, c. viii. — » Leo, de Nativit, Dom., — ' Ibid., paulo posl. — ' Scilicet a 5ia6ii).Xto. —
serni. vii, circa med. — * CUrysost., de Cruce hom., " Isid., <fc Smto. Bon., lib. III, c. v, sent, 5. — " Ibid.,
post med. — » Cypr., de Discipl. et Itab. Virginum. sent. 71. — i' Beru., de Ded. EccL, serm. iii, ante
— " Serm. XLiv, de Temp., intcr serm. Ambrosio med.
LIRER, SEGUNDUS
DE PRINCIPALIUM VITIORUM ET VIRTUTUM MULTIPLICITATE
TRACTATUR
CAPUT PRIMUM.
De Tentatiom.
Gregorius, in Moralibus ' : a Nisi miseri-
cors Deus cum viribus tentamenta modificet,
nullus profecto est, qui malignorum spiri-
tuum insidias, non corrnens, portet. »
Idem » : « Sancta Ecclesia transire sine la-
bore tentationis non potesttempora peregri-
natlonis; quse etsi foris apertos hostes non
habet, intus tamen tolcrat fictos fratres. »
Idem : « Plerumque qui plus », etc, supra,
libro I, de Proficientibus \ Augustinus,
contra Julianum * : « Quia in ista humana
mlseria pejor hostis est cavenda superbia,
ideo nimirum non penitus extinguitur in
carne sanctornm continentium ista carnalis
concupiscentia : ut dum pugnatur adversus
eam, periculorumsuorum onimus admonea-
tur, ne securus de meritis per superbiam
infletur. » Idem = : « In nobismetipsis sola
inflrmitas est causa pugnandi ; et rursus in-
firmitas est admonitio non superbiendi.
Proinde, ut virtus, qua hic superbiri potest,
non superbiatur, eadem virfus in infirmitate
tentationis perflcitur. » Isidorus, de Summo
Bono " : « Diabolus' serpeus est lubricus, cu-
jus si capiti, id est primae suggestioni, non
resistitur, illabitur. » Ambrosius, super
Lucam ' : « Tentationem nunquam timere
debemus : est enim causa victoriae, materia
' Greg., JUoraL, lib. IX, c. xxv, in fin. - ^ ibid.,
lib. XXXI, c. IV. — 3 Vid. sup., Ub. 1, c. xxxiv, p. 47!
— ' Aug., coni. Julian., lib. IV, c. 11. — " Ibid. -
» Isid., de Sum. Bon., Ub. III, c, v, sent. 12. —
' Ambros., in Luc, iv, Ub. IV, n. 37. — 8 jbid. _
TOM. VU.
triumpborum. » Idem ' : 0 Dives ille, qui
tentationem non .sensit in hoc saeculo, rap-
tus est ad inferos, et sepultus in inferno. »
Joannes Chrysostomus, swper Matthwum :
« Iraprimis gravis et insuperabilis est impe-
tus diaboli ; quod si quis forli animo susti-
nuerit eum, statim inveniet inflrmiorem.
Quanto enim plus repercussus fuerit, tanto
magis torpescit et deficit. » Idem : « Qui
nmrmurat de periculo tenlationis, murmu-
rat de praemio probationis : iu nullo enim
negotio potest requies inveniri, nisi praeces-
serit labor; quanto magis in spiritualibus
rebus, nisi praecesserit tentalio, non potest
esse probatio I » Bernardus super Cantica ' :
« Impulsus eversus sum, ut caderem, et
Dominus suscepit me ">. Quaeris , quis ille
sit impulsor ? Non est unus. Impulsor
diabolus, impulsor mundus, impulsor
homo. Quis ille homo sit quaris ? Quis-
que sui. » Idem " : « Necesse est ut
veniant tentationes : quis enim '^ coronabi-
tur, nisi qui legitime certaverit ? aut quo-
modo certabunt , si desit qui impugnet ? Tu
vero " accedens ad servitutem Dei, sta in
timore, et prcepara animam tiiam ad tenta-
tionem. Certi namque sint '* omnes, qui pie
volunt vivere in Christo, persecutionem se
passuros. » Idem , in sermonibus '= : « Ora-
mus quotidie '» ut Dei voluntas, sicul in cce-
lestibus facta est creaturis, sic fiat et in ter-
■' Bern., super Cant., serm. L.vx.w, ante med. —
'" Psal. cxvn, 13. — " Bern., ibid., serra. lxiv, in
princ— -^ il Tim., 11, 5.— ^iEccli., 11, 1.— '» II Tim.,
III, 12. — '6 Id., in Quadrag., serm, vi, statim a
princ. — '« Matth., vi, 10.
66
renis : ut sicut angelus, sic et homo adhae-
rens Deo, unus spirilus cum eo fiat. Sefl,
heu ! me quot obstacula separant, quot pro-
hibent impcdimcnta ! Objicit enim se?e me-
diam malitia nostra, infirmitns nostra, con-
cupiscentia nostra, et ignorantia nostra. »
Idem ' : « Heu me , Domine Deus , quia un-
dique mihi bella, undique tela volant, undi-
que periciila, undique impedimenta. Quo-
cumque vertam me, milla usquam secuiitas
est ; et quse mulcent , et qna; molesfant, ti-
meo; et esuries, et refectio, et somnus, ct
vigilia3, et labor, et requies militant contra
me. »
CAPUT II.
De Cogitatione.
Gregorius, super Ezechielem * : « Sic saepe
cogitationi bonaj cogitatio sinistra adjungi-
tur, ut vix ipsc qui casdem cogitationes ge-
nerat, animus agnoscat. » Idem , in IHora-
libus ^ .• « Tanto longius mens a necessariis
cessat , quanto inania latius cogifat. »
Idem * : « Sancti viri quantum agere pos-
suiit, ne exlerius iabantur in opere, tantum
interins nequaquam agere possunt, ne un-
quam labantur in cogitalione. » Idem ' :
« Antc oculos Dei vacuaj uon transvolant
cogitaliones nostr^e, et nulla momenta tein-
poris per animum transeunt prseler retri-
butionis actum. » Idcin in Registro ' : « II-
lud ab oinnipoteuti Deo poUutuin esse in
opere oslenilitur, quod ex polUitaj cogitatio-
nis radice generalur. » Idem in PastoraW :
« Nihil in nobis esl corde fugacius, quod a
nol)is toties recedit, qnolies per pravas co-
gitationes defluit. » Isidorus, de Summo
Bono ' : « Ferre cogitationes sine perfectione
vitiorum non est ad damnationem ; nec est
occasio subeundi discriminis, sed potius au-
gendBe virtutis. » Idem ' : « Non est pecca-
PHARETR^ LIB. II.
tum , quando nolentes imaginibus uocturnis
iiludimur; sed tunc esl peccatum, si ante-
()uam illiidamur, cogitationis affectibus prae-
venimur. » Idem : « Cogitalio prava delec-
lationem, » etc, infra, libro 111, c. de Con-
suetudine '". Rernardus, de Consideratio-
ne" : «In acquisitione salutis nemotibiger-
manior unico matris tuae ; contra salutem
propriam cogites nihil ; minus dixi, quam
dixisse debueram : quidquid se cogitalioni
offerat , quod non quoquomodo ad luam
ipsius salutem pertineat, respuendum est. »
CAPUT III.
De Delectatione
Gregorius , in Moralibus " : « Esse sine
deleciatione anima nuuquam potest. Nam
aut in infimis delectatur, aut in summis;
et qiianto majori studio exercetur ad sum-
"ma , tunto majori faslidio lorpe^cit ad ima ;
quantoque acrioricura inardescitad inlima,
tanfo torpore damnabili frigescit a summis.
Utraque enim simul ct a?qualiter amari non
possunt. Qui ergo terrenarum rerum ainore
vincitur , in Deo nullatenus delectatur. »
Idem " : « Deuin apprehendere non valet,
qui adhuc iii delectatioue peccati jacet. »
Idem : « Unusquisque su[)orbusrector, » etc,
supra, lib. I, de Prcelatis 7nalis ". Idem " :
« Mentem nequaquam cogilatio immunda
inquinat, cum pulsat; sed cum lianc sibi
per delectationem subjugat. » Idem '^ :
« Cum culpa animum tentat , neccsse est ut
brevitatem suaj delectationis aspicial , ne ad
aeternam mortem iniqnitas rapiat, cura con-
stet quod ad terminum citius mortalis vila
percurrat. » Idem " : «'Sa^pe bono operi
dinn laus huinana obviat, mehtem opcran-
tis immutat, qnae quamvis quaesita non
fuerat, tamen oblata delectat. Cujus delec-
' Bern., hi Qundnuj. seriii. vi circamcd.— ' (ircg., in
Ezecli , liom. xxi, iiosl meti. — ' Id., Moral , li)j. 11,
c. x.vvi.— » Ul., lib. XI, c. x:x. - » Ibid., lib. .\XV!,
c. xin. — ° Id., lib. XII, cpist. xx.\I, ad Auyuslini in-
ien: x, col. 1573 — 'lil., Puslor.,\i. lll, c. II, admon. 13.
' liiid., (le Sttm. Bnn.,
IILc.
iii,.i:).-
- '" Vid. iuf., lib. III , c. XII.— " Beru., rfe Consid.,
lib. II, auln med. — '« Grcg , .Vornl., lib. XVllI,
c. VIII, in priuc. — " Ibid., lib. .\V, c. xvi, circa
mod. — '* Vid. 9up., lib. I, c. xii, p 00. — "> Greg.,
ibid., lib. XXI , c. iil. — '" Ibid., lib. IX, c. xxxvi.
Ibid. — " Ibid.,lib. I, c xix, aule nicd.
DE PRINCIPALIUM VITIOIUr»!
tatione tlum inens bene operantis resolvitur,
ab onini intentione intimi vigoris qnanto-
cius dissipatur. » Idem ' : « Quisquis in hoc
mundoappetit prosperari, eaeteros exceciere,
rel)ns et honoribus tumere , huic uimirum
cnra saecularis in delectatione est, quies in
labore. » Isidorus, de Summo Bono » : « Co-
gitationes iilicitas ingerere; daemonum est ;
cogitationibus oblectari perversis , nostrum
est. » Augustinus , de Yerbis Aimtoli ' :
« Quidquid peccatornm in dictis , in factis ,
in cogitationibus est , non oritur nisi ex
niala cupiditate, non imputatur nisi ex illi-
cita delectatione. Huic igitnr illidtse delec-
tationi si resistamus , non regnat peccatum
in nostro mortali corpore. » Idem * : « Mor-
tua est una delectatio : sed vivit altera : et
illi dum non consentis, eam mortificas;
cum cceperis omnino non delectari , morti-
flcasti. Haec est actio nostra; hsec est militia
nostra. »
CAPUT IV.
De Consensn.
■ Gregorius , in Moralibus ^ : « (]oncupis-
centiae carnalis ostia duin consensus noster
aperit , ad innumera nos corruptionis mala
pertrahit. » Idem " : « Proximorum mala ,
quae quis corrigere non valet , taceat ; quae
cum corrigi loquendo possunt , silentium
consensum esse perUmescat : et si ea , quse
tacet, tolerat , non tamen in animo virus
doloris occultet. » Idem ' : « Sciendum est
aliud esse, quod animus de tentatione car-
nis patitur ; aliud vero, dum per consensum
delectationibus obligatur. Plerumque enim
cogitatione prava pulsatur, sed renititur;
plerumque autem cum perversum quid con-
cipit, hoc intra semetipsura per consensus
desiderium volvit (a). » Idem, in Homiliis ' :
«IUe vere Deum amat, cujus videlicet men-
' Greg , Moral., lib. XVI, c. ult. — = Isid., cle Sum.
Bon., lib. II, c. XXV, sent. 5. — ' Aug., rle verb. Apost,,
serm. vi, al. cLv, n. I. — » Ibid., serm. xiii, al. clvi.
n. 9. - 5 Gveg., Moral., lib. IV, c. xxiv. — " Ibid.,
lib. X, 0. IV. - ' Ibid., lib. XXI. c. III. - » Id., in
RT VmTIITUM MULTIPLICITATE. 07
tem deleclatio prava ex consensu non supe-
rat. Nam tanto quisque a superno amore
disjungilnr , quanto inferius dclectatur. »
Augustiaus , de Mendacio » : « Tunc consen-
timus , cum approbamus et volumus. »
Idem '» : « Pudicitiam corporis, non consen-
tiente aut non permittente anima, nemo
violat. Quidquidenim nobis invitisconlingit
in noslro corpore, nulla impudicitia est. »
Idem, in Epistola " : « Bene agere, et ilii-
cita non prohibere , consensus erroris est. »
Idem, super Genesim contra Manichceos " :
«Si ratio humana censentiat, ut quod libido
commonuerit, faciendum esse decernat, ab
omni vita bona tanquam de paradiso expel-
litur honio , et jam ei peccatum imputatur,
etiamsi non sequatur factum , quouiam rea
tenetur in consensione conscientia. » Bi'r-
nardus , in Meditationibus " : « Daemonum
est malas suggestiones ingerere, nostrum
estiliis non consentire. Nam quoties resisti-
mus, diabolum superamus, angelos Isetifi-
camus, Deum honoramus. » Idem , in Ser-
mone : « Si carnalibus distrahor desideriis ,
et illis, quod absit, consensero quantum
possum , etiamsi non sequatur factum , in
morte quidem sum mortuus, utique et con-
sequenter sepeliendus in inferno. » Idem :
« Nulla est his qui sunt in Christo Jesu dam-
natio , si concupiscentiaj sensus sit absque
consensu. » Idem '* : « Peccatum in foribus
est : nisi tu ipse aperias , non intrabit. Ap-
petitus in corde prurit, sed subter te est :
nisi tii sponte cesseris, nil nocebit. Audi
consolationem : consensum cohibe, ne pr£e-
valeat appetitus concupiscentia3 , et imma-
culatus eris. » Idem '" : « Potest inimicus
excitare tentationis motum ; sed in te est
si volueris , dare, vel negare consensum. »
Idem : « Nemo, fratres, » etc, infra, jib IV
dc Correptione bona ".
Evang., hom. xxx. — " Aug., de Mend. ad Consent
c. XIX.- '0 Ibid., — '■ Id. ICpist. cLxxxii. — " Id., de
Gen. cont.Manich.,V\h. II, c. xiv. — " Bem., Medit.,
c. XIV, post med. — •< Id., de sex Trihul. serm., post
meil. — '5 ij.^ ,„ Quadrag., serm. v, ante med. —
"= Vid. iuf., lib. IV, c. xxxvjii. — (o) Al. voluit.
pharetrj: lib.
CAPUT V.
Gregorius, super Ezechielem ' : » Quolies
actu,quoties verbo, quoties cogitatione fle-
linquimus , Deum contra nos toties irrita-
nius. » Mem ' : « Districta sunt omnipoten-
tis Dei judicia; ct qui peccatorem diu ex-
pectat ut redeat , non redeuntem atque con-
temnentem gravius damnat. » Idem ' :
« Peccatum quippe quod per poenitentiam
citius non deletur , aut peccutum est et
causapeccali,aut peccatum simul, et causa,
et pcena peccati. » Idem » : « Graviores cul-
paj sunt, qiia; superducta specie virtutis,
virtutes se mentiuntur esse. » Mem , iu Mo-
ralibus ' : « Peccatum quod pcenitenlia non
diluit, ipjo suo pondere niox ad aliud tra-
hit. » Idem * : « Tribus modis peccalum com-
raittitur, scilicet ignorantia, infirmitate, et
sludio. Et graviiis quidem infirmitate, quam
ignorantia, sed niulto graviiis sludio, quam
infirmitate peccatur. » Idem ' : « In gravi-
bus peccatis quis positus , cum suis premi-
tur, aliena non diluit. » Idem , in PastO-
rali ' : « Nonnunquam in parva deterius ,
quam in majoreculpapeccatur. Majorenim,
quo citius, quia sit culpa, agnoscitur, eo
etiam celerius cmetidatur. Minor vcro, dum
quasi nulla creditur, co pejus, quo et se-
cvuius in usu relinelur. » Idem , in Regis-
tro ' : « Apud hominesculpa, et apud Deum
poena est, nolle quemquam bonum imitaii,
quod placet. » Idem '» : « Plerumque quod
iu laicis culpa cst , hoc crimen est in sacro
ordiue conslitutis. » Idem : « Nomumquam
Dominus, » etc, : inlVa, libro IV, de Cer-
/amme ".Augustinus, dc Confessio^iibits'* :
« Uwm ad inieros, portans omnia mala,
' Giog., in EzkIi., liom. ix, iiosl meJ. — ' Ibid.,
hoQi. XM, post med. — » Ibid. — » Ibid., bom. v, longe
antc lued. — s Id., Morat., lib. XXV, c. ix, non iiiult.
a pruic.
Ibid.,
.— ' Id., Praef.
lib. Moral., c. ill. — « Id., Vastor., p. III, c. ii,
Hdmon. 34. — ' Id., lib. V, indicl. .viv, epist, cvu. -
'» Id., ad Sdbin., lib. Vlll, cpisl. v, col. I3'.)S. —
" Vide inf., lib. IV, c. xi. - '> Aug , Con/eis., lib. V,
quse commiseram , et ia te , et in me , et in
alios multos, et gravia super originalis pec-
cati vinculum. » Idem ile Civitate Dei " :
« Paucissimi sunt tanlae felicitatis , ut ab
ipsa ineuiite adolescentia, nulla damnabi-
lia peccata committant. » Idem " : « Quae
sunt ista peccata , quae ita impediunt per-
venlionem ad regnum Dei , ut tamen sanc-
torum amicorum meritis impetrent indul-
gentiam? Difficilhmura est invenire, peri-
culosissimum est diffinire. » Idcm : « Nuuc
usque adeo, » et-., infra, libro IV, de Volnn-
tate mala '\ Idem, de Spiritu et littera " :
« Sicut non impediunt a vila ajterna justum
quaidam peccata venialia, sine quiltus haec
vila ncn ducitur, sic ad salutem aeternam
nihil prosunt impio aliqua bona opera, sine
quibus difficiliime vita cujus'ibet pessimi
hominis invenilur. » Idem ,contra Julia-
num '' : « Uilmmtur in baplismate cuncla
pcccala , et originalitcr Iracta , et ignoran-
ter, vel scienter adjccla. » Idem '» : « Cum
non nd sunni referuntur auctorem dona
Dei , hoc ipso male his ufentcs efficiuntur
injusti. » Idem, ad Orosium " : « Malum na-
tura non est , sed privatio boni hoc nomen
accepit. » Idem, de Baptismo parvulorum " :
« Sicut eorum , per quos renascuntur par-
vuli , justilice spiritus responsione sua tra-
jicit in cos fidem,quam voluntate propria
nondum habcre potuerunt ; sic eorum , per
quos nascunlur , caro peccali trnjicit in eos
noxam , quam nondum vita propria conlra-
xerunt. » Idem , in Meditationibus : « Certe,
0 miser homo , ipsa sola plus est vitanda
peccati foeditas, quara qnaeHbct tormento-
rum immauitas. » Ideni , in Epistola " :
0 Qucm non potest diabolus devorare seduc-
tum ad nequitiam , famam ipsius inquinare
conatur, ut si fieri potest, opprobriis et ma-
larum linguarum detractione deflciat , et
c. VI. _ n Id., tle Civit. Dei, lib. XXI, c. .\vi. -
'» Ibid., c. xxvii, posl med. — '» Vid. iiif., lib. IV,
c. I : « Ncmo babet, » elc— " Aug., de Spir. et litt.,
c. XXVIII. — " Id., conl. Julim., lib. VI, c. XLV, post
med. — " Ibid., lib. IV, c. III. — '» Id., ad Oros.,
q. x.Wi. — ™ Id., de Bapt. parv . lib. III, c. II. —
'" Id., Epist. cxxxvi, al. Lxxvji, u. 1.
DE PRINCIPALIUM VITIORUM f
sic in ejus fauces ruat. Si autem famam in-
nocentis maculare potuerit , hoc ei persua-
dere tentat , ut per malevolas suspiciones tle
fratre suo jiulicet, et sic ali illo implicatus
absorbeatur. » Idem , de Yirginilate ' :
« Quia satagentibus vigilan(i!)usque ne pec-
centj subrepunt quodammodo ex humana
fragilitate peccata , quamvis parva, quam-
vis pauca , non tamen nuUa , eadem ipsa
magna fiunt , et gravia , si eis superbia in-
crementum et pondus adjecerit. » Idem , de
Patientia ■ : « Tanto reclius majori suppli-
cio dignum judicaveris animum, quanto
magis vitiis subdit instrumcnta virtutum. »
Idem , de Pcenitentia : « Nullum peccatum
adeo parvum , quod non crescat neglectum.
Non enim cousiderandum est quid fecerit ,
sed quem offenderit, quam bonus est, quam
benignus , quam pius. » IJem ' : a Qui pec-
cat , et gratiam suam recuperare non amat,
et nunquam curat ab eo diligi , qui totus est
amor et charitas , nec ad illud tendit , unde
sumpsit arrliam ; in Spiritum sanctum pec-
cat, et nunquam post mortem , sicut nec
vivens , consequetur veniam. » Idem, super
canonicam Joannis ^ : « Ista, quaj dicimus
peccata levia, noli contiminere. Si contem-
nis quando appendis, expavesce quando nu-
meras; multa levia faciunt unum grande. »
(a) Idem (b) , de decem chordis , et super
Joannem; Gregorius, in Pastorali; Isidorus,
de Summo Bono : Idem Augustinus : «Ex quo
incipit homo » etc, supra , de Homine".
Idem : « Voluntas aversa, » infra, libro III ,
de Voluntate '. Ambrosius , de Officiis ' :
« Qui non repellit a socio suo injuriam si
potest, tam est in vitio, quam ille qui facit. »
Idem , in Apologia ' : « Peccatum donatur
per gratiam, deletur per sanguinem crucis,
tegitur per charitatem. » Joannes Chrysos-
tomus , super Joannem : « Excogitate quan-
' Aug., rfe S. Virginit., c. L. — ^* Id., de Patient.,
c. V. — 3 |(j.^ dg PcEnit., c. VII. — * Ibid., c. iv. —
» Id , iti Epist. Joan., tract. i. — '■ Vid. sup., lib. I,
c. vn, p. 19. — ' Vid. int., lib. III, c. i. — « Ambros.,
(n) Ccet. edit. add. ad. — (i) S«/)p/. babet, seu con-
sulatur. — (c) Coet. edit. aliena.
;t virtij! itm multiplicitate. m)
tum est malum , nos ex hominibus pares
angelis, ad feras transponere. Ventri enim
servire, et pecuniarum concupiscentia de-
tineri , et irasci , et mordere , et calcitrare ,
non hominuin, sed ferarum est. » Isidorus,
de Summo Bono '" : « Si unum vitium dis-
tricte judicetur, et alia (c) uegligantur. ina-
nis est labor. » Idem " : « Judicio divino in
reatum nequiorem labuntur, qui distringere
minora sua facta contemnunt. » Idem '^ :
«Majoris est culpae manifeste, quam occuUe
peccare : dupliciter enim reus est qui aperte
delinqiiit, quia et agit malum, et docel ma-
Jum facere. Uiule Isaias" : «Peccatum suinn
quasi Sodomaprmdicaverunt. » Bernardus,
in Sermonibus "' : « Cavete ne quis parva
reputet, quantumlibet parva, scienter com-
missa; nemo dicat in corde suo : « Levia sunt
ista; non curo corrigere ; non est magnum
si in his m;meam venialibus minimisque
peccatis. » Haec est impcenitentia, dilectis-
simi, hsec blasphemia in Spiritum sanctum ;
blasphemia autem irremissibilis est. » Ansel-
mus, de Similitudinibus : « Natura peccati
est, ut iioil facile videatur ab ilio qui eo
premitur ; sed mox ut cessaverit, et ab illo
se ulienaverit, tunc demum considerat in
quanta foeditate et miseria jacuerat. » Idem :
« Si hinc peccati pudorem , » etc, lib. IV,
de Innocentia ''.
CAPUT VI.
De Superbia.
Gregorius, in Moralibus " : « Septem prin-
cipalia vitia de superbiae virulenta radice
producuntur , scilicet inanis gloria, invidia,
ira , tristitia , avaritia , ventris ingluvies ,
luxuria. » Idem ''' : « Scimus, quod aliquando
minus est in corporis corrtjptionem cadere ,
quam cogitatione tacita ex deliberata ela--
de Offic, lib. I, c. x.x.ivi. — ' Id., Aijol. Dav., lib. I,
0. VI. — '» Isid., de Sum. Bon., lib. II, c. xxxti,
sent. 5. — " Ibid., c. .xvi.i, sent. I. — '^ Ibid., c. x,
seut. 1.— 3 lui., 111, 9. — '* Bern., in Conv. S. Paul.,
serui. I, post med. — "* Vid. iuf., lib. IV, c. v. —
16 Greg., Mond., lib. XXXII, c. XMl. — " Ibid.,
lib. XXXIII, c. XI.
70
PIIARRTR^ L!i5. II.
iione peccare. Sed tameu minus superbia
lurpis creditur, minus peccatum a simpli-
cit)us judicatur ; luxuriam vero eo uiagis
erubescunt homines , quo simul omnes eam
turpem esse noveruut. » Idem : « (Juisquis
superbiae, » etc, iiifra,libro 111, de Dijudica-
tione '. Idem ' : « Cunctis superba apud se
cogitatione tumenlibus inest clamor in lo-
culione, amaritudo in silentio, dissolutio in
Inlaritate , furor in tristitia , inhonestas in
actione, lionestas in imagine, erectio in in-
cesbu, rancor in responsione. Uorum meus
semper est ad irrogandas contumelias va-
lida, ad tolerandas inflrma, ad obediendum
pigra , ad lacessendos vero alios impor-
tuna, ad ea qujB facere el debel , et praivalet,
ignava , ad ea vero , quae facere non debet,
jiec praevalet, parata. » Idem ' : « lloc pro-
piium arrogantium esse vitium solet, ut et
pauca credant , quae ipsi multa dixerunl ; el
multa credant, quai ipsis pauca dicuntur.
Qui enim sua dicere semper volunt, aliena
audire nou possunt. » Idem * : « Tolerabilius
Deo est, ut in intirmitate atque iguorantia
cum humihtate qnisquis jaceat, quain cuin
t"latione cordis alta comprehendat. » Idem ' :
0 Adjuvare imbecillem, charitatisesl; adju-
Viu-e vero velle polentem , elationis est. »
Idem' : « Per elationemplerumque et usque
ad senium servata virginilas vitiatiu- : quia
enim negligitur humiUtas cordis , rectus
judex despicit etiaui integrilatem corporis. »
Idem' : « Difticile in se quisiiue inveteratam
superbiam deprehendit , quii nimiruui lioc
vitium quaulo magis paliiuur, tauto minus
videmus. » Ideni ' : « Arrogantes sicut in-
flautur laudibus , ita correptionibus iuflam-
mantur, et a quolibet se, vel justo, repre-
heudi despiciunt, moxque in malis suis fo-
mitem defensiouis esquirunt. » Idem ' :
« Omnino difflcile est, ut elulio, quse regnat
' Vid. iaf., lib. III, c. x. — « Greg., Moral ,
lib. XXXIV, c. xvni, circa med.— ' Ibid., lib. XXYI,
c. xvji, circa Dn. — *lbid., lib. XVII, c. vii, circa lin.
— ' Ibid., c. XI, in princ. — " Ibid., lU). XXXVI,
c. xm, circa med — ' Ibid., lib. XXIV, c. .\xiJi. —
• Ibid., lib. XXVI, c. i. — » Ibid. — '» Ibid., c. xviii.
in corde, non erumpat in voce. » Idem '" :
« Arrogantes grave sedamnumperpetijudi-
cant, si seientiam suam loquendi brevitate
constringant. Tanto enim semelipsos cre-
dunt doctiores ostendere , quanlo se potue-
rint multiplicitatem loquacitatis aperire. »
Hieronymus, in Epistola : « Initium omnis
peccati superbia est , quae natione ccelestis ,
sublimium meutes inhabitat, sub cinere et
cilicio latitaus. » Mera " : « Nihil ita a pue-
ritia vitare conalus sum, sicut tumentem
animum , et erectam cervicem Dei contra
se odia provoeantcm. Novi enim Magistrum
et Dominum meum in carnis humilitate
dixisse " : Discite a me, quia milis sum, et
humilis corde. » Augustinus, in Kegula " :
« Alia quaecumque iuiquitas iu malis operi-
bus exercetur, ut fiant; superbia veio etiam
bonis operibus insidiatur , ut pereant. »
Ideni, de Virginitate " : « Mensura humili-
talis cuiqueex meiisuraipsius magnitudinis
dala est , cui est valde periculosa superbia,
quaj ampliusamplioribusinsidiatur. » Idem :
«Quia satagentibus, » etc, supra iu capite
de Peccato ". Idem , de Gratia Novi Testa-
menti^': aSuperbiaoditcousortium,etquan-
tu:n in ipso est, solus cup t eminere omnis
superbus. » Idem , de Civitate Dei " : « An
forle corrigi pudct? Et hoc vitiuiu non nisi
superborum est. » Idem '* : « Superbia per-
verse imitatui" Deum : odit namque cum
sociis aequalitatem sub illo ; sed imponere
vult sociis dominationem suam pro illo. »
Idem '^ : « Facilius servitur hoiuini , quam
libidini, cum saevissimo dominatu vastet
corda mortaliuul , ut alias omittam , libido
ipsa dominandi hominibus aUis. » Idem :
« Audeo dicere, » etc, infra, libro III, de
Recidivatione '°. Idem in Epistola " : « l-it
miris modis in anima homiuis, ut de falsa
humilitate magis infletur, quam si apertius
— " llieron., ad Ahig.. cpist. xxxjj. — " ilatlh., xi,
29. — I' Aug., Reg. Iii, c. v. — '» Id., de Virginil.,
c. XXXI. — " Vid. sup., p. 69. — " Id., ad llon., de
grat. Nov- Test., epist. cxx, c. xvii. — " Aug., de
Civit. Dei, lib. X, c. xxix. — '» Ibid., Ub. XI. \, c. xu.
- " Ibid., c. XV. — «o Vid. inf., lib. III, c. xi. —
" Aug , ad Paul., epist. lix, al. cxux, n. 28.
DE PRINCIPALIUM VITIORUM RT VIRTUTUM MULTIPLICITATI-
superbiret. » Idem, de Confessionibus ' : «Hu-
rniliasti tanquam vulneratim superbum * ,
et tumore meo separabar abs te , et nimis
inflata facies claudebat oculos meos. »
Idem ' : « Plus hostis vincitur in eo , quem
plus tenet , et de quo plures tenet : plus au-
tem superbos tenet nomine nobilitatis, et
de his plures nomine aucloritatis. » Joannes
Chrysostomus , super Joannem ' : « Super-
bia in nobis existente , omnis nostra vita
immunda fit , etsi sobrietatem , etsi virgini-
tatem, etsi jejuninm , etsi orationes, etsi
eleemosynam, etsi quodcumque aliud peifi-
ciamus. » Isidorus, de SummoBono'' : « Su-
perbia, sicut est origo omnium criminum ,
ita ruina cunctarum virtutum : ipsa enim
est in peccato prima, in conflictu postrema. »
Idem « : « Omnis peccans superbus est , eo
quod faciendo vetita , contemptui habet di-
vina praecepta. » Bernardus, de duodecim
Gradibus ' : « Gloriosa res humihtas , qua
ipsa quoque superbia palliare se appetit , ne
vilescat. » Idem " : « Arrogans de alia omni
re plus sibi credit, quam aliis ; de seipso
plus aliis credit, quam sibi. » Idem^ : « Mo-
nachus praesumptuosus primus in conventi-
busresidet, in consiliis primus respondet,
uon vocatus accedit , non missus se intro-
mittit , reordinat ordinata , refic.it facta.
Quidquid ipse non fecit , aut ordinavit , nec
recte factum , nec pulchre eestlmat ordina-
tum. Judicat judicantes , praejudicat judica-
turis. Si cum tempus advenerit non promo-
veatur ad prioratum, abbatem aut invidum
judicat, aut deceplum. » Idem, super Can-
tica '" : Argumentum superbise., privatio gra-
tiae est : hmnilibus " enim dat Deus gratiam,
superbis resistit. Idem '^ : « Perniciosa pau-
pertas , penuria meritorum ; praesumptio
autem spiritus , fallaces divitise : et ideo "
' Aug., Conf., lib. VII , c. vii. — = Psal. Lxxxviu,
H. — s Aug., Cotif., lib. VIll, c. iv. — » Chrysost.,
m Evang. Joan., hom. viu, al. ix, n. 2. — s Isid., ck
Sum. Bon., lib. il, c. xxxviii, sent. 7. — « Ibid.,
sent. -J.. — ' Beru., de duodex. Grad., grad. ix. —
' Ibid., grad. vi. — ' Ibid., grad. vii. — '» Id., in
Cani., serm. liv, prope fiu. — " Jac, iv, U. —
'" Bern., in Cant., serm. LXVlll, circa fln. — " Prov.,
divitias et paupertatem ne dederis mihi ,
Domine. »
CAPUT VII.
De Vana Gloria.
Gregorius, in Moralibus "• : « Inobi-dien-
tia, jactantia, hypocrisis, contentiones, per-
tinacise, discordise , et novitatum prsesump-
tiones oriuntur de inani gloria. » Idem '^ :
« Quatuor siint species , quibus omnis tu-
mor arrogaiitium demonstratur : cum bo-
num aut a semetipsis habere se sestimant ;
aut , si datum desuper credant, pro suis se
hoc accepisse meritis putant; aut certe cnm
jactant se habere, quod non habent; aut,
despectis cseteris , singulariter videri appe-
tunt habere, quod habent. » Idem : « Saepe
bono operi, » etc, supra, capite de Delecta-
tione " » Idem 'f: « Qui accepta bona sibi ar-
rogat, suis contra Deum donis pugnat. »
Idem '* : « In cogitatione tumidi proprii fa-
vores oriuntur, sibique de smgularitate sa-
pientiae blaiiditur ipsa fatuitas. Pensat ea
quae audierit, ac verba quae profert; et mira-
tur sua, et deridet aliena. » Item : « Cuncti
vauaj gloriae, etc, infra, libro III, de Diju-
dicatione ". Idem '-" : « Sicut labor justorum
est videre prava, nec corrigere ; ita gravis
estiabor arrogantium, si, quod sapiunt, non
ostendunt. » Idem ^' : « Quasi latrunculus
est appetitus laudis humanae : qui recto iti-
nere gradientibus ex latere jungitur, iit ex
occultis educto gladio, gradientium vita tru-
cidetur. » Idem : «Agitur utante justi judi-
cis oculosfovea mentis sit memoria virtutis,
quiareminiseendo quod gessit,dum se apud
se erigit , apud humilitatis auctorem cadit. »
Isidorus : « Maxime per cenodoxiaai, » etc,
supra , de Monachis malis ^\ Idem : « Qui
ex deteriore,» etc, supra, de Incipienti-
XXX, 8. — 1* Greg., Moral., lib. xxxi, c. xvii, post
med.— '» Ibid , lib. XXI II, c. iv, panlulum a princ—
'« Vid. sup., c. III, p. GO. — " Greg., Moml., lib. IX,
c. II, in princ. — " Ibid., lib. X, c. xiv, in princ. —
'" Vid. inf., lib. III, c. x. — -o Greg., MoroL,
lib. XXIII, c. V, ckea fiu. — '" Ibid., lib. VIII, c. xiii.
— ''^ Vid. sup., lib. I, c. xixii, p, 45.
7»2 PHARETRjE LIB. II
biis '. Joannes Chrysostomus, super Joan- Idem '" :
nem : « Gloriam vanam cupere , ingloriatio
est ; gloria autem vera ost hanc despicere ,
et nullam ejus curam facere, sed ad iil quod
Deo placet, onuiia et dicere et facere. » Idem ' :
« Qui omnium contemptum pecuniarum ha-
buerunt, et nulli hujusmodi imaginationi
se imraiscuerunt, et magis tyrannicas cor-
porum concupiscentias t-omuenrat, hi mul-
toties capti a vana gloria omnia perdide-
runt. B Idem ' : « Si laudes amamus, eas
quse a Deo suiit diligentius quseramus. Nam,
quae quidem ab hominibus est laus , qualis-
cumque fuerit, simul ut apparuit , periit. »
Augustinus, de Confessionibus ' : « Domine,
gloria nostra tu es ; propter te amemur, et
verbura luum et nomen tuum timealur a
- nobis. Qui enim laudari vult ab hominibus,
vitiiperante te , non defendetur ab homini-
bus, judicantt! te; nou eripietur, damnante
te. » Ambrosius , de Officiis ' : « Fortiludo
gloriae caveat appetcnliam, quae frequenter
nocuit immodfratius appetita, semper autem
nociiitusurpata.» Bernardus, iu Epistola*:
« 0 stulti niii Adam , qui contemnentes pa-
cem, el gloriam appetentes, et paeem per-
dunt etgloriam. »
CAPUT VIII.
De Invidia.
Gregorius, iu Moralibus'' : « De invidia
odium , susurratio, , detractio, exultalio in
adversis proximi , et afflictio in prosperis
nascitur. » Idem ' : « Qui posl puniendi sunt
retributionis supplicio , nunc semetipsos af-
ficiunt invidise tormento. » Idem » : « luvi-
dia iram generat ; quia quanto interno li-
voris vulnere auimus sauciatur , tanto
etiam raansuetudo tranquillitatisamittilur. »
' Vid. sup., lib. I, c. xxxiil, p. 47. — " Chrysost ,
(>< Jom., hom. xxviii, al. xxix, n. 3. — ' Ibld.,
hom. xxxvii, al. xxxviii, u. S. — * Aug., Con/:,
lib. X, c. .\xxvi. — » Ambr., ele Offic, lib. I, c. xxxix.
— « Bern., ad Episc. Aquita»., episl. cxxvi, post
med. — '' Greg,, Moral., Ub. XX.KI, c. xvn, post
med. — • Ibid., lib. II, c. x\, circa med, - ' Ibid.,
)ib. XXI, c. xvii, pobt med. — '" Ibid., lib. XXVlll,
Dum electi proflciunt, reprobi ad
rabiera furoris etinvidia? excitantur, et bona
na5centia,quae nolunt iraitari, gravius perse-
quunlur.» Idem: «Invididurabonum,» etc,
iufra, libro tertio, de StuUiloquio in accu-
satione ". idem, in Dialogis " : « Antiquus
hoslis, unde bonos cernit per charitatem pro-
vehi ad gloriain, iude perversos per invi-
diam rapit ad pcenam. » Idem, in Homiliis^^ :
« Quidquid iu rauudo eoncupisciraus , hoc
proculdubio proximis invidemus. Videtur
etenira quia nobis desit, quod alius assequi-
tur. n Joannes Chrysostomus , in Sermoni-
bus : « 0 zelus, o invidia omni malitia cu-
mulala ! Invidia ignis inextinguibilis est;
etenim, sicut linea comedit vestiineutum ,
sic et invidia eura, (jni zelalur, cousumit;
eum autem cui invidet, clariorera reddit. »
Idem , super Joannem : « luvidiae passio, et
fornicatione , et adulterio raultum est dete-
rior. » Idem" : «luvidi oculus liquatur tris-
titia , iuvidus cum morte vivit continua. »
Augustinus, de Disciplina Christiaiia " :
« Averlat Deus invidiai peslera ab animis
o:nuiura , uedum Christianorum. Vitium
enim diabolicum est iuvidia, quo solo dia-
boliisreus est , et inexpiabiliter reus. Non
enira dicitur diabolo , ut damnetur : « Quia
adulterium commisisti , furtum fecisti , vil-
lara alienam rapuisti ; » sed : « Quia (o) ho-
mini slanti, tu lapsus, continuo iuvidisti. »
Idem, de Virginitate " : « Superbiam se-
quitur iiividia , lauquara liha et pedissequa.
liam quippe superbia continuo parit, nec
unquam est superbia sine tali prole atque
comite. » Hieronymus, in Epislola " : « 0
invidia priraura raordax tui, o satanae calli-
ditas semper sancta perfequensl » Isidorus,
in Synonymis " « Invidia cuucta boua ar-
dore pestifero devoraf . invidia, animae tinea,
c. VII, circa fin. — " Vid. iut., lib. III, c. iii, § 6. —
»» Id.,' Dialog., lib. III, c. xv, ante med. — " Id., in
Evuncj., houi. v, post med. — '* Chrysosl., in Joan.,
hom. Lv, al. LVI, n. 3. — " Aug., rfe Discip. Christ.,
c. XIV. — '• Id., de S. Virginit., c. xv. — " Hieron.,
ad Asell., epist. xcix, circa med. — " Isid., Synon.,
c. IX, iu princ.
(a) O/. edit. qui.
DE PRINCIPALIUM ViriOHUM
sensum comedit, pectus urit ^ mentem affi-
cit, cor hominis quasi quaedam pestis de-
pascit. » Anselmus, de Similitudinibus • :
« Qui bonis alterius arridet, sanctis consen-
tit ; qui vero invidet, diabolis similis est. Si-
quidem magis puto esse salvationem spe-
randam ejus, qui parum boni facit , et factis
aliorum favet , quam illius , qui multa , et
invidet aliis.» Seneca, in Proverbiis : « Non-
dum felix es , si nondum turba te deridet.
Nam etsi nullos tibi inimicos facit injuria ,
multos facit invidia. » Glossa, super Psal-
mum cxxra : « Ira et invidia judicio carent. »
CAPUT IX.
De Ira.
Gregorius, in Moralibus ^ ; « De ira rixse ,
tumor mentis, contumelise, clamoi', indi-
gnatio, blasphemiaj proferuntur. » Idem ' :
« Plerumque mentem, sub obtentu justitiae,
iree immanitas vastat; et dum quasi Scevit
zelo rectitudinis, raliiem explet ira furoris.»
Idem * : « Qui humanorum actuum subtili
examine gressus enumerat, iram sine voce,
judicio ; iram iu voce , concilio ; iram vero
in voce atque sermone, gehennae ignibus
mancipat. » Idem ^ : « Plus semper ira in
vindicta exigit , quam de injuria accepit. »
Idem , in Dialogis •= : « Tanto metuenda est
ira justorum , quanto et constat quia in eo-
irum cordibus ille prsesens est , qui ad infe-
rendam ultionem , quara voluerit , invalidus
non est. » Idem, in Registro ' : « Ira, etiam
cum delinquentium culpas insequitur , non
debet menti nostrae quasi doraina prseire ;
sed post rationis tergum, quasi ancilla ra-
tionis, subnixius famulari. » Idem' : « Nemo
potest diligere illum , quem ex ira vel odio
non vult videre. » Idem ' : « Ira si semel
' Anselm., de Similit., c. xlv. — 2 Greg, MoruL,
lib. XXXI, c. xvii, post med. — » Ibid., lib. XXVI,
c. XXVIII, aute med. — ' Ibid., lib. XXI, c. iv, clrca
med. — » Lib. XXVIII, c. ix, circa med. — « Dialog.,
lib. I, c. IX, circa med. — ' Greg., lib. VII, iudict. ■>,
epist. cxxvi. — 8 Ibid., ad Rusticinn., iudiot. i,
epist. xxiii, col. 1300. — " Ibid., indict. 2, epist. cxxvi,
post med. — '" Id., Pastoral., p. 111, c. 11, admon. 10,
ET VmTIITUM MULTIPLICITATE. 73
mentem possidere cceperit , justum esse de-
putat etiam illud, quod crudeliter facit. »
Idem, in Pastorali "> : « IUa quae mater est
omnium custosque virtulum , per irse vel
impatientiae vitiura virlus charitalis enerva-
tur. » Hieronymus , in originali super Mi-
chwam " : « Propemodum naturale est , ut
et nurus socrum , et socrus oderit nurum. »
Augustinus, in Epistola '- : « Sicut acetum
corrumpit vas , si diutius ibi fuerit , sic ira
corrumpit cor, si in alium diem durave-
rit. » Idem " : « Multo melius nec juste cui-
quam irascimur, quara velut juste irascendo,
in alicujus odiura irae occulta facilitate dila-
biraur. «Idem, de (a) Sernione Domini in
monte " : « Si irasci non est fas fratri suo sine
causa, aut dicere : Raca, aut dicere : Fatue,
multo rainus fas est anirao tenere aliquid ,
ut in odium indignatio con ver tatur . » Idem " :
« Odium est ira inveterata. » Idem^ de Ci-
vitate Dei '* : « Iram nihil aliud esse, quam
ulciscendi libidinera, veteres diffmierunt. »
Idera, in Regula " : Melior est, qui quamvis
ira saepe tentatur, tamen impetrare festinat,
ut sibi dimittat , cui se fecisse agnoscit inju-
riam, quam qui tardius irascitur, et ad ve-
niara peteudara tardius inclinatur. Qui au-
tem nunquam petit veniam, aut non ex ani-
mo petit, sine causa est in monasterio, etiam-
si inde non projiciatur. » Glossa '^ : « Si non
dimiserimus ex corde, quod in nos delin-
quitur, etiam hoc quod per pcenitentiam di-
inissura erat, a nobis exigetur (6). » Cassio-
dorus, in Psalmos " : « Venialis ira est, quse
non ducitur ad effectura.e .loannes Chrysos-
tomus, super Joannem : «Qui irascitur sine
ratione , raultis suppliciis dignus erit , vo-
luntarie seipsura in barathra perditionis fe-
rens , et ante futurara gehennam , hic jam
vindictara solvens. » Idem , de Compunctio-
non longe a prioc. — " Hieron., in Michce., lib. II,
c. VII. — '2 Aug., epist. Lxxxvii, al. ccx, n. 2. —
" Id., ad Prof., epist. cxLlx. — '* Id., de Serm.
Dom. in monte, lib. 1, c. xxi. — '5 Ibid., lib. II,
c. XXX. — '« Id , de Civit. Dei. lib. XIV, c. xiv, —
" Id., Reg. 111, c. xxxviii. — 's Gloss. in Matth.,
xviii. — '" Cassiod., in Psal. iv, ante med.
(a) C(Bt. edit. in. — (b) Item exigitur.
74
ne cordis ' : « Non iracundos tantum et il-
iatae malitiae memores punit Deus tanquam
reos ; sed et eos, qui et irascentes aiit offen-
sosfratres placare negligunt et contemnunt.»
Idem ' : « Osculum pacis porrigere tempore,
quo sacramenta offeruntnr , in usu Eccle-
siae est. Sed vereor ne plures ex nobis labiis
tantummodo pacem faciant , cum tamen
Christus non ex ore, sed ex corde desideret,
et affectu velit proximum, non labiis salu-
tari. » Idem * : « Si tantummodo non lajdas
eum , qui te laesit , avertas autem te ab eo ,
nec libenter eum videas , manet sine uubio
viilnus iu pectore, et irae dolor augescit in
corde. » .Vmbrosius, de Offkiis * : « Si irasci-
mur, quia affeclus naturae est , non potesta-
tis, malum seriiiouem non proferamus de
ore nostro, ne in culpam ruaums. » Idem ^ :
« Is qui cito injuria illata movetur, facit se
dignum judicari contuineliu, dum vult ea
indignus haberl. » Bernardus, in Epistola ^ :
a Non irasci, ubi irasrendum sit, nolle euien-
dare peccatum est ; prius vero irasci , quam
irascendum sit , ppccatum peccalo addere
est »
CAPUT X.
De Accidia.
Gregorius, iu Moralibus '
vel accidia , nascitur malitia
lanimitas, desperatio, torpor circa praecepta^
vagatio mentis circa illicita. » Idem ' : « Hu-
mana auiiua, quia ad Deum solum appe-
tendum facta est, omne autem quod infra
Deum appetit , minus est , ideo ei jurc non
sufficit oiune quod Deiis noii est. Hinc est,
quod hue illucque spargitur, et ab unaqua-
qiie re fastidio impellente removetur. » Idem,
in Pastorali ' : « Plerumque piger, dum ne-
cessaria agere negligit , quajdam sibi diffl-
cilia opponit, quaedaiu vero incaute formi-
PHARETR^ LIB. II.
dat; et dum quasi invenit quod velut juste
metuat, ostendit quod in otio quasi non juste
torpescat. » Idem '" : « Si quod mortuum in
nobis est , ad vitam non accenditur ; hoc
etiam extinguitur, quod quasi adhuc vivum
tenetur. » Idem " : « Qui adhuc in peccatis
est, conversionis fidiiciam non amiftit; qui
vero post conversionem tepuit, etiam spem,
quae poluit esse de peceatorum conversione ,
subtraxit.» Augustinus, de Confessionibus^* ■
« Palato non sano poena est panis , qui sano
est suavis ; et oculis aegris odiosa est lux ,
quae puris amabilis est; et justitia tua, Do-
inine, displicet tristibus et iuiquis. » Idem :
«Nullo modo decet, » etc, infra", lib. IV, de
Exercitio. Joannes Chrysostomiis, de Com-
punctione cordis " : « Non video, quod ali-
quis nosfrum vera el perfecta cupidine coe-
lectium teneatur; alioquin omnia quae vi-
dentur esse gravia , unibr.is putarct et ri-
sum. B Anibrosius, super Lucam ''" : « Disce
rogare quod cupis impetrare : fastidiosos
viroscoelesfium profectus munerum non se-
quuntur. » Idem , in Epistola : « Sicut Do-
minus non vult mortem peccatoris tantum,
sed ut revertatur, et vival ; ita tepidos odit,
et cito ei nausuam faciunt. » Isidorus, de
Summo Bono " : « Tepidus in conversatione,
oliosa verba et vanas cogitationes, noxias
esse noii couspicit; quod si a torpore mentis
evigilaverit, ea qua- prius ievia aestimabat ,
confestim quasl horrenda atque atrocia per-
timescit. » Idem'^ : « Dei servum siiie iiiter-
missione legere , orare, et operari oportet,
ne forte mentem otio deditam spiritus forni-
cationis surripiat. Cedit enim labori volup-
tas ; animum aufem vacantem cito praeoc-
cupat. « Bernardus , in Epistola " : « Pro
vitando otio , otiosa sectari ridiculum est.
Otium autem est , quod vel nuUain- habet
utilitatem , vel utilitatis intentionem. »
; « De tristifia
rancor, piisil
' Chrysost., de Comininct. Cord., lib. I, ante med.
— > Ibid., paulo post. — ^ ibid., post multa. —
» Ainbros., de Offtc, lib. I, c. Ul, in fin. — " Ibid.,
c. VI. — ' Bern., ad Cuid. abb., tpisl. LXix, in princ.
— ' Greg., Moral., lib. III, c. xvii, post med. —
* Ibid., lib. XXVI, c. xxviii, post med. — " Id.,
Pasl., p. 111, c. 11, admon. IG. — '» Ibid., admon. 25,
post med. - " Ibid. — " Aug., Conf., lib. VII,
c. XXVI. — " Vid. iuf., lib. IV, c. iv. — " Chrysost.,
de Comp. Cord., lib. I.— '" Ambros., in Luc, lib. IV.
— -^ Isid., rfe Sum. Bon,, lib. II, c. v, sent. 2. —
" Ibid., lib. III, c. XX, sent. 5. — " Ber., de vit.
solit., epist. ad Fratr. de Monte Dei, ante med.
DE PRINCIPALIUM VITIORUM ET
Idem ' : « Miror quod ad gustum cibi dul-
cissimi nauseas, ^ si tamen gustasti quam
dulcis est Dominus; aut certe nouduui gus-
tasti, et nescis quid aut quomodo sapit Cliri-
stus , ideoque non appetis incognitum et in-
expertum ; aut si forte gustasti, et dulce non
sapit , sanum non habes palatum. » Idem ,
super Cantica ' : « Doleo aliquos nostrum
gravi in sacris vigiliis depremi somno , nec
cceli cives revereri, sed in prsesentia princi-
pum tanquam mortuos apparere : cum ta-
men ipsi nostra alaeritate permoti nostris
interesse solemniis delectentur. Vereor ne
nostram desidiam aliquando abominantes ,
cumindignationerecedant. » Idem * : «Cnm
te tepore , accidia , vel taedio affici sentis ,
noli propterea diffidere^ atque desistere a
studio spirituali; sed juvantis require ma-
num , trahi te obsecrans. » Idem , in Ser-
monibus ^ : « Tepescimus processu temporis
a fervore conversionis nostree : paulatim re-
frigescit charitas, abundat iniquitas, ut,
heul consummemur in carne, qui spiritu
cceperamus. » Idem ^ : « Quid istud negli-
gentiae , quid pigritise , imo quid vecor-
dife est, ut non crebris suspiriis et ferven-
tissima affectione abrumpere hinc, et in illa
tam felicia agmina jaculari animos studea-
mus ? Vse nobis a duritia cordis nostri ; vae
uobis a peccato gentium , quas Apostolus
sine affectione commemorat esse. » Seneca,
in Efistola '^ : « Cito inerti otio vita torpebit,
si relinquendum est quidquid oflendit. »
Idem ' : « Otium sine Ulteris raors est, et
vivi hominis sepultura. »
CAPUT XI.
De Avaritia.
Gregorius, in Moralibus ' : « De avaritia
proditio, fraus, faUacia, perjuria, inquietudo,
' Bern., ad Fulcon., epist. ii. — M Peir. n, :j. —
' Bern., in Canl., serm. vii, ante med. — * Ibid.,
serm. xxi, ante med. — » Id., in Annunl. Dom ,
seim. 111, circa fin. — " Id., in fest. omn. Sanct.,
sermo v, circa med. — ' Senec, Epist. l\xxvii,
statim a princ. — ^ Id., epist. lxxxii, statim a princ.
VlfViUTUM MULTIPLICITATE. 75
violentiae, et contra misericordiam obdura-
tiones cordis oriuntur. » Idem'" : « Avaritia
desideratis rebus , liabitis non extinguitur,
sed augetur. Nam more ignis, cum hgna,
quse consumat, exceperit, magis excrescit. »
Ambrosius , in Sermonibus " : « Quosdam
gradus cupiditas habet : quo plures ascendit,
eo ad altiora festinat; unde fit graviorruina
lapsuro. » Idein, in Epistola^- : « Ibi abun-
dantia , ubi satietas ; ubi autem fames cupi-
ditatum , ubi inexplebilis appetentia , ibi
utique paupertas. Augustinus, in Sermoni-
6ms" : « Non solum avarus est, qui rapit
aliena ; sed et ille avaras est, qui cupide ser-
vat sua. » Idem, de Verbis Bomini '* : « In-
explebilis est sola avaritia divitum : semper
enim rapit, et nunquam satiatur : nec Deum
timet, nec hominem reveretur, nec patri
parcit , nec matrem agnoscit , nec fratri ob-
temperat, nec amico fidem servat : viduam
opprimit, pupillorum res invadit, liberos in
servitium redigit , testimonium falsum pro-
fert ; res mortui hominis occupantur, quasi
non et ipsi, qui hoc faciunt, moriantur. »
Idem, de Libero Arbitrio "^ : « Dictum est,rd-
dicem omnium malorum esse avaritiam, hoc
est, plus velle, quam satis est. Tantum au-
tem satis est , quantura sibi exigit naturee in
suo genere conservandae modus. » Idera, de
Decem chordis '" : « Qua fronte venturus es
ad fllium tuura, qui prajcessit, cui prsece-
denti nonmittis paitem suam in ccelum? An
non potest raitti in coelum? Potest prorsus.
Audi ipsum Dominum dicentem " : Thesau-
rizate vobis thesauros in ccelo. » Isidorus, in
Etymologiis '' : « Avidus dictus est ab avendo;
avere enim cupere est : hinc etavarus. Nam
quid est avarum esse, nisi progredi ultra
quam sufflcit? Avarus enim dictus est, eo
quod sit avidus auri, et nunquam opibus
— " Greg., Moral., lib. XXXI, c. xxvii, post med. — '
'° Ibid., lib. XV, c. xii, circa med. — " Ambros., de
Nab., c. II, ante med. — '^ Idem, ad Simplic,
epist. xxxviii,n 10.— " Aug., de Tempor., serm. xcv.
— '* Id., de verb. Dom., serm. xxv, al. CCCLXVII,
n. 1.— '5 Id., de lib. Arlj.,\ih. III, c. xvii, — '« Id.,
de dec. Chord., c. xii. — " Matth., vi, 20. — " Isid.,
Etymot., lib. X, verbo Avidus.
76
PHAHETRtE LIB. II.
Idem, de Summo Bono* : a Qui quando autem et qualitati ciborum, et tem-
expleatur
bona mundi diligit, velit, nolit, timoris et
doloris pcenae succumbit. » Joannes Chry-
sostomus, super Joannem : « Quemadmo-
dum in fontem mundum stercusquisimmit-
tens, totum eum immundum facit; ita et in
divitias justasavarilia intrans, omnia spirare
facit ab eo, qui illic est, avaritise foelore. »
Idem : « Non amabit proximum, qui aurum
amat. » Bcrnardus , de Contemptu mundi * :
« Nunc traliit sua quemque voluptas ; odorem
turpis lucri sectantes, qmestum csstimant
pietatem , quorum ' cerla damnatio est. »
Idem* : « Utinam saperes, miser, et intelli-
geresj cum thesauro pecuuiaj, thesaurum
irae pariter cumulari. Utinam novissima
providens^ animadverteres non facile per
foramen acus transitucos divitiarum cumu-
los. » Seueca, in Epistola^ : « Vidisti ali-
quando canem, missa a Doniino frusla panis
ac carnis, aperlo ore captantem; quidquid
accipit, protinus inlegrum devorat, et semper
ad spem venturi hiat. » Idem« : « Evenit
nobis quidquid expectanlibus forluna pro-
jecit, id sine uUa voluptate dimitlimus, sta-
tim ad rapinam alterius erecli et attenti, »
Idem : « Quisquis de accipiendo, » etc, infra,
libro tertio de Ingratitudine\
CAPUT XII.
Gregorius, in Moralibus ': « De ventris
ingluvie inepta laetitia, scurriHtas, immun-
ditia, inultiloquium, hebetudo sensus circa
intelligentiara oritur. » lilem" : « Quinque
nos modis gulae vitium tmitat : aliquando
namque indigentiae tempora praevenit ; ali-
quando vero tempus non pra?venit, sed cibos
lautiores quaerit; aliquando quaelibet su-
menda prajparari accuralius expetit; ali-
' Isid., de Sum. Bon., lib. III, c. LXili, seut. 2. —
' Bern., super Ecce nos reliquimus, aule uied. —
^ I Tim , VI, 5. — * Bern., loc. cil. post pauca. —
«Senec, t>iW. lx.kii, post med. — * Ibid — ' Vid.
inf., lib. III, c. XXI. — 8 Greg., Moml., lib. XXXI,
c. xvii , post med. — ' Ibid., lib. XXX, c. xiii. —
'" I Rey., XIV. — " Num., xi. — " 1 Reg., u. —
pori congruit, sed in ipsa ciborum quantitate
sumendi mensuram refeclionis excedit. Non-
nunquam vero et abjecfum est quod desi-
derat, et tamen ipso aestu immensi desiderii
deterius peccat. Exemplum de primo in
Jonatba '"; de secundo in Isracliticis " ; de
tertio in fdiis Heli " ; de quartoin Ezechiele" ;
de quinfo in Esau '*. » Idein " : « Saepe dum
quasi coucivi carni parcimus, ad pra?lium
contra nos hostem nutrimus. Eisdem nam-
que alimentis vitia superbiunt, quibns nu-
tritae virtutes vivunt; et cum virtus alitur,
plerumque vires vitiis augenlur. » Idem, in
Pastorali'* : « Gulae deditos, superfluifas lo-
cutionis, levilas operis atque luxuria; absti-
neutes vero saepe impatientia atque tristitia,
saepe vero superbiae culpa comifatur. » Hiero-
nimus, in Epistola " : « Difficile inter epulas
servalur pudicitia : nitens cutis sordidum
oslentat aiiimum. » Idem : « Nihil soUici-
tius, »etc., iufra, libro IV, de Loetitia"'. Isi-
dorus, de Summo Bono " : « Ebrielas pertur-
bationem giguit meiitis, furorem cordis,
flammam libidinis. Ebriefas ita meiitem alie-
naf , ut ubi sit , nesciat ; unde etiam et ma-
him nou sentitur, quod per ebriefatem com-
niitfitur. » Idem *° : « Cui abundanlia est
epularum, ardentis divitis attendat supph-
cium, cujus tanla iu inferno interignes erat
inopia, quanta Iiic fuerat epuiarum copia. »
Idem " : « Qui nimium cibis utuntur, quanfo
magis venfrem pascunt, tanlo amplius .sen-
sum menfisobfundunt. Nam Graeci dixerunf,
ex crasso ventre subtilem sensum gigni non
posse. » Augustinus, de Doctrina Cliristia-
na " : « Fieri potest, ut sine aliquo vitio cra-
pulae vel voracitatis pretiosissimo cibo sa-
pieiis utatur; insipiens autem fcetidissima
gulae flamma in cibum vilissimum ardescat »
Basilius, in Regula : « Sicut miles plurimo
'3 Ezec/i., XVI. — " Gen., xxv. — 's Grcg., Aloral..
lib. XXX, c. XIV. — 1« Id., Paslor., p. III, c. ii,
admou. 20. — '" Hierou., epist. xlvii. — i* Vid iuf.,
lib. IV, c. XLIV. — ■' lsid„ dc Sum. Bon., lib. II,
c. XLlli, sent. 1 el 2. — ^" Ibid., c. XLli, scnt. 3. —
'1 Ibid., seut. 6. — " Aug., de Doctr. Christ., lib. III,
c. XI.
DE PRINCIPALIUM VITIORUM ET
onere prsegravatus praepeditur, ita mona-
chus vel clericus impeditur ad.vigilias, cum
escarum plenitudine torpescit. » Bernardus,
in Apologia' : « Sanius est modico vino uti
propter infirmitatem , quam multa aqua iu-
gurgitari per aviditatem. Legilur in scientia
naturuli, quod inter animalia magnorum
corporum, nuUi dedit natura tam parvum
os, secundum corporis quantitatem , sicut
homini : quod factum est ad commendatio-
nem temperantiae, et ad detestationem gulo-
sitatis. » Gregorius : « Quanto corpus im-
pletur, tanto anima minoralur. » Unde
Hieronymus ^ : « Qui luxuriatur , vivens
mortuus est ; et qui inebriatur, mortuus et
sepultus. » Seneca : « Ciborum copia sul)li-
mitas impeditur. » Idem : « Ventri obedien-
tes, loco auimalium vivimus, non homi-
num. » Bernardus' : « Voluptas gutturis,
quaj tanti hodie Bestimatur, vix duorum
habet longitudinem digitorum ; non durat
nisi quantum durat Iransitus ille per gulam :
et pro illo transitu vult domina gula tot et
tanta sibi praeparari. »
CAPUT XIII.
De Luxuria.
Gregorins, in Morulibm ' : « De luxuria
caecitas mentis, inconsiderntio, inconstantia,
• prajcipitatio, amor sui, odium Dei, affectus
praisentis sseculi , horror, vel desperatio fu-
turi generatur. » Idem ^ : « NuUa ante Dei
oculos justitise pietatisque sunt opera, quae
corruptionis contagio monstrantur immun-
da. B Idem, in Dialogis ^ : « Carnalis delecta-
tio mentem, quam inficit, obscurat, ut vi-
dere verae hicis claritatem uon valeat; seii
unde inferius deleclalur, inde caliginem ad
superna patiatur. » Augustinus', de Fide
ad Petrum : « Quia dum sibi invicem vir
VIHTUTUM MULTIPLICITATE. 77
mulierque miscentur ut filios gignant, sine
libidine non est parentum concubitus, et ob
hoc fdiorum ex eorum carne nascentium
non potest sine peccato esse conceptus, et
peccatum in parvulos non transmittit pro-
pagatio, sed libido. » Isidorus, de Summo
Bono ' : «Luxurise iraagines, quas in veritate
gessimus, saepe dormientibus nobis inanimo
apparent; sedinnoxiae, si non concupiscendo
occurrunt, id est, si non consentimus vigi-
lantes. » Idem' : « Qui nocturna illusione
poUuilur, etsi extra memoriam turpium co-
gitationum sese praesentiat inquinatum, ta-
men hoc, ut tentaretur, culpa3 suae tribuat,
suamque immunditiam statim flelibus ter-
gat. » Idem '" : « Deus nonnunquam dejicit
occultam mentis superbiam per carnis ma-
nifestam ruinam. » Idem" : « Inter septem
vitia, fornicatio maximum est scelus, quia
per carnis immunditiam templum Dei violat,
et toUens membra Chrisli, facit membra me-
retricis. » Joannes Chrysostomus, super Mat-
thwum'^ : « Vitium libidinis facile ex vacantia
et otio nascitur. Nam defmitio amoris haec
est : Animae vacantis passio. » Idem : « Per
omnem actum carnalem, homo animahbus
similis invenitur, maxime autem per usum
libidinis. » Idem, super Joannem " : « Porci
sunt, qui vitam suam coe.nosae libidini et
voluptatibus saeculi manciparunt. » Hiero-
nymus, in originali super Oseam^'' : « Sicut
vinuni et ebrietas eum, qui biberit, mentis
suae impotem facit, ita fornicatio ac voluptas
pervertit sensum , animumque debihtat, et
de rationali homine, brutum efficit animal. »
Idem '^ : « Sicut gulae servientes habent ven-
trem Deum, ita qui libidini serviunt, habent
Deum Beelphegor. » Idem, inoriginali super
Naum, explicans verba illa'^ : « Corruent in
corporibus SMis,(Septuaginl a : Infirmabuntur
in corporibus suis ) : « Multi propter res ve-
' Bern., Apolog., ad Gul. abb., anle med. —
^ Hieron., ad Oceait., epist. LXXSlii, post nied. —
3 Beni , de Convers. ud Cteric., c. .\u. — * Greg.,
Moral., lib. X.\'X1, c. xsvii, post med. — * Ibid.,
lib. XXI, c. IX, post med. — « Id., Dialog., lib. IV,
c. XXXVI, circa fin. — ' Irao Fulgent, de fid. ad Petr.,
c. II. _ 8 Isid., de Siim. Bon., lib. III, c. VI, sent. 13.
— ■' Ibid., seiit. 14. — '" Ibid., lib. 11, c. xxxix,
senl. 1. — " Ibid., sent. 20. - '= Cbrysost., in Mutth.,
op. imperf., bom. xl. — '^ Est in bom. de Cruce,
auLe med. — '* Hierou., in Ose., lib. 1, c, iv. — '» Ibid.,
lib. H, c. IX. — " Id., in Nah., iii, 3.
78 PHARETR^.
nereas in corpore debilitati ;unt, et cnm
perditione animae carnem ruoque frangunt,
cui serviunt. » Glossa iii Proverbia, super
illud ' : Pretium scorli : « Brevis voluptas
fornicationis, et peipi-tua poena fornicatio-
nis. » Interlinearis' : « Luxuria consumit
omnia bona gratia» et natura?. » Seneca, in
Epistola : « Luxuria voluptas fragilis est,
brevis, fastii'',j objecta; quo avidius acta est,
ocius in contiarium recidens; cnjussubinde
necesse est, aut pceniteat, aut pudeat ; in qua
nihil est magnificnm, aut quod naturani ho-
minis diis proxiini deccat; res humilis mcm-
brorum turpium aut vilium ministerio, exitu
foeda. » Idem : « Nihil tam mortiferum in-
geniis, quam luxuria. » Idern : « Vis magna
mentis, blandnsque animi calor, amor est;
.jnventa gignitur, hix'^ et otio nutritur inter
laeta fortuna'. bona : qnem si fovere alque
alere desistas, cadit, breviqne vires perdit
extinctus suas; ilhcitii amantur, ct excidit
quidquid ; quisquisin primo ol)stilit, pepulit-
que amorem, tulns ac victor redit : qui blan-
diendo dulce nutrivit malum , sero recusat
ferre, quod subiit jugum. » Hieronymus :
« Appetitus fornicationis anxietas cst, satietas
poeniteutia. » Et Paulus aposlolus ait : « Qiii
fornicatur, in corpus suum peccat. » Glossa :
« In fornicalionis opere totus homo absor-
betur a carne qui fornicatur, ut jam honio
non possit animus suus esse, sedsimul totus
homo possit dici caro. » Et dicit quaedam
Glossa snper Leviticum, quod cum da;mones
de omni peccato gaudeant, praecipue tamen
gaudent de fornicalioue , quia ibi corpus et
anima maculalur : et ideo maxime caven-
dum. »
,in. II.
tur, si omnino nullus sine peccato evadendi
aditus patet, minora semper eligantur. »
Idem ^ : « Cum in dnbiis constringimnr, uti-
liter minimis subdimur, ne in magnis sine
venia peccemns. » Isidorus, in Synonymis^:
« In malis promissis rescinde fidem, in turpi
voto muta decretum. » Idem, de Summo
Bono ' : « Argumenta machinationum , ma-
larumquc cogitationnm semina, quae in cor-
dibus hominum diabolns fundit, ita .saepe
undiqne captam implicant mentem, ut ex
quacumqne parte evadere quisque tentaverit,
sine perirulo exirc non possit : veluti si jures
hoc facere, quod si feceris, pecces; si non fe-
ceris, reus perjurii sis. In tanto ergo mali
discrimine,utevadendiadituspateat, minora
potius eligenda sunt. nt niajora vitentur. »
Augustinns, de Mendacio' : « illa desinunt
esse peccata, quae propter graviora vitanda
suscipinntur. Siciit enim in rebus utilibus
non vocatur damnum, quod propter majus
lucrnm amittitur, sic ct in rebus sacratis non
vocatnr peccatum, quod admittitnr, ne gra-
vius admittatur. » Ambrosins, de Officiis ' :
« Si non potest alteri subveniri, nisi alter
laedatur; commodius est neutrum juvari,
quam gravari alterum. »
GAPUT XV.
De Conflictu viliorum, et virtutum.
CAPUT XIV.
De Perflexitate.
Gregorius , in Moralibus ' : « Dum mens
inter minora et maxima peccata constringi-
Augustinus, in liliro de Conflictu"' : « 0
quam amarus superbiae congressns, quae
angelos de coelo projecit, homines de para-
diso minavit 1 Superbia dicit : Certe multis,
imo pene omnibus melior es, verbo, scientia,
divitiis, honoribus, et cunctis, quaecarnali-
bus vel spiritualibus suppetnnt, charisma-
tihus. Cunctos ergo despice, cunctis teipsum s„p„bi,
superiorem attende. Uumilitas respondet : i"'"™'-
.Memento quia pulvis es ; quia cinis es ; quia
pntredo, et vermis es : quique, etsi altus es,
nisi tanto te humilies, quanto magnus es.
• Prov., VI, 20. — ■ lii Luc, XV. — ' I Cor., vi, 18.
- » Gret-., Aloral., lib. XXXII, c. .wii. — 5 Ibid. —
IsiJ., Si/non., c. XI. — ' Id., de Sum. Bon., lib. III,
V, sent. il. — * Aug., de Mend. ad Comenl.
.'iVjii. — ^ Ambros., de Ofpc, lib. III, c. ix. —
Aug., de Cottfl. virt. et vit., c. I, n.
DE PRINCIPALllTM VIT[ORIJM ET
perdis omnino quod es. Numquirl tu altior
es, quam primus angelus? Numquid Siilen-
didior in terra quam Lucifer in coelo? Quod
si ille de tanta sublimitate per superbiam
cecidit, quomodo tu ad fantam celsitudinem
superbiens de imis ascendes?
inaiiis » Inanis gloria dicit : Age bonum quod
^unm'."' vales; ostende bonum cunctis quod agis, ut
°*'- bonus a cunctis dicaris, ut sanctus, et vene-
rabilis ab liominibus prffidiceris, ut Dei di-
lectus voceris, ut nemo te contemnat, nemo
te despiciat, sed universi debitum tibi hono-
rem persolvant. Timor Dei respondet : Si
boni aliquid agis, non pro transitoriis, sed
pro seternis honoribus age : occulta quod
agis, in quantum vales; sit in animo tuo
occultandi voluntas : et non erit de ostenta-
tione ulia temeritas, nec criminis erit ali-
quando manifestare , qtiod semper vis cela-
tum habere.
simuia- » Simulatio dicit : Quia nihil boni in ab-
'ra llh- scondito facis, ne a cunctis cognitus detesta-
«'"'■ bilis habearis, fmge te foris esse, quod intra
non appetis. Yera religio respondet : Imo
magis satage esse, quam ostentare, quod
non es. Nam hoc hominibus ostendere quod
non es, quid aliud, quam damnatio est?
Oon- » Contemptus dicit : Quis tu, ut tibi pejo-
e'subj"c- "'^'1* obtemperes, deterioribus famulatum
"»• exhibeas? Te magis, quam illos decuerat
imperare, qui tibi non possunt ingenio vel
industria coaequari : obtempera igitur solius
Dei imperio, et non sit tibi cura de aliquo.
Subjectio respondet : Si Dei obtemperandum
est imperJo, etiam humano subdi necesse
est magisterio. Ipse enim dicit ' : Qiii vos
audit, me audit; et qui vos spernit, me sper-
nit. Ita, inquis, oporteret, si talisesset, qui
loco Dei imperaret; sed non est talis, per
quem Deus imperet. Sed audi Apostolum
contradicentem tibi. Ait enim " : Non est po-
testas, nisi a Deo; quw autem a Deo sunt,
ordinata sunt. Quales enim esse debeant hi,
qui imperant, non est a subditis discutien-
dum.
invidia » Invidia dicit : In quo illo, vel illo minor
VIRTITTTJM MULTIPLICITATE. 79
es ? Cur ergo eis Bequalis , vel superior non
es? Quanta vales, quae ipsi non valent? Non
ergotibi, aut superiores esse, aut sequales
debent. Concordia fraterna respondet : Si
cseteros virtutibus anteceliis, tutius in loco
infimo, quam in summo temetipsum con-
servas, semper enim de alto pejor fit ruina.
Quod si tibi, ut asseris, quidam superiores
vel aequales sunt, quid te Isdit? quid te no-
cet? Cave prorsus ne, dum aliis locum celsi-
tudinis invides, illum imiteris, de quo scrip-
tum est' : Invidia diaboli mors introivit in
orbem terrarum : imitantur autem illum,
qiii sunt ex parte illius.
» Odium dicit : Absit ut illum ames, quem
in omnibus contrarium habs.'S , qul tibi de-
rogat, qui tibi insultat, qui te convitiis exas-
perat, qui tibi peccata tua improperat, qui
te dictis, et operibus, atque honoribus sem-
per prsevenire festinat. Nisi enim ipse tibi
invideret, nequaquam se tibi ita praeferret.
Dilectio vera i-espondet : Numquid quia haec,
quae narras, odio babenda sunt in homine,
propterea non est amanda Dei imago in ho-
mine? Sicut Christus, qui in cruce positus
inimicos suos dilexit, et ante crucis tormen-
tum admonuil, dicens : Diligite inimicos
vestros'', etc. Omnem ergo amaritudinem
cordis evome, et quo pacto valueris , chari-
tatis dulcedinem sume : nihil enim suavius,
nihil illa beatius.
» Detractio dicit : Quis potest sustinere?
quis silentio valet tegere quanta ille, vel illa,
prava committit, nisi forte qui consentit?
Libertas justae increpationis respondet : Nec
tacenda sunt inala proximi, nec consentien-
da, sed charitate fraterna in faciem proxi-
mus est redarguendus. » Et infra : « Non-
nunquam et errata delinquentium ad tem-
pus silentio tegenda sunt, ut aptiori tempore
corrigantur.
» Ira dicit : Quae erga te aguntur, aequani-
miter ferri non possunt; imo haec patienter
tolerare peccatum est, quia etsi non eis cum
' Luc, X, 16.
MaUh., V, 44.
^Rom., XII], 1.
magna exasperatione resistitur, contra le
deinceps sine mensura cumulantur. Patien-
tia respondet: Si passio Redemptoris ad men-
tem reducitur, nil tam durum, quod non
aequo animo toleretur : Christus ' enim, ut
ait Petrus, pro nobis passus est, vobis relin-
quens exemplum, itt sequamini vesdgia ejus.
Sed quanta sunt liaec, quae palimur in com-
paratione iilius? Ille enini opprobria, irri-
siones, contumelias, alapas, sputa, flagella,
spineam coronam, criicem quoque sustinuit,
atque mortem : et nos miseri ad nostram
confusionem uno sermonc fatigamur, uno
verbo d(^jicimur.
» Protervia dicil : Numquid stultis, num-
quid insensatis ac brutis animalibus levia
verba, et non magis aspera, ut tales decet,
dum dclinquunt, objicienda sunt? Mansue-
tudo respondet : Non tua in his persuasio,
sed Apostoli sequenda est pra?ceptio ' : Se-
niorem ne increpaveris. Et rursum ' : Ser-
vum Do7nini non oportet litigare, sed man-
suetum esseadomnes. Quod videlicet malum
proterviffi, delerius adhuc subditis, quam
prcElatis nocot. Sajpius enim contingit, ut
leniler el cum cliaritatis dulcedine prolatam
correctionem subditi spernanf, etcontra hu-
militatis verba, et dcspectionis Jacula emit-
tant.
» Tumor mentis dicit : Testem habens
Deum in ccelis, non tibi sit cura?, quid de te
suspicentur bomines in terris. Satisfactio
Jebita respondet : Non est danda detrahendi
occasio, non susurrandi suspicio; sed si ad-
suut quai corrigantur, manifestanda; aut
cerle, si desunt, huniiii iiroteslatione ne-
ganda.
» Toipor et ignavia dicunt : Si leclioni
■ continuato studio semper insislis, oculorum
caliginem incurris; si indesinenter lacrymas
" fundis, ipsos etiam oculos amittis; si prote-
latis vigiliis Psalmorum censum persolvis,
insaniam capitis acquiris ; si quotidiano la-
bore te conficis, ad opus spiritale quando
1 1 l^etr., 11, 2i. — ' l Tim., v, 1. — ' II Tim., u,
24, — * Matlh., XXV, 13.
PHARETRiE LIB. II.
consurges? Exercitium bonum respondet:
Quid tibi ad haec perferenda, tam longa tem-
porum proponis spatia? Numquid scissidie
crastina vivas, imo si vel etiam iniam horam
in hac vita facias? An forte de tua mente
excidit, quod Salvator in Evangelio dicit':
Vigilate, quia nescitis neque diem, neque
horam ? Quapropter discute corporis iner-
tiam, semperque memento quia regnum coe-
lorum non tepidi, non molles, non desides,
sed violenti, vimque facientes diripiunt.
» Cupiditas, sive avaritia, dicit: Valdesine
culpa es, quod qu.-edam habenda concupis-
cis, quia non multiplicare appetis, sed egere
perlimescis; et quod malus alius male reti-
neret, ipse melius expendis. Mundi con-
tcmptus respondet : Ista nec apud homines
sjeculares sine periculo procuraulur, quia
quanto quis amplius habere coeperit , tanto
amplius habere concupiscit; fitque ut mo-
dum in concupiscendo iion habeaf, dum in-
numeris hujus saeculi curis deservire festi-
nat. Si ergo saecularibus viris ita est pericu-
losa cupiditatis induslria, quanto magis illis
periculosior, qui jam habitu, et conversa-
tione saeculares esse desierunt ; (pii totum,
quod vivunt, Domino devoverunt! Dicis
forfe: Ideoasanclis religiosisque viris plura
habenda simt, ut melius ab ipsis, quam a
popularibus, erogeiitur Cbrisli pauperibus.
Et ego consentio; sed praelatis, non autem
subjectis.
» Obduratio dicit : Si ea, quae possides,
egenfibus tribuis, unde subjectos absque
penuria nutris ? Misericordia respondet :
Memento quid purpurato diviti conligerit,
qui non ideo daranatus est, quod aliena tu-
lerit, sed quod egenti pauperi sua non tri-
buerit , et in inferno positus ad petenda mi-
nima pervenerit, qui ba?c parva negavit.
» Ventris ingluvies, sive gula, dicit : Ad
esum Dominus omnia munda creavil ; et qui
saturari cibo respuit, quid aliud, quam mu-
neri concesso contradicit ? Ciboruni parci-
monia respondet: Unum horum, quae dicis,
verum est : ne enim homo fame moreretur,
Cupiiti-
DE PRINCIPALIUM VITIORUM ET
esum Deus munda creavit; sed ne
comedendi mensuram excederel, abstinen-
tiam imperavit, atque inter caetera sua mala
saturitate, maxime panis, Sodoma periit.
Quapropter, sicut aeger ad mediciiiam, sic
ad sumendas dapes debet quisquam acce-
dere, nequaquam scilicet in illis voluptatem
appetens, sed necessitati succurrens. Ule
autem plene liujusmodi vitium superat, qui
jn sumendis dapibusnon solum parcimoniam
tenet, ut scilicet refectionem corporis sem-
per esuriens imperet, verum etiam accura-
tiores sinml et lautiores epulas, excepta cor-
poris inftrniitate, et hospitum susceptione,
contempsit.
» Inepta laetitia dicit : Ut quid animi gau-
diura intusabscondis? Egredere inpublicum
-laetus; dic aliquid foris, imde vel tu, vel
proximi rideant ; fac eos laetos tua Isetitia.
Moderatus mceror respondet : Unde tibi inest
tanta laelitia? Nuiuquid jam diabolum vi-
cisti? Numquid jam de exilio ad patriam
venisti? An forte in oblivionem venit, quod
Dominus dicit ': Mundus gaudebit, vos aii-
tem contnstabimini; sed tristitia vestra ver-
tetur in gaudium ? Comprime ergo inanem
laetitiam, quia nondum evasisti poenalem
aerumnam. Nonne apud omnes insanus ju-
dicatur is, qui carceralibus tenebris reclusus
gaudere conatur?
i. » Multiloquium dicit : Non reus iile tene-
^'' bitur, qui plura quidem, sed bona loquitur ;
sed ille, qui saltem rara, sed maladicere pro-
batur. Discreta taciturnitas respondet: Ve-
rum est quod dicis; sed dum muUa bona
proferri videntur, saepe contingit, ut a bonis
locutio inchoans , ad prava derivet. Hoc ip-
sum sacra Scriptura pronuntiat, quia^ in
multiloquio non deerit peccatum. Ac forte
inter innumera verba declinantur crimi-
nosa , sed nunquam declinari poterunt inu-
tilia atque otiosa, de quibus ratio erit in fu-
turo reddenda. Tenendus est ergo modus in
VIRTUTUM MULTIPLICITATE.
81
loquendo, atque ab ipsis nonnunquam uti-
libus veii)is parcendum.
» Luxuria dicit : Cur te in voluptate tua Lmu
modo non dilatas, cum te quid sequatur, * ui
ignoras? Acceplum tempus indesideriis per-
derenon debes, quiaquam citius pertranseat,
nescis. Si euim Deus misceri hominem in
voluptale carnis nollet, in ipso humani ge-
neris exordio masculum et femiuam non
fecisset. Carnis munditia respondet : Nolo
ut ignorare te flngas, quid post hanc vitam
recipias. Si enim pie et caste vixeris, sine
fine gaudebis; si aufem impie et luxuriose,
feternis incendiis subjacebis. Inde autem
magis Ci'ste vivere debes, unde quam citius
tempus acceptum transeat, ignorare te di-
cis. » Et infra : « 0 quam parva est concu-
bitushora, qua perditur vitafutura! » Isi-
dorus, de Summo Bono \- « Interdum vitia
cum virtutibus ad utilitatem confligunt, ut
ipso certamine vel mens exerceatur, vel ab
eiatione concussus animus restringatur. »
CAPUT XVI.
De Gratia.
Gregorius, in Registro'': « Quia de gratia
debemus superna praesumere, ut non simus
negligentes in oratione, vel opere, voce veri-
tatis exprimitur ' : Oportet semper orare, et
no7i deficere. Petamus ergo orando, quara-
mus legendo, pulsemus operando. » Idem ' :
« Quaelibet occulta loca sine Dei gratia ani-
mam salvare non possunt. Quod aliquando
in ipsis quoque erratibiis conspicimus elec-
torum. Nam Loth in perversa civitate justus
fuit, in monte peccavit. » Idem, in Morali-
bus'' : « Cum iuentern nostram elatio erigit,
a nobis summi protinus compunctio amoris
recedit; cum vero superna nos gratia vi- •
sitat, stalim per lacrymas d sua desideria
instigat. » Idem«: «Quanloquisque se minus
videt, tanto minus sibi displlcet; et quanto
' Joan., XVI, 20. — « Prov., x, 19. — ^ Isid., de "' luc,
Sum. Bon., Ub. II, c. xxxvii, sent. 1. — ' Greg., ad epist. i
Dynam. et Aurel., lib. VI, epist. xxxili, col. 1279. — in fin.
TOM. vn.
XVIII, 1. — » Greg., ad Cyriac, lib. VI
col. 1253. — ' Id., Moral., lik IX, c. xxxiii'
8 Ibid., lib. XXXV, c. V, in nrinc
82
majoris gratiae lumen percipit , taiito am-
plius reprehensibilem se cognoscit. » lciem ' :
a Justi animam gralia vocat, teutatio inter-
rogat. » Idem * : « IJuia per occultam gra-
tiam ad amorem Dei temperata desuper
mensura proficimus, quanto in nobis quo-
tidie de Dei spiritu virtus crescit, lanlo nos-
ter spirilus deflcit. » Idem : « Unumquemque
eleclum suum divina gratia tunc niagis eru-
diendo cuslodit, cum eum quasi percutiens
deserit. » Idem' : « Miles Dei superniB graliai
IVetus auxilio, sic vulnera infirmitatis suse
curat, ut aliena non deserat. » Idem ': « Bo-
num quod agimus, et i)ei est, et nostrum :
Dei, per praivenientem graliam; nostrum,
per obsequentem liberam voluntatem. »
Idem , super Ezechielpn » ; « Sive hi , qui
electi in Tostamento Veteri fuerunt, sive hi,
qui in Teslamento iNuvo seculi sunt, nimi-
ruin constat, quia omnes e.x amore Triui-
tatis accensi sunt. Neque cnim imum Deum
diligerent, si ejusdem Trinitatis, quae Deus
est, gratiam non accepissenl. » Idem: oSunt
quidam, qui per donum gratiaj et ipsa intel-
ligunt, quaj exponi a docloribus non audie-
ruut. » Isidorus, de Summo Bono': « Ho-
uiinis meritum superna gralia , ut inveniat,
praivenit; et postquam praivenerit, perficit;
atque ad indignam mentem veniens, facit in
ea meritum quod remuueret, qu» solum
invenerat quod puniret.» Idem, in Synony-
mis'': « In omni opere tuo Dei auxilium
posce : omnia divina; gratia; , divino dono
ascribe : nihil meritis tuis tribuas : in vir-
tule tua nihil prKsuiuas. » Augustinus, de
Confessionibus ' : «Gratiw tuae deputo etmi-
sericordiaj tuae, Domine, quod peccata mea
tanquam glaciem solvisti; gratiae tuai de-
puto et quajcumque non feci mala. » Idem,
de Natura et Gratia' : « Clu-isti gratia, sine
qua nec infanles , nec aetale graudes salvi
' Greg., Moral., lib. XX, c. xix, circa med. —
' Ibid , lib. XXII, c. xiv, uon longe a princ. — ^ Ibiil..
ib. XXI, c XVII, aate med. — * Ibid., lib. XXXIII,
c. XX. — » Id., i>i Ezech., hom. xvi, ante iued. —
■" Isid., de Sum. Boit., lib. II, c. v, sent. I. — ' Id.,
Synon., c. xii. — *Aug., Con/i?ss., lib II, c. vil, n. 15.
— ' Id., (ieNat. et Grat., c. iv. — "> Id., de Corrept. et
PHARETR^ LIB. II.
fieri possunt, non merilis redditur, sed gratis
datur : propter quod (jratia nominatur. »
Mem, de Curreptione et Gratia '": « Deside-
rare auxiliuin gratiae , iiiitium graticB est. d
Idem " : « Grulia sola homines liberantur a
malo, sine qija nullum prorsus, sive cogi-
tando, sive volendo et amando, sive agondo,
faciunt bouum. » Idem " : « Voluntus hu-
inana non libertate consequitur graliam, sed
gratia potius libertatem, et ut perseveret,
delectabilem perpetuitatem et insuperabilem
fortitudinem.» U\em, de Quinque liesponsio-
nibus " ; « Opera liberi aibitrii bona, quae
ut fiaiit, prajparanlur per gratiae praeven-
tum, nullis liberi arbitrii meritis, et ipsa fa-
ciente, gubernante el perficiente, ut abun-
dent in libero arbitrio, noiidumnamus: quia
ex his, vel bujusmodi, homines Dei justift-
cati suut, justificautur, et justificabunlur in
C.hristo. » Idem, de Gratia el Libero Arbi-
trio '*: 0 Carissimi, vila uostra bona nil est
aliud, quani Dei gratia; et vita aiterna, quae
bona; vilae reddilur, Dei gratia est, et ipsa
enim gratis datur. » Idem ibidem " : « Gratia
Dei nos facit legis dilectores; lex vero ipsa
sine gratia, non nisi praevaricatores. » Itiem,
contra Julianum '* ; « Quia caro concupiscil
adversus spiritiim, eliam baplizatis sanclis
ingerit pugnandi necessitatem. Contraquid,
nisi coiitra malum , iion contra substantiain,
sed substantiai vitium, Dei gratia regene-
rante non iinputandum, Dei gratia adju-
vante frajnauilum, Dei grutia remuiierante
sanaiidum? » idem, ile Sex Qucestiotiibus ":
Salus religionis hiijus, per quam solam salus
vera veraciter promittitur, nuUi unquam
defuit, qui dignusfuit; et cui defuit, dignus
noii fuit ab exordio. Ab exordio namque
propagationis hiunanae usque in finem, qui-
busdum ad pro-mium, quibusdam ud judi-
cium prajdicatur. » Idem, de Spiritu et Lit-
in U\ji>ii(jnost.
append. tiiui.
< Ibid , c. II. — '> lbid.,c. viii. - •' Est
sive llypomnest.. iuter Op. S. Aug.,
X. — " Aug., de Grat. et lib. Arb. ,
Ibld., c. xvin. — '" Id., coii<. Julian.,
— ''■ Id., ad Deogr., epist. XLix, al.
DE PRINCIPALIUM VITIORIIM b
tera ' ; « Per legeni , cognitio peccati ; per
fidem , impetratio giatise oontia peccaluni ;
per graliani, sanalio animae et abolitio pec-
cati; per aiiiraae sanitatem, liberlas arbitrii;
per liberum arbitrium, justitiae dilectio; per
justitiae dilectionem, legis opcratio. » Idem * :
« Lex data est, ut gratia quaereretur ; gratia
autem data ost, ut lex impleretur. Neque
enim suo vitio non implebatur lex, sed vitio
prudentiae carnis : quod vitium per legem
demonslrandum, per gratiam sanandum
fuit. » Idem, de Civilate Dei ' ; « Parit cives
terrense civitatis peccato vitiata natura ; cce-
lestis vero civitatis cives parita peccato natu-
lam liberans Dei gratia. » Idem, de Posni-
lentia'': « Praesto semper est gratia, qua^
nunquam deficit, nisi prius expulsa fuerit.
('ontinuo necessario quod f uum est inspirat,
si estqui recipiat. » Joannes Chrysostomus, de
Compunctione cordis^: « Gratia reclas men-
tes diiigit, et sine fuco proposituiii. » Idem,
iiwper MatthcBum ' ; « Debet voluntas praece-
(iere, et sic sequitur gratia; nam nec gratia
sine vol.mtate aliquid operati-r, nec voluntas
sine gratia potest. Nam et terra non germi-
nat , nisi pluviam susceperil, nec pluvia
Iructificat sine terra. » Ambrosius, super
Lucam ' .• « Nescit tarda molimina Spiritus
sancti gratia. » Auctor de Spiritu et Anima ' ;
« Animam Dei pietas respicit, liumilitas sub-
jicit, poenitentia reducit, justilia deducit,
obedientia conducit, perseverantia perducit,
ilevotio introducit, puritas jungit, charitas
unit. » Idem '^ : « Facultates et quasi instru-
menta cognoscendi et diligendi habet anima
ex nalura; coguitionem vero veritatis, et
ordinem dilectionis, nequaquam habet , nisi
ex gralia. » Idem '" : « Vasa, quaj creatrix
sapientia foriuat ut sint, adjutrix gratia re-
plet, ne vacua sint, si strenuum operarium
' Aiictor lib. de Spir. et litt., c. xxx, inter Op. S.
Aug., app. tom. VI. — * Ibid., c. xix. — ' Id., de Civ.
Dei, lib. XV, c. il. — » Imoaucl., lib. de ver. et fals.
Pcenit., c. XVI, iuter Op. S. Aug., append. toin. VI.—
" Chrysost., de Comp. Cord., lib. I. — ° Id., in Matth.
Op. iunperf.,hom. xxxil.— ' Ambros., in Luc., i, iib.
II , 11. 19. — 8 Dc Spir. ct Anim., c. xxxvi, iuter Op. S.
Aug., append. tom. VI. — ' Ibid., c. vii. — '» Ibid. —
T VlUTirnJM MULTIPLICITATE. 83
invenerit. » Bernardns, super Cantica ": « In
veritate didici, nihil aeque efticax esse ad
gratiam promerendam , retinendam , recu-
perandam, quam si omni tempore inveniaris
non altum sapere, sed timere. »
CAPUT XVH.
De Pomitentia.
Gregorius, in Homiliis '* : a Poenitentiam
agere , est et perpetrata mala plangere , et
plangenda non perpetrare. Nam qui sic alia
deplorat, ut tamen alia committat, adhuc
poenitentiam agere, aut ignorat, aut dissi-
mulat. » Augustinus, de Mirabilibus sacrce
Scripturce" : « Qm per pcenitentiam peccata
diluerit , angelicae felicitatis consors in aeter-
num erit. » Idein, in libro de Pcenitentia ** :
« Convertitur, qui jam totus et omnino ver-
titur, qui jam non tantuni pcenas ncm timet,
sed ad bonum Deum redire festinat. Quae
conversio si contigerit alicui etiam in flne,
desperandum non est de peccatorum suorum
remissione : sed quoniam vix vel raro est
tam justa conversio, timendum est de sero
poenitente. » Idem '= : « Pietas fidei expostu-
lat credere, quod omnes eleemosynae totius
Ecclesiae, et orationes, et opera justitiae et
misericordiae succurrant recognoscenli mor-
tem suaiii , ad conversionem suam. Ideoque
nemo pcenitere digne potest, quem non sus-
tineat unitas Ecclesiae. » Idera '* : «Pcenitens
omnes fructus suae poenitenliaB parvos ha-
beat; nunquani sufficiat ; semper doleat ;
semper coram Domino, ante quem peccavit,
erubescat, et dolorem cum vita finiat. »
Idem " : « Ubi dolor flnitur, deflcit et poeni-
tentia. » Idem '* : « Pcenitens semper doleat,
et de dolore gaudeat. » Idem '^ : « Pcenitens
consideret qualitatem, et quantitatem cri-
minis, in loco, in tempore, in perseveran-
" Bern., in Canl., serm. Liv. — '« Greg. , in Evang.,
hou). xxxiv, postmed. — '= De mirabil. S. Scrip ,\\b.
I , c. 11, inter Op. S. Aug., append. tom. IV, edit. Be-
ned. — '» Vel potius auctor lib. de ver. et fals. Pwnit.,
c. XVII, ibid., append. tom. VI. — 's jbid., c. x/i. —
'« Ibid., c. xiii. - " ibid. — '» Ibid.. — '» Ibid.,
c. xiv.
tia, in varietate, in conflitione personse, et
qiiali hoc fecerit tentatione , et in ipsius vi-
lii multiplici executione. » Idem : « Nun-
quam Doniitms aliquem sanavit , » infra ,
de Contritione ' . Idem > : « Pcenitentia est
quaedam dolentis vindicta , puniens in se
quod dolet comraisisse ; qui autem dolet
quod detinetur in mortali corpore, desiderat
quod amat, plorat quod retardat. » Ideni' :
(iQui meconfessus fueril coram hominibus*,
id est, omnis quanlumcumque ot quoties-
cumque peccator cujuscumque ordinis ,
eliam si fuerit peccator sacerdos , confitebor
et ego eum : nam ' qui invocaverit nomen
Domini, id est, secnndum quod nominatur
Dominus, id est, qui invocaverit eum ad se
scTviendo , et non centradicendo , ut for-
silansaepe fecit, omnis, id est, quicumque
sit iile peccator, salvus erit. » Idera ' : « Poe-
nitentia languores sanat, leprosos curat,
niortuos suscitat , sanitalem auget ct con-
scrvat ; claudis gressum , aridis copiam ,
csecis restituit visum, vitia fugat, virtutes
exornat, mentem munit etroborvat.» Idem',
de Quinque Reitponsionibus : « Polrum nisi
Dominus respexisset, nunquam pcenilentia
motus amare flevisset. Pceiutentia ergo res
est optima, et perfecta, quie defectus revo-
cal ad perfectum. » idem, in Sermonibus ' :
« Si tunc vis agere poeuitenliam , quando
jam peccare uon potes, peccata te diraiserunt,
non tu illa. » Idem , in Epistola ' : « Si res
alieua, proi^tcr quam peccatuni est, cnm
reddi possit, nou redditur, non agitur poe-
nitentia, sed fmgitur. Si autem veraciter
agitur, non remitlitur peccatum , nisi
restituatur ablatum, si tamen restitui po-
test. » Idem : « Nemo vitam ajtcrnam, » etc,
infra, libro IV, de Desiderio '". » Ambrosius :
« Facilius inveni , infra, lihro IV, de Inno-
cenZia". Isidoius, in Etymologiis " : « Pav
PHARETR^: LIB. II.
nitentia appeliata est , quasi punientia, eo
quod ipse homo in se poenitendo pimit quod
male admisit. Nam nihil aliud agunt , qui
veraciter poenitent, nisi ut id, quod male
feceriut , impunitum esse non sinant. Eo
quippe modo sibi non parcentibus, ille par-
cit , cujus altum justumque judicium nullus
contemptor evadit.» Idem, de Summo Bono :
a Pa^nitentia est medicamenlum vulneris,
spes salutis, per quam peccatores salvantur,
per quam Deus ad niisericordiam provoca-
tur, quje noii tempore pensalm-, scd profun-
ditate luctus el lacrymarum. » Idem : « Ne-
queunquam, » etc, infra, libro III, de Se-
curitate ". Idem, iu Synonymis " : « Inanis
est poenilentia , quam .sequens coinquinat
culpa. » Cyprianus, in Sermonibus '" : « 0
poenitentia , quae peccata miserante Deo re-
miltis, et paradisum reseras ; quse contrilum
sanas, o;nnem tristem exhilaras, vitam de
interilu revocas, slatum restauras, hono-
rem renovas , fiduciam reformas , gratiam-
que abundantiorem refundis. » Idem " : « 0
pcenitcnlia , quid de te novi referam? omnia
ligata tu solvis, omnia soluta tu reseras,
omnia adversa tu mitigas, omnia contrita
sanas, omnia confusa tu lucidas, omnia de-
sperata tu animas. » Idem " : « Pcenitentia re-
spuit avaritiam, horret luxuriam, fugat fu-
rorem , lirmat amorem , calcat superbiam ,
conliuet linguam, componit mores,oditma-
litiam, excludit invidiam.» Bernardus , su-
per Cantica '* : « Qui amat animam suam ,
perdeteanV^, sive ponendo ut martyr, sive af-
fligendo ut poenitens. » Idem , de Duodecim
gradibus •" : « Qui veraciter poenilet, labo-
rem poe.nitentise non abhorret; sed quidquid
sibipro culpa, quamodit, injungitur, tacita
conscientia palienter amplectitur. » Idem,
in Sertnonibus : «Si vis agere poenitentiam,
oportet membra punire, corpus affligere, te-
■ Vid cap. seq. — » De ver. et fals. Poenit., c. viii.
— » Ibid., c. V. - » Matl/,., X , 22. - 5 liom., X , 13.
_ 6 De ver. et fals. Panil., c. 1. — ' Hypognosl. seu
Hj/fiomnest., lib. ni,paulo post med., inter Op. S. Aug.,
appfnd. toui. ^. — ' Ad fratres in eremo, serin. LX\i.
— 9 Aus., ail Maced, ep. Liv, al. r.Liir, n. 20.- "> Vid.
iuf., lib. IV, c. XXIV. - " Ibid., c. V. — '= Isid.
Etymol., lib. VI, c. xviii. — '^ vjd. jnf., lib. III,
c. i.\. — » Ifjd , Synon., c. I, propp fin. — " Est apud
Chrysost., serni. <le Poenit., aute med. — '* Ibid., con-
sequenter. — " Ibid , paulo post. — '• Bern., in
Cant., serni. xxx , post med. — " yoflji., xii, 25. —
>» Beru., de duod. yrad. Humil., grad. li.
DE PRINClPALlUiM VITLOUUM ET VII\TUTUM MULTIPLICITATE.
ipsum judicare, ut nonincidas in manus Dei
viventis. Justum id quideni; sed nequid ni-
mis; alioquin reprimendus est fervor inimo-
deratus, ne noceat unitati, serviat indiscrc-
tioni. »
CAPUT xvin.
De Contritione.
Gregorius^ in Registro ' : « lllum qnem
conspicis delicta fletu delere , in conspeclu
divinitatis non dubites niisericordiaia con-
sequi : quia nullum peccantem reversuni ad
se despicit, qui peccatores sanguine suo re-
dimere venit. » Idem , super Ezechielem ^ :
« Malu, quae nos egisse meminimus, fle-
tibus puniamus , ut per lamenta poeni-
tentise perveniamus ad carmen vitse : ne si
affligi modo poenitendo nolumus , vse post-
modum sine flne sentiamus. » Idem , in
Moralibus ' : « Quo uberius culpa defle-
tur, eo altior cognitio veritatis attingitur :
quia ad videndum internum lumeu , polluta
dudum conscientia , lacryniis baptizata re-
novatm-. » Idem: « Quilibet peccator, » elc,
infra, in capite de Justitia ». Idem '' : « Si
nos virtus compunctionis in ititimis afflcit ,
omnis strepitus pravse suggestionis obmu-
tescit(a). »Idem, in Pastorali^: « Quasi sus
in lutosa aqua semetipsum volvit , qui dum
fletibus suis vitse munditiam subtrahit , ante
Dei oculos sordidas etiam ipsas lacrymas fa-
cit.» Idem '^ : «Qui admissaplaugit, nec ta-
men deserit, tanto graviori culpae se subjicit,
quanto et ipsam , quam flendo impetrare
potuit, veniam contemnit. » Augustinus, de
Poenitentia^ : « Sicut comes pcenilentia; do-
lor est , ita lacrymae testes doloris. » Idem,
de vera et falsa Pcenitentia" : « Qui se co-
gnoscunl , sicut semper peccant , ita semper
plorant; in tota vila sua, quge est tentatio
* Greg., ad Secundin., lib. VU, epist. Liv, col. 1341.
— = Id.j in Ezech., hom. ix , prope fin. — ' Id.,
Moral., lib. XXVll, c. xii. — ' Inf,, c. XLii. —
» Greg., Moral., lib. 111, c. .xix. — ' Id., Paslor.,
p. III, c. II, admon. 31. — ' Ibid. — ^ Aug., dePamit.,
inter l, Hom., hom. Ii. — ■' De ver. ei fals. Pmnit.,
super terram, plorant totani vitam suam. »
Idem '" : « Nunquam aliquiim Dominus sa-
navit, qiiem omnino non iiberavit. Totum
enim hominem sanavit in sabbato , quia et
corpus ab inflrmitate, ct animam ab omni
peccati contagione liberavit, indicans pceni-
tentem oportere simul de omni crimine do-
lere.»Idem " : «Satis durus est, cujusmentis
flolorem oculi carnis nequeunt declarare :
sed sciat culpal)iliter se durum , qui deflet
damna corporis, vel moitem amici, et do-
lorem peccalinon ostendit lacrymis. » Idem '^
« Quem' pcenitet , omnino pceniteat , et do-
lorem lacrymis ostendat. » Idem , iii libro
Meditationmn : « Da mihi, Domine , in hoc
exilio panem doloris et lacrymarum , quem
esurio super omnem copiam deliciarum. »
Idem : « Sit poeiiilentia continua , amara
comes aetatis mese , continuus dolor , insa-
tiabilis terror vit« meae. » Et infra : « Si
non sum dignus oculos ad ccelum levare
orando , certe non sum indignus eos vel
saltem exceecare plorando. » Idem , in Con-
fessionibus " : « Amore amoristui, Domiue,
facio istud, recolens vias meas nequissimas
in amarituiline recogitationis meae, ut tu
dulcescas mihi, dulcedo non fallax , dulcedo
felix et secura, et coUigens me a dispersione,
in qua frustatim sum discissus, dum ab uno
te aversus , in multa evanui. » Joannes
Chrysostomus , swper Matthceum : « Nihil
ita conglulinat et unit Deo , ut pojiiitentis
lacrymae. » Idem : « Quemadmodum quae
propter mundum est laetitia , tristitiam ha-
bet cohaeredem ; et quae secundum Deum
sunt lacrymae, laetitiam assumunt continuam
et immarcessibilem. » Idem , in Sermoni-
bus : « Nemo ad Deum aliquando flens ac-
cessit, qui non, quod postulavit, accepit :
nuUus ab eo beneflcia dolenter optavit , qui
non impetraret quod voluit : ipse enim est.
qui consolatur flentes , curat dolentes , in-
format poenitentes. » Idem , libro de Com-
S. Aug., append. tom. VI. —
Ibid.— " Ibid., c. x. — '^Aug.,
III. — (n) C(et. edit. obtumescit.
C. VIII,
inter Op.
'0 Ibid.,
C. IX.— '
Confess.
, lib. II, c.
punctione cordis ' : « Sicut impossibile est
ut ignis inflammetur in aqua , ita impossi-
bile est compunctionem vigere in (l(41ciis :
contraria enim haec invicem sibi sunt, et
peremptoria. Illa enim mater flelus , haec
mater risus : illa cor constringit , istae dis-
solvunt. » Idem ' : « Sola est compunctio ,
quse facit homineni horrescere purpuram ,
desiderare cilicium, amare lacrymas, fugere
risum. » Idem* : «Hsec est inirailitati cordis
vera compunctio : magna agere, et humilia
loqui ; juste operari, et super peccatis timere
ac tremere. » Isidorus, de summo Bono *:
« Compunctio cordis esl humilitas mentis
cum lacrymis, exoriens de recordatione pec-
cati, et timore judicii. » Idem : « Qui noc-
turnaillusione,» etc, supra, de Luxuria''.
Idem : « Lacrymae pceoitentiae apud Deum
pro baptismate reputantur ; unde quamlibet
sintmagnadelicta, etquantumvis(a) gravia,
non tamen iu illis Domini misericordia de-
speranda. » Ambrosius, de Excessu Satyri^:
« Non solus dolor lacrymas habet ; habet el
laetitia lacrymas suas , et pielas fletum exci-
tal , et oralio stratum rigat. » Bernardus,
sicper Cantica ' : « Alta suspiria testantur
tristitiam anlmornm. » Ideni ' : « Dies mei
sicut -imbra declinaverunt , el sine fructu
praetericrunt , impossibile est ut revocem :
placeat libi , Domine , ut recogiteni eos in
amaritudine aiiimae meae.» Idem»: « Abscin-
dalur fiMTO acuta? compunctionis ulcus inve-
teratse consuetndinis. » idem , de Contemptu
mundi '»: « Felices lacrymae, quas benigna
manus Conditoris abslerget ; et beati oculi ,
qui in talibus liquefleri fletibus elegerunt
magis, quam In superbiam elevari , quam
omne sublime videre, quam avaritiaj et pe-
tulantiae famulari. » Idem, de dmdecim Gra-
dibus " : « Ouos veritas sibi innotescere, ac
' Chrysost., de Comp. Cordis, lib. II, n. 3. — = Ibid.
— ' Ibid. — * Isitl., de Sum Bon., lib. II, c. xii. —
» Vid. sup., c. xni. — '■ Ambros., de exc. Salyr. —
' Bern., i» Cant., serm. xli.x, post med. — * Ibid.,
«erm. xx, statim a princ. — " Ibid., serm. xviii, post
med. — '» Id., super Eccc nos reliquimus, post med.
(a) Cat. edit. et quamlibet sinl magna delicta ,
quantumvis.
PHARETRiE LIB. II.
per hoc vilescerefacit , necesse est, ut cuncta ,
quae amare solebant, et ipsi sibi amares-
canl. » Idem , in Sermonibus " : « Miserere
animae tuae , qui Deum tibi vis misereri : lava
per siugulas uoct.'s lectuni tuum lacrymis
tuis, stratum tuum rigare memento ; si com-
pateris tibi ipsi, si laboras in gemitu pceni-
tentiae, primus enim is gradus misericordiae
est , misericordlam utique conseqiieris. »
Idem " : 0 Si non plangis, plane non sentis
anima? vulnera, conscientiae laesionem ; sed
nec futura satis gaudia concupiscis , si non
quotidie postulaseacum lacrymis. » Idem ":
n Primum opus fidei per dilectionem ope-
rantis cordis compunctio est, in qiia plene
de intus ejiciuntur daenionia, cum ah affectu
cordis eradicantur peccata. »
CAPUT XIX.
De Confessioiie.
Gregorius , in Moralibus '■* : « Haec sunt
verae humilitatis testimonia, scilicet et ini-
quitatem suam corde cognoscere , et cogni-
tam voce confessionls integraliter aperire. »
Auguslinus, in Sermonibus " : « Utiliter ac
salubriter admonemur, ut peccata nostra de-
beamus jugiter el humiliter non solum Deo,
sed etiam sanctis et Deum limenlibus confl-
teri. » Idem, de Prenitentia '' : « Ista assidua
peccata , et quodammodo quasi necessaria ,
assidua laventur confessioue , assidua res-
taurentur compunctione. » Idem '" : « Fit ve-
niale per confessionem, quod criminale erat
in operalione. » Idem ": « Quoniam verecun-
dia magnaestpcena, quierubescit pro Cliri-
sto, flt dignus misericordia. Unde patet ,
quia quanto pluribus coufitebitur in spe ve-
iiiae tiirpitudinem criminis, lanto facilius
consequetur gratiam remissionis. » Idem >" :
« Qui conflteri vult peccata , ut inveniat gra-
— " Id., de diiod. grad. Ilum., prad, 1. — " Id., de
Convers. ad C/eric, c. XXIV. — " Id., in Cnpile Jej.,
serm. ii.postmed.— '^ lA., in Asceni. Dom ,spxm. \.
— '» Greg , Mornl., Ub. II, c. ix. — " Aug., hom. xii,
al. serm. CCLIII, app. tom. V. — " De ver. et fa/s.
PfBnil., c. viii, inter Op. S. Aug., append. tom. VI. —
'• Ibid.. c. X. - '• Ibid. — "> Ibid.
DE PRINr.lPALIUM VITIORUM ET
tiam , quaerat sacerdotetn scientem ligare et
solvere ; ne rum negligens ciica se exliterit,
negligatur ab iilo, qui eum mispricorditer
monet et petit, nn ambo in foveum cadant,
quam stultus evitare noluit. Tanta itaque
vis confessionis est, ut si deest sacerdos, con-
fiteatur proximo. » Idem ' : « Qui omnino
confitctur, sacerdoti meliori, quam potest,
confiteatur. » Idem ' : « Ponat se poeuitens
omnino in potestate judicis, » etc, infra, de
Satisfactione '. Idem : « Cautus sit poeni-
tens, ne verecundia ductus dividat apud se
confessionem , ut diversa diversis velit sa-
cerdotibus maviifestare. Quidam enim nni
celant , quae alii manifeslanda conservant :
quod est se laudare, et ad liypocrisim ten-
dere. » Idem * : « Neque facilius ab inimico
dejicimur, quamcum eum superbiendo imi-
tamur; nec vehementius eum prosternimus,
quam cum humilitate Dominum sequimur ;
nec acutiores ei dolores infigimus, quam
cum plagas peccatorum nostrorum conflten-
do et pcenitendo sanamus. » Idem : «Peccata
sive parva, sive magna sint, impunita esse
non possunt , quia vel homine pcenitente ,
vel Deo judicante plectuntur; cessat autem
vindicta divina , si confessio prsecurrat hu-
mana. » Idem, in libris Confessionmn^ :
a Tibi, Domine, cujus oculis nuda est abys-
sus humanse conscientise , quid ofcultum
esset in me , etiamsi nollem confiteri tibi ?
Te enira absconderem mihi, non me tibi. »
Idem ' .■ « Obsecro te, Deus meus, et meip-
sum mihi indica, ut confitear oraturis pro
me fratribus meis, quod in me saucium com-
perero.» Ambrosius, de P(£nitentia ' : « Qui
jaces in tenebris conscientiae , et delictorum
tuorum sordibus , quasi in reorura carcere,
exi foras ; deUctum proprium prode, ut jus-
tificeris : Ore enim ' confessio fit ad salii-
tem. » Joannes Chrysostomus , de Compimc-
• De ver. et fals. patiit., c. x, inter Op. S. Aug.,
append. tom. VI. — ^ Ibid., c. xv. — » vid. cap. seq.
— * Aug., hoin. L, al. serm. cr.CLl, n. (i. — s i±^
Confess., lib. X, c. II. — « Ibid., c. x.\.icvii. —
' Ambros., de Pasnit., lib.ll, c. vil. — • Rom., x, 10.
— ' liid., Etymol., lib. V), c. xi. — »" Id., Synm., c. l. —
VmTUTIIM MULTIPLICITATE. 87
tione Cordis : « Habes accusatorem acerbis-
simura et immitem : prreveni ergo eum , et
obtura os ejus impudentissimum, propria
sponte confttendo delicta. » Isidorus, in Ety-
molofjiis " : « Confessio erroris , professio est
desinendi. Desinendura ergo a peccatis est,
dum quis confessus est : confessio autem an-
tecedit,remi.ssio sequitur. » Isidorus, in Sy-
nonymis^" : «Confessio sanat, confessiojusti-
flcat, confessio peccati veniam donat. Omnis
spes in confessione consistit, in confe.ssione
lociis misericordise est. » Idera " : « Vitia
cordis tiii revela : pravas cogitationes tuas
illico manifesta : peccatum enim tuum pro-
ditum, citocuratur; crimen autem occul-
tum tacendo ampliatur. » Idem, de summo
Bono '* : a Servo Dei tanta recordatio esse
debet peccati , ut ea, quae gessit, semper la-
crymans confiteatur. » Bernardus, in Epis-
tola " : « Ama confessionem, si affectas de-
corem; revera ubi confessio, ibi pulchritudo,
ibi decor. Si peccata sunt, in confessione la-
vantur ; si bona opera , confessione commen-
dantur. Cum mala tua confiteris, sacrificium
est Deo spiritus contribulatiis " : cum Dei
beneficia dicis , immolas Deo sacrificium
laudis^'. »Idem'°:« Absque confe.ssione jus-
tusjudicatur ingratus, et peccator mortuus
reputatur : A mortuo quippe '% tanquam qui
non est , perit confessio. Confessio igitur
peccatoris est vita, sed justi gloria. » Idem'* :
« Sunt qui confltendo , sicut fabulam pecca-
torum suorum narrant historiam , et fegri-
tudines animae suae sine verecundia et con-
fusione dinumerant , et pene sine pcenitentia
et affectu doloris, et ideo nihil de consola-
tione reportatur. IUe vero cito lacrymas in-
venit, et resolvitur in gemitum compunc-
tionis , qui habet sensum doloris. » Idem ,
super Cantica " : « Omne quod remordet
conscientiam, confilere humiliter, pure, fide-
"lbid.,c. XII. —'^ld., (le Sum. Bon., lib. II, c. :cxiv,
sent. 3. — '" Beru., ad Soph. Virg., epist. cxili. —
'* Psot. L, 19. — '5 Psal. XLix, 14. — "■ Ueru., ibid ,
paulo post. — " Eccli., xvii, 2G. — '» Bern., de Vit.
Solit., epist. — " Id., super Cant., serm. xvi, paulo
post med.
liter. » Glossa super Matthceum ' : « Confes-
siopeccatonini testimonium est conscientiae
timentis Deum : qui enim timet judicium
Dei, peccata non eruliescit confiteri. Perfec-
tus enim timor solvit omnem pndorem. »>
Ibidem : « Ideo jubemur confiteri peccata,
ut erubescentiam patiamur pro poena. » Se-
neca, in Epistola ' : « Somnium narraie,
vigilantis est; etvitia sua confileri, saiiitatis
indiciutii est. Expergiscamur ergo, ut er-
rores nostros redarguere possimus. »
CAPUT XX.
De Satisfactione.
Gregorius , in Pastorali ' : « Neque Deus
nostris crucialibiis pascitur ; sed delictorum
morbos medicamenlis contrariis medetur ,
ut qui voluptatibus delectati discessimus ,
rursum fletibus amaricati redeamus; et qui
per illicita diffluendo cecidimus, etiam a li-
citis nosmetipsos restringendo surgamus. »
Idem , in Homiliis ' : « Dum a retributioiie
ultionis ullimai esse qusedam temporis sc-
curitas videtur , dcbemus pensare malum
quod sequitur, pensantes gemere, gementes
vitare; ea, quae comniisimus, peccatainde-
sinenter aspicere , aspicientes flere , flentes
abstergere.» Augustiiins, inJlej/i/ift'': « Qui-
cumque convitio , vel maledicto , vel etiam
criminis objectu aliquem Iseserit, memineiit
sati.sfactione quam citius curare quod fecit ;
et ille , qui laisus est, sine disceptatione di-
mittere. Si auteni invicem se Iseserint, invi-
cem sibi deliita lelaxare debelmnt.» Idem^
de Ecclesiasticis Dogmatibus : « P«nitentia
vera est pcenitenda non admittere, et ad-
misFa deflere. Salisfactio pcenitenliae est ,
causas peccatoruni exci<lere , nec earum
suggestionibus adituni prffibere. » Ibidem :
PHARETR^ LIR. II.
« Secretasatisfactione,» etc, infra,libro IV,
de Religione ~. Mem , de Pcenitentia * ;
« Ponat se poenitens omninoin potestateju-
dicis, in arbitrio sacerdolis, nibil sibi reser-
vans sui , ut omnia, eo jubente paratus
sit facere pro recipienda vita animae , qnae-
cumque faceret pro evitanda corporis morte. »
Idem ' : « Qui inultos oflendit peccando ,
multosoportet placare satisfMciendo. » Idem,
in Enchiridio '" : « De quotidianis levibus-
que peccatis, sine quibus baec vita non duci-
tur, quotidiana oratio fidelium satisfacit.»
Idem, in Episfoia " : « Nihil aliud facit,
quem veraciter poenitet , nisi ut id , quod
male fecerat, impunitum esse non sinat. »
Ambrosius, super Lucam " : Nemo diffidat,
nemo veterum conscius delictorum praemia
divina desperet : novit enim Deus mutare
sententiam, si tu noveris emendare delic-
tum.» Idem, super Beati immuculati " :
« Tanta vis emendatae conversationis est , ut
in quamdam redeat pueritiae spirituabs aeta-
tem , quae vias erroris ignoret ; et crimen,
eliamsi velit, non possit admittere, quae de-
sinitusiim peccandi. » Isidorus , in Synony-
»/ws" : « Cinis es, et in cinerem reverteris :
vivas ergo semper lugens, semper inoereus,
semper suspiria cordis emittens. » Idem, de
sitmmo Bono " : « lile poenitenliam digne
agit, qui reatum suum satisfaclione legitima
plangit. » Idein '" : « Quamvis per poeniten-
tiam propitiatio peccatorum sit , sine metu
tamen liomo esse non debet, quia poeniten-
tiae satisfactio divino tantum pensatur judi-
cio, non humano. » Bernardus, superCan-
tica " : « Humilis et verecunda debet esse
satislaclio , per quam emendatur superba
transgressio. » (ilossa super Psalmos " :
« Est quffidam confusio temporalis, quae est
ad horam, quae quidem prodest, scilicet
perturbatio animi respicientis peccata sua ,
' Gloss. in Matth., iii. — - Seuec, Ejiist. xxxiv,
post lued. — 'Greg., Paslor., p. III, c. ii, ndmon. 31.
— ' Id., in Evang., liom. .xxxi.x, post med. — ' Aug.,
Regul. III, c. x.KXViji. — « Imo Gennad., de Eccle.
Dogmat., c. Liv. — ' Vid. inf., lib. IV, c x. — » Dc
ver. et fals. P(enit.,c.\'/ ,'m\.ov 0\\ I?. Aiig.,app.tom. VI.
— 9 Ibid., c. XII.- '» Aug., Enchirid., c. LXXl. — " Id.,
ttd Maced., epist. Liv,al. CLlii, n. 6. — '- Ambros., in
luc, 11, lib. 11. — " Id., in P.ial. cxviii, octouar. xxil.
— 'Isid., Synon., c. vi.postmed. — '' Isid., de Sum.
Bo«., lib. II, c. XIII, seat. 6. — '" Ibid., sent. xiii. —
'■ Beru., in Canl., serm. iv, post med. — >' Gloss, in
Psal. XXX.
DE PRINCIPALIUM VITIORUM ET VIRTUT(T\f MULTIPLFCITATE.
89
et respectione lion enlis , cl honorc ciubes
centis, et rubore corrigentis. »
CAPUT XXI.
Gregorius, in Moralibus ' : « Non res
eadeni semper est virtus, quia per moment i
temporum sgppe merita mutautur actionum.»
Idem ' : « Plerumque virtus cum indiscrele
tenetur, amiltitur; cum discrete intermitti-
tur, plus tenetur. » Idem : « Omnes virtu-
tes,etc.,infra,iib.IV,deConnea:ione'. Augus-
tinus, de Civitate Dei : «Mihi videtur,» etc,
infra, de CharitateK Idem : « Virtutes, quas
sibi habere mens videtur, per quas imperat
corpori et vitiis, ad quodlibet adipiscendum
vel tenendum, nisi ad Deum retulerit, etiam
ipsae vitia sunt potius, quam virtutes. » Idem,
de Libero Arbitrio * : « Virtutes, quibus recte
vivitur, magna bdna sunt ; species autem
quorumlibet corporum, sine quibus recte
vivi potest, miuima bona sunt; potentiae
vero animae, sine quibus recte vivi non po-
test, mediabona sunt. Virtutibus nemo male
utilur; caeteris autem bonis, id est, mediis
et minimis, non solum bene, sed etiam male
quisque uti potest. » hlem, de octoginta tri-
bus qucestionibus ' : « Omnis ordinatio, quse
virtus etiam nominatur, est frueudis frui, et
utendis uti. » Isidorus, de Summo Bono^ :
« Prius vilia extirpanda sunt in homine ;
deinde inserendse virtutes. Nam cohserere et
conjungi non potest veritas cum mendacio,
pudor cum petulantia, fides cum perfidia,
castitas cum luxuria. » Idem " : « Quisquis
ex deteriori jam melior esse ccepit, caveat de
acceptis extolli virtutibus, ne gravius per
vanam gloriam corruat, quam prius ex lapsu
vitiorum jacebat. » Joannes Chrysostomus ,
supe.rJoanne7n">: «Sicut malitia, etiam ante
1 Greg., Moral., lib. XXVIll, c. vi, — 2 Ibid. —
' Vid. iuf., lib. IV, c. XLv, in priac. — ' Vid. inf.,
c. XXV, p. 94. — 1 Aug.,rfe Ciuit. Dei, lib.XIX, c. xxv.
— 8 Id., de lib. ^7-6., lib. Il,c. xix. — ' Id , rfeLxsxiii
Qu<sst., q. XXX. — ' Isid., de Sum. Bon., lib. II,
c. XXXVI, sent. 6. — ' Ibid., sent. 9. — 'o CUrysost ,
in Joan., hom. xxxv, al. xxxvi, n. 2.— " Ambros,, in
geheunam, eos, qui hic eam [a) participant,
cruciare consuevit, ita virtus etiam ante reg-
num eos, qui hic eam operanlur, praeparat
voluptati, et cum spe optima et delectalione
perpetua vivere facit. » Ambrosius, super
Lticam " : « Non est virtus non posse pec-
care, sed noUe, atque ita tenere perseveran-
tiam voluntatis, ut voluutas infantiam, usus
imitetur naturam. » lieriiaidus , super Can-
tica'^ : « Merlium vitiorum virtus tenet, ac
prcinde sedula eget, non solum putatione,
sed circumcisione. » Idem , in Epistola " :
« Virtus in pace acquiritur, in pressura pro-
batur, in victoria approbatur. » Seneca, in
Epistola " ; « Virtus non aiiud est , quam
recta ratio. » Idem : « Cum virtus utique
mediuni et raodus sit, seque peccatum est
quod excedit, sicut quod deficit. » Idem " :
« Nulli prseclusa est virtus ; omnibus patet,
omnes invitat, omnes admittit; non eligit
parentelam,noneligitdomum, non censum,
nudo homine contenta est. » Idem " : « Vir-
tus extoUit hominem, et super omnia mor-
talibus chara collocat eum; nec ea, quae
bona sunt, nec ea, quae mala vocantur, aut
cupit nimis, aut expavescit. » Idem " : «Om-
nia ista, in quae dominium casus et fortuna
exercet, servilia sunt; pecunia, et corpus, et
honores, imbecilla, fluida, mortalia; posses-
siones incertae : illa rursus, quae virtutis
sunt, libera sunt, et invicfa. » Idem " :
« Quemadmodum minuta lumina claritas
solis obscurat, sicdolores, etmolestias, ac
injurias, virtus magnitudine sua elidit atque
opprimit; et quocumque affulsit, ibi quid-
quid sine ea apparet, extinguitur. Nam non
inagis ullara portionem habent incommoria,
cum in virtute inciderunt, quam in mari
nimbus. » Idem " : « Sola virtus praestat gau-
dium perpetuum , securum : etiam si quid
obstat, nubium modo intervenit, quae infra
Luc, XVII, lib. VIII. — " Bern., ;>i Cant., serm. Lviii.
— '3 Id., ad Episc. Aquit , epist. cxwi, in princ. —
■* Senec, epist. cxxvi, post med. — » Id., de Benefic,
lib. III, c. xviii. — " Id., epist. lxvi, ante med, —
" Id., epist. Lxxxvii, ante uied. — '* Ibid., paulo
ante. — "» Id., Epist. xxva. — (a) Al. ea.
90
PnARF.TR^ LIB. II.
feruntur, nec unquam vincunt diera. » Tul-
lius , in Rhetoricis ' : o Virtus est aninii ha-
bifus, naturae modo, rationi consentaneus. »
CAPUT XXII.
De (ribm Virtiitibm theologicis.
Gregorius, in Pastorali* : « Cuni districtus
jiidey venerit, qui sese nobis per naturai
nostrae consortium jnnxit, ab eo procul dii-
bio culpa? reatum non expetit, quem sub
ejus venia fifles, spes ot charitas jam aliscon-
dit. » Idem, in Moralihus'' : « In corde noii-
nunquara per flagella furbatur charitas, per
formidinem coiicutitiir spes, per quaestiones
pulsatur fides. Sed per Dei grutiam omnia
tormentorum et insidiarum generasuiieran-
tur. » Idem' : « Bofia sumraa sunt fides,
spes, et chaiitas, quae cum veraciter haben-
tur, in malum inflecti non possunt. » Idem,
super Ezechielem'^ : « Tres sunt virtutes,
sine quilius is, qui operari aliquid jam po-
test, salvari non potest, videlicet fides, spes,
et charitas. » Idem^ : « Unusquisque, qui in
activae vitae excrcitio versalur, tantum cre-
dit, quantnm sperat, amat, et operatur; tan-
tnm sperat, quautum credit , operatnr, et
amat ; tantum amat, quantum credit, sperat,
et operatur; tanlum operatur, quantum cre-
dit, amat, ct sperat. » Isidorus, in Etymo-
logiis^ : « Ti'ia sunt, qua^ in religionis cultu
ad colendura Deum in hominibus perqui-
rnntnr, scilicet fides, spes, et charilas. »
Augustinus, de Doctrina christiana^ : « Ho-
rao fide, spe et charitate subnixus, et haec
fria inconcusse retincns, non indiget Scrip-
turis , nisi ad alios instruendos. » Idem , de
Trinitate * : « Ubi sunt illa tria, propter qua>
in animo ffidificanda onmium divinorum
librorum machinameuta consurgunt, fides,
spes, charitas, nisi in auimo credenfe quod
' Cic, de Invenl., lib. II. — ■■' Greg., Past., p. II,
c. X, in fin. — ' lU., Moml., lib. II, c. xxvii, ante
med. — ' Ibid., lib. XXVII, c. vii , nou mullum a
princ. — » Id., in Ezecli., Uom. xvi, ante med. —
« Ibid., boni. xxii, posl med. — ' Isid , ttymol.,
lib. VIII, c. II. - * Ang., de Doct. Christ., lib. I,
c. XXIX. — » Id., de Trinit., lib. VIII, c. iv. — '» Id.,
nondum videt, et sperante atque amante
quod credit? Amatur ergo quod ignoratur,
sed tamen creditur. » Idem , in Soliloquiis :
« Deo nos fides excitaf , spes erigit, charitas
jiingit. 0 ldem'° : « Sine tribus istis, scilicet
fide, spe et charitate, nulla anima sanatur,
ut possit Deum suum videre. » Bernardus,
de Amore Dei " : « Pofest e.sse ut fldes et spes
sint sine charitate ; ut autem charitas fidem
et spem in se non contineat, non pofe.st esse. »
Idem, super Qui habitat " : « Dicit Fides : Pa-
rata sunt magna et inexcogitabilia bona a
Deo fldielibus suis. Dicit Spes : Mihi illa ser-
vanfur. Sed Charitas ait : Curro velociter ad
illa. » Glofsa" : « Fide, et spe, et charitate,
vere colitur Deus, et ad contemplationem
pervenitur, quae est vita aeterna. »
CAPUT XXIII.
De Fide.
Grngorius, in HGmiliis '* : « Fides earum
rerura argnmentum est, quae apparere non
possunt : quae elenira apparent , jam fldem
non habenf, sed agnifionem. » Idem" : « Fi-
des nou habet meritum , rui humana ratio
praehef experimentum. » Idein, &iiper Eze-
chielem '* : «Non virtufibus venitur ad fidem,
sed flde perfingitur ad virtutes. » Augusti-
nus, in homilia de Centum Ovibus : « Deus
omnibus aequaliferade.st^sed illeapud Deum
pliishabet loci, qui plus attulerit, non ar-
genti, sed fldei. » Idem, Contra Julianum '^ :
« Quando, Deo adjuvanfe, ex vera vivitur
fide, ipse Deus adesf , et menti illuminanda?,
et concupiscentiae siiperandae, et molestiaj
perfe.rendae. » Idera, de Verbis Apostoli '» :
« Nullae majores divitia\ nulli fhe.sauri, nulli
honores, nulla mundi hujus major cst sub-
stanfia/ quam est fides catholica, quae pec-
So/i7., lib. I, c. VI. — " ImoGuillelm. de S. Theodor.,
rfe Nat. et dignit. div. Antoris , c. v. — " Bern.,
super Psal. C'"' liatiitat, serm. x. — " Gloss. in Hccli.,
,,. _ 11 Grcg., in Evnng., hom. xxvi, post med. —
— '5 Ibid., non multum a priuc. — " Id., in Ezech.,
hom. XIX, ante mcd. — " Ang., cont. Julian., lib. V,
c. iii._ '• Id., de verb. Apost., serm. i, al cr.CLXX.xiv,
u. 3, et de Temp., serm. xviii.
DR PRINCIPALIUM VITIORUM ET VIRTUTUM MULTIPLiriTATE.
catores homincs salvat, caecos illuminat, iii-
firmos curat, catechumenos baptizat, impios
juslifieat, pajnitentes reparat , justos aug-
menlat, marlyres coronat. » Idem' : « Ille
credit in Christum, qui et sperat iii Christum,
et diligit Christum. Nam si fidem quis habet
sinc spe ac sine dilectioiic, Christum esse
credit, nou in Christum credit. » Isidorus, de
Simmo Bono^ : «Frustra libidinosus sibi de
sola fide blanditur, si bonis morilius non or-
natur. » Joannes Chrysosfomus, super Mat-
tlueum ' : « Virtus fidei in periculis secura
est, et iii securitate pericbtatur. » Idem :
« Fides nunquam, » etc, infra, hb. IV, de
Religione *. Idem , siiper Joannem * : « Ma-
gnum bonum fides est , quando a calida fit
mente, ab amore multo, et fervente anima.
Haec philosophos nos ostendit, hEec utilitatem
humanam conculcat. » Idem : « Sufficit fldes
in regnuminducere; sed haic. maxime con-
demnare habet eos, qui vitam raalam de-
monstrant. Qui enim scivit voluntatem Do-
mini sui, et non fecit, plagis verberabitur
multis. » Bernardus, in Epistola'^ : « Multi
ante Salvatoris adventum Deum omnipoten-
tem timentes et dihgentes suae salutis gra
tissimum promissorem, credentes eumdem
in promissione fidelem, sperantes certissi-
mum redemptorem, in hac flde et expecta-
tione salvati sunt , hcet quando, et quaUter,
et quo ordine salus repromissa fleret, igno-
rarent. » Idem, super Cantica'' : « Quid est
quod non inveniat fides? Fides cnim falsi
nescia, attingit inaccessa, deprehendit igno-
ta, comprehendit immensa, apprehendit no-
vissima, transcendit flnes rationis humanae,
terminos experientiae ac usum naturae , ip-
sam denique aeternitatem, suo illo vastissimo
sinu, quodam modo circumcludit. » Idem,
in Sermonibus^ : « Necesse est primo cre-
dere omnium remissioneni peccatorum ha-
91
beri non posse, nisi per indulgeiitiam Dei ;
deinde, quod nihil prorsus habere queas
operis boni, nisi etiam de hoc dederit ipse;
postremo, quod vitam ffiternam promereri
nullus potesl bonis operiltus suis, sed quod
gratis a Dco detur vila aeterna. » Idem » :
« Est fldes alia praeceptorum, aha signorum,
aha promissorum, qua credimus in Deum,
qua credimus Deum, et qua credimus Deo.
Per fldem enim praeceptorum credimus in
Deum. Credere autem in Deum, est in eum
sperare, et eum diligere. Per fidem autem
signorum credimus Deum, qiii talia potest,
et omnia potest. Per fidem vero promisso-
rum, credimus Deo, qui (juidqiiid promittit,
veraciter complet. »
CAPUT XXIV.
De Spe.
Gregorius, in Moralibus '" : «Spes in aeter-
nitatem animiim erigit; et idcirco nuha mala,
quae cxteriustolerat, sentit. » Idera" : « Tanto
spes in Deum solidior surgit, quanto pro
iho quisqiie graviora pertulerit; quia ne-
quaqiiam retributionis gaudiura de aeterni-
tate colligitur, quod non hic prius pia tribu-
latione serainatur. » Augustinus, in Confes-
sionibus '' : « Merito mihi spes valida in iUo
est, quod sanabis omnes languores meos,
per eum qui sedet ad dexteram tuam , et te
interpellat pro nobis : alioquin dcsperarem.
MuUi etiam et raagni suut languores mei;
sed amplior est raedicina tua. » Idera " : « Vae
etiam laudabili vitae hominum , si remota
misericordia discutias eara : quia vero non
exqniris delicta vehementer, flducialiter spe-
ramus aliquem apud te locura invenire in-
dulgentiae. » Idem, de Gratia Novi Testa-
menti '* : « Non jam desperandum est, parti-
cipatione Verbi fleri posse homines fllios
' Aug., de verb. Dom., serm. LXi. — ' Isid., de
Sum. Bon., lib. U, e. ii, sent. 8. — ' Clirysosl., in
Matth. Op. imperf., hom. xx.wi. — » Vid. inf.,
lib. III, c. XIX. — 5 Chrysost., in Joan., hom. LXil,
al. LXiii, n. 3. — « Bern., ad Hug. de S. Vict.,
epist. Lxxvii, post med. — ' Idem, super Cant.,
serm. xxviii, post med., Rtserm. Lxxvi, ante med.' —
" Id., !>i Aniiunt. Dotn., serm. — " Id., Senn. parv.,
serni. 1 . — "> Greg., Moral., lib. VI, c. xv, post med.
— " Ibid., lib. XX, c. xii, citra med. — '* .\ug.,
Confess., lib. X, c. xliii. — '^ Ibid., lib. IX, c, xill.
— '» Id., ad Honor., de grat. Nov. Test., epist. cxx.
Dei, quando filius Dei participatione carnis,
factus est filius hominis. » Isldoius, in Ely-
mologiis': «Spesvocata est, quodsit spes (o)
progrediendi quasi pes. » Ambrosius : « Ne-
mo diffidat, » etc, supra, de Satisfactione ».
Joannes ChrysostDmus, in Sermonibus :
« Spes est in qua salus nostra ronsislit , et
quae de terris animas, velut quibusdam ca-
tenis caehtus dependenlibus, iiuiexas evehit
ad superna. » Bernartlus, in Sermonibus^ :
« Spes triplex est; nam de fide praeceptorum
oritur spes veniae ; de fide signorum , spes
graliae; et de fide promissorum, spes ^'lo-
riae. » Idem' ; « Tria considero, in quibus
tota spes uiea consistit : charilatem adoptio-
nis, veritatem promissionis, et potestatem
redditionis. » Multa infra, lib. IV, de Confi-
dentia \
CAPUT XXV.
De Charitate.
Gregorius, in Regislro': « Credat mihi
charitas tua, quia valde contristatus sum
de tristitia tua , ac si in te injuriam ipse
pertulissem. Dominicis enim mandatis prae-
cipimur, proximos sicut uosmelipsos (hli-
gere, eorumque languoribus , tanquam pro-
priisinfirmitatibus, condolere. » Idem ' : «0
quam bona est charitas , quae abseutia per
imaginem , praBscnlia sibimelipsis exhibet
per amorcm, divisa unit, confusa ordinat,
inaequalia sociat , et imperfecta consum-
mat! » Idem ' : «Magistra bonorum omnium
charitas , nihil sapit extianeum, nihil aspe-
rum , nihil confusum : ila exercet corda, et
corroborat, ut nihil grave , nihil difficile,
sed fiat totura dulce quod agitur. » Idem ° :
a Duai nos vobis per orationis opem con-
' Isid , Etijmol., lib. VIII, c. ii. — ' Sup., c. xx,
p. 88. — • Bern., Serm. parv , serm. 1. — * Id., de
dilig. Deo, c. xiv. — « Vid. int.. lib. IV, c. xliii. —
" Greg., ad Euseb., lib. II, episl. x.xiv, col. 1085. —
' Ibi.l , ad Virg. Arelat., lib. IV, cpist. L, col. 120.3.
— » Ibid., ad Syagr., lib. VII, epist. cxili, col. 1376.
— ' Ibid., ad Joan. Consiantinop., lib. \, epist. xxiv,
col. 1045. — '» Inf., lib. IV, c. xsi. — " Greg., ad
Januar. Calarit., lib. VII, p. II, epist. u, col. 1311.
PHARETR^ LIB. 11.
jungimus, quasi ambulantes per lubricum,
vicissim manum nobis tenemus : htque ex
magna provisio: e charitafis, ut eo singu-
lorum robustius charitas perfigatur p), quo
et alter allero magls (c) innititur. » Idem :
« Si nie participem, » etc, infra, libro IV,
de Communitate '». Ideni " : « Dum unum in
redemptoris nostri corpore membrum su-
mus, sicut in culpa tua dilaceror, ita quo-
que in bona actione laetificor. » Idem " :
« Inimici dileclio tunc veraciter custoditur,
cum nec de ejus profectu dejicimur, nec de
ruina illius laetamur. » Idem " : « Charita-
tem recte praedicator egregius- vinculum
perfectionis vocat : quia virtutes quidem
caeterae perfeclionem generant, sed tamen
eas chaiitas ita ligat , ul ab amaiitis mente
dissolvi jam nequeant. » Idem '* : « Charita-
tis cum sil proprium nutrire concoriliam ,
servare composila, dissociala coiijungere,
prava corrlgere, et virtutes caeleras perfec-
tiouis suae munimine solidare, quisquis in
ejus radice se inseruerit, neca viriditate de-
ficit , nec a fructu inane.scit. » idem '» :
« Nec abesse credendus est, qui per dilec-
lionis vinculum auiinis inhaeret. » Idem , in
Moralibus '« .• « Virluti mortis dileclio com-
paratur, quia nimirum mentem , quam se-
mel ceperit , a dilectioue mundi fiinditus
occidiU » Idem '' : « Quod valde mens amat,
etiam in serinoue replicat. » Idem '* : « Pro-
batio saiictitatis non est signa facere, sed
unumquemque ut se diligere, de Deo au-
tem vera cognoscere , de proximo vero me-
liora quam de semetip.so sentire. » Idem " :
« Pcr amorem Dei amor proximi giguitur ,
et per amorem proximi amor Uei nutritur. »
Idem, in Pastorali '" : « Nostra sunt etiam
illa bona , quae imitari non possumu.'; , sed
— '« Id., Moral., lib. XXII, c. vi, ferc iu princ. —
" Id., orf Virg. Arel., lib. IV, epist. l, coI. 1203. —
" Id., ad Syagr., lib. VII, episl. cxill, col. 1376. —
'» Id., adAreg. Vaitinc. lib. IX, epist. LXll, col. Ii76.
— " Id., Moral., lib. XX, c. xii, circa fin. — " Ibid.,
lil). XXXI, nou longe a princ. — " Ibid., c. ix, circa
Du. — '' Ibid., lib. VII, c. x, non longe a princ. —
" Id , Pastor., p. III, c. I, admon. 11.
(a) Al. pes. — (4) Labb. robuslius pes Bgatui. —
(c) Id., in alterum alter.
DE PRINCIPALIIJM VITIORHM KT VIRTUTUM
jn aliis amamus , et amantium fiunt quae-
cumque amantiir in nobis. Hinc ergo pen-
sent iiividi , chaiitas qnantse virtutis est ,
quse alieni iaboris opera , nostra sine labore
facit. n Idem , in HomUiis ' : « Vis amoris
hoc agere in animo solet , ut qiiem ipse
semper cogitat, nullum alium credat igno-
rare. » Idem ' : « Minus proximum amare
convincitur, qui non cum eo in necessitate
illius etiam ea, quae sibi sunt necessaria,
partitur. » Idem : « IUe vere Deum , » etc,
supra, capitulo de Consensu '. Idem' : « Si
quis quemlibet amat, sed propter Deum non
amat, charitatem non liabet, sed habere se
simulat, sive putat. Charitas auteni vera est,
cuni et in Deo diligitur amicus, et propter
Deum diligitur inimicus. » Idem , de dilec-
tione Conditoris ^ : « Lingua, mens , et vita
requirantur. » Idem ^ : « Nunquam est Dei
araor otiosus : operatur etenim magna, si
est ; si vero operari renuit , amor non est. »
Idem ' : « Si quod impendi nobis recte vo-
lumus, hoc aliis impartimur, et quod nobis
fieri nolumus , hoc aliis facere devitamus ,
tunc charitatis jura illsesa servamus. »
Idem, super Ezechielem* : « Tantum quis-
que portat proximum , quanlum amat. Si
enim amas , portas; si desistis amare , de-
sistis tolerare. » Idem , super Cantica ^ :
« Charitas sancta cor pacificat, mentem in
tentationibus roborat ; et ut sedes sapientise
sit anima justi, quiefein tribuit, et locum
pra^parat. » Ambrosius, de Officiis '" ; « Non
minus vos diligo, quos in Evangelio genui,
quam si conjugio suscepissem. Non enioi
vehementior est natura ad diligendum ,
quam gratia. » Idem " : « Plus certe diligere
debeinus, quos perpetuo nobiscum putamus
futiiros, quam quos tantum in hoc saeculo. »
Isidorus, de Su7nmo Bono '^ : « Quamvis non-
nulli fide atque operibus sanclitatis videan-
MULTIPLICITATE. 93
tur esse participes, tamen quia privantur
charitate fraternae dilectionis, nullum ha-
bent incrementum virtutis. » Hieronymus,
in Fpistola " : « Nihil amantibus durum,
nullus difficilis labor in amore. Amemus et
nos Cliristum, et facile videbilur omne dif-
ficile. n Idem, in Sermonibus : « Hoc habet
proprium impatiens amor, ut quem deside-
rat , semper invenire se credat : ignorat si-
quidem judicium , ratione multoties caret ,
nescit modum , nec aliud cogilare potest,
quam quod diligit. Amor non accipit de im-
possibilitate solatium , neque ex difficultate
remedium. » Augustinus, f/e Z>oc;?-ma Chri-
stiana '* : « Quatuor sunt diligenda: unum,
quod supra nos est; alterum, quod nossu-
mus; tertium, quod juxta nos est; quar-
tum, quod infra nos est. » Idem '» : « IUe
juste et sancte vivit , qui rerum integer aes-
timalor est. Ipse autem est, qui ordinatam
habet dilectionem , ne aut diligat quod non
est diligendum, aut iion diligat quod est dili-
gendum ; aut ampliusdiligat quod minusest
diligendum;autsequediligatquodminusvel
amplius diligendum est; aut minus vel am-
plius, quod aeque diligenduin est. » Idem "= :
« Umnis peccator i n quan tum peccalor est, non
estdiligendus ; et omiiis homo, in quantum
homo est, dihgendusestpropterDeum; Deus
autem propter seipsum. litsi Deus orani ho-
mine amplius diligendus est, amplius quis-
que Deum debet diligere, quain seipsum. »
Idem " : « Omnes aeqiie diligendi sunt; sed
cum omnibus prodesse non possis, his po-
tissimum consuleiidum est, qui pro loco-
rum, vel temporum , vel quarumlibet re-
rum oppurtuuitatibus, conslrictius tibi quasi
quadam sorte jiinguntur. » Idem, de Cate-
chizandis rudibus " : « Ddigamus Deum ,
qiioniam prior dilexit nos , et filio suo unico
non pepercit , sed pro nobis omnibus tradi-
' Greg., in Evany., hom. xxv, finle med. — ' Ibid.,
liom. x.x, circa med. — ^ vid. sup., c. iv, p. 67. —
' Ibid., hom. x.nxviii, circa med.— 5 ibid., hora. xxx,
non louge a princ. — " Ibid. — 1 1bid., hom. x.>;xviii,
circii med. — « Id., in Ezecli., honi. xxxv, ante med.
— " Id., Expos. in Cant., i, aliquantulum a princ. —
'» Ambros., de O/fic, lib. I, c. vii. — " Ibid., conse-
quenter. — '^ isid., de Sum. Bon., lib. II, c. lii,
seut. 1. — " Hieron., ad Eustoch., epist. xxii, versus
fiu. - ■* Aug., de Doct. Clirist., lib I, c. x.uii. —
's Ibid., c. xxvii. — '6 Ibid., couseq. — " Ibid.,
c. xxviii. — " Id., de Catech. Hudil/., c. iv.
94 PHAKETRiE LIB
dit eum. Si amare pigebat, saltem redamare potest
non pigeat : nuUa enim est niajor ad amo-
rem invitatio , quam prsevenire amando ;
et nimis durus est animus , qui dilectionem
si nolebat impendere , noluit rependere. »
Idem ' : « Maxime propterea Christus adve-
nit , ut coguosceret homo quantum Deus
diligat euni ; et ideo cognosceret, ut ejus
dilectione, a quo prior dilectus est, inardes-
ceret. » Idem , de Perfectione jualitiw ' :
« Perfecta cliaritas Ibras uiitlit timorem , et
facit pra:!cepti sarcinam levem , non solum
non premenlein onere ponderum , verum
eliam sublevautem vice pennarum. » Idem,
de Viduilatis bono ' : « Nullo modo sunt
onerosi laboies arnanliuui ; sed etiam ipsi
deleclant , sicut venantium , aucupantium ,
et piscantium. » Idenv* « In eo , quod ama-
tur, aul non laboratur , aut etiam labor ama-
lur. » Idem , de Trinitate " : « Qui amat
homiiics, aul quia jusli sunt , aut ut justi
sint , anuire deljet. Sic eniiu seipsiim ainare
debet , aut quia juslus esl , aut ul juslus sit :
sic eniiu diligit proximum tanquam seip-
suni sine ulio periculo. » Idem ' : « Nemo
aliquid voleiis facit , quod non in corde suo
prius tlixerit. Quod verbum amore concipi-
tur, sive creaturai , sive Creatoris. » Idem,
de Moribus Ecdesiie ' : « Nihil est tam du-
rum alque ferreum , quoJ non amoris igne
viucatur : quocum se anima rapit in Deum,
super omueiu carnis natuiam , libera et ad-
miianda volitabit pennis pulcherrimis et
inlegerrimis , qnibus ad Dei amplexuiu
amor lastus innitilur. » Ideiu * : « Solus se
novit diligere, qui Deum diligit. » Idem ' :
« Qui diligit proximum , agit quanlum po-
test , ut salvus corpore , salvusque animo
sit ; sed cura corporis ad salulem animi re-
ferenda est. » Idem, deSpiritu et Littera '" :
« Sciri aliquid et credi , et lamen non diligi
li.
: diligi autem quod neque scitur,
neque creditiu", non potest. » Idem, de Ci-
vitate Dei " : « Perfectum odium debet ma-
lis, qui secuiidum Deum vivit : sic, ut nec
propter vilium oderit hominem , nec amet
vitium propter homiuem ; sed oderit vitium,
amet hominem. » Ideiu '': « Mihi videlur,
quod d(.'finitio brevis et vera virtutis , est
ordo amoris. » Idem , de Conjugiis adulte-
rinis " : « Multa sunt facienda non jubente
lege , sed libera voluutate : et ea snnt in
nostris officiis gratiora , quae cum liceret
nobis etiam non impendere , causa lamen
dilectionis inipendimus. » Idem , de Solilo-
quiis " : «Impaliens animus, nec laciirymis
modus (it , ni.>-i amoi i detur quod amatur. »
Idem, de Yerbis Apostoli '* : « Nihil sic probat
amicum, quemadmodum oneris portatio. »
Idem, super primam Canonicam Joannis" :
« Tahs est quisqne, (jualis ejus dileclio est.
Terrain diligis? terra es. Deum diligis? quid
dicam? Deus es. EyO , inquit '', dixi : Dii
estis. Idem " : « Charitas ut perficiatur ,
nascilur; cum fuerit nata , nutritur ; cum
fuerit nutrita , roboratur ; cum fuerit robo-
rata , perficitur ; cum ad perfectum venerit,
quid dicit " ? Mihi vivere Christus est , et
mori lucrum. » Idem " : «Dilige, et quod vis
fac. Sive taceas, dilectione tace; sive clames,
dilectione claina : sive emendes, dileclione
emenda ; sive parcas , dilectione parce. »
Idem, iii Epistola " : « Diligeutia cliiritatis,
freneticum castigare, lethargicum stimu-
lare, amhos amare : ainbo offenduntur, sed
ambo diliguntur : amho molcstari, quandiu
aigrisunt, indiguantur; sed ambo sanati,
gralulantur. » Ulem '^ : « Diliges Dominum
Deum tuum ex toto corde tuo , et ex tota
anima tua, et ex totamente tua, et diliges
proximim tuum sicut teipsum. Hic Physica,
quoniam omnes omnium naturarum causae
' Aug., Je Caleclt. litidib., c. iv, paulo post. — ' Id ,
de Perf. juilit. — 3 kl., ile lion. Viiluit., c. .\XI. —
» Ibid , coiiseq. — » Id., -.'e Trinit., lib. VIII, c. vi.
— '• Ibid., lib. IX, c. vu. - ' Id., de Morib. Eccles.,
c. XXII. — ' Ibid., c. XXVI. — 9 Ibid., c. xviil. —
'" Id., de bi)ir.,et L,itt., c. xxxvi. — '< ld.,rfe Civit.
Vei, Ub. XIV, c. vi. - '» Ibid., lib. XV, c. xxn. —
" Id., de Conjug. Aduller., lib. I, c. xiv. — '* Aug.,
Soliloq., lib. I, c. 1. — "■ Id., de verb. Apost.,
serm. xiii. — "■ Id., in I Joan., U-act. il, u. U. —
" Psal. LXJixi, 6. — '" Aug., lib. cit., tracl v, n. 4. —
'9 Philip., I. 21. — "> Aug., ibid., tract. vu, n. 8. —
" Id., ud Fesi., epist. clxvu, al. Lxxxix, n. 6. —
«' Id., ad Volusian., epist. lu, al cxxxvii, n. 17.
DE PRINCIPAI.IUM VITIORUM
in Deo creatore sunt. Hic Ethica, quoniam
vita bona et bonesta non aliunde formatur ,
quam cum ea , quae cliligenda sunt , quem-
admodum diligenda sunt , diligunlur , boc
est Deus, et prosimus. Ilic Logica , quo-
niam veritas lumenque animaj rationalis
non nisi Deus est. » Idem ' : « In hac dilec-
tione virtus non est, nisi diligere quod dili-
gendum est. Id eligere, prudentia est : nullis
inde averti molestiis , fortiludo est ; nuUis
illecebris , temperantia est ; nulla superbia ,
juslitia est. Quid aiitem eligamus , quod
praecipue diligamus , nisi quo nihil molius
invenimus? IIoc Deus est, cui si aUquid
diUgendo vel praepoaiuius , vel sequamus ,
nosipsos diligere nescimus. » Idem '^ : « Tan-
to nobis melius est , quanto nos magis
in illum imus, quo nihil melius est. Imus
autem non ambulando , sed amanilo : quem
tanto liabsbimus preesentiorem , quan(o
eumdem amoreui, quo in eum tendimuy,
poterimushaberepuriorem. » Idem' : «Non
faciunt bonos, vel malos mores, nisi boni ,
vel mali amores. » Idem * : « Dehet homo
proximum diiigere tanquam seipsum , ut
quem poterit hominem , vel beneQcentise
consolatione , vel doctrinae informatione, vel
disciplinae coercitione, secum ducat ad co-
lendum Deum. » Idem, in libris Confessio-
num ^ : « Minus, Domine, te amat, qui ali-
quid tecum amat, quod non propter te amat.
0 amor, qui semper ardes , et nunquam ex-
tingueris I Charitas, Deus meus , accende
me. ConUnentiam jubes ; da quod jubes , et
jube , quod vis. » Idem ' : «Domine, amore
tuo percussisti cor meum , et amavi te : sed
et ccelum , et terra , et omnia quae in eis
suut, ecce undique mihi dicunt , nt amem
te; nec cessant dicere omnibus, ut inexcusa-
biles sint. » Idem ^' : Pondus non ad ima tan-
tum est , sed ad iocum suum. Ignis enim
sursum tendit, deorsum iapis. » Et infra * :
«Minusordinata, inquieta sunt; ordinantur,
El' VIRTIJTUM MULTIPLICITATE. 93
et quiescunt. Pondus meum amor meus :
eo feror, quocumque feror. Dono tuo accen-
dimur , et sursum feiinuir : inardescimus,
et imus ; ascendimus .iscensiones in corde,
et cantamus canticum graduuni. » Idem ' :
« Deus meus , quiil amo , cum te amo ?
Non speciem corporis, non decus temporis,
nec candorem lucis, non dulces melodias
canUlenarum omnimodarum, non florum,
et unguentorum, et aromatum suavem olen-
tiam, non nianna, et meUa, non membra
carnis amplexibns acceptabiUa : non haec
amo, cum amo Deum meum. Et tamenamo
quamdam lucem , et quamdani vocem , et
quemdam odorem , quemdam cibum , et
quemdam auiplexum , cum amo Deum
meumlucem, vocem, odorem, cibum, am-
plexum interioris hominis mei, ubi fulget
aniinse mea3, quod nou rapit tempus ; elubi
olet , quod non spargit flatus ; el ubi sapit ,
quod nou minuit edacitas; et ubi haeret,
quoJ non divellit saUetas. » Idem, de Laude
charitatis '" : « Divinuruai scripturarum
mulUpIicem abundantiam , latissimamque
doctrinam sine uUo errore coniprehcudit,
et sine uUo labore custodit , cujus cor ple-
num est charilale, dicentc Apostolo " : Ple-
nitudo legis est ckarilas. Idem '* : « llle te-
net, et qiiod patet, et quod latet in divinis
sermonibus, qui charitatem tenel iii mori-
bus. » Idem " : « Fratres, sectamini chari-
tatem, diilce et salubre vinculum mentium,
sine qua dives pauper est, et cum qua pau-
per dives est. » Ideni " : « Charitas in ad-
versilatibus tolerat, in prosperitatibus tem-
perat; in duris passionibus fortis, in bonis
operibus hilaris; in tentatioue tutissima, in
hospilalitate laUssiina ; iuler veros fratres
laeUssima , inter falsos paUentissima. »
Idem "^ : « Charitas casta fuit in Susanna
erga virum ; iu Anna , post virum ; iu Ma-
ria , prffiler virum ; libera in Paulo ad ar-
guendum; humilis in Petro ad obediendum;
' Aug., ad Mac, epist. lvi, al. clv, u. 13. — • Ibid.
• 2 Ibid. — » Ibid., u. 15. — » Id., Conf., lib. X,
XXIX. —6 ibid., c. VI. — ' lbid.,lib. Xlll, c. ix.—
Ibid. — 3 IbiJ., lib. X, c. \
.aud. Charit. — " Rom., xm,
- " Ibid. — '• Ibid. — " Ibi
Aug., tract.. de
- Aug., loc. cit.
96 PHARETRyE LIB
humana in Christianls ad confitendum ; di-
vina in Christo ad ignoscendum. » Idem ' :
« Charitas inter opprobria secura est ; inter
odia, benefica ; inter iras , placida; inter
insidias, innocens; in iiiiquitate, gemens;
inveritate, respirans; in virtute, congra-
tulans. » Idem , in Meditationtbus * : « Nou
melius , nec decentius , quam pcr dilectio-
nem rependi potest , quod per dilectionem
datum est. » Auctor de Spiritu et Anima ' :
« Miser ego , quantum deberem diligere
Deum meum, qui me fecit cum non cram,
redemit cuni perieraml Non eram, et de
nihilo me fecit, non lapidem , non arborem,
non avem, aut atiquod de animalibus , sed
voluit me esse homineni : dedit milii vivere,
sentire, discernere, et intelligere. Perieram,
et ad mortalem descendit, mortalitatem sus-
cepit, mortem sustinuit, mortem vicit, et
sic me restauravit. » Idem * : « Multa sunl
in me, de quibns coram Deo erubesco , et
pro quibus valde illi displicere tinieo : nec
pro omnibus his,quod illi impcndam ha-
beo, nisi tantura ut diligam. Non enim nie-
Uus f » etc, ut snpra. Idem " : « Amat Deus,
utametur;et cum amat , nihil aliud vult
quam amari. Sciens ipso amore beatos, qui
se amaverint, per amorem venit ad homi-
nes, venit in homines , faclus est liomo ,
et • delicice illius esse cmn filiis hominum.
Joannes Chrysostomus , super Matthwum ' :
« Omnis species justitiae in malis invenitui ;
.sed sola gralia verai charitalis non inveni-
tur, nisi in servis Dei. » Idem, rfe Compunc-
tione cordis * : « Hic amantium mos est , ut
amorem suum silentio tegere nequeaut; sed
uecessariis suis et caris eCferunt , et pro-
dunt , et Qammas amoris intra pectus cohi-
Ijere non possunt. » Idem , super Joannem :
« Etsi fratres insanabiliter Kgrotaverint ,
maneamus curantes , et portemus ad invi-
II.
• Aug., loc. cit. — '' Id., Medit., de dilig. Deo,
c. VI ; de Spir. et Anim., c. xvn, interOp. S. Aug. —
» De Siiir.et Anini., loc. cit. — * Ibid., post med. —
6 Ibid., c. x.xxvi. — '■ Proi., VIII, 31. — ' Cbrysosl.,
iri Mattli. Op. imp., hom. v. — 8 ld., de Comfj. Corcl.,
lib. I c. V. — « Imo Guillelm. S. Theod., de Nal. et
cem onera : ita enim implebimus legem
Chrisli , et promissis potiemur bonis. »
Idem : « Vitam nihil ila facit claram , ut
amor. » Rernardus ° , de Amore Dei , lo-
quens de verbo illo Lucce '» : Diliijes Domi-
num , ctc: « Quatuor in Deum a nobis et
toti exiguntur afTectus. In eo quod dicit :
E.r toto corde tuo, totam sibi vendicatvo-
luntatem ; in totn anima , totum amorem ;
in omnihm viribus , virtutem designat cha-
ritatis ; in tota mente , fruitionem sapien-
tiae. Primum autem horum , scilicet volun-
tas, ad Deum animam movet , amor pro-
movet , charitas contemplatur , sapientia
fruitur. » Idem " : « Nihil aiiud est amor,
quam veliemeiis etbene ordinala voluntas. »
Idem " : « Te, Domine, velle, et vehemen-
ter veile, quod est te amare, et singulariter
amare : quia amari non dignaris cum aliqua
alia re , .sive carnali , sive spiritiiali , sive
terreslri , sive coelesti, quae non ametur pro
te. lloc demum est iion velle nisi bonum ,
hoc est iiabere quaecumque vult omnia;
quia habet te quis , in quanlum amat te. »
Idem , de Diligendo Deo " : « Causa diU-
gendi Deum Deus est, modus est sine modo
diligere. » Idem " : « Vide quo modo , imo
quam sine modo a nobis Deus amari me-
riiit : qni prior ipse dilexit nos, tantus, et
tanlum et gratis, tantillos et tales. » Idem '• :
« Nou sine prajmio diligitur Di'us , etsi abs-
que praemii intuitu sit diligendus. Vacua
namque vera cliaritas esse non potest, nec
tamen mercenaria est, '« quippe non qumit
quce s?<a s?/n?. ■affectus est, non contractus.»
Idem '^ : « Quidquid propter aliud amare
videaris , id plane amas , quo araoris fmis
pertendit , non per quod tendit. » Idem ,
super Cantica " : o Quantitas uniuscujusque
anini» aestimatur ex mensura charitatis,
quam habet : ut , verbi gralia , quae mul-
tum charitatis liabet magna sit ; quae pa-
dignit. div. Amor., c. I, in princ. — "> Luc., x, 27.
— " De Nat. et dign., etc, o. vii. — '^ IbiJ. —
" Bern., de dilig. Deo, iu princ. — '* Ibid., ante med.
— 16 Ibid. — '* I Cor.. XIII, 5. — " Beru., de dilig.
Deo. — " Id., super Cont., serm. xxvii, post med.
DE PRINCIPALIUM VITIORUM CT VIRTUTOM MULTIPLICITATE.
rum, parva; qusB vero nihilj uihii, fliceiile,
Apostolo ' : Si charitatem non habuero, nihil
sum. » Iflem ' : « Nec ignoro, quia ' honorre-
gis judicium diligit; setl praeceps anior iicc
jutiiciuni praestolatur. nec consilio tempera-
tur, nec puflore frwnatur, nec rationi siibji-
citur. Rogo , supplico , flagito ' , osculetur
me osculo oris siii. » Idem ° : « Uiii amor
est , labor non est , sed sapor. » Idem " .
« Non abduci blanditiis , non seduci falia-
ciiSj nec injuriis frangi , toto corde, tota
anima, tota virtute diligere est. » Idem ' :
a Valde mihi amandus est, per quem sum,
vivo, et sapio, si ingratus non suni et in-
dignus. Dignus plane est morte , qui tibi,
Domine, recusat vivere , et mortuus est ; et
qui tibi non sapit, desipit: et qui curatesse,
nisi propter te, pro nihiio est, et nihil est. »
Idein 8 : Spiritus est Deus % el coucnpiscit
decorem animge illius , quam forte adverte-
rit in spiritu ambulantem, et cui-am carnis
non perficientem in desiderio , praesertim
cum sui amore flagrantem conspexerit. »
Idem '° : « Fateor, iion sustinui pondus diei
et aestus ; sed jugum suave , et onus leve pro
beneplacitopatrisfamiliasporto. Opus meum
vix unius horaj ; et si plus , prae amore
nonsentio. » Idem, deduodecim Gradibus'^':
« Veredukis, et suavis cibus charitas, quai
fessos allevat , debiles roborat , mcestos
laetificat , denique '^ pigum veritatis facit
suave, et onus leve. » Idem, de Prcecepto et
Dispensatione '' : « Fons vitae charitas est;
uec vivere animam dixerim, quae de illo
non hauserit. Haui'ire porro quo modo po-
test, nisi fuerit praesens ipsi fonti , qui cha-
ritas est, quae Deus est? Praesens ergo Deo
est, qui amai Deum , in quantum amat. »
Idem, '* in Epistola : « Rona mater charitas,
quae sive foveat infirmos , sive exerceat
' I Cor., XIII, 2.-2 Bern., super Caiit., serm. ix,
non longe a princ. — ' Psa/. xcviir, 4. — * Cant.,
', i. — ^ Bem., super Cant., serm. Lxxsv, post med.
— ° Ibid., scrm. xx, paulo post med. — ' Ibid., iu
priuc. — • Ibid., serm. xxxi, post med. — ^ Joan.,
IV, 24. — «> Bern., sxtper Catit., serm. xiv , post med.
— " Id., de duod. grad. Humiiit. — '2 Matlh., xl, 39.
— " Bern., de Prac. et Disp., versus fin. — " Id.,
TOM VU,
97
piovectos, sive arguat inquietos, diversis
diver.sa exhibens, sicut fiiios diligit univer-
!-os. » Idem " : « Servite in charitate iila ,
qiiae limorem expellit , laliores non sentit,
meritum non intuetur, praemium non re-
quirit, et tamen plus omnibus urget. »
Idem, in Apologia " : « 0 quanta iiducia
cliaritatis! Aiius operatur, non amans ; et
alius amat, nihil operans : ille quidem opus
suum perdit; istius vero charitas niinquam
excidit. » Interlinearis " : « Omnia facilia
amanti. » Interlinearis " : Nullum permittit
Deiis cadere, qiii ei .servit vero amore. »
CAPUT XXVI.
Ve quatuor Cardinalibus Virtuiibus.
Gregorius, in Moralibus" : « Prudentia,
temperantia, fortitudo, atque justitia, tanto
perfectae sunt singulae, quanto vicissim si-
bimet junctae. » Idem, super Ezechielem^" :
«Unusquisque tantum pruilens est, quantum
temperans, fortis et justus; tautum tempe-
rans, quantum prudens, fortis et justus;
tantum fortis , quantum prudens, temperans
et justus; tantum jiistus, quantum prudens,
temperans et fortis. » Augustinus : « In hac
dilectione, » etc, supra, de Charitate *'.
Idem, de Trinitate '-^ : « Illud, quod agit justi-
tiain subveniendo miseris, quodprudentialn
praecavendis insidiis, quodfortitudo in perfe-
rendis molestiis, quod temperantia in coer-
cendis delectationibus pravis, uon ibi erit, ubi
nihil omnino mali erit. » Idem, de Moribus Ec-
clesice ^' : « Illas quatuor virtutes , quarum
utinam itain mentibus vis, ut nominain ore
sunt omnium, sic etiam diffmire non dubi-
tem, ut temperantia sit amor integrum se
praebens ei quod amatur; fortitudo, amor
facile tolerans omnia propter id quod ama-
tur; justitia, amor soli amato serviens, et
art Fiilc , epist. ii, non louge a princ. — i^ id,, ad
Clarcev., epist. cxLin, infin,— »6 |d._ jpo/. ^^ Guil.,
anle med. — " Gioss interl. in Isa., il. — " In
Apoc., VI. — '9 Greg, MoraL, lib. XXII, c. I. —
'" Id., in Ezeuh., bom, xxil , posfmed. — ^i Vid.
cap. praec, p. 95. — " Aug., de Trinit., lib. XIV,
c, IX. — =' Id-, dc Uor. Eccl.. c. xv.
98 pharetra; lib
proplerea recte dominans ; prudentia , amor
eaquit)usadjuvatur, abeisquibus impeilitur,
sagaciter seligens. » Idem (a) : « ' Mihi vi(]e-
tur, quod (lefinitio brevis, el vera virtutis,
est ordo amoris. » Isidorus, mEhjmologiis:
« Prudentia est in rebus, qua a bonis mala
discernuntur ; fortitudo est, qua adversa
ffiquanimiter tolerantur; temperantia est,
qua libido concupiscentiaque rerum refrae-
natur; justitia, qua recte judicando, sua
cuique distribuuntur. » Ilieronymus , in
Epistola ' .• « Vis scire quales quajrat Domi-
nusornatus? habeto justitiam, prudentiam,
temperantiam, forlitudincin : nihil hoc mo-
niU pretiosius, nihil hac gemmaruin varie-
tat(! (listinctius. » Ideai, in origi:iali siiper
Naum ' : « Quo modo quatuor , quibus
pugnanms, ct tegimur. sunt scuta vir-
tutum, prudcntia, justitia, temperantia,
fortitudo; ita econtrario qualuor vilia sunt,
stultitia, iniquitas, luxuria, formido, quilms
ab bosle percutiinur. » Bernardus, de Consi-
deralione ' ; « Juslitia quajril, prudentia in-
venit, forlitudo vindicat, temperantia pos-
sidet. »
II.
CAPUT XXVIl.
De Prudentia.
Gregorius, in Moralibiis ':« Cnm rccli-
tudo sanctos virosad libcrtalem vociserigit,
consideratio infirmitatis propriai in humi-
litate custodit. » Idem , in Uomitiis ^ : « Co-
gitatequid facitis, recogitate quid fecistis :
largitatem supernae pietatis aspicite , et ad
misericordise judicem, dum adhuc expectat,
cnin lacrymis venite. » Idem, in liegistro '^ :
« Sumniis in rebus, citum non oporlet esse
consilium. » Idem ' : « Via est vila praesens;
et tanto quisque necesse est, ut insidiantes
spiritus caveat , quanto majora suntdona,
I Aug., deCivit. Dei, lib. XV, c. xxil.— ' Hieron., nd
Nepot., cpist. II, posl uicd. — ' \d., in Nali., i;i. —
* Beru., de Consid., lib. I, posl me(3. — > Greg.,
A/oi'fl/., lib. VII, c. XV.— «Id., in Evang.,hom. xxxiv,
propc fiii — '.lil., "'' Neapo/., lib. II, ind. Ifl,
episl. VI, col. 1079. — ' Ibid., ad (ieccared., lib. VII,
^ij) CcEt. edil. Uude. - (4) si.
quae portat. » Idem , super Ezechielem ' .•
0 Restat ut, sive in verbi ministerio falige-
mur, seu indigentibus nostra largiamur,
seu per abstinentiam carnem domemus, seu
zelo moveamur, seii per patientiam aii-
quando leviter [ rava toleremus, ut summo-
pere debeamus in intentione nostra discu-
tere, quatenus omne, quod facimus, non
nosfro, sed Domini zelo laciamus. » Augus-
tinus, de Soliloquiis "> : « Cavendum cst
magnopere, dum hoc corpus agimus, ne
quo sensibilium visco pennae nostrae impe-
diantur, quibus integris perfectisque opus
est, ut ad illam lucem ab his lentbris evole-
mus. » Idem, de Singularitate clericorum " ;
« Utilius esl, ut infirmum se [b) homo coguos-
cat, et fortis existat, quam fortis videri velit,
et innrinus emergat. » Isidorus, de Etymolo-
giis " : « Prudens dicitur, quasi porro vi-
dens : perspicax est enim et incertorum .
prffividet casus. » Idem , in Synonymis " :
« Ouidquid boni ciim discretione feceris, vir-
tiisest; qiiidquid sine discretione gesseris,
vitium est. Virti;s enim indiscreta pro vitio
deputatur. » Idem : « Nihil Juvat, » ctc., in-
fra , lib. IV, de Exercitio '*. Hieronymus :
« Prudentia absque bonitate, » etc, infra,
lib. 111, de Malitia ". Ambrosius, de Offi-
ciis " .• « Sapiens, ut loquatur, multa prius
considerat, quid dicat, et cui dicat, quo in
loco, et tempore. » Bernardus, de Conside-
ratione^' : « (Juantum ad consideratioiiisatli-
net fructum, quatuor tibi consideranda reor :
te; quae sub te: quae circa te; quaj supra le
sunt. A te tua consideratio incboet, ne frus-
tra extendaris iii alia, te neglecto. » Idem " :
« Tui consideratio in tria quidem dividitur,
si consideras quid, quis, a.Uqualis sis : quid
in uatura; quis in persoua; qualis in mori-
bus. » Idem '" : « Cousideratio mentem puri-
ind. 2, epist. cxxvii, col. 1389. — » Id., in Ezech.,
hom. XII, post med — '" Aug., Solil., lib. I, c. xiv.
— '» Est apud Cyprian., eiXii. Pamel. — " Isid.,
Elijmol , lib. X, verbo Prudens. — " Id., Sijnon.,
c. XVI, ante nied. — " Vid. inf., lib. IV, c. iv. —
li' Vid. inf., lib. III, c. xxili. — '« Ambros., de Ofpc,
lib. I, c. X.— " Bern., de Consid., lib. II, aute med.—
* lbi(l., post pauca — " Ibid., lib. II, paulo post med.
DE PRINCIPALIUM VITIORUM F
ficat, regit deinde affectus, dirigit actus,
Gorrigit excessus, coniponit mores, vitam
honestat et ordinat. » Idem ' : « Consideralio
confusa determinat, hiantia comprirait,
sparsa colligit, secreta rimatur, vera inves-
tigat, verisimilia examinat, flcta et fucatu
explorat. Haec est, quae agenda prjeordinat,
recogitat acla, ul nihil in mcnte resideat in-
correctum. » Idem, super Cantica^ : « Dis-
cretio est non tam virtus, quam quEedam
moileratrix et auriga virtutum, ordinatrix-
que affectuum ei morum doctrix : tollehanc,
et virlus vitium erit. » Idem" : « Anima
quae amat, vigilat et observat; et beata',
quam Domimis invenerit vigilantem. Non
transibit eam, nec praeteribit ab ea ; sed sta-
bit, et loqueturei, loqueturque amatoria,
loquetur siquidem ut dilectus. » Idem,de
duodecim Gradibus^ : « Inquirimus verita-
tem in nobisipsis, in proximis, in sui natura :
in nobis, nosmetipsos dijudicando ; in proxi-
mis, eorum malis compatiendo ; in sui na-
tura, niumlo corde contemplando. » Idem,
in Sernmiibiis ' ; « Sedens computa quid
diebus singulis acquirere valeas, certusequi-
dem apud Deum nullum esse bonum om-
nino irremuneratum , nec aliquod malum
impunitum ; et sicutnon capillum de capite,
sic uec momentum de tempore periturum. »
TuUius, in Rhetoricis'' : « Prudentia est re-
rum bonarum, et malarum, et utrarumque
Kcientia. Partes ejus memoria, intelligetitia,
providentia. Memoria est per quam animus
repetit illa, quae fuerunl; inlelligentia, per
quam ea perspicit quae sunt; providentia,
per quam futurum aliquid videtur, ante-
quam factum sit. »
r.APUT XXVIII.
De Memoria.
Gregorius , in Homiliis ' .• « Cum bona ,
fralres, agitis, semper ad memoriam mala
' Bern., rfu Consid., lib. II, conseq. — - Id., sup.
Vanl., serm. XLix, circa med. — « Ibid., serm. lvi[,
ilcitiin a princ. — • Matth., xxiv, 46. — ' Bern., cie
duod. grad. — ' Id., super Ecce no.i reliquimus, post
;t virtutum multiplicitate. 99
acta revocate, ut dum caute culpa conspi-
citur, nunquam de bono opere incaule ani-
mus laetetur. » Idem. in Registro : « Cogita-
tionuni illecebras, lingiiaj incontinentiam,
delictorum opera ad memoriam revocemus •
et dum licet, et tempus habemus, magno
planctu iniquitatum nostrarum maculas de-
leamus. » Idem, super Fzechielem^ : « Cum
raala commiltimus, frustra tunc ad memo-
riam bona nostra transacta revocamus, quo-
niam in perpetratione malorum nuUa de-
bet esse flducia bonorum praeteritorum. »
Idem '»: « Tunc nobis mi.sericordiae Dei mirae
fiunt, cum nobis ad momoriam miseriae
nostrffi revocantur. » Idem, in Moralibus " .-
« Patienler illalam injiiriam tolerat, qui pie
meminit, quod fortasse adhuchabeat, in quo
debeat ipse tolerari. » Idem '» : « Cum vo-
luplas lubrica tentat in prosperis, haec ipsa
suiit prospera aculeo tentationis opponenda,
ut eo erubescamus prava committere , quo
nos a Deo meminimus gratuita bona perce-
pisse. » Idem : «Ouisquis a praeceptis, » etc,
infra, lib. III, de Remorsu conscieiitice^».
Idem ", super illud Job " : Ubi erus> quando
ponebam fundamenta terrce ? « Ac si jusli-
ficato peccatori aperte veritas dicat : Virtu-
tfis a me acceptas tibi non tribuas. Noli con-
tra me de raeo munere extolli. Recole ubi
te inveui, quundo meo te limore solidavi.
Ut ergo ego in te non destruam quod con-
struxi , ipse non cesses considerare quod in
te reperi. » Isidorus , de Summo Bono " ;
« Quisquis peccalorum memoria compungi-
tur ad lamenta, tunc Dei se visitari sciat
praesentia, quando ex eo quod se admisisse
recolit, interius erubescit, suoque judicio
poenitendo jam punit. » Auguslinus, de Tri-
nitate '" ; « Mihi utile est, ut meminerim vi-
i-ium mearum, fratresque meos admoneam
med. — ' Cic, de Invent.. lib. II. — » Gie" tn
Evaiig., bom. vii, post med. — s id.^ ,;^ /^^^^
hom. XI, post med. - 'o ibid., hom. xvni. post med!
— " Id., Moral., lib. V, c. xx.xi. — n lbid.> iib XXX
c. IX, circa med. — " Inf., lib. III, c. ii. _ ^i iivee. '
Moral., lib. XXX, c. vi, circa med. — » JoO,
xxxviii, 7.— '8 Isid., de Sum. Bon., lib. II c xii
aenl. 5. — " Aug., de Trin., lib. Ill, c. xx. ' '
100
nt meminerint suanira
PHARETR^ LIB. II.
ne ultra quam tu-
tum est , progrerliatur humana infirmitas. »
Ambrosius, in Aiwlogia : « Sapiens si epu-
letur, si cogilet, si oret ac deprecetur, ante
oculos ejus semper error est propius, et
momentis omnibus pulsat culpa conscien-
tiam, nec quiescere, iiec oblivisci sinit. »
Uieronymus : « Nec David, » etc, infra,
lib. III, de Familiaritate'. Joannes Chrysos-
tomus : «Ouando accubueris, » etc, lib. IV,
de Discussione '. Idem, siiper Epistolam ad
Hebmos : « NuUum invenitur dehctorum
tale remedium, sicut eorum contitmata me-
moria. » Bernardus , de Consideratione ' :
« Inler alia consideranda, qualis sis, et qua-
lisfueris, ad memoriam revocaiidum est :
con erenda sunt enim posteriora prioribus,
et priora sequentibus, ulrumne profeceris
in virtute, in sapientia, in intellectu, in sua-
vitate morum, aut al) his forte, quod absit ,
defeceris. » Idem : « Terlia contempia-
tio, » etc, infra, lib. IV, de Contemplatione ».
Idem , in Epistola ' ; « Iturus ad somnum ,
semper aliqiiid tecimi defcr iu menioria. vel
cogilalione, in ijuo placide obdormias, quod
nuniinnqnani etiam somniare jiivet. » Idem,
super Cantica • .■ « Is qui Chrislo passo pie
comp;ititiir, compungitur et movetur facile
ad memoriam eornm qua^ pcrlulit, atque
istius suavitale devotionis pascitur et con-
fortatur ad quseque saUiliria, honesta, pia. »
Seneca , in Epistola ^ : « Aliquis vir bonus
eligendus est, atque seinper anle oculos ha-
bondus, ut sic tanquaiii iilo spectante, viva-
mus, et onmia tanquam illo videnle facia-
mus. 0 felicem, qui sicaliqnem vereri potest,
ul ad memoriam quoque ejus se componat
atque ordinel 1 »
CAPUT XXIX.
De IntcUigentia.
Gregorius, iu Moralibus ' : « Ne contra
auctorera suum homo superbiat, cousideret
llb. 111, C. .WVI. — 3 Vi<
)erii., de Consiiler,, lib. II
. inf., lib. I
post med.
unde huc venit, et intelligat quid sit. »
Idem ' : « Dum pensamus quales erga ab-
quos fuimus , esse circa nos tales alios mi-
nus doleraus, quia aliena injustitia in nobis
vindicat, quod in se jusle conscientia nostra
accusat. » Idem " : « Qm plenissime intelli-
gere appetit qualis est, tales nimirum debet
conspicere, qiialis non est , ut ex bonorum
forma metiatur quantum ips- deserlo bono
deformis est. » Idem " : « Tunc vere cogno-
scimus bona nostra unde sint, quando , haec
quasi amitlendo, sentimus quia a nobis ser-
vari non possunt. » Idem " : « Sancti omnes,
quando in Dei visione proficiunt, quanto
magis divinitatis inlerna conspiciunt, tanto
magis se nihil esse cognoscunt. Nusquam
quippe legitur, quod Ahraham cinerem et
piilverem se esse professus est, nisi cum ha-
bere meruerit Dei coUoquium. » Idem " :
« Sancti viri ingenii virlulem ad cognoscen-
dani infirmitateiu [iropriam dirigunt , afque
ex infirmitatis suai melius cognitione con-
valescunt. » Idem " : «Nun(]uam Deus men-
tem deseril, quaj in [leccatis se veraciler
agnoscit. »ldem : « Sancti viri minime, » etc,
infra, de txercitio, lib. IV ". Idem " :«Nemo
fortitudiiiem suani, nisi cum rectus esse cce-
peril, depreheiidit. Nam qui omnino per-
versus est, iieqiie hoc polest videre, quod
est. » Idera '' : « Nulia est cognitio reprehen-
sionis, si noii sequantur etiain lamenta poe-
nitudinis. » Ideni " : « In hoc mundo dum
vivimus, tunc perfecte quae scienda smit
scinius, cum proflcienles per intelligentiam,
nil nosperfecte scire cognoscimus. » Idem " :
« Vera scientia afficit, non exlollit; nec su-
perbientes, quos impleverit, sed lamentan-
tesfacit. » Idem : «Saepedumquosdara,»etc.,
* Vid. int., lib. IV, c. x.vviii. — » Bera., ad fral. de
Monle Dei, de vit. sol., circa med. — ' Id., 1« Cant.,
serm. xx, post med. — ' Senec, epist.x. — ' Greg.,
Aloral., Ub. XVIi, c. x, non longe a princ. — » Ibid.,
lib. XXII, c. vil, circa fin. — '» Ibid., lib. XXIV,
c. VI, anle med. — " Ibid., lib. II, c. xxvii, ante med.
— '* Ibid., lib. XVIII. c. xjLVii, post raed. — " Ibid.,
lib. XXII, c. II, circa fin. — '* Ibid., c. iii, post med.
_ 16 Vid. nf., l.b. IV, c. iv. — " Greg., Moral.,
lib XXIV, c. VI. — " Ibid., lib. XXXV, c. v. —
I» Ibid., lib. XXVII, c xxii. — " Ibid , Ub. XXIil, c x.
DE PRINCIPALIUM V1TI0I\UM I
infra, lib. III, de Discordia '. Idem in
Registro^ : «Bonarum mentium c&t, etiam
ibi aliquo modo culpas suas agnoscere, ubi
culpa non est. » Idem, super Ezechielem ' ;
« Recle prophetia dicitur, non quia prajdicit
ventura, sed quia prodit occulta. » Idem ' :
« Spiritus propbetiae nec semper, nec eodeni
rnodo prophetse animuni tangit. » Ideni ° :
« Aliquando prophetife spiritus prophetis
deest, nec semper eorum mentibus prsesto
est : quatenus , cum hunc non babent, se
hunc agnoscant ex dono habiMe, cum ha-
bent. » Augustinus, de Civitate Dei " :
8 Tria sunt, quae in unoquoque liomine ar-
tifice spectantur, ut aliquid efficiat : natura,
doctrina, usus. Natura ingenio, doctrina
scientia, usus fructu dijudicandus est. »
Idem ' : « Multa ad fidem catholicam perli-
nentia, dum hsereticorum callida inquietu-
dine exagitantur, ut adversus eos defendi
possint, et considerantur intelligentius, et
intelliguntur clarius, et instantius praedi-
cantur, et ab adversario mota quaistio di-
cendi nobis existit occasio. » Idem, de Octo-
ginta tribus quastionibus ' ; « NuIIum bo-
num perfecte noscitur, quod non perfecte
amatur. » Idem , de Doctrina Christiana ^ :
« Disputationis disciplina ad omnia genera
quaestionum , quse in Htleris sanctis sunt,
per intellectum penetraada et dissolvenda
plurimum valet : tantum ibi cavenda est li-
bido risandi. » Idem '" : « Bonorum ingenio-
rum insignis est indoles in verbis verum
amare, non verba. » Idem, de Bono perse-
verantiw " : « Non simus in disputationibus
prompti, et in orationibus pigri. » Idem, de
Trinitate " : « Scientiam terrestrium cceles-
tiumque rerum magni aeslimare solet genus
humanum, in quo profecto meliores sunt,
qui huic scientise praeponunt nosse semet-
» Vid. int., lib. III, c. JXil. — ' Greg., ad Augustin.,
interrof,'. 10, lib. XII, epist. xxxi, col. 1573. — 3 Greg.,
in Ezi:c/i., hom. I, non longe a princ. — * Ibid., inf.
— * Ibid., post med. — " Aug., de Civit. Dei, lib. XI,
c. XXV. — ' Ibid., lib. XVI, c. ii. — « Id., de
LXXXlll Qucest., q. xxxv. — ^ de Doct. Christ., lib. II,
c. XXXI. — '0 Ibid., lib. IV, c. xi. - " Id., de bon.
Persev., c. sxiv. — " Id., de Trinit., lib. IV, in
;t virtutum multiplicit.xte. m
ip.sos; laudabiborque est animus, cui nota
est infirmitas sua , quaiu qui, ea non re-
specta (a), vias siderum scrutatur, ignorans
viam qua ingrediatur ad cceluin. » Isidorus,
de Summo Bono : « Nihil pejus, quam cul-
pam agnoscere , nec deflere. » Cassiodorus,
in libro de Anima " : « Nimia magnitudo
est suam inleUigere parvitatem; nec praeva-
let hoc ipsum nosse, nisi cum cceperint di-
vina patescere. » Bernardus, in Meditatio-
nibus " : « Ab exteriorlbus ad interiora re-
deam, ab inferioribus ad superiora ascen-
dam, ut possim cognoscere unde venio, aut
quo vado, quid sim, vel unde sim, ut per
cognitionem mei possim pervenire ad cogni-
tionem Dei. » Idem, iii Epistola '° ; « 0 "
iitinam saperes et intelligeres, ac novissima
provideres : saperes, qnae Dei sunt; intelli-
geres, quae mundi sunt; provideres, qua?
inferni sunt, profecto inferna horreres, su-
perna appeteres, quae sunt mundi contem-
neres. » Idem " : « Qui perfecte se exami-
nando cognoscit , suo peccato nuUius pecca-
tum par aestimat, quod non sicut suum
intelligit. » Idem, super Cantica " : « Est
quidem, quantum in se est, omnis scientia
bona, quae tamen veritati subnixa sit : sed
tu, qui cum timore et tremore tuam ipsius
operari salutem pro temporis brevitate festi-
nas, ea scire prius ampUusque curato, quae
prsesenseris viciniorasaluli. » Idem'" : o An-
non inflationes et torsiones in conscientla
sustinebit, qui hujusmodi est, sciens vide-
licet bonum, et non faciens? Annon respon-
sum mortis et damnationis toties in semtit-
ipso habebit, quoties in mentem venerit
sermo, quem dixit Deus, quia^» servus sciens
voluntatem domini sui, et non faciens, digne
vapulabit plagis mxdtisl »Idem, in Sermoni-
bus ^' ; « Super omnes " docentes me intellexi.
Quare, inquam? Numquidquiabysso et pur-
Prooem. — " Cassiod., de Anima, c. xviii. — '* Bern.,
Medit., c. I, in princ. — '5 Id., Epist. ccxcii. —
I" Dtut., xxxii, 29. — '■' liern., de vit. solit., epist. ad
Frat. de monte Dei, aiite med. — '" Id., in Cant.,
serm. xxxvi, ante med. — '^ Ibid., post med. —
'« Luc, XH, 47. — ^' Bern., in die Penl., serm. iil,
circa med. — ^- Psa/. cxviii, 99. — («) A/. prospecla.
10-2 PIIARRTRJ; LIB. II.
Ijura iueindui?quialautioribusepulisaban- mortuum penset.
(lavi? nurafjuid quia Platonis argutias, aut
Arislotelis versutias intellexi? aut ut intelli-
gerem laboravi? Absit, inquam, sed ' quia
testimonia tua exquisivi. » Idcm : o Orans
sanctus quidam ' : « Deus, inquit, noverim
» me, noverim te. » Brevis oratio, sed fidoli-;.
Haec est enim vera philosophia, et utraque
cognitio prorsus necessaria ad salutem. Ex
priori siquidem limor concipitur et humi-
litas; ex posteriore spes et cbaritas genera-
tur. B Boetius: «H manae naturae, » etc, in-
fra, lib. III, de Ignorantia '. Anselmus :
«Primus gradus, » etc, lib. IV, de Humili-
tate '. Giossa " ; « Ubi majus donuni scion-
tiai, ilii trangressormajori sntijacetculpae. »
Scneca , in Epistola ' : « Quare libcralibus
studiis fllios erudimus? Non quia virlutem
dare possunt, scd quia animum ad excipien-
dani virtutem prffiparant. » Ideni ' : o Si
perpcndere le voles, sepoue pccuniam, do-
nium, digiiitatem ; intus leipsum considera,
nec qualis sis aliis credf. b Idem ' : « Ini-
lium salulis, est notitia peccati. Nam qui
peccare (a) nescit, corrigi non vult. »
CAPUT XXX.
De Providentia.
Gregorius, in Moralibufi " : « Quod vaMe
esse imporlabile ex dolore ostenditur, con-
sideratione provida et remuneralione levi-
gatur. » Idem'" : «Is qui cuncta, priusqu;un
veniant, conspicit, nequaquam , postquam
aliquid feccrit , pceuitenilo resipiscit. »
Idem " : « Qui in diitis suis reprolinri me-
tnit, ipse prius debct examinare, quod di-
cit. » Idem" : « Nihil sic ad cdomandum de-
siderium cariialium appetitum valet , quam
ut unusquisque hoc, quod vivum diligit,
1 Psal. cxviii, 24 — « Aug., lib. Conf.. passim.
— ' Vid. iuf., lib. III, c. xxiv. — ' Itein, lib. IV,
c. XII. — » Ciloss. iii Litc., VI. — " .Senec, Ejtist.
Lxx.iviii, circa med. — ' Id , Episl. lx.\x , ia fiu.
— ' id., Epist. xxvii, prope fin. — " Greg., Morat.,
lili. VIII, c. v, nou longe a princ. — '" Ibid., lib. IX,
1 . VI, non mulluin a princ. — " Ibid., lib. VIII, c. ii.
— i^ Ibid., lib. XVI, c. ult. — '» Ibid., lib. VI,
Idem " : « In omni quod
dicitur, necesse est ut causa, tempus et per-
sona penselur ; si verba sententiae veritas
ruborat; si hanctempuscongnnimpostulat;
si veritateni sententiae , et congruentiam
temporis, personae qualitas non iinpugnat. »
Idem, super Ezechielem '* : « Sauctorum
actio ab omni parte circumspecla est, bona
desiderabiliter providens, raaia solerter ca-
vens. Sed hoc est laboriosius, ubi sancto-
rum mens invigilat, ne se ante eorum ocu-
los mala sub bonorum specie abscondant. »
Idem, in Registro " : « Terribilem judicem
venienteui considera, et de adventu illius
nuuc conscientia tua contremiscat , ne tunc
sine causa jam linieat, cuni coraiii illo cce-
lum et terra tremuerit. «Isidorus, in Syno-
nj/mjs " : « Perspice quod, cui aptum sit
tempori, quid, ubi , quantum, quandiu fa-
cere debeas. » Idera '" : « Cum diu cogitave-
ris, tunc fac quod probaveris. » Ambrosius,
in Epistola : « Mens bona speculatrix con-
siliorum suorum ist; prius oxaminat quid
dccorum atque bonestum. » Hierouymus :
« Cweto omnes, » etc, infra, lib. IV, de
Fama ". Augustinus ", de Singularitate cle-
ricorum : « Amator est salutis suse, qui evi-
tal alienae mortis incursum ; et ipse est ;pro-
vidus, qui sollicitus fit cladibus caeteronim. »
Bernardus, de Consideratione" : « Non opor-
tet ut vilia domus luae ultimus scias , quod
quaraplurimis novimus contigisse. Quapro-
ptor alius alia dispenset; de disciplina tu
provide. » Idem " : « Spiritualis hoino ille,
qui " omnia dijudicat, ut ipse a nemine ju-
dicetur, omne opus siium trina quadara
consideratione praevonit; primura quidem
an liceat, deinde an deceat, postremo an
oxpediat. » Idem" : « Diligenter vero omne,
quod faciendura erit , tracta apud te , et
c. xviii, circa tin. — " Id., in Ezech., hom. vii, non
loiige a princ. — " Id., lib. I, epist. XLii, ad Pelr.
subd., col. 10j9. — '" Isid , Synon.,c. xvii, ante med.
— " Ibid., c. XIII.— '* Vid. inf., lib. IV, c. xlvii. —
'» Est apud Cjpri.-m., edil. Pam., c. ii. — "> Bern., de
Consider., lib. IV, post med. — " Ibid., Ub. III, post
med. — •' I Cor., ii, 15. — " Bern., de Consider.,
lib. IV, paulo anle med. — (a) Suppl. se.
OE PRINCIPALIUM VITIORUM RT VIRTUTUM MULTIPLICITATE
cum his, qiii te rlilignnt. Tracta ante fac-
tum , quia post ftictum sera tractatio. »
Idem, in Meditationibus : « Ilabes domum,
0 anima ; sed cito casura est domus tua, fu
qnoque, nisi aliam provideris, vento et plu-
via? exponenda. » Llem , in Sermonibus ' :
« lii omnibus operibus tuismemoranmovis-
sima, horrorem mortis, judicii tremendum
discrimen , ardentis gehennae metiim , ab
ociilis cordis tui nullatenus patiaris elon-
gari. » Idem ^ : « Cum judicium carnis ex
anima pendeat, nihil carni potest ulilius
quam salus animae provideri, ut videiicet in
tempore sit respectus iilius, et socia pas-
sionis, felicitatis quoijue consortium merea-
tur (o). »
CAPUT XXXI.
De Fortitudine.
Gregorius, in Moralibus^ : « Justorum
fortitudo est carnem vincere, propriis vohip-
tatibus contraire , delectationera vitae prae-
sentis extinguere , hujus mundi aspera pro
aeternis praemiis amare, prosperifatis blan-
dimenta contemnere , adversitatis mefum
corde superare. » Idem * : « Qui in auctoris
sui amore roborantur, quo magis in concu-
pita Dei fortitudine convalescunt , eo a pro-
pria virtute deficiunt ; et quo robustius
seterna appetunt, eo fortius a temporaUbus
salubri defecfione lassantur. » Idem ' :
« Tanto unusquisque ad fortitudinem pro-
fecisse verius demonstratur, quanfo aliena
mala aequanimius tolerat. » Idem , in Re-
gistro ^ : «Mores meos bene habes cognitos,
quia dhi porto ; sed , si semel deliberavero
ijon porfare , contra omnia pericula laetus
vado. » Hieronymus, in Epistola : « Nihil
eo forfius , qui vincit diabolum ; nihil imbe-
10.3
cilhus, quam qui a carne snperatur. » Idein,
in originali super Isaiarn ' : « Fortitudo
atque consfanfia via regia est , a qua decli-
nat ad dexteram, qiii temerarius esf et per-
tinax ; ad sinistrain , qui formidolosus est et
pavidus. » Augustinus, ad Hieronymim, de
sentenfia Jacobi Apostoli ' : « Qui vera vir-
tute fortis est , nec timere audet , nec incon-
sulte timet. » Ambrosius, de Officiis ° :
« Est forlis, qui se in dolore aliquo conso-
lafur. Et reveia jure ea fortitudo vocafur,
cnm unusquisqne seipsum vincit, iram con-
tinet, nulhs iUecebris emollitur aique inflec-
titur, non adversis perturbatur, non extol-
litur secundis, et quasi vento qiiodam va-
riarum rerum circumfertiir raufatione. »
Idem '" : « Non in inferenda, sed depellenda
injuria, lex virtufis est. Qui enim non re-
pellit a socio iiijuriam, si potest, fain est in
vitio, quam ille qui facit. » Idem " : « Forti-
tudo invicfa est ad labores, forfis ad peri-
cula , rigidior adversus volupfates, dura
adversus illeceliras, quibus anrem deferre
nesciat, nec, ut dicitur, ave dicat, pecuniam
negligat, avaritiam fiigiat, tanquam labem
quamdam quae virtutem effeminet. » Idem,
sicper Lucam '^ : « Fortitudo animum cor-
pusque confirmat , nec perturbari sinit ti-
more aliquo, vel dolore. » Seneca , in Epi-
stola " : a Sapiens et fortis ad omnem incur-
sum munitus et intentus, non si paupertas,
non siluctus, nonsiignominia, non si dolor
impetura faciat , pedem referet intrepidus ,
et contra illa ibit, et inter illa stabit. »Idem ■' :
« Sapiens virtutem, si licebit, in divitiis
explicabit; sin minus, in paupertate : in
pafria, si poterit; sin minus , in exilio : si
poterit, imperator; sin minus, miles : si
poterif, integer; sin minus, debihs. » Multa
infra, lib. IV, de Certamine ".
' Bern., in fest. Omn. Sanct., serra. i, ante med. —
' Id., super Ecce nos reliq., paulo ante med. —
» Greg., Moral., lib. VU, c. viii, in princ. — ' Ibid.,
lib. IV, c. XXX, ante med. — ' Ibid., lib. V, c. xiii,
circa fin. — * Id., ad Sabinian., lib. VII , ind. 1,
(a) Cat. edit. mereamur.
epist. 1, col. 1284. — ' Hieron., in ha., lib. XVI,
c. Lvii. — » Aug., ad Hieron., epist. .xxix. — ' Ambr.,
de Offic., lib. I, c. xxxvi. — "> Ibid., in princ. — " Ibid.,
c. xxxix. — '2 Id., in Luc, vi, lib. V. — " Senec,
Epist. Lix, paulo ante med.. — " Id., Epist. Lxxxv,
vers. fin. — '» Vid. iuf., lib. IV, c. xi.
CAPUT XXXII.
De Constantia.
Gregorius, in Homiliis ' : « Noii nus pros-
pe.ra elevent, non adversa perturbent : ut
qui in soliditate fidei figimur, nequaquani
rerum transeuntium mutabiiitate movea-
mur. » Idem, in Moralibm ' : « Sancti viri
nec sustinere falsa iier infirmitatem me-
tuuut, nec Ijesi unquam a verilate conti-
cescunt. » Idem ' : « Elecli ipsa, quae forti-
ter tolerant, supplicia perliorrescunt , ita ut
in eis uno eodemque lempore, et constantia
cx virtute sit, et pavor ex carne. » Idem ' :
« Justi viri securitas recte leoni comparatur,
qiiia cura contra so quoslibet iusurgere con-
spicit , ad meiitis suaj constantiam redit ; et
scit quia cunctos advfirsantes superat, quia
illum solum diligit, quem invitus nullo
iiiodo amittit. » idem ' : « Vir sanctus , quo
inajore persecutione premitur, eo ad praedi-
canduia veritatein acrius instigatur : et
cuni constanter persecutores tolerat, arden-
ter ad se auditores Irahere fesliuat. » Idein " :
« Si siiinel in appetitu supernae patrias forti
.■itabiiilate animus figilur , minus lerum
temporaliuin perturljatione vexatur. o Idem,
miper Ezechielem ' : « Tiincri ab omnibus
homo debuerat, si ipse auctorem oinuium,
utliomo, timuisset. Nam qui lationis seu-
suin ad timorem Dei non habet, lanto in
nulio timendus est, quanto hoc, quod ipse
esse debuit, uon est. » Idem, in Registro ' :
« Hoc certissime scito , quod placere Deo , et
pravis hoiuinibus iiullus potest. In lanlum
ergo se exislimet frateruitas tua omnipo-
ti'nti Deo placuisse , quanto se perversis
liomiuibus displicuisse coguoverit. » Idem :
« Nullius vos » etc, iufra, lib. IV, de Tran-
quillitate ^ Augustinus, in Epistola : « Seu-
' Ureg, in Kvang., hotn VI, circa uied. — = Id.^
Moml.y lib. VIII, c. I. — ' Ibid., lib. XIV, c. i, post
meii. — ' Ihid., lib. .\.\XI, c. xiv, aiile uied. —
» Ihid., c. .w, circa incd. — •' Ibid., lib. XXII, c. x,
circa nied. — ■ Id , m Kzecli., houi. x, uule med. —
" Id., ud Maxim. Hnlon., iib. Vlll, episl. .\xxvi
col. 1113. — » Vid. iuf., lib. IV, c. Ii. — '« Aug., de
PHAUETRiE LIB. II.
ti de Augustino quidquid libet ; sola ine in
oculis Dei conscientia iion accuset. » Idem,
de Civitate Dei '" : « Virtutes habenti , ma-
gna virtus est contemnere gloriam. » Idem " :
« Qui contemnit judicia laudantium, con-
temnit etiam suspicantium temeritatem :
qnorum tamen, si vere bonus est, non con-
temnit salutem. » Idem, in Sermonibus :
« Nec valde gaudere debemus quando lau-
dainur, nec contristari quando vituperamur,
quia nec damnare injuria , uec coronare
polest laus falsa. » Ambrosius, de Officiis " :
« Beue sibi conscius , falsis non debet mo-
veri ; nec Beslimari plus pondcris in alieno
esse convitio, (juam in suo testimonio. »
Joaimes Chrysostomus, iii Sermone " : « Quid-
quid erroris habet mundus, contemno :
quidquid delectabile habet, rideo : divitias
nou cupio, paupertatem non horresco, mor-
tem non limeo. » Hieronymus, in Epistola :
« Ulinam, ob Dei mei nomen atque justi-
tiam, universa me infidelium turba perse-
quatur et tribulet : utinam in opprobrium
ineum solidus exurgat hic mundus : tantum
ut a Christo merear laudari , el suaj pollici-
tationis sperare mercedem. » Idem '* : « Gra-
tias ago Deo meo, quod diguus sum habitiis,
quem mundus oderil. » Idem " : « Per bo-
nain et malain famam, a dextris et a sinis-
tris, Christi miles graditur; nec laude extol-
litur, nec vituperatione frangitur; uondivi-
tiis lumet , non confunditur paupertate , et
la>la contemnit , et tristia. » Idem '« : « Nec
affectamus laudes hominum, nec vitupcra-
liones expavescimus : Deo enim placere
curanles, minas hoiuinum penitus non time-
mus, quoniam dissipat Deus ossa eorum ,
qui hominibus placere desideraut. » Seneca,
in Epistola '■ : « lloiiores et injuriaj vulgi
in piomiscuo sunt habenda! ; nec his gau-
dendum, nec illis dolendum. » Idem : « Ani-
Civil. l)ei , lib. V, c. xix. — " lliid. — '' Ambros., de
Ufpc., lib 1 . c. V. — " Chrysosl., cum de ipsiwi
cxpuh. agerelui; in priuc. — " Hieron., ad Aselt.,
epist. Xi:ix, post med. — '» Id., nd Nepotian., epist. Ii,
post med. — " Id., epist. csxii, quso est Prolog. in
Esllier. — " Senec, Kpist. xu, circa med.
DE PRINCFPALIUM VITIORIJM ET
murn excellentem, constantem et modera-
tum, et omnia tanquam se minora trans-
euntem , quidquid tiniemus optamusque
ridentem, ccelestis potentia agitat. Non po-
test res taata sine adminiculo numinis sta-
re. » Idem ' : « Vir bonus, quod honeste se
facturum putaverit, faciet, etiamsi laborio-
sum erit; faciet, eliamsi periculosum erit.
Rursum quod turpe erit non faciet , etiamsi
pecuniamafrerret,etiamsi voluptatem, etiam-
si potentiam et dignitatein : ab honesto
nulla re deterrebitur , ad turpia nulla re
invitabitur. » Idem ^ : « Mqa.o animo au-
dienda sunt imperitorum convicia, et ad
honesta vadenti contemnendus est ipse con-
temptus. B
CAPUT XXXIII.
De Patientia.
Gregorius, in Moralibus ' : « Nunquam
est palientiae virtus in prosperis. Ille autem
est vere patiens , qui rehus adversis atteri-
tur, et tamen a spei suee rectitudine non
curvatur. » Idem ' : « Tunc vere ostendi-
mus, quod accepta bona recte tenuimus,
cum profecto ajquanimiler ad momenlum
sublata toleraraus. » Idem ^ : « Quos ad
fortia trahere nitimur, eorum necesse est ut
infirma toleremus : quia nec jacentem eri-
git, nisi qui status sui reclitudinem per
compassionem flectit. » Idem * : « Sancti
viri patienter audiunt , etiam quse se nun-
quam fecisse meminerunt, quamvis ea mala,
quae sibi ingeri conspiciunt, ab ipsis suis
criminatoribus noverint perpetrata. » Idem'':
« Tunc illata convicia bene toleramus , cum
in secreto menlis ad mala perpetrata recur-
rimus. Leve quippc videbiturj quod aliena
inj uria percutimur , dum in actione nostra
conspicimus, quia pejus est supplicium,
quod meremur. » Idem, siiper Ezechielem » :
' Senec, Epist. lxxvi , circa med. — '' Ibid., anle
med. — ' Greg., Moral., lib. XI, c. xyii. — ' Ibid.,
lib. II, c. ult. in fme. — » jbid., lib. VII, c. vi, circa
fin. — « Ibid., lib. XIII, c. i. — ' Ibid., lib. \\\,
c. IX, circa med. — ' Id., in Ezech., hom. ix, aute
VIRTUTIJM MULTIPLICITATE. i05
« Linguas detrahentium, sicut iiostro studio
non debemus excitare, ne ipsi pereant, ita
per suam malitiam excitatas debemus a;qua-
uimiter tolerare, ut nobis meritum crescat. d
Idem " : « Patientia vera est, quae etiam
ip.sumamat, quem portat. Nam tolerare et
odisse, non est virtus patienliee et mansue-
tudinis, sed velaiiientum furoris. » Idem , in
Dialofjis '" : « Ego virtutem patientiae, et
signis, et miracuhs majorem oredo. » Idem,
in Homiliis " : « Tribus modis virtus pa-
tientiae exerceri solet. Alia namque sunl,
quae a Deo ; alia, quae ab antiquo adversario;
alia, quaea proximo sustinemus. A proximo
namque persecutiones , damna et contume-
lias; ab antiquo adversario tentamenta; a
Deo flagella toleramus. b Idem '^ : « Perfecte
adversarius vincitur, quando mens nostra,
et inter tentamenta diaboli a delectatione
atque consensu omnibus modis refraenatur,
et inter contumelias proximi custoditur ab
odio , et inter flagella Dei custoditur a mur-
muralioue. » Idem : « Patientia est, aliena
mala aequanimiter perpeti ; contra eum
quoque , qui mala irrogat , nullo dolore
morderi. » Idem " : « llle veraciter, » etc.,
infra , lib. iv , de Lcetitia '*. Joannes Chry-
sostomus '% in originalisuper illud Matthaei :
Audistis quia dictum est : Ocuhm pro ocu-
lo, etc. : « Primus gradus patientiae est reci-
pere injuriam; secundus, postquam recepta
est , non velle vind icaii ; terli us est , non facere
vexanti haec quae passus est , sed quiescere;
quartus, tribuere seipsum in patiendo mala;
quintus, et amplius tribuere, quam ipse
vult, qui fecit; sextus, non odio habere
eum, qui operatur haec; seplimus est dili-
gere ; octavus est , benefacere ; nonus est,
Deum pro ipso deprecari. » Idem, super
Joannem " : « Non memoriam malorum
habeamus in eos qui nos laeduut, sed redar-
med. — ' Ibid., bom. .xvii, post med., et hom. xx,
post med. — " Id., Dial., lib. I, c. ii, post med. —
" Id., in Evang., hom. xxxv, post med. — " Ibid.
— 1= Ibid., circa med. — " Vid. inf., lib. IV, c. xliv.
— '6 Chrysost., in Matih., hom. xvili, n. 4. —
" Chrysost.j in Joan,, hom. lxx, al. Lxxi, n. 3,
106
guamus eos, et ploremus : ploratu enim
digni sunt, non qui patiuntur, sed qui mala
faciunt. Nam seipsos quidem maxime lae-
dunt, et amarus calumniator, et quicamque
alii aliquod malum facit; nobis autera pro-
sunt maxime, nisi nosipsos vendicaveri-
mus. » Augustinus super Joannem : « Pro
dilectione Dei debemus patienler persecutio-
nes et mundi odia sustinere : necesse est
enim ut nos oderit , quos cernit noUe quod
diligit. B Idem, in libro de Patientia ' :
0 Non sicut omnes qui sciunt, participes
sunt scientiae, iia ncc omnes, qui patiuntur,
sunt participes patientiai. Sed qui passione
recte utuntur, hi patienlia; veritate lau-
dantur , hi patientiai munere coronantur. »
Idem' : « Inde est patientia juslorum vera,
unde est in eis charitas Dei vera; et inde est
patienf ia iniquorum . falsa , unde est in eis
cupiditas mundi perversa. » Idem ' : a Pa-
tientia paupernm Christi , sed ditandorum
heredum Christi , non peribit in ailernum :
non quia illic patieiiter ferrc debeamus; sed
quia pro his, . quae hic patienter pertuli-
nius , illic aeterna bealitudiue perfruemur. »
Idem ' : « Job sustinens in carne dolores
suos , in corde errores alienos , conjugis
corripiebat insipientiam , amicos docebat
sapientiam, el sorvabat ubiquc patienliam. »
Idem, de Moribus Ecclesice ' : « Perpetienda
sunt vitia mullitudinis, ut curentur : et
prius toleranda , quam sedanda est pesti-
lentia. » Idem, in Ubro de Ovibus « : « Tole-
ra, quia toleratus es. Sisemper bonusfuisti,
habeto misericordiam : si aliquando malus
fuisti,noli perdere memoriani. Et quis est
semper bonus? Si te Deus dihgenter discu-
tiat, facilius te inveniet etiam nunc malum,
quam tu te semper bonum. Ergo toleranda
sunt zizania inter frumentum. » Ideni :
« "Vis desideriorum, » etc, infra, lib. IV, de
Desiderio \ Ambrosius, super Lucam ' :
' Aug., de Palient., c. vi. — » Ibid., c. xvii. —
» Ibid., c. XXIX. — ' Ibid , c. xii. — » Id., de Morib.
EccL, c, XXXII. — ' Id., dc Ovib., c. v. — ' Vid. inf.,
lib. IV, c. XXIV. — 8 Ambr., i>) Luc, vi, Ub. IV. —
• Isid., de Sum. Bon., lib. II, c. xxix, sent. 4. —
PHARETR.E LID. II.
« Christus voluit ab apostolo suo tradi, ut tu
a socio desertus, a socio proditus, moderate
ferastuum errasse judicium, perisse bene-
ficium. » Hieionymus in Epistola : «Libens
tunc (a) tormenta patiar, ut lunc futura mihi
gloria servelur. Non eiiim judicabit Domi-
nus bis in idipsum. » Isidorus , de Sumtno
Bono ° : « Adversiis convicium linguae, for-
titudo est adhibenda patienliae , ut tentatio
verbi , quae foris impugnal, tolerantiae vir-
tute victa disceilat. » Bernardus, in Epi-
Stola '" : « Vera patientia est pati vel agere
contra quod lilieat , sed non praeter quod
liceat. » Idcm, in Sermonibus " : « Est homo
pacalus, qui bona pro bonis reddens quan-
tum in se est, nemini vuU nocere. Estalius
patiens, qui non reddens malum pro malo,
etiam potens est suslinere nocentem. Est
enim pacificus, qui bona pro malis reddens,
in promptu habet prodesse nocenti. Priinus
quidein parvulusest, etfaciie scandalizatur;
nec facile, qui hujusmodi esf, et in hoc
.sfficulo neiiuam et pleno scandalis, poterit
obtinere salutem. Secundus, ut scriptum
est, in palienfia sua possidebit animam
suam. Nam tertius quidem non modo suam
possidet, sed et muUorum animas lucri-
facit. » TuUius, in Rlietoricis " : « Pafienfia
est, honestatis aut utditatis causa, rerum
arduarum ac difficiliura voluntaria ac diu-
furna perpessio. »
CAPUT XXXIV.
De Perseverantta.
tlregorius , in Registro " : « Magna est
contra peccatum virfus poenitentiae, si quis
in eadera poenitentia perseveret. n Idem :
a lUa Deo nostro semper opera grata sunt,
quae a bonis, quae coeperinf, non recedunf. »
Idem, in Moralihus " : « In cunctis vigi-
lanter debet se meiis circumspicere , atque
" Bern., ad Adam Monach., epist. vii. paulo ante
med. " Id-., de Convers. ad C/ericos, c. .xxvi. —
" Cic, * Invenl., lib. II, post iued — " Greg., ad
Theoct., lib. IX, epist. xxxix, col. 1457. — " Id.,
Moral., lib. I, c. xx. — (a) Leg. uunc.
DE PRINCfPALIUVI VITIOniJM K
in ipsa circumspectionis suae providenlia
perseverare. » Idem ' : « Bene ccepta cunctis
diebus agenda sunt, ut cum malum pug-
gnando repellitnr, ipsa lioni victoria con-
stantiae manu teneatur. » Idem ' : « Mirum
non est, si quis liona inchoet; sed valde
mirabile est, si inlentione recta in bono
opere perduret. » Augustinus, de Correp-
tione et Gratia ' .• « Praedestinatorum fldes,
quse per (lilfctionem opi^ratur, profecto aut
omnino non deficiet, aut, si qui sunt quo-
rum detuit, reparutur antequam vita ista
fiiiiatur ; et deleta , quae intercucurrerat ,
iuiquitate, usque in finem perseverantia de-
putalur. » Idem , de Conjugiis adulteri-
nis 4 .• « Quse rectissime voventur , cum
homines voverunt, nulla conditione rum-
peuda sunt, qua? sine ulla conditione vove-
runt. » Isidorus, 'de Summo Bono ^ : « Tunc
Deo placet nostra conveisatio , quando bo-
num quod inchoamus, perseveranti flne
complemus. » Idem, in Synonymis^ : « Salus
inchoantibus promittitur; prsemium perse-
verantibus datur. Non est beatus qui bonum
facit; sed qui incessabiliter facit : 0(«'enim'
perseveraverit usque in finem, salvus erit.
Bernardus, in Epistola ' : « Perseverantia
sola meretur viribus gloriam, virtutibus
coronam. Prorsus absque perseverantia nec
qui pugnat victoriam, nec paimam victor
consequitur. » Idem " : « Perseverantia
vigor viriurQ, virtutum consummatio est,
nutrix ad meritum, mediatrix ad prsemium,
soror patientiae , constantiae fllia , amica
pacis, amicitiarum nodus, unanimitatis
vinculum , propugnaculum sanctitatis. »
Idem '" : « Tolle perseverantiam , nec obse-
quium raercedem habet, nec beneflcium glo-
riam, nec laudem fortitudo. Denique non
qui cceperit, sed qui perseveraverit usque
infinem, salvus erit. » Idem, in Sermoni-
' Greg., MoraL, lib. I, c. xxi. — » Ibid., lib. XII,
c. XXIV, post med. — ' Aug., de Corrcpt. et Grat.,
c. vn, post med. — ' Id., de Conjug. Adulter., lib. I,
c. XXIV. — 5 isid.j (fe Sum. Bon,, lib. II, c. vii,
sent. 2.— « Id., Synon., c. i, in fin.— ' Matth., x, 22.
— ' Bern., ad Genuens., epist. cxxix, ante ined. —
» Ibid., conseq. - " Ibid. — " Id., in fest. apost.
T VIRTIJTITM MIJLTIPLICITATE. 107
bus " : « Non vivit , qui superbia inflatur ,
qui luxuria inquinatur , qui caeteris quibus-
cumque inflcitur pestibus ; quoniam non est
hoc vivere, sed magis vitam confundere , et
appropinquare usque ad portas mortis. Bo-
nam autem vitam ego puto, et mala pati,
et bona facere, et sic per.severare usque ad
mortem. » Seneca, in Epistola " : « Plus
operis in eo, ut proposita custodias, quam
ut honesta proponas. Perseverandum est,
et assiduo studio robur addendum, donec
bona mens sit, quod bona voluntas est. »
CAPUT XXXV.
De Temperantia.
Gregorius, in Moralibus " : « Is qui praeest,
ea se circa subditos mensura moderetur, qua-
tenus et arridens timeri debeat, et iratus
amari : ut eum nec nimia laetitia vilem red-
dat, nec immoderata severilas odiosum. »
Idem":« Nonnunquam, dum nonnulla menti
delectatio surrepit, temperantia nostra mar-
cescit. In quantum enim ad delectationem
ducimur, in tantum minus ab illicitis tem-
pcramus. » Idem, in Homiliis : « In talibus
mcntibus Dominus pascitur, quae per respec-
tum gratiae temperatae (a) corporalibus desi-
deriis non utuntur. » Idem , iu Registro '^ :
« Romanorum seniper ab antiquioribus usus
fuit, post admixtionem propriae conjugis
lavari (b) , et puriflcationem quaerere, et ab
ingressu ecclesiae paululum reverenter ab-
stinere. » Idem'" : « Quoties ira animum in-
vadit, menlem edoma, vince teipsum, diCfer
tempus furoris; cum tranqailla mensfuerit,
quod placet vindica. » idem, in Pastorali " :
« Cum nou malitia, sed sola ignorantia, vel
inflrmitate delinquitur, prolecto necesse est
ut magno moderamine ipsa delicti correptio
Pelr. et Paul., serm. i, post med. — '^ Senec,-
Epist. XVI, tere in princ. — " Greg., Moral., lib. XX,
c. III. — H ibid , lib. II, c. xxvii, non multjm a
princ. — '* Id., ad Augustin., interrog. 10, lib. XII,
epist. XXXI, col. 1574. — '« Id., ad Leont., lib. VIII,
epist. LI, col. 1425. — " Id., Paslor., p. II, c. i,
circa med.
(a) Ccet. edil. temperale. — (6) Labb. et lavari.
temperetur. » Augustinus
trio ' : « Temperantia est affliclio coercens et
cohibens appetitum ab his rebus, quae tur-
piter appetuntur. » Idem, de Confessioni-
bus ' : « De iiiecebra odorum non satago
nimis : cum absunt, non requiro : cuni ad-
sunt, non respuo : semper tameu carere
paratus. » Idem , de Opere Monachorum ' :
« Tanto gloriosius mens ad superiora pro-
movetur, quanto diligentius ab iuferioribus
concupiscenlia cohibetur. » Idem, de Singii-
laritate Clericorum* : « Disce nunc tempc-
rantiae moduin, qui per licentiam quaeris
excessum. Ama feminas inter sacra solem-
nia, et odio habe in communione privata. »
Idem, de Moribus Ecclesicc'' : « (>mne offi-
cium temperantiae est exuere veterem homi-
nem, et in Deo renovaii, id est contemnere
omnes corj)oreas illecebras laudem(|ue popu-
iarem, totumque amorem ad invisibilia et
divina conferre. » Idem " : « Guriosi esse
prohibeniur, quod magnaj temperantiae lau-
nus est. B Isidorus , de Summo Bono ' :
« Quidqnid nimis et ullra modum est, per-
niciosum fit, sludiumque suum in conlra-
riiim vertit. In omni ergo opere moduni et
temperamentum oportet liabere. » Idem, in
Synonymis' : « In omni re tene tempera-
mentum. Nihil iutemperantius agas , nec
minus, iiec nimium aliquid , nec ullra quam
oportet, nec infra. Eliam in bonis modera-
tum esse decet. » Idem ' : « Quae cum tem-
perantia fiunt, salubria sunl, et bona quaevis
etiam, cum imnioderato usu, noxia efficiun-
tur. Nimietas enim omuis in vitio deputa-
tur. » Bernardus, de Consideratione '" : « Non
est temperantia in solis resecandis superfluis;
i;st etiam in admittendis necessariis. » Tul-
lius, iii Rhetoricis " : « Temperantia est ra-
tionis in libidineni, atque in alios non rectos
' Aug., rftf /16. Arbit., lib. 1, c. xili. — • Id., Confess ,
lib. X, c. xxxii. — ' Id., tle oper. Monach.y c. x.\xii.
— » Lib., rfe singular. Cleric, repeiitur apud Cypriau.,
edit. Famel. — » Aug., rfe Morih. Eccl., lib. I, c. xix.
— '■ Ibid., c. XXI. — ' Isid., rfe Sum. Bon.. lib. 1,
c. XLIV, seut. 16. — ' Id., Synon., c. xvi, aule med.
— " Ibid., posl pauca. — '" Bern., rfe Consid., lib. I,
poil lued. — " Cic, rfe Invent., lib. II. — " Greg.,
PHARETRj; LIB. II.
de Libero Arbi- impetus animi firma et moderata domina-
tio : ejus partes, continentia, clementia, mo-
destia. »
CAPUT XXXVI.
De Continentia gvstus.
Gregorius , in Moralibus " : « Per absti-
nentiam vitia sunt extinguenda, non caro;
et tanto quisque sibimet debet moderamine
praeesse, ut et ad culpain caro non superbiat,
et tanien ad efTectum rectiludinis in opere
subsistat. » Idem " : a Virtus abstiuentiae aut
omnino nuUa est, si tantuin quisque corpus
suum nonedomal, quantuni valet; aut valde
inordinata est, si corpus atterit plusquam
ferre valet. » Idem, in Pastoro.li '* : « Incas-
suin per abstinentiam corpus atteritur, si
inordinatis dimissa motibus mens vitiis dis-
sipatur. » Idem , in llomiliis " : 0 Qui a Pa-
radisi gaudiis per cibum cecidimus, ad liaec,
in quantum possumus, per abstinentiam re-
surgamiis.»Auguslinus,deCon/'essioni6«s"':
« Uoc me docuisti, Domine, ut quemadmo-
dum medicamenta, sic alimeiita sumpturus
accedani. Sed dum ad quietem satietalis ex
indigeutiai molestia transeo, in ipso Iransitu
niihi iiisidialur laqueus conciipiscenliae. »
Idem, de hotio conjutjaW'' : « Ad hoc justi
cum opiis est prmident, ut tanquam lioni
domini, quod bonum, et justum, et aequum
est servis suis , id est corporibus suis prce-
beant. » Idem, in Sermonibus '^ : « Jejunium
purKal ineiitein , sublevat sensum , cariiem
spiritui sulijicit, cor facit contribulatiim et
humiliatum, quod Deus non spernit. » Idem,
in libro dc Jejunio sabbati'^ : » Sicut, quod
ait Apostolus '", verum est : Malum est homini
qui per ofjensionem manducat; ita malum
est honiini qui per oflensionem jejuiiat. »
Joannes Chrysostomus , in Acta Apostolo-
Mcnal., lil). .\X.VI, c. ult., nou longe a priuc. —
— " Ibid. — " Id., lastoral., p. 111, c. 11, adiuou. 2n,
post med. — "^ Id., in Evamj., boiii. xvi, posl med.
— "' Aug., Confess., lib. X, c. xxxi, anlc med. —
" Id., rfe Hon. Conjug., c. viii. — <• Id., rfe Tempore
serui. ccxxx, al. Lxxiii, n 1, in Append.— " Id., arf
Casu/., epist. Lxxxvi, al. ,\xxvi, n. 26. — *" Hom., .xiv,
21, qiioad sensum.
DE PRINCIPALIUM VITIORUM K
rum^ : a Indigentia, sicut sanitatis, ita de-
lectationis est niater. » Idem, super Mat-
thceum^ : « Qui jejunat, et peccat, non ad
gloriam Dei jejunat nec se humiliat, sed
substantise suse parcit. » Idem : « Per jejunia
cessat, » etc, infra, lib. IV, de Connexione '.
Ambrosius, iu Hexaemeron^ : « Jejuni ho-
minis sputum si serpens gustaverit, mori-
tur. Vides quanta vis jejunii sit, ut ex sputo
jejunus homo terrenum serpentem interfi-
ciat : quanto magis ergo serpentem spiri-
tualem per jejunii virtutem! » HieronymuSj
in Efistola^ : « Modicus ac temperatus cibus,
et carni et animse utilis est. » Idem ^ : « Non-
nuili, pudicam vitaui appetentes, in medio
itinere corruunt, dum solam abstinentiam
carnium sufficere putant, et leguminibus
onerant stomachum. » Idem' : « Parcus ci-
bus et venter semper esuriens triduanis je-
juniis prsefertur ; et multo melius est quotidie
parum, quam raro satis sumere. Pluvia enim
illa optima est, quae sensim descendit in ter.
ram; subitus autem et nimius imher in
praiceps arva subvertit. » Isidorus, de Sum-
mo Bono^ : « Abstinentia et viviticat et occi-
dit : vivificat aniniam, et corpus necat. »
Idem^ : « Jejunia cum operibus bonis Deo
acceptabilia sunt. Qui a cibis abstiueut, et
prava agunt, dajmones imitanlur, quibus
esca non est, et nequitia semper est. » klem '» :
« Spernitur a Deo jejunium, quod in vespe-
rum repletione ciborum reficitur. Neque enim
reputanda est abstinentia, ubi fuerit ventris
saturilas subsecuta. » Bernardus, in EpistO-
la " : « Observandus est sumendi modus et
tempus, cibi quantitas et quaUtas ; fugienda
quoque sunt superflua et adulterina condi-
menta. Observandus est modus, ut non
efTundat, qui comedit, animam suam super
omnem cibum; tempus, ne ante horam;
' Chrysost., in Acla Apost., hoin. xvi. — ' Id , in
Mutth. Op. imperf., hom. xv. — ^ Vid. inf., hb. IV,
c. XLV, § 4 et ij. — * Ambros., in llexaem., lib. VI,
c. XII. — » Hieron., ad Rust. Mon., epist. iv, ante
med. — » Id., ad Fur., epist. x, paulo post med. —
' Ibid., post pauca. — " Isid., de Sum. Bou., lib. II,
c. XLIV, sent. 4. — ' Ibid., sent. 8. — '" Ibid.,
sent. 10.— " Bem., ad Fral. de Monte Dei, epist.
T VIRTUTUM MULTIPLICITATE. 109
qualitas, quaUbus utitur ; communitas fra-
ternitatis, excepta causa manifestae infirmi-
talis. »Idera, in Sermonibus^* : « Si gula
sola peccavit, sola quoque jejunet, et suffi-
cit ; si vero peccaverunt et membra csetera,
quare non jejunent et ipsa? Jejunet ergo
oculus, qui deprBedatiis est animam ; jejunet
auris, jejunethngua, jejunet manus, jejunet
etiam anima ipsa (supple, a propria volun-
tate). » Idem'' : « Jejunium non solum est
abohtio peccatorum, sed extirpatio vitiorum;
nec soluiu obtinet veniam^, sed meretur et
gratiam ; nec solum delet peccata prseterita
qu.-e commisimiis, sed etiam repellit futura
quae comniittere poteranius. »
CAPUT XXXVIL
De Continentia tactus.
Gregorius , in Moralibus '• : « NuIIa sunt
caetera bona, si occulti judicis oculis, casti-
tatis testimonio non approbantiir. » Idem '° :
« Nulla est caslitas carnis quam non com-
mendat suavitas menfis. » Idem, in Pasto-
rali"^ : « Quos onus jicitum conjugii non
gravat, nequaquam pondusiliicitumterrenae
soUicitudinis premat ; sed tanto eos paratiores
dies ultima, quanto expeditioreSj inveniat :
ne quo meliora agere vacantes possunt, sed
tameu negligunt, eo supplicia deteriora me-
reantur. » Idem, in Registro ''' : « Custodienda
est nmnditia corporis in studiis bonae actio-
nis. » Ambrosius, de Viduitate '» : « Castitas
solitudinem quaerit : pudica secretum : im-
pudica conventum. » Idem, in Epistola " :
« Prima castitatis victoria, est facultateiu cu-
piditatisvincere; quia lucri studium, tentatio
pudoris est. » Augustinus, de Virginilate
sancta ^" : « Sicut nemo impudice utitur cor-
pore, nisi spiritu prius concepta nequitia;
circa med. — '^ id,^ /„ Quadrat/., serin. iii, post med.
— " Ibid., serm. iv, anle med. — " Grcg., Moial.,
lib. XXI, c. IH, fere iu princ. — '» Ibid., lib. VI,
c. XVI, post nied. — '" Id., Paslor., p. III, c. l,
admon. is, post med. — " Id., ad Reccared., lilj. VII,
ind. 2, epist. cxxvi , col. 1390.— '" .\mbios., rfe Vid.,
c. IX, n. 57.— " Id., lib. II, epist. xii.— '" Aug., de
Virginit., c. vill.
110
itanemo pudicitiam servat in corpore, nisi
spiritui prius insita castitate. » Idem, de Ec-
desiasticis Dogmatibus ' :« Melior est conti-
nentia nuptiis ; sed non sibi sola sufficit ad
beatitudineni , si pro solo amore pudiciliai
retinetur; sed si et hoc cum affectu causa va-
candi Domino eligitur : alioqiiin divortium
magisconjugiividebituresse,quamappetilus
castitatis. » Idem, de Soliloquiis^ : « Quan-
tum uxorem velis pingere, atque cumulare
bonis omuibus, nihil milii tam fugieudum,
quam concubilum esse decrevi. Nihil enim
sentio , quod magis ex arce virtiitis dejiciat
animum virilem, quam blandinienta femi-
nea, corporumcjue ille contactus, sine quo
uxor haberi non potest. » idem, de Civitate
Dei ' : o Ita non amiltitur corporis sauctitas
manenle animi sanctitate, eliam corpore op-
presso , sicut amittilur et corporis sanctitas,
violata animi sanctitatc , etiam corpore in-
lacto. » Idem, in Epistola'' : « Quidquid in
carae nec comiuisit, nec peimisit libido pa-
tientis, solius erit culpa facientis; omnisque
illa violentia nonpro corruptionisturpitudi-
ne, sed pro [jassionisvuluere repiitabilur [a). »
Idem : a Piidicitiam, » etc, supra\ d.e Con-
sensu. Joannes Chrysostoiuus, super Mut-
thceuvi : « Omnes virtutes spiiitualcs res
sunt angelicaj; prajcipue tamen castitas res
est angelica : per hanc enim solum singula-
riter homines angelis similantur, et vincitur
natura virtulibus. » idem " : « Illa est glo-
riosa continentia, non quam transgredi non
potest necessitas, vel debilitas corporis, sed
quam complectitur voluntas sancti propo-
siti. » Hieronymus, in Epistola'' : « Grandis
virtutis est et soUicitae dihgentiae, superare
quod nata sis, in carne non carnaliter vi-
vere, tecum pugnare quotidie, et inclusum
hostem Argi, ut fabulae ferunt, centum
' Imo Gi>nuaJ., de Eccles. Dogm., c. Lxiv. — ' Aug.,
Soliloq., lib. I, c. x. — » Id., de Civit. Dei, lib. I,
c. xviii. — * 1(1., «d Victonan.. epist. cxxii, ul cxr,
n. 9 ._ 6 vid. siip., hoc ipso libro, c. iv, p. 67.—
" Chrysost., in Maltli., Op. impeif., honi. xxxil, posl
(a) Al. deputabitur.
PHAUETR^ LIB. II.
oculis observare. » Item ' : « Magnus est pu-
diciliee labor, sed majus est praemium : tem-
poralis custodia, sed remuneratio aeterna. »
« Isidorus, de Summo Bono^ : « Amanda est
pulchritudo caslitatis, cujus degustata de-
lectatio dulcior invenitur, quam carnis. Ca-
stitas enim fruclus est suavitatis, pulchritudo
inviolata sanctorum : castitas securitas men-
tis, sanitas corporis. » Ideni : « Nequaquam
in senectute, » etc, infra, iib. I.V, de Certa-
mine ">. Idem, in Etymologiis " : « Continens
non solum in castitate dicitur, sed et in cibo,
et in potu, in ira quoque et vexatione men-
tis, et detrahendi libidine. Naiu continens
dicitur, quod se a nmltis abstineat. » Cj^pria-
nus, de duodecim Abusionibus^* : « Pudicitia
nobihum ornamentum est, exaltatio humi-
liuni, nobiiitas ignobilium, pulchritudo de-
l)iliuin, prosperitas laborantiura, solamen
moestorum, auginentum omnis pulchritudi-
nis, decus religionis, defensio crimiuum,
multiplicatio meritorum, Dei creatoris om-
nium aniica. » Bernardus, in Epistola^^ :
« Quid castilate decorius, quae mundum de
immundo conceptum .semiiie, de hosle do-
mesticum, angelum denique de homine facit?
Ditrerunt quidem inler se hoino pudicus , et
angelus;scd felicitate. uon virtute. Nam etsi
castitas illius felicior, hujus tamen cognosci-
tur esse fortior. » Itlem " : « Sola est castilas,
quae in hoc mortalitatis et loco et tempore,
slatum quemdaai immorfalis gloriae ^-eprae-
sentat. » Item, iii Sernionibus : « Coutinen-
dum est in veritate : quidaiu eniin coiitinent
ex necessitate, non habciites, aut loci, aut
teinporis, aut instrumentorum opportunita-
tem; quidam ex vanitate, propter favorem
videlicet hominum, vel aliquod temporale
commodum; quidam ex veritate, soli Deo
placere cupientes. »
med. — 7 Hieron., ad Fur., cpisl. x, ante med. —
" Id., ad Maur. fil., epist. .\iv, noii longe a princ. —
j de Sum. Bon., lib. II, c. XL, sent. 5. — » Vid.
inf., lib. IV, c. xi. — " Isid., Elyinol., lib. X, verbo
Conlinens. — " Cyprian., de duoi/. Abusion., c. v, in
fine. — " Beiu., ad Henric. Senon., epist. XLll, anle
med. — " Ibid., conseq.
DE PRINCIPALIUM VITIORUM ET
CAPUT XXXVIII.
De Continentia visus.
Gregorius, in Moralibus^ : « Ne quaedam
lubrica in cogitatione verseinus, providen-
dum nobis est, quod intueri non decet, quod
non licet concupisci. » Idim" : « Sancti viri,
cum sinislra pulsari delectatione sesentiunt,
ipsa, per quae formse. species ad mentem in-
grediuntur, disciplinae magisterio lumina
restringunt, ne pravae cogitationi visioleno-
cinata famuletur. » Augustinus, in Regula' :
« Oculi vestri, etsi jactantur in aliquam fe-
minarum, in nulla figantur. Neque enim,
quaudo proreditis, feminas videre prohibe-
mini; sed appeteie; vel ab ipsis appeti velle,
criminosiim est. » Idem, de Confessionibus'' :
« Resisto seductionibus oculorum meorum ,
ne implicentur pedes affectus mei, quibus
ingredior viam tuam, Deus meus; et erigo
ad te invisibiles oculos meos , ut tu evellas
de laqueo pedes meos. » Idem, de Fceniten-
tia'^ : « Cohibeat se a ludis, a spectaculis
sfficuh, qui perfectam vult consequi gratiam
remissionis. Nam Dina si se cohibuisset, si
iuter suos remansisset, ab extraneo raptore
coriupta non fuisset. » Isidorus, in Synony-
mis^ : « Tolle occasionem peccandi, aiifer
materiam delinquendi : si vis esse a fornica-
tione tutus, esto corpore et visione discre-
tus. » Idem ' : « Peccati pudore oculos luos
attollere erubesce. Iiicede abjecto vultu, hu-
miliato ore, deposita facie. » Ambrosius, de
Officiis^ : « Est in oculis verecundia, ut nec
videre viros femina pudica, nec videri ve-
lit. » Idem, swper Lacam^ : « Quod non vi-
deris, non amabis; sed ubi caro concupierit,
compatientis quoque animi constantia defa-
tiscit , et mens consortio amoris inflectitur. »
' Greg., Moral., lib. XXI, c. i, circa med. — = Ibid ,
c. VI. — > Aug., Reg. lli, c. X\l. — ' Ibid., Cunfpss.,
lib. X, c. XXXIV. — 5 Lib. rle ver. et fals. Panit.,
inter Op. S. Aug., Append. tom. VI, edit. Beued. —
' Isid., Synon., c. v. — ' Ibid., c. vi, post nied. —
* Ambros., de Offic, lib. I, c. xvui. — ' Id., in Luc.,
IV, lib. IV, n. 9. — '0 Bern., de Vita iolit., ante
VIRTUTUM MULTIPLICITATE. \\i
Bernardus, in Epistola '" : « Ut te ipsum
semper aspicias, ab omnibus oculos averte. »
Idein, de duodecim Gradibus " : « Utquid
audes oculos levare ad coelum , qui peccasti
in cojlum? Terram intuere, ut cognoscas
teipsum : ipsate tibi repraesentabit,quiaterra
es, el in terram ibis. Duabus tamen causis
inculpabiliter oculos levas, ut petas auxilium
a Deo, vel impendas proximo. » Seneca, in
Epistola "' : « Qui deponere vult desideria
rerum omnium, quarum cupiditate flagra-
verit, et oculos, et aures ab his, quae relin-
quit, avertat. »
CAPUT XXXIX.
De Continentia aiiditus.
Gregorius, in Moralibus^' : « Necesse est,
ut nec ud aures veniat, quod mens a cogita-
tionis aditu vigiians repellat. » Augustinus,
de decem Chordis '* : « Cur ambulamus de-
lectati vanis canticis, nuUi rei profuluris, ad
tempus dulcibus, in posterum amaris? Tali-
bus enim turpitudinibiis cantionum animi
humani illecli enervanlur, et decidunt a vir-
ttite defluentes in turpitudinem, et propter
ipsas turpitudiues postea sentiunt dolores, et
cum aniaritudine digerunt, quod cum tem-
porali delectatione et dulredine biberunt. »
Hieronymus, in Epistola '^ : « Nos ad palriam
festinantes, mortiferos sirenarum cantus,
surda debemus aure transire. » Idem '^ :
« Semper linguam tuam de bonis loqui as-
suesce, et auditum tuum ad bonorum magis
laudem, quam ad malorum vituperationem
commoda. » Idem''' : « Non licet tibi alterius
vituperationem patienter audiie, quia nec
ab aliis optas recipi tuam. » Isidorus, in Sy-
nonymis " : « NuUa aures tuas sermonum
impudicitia subrepat. Vanus sermo cito pol-
med. — " Id., de duod. grad. Humilit., grad. I. —
'- Senec , epist. LX, aute med. — i^ Greg,, Moral.,
lib. VII, c. VI, post med. — '*Aug., de dec. Chord. —
'5 Hieron., epist. cv, quae est I^rffif. in Josue.— "Id.,
ad Maur. fil., epist. xiv, longe post med. — ' Ibid ,
paulo ante. — " Isid., Synon., c. ix, post med.
H2
PHARETRiE LIB. II.
luit mentem , et facile agitur, quod libenter
auditur. » Bernardus : « 'Verbum scurrilej »
inira, lib. III, de StiiUiloquio.
CAPUT XL.
De Chmentia.
Gregorius, in Moralibus^ : « Minor cst
virtus certaminis, foris quempiam videre
mala quae superet, et intus quod toleret non
habere. Perfectse autem mansuetudinis et
clementiae laus est, adversa perpeti, et exle-
rius fortiter, et interius clementer. » Au-
gustinus, in Sermotmn [a] Domini in mon-
te^: « Mitis est, qui cedit iniprobitatibus, et
non resistit in malo, sed vincit in bono ma-
lum. B Idem, in Epistola^ : a Malis parce,
vir mitis et bone ; et<juanto melior es, tanto
mitior esto; et quanto sis celsior potestate,
tanto bumilior fias pietate. » Joannes Chry-
sostomus, super Malthmnn^ : « Mansuetns
nequeirrilat niahini, neciiieirritatnramalo,
neque adversus eum prajvalet causa percati,
neque adversus allerum aliquando ex illo
nascitur causa peccandi : sed magis conten-
tus est injuriam pati, quam facere. » Idem ':
« Ille e.-^l vere mansuetus, qui cum nocitus
fuerit ab alio, nec cogitat facere nialum, nec
facit. B Idem, super Joanmm : « Si cogita-
verinnis quoniam nou ei qui contristavit,
sed nobisipsis largimur, cito dimittemus ve-
nenum hx et vindictai » Ambrosius, in Lu-
cam ' : a Non habet ultionis studium perfecta
virlus; nec ulla est iracundia, ubi plenitudo
est cbaritatis. » Isidorus , in Synonymis ^ :
« Aufer a corde fratiTnani oflensionem ; alie-
nx nequitiffi non serves dolorem. » Idem* :
« Supplici oranti veniam deprecare; petenli
quoque tibi veniam, libenter indulge.» Beda,
in glossa, Luc, ix : « Non semper in eos,
quipeccant, est vindicandum ; quianunquam
' Greg., A/ora/., lib. XXII, c. vii. — >Aug., deserm.
Dom. in moiite, lib. I, c. lil.— » Id., ad Muced., epist.
LXili, al.cLiii,n. H. — * Clirysost., m .Ua«/(., Op. im-
perf., hoai. i.\, aute med. — ' Ibid., post pauca. —
>■ Aiiibr., in Luc, lib.VI, c. ix.— ■> Isid., Synon., c. viii,
in fine. — ' Ibid., paulo anlp. — ' Senec, de Clement..
amplius prodest clementia tibi ad patien-
tiam, lapso ad correctionem. » Seneca, de
Clementia^ : « Veiecundiam peccandi facit
ipsa clementia regentis. » Idem "> : « Magni
animi proprium est, placidum esse tran-
quillumque, et injurias atque oCfensiones
spernere. » Idem " : « Clementem vocabo non
in alieno dolore facilcm , sed eum qui , cum
suis stimulis exagitetur, non prosilit; qui
intelligit magnianimi esse injurias in summa
potentia pati, nec quidquam esse gloriosius
principe impune laeso. » Idem '* : « Nullum
clementia ex omnibus magis quam princi-
pem decet. Nam pestifera vis est, valere ad
nocendum. »
CAPUT XLL
De Modestia.
Gregorius, in Registro '^ : « Sic ea, quae
sunt justiliae, foris exequor, ut ea, quae in-
tus amoris et dileclionis sunt , minime post-
ponam : » Idem " : « Omnia age blande et
dulciter, ut et actio tua discreta sit, et lingua
mitis. » Idem : « Cum curam rerum nobis
necessitasimponit, quidam dum eas rapiunt
solummodo tolerandi sunt : quidam vero
servata charitate prohibendi sunt : non ta-
men sola cura debet esse ne nostra subtra-
hant, sed ne, rapienles non sua, semetipsos
perdant. » Ambrosins, de Officiis " ; « Nec
cursim ambulare boncstum arbitror, nisi
cum causa exigit alicujus periculi, vel justa
necessitas. » Idem " : « Magna virtus mo-
destia, quae cum sit etiam sui juris remissior,
nihil sibi usurpans, nihil sibi vendicans, et
quodam (d) modo intra suas vires contrac-
tior, dives est apud Heum. » Idem •' : « In
modestia maxime tranquillitas animi, stu-
dium mansuetudinis, moderationis gratia,
honestatis cura, decoris consideratio spec-
lib. I, c. .\xli. — " Ibid., c. iii. - " Ibid., c. xx. —
•= Ibid., c. III. — " Greg., ad Cyriac. C. P., lib. VI,
epist. V, col. 1253. — '* Id., ad Castor , lib. V,
epist. x.\xiii, col. 1232.— '» Ambros., de Ofpc, lib. i,
. XVIII. — >'• Ibid., paulo ante. — " Ibid., c. xuil.
(a) Ccet. edit. sermone. — (6) Item quod.
DE PRINCIPALIUM VITIORUM I
tatur et quaeritur. » Augustinus, in liegula^:
« In incessu, statu, habitu, et in omnibus
motibus vestris nihil fiat, quod cujusquani
ofTendat aspectura, sed quod vestraiu deceat
sanctitatem. » Idem, de Vita beata ^ : « Mo-
destia dicta est a modo, sicut a temperie tem-
perantia: ubi autem modus est atque tem-
peries, nec plus est quidquara, uec minus. »
Idem': « Illud prseclarum est, et nou irame-
rito diffamatur, ut hoc primum in vita esse
utile, ut ne quid nimis. » Isidorus, in Syno-
nymis ' : « Professionera tuara et habitu et
incessu demonstra. Sit in gressu tuo simpli-
citas, in motu puritas, in gestu gravitas, in
iucessu honestas. » Bernardus, super Can-
tica ^ : « Honestum , iu quo anima; decorem
locandum censuimus, difnniatur : Mentis
ingenuitas, sollicita servare cum conscientia
bona famai intcgritatem , vel juxta Aposto-
lum', providere bona non tantum coram
Deo, sed etiam coram hominibus. » Seneca,
in Epistola ' : « Vita non esl imperfecta, si
est honesta. » Idem' : « Nihil honestum est,
quod ab invito coactoque fit. 0:nne hones-
tum voluntarium est. Adraisce illi pigri-
tiam, querelam, tergiversationem , metum;
quod habet iu se optiraum, perdit tolum. »
Idem': « Omne honestum injussum incoac-
tumque est, sincerum, et nuUo modo mix-
tum. »
CAPUT XLII.
De Justitia.
Gregorius, super Ezechietem '" : « Quilibet
peccator conversus in fletibus, jam justus
esse inchoat, cum cceperit accusare quod
fecit. Cur enim justus nou sit, qui contra
suam iujuslitiam jara per lacrymas ssevit? »
Idera, in Registro " ; « Turpe est defendere,
' Aug., Reg. iil, c. xx. — ' !d., de Vit. Beat.,
clisput. ii:, post med. — ^ Ibid., post p.Tica. — ' Isid.,
Symti., c. IX, circa med. — * Berii., in Cant.,
serm. Lxxxv, post med. — « Rom., xii , 17. —
■" Senec, Epist., lxxvii, aiite hied. — 8 Ibid.,
epist. Lxvi ante med. — ' Ibid., post pauca. — •"(ireg.,
in Ezech., hom. vii, prope fin. — " Id., ud Leont.,
lib. VIII, epist. li, coI. 1425. - '^ |d., m Evang.,
TOM. VU.
']T VIRTUTUM MULTIPLICITATE. H3
quod mihi prius non constiterit justum esse :
quia ego homines propter justitiam diligo,
non autem justitiara propter homines post-
pono. » Idera : « Justuin est, ut visitatores
illic consequantur stipendiura, guo pro
Christo suum commodare reperiuntur obse-
quium. » Idem in Homiliis'*: « Vera jus-
titia compassionem habet, falsa vero dedi-
gnalionem : quamvis et justi soleant recte
peccatoribus iudignari. Sed aiiud est quod
agitur typo superbiae, aliud quod zelo dis ji-
plinse. » Augustinus, de Mirabilibus sacra
Scripturce " : « Perfecta justitia hsec est, sa-
cerdolium, virginitas, et martyriura. Quje
triplex justitia in Abel prirao fuit, qui et
munera Deo placita obtulit, prosapiam sui
generis in sajculo non reliquit, et martyrii
coronam sanguinis etrusiono promeruit. »
Idem : « Quantum mihi videtur » etc, su-
pra, lib. I, de Perfectis '*. Tdera, de Vera
Religione '^- « Haec est perfecta justitia, qua
potius putiora, et rninus minora diligimus. »
Idem, de Civitate Dei "^ : « Haec in unoquo-
que justilia est, ut Deris obedienti homini,
animus corpori, ratio vitiis etiam repugnan-
tibus imperet, vel subigendo vel resistendo,
afque ut ab ipso Deo petatur et meriti gralia
et venia delictorura, ac de exceptis donis
gratiarum actio persolvatur. » Ambrosius,
de Virginibus ''' : « Justitia in alto quodam
suggestu locata, videt exploratque omnia,
quse aliis potius nota quam sibi; non tam
suas utilitates, quam publica emolumenta
rimalur. » Bernardus, de Consideratione '* .■
« Justitia nec factura est utique alteri, quod
sibi fieri nolit; nec quod sibi fieri velit, alteri
negatura. In his nempe duobus liquet inte-
grum esse justitiai statum. » Idem, in Epi-
stola '" : « Nunquam justus arbitratur se com-
prehendisse, nec unquam dicit :« Satis est;»
sed semper esurit, sititque justitiam, itaut
hom. xxxviii, non longe a princ. — '3 De Mirab.
S. Script., lib. I , c. III , inter Op. S. Aug., append.
tom. Ill,edit. Ueued.— >*Vid sup.,lib. I, c. xxxv,p.48.
— '5 .uig., de ver. Relig., c. XLViii. — '' id., de Civit.
Dei, lib. XIX, c, xxvii. — i' Ambros., de Viryinib.,
lib. III. — '» Bern., de Consid.^ lib. I, post med. —
'» Id., ad Guarin. Abb., epist. CCLIII , ante med.
iU
PHARETILE LIB. II.
si semper viveret, semper, quantum in se est,
justior esse contenderet, semperque de bono
in melius proficere totis viribus suis cona-
retur. » Idem, de Contemptu ' : « Panis aniniae
justitia est, et soli * beati qui esuriunt illum,
quoniam ipsi saturabuntiir. ISimirum ad
imaginem Dei facta est anima rationalis ; et
caeteris quidem omnibus lebus occupari po-
test, repleri omnino nou potest. » Idem, in
Sermonibus ■* : « Juslitia virtus est, quod
suum est, luiicuique tribuens. Tribue ergo
tribus quee sua sunt: rcdde superiori, redde
inferiori, redde aequali cuiciue quod debes. »
Ideni: « Habemus enim ante nos priores,
post nos juniores, a dextris amicos, a sinis-
tris inimicos. Ileddamus ergo singulis quod
suum est, prioril)us obedientiam, junioribus
doctrinam, amicis iaititiam, inimicis palien-
tiam. » Glossa* : « Justitia est sua unicuique
reddere, sibi et proximis, et Deo. » Tullius,
in Metoricis^ : « Justitia est habilus animi,
communi ulilltate conservata, suam unicui-
que tribuens dignitatem. »
CAPUT XLIII.
De Obedientia bona.
Gregorius, in Moralibus " .- « Sola obe-
dientia est, quse fidei meritum possidet, sine
qua infidelis quisque convincitur, etiamsi
lidelis esse videatur. » Idem '^ : « Per obe-
dientiam voluntas propria mactalur. Tanto
igitur quisque Deum citius placat, quanto
ante ejus conspectum, repressa arbitrii sui
.superbia, gladio praecepli se immolat. »
Idem ' : o Nunquam per obedientiam malum
(ieri debet; aliquando autem debet per, obe-
dieutiam bonum quod agitm-, iutermitli.
Neque eniui mala in Paradiso arbor extitit,
quam Deus homini, ne conlingeret, inter-
dixit. Sed, ut in uielius per obedientiae me-
' Beiu., super lir.ce nos leliquimus, paulo aiilo med.
— " Matth., V, 6. — ' Beru., in aiiv. Dom., serm. lu,
aiilo med. — » Glo?3. in Malth., v. — » Cic., de
InvenL, lib. II. - '' CJreg., Moral., Ub. XXXV, c. x,
aute med. — ' Ibid., uou louge a princ. — • Ibid. —
» Ibid. — '» Oen., l\, n. — " Greg., loc. cit. —
" Ibid. — " Ibid. — .'* Ibid. — " Greg., ad Cler.
ritum homo bene condituscresceret, dignum
fuerat, ut et liunc eliam a bono aliquo pro-
hiberet : quatenus tanto verius hoc, quod
ageret, bonum esse cognosceret, quanto, a
bono cessans, auctori suo se subditum hu-
milius exhiberet. » Idem ' : « Notandum
quod dicitur "> : Ex omni ligno Paradisi
edite, de ligno autem scientice boni et mali
ne comederitis. Qui enim al) uno bono sub-
jectos vetat, necesse est multd concedat, ne
obedientis mens funditus intereat, si a bonis
omnibus omnino repulsa jejunat. » Idem " :
« ObeUentia sola virtus est, quae virtutes
caeteras menti inserit, insertasque custodit. »
Idem " : « Si obedientiae palmam apprehen-
dere nitimur, prosperis hujus sajcuH ex sola
jussione, adversis autem ex devotione mili-
temus. » Idem " : « Debet obedieutia , et in
adversis aliquid ex suo habere , et in pros-
peris ahqnid- ex suo omniuo non habere :
quatenus et in adversis tanto sit gloriosior,
quanto divinae ordinationi otiam ex desi-
derio sui jungitm* : et in pro.speris tanto sit
verior, quanto a prasenti ipsa, quaui divi-
nitus percepit gloriam , funditus mente se-
paratur. » Idem " : « Obedientia non servili
metu, sed charitatis afTeclu servanda est;
non timoro pcenae, sed amore justitiae. »
Idem, in Registro •'' : « Pensate quantum
cimctis expedit (a), ei quem nobis gratia di-
viua prffitulit, integerrimam semper in om-
nibus obedienliam prseljcre [b). » Idem " :
« Yide, ut omnia absque imminutione custo-
dias: quia de his, quae pro servanda justitia
scribo, ego absolvor, et tu si negligis, obli-
garis. » Idem " : « In obedieutia valde est
utile, si id quod disciplinae vigor iniponit,
nullo cogente huuiiHtas laudanda servave-
rit. » Idom, super Ezechielem " : « IUe recte
loquilur, qui prius obediendo fecerit, quae
loqueudo admonet esse facienda. » Idem " :
Mediolan., lib. II, indict. ti, epist. xxix, col. 1114.—
'« Id.. ad Pctr., lib. I, epist. .\lii, col. 1059. — " Id.,
ad Feiic. Surd'C., lib. IV, epist. x, col. 1168. — " Id.,
i» Ezech., hora. X, anle med. — '■' Ibid., post med.
(n) Labb.' Pensanles quffi cuuctis expediimt. — (4)
Labb, praebete.
DE PRINCIPALIUM VITIOUUM K
0 Mandala Dei pro jussione facere, servientis
et obedientis est; diligendo autem facere,
obedientis et amantis est. » Augustinus, de
Civitate Dei ' : « Pax hominis et Dei est or-
dinata in flde sub aeterna lege obedientia. »
Idem': « Oliedientia in creatura rationali,
mater quodam modo est omnium custosque
virlutum. » Idem, de Opere Monachorum ';
« Citius exaudilur una obedientis oratio,
quain decem millia contemptorum. » Isido-
rus, de Summo Bono'' : « Non erit caro sub-
jecta animae, nec vitium rationi, si animus
non est subjectus Conditori. Tunc autem
recte subjiciuntur nobis omnia quse sub no-
bis sunt, si nos subjicimur ei, a quo nobis
illa subjecta sunt. » Hieronj^mus, in Epis-
tola ^* ; « Bonum est obedire majoribus, pa-
rere perfeclis, et post regulas Sci'ipturarum,
vitse suae tramitem ab aiiis discere, nec praj-
ceptore uti pessimo, scilicet praesumptione
sua. » Idem': « Servias fratribus, hospitum
pedes laves, passus injuriam taceas, pra?po-
situm monasterii timeas ut dominum, diligas
utparentem, credas tibi salutare quidquid
ille praeceperit, nec de majoris sententia ju-
dices, cujus offlcium est obedire, et implere
quae justa sunt. » Ambrosius, super Lu-
cam '; « Disce, homo, Deo esse subjectus,
ut non quod ipse vis, eligas, sed quod Deo
scis esse placiturum. » Cyprianus, de Dm-
decim Abusionibus * ; « Obedientia , quae
omnium disciplinarum mater est, magna
exercitatione indiget, quae sui normam stu-
dii a Christo Domino sumpsit : qui obediens
Patri usque ad mortem crucis, ignominiam
libenter sustinuit. » Bernardus, de Prcecepto
et Dispensatione\- » Quidquid vice Deipra?-
cipit homo, quod non ;it lamen certum dis-
piicere Deo, haud secus omnino accipien-
dum est, quam si praecipiat Deus. » Idem '» :
« Generalis bcec regula teneatur, ut in diffl-
» Aug., de Cioit. Dei , lib. XIX, c. xiii. — 2 ibid,,
lib. XIV, c. \ii. — s Id., de op. Monac/i., c. xvii. —
» isid., de Sum. Bon., lib. 1, c. .\i , sent. 11. —
» Hieron., ad Demetr., epist. viil, post med. — >■ Id.,
ad Ruf. Monach., epist. iv, post nied. — ' Ambros.,
in Luc, XXII, lib. X. — » Cyprian., de duod. Abus..,
' YIRTUTUM MULTIPLICITATE. nr.
cilioribus qnidem agendis, obedientia gra-
tior, quam gravior praevaricatio judicetur;
et in facilioribus rainusque onerosis, con-
temptus damnabilior, quam actus laudabi-
lior sestimetur. » Idem : « Nil me, » etc,
supra, lib. I, deVrmlatis bonis ". Idem, in
Epis;oto'^'«Hocadvertendum,quodqusedam
suut pura bona, quaedam pura raala; et in
his nullam deberi hominibus obedientiam :
quoniam nec iila omittenda suiit, etiam cum
prohibentur; nec ista, cum jubentur, com-
milteuda. Porro inter haec sunt media quae-
dam, quae pro modo, loco, tempore, vel per-
sona , et raala possunt esse , et bona : et in
his lex posita est obedienliae; tanquam in
ligno scientiae boni et mali, quod erat in
medio Paradisi. In his profecto fas non est
nostrum sensum senlentiae praescribere ma-
gistrorum: in his omnino praelalorum nec
jussio, nec prohibitio contemnenda. » Idem " :
« 0 monachum obedientissimura, qui ex
quibuslibet seniorum verbulis ne unum qui-
dem iota prajtervolat ; noualtendit, qualesit
quod praecipitur, contentus quia praecipitur!
Et haec est obedientia sine mora. » Idem, de
Contemptu mundi " ; « Age, eia age, qui re-
linquere omnia disponis, te quoque primum
inter relinquenda numerare memeato : imo
vero maxime et priucipaliter abnega teip-
sum, si deliberas sequi eum, qui exiuanivit
propter te semetipsum. » Idem, in Sermoni-
bus ; « Obedientia quinquepartila est : pri-
ma , opus rectum , quia non est obedientia
contraDeum; secunda, voluntarium, quia
quod fit ex necessitale, non est bonum; ter-
tia, purum, ut intentio pura sit, quia si ocu-
lus .simplex est, totum corpus lucidum est;
quarta, discretimi, ne quid nimis, aut minus :
qui enira recte offert, si non recte dividat,
peccat ; quinta, flrmum, id est, perseverans,
quae omnia claudit, et continet : nullum enim
bonum sine perseverantia coronatur. Ut au-
c. VIII. — « Bern., de l>ra:c. et Disp., ante uied. —
'0 Ibid.j posl med. — >' Yid. sup., lib. I, c. xi, p. 24.
— '* 13eiu., ad Adam hlonach., ante med. — " Ibid.,
ejjist. vu, post med. — " id., super Ecce nos reliq.,
nou louge a prins.
m
tem perseverantiani habeat murus obedien-
tiae, inhaerere sibi debent propugnaeula pa-
tientise. » Ideni ' : « Redde reverenliam et
obeclientiam prselato: quarura altera cordis,
altera corporis est. Necenim sufficit exterius
obtemperare niajoribus nostris, nisi ex in-
timo cordis affeclu sublimiter sentiamus de
eis. » Benedictus, in Regula ' ; « Obedientia
tunc acceptabilis erit Deo, et dulcis homini-
bus, si quod jubetur, uon trepide, non tarde,
non tepide, aut cum murmure, aut cum res-
ponso nolenlis efficiatur : quia obedientia,
quae raajoribus prabetur, Deo exhibetur. »
Iilem ' : « Obedienliae bonum non solum ab-
bati exhibendum est ab omnibus, sed eliam
sibi invicem oliediant fratrcs, scientes pcr
hanc obedientiae viam se ituros ad Deum. »
Glossa interlinearis * : '« Obedientia est com-
pleuda sine mora, et observanda. »
CAPUT XLIV.
De Obedienlia inaccepta.
Gregorius, in Regislro' : « Apud nolentis
animum, quamvis .sit evidens ratio parendi,
tamen hoc ipsum [a], quod non vult, obsta-
cukuu obedienliae esse solet. » Idem, in Mo-
ralibus " ; « lUe priraus inobediens, mox ut
superbiendo peccavit , pudcnda contexit :
quia enim contumeham spiritus Deo intulit,
mox conturaeliara carnis invcnit. » Idem ' :
« Cum hujus mundi successus praecipitur,
cum locus superior imperatur, is qui ad per-
cipienda baec obedit, obedientiae sibi virtu-
tem evacuat, si ad haec etiam cx proprio de-
siderio anhelat. » Idem« : o Ad detrimentum
obedientia ducitur, cura mentem , ad susci-
pieiida probra hujus saeculi, nequaquam ex
parfe ahqua etiam sua vota comitantur. »
Idem ' : « Dignum profecto est, ut a Dei be-
PHARETRiE LIB. II.
neflciis sit extraneus, cujus nimirum jussio-
nibus non vult esse subjectus. » Joannes
Chrysostomus , siiper Joannem : « Quanlo
leviora sunt praecepta, tanto majus suppU-
cium his, qui non obediunt. » Augustinus,
de Confessionibus ^" : « Nemo invitus bene
facit, etiamsi bonura est quod facit. » Ber-
nardus, in Epistola^': « Facere malum, quo-
libet eliara jubente, constat non esse obe-
dientiam, sed potius inobedientiam. » Idera '* :
« Extorta seu coacta licentia, licentia non
est, sed violentia. » Idem : « Non vos feli-
ces, » etc, supra, de Prwlatis bonis ". Idera,
supcr Cantica " ; « Non dabit inobedientiae
copiam sui, tantus obedientiai aniator, ut
mori, quam non obedire tualuerit; sed neque
approbat tuae contemplationis inane otium,
qui dicit per Prophetam '* : Laboravi susti-
nem. » Idem : « Si in die jejunii, » etc, li-
bro III, de Voluntate *\ Idem : A mandatis
tuis intellexi, etc, infra, libro lY, de
Gustu '■. Idem, de Trwcepto et Dispensa-
tione '* ;« Imperfecli cordis et inflrmaj pror-
sus voluntatis indicium est, statuta senio-
rum studiosius discutere; haesitare ad sin-
gula, quae injunguntur ; exigere de quibus-
que ralionem, et male suspicari de omni
praecepto, cujus causa latuerit; nec unquam
libenler obedire, nisi cura audire contigerit
quod forte libuerit, aut cum non aliter licere
seu expedire monstraverit vel aperta ratio,
vel indubitata auctoritas. » Et infra: «Si,
jubente seniore ut sileam, verbum mihi
forle per oblivionem elabilur, reum me fa-
teor inobedienli», sed venialiter. Si ex con-
temptu, sciens el deiiberans, sponte in verba
prorupero , et rupero sileulii legem, praeva-
ricatorem me constiluo, et criraiuaiiter; et
si impoenitens persevero usque ad mortem,
peccavi etiam damnabiliter. » Idem, ia Ser-
• nern., in nrlr. Dom., serni
' S. Bened. Hey., c. v, post mcd.-
priuc. — * Gloss. intcrl. in Gen..
Bonif. Magnil'. Afric, lib. III, ep
II, aute med. —
' Ibid., c. Lxxi, in
n\. — s Grep:., ad
SLi, col. 1162. —
Uoral., lib. XXVI, c.
(«) Lahh. ralio, hoc ipsum. Cwl. cdtt.
rendi, tameu boc ipsum.
irca uied. — ' Ibid.,
atio nou pa-
lib. XXXV, c.x, ante med. — ' Ibid. — » Ibid., lib. XI,.
c. X, aule med. — '" Aug., Confess., lib. I, c. xii. —
" Bern., ad Adam Monach., epist. vii, anle med. —
12 jd., ad Oger. can. reg., epist. Lxxviil, aute med.—
'» Vid. sup., lib. I, c. XI, p. 2*. — '* Bern., super Cant.,
sorm. XLvi, circa med. — "> Isa., l, 14. — '* Vid. int,
bb. III, c. I. — " Vid. inf., lib. IV, c. xxix. —
'• Bern., de Proec. et Disp., ante med.
DE PRINCIPALIUM VITIORUM ET VIRTUTUM MULTIPLICITATE. 117
monibus* :« Sic profecto, sic multorum usquc
hodie pusillanimilas et perversilas exigit, ut
ab eis quaeri oporteat : Quid vis, ut facium
tibi? Non ipsi quarunt ': Domine, qiiid me
vis facere ? Considerare nempe necesse habet
minister et vicarius Clnisti, quid sibi prse-
cipi velit; non ipse considerat, quae sit vo-
luntas praeceptoris. » Idem ' : « Qui vel
aperte, vel occulte satagit, ut quod vult ipse,
hoc ei praelatus injungat, ipse se seducit, et
frustra sibi blanditur de obedienlia. Non
enim in ea re ipse praelato , sed magis ei
praelafus obedit. » Seneca, in Epistola *.•
« Qui imperia libens excipit, partem acer-
bissimam servitutis eflugit, scilicet facere
quod nolit. Nou qui jussus aliquid facit miser
est, sed qui invitus fac';t. » Multa infra, U-
bro III , de StuUiloquio in mimnure.
CAPUT XLV.
De Oratione accepta.
Gregorius , in Dialogis ° : « Obtineri per
orationem nequaquam possunt, quae prae-
destinata non fuerunt : sed ea , quae sancti
viri orando efficiunt , ita praedestinata sunt,
ut precibus obtineanlur. » Idem , in Regis-
tro ' : « Dominico die a labore terreno ces-
sandum est , atque omni modo orationibus
insistendum : ut , si quid negligentiae per
sex dies agitur, per diem septimum, qui est
resurrectionis dominicae , precibus expie-
tur. » Idem, in Moralibus ' : « Veraciter
orare, estamaros in compunctione gemitus,
non composita verba resonare. » Idem : « Dif-
ferre solet, » infra, lib. IV, de Besiderio^.
Idem , in Homiliis '" : « Virtus verae oratio-
nis est celsitudo cbaritatis. Et tunc quisque,
quod recte petit , adipiscitur , cum ejus ani-
mus in petitione nec inimici odio fuscatur. »
Augustinus, in Epistola " : « Absit ab ora-
' Bern., in Convers. S. Pau/., serm. i, post med.
— ' Act. Aposl., IX, 6. — ' Bern., de trib. or. Eccl.,
serm., circa med. — * SeDec, Ejjist. LXi. — * Vid.
inf., lib. III, c. III, §. 7. — « lireg,, Dial., lib. I,
c. viii. — 7 Id., ad^Civ. Rom., lib. XI, epist. iii,
col. 1512. — • Id,, Moral., lib. XXlll, c. xxi, circa
fin. — ' Vid. jnt., Ub. IV, c. xxiv. — '« Greg., in
tione multa loculio ; -sed non desit multa
precatio, si fervens perseverat intentio. Nam
multum loqui in orando, est rem necessa-
riam superfluis agerc, vi-.rbis. Multura au-
tem precari, est ad Denm, quem precamur,
diuturna et pia cordis excitatione pulsare.
Nam plerumque hoc negotium plus gemi-
tibu.>?, quam sermonilius agitur ; plusfletu,
quani affatu. Talis enim oratio ponit lacry-
iiias in conspectu Dei, et gemitus noster non
esl absconditus ab eo. » Idem '' : « Qui om-
nia per verbum condidit , in orationibus
etiam humana verba noa quaerit. » Idem :
« Qui didicerunt a Domino Jesu Chrislo
mites esse et humiles , corde plus cogitando
et orando perficiunt, quam legendo et au-
diendo. » Idem , in sermone " : « Dicimus :
Fanem nostrum quotidianum da nobis lio-
die. 0 sapientia vera et divina providentia,
quae docuit, et panem solum petere, et hodie
nominare ! Hoc enim dicto , et aviditas cum
avaritia toUitur, et humanae vitae insinuatur
incertum. » Idem : « Quid est oratio , nisi
ascensio animae de terrestrib.us ad ccelestia,
inquisitio supernorum , invisibiUum deside-
riuin ? » Idem, in Meditationibus : « Obse-
cio, Domine, amaricatum est cor meum sua
desolatione : indulcora iUud tua consola-
tione. Obsecro, Domine, quoniam esuriens
incoepi quaerere te; non desinam jejunus:
ad te famelicus accessi ; ne i'ecedam impa-
stus : pauper veni ad divitem , miser ad
misericordem ; ne redeam vacuus et con-
temptus ; et si , autequam comedam , sus-
piro, da, vel post suspiria, quod comedam. »
Idem, de Civitate Dei " : « Quanto est quis-
que sanctior , et desiderii sancti plenior ,
tanto est ejus in orando fletus uberior. »
Idem " , de Ecclesiasticis Dogmatibus :
« NuUum credimus ad salutem, nisi Deo
invitante, venire; nuUum invitatum salu-
Evang., hom. xxv
epist. ci.\l, c. X. -
serm. cxx/i, al. l
'» Aug., de Civit.
I, post med, — " Aug., ad Piob.,
■ " Ibid., couseq. — '■' De Tempor.,
V, n. 3, in append. Op. S. Aug.—
Dei, iib. XX, c. .wii. — " Imo
Gennad., de Eccl. Dogr,
append. tom. VIII.
c. LVi, inter Op. S. Au
118
PHARETR^ LIB. II.
tem suam, nisi Deo auxiliante, operari;
nullum , nisi orantem, auxilium prome-
reri. » Joannes Chrj'sostomus , si/per Mat-
thmim ' : « Sicut thymiamala hem; con-
fecla delectant hominem odorantem , sic
oratio justi suavis est ante Deum. Vis au-
tem scire dignitatem ejus ? Mox , ut de
ore processerit, suscipiunt eam angeU ma-
nibus suis, et ofleruntante Deum. » Ambro-
sius, super Beati immaculati ' : « Per-
noctabat in oralione Dominus .Jesus , non
indigens prccalionis auxilio, sed staluens
tihi imitationis exemphmi. » Idem ' : « Me-
dia nocte, ait Propheta \surQebam ad con-
fitendim tibi super judicia jttstificalionis
tuce; et lu siirge vel media nocte, si non
potes tofa nocte vigilare. » Isidorus, in
Synonymis ' : « Pernocla in oralione , et
prece : incumbe nocturnis vigiiiis; ad modi-
cum cluisis oculis, rursum or.i. » Idem " :
« Omnibus malis praevalet oratio. » Idem ,
de Summo Bono ' : « Fidei Symbolum, et
Dominica Oratio pro tota lege [^arvulis Ec-
clesiae ad coclorum regna sulTicit capesseu-
da : omnis enim latiludo Scriplurarum in
eadem Oiatione Domiiiica, et Symboli brevi-
tate cohcluiiitur. » Idem ' : « Frequens ora-
lio viliorum impugnationem extinguit. »
Idem ' : « Oratio cordis est, non lablorum :
neque euim verba deprecatitis Deus inien-
dit, sed oranlis cor aspicit. Quod si tacile
cor orel, et vox sileat, quamvis homiues
latoat, Deum lafere non potest, qui praesens
est. » idem '" : « Nuuquain orandum est sine
gemitu. » Idem " : « Qui vult cum Deo
semper esse, frequenter debet orare, fre-
quenfer et legere. Nam cum oramus, ipsi
cum Deo loqnimur ; cum vero legimus,
Deus nobiscum loquitur. » Idera '- : « Oralio
privafis locis opportunius fumlitur, magis-
que ohtentum impetrat, dura Deo tanlum
' Chrysost., m Matlli. Op. imperf., liom. xiii, post
meil. — ■ Aml)ro.s , hi Vsal. r.xviii, oclouar. vm. —
' Ibiil. - » Psal. c.xvi!i, C2. — 8 Isicl., Synon., c. iv.
— « ibid. — ' Ibiii., de Sum. Bon. lib. 1, c. iii,
sent. 1. — » Ibid., lili. III, c. vii, sent. 1. — ' Ibid ,
fenl. 4. — '" Ibid., sent. r,. — " Ihid , c. viii, sent. 2.
— I- Ibid., c. VII, senl. 37. — '^ Daiuasc, Orlhod, Fid.,
teste deproraitur. » Joannes Daraascenus in
hhro suo " : « Oratio est ascensus intellectus
aii Deura, vel petitio decentiura a Deo. »
Bernardus, in Epistola '* : « Oratio est horai-
nis Deo adhwrentis affectio, et famiharis
qua?dam et piaallocufio, etsfatio illuminatae
mentis ad fruendum Deo quandiu hcet. »
Idem " : « Dum niaiiibus pectora , genihus
paviraenta tunduiifur, votis et devotis pre-
cibus altaria cumulantur ; dum sordent
gense lacrymis, gemitibus atque suspiriis
mugiunt coUa, et pro forensibus causis can-
ticis spiritualibus sacra tecta resiiltant : nil
supernis civihus magis spectare hbet, nil
Regi summo juciindius exliibefur. » Idem '" :
« Etsi vocis virtus sit opus, et operi tamen,
et voci, et grafiam et efficaciara proraerefur
oratio. » Idem , super Cantica " : « CreJi-
mus angelos sanctos astare orantibus et
offerre Deo preces et vota liominum , utii
faraen sine ira et disceptatione levari puras
manus perspexerint. » Ideni '" : « Orando
bibitur vinum spirituale laitificans cor ho-
minis, vinum scilicet Spiritus sancti, quod
inehriat mentem , et carnalium volupfatura
infundit oblivionein , humectans interiora
arentis conscientiai , escas boiiorura actuura
digerit , et deducit per quaedam animse
memhra, fidem rohorans, spem confortans,
vegefaus ordinaiisque charitafera, et irapiu-
guans raores. » Ideiu " : « Unicura in dubiis
remedium seu refugium oratio est, et fre-
quens gemitus ad Deura, et ut quid, quando
et quahter facere nos velit Deus, assidue
nobis raonstrare dignetur. » Idera , in Ser-
monibus *" : « Millia miniuni ministrabant
ei, et decies cenfena millia assisfebant ei.
Quauta ergo ciim reverenfia, quanto timore,
quaufa illuc humililate debet accedere, a
palude sua procedens ranuncula. » Idem " :
« In omnibus actionilras uostris et obser-
lib. III, c. .\
i;. .\.uv.— '» Beru
meil. — 's Id., Ofi Suger.
med. — '« Id., ad BaUuin
" Id., in Cunl., serm. v
serm. xviii, post med. —
<le lil. Solil., epist , post
iblj., cpist. LX.wiii, ante
episl. cci, versus fiu —
, ante med. — " Ibid.,
' lliid., sorm. Lvii, post
med. — -o Id., rf« quat. mod. orand., serm.
— '1 Ibid., post pauca.
. med.
DE PRINCIPALIUM VITIORU.M E'
vantiis, multa opns est aninii vigilantia,
sed prsecipue in oratione. » Idem ' : « Li-
cet omni hora et omni loco ociili Domini
super nos speculentur, maxime lamen in
oralione. Licet enim semper videamur , sed
tunc etiam praesentamus nos et ostendimus
quasi facie ad faciem, cum Domino collo-
quentes. » Glossa , super illud MatthcEi ' ;
Et oravit tertio eumdem sermonem, etc. :
« Tribus vicibus Christus oravit, ut et nos a
peccatis praeteritis veniam, et a prajsenlibns
malis tutelam , et fuluris pericnlis cautelam
a Domino oremus. » Seneca, in Epistola ' :
« Sic vive cum hominibus , tanquam Deus
videat : sic loquere cum Deo , tanquam
homines audiant. » Idem * : « Audacter roga
Deum, nihil illum de alieno rogaturus es.
Roga bonam meutem , bonam valetudinem
animi ; deinde tunc corporis. » Multa infra,
libro IV, de Desiderio, de Connexione ^ [a).
CAPUT XLVI.
De Oratione inaccepta.
Gregorius , in Moralibus ' : « Gravi mens
nostra confusione, orationis suse tempore,
deprimitur, si hanc aut sua operatio adhuc
inquinat, aut ahense malitise servatus dolor
accusat. » Idem, in Registro ' : « Ut ad aures
Dei viam precibus faciatis, vigilantius stu-
dendum est, ut vestrae voces actibus adju-
ventur. Nam inanis flt oratio, ubi prava est
actio. n Auguslinus , in Sermonibus :
« Qua fronte postulas quod promisit Deus,
cum non facis quod jussit Deus ? Prius audi
monitiones, et sic exige promissiones. »
Idem : « Dimitte nobis debita nostra , sicut
et nos dimittimus debitoribus nostris. Nec
pro eis est efflcax oratio, qiiorum fldes sine
operibus mortua est ; sed pro eis , quorum
fldes per dilectionem operatur. » Isidorus,
r VinTUTUM MULTIPLICITATE. 110
de Summo Bono' : « Longe a Deo est ani-
mus, qiii in oratione rogitationibus Sceculi
fuerit occupatus. » Idem ' : « Mens qualem
se in oratione offert, talem post orationem
se conservet. Nam nihil proficit oratio, si
denuo culpa committatur , unde jam venia
posluletur. » Hieronymus, in Epistola '" :
« Nescio qua conscientia ea lingua quis
Deum rogat , qna aut mentitur , aut male-
dicit, aut detrahit. Labia sancta exaudit
Deus; et ipsis cito annuit precibus, quas
lingua immaculata pronuntiat. » Joannes
Chrysostomus , super Matthceum " : « Qui
orat et peccat, non orat Deum, sed illudit
eum. » Idem , in Sermone : « Tu non audis
orationem tuam , et Deum Vis audire pre-
cem tuam ? Flecto, inquis , genua. Curvasti
quidem genua intus, sed mens tua foris
vagabatur : corpus tuum intus in ecclesia ,
sed animus tuus foras : os quidem loque-
batur , sed mens usuras cogitabat. » Beda,
in Homiliis : « Est oratio qua? peccatinn
facit; sed qui bene orat, orando quaerit
Denm , hic a teiTenis ad superiora progre-
diens verticem curiae suldimioris ascendit :
qui vero de divitiis^ aut honore saeculi, aut
certe de inimici morte sollicitus obsecrat,
ipse in inflmis jacens , viles ad Deum preces
mittit. » Bernardus, super Cantica^^ : « Quse-
rentes aliquid, frustrari solent, cum aut
videlicet non in lempore quasrunt, aut non
sieut oportet, aut ubi oportet. » Idem :
« Oratio peccatoris, » etc. , infra, libro in,
de Discordia '^ Idem "• : « Miror valde im-
pudentiam aliquorum , qui inter nos sunt ,
qui cum omnes nos sua singularitate tur-
baverint, sua impatientia irritaverint , sua
inobedientia coinquinaverint ; audent nihi-
lominus ad tam foedum conscientice suae
lectulum cum orationum instantia, totius
puritatis Deum invitare. Sed, sicut scriptum
' Bern., de Quat. Mod. orandi , post pauca, —
> Matth , XXVI, 44. — ' Senec., epist. .x, in fin. —
* Ibid., ante. — ^ Vid. iat., lib. IV, c. xxiv, et c. XLV,
§ 6. — " Greg., Moral., lib. X , c. .\i, post med. —
' Id., ad Epist. Sicil., lib. IX, epist. XLV, col. 1462.
(o) Ccet, edit. laudatione.
— « Isid., de Sum. Boit., lib. III, c. vii, sent. 8.—
•' Ibid., sent. 6. — '" Hieron., ad Maur. fil., episl. xiv.
— " Cbrysost., in Malth. Oper. ioiper., boni. xv,
ante med. — '- Bern., ;« Cant., serm. lxxv, ante
med. — '^Vid. inf., lib. III, c. xxil.— " Beru., ibid.,
serm. XLVi, ciica med.
120 PHARETRiE LIB. 11.
est ' : Cum extenderitis manus vestras ,
avertam oculos meos , et cum multiplica-
veritis orationem, non exaudiam. » I.lem,
in Sermone ' : « Timida oratio ccelum non
penetrat, quia restringlt animum timor im-
moderatns, ut omnino, non dico ascendere,
.sed nec procedere queat. Tepida vero in
ascensn languescit et deficil, eo qnod non
habeat vigorom. Temeraria iiscendit qui-
dem, sed resilit, resistitnr enim ei ; nec
tantum non obtiuKt gratiam, sed nifretur
offonsam. Qua? vero fidelis, ethumilis, et
fi-ivcns oralio fueril , ccelum sine dubio
penelrabit , unde certum est quod vacua
redire non possit. » Seiieca, iu Epistola^ :
« Tunc scito te omnibus cupiditalibus cssc
s',lutum, cum eo perveneris, ut nihil Ueum
/dges, nisi quod rogare palam possis. Nunc
aulem quanla denientfa est hominum, qul
turpissima vota Diis insusurrant, itaut, si
quis aurem admoverit, slatim conlicescant,
et quod scire hominem nohmt , Deo nar-
rant! »
CAPUT XI,VI[.
r.regorins, in Moralibus ' : « Donum
Spiritus, quod in subjecta mente ante alia
prudentiam , temperanliam , fortitndinem ,
et justiliam format, eanidiMu nientim , ul
contra singnla qna^que tenlanienla eruiiiat,
in septeni mox virtutibus temperal : nt con-
tra stuUiiiam, sapientiam; contra hebetu-
dinem , intollectum ; contra praecipitatio-
Tiem, consiliuni ; contra timorem, forlitndi-
ncm ; coiitra ignorantiam, scientiam ; conlra
duriiiam , pietalem ; conlra supeibiam, det
timoiom. » Ideni " : « Orandum est, ne sa-
pientia elevot ; ne inlelloctns, dum sulitiliter
curril, aberret ; ne cousilium, dum se mul-
liplicat , confundal ; ne fortitudo , dum fidu-
ciam pi.Tbct , ijraH'ipitct ; no sciLMilia, dnm
' Isn., I, lo. — ^ nerii., de Quadrag., scrai. iv, prope
liD. — ' Seuec, Eitist. x, prope fin. — ' ^i^i^S-,
Moml., lib. II, c. xxvii, ante med. — » ibid., lib. I,
novit et non diligit , inflet; ne pietas, dum
extra rectitudinem inclinat, intorqueat; ne
timor , dum plus justo trepidat , in despera-
tionis foveam mergat. » Idem , supir Eze-
chielem ' : « Est timor in mente. Sod qualis
timor est, si cum eo pietas non est? Qui
enim misereri proximo ignorat, qui compati
ejus tribulationi dissimulat : hujus timor
ante omnipotenlis Dei oculos nullusest, quia
non sublevatur ad pietatem. Sed sape pie-
tas per inordinatam misericordiam errare
snlct , si forte pepercerit quae parcenda non
sunf. Pcccata enim , quae feriri gehennae
ignibus possunt, diseiplinae sunt verbere
corrigenda. Ut ergo vera et ordinata sit
pietas, ad gradum est alium sublevanda, id
est, ad scientiam, ut sciat quid ex judicio
puniat, vel quid ex misericordia dimittat.
Sed quidem si sciat quid agere quisqne de-
beat, virtutem vero agendi non habeat,
nihil valet. Scientia ergo nostra crescat ad
fortitudinem, ut cum viderit quid agendum
sit, hoc agere per mentis fortitudinem pos-
sit. Sed saepe fortitudo , si improvida fuerit,
et minus conlra viiia circumspecta, ipsa sui
praesnmptione in cassum ruit. Ascondat ergo
ad consilium, ut prtevidendo praemuniat
omne , qnod agere fortiter potest. Sed con-
siiiiim osse non potest, si intellectus deesl:
qnia qui non intelligit malum quod agentem
gravat , quomodo potcst bonum dare consi-
lium, quod adjuvel? llaque a consilio ascen-
damus ad intelleclum. Sod quid , si inlel-
lectus magno quidem acumine viget, et
niodorari se nescit per maturitatem ? Ab
intoileclu ergo ascendatur ad niaturitatem.
Ascendamus ergo per intellectum ad sapien-
tiam, ut hoc , quod accuratius intellectus
inviMiit, sapientia matiire disponat. » Idem ' :
« Por timorem Dei efficiiimr humiles; per
pietatis studium, misericordes ; per scien-
tiam , di;;creli ; por montis fdititudinem,
liberi; por consilium , cauli; per intellec-
tiim, providi ; per sapientiam, maturi. »
<-. XXIX, al. xxw. — ' Id., in Ezecli., honi. xi\, anfe
uied. — ' Ibid., circa nied.
DE PRINCIPALIUM VITIORUM
Augustinus, swper Matthoeim : « Spiritus
sanctus operatione septenaria commenda-
tur, ut sit in nobis spiritus sapientiae et
intellectus, consilii et foititudinis, scientise
et piefatis, et timoris Dei. Huic septenario
bono, constitue e contrario septenarium
malum, scilicet spirJtum stultitise et erroris,
spiritum temeritatis et ignaviae, spiritum
ignorantige et impietatis, et spiritum super-
biae conlra timorem Domini. Et ita ' alii
septem nequiores. Infra , lib. ni, de Simula-
tione '. »
CAPUT XLVUI.
De Beatitudine.
Augustinus, de Moribits Ecclesice ' :
« Reatus, quantum existimo, neque ille dici
potest, qui non habet quod amat, quale-
cumque sit ; neque qui habet quod amat, si
noxium sit; neque quinon amat, quod habet,
ctiamsi optimum sit. Nara et qui appetit, et
adipisci non potest, cruciatur ; et qui adeptus
est quod appetendum non esset , fallitur ; et
qui non appetit quod adipiscendum esset,
segrotat. » Idem , de Libero Arbitrio ' :
« Sicul tota vita corporis anima est, sic beata
vita animae Deus est. » Isidorus , de Summo
Bono ^ : « Quia sine fide impossibile est Deo
placere, vere beatus est, qni et recte cre-
dendo bene vivit, et bene vivendo fidem
reclam custodit. » Idem : a Salus inchoan-
tibus, » etc. , supra, de Perseverantia ".
Idem, in Etymologiis ' : « Reatus dicitur,
quasi bene auctus, scilicet ab habendo quod
vellet, et non patiendo quod nollet. lile au-
tem vere beatus est , qui et habet omnia
quai vult bona, et nihil vult male : ex his
enim duobus beatus homo efficitur. » Am-
brosius , super Lucam " : « Reatus pauper
qui clamavit , et Dominus exaudivit eum :
pauper a crimine, pauper a vitiis, pauper in
quoprincepsmundi hujus nihil invenif,pau-
' Luc, XI, 26. — ■ Vid. inf., lib. 111, c. .Nxv. -
' Aug., de Morib. EccL, c. lli. — ' Aui,'., de Lib. Arb.,
lib. 11, c. XVI. — ' Isid., de Sum, Bon., Lb. II , c. ii,
sent. 2. — ' Vid. sup., Huj. lib. c. xxxiv, p. 107. —
ET VIRTUTUM MULTIPLICITATE. 121
per illius pauperis aemulus », qui cum dives
esset, ■propter nos pauper factus est. Prima
ergo beatitudo est, oum deposuero omne
peccatum, et exuero omnem malitiam , et
simplicitate confentus fuero, inops malo-
rum. Superest igitur, ut mores meos tem-
perem. Quid enim mihi prodcst carere sae-
cularibus, nisi fuero mitis atque mansuetus?
Nam qui sequitur viam rectam, sequitur
utique illum, qui ait '" : « Discite a me, quia
mitis sum , et humilis corde. » Et infra :
« Mitiga affectum tuum, ul non irascaris;
aut certe iratus, ne peccaveris, juxta quod
scriptum est " : Jrascimini, et nolite pec-
care. Praeclarum est enim motum tempe-
rare ; nec minoris virtutis dicitur cohibere
iracundiam, indignationemque compescere,
quam omnino non irasci , cum plerumque
illudleuius(a),hocfortias8estimetur.Cumau-
tem hoc feceris, memento quia peccator es,
et lugeto peccata tua, et lugeto delicta. Et
bene tertia beatitudo est peceala deflentis,
quia Trinitas est, quae peccata condonat.
Ablue igitur te lacrymis, lava fletibus : si
tu te ipse fleveris, alius non te flebit. Nam
si Saul flevissef peccafa sua, Samuel eum
non flevisset. » Et post pauca subdit : « De-
posui peccatum, temperavi mores, delicta
deflevi; jam nunc esurire incipio, et sitire
justitiam. Mger enim, dum in gravi morbo
est, non esurit, quia aegritudinis dolor ex-
cludit famem. » Et mox ait : «Qui esurit, uti-
que virium quaerit augmentum. Quod au-
tem est majus virtutis incrementum, quam
norma justitiae? Justitiam sequitur miseri-
cordia; unde dictum est '^ : Dispersit, dedit
pauperibus : justitia ejus manet in scecii-
lum sceculi. Sed qui misericordiam defert,
mercedem araittit, nisi mundo corde mise-
reatur. Namsijactantiam quaerit^ nuUus est
misericordiae fruclus. Emunda igitur inte-
riora tuae mentis. Sed nisi prius tu interiora
tua vacuefeceris ab omni labe peccati, ne
' Isid., Etymol., lib. X, verb. Beatus. - * Ambros.,
in Luc, VI, lib. V. — Ml Cor., viil, 9. — '» Matth.,
XI, 29. — <' Psal. IV, 5. — " Psal. c.vi, 9. — (a) Al.
lentius.
122
dissensiones contentionesque ex afTectu tuo
prodeant, non potes aliis ferre medicinam.
A temetipso igitur pacem incipe , ut cuni
fueris ipse pacificus, pacem aliis feras.Quo-
modo enim aliorum corda potes mundare,
nisi tuum ante mundaveris ? » Et infra :
« Qui autem patitur persecutionem, in ulti-
mo certamine constitutns probatur adversis,
ut cum legitime cerlaverit, coronetur. »
Bernardus , in Serm07iibus ' : « Videmus
pauperes aliquosj qui si veram haberent
paupertatem, non adeo pusillanimes inveni-
rentur, utpote reges, et reges coeli. Sed lii
sunt, qui pauperes esse volunt, eo tamen
pacto, ut nihil eis desit; et sic diligunt pau-
pertatem, ut nullam inopiam patiantur.
Sunt et aUi mites, sed quandiu nihil dicilur
vel agitur, nisi pro eorum arbilrio. Patebit
autem quara Jonge sint a mansuetudine, si
levis oriatur occasio turbationis. Ilajc igitur
mansuetudo quomodo hereditabit terram
promissionis, quae ante hereditatem deficit ?
Alios quoque lugentes video; sed si de corde
puro et conscientia non ficta procederent
iliffi lacrymae, non tam facile solverentur in
risum. Nunc autem, cum abundanlius otio-
sa et scurrilia verba produant , quam prius
lacrvmae, lacrymas hujusniodi de his esse
non arbitror quibus consolatio divina pro-
millitur; quandoquidem post illastam facile
corisolatio vilis admittitur. Alii tam vehe-
menter contra aliorum delicta zelantur, ut
videri possint esurire et sitire justitiam :
quod quidem verum esset , si esset apud eos
de suis quoque peccatis idem judicium. Sed
nune ' pondus et ponclus, utrumque abomi-
natio est apud Beum : nam contra alios tam
imprudenter, quam immaniter aestuant ;
seipsos tam insipienter, quam inutiliter pal-
pant. Sunt alii misericordes de his quse ad
ipsos non pertinent ; qui scandalizantur ,
quod non datur omnibus abundauter, sic
tamen ut ipsi nec in modico quidem gra-
ventur : qui si vere misericordes essent, de
PHARETR^ LIB. 11.
suo facere deberent misericordiam ; et si
non possent de terrena substantia, de volun-
tate saltem bona darent iis, qui contra eos
forte peccare viderentur, induigentiam, da-
rent utique dulce signum, verbum bonum. »
Et infra : « Sunt etiam qui peccata sua sic
confitentur, ut videri possint ex desiderio
mundi cordis id agere, omnia enim in con-
fessione iavanlur, nisi quod ea, quae ipsi
dicunt aliis, ab aliis audire patienter non
possunt. Sunt etiam alii qui si viderint
quempiam vel leviter scandalizatum , valde
solliciti sunt quomodo in pacem eum redu-
cere possint, et ob hoc viderentur pacifici,
nisi quod eorum commolio, si forte contra
eos quidquam factum dictumve videbitur,
tardius universis poterit difficiliusque se-
dari : qui nimirum, si vere pacem dilige-
rent, haud dubium, quin eam primo quae-
rerent sibi ipsis. » Seneca, in Epistola » :
« Beatus non is est, quem vulgus appellat,
ad quera pecnnia magna confluxit ; sed ilie
cui bonum omne in animo est, erectum, et
excelsum, et mutabilia calcans. »
' Bern., i>i Adu., serm. iv, posl med.
10. — ' Senec, Epist. xlv, post med.
. > Prov., XX,
- ' Greg., m
CAPUT XLIX.
De Eleemosyna accepta.
Gregorius, in horailia super illud Luc. , xvi :
Facite vobis amicos, etc. : « Si cceleste pa-
triraonium eleemosynis eniitur, pauperes
non sunt audiendi ut egeni, sed ut patroni
exorandi. » Idem' : « Ad tribuendum pigri
cur estis, quando hoc, quod jacenti in terra
porrigilis, sedenti in coelo dalis? Dominus
ait ^ : Quidquid fecistis uni de Itis fratri-
bus meis minimis, mihi fecistis. » Idem, in
Moralibus " : « Tuuc plena est nostri cordis
compassio, cum malura iuopiae pro proximo
suscipere non metuimus, ut illum a pas-
sione liberemus. » Idem ' : « Rem quamli-
bet plerumque dat etiam qui non conipa-
titur ; nunquam autem qui vere compatitur,
Evang., hom. .\l, circa 6n. — » Matth., xxv, 40. —
' Greg., Moral., lib. XX, c. xxiv, non longe a prino.
— ' Ibid., circa fin.
HE PRINCIPALIIIM VITIORUM ET VIRTnTtlM MULTIPLICITATE.
123
quod necessarium proximo conspicit, ne-
gat. » Idem, in Pastorali ' : « Nonnulli hu-
jus mimdi divites, cum fame crucientur
Ctiristi pauperes, effusis largitatibus nu-
triunt histriones. Qui vero indigenti etiam
peccatori panem suum , non quia peccator,
sed quia homo est , triliuit, nimirum non
peccatorem, sed pauperem justura nutrit. »
Isidorus, de Summo Bono • : « Verum est
quod peccata omnia misericordiae operibus
expurgentur; sedsi jamcaveat peccare, qui
misericordiam impartitur. » Joannes Chry-
sostomus, in Sermonibus : «Melius servalur
pecuuia, quai in dextera pauperis coUoca-
tur : lianc niihi non calumniator extorquet,
non invidus criminatur, non latro auferet ,
non fur nocturnus diripiet , non servus fu-
gam meditans invadet ; sed semper est tuta,
semper integra , semper salva. » Idem ;
« Mentem Deus misericordem requirit , non
pecunise quantitatem. » Idem, swper Joan-
nem : « Eleemosyna est , quaj est ab omni
eruta injustitia; haec omnia facit munda ;
haec et jejunio melior, et terrse lectulo : et
nimirum difficiliora illa et laboriosa; sed
hsec lucrabiliter illuminat animam et impin-
guat, et bonam et speciosam facit. » Idem :
« Da indigenti , et non da saltanti , ut non
cum tuis pecuniis et tuam animam, et illius
perdas : lu enim causa es perditionis illius. »
Ambrosius, in Epistola : « Misericordia non
de meritis judicare consuevit, sed de neces-
sitatibus subvenire ; juvare pauperem, non
examinare justitiam. » Idem : « Habe, di-
ves, hypothecas inopum sinus, habeas hypo-
thecas viduarum domos , habeas hypothecas
orainfantiumorphanorum, ut dicatur tibi -^ :
Ex ore infantium, et laclentium •perfecisti
lauclem. » Idem, de Officiis'' : « Perfecta
liberalitas fide , causa , loco , tempore com-
mendatur : fide, ut prius opereris circa do-
mesticos fidei. » Idem ' : « Non omnibus de-
bemus misericordiam ; sed quia plerique
' Greg., Patioml., p. 111, c. i, admon. 21. — = Isid.,
de Sum. Bon., lib. XIU, c. LXiv, seol. 7. — » Psal.
VIII, 3. — * Ambr., de Offic, lib. I, c. xxx. — = Ibid.
— « Ibid. — ' Ibid., c. u. — ' Ibid., lib. 11, c. xxviii.
fraude eam quaerunt , et confingunt aerum-
nam , ideo ubi cau.sa manifestatur, persona
cognoscitur, tcmpus urget, largius se debet
perfundere misericordia. » Idem ' : a Affec-
tus divitem collatorein, aut pauperen-; facit ,
et pretium rebus imponit. » Idem ' : « Si
peregrinum sub tectum tuum inducas,si
suscipias egentem, ille tilii acquirit sancto-
rum amicitias, et aeterna tabernacula. »
Idem ' : « Aurum Ecclesia habet , non ut
servet, sed ut eroget, et subveniat in neces-
sitatibus. » Idem, super Lucam » : « Tu qui
putaste manumhabere sanam, cave ne ava-
ritia, cave ne sacrilegio contrahatur; exten-
de saepius eam, exteude ad illum pauperem,
qui te obsecrat; extende, ut proximum ju-
ves, ut viduae feras praesidium, eripias inju-
riae, quem vides injustae contumeliae subja-
cere. » Hieronymus, in Epistola : « 0 quanta
beatitudo pro parvis magna recipere, aeterna
pro brevibus, pro morituris semper viven-
tia, et habere Dominum Deum debitorem ! »
Augustinus , Contra quinque hmreses '" :
a Obsecutus est Lot angelis, tanquam pere-
grinis , consuetudine hospilitatis ; liberatus
a periculo civitatis , et temporale evasit in-
cendium, et aeternum consecutus est prae-
mium. Discite ergo, Christiani, sine discre-
tione exhibere hospitalitatem, ne si forte cui
domum clauseritis , cui humanitatem dene-
gaveritis, ipse sit Christus. » Idem, in Epi-
stola " : « Utilius esurieiiti panis tollitur, si
de cibo securus justitiam negligat, quam si
ei panis frangitur, ut injustitiae seductus
acquiescat. » Idem, in Sermone '^ : « Redime
te, homo, dum vivis ; redime te ipse, dum
potes; redime te , inquam , dum pretium in
manibus habes ; redime te, ne dum te mors
amara praevenerit, et vitam simul et pre-
tium perdas. Sine causa hoc vis dimittere
uxori, quae forsilan alium habebit mari-
tum. B Idem " : « Qui sibi aut praemium
comparare, aut peccatorum desiderat indul-
— " Id., in Luc, vi, lib. V. — '" Aiig., de Quinq.
Hcsrcs., c. IV. — " Aug., ad Vinc, epist. XLViii. —
"' InterOp. S. Aug., de Temp. serm. ccxix, al.ccLXXVli,
n. 3, in append. tom.VI. — "Ibid.
m
PHARETR^ LIB. II.
redditis decimis de no- extollit, majorem culpam intrinsecus super-
gentiam promereri
vem partibus studeat eleemosynam dare. »
Idem ' : a Si decimas non habos fnictuum
terrenorum , quod habet agricola , quod te
pascit ingeninni, Dei est : inde decimas ex-
petit, unde vlvis : de militia, de negotio, de
artificio tuo reilde decimas. Aliud enim de
terra rependiuius, aliud de tonsura ovium,
et de lacte. » klem ^ : « Da (a) pauperibus,
et habebis Ihesaurum in ccelo : non sine the-
sauro remanebis ; sed quod habebis in terra
sollicitus, habebis in coelo securus. » Idem,
in Enchiridio » (6) : a Multa sunt genera
eleemosynarum, quas cum facimu.«, adjuva-
inur ut dimittanlur peccata nostra. Sed ea
nlhil est majus, qua ex corde dimittimus,
quod in nos quisque peccavit. » Leo Papa,
iu Sermone : « Magrta est eleemosyna, quae
ardentium criminum globos benevolenliae
suffi fonte refrigerat, et quodam irriguo
largitatis obruit incendia delictorum , iit
quamvis offensus Deus, quamvis crimini-
bus provocatus, cogatur llberare cleemosy-
nis, quem disposueratpunire peccatis.» Ber-
nardus, in Epistola ' : « Vere beatus qiii in-
telligit non super cupidum, sed ' super ege-
mim et pauperem : illum , inqnara , paupe-
rem, qui invite petit, et verecunde accipit,
et accipiens gloriflcat Patrem suuni, qui in
coelis est.B Multa infra, iib. lY, de Con-
nexione virtutum '.
CAPUT L.
De Eleemosyna imccepta.
Gregorius, in Registro ■" : « Quidquid in
Dei sacrificio ex scelere offertur, omnipoten-
tis Dei non placat iracundiam , sed irritat. »
Idem , in Moralibus " : « Quisquis super
eum, cui aliquid tribuit, fastu se elationis
' Ang., de Temp , serm. ccxix, al. ccLXXVii, n. 3,
in append. — " Ibid., serm. l. ol. Lx, n. 7. — ' Id.,
Encliirtd., c. LXXii.— » Bern., ad lioger. Sic. rcg.,
epist. cvii. — 5 Psal. xt, 2. — » Vid. iuf., lib. IV,
(a) Coet. edit. Idem de. — (i) Item Enchiridione.
biendo peragit, quam, extrinsecus lar-
giendo, mercedem acquirit. » Isidorus, in
Synonymis ' : « Nihil proficit, alterum inde
reficis, unde alteri maciem facis : condemnat
misericordia ista, non propitiatur. » Idem ,
de Summo Bono '" : « Non est eleemosyna, quae
gloriae magis causa, quam misericordiae im-
partitur intuitu : quali enim intentione ab
unoquoque largitur, taliter et apud Deum
recii>itur. » Augustlnus, de Civitate Dei" :
« Sicut non fratri suo dicit : Fatue, qui cum
hocdicit, non ipsi fraternilati, sed peccato
ejus infensus est, alioquin reus erit gehennae
ignis; ita e contrario, qui porrigit eleemosy-
nam Christiano, non Christiano porrigit, si
non in eo diligit Christum. » Idem ", super
Psalmos : « Qui dat eleemosynam ut careat
taedio interpellantis, m m ut reficiat viscera in-
digentis, etrem, etmeritumperdit.» Ambro-
sius, super Lucam : a Ilospitalem esse propter
remunerationcm , elTectus avaritiae est. »
Idem: « (,lui misericordiam defert, » etc, su-
pra, de Beatitudine'^. JoannesChrysostomus,
super Mattha:um : o Non gaudent martyrcs,
quando ex illis pecuniis vel eleemosynis ho-
uorantur, dc quibus pauperes plorant. »
Idem : a Qualis est ista justitia, munerarc
niortuos , et spoliare viventes ; de sanguine
miserorum lollere, et Deo offerre? Illud non
est Deo offerre, sed violentiae suae socium
facere Deum : ac si Deus oblatam sibi pecu-
niam do peccato libenter accipiat , et con-
sentiat peccato. » Bernardus, super Can-
tica * : a Non recipit Deus eleemosynam de
manu raptoris, seu fceneratoris ; sed nec de
hypocritae quidem , qui cuin facit eleemo-
synam , facit luba cani ante se, ut glorifice-
tur ab hominibus. »
c. XLV, § 4, 6, 7. — ' Greg., ad Syagr., etc, lib. VII,
p. II, epist. cxi, col. 1172.— ' Id., Moral., lib. XXI,
c. XIV, post med. — » l.<id., Sy.-ton., c. xviii, post
med. — '» Id., de Sum. Bon., lib. III, c. Lxiv, sent. 7.
— " Aug., de Civit. Dei, Vtb. II, c. xxvil. — " Id., in
Psal. XLii, n. 8. — '» Vid. sup., c. XLvm, p. 121. -
'* Bern., iii Cant., serm. xi, post med.
LIBER TERTIUS
DE PERICULOSIS AGITUR
CAPUT PRIMUM.
De Voluntate.
Gregorius , in Moralibiis ' , super illud
Job * ; Involutce sunt semitw gressuum eo-
rum, etc. : « Reprobi recfa quidem delibe-
rando appetunt , sed ad consueta seniper
mala recurrunt. » Et infra : « Bona quidem
cupiunt, sed a malis nunquam recedunt.
Esse quidem liumiles , sed sine despeclu ;
esse contenti propriis, sed sine necessitate ;
pauperes esse volunt, sed sine defectu ; esse
casti, sed sine maceratione corporis; esse
palienfes, sed sine contuineliis volunt. Cum-
que adipisci quserunt virtutes , sed labores
virtutum fugiunt, quid aliud, quam et belli
certamina in campo nesciunt, et triumphare
in urbibus de bello concupiscunt? n Idera' :
0 Nequaquam homo ad pravam delectatio-
nem rapitur, uisi prius per voluntarias men-
tis tenebras inflrmetur. » Idem * : « Cum
quis adhuc ex timore bona agit, a malo pe-
nitus non recessit : quia eo ipso peccat, quo
peccare vellet, si inulte potuisset. » Idem ^ :
«Non intuetur Dominus quantum quisquam
maU valeat facere, sed quantum velit; et
cum deest potestas male faciendi foris, apud
se tamen tyrannus est, cui iniquitas domi-
natur intus. » Hieronymus , in Epistola :
« Tantum virtuti adjicies, quantum proprise
voluntati subtraxeris. » Augustinus , de Li-
bero Arbitrio " : « Voluntasaversa ab iiicom-
mutabiU et communi bono , et conversa ad
• Greg., Moral., lib. VII, c. xii. - 2 JoO, vi, 18. —
' Greg., Moi-al., lib. IV, c. xv, circa med. — • Ibiil.,
lib I , c. .XI. — 6 ibid , lib. XII, c. xs. - 6 Aug., de
Lib. Arb. lib. II, c. x — ' Vid. inf,, huj. lib. c. XLi.
proprium bonum, aut ad exterius, aut ad
inferius, peccat. Ad proprium bonum con-
vertilur, cum suae potestalis vult esse; ad
exlerius autem, cum aliorum propria, vel
qusecumque ad se non pertinent, cognoscere
studet; ad inferius, cum voluptatem corpo-
ris diligit, atque ita homo superbus, et cu-
riosus, et lascivus effeclus, excipitur ab illa
vita, quae in comparatione superioris vitae
mors est. » Ideiu : « Vokintas mala, » etc.,
infra, de quatuor affectionibus inordiiia-
tis '. Idem , de Confessionibus * : « Ex vo-
luntate perversa facta est libido : et dum
servitur libidini, facta est consuetudo : et
dum consuetudini non resistitur, facla est
necessitas. »Idem, in Epistola^ : « Nimis
perverse se amat, qui alios vult errare, ut
error suus lateat. » Idem, de Vera Reli-
gione '" : « Nunc usque adeo peccatum vo-
luntarium malum est, ut nullo modo sit
peccatum, si non sit voluntarium. » Idem,
de Trinitate " : « Mala voluntate, vel sola,
miser quisque efficitur : sed miserior potes-
tate, qua desiderium mal* voluntatis adim-
pletur.» Idem, de Catechizandis Rudibus " :
« In hac vita homines magnis laboribus re-
qniem quserunt el securitatem ; sed pravis
cupiiJitatibus seducti, non inveniunt. Volunt
enim requiescere in rebus inquietis : nam
si in divitiis velit homo requiescere, magis
superbiis efficitur, quam securus. » Idem,
de Verbis Domini " : « Deus amissus, mors
— ' Aug., Confess., lib. VIII, c. 5. — ^ Id., ad
Marce/l., episL vii. ~ '» Id., de ver. Relig., c. XIII.
— 11 Id , de Tri/iil., lib. XIII, c. v.— 'S Id., de Catec/i.
Ruditi., c. .\vi. — " Id., de verb. Dom., serm. VI,
al. Lxu, n. 2.
12G
PHARETILE LIB. III.
animae est : anima amissa, raors corporis
est : mors corporis necessaria, mors aniinae
voluntaria. » Joannes Chrysostomus, de Mi-
litia spirituali ' : « Scito, qaia te non vincet
natura corporis, iieque strangulabit invi-
tuni : neque enim te obnoxiura et .servum
faciet px libero, ni.si voluntaria tua rleclina-
tio. » Idera, supei' Joannem : « Electionis,
et propriae voluntatis est omnis malilia ho-
minis. » Bemardus , super Cantica ' : « Si
in die jejunii mei invenilur voluntas mea,
non tale jejunium elegit Spousus; nec sapit
illejejunium meum , quod non liliura obe-
dientiaj, sed vilium propriae voluntatis de-
coxit. Ego ergo non solum de jejunio, sed
de silentio, de vigiliis, de oralione, de lec-
tione, de opere manuum , postremo de orani
observatione raon iclii, ubi invenitur volun-
tas sua in ea, et non obedientia magistri,
idipsum sentio. » Mi-m, de Libero Arbitrio ' :
(i Duo suut, qua; iiijustara corapri«bant vo-
luntatem : vel cum peccare, vel cuni irapune
peccasse libet. » Idem, ia Sermonidus * :
« Quid odit, ant ()uid punit Deus, praeler
propriam voluntatem ? Cesset voluntas pro-
pria, etinfernus jam non erit. In quem enim
ignis ille desa;viet, nisi in volunlateni pro-
priani? » Idem'' : « Umle suut scandala, et
unde perlurbatio, uisi quod propriara sequi-
mur voluntatera , cl lemere , quod voluerit
ipsa, in cordenostro deflnientes, siqi;o modo
id prohiberi contingat, conlinuo in impatieu-
tiara,etmurmuralionem, et scandalum proni
sumus? »
CAPUT II.
De Remorsu conscientia.
Gregorius, in Moralibus \ : a Dum nulia
bonorura operum confidentia fulcitur, in-
tueri summa raens trepidat , quia ipsa se
couscientia accusat. » Idem ' : « Quisquis a
' Clirysosl., de Milil. Spirit., hom. — ' Beiu., i«
Cant., serin. Lxxi, versus Du. — ' Id., de Cral. et
Lib. ArO., posl med. — ' Id., de resurr. Dom.,
seruj m. — ' Id., Quomodo vol. nostra div. vol. trip/.
subj. debeal, Serm., circa med. — « Greg., Morul.,
Ub. XVI, c. IX, circa meU. — ' Ibid., lib. XVIII, c. v.
praeceptis dominicis discordat opere , quo-
ties ea audit, vel legil , corde suo reprehen-
ditur atque confunditur, quia id , quod non
fecit, memoratur : nam in quo se errasse
considerat , ipsa se lalenler conscientia ac-
cusat. » Idem , s?/per Ezcchielem * : « Scrip-
tura sacra ei siiavis est ad loquendum , cui
interius impressa ad vivendura fuerit. Nam
serrao dulcedinem non liabet , quem vila re-
proba intra conscientiam remordet. » Isido-
rus, iu Srjnonymis « : « Nullapoena gravior
mala conscie tia. Vis autem nunquam e.«se
tristis? bene vive. » Idem, de summo Bono '" :
a Omnia fugere poterit horao, praeler cor
suum : non enim polest a se quisquam rece-
dere. Ubicumque enim abieril, reatus sui
conscienlia illum non derelinquit » Idem" :
0 Abyssus abyssura invocare, est de judicio
suoB conscieutiae ire ad judicium daranatio-
nis ffiternae. » Ambiosius, dc Officiis " :
« Qiiaj poena gravior, quam inlerioris vul-
nus conscientiffi ? Nonne hoc magis fugien-
dum, quam mois , quara dispendium , quam
exilium , quam debililas, quam dolor esl?»
Bernai-dus, de Consideratione " : « Yitiosus
viliosorum conscienlias non refugit ; et ubi
omnes sordent, nnius fcelor minime senti-
tur. » Idem : Annon inflationes, » etc, su-
pra, libro II, de Intelligentia "*. Idem, in
Sermonibus " : « Quis magis morluus eo,
qui portat ignem in sinu, peccalum in con-
scientia, nec sentit, nec excutit, nec expa-
vescit? » Idem : « Qui conscientias » , etc,
iiifra, de Mutabiltate '". Seneca, in Episto-
la '' : « Quid prodest recondere se, et oculos
homiuum auresque vitare? Bona conscien-
tia tuibara advocat , mala , etiam in solitu-
dine, anxia atque sollicila esl. Si honesta
quai facis, omuessciant; si turpia, quid re-
fert nerainem scire , cum tu scias? 0 te mi-
serura , si contemnis hunc teslem 1 »
lcre iu priuc. — * Kl., iti E:ech., hom. x, ante med.
— * Isid., Synon., c. xii, circii med. — '" Id , de Sum.
Bon., lib. 11, c. XXVI, seut. >. — >' Ibid., sent. 3.—
•' 4mbros., de Offic, lib. III, c. iv.— " Bcrn., de Con-
sider. ,lih. I, versus fiu.— '* Vid. sup., lib. II, c. xxix,
p. joi. — 15 Id., de resun: Dom., serm! li, aute fin.
— '« Vid. mf., huj. lib. c. v. - " Senec, Episi. XLUl.
DE PERICULOSIS.
127
CAPUT III.
De Feccatis lingum (a).
§ 1. — De Stultiloquio.
Gregorius , in Moralibus ' : « Stulte contra
Deum loquitur, qui intertlivinae animadver-
sionis flagella positus, juslificare semetip-
sum conatur. » Idem - : « Duo sunt genera lo-
cutionum, importuna valde et noxia generi
humano : unum , quod curat etiam perversa
laudare ; aliud, quod sludet semper etiam
recta corrigere. » Idem : « Sicut plerique re-
ticent, » etc, infra, de Credulitate '. Idem ■• :
« Apud homines cor ex verbis ; apud Deum
vero verba pensantur ex corde. » Idem ^ :
« Qui verba sua metiri nesciunt , proculdu-
bio ad otiosa dicta dilabuntur, in quibus si
se minime reprehendunt, statim ad noxia et
contumeliosa prosiliunt. » Idem, in Dialo-
gis ^ : « Loquendo cum sajcularibus fit , ut
ab otiosis ad noxia, a levibus ad graviora
veniamus; et os nostrum ab omnipotenli
Domino tanto minus exaudiatur in prece,
quanto amplius inquinatur stulta locutione. »
Isidorus, desummo Bono ' : « Quadripartita
est loqueudi ratio : quia vel bonum bene,
vel bonum male, seu bonum male, seu ma-
lum bene profertur. Bonum quippe bene lo-
quitur, qui ea , quse recta sunt, humiliter
annuntiare videtur. Malum male loquitur,
qui quodlibet flagilium persuadere conatur.
Bonum male loquitur, qui quodcumque rec-
tum arroganter prajdicare sentitiu-. Malum
bene loquitur, qui aliquod narrando vitium
detestatur , ut ab eo homines avertantur. »
Angustinus , super Canonicam Jacobi :
« Lingua facilitatem habet motus ; iu udo po-
sita est, facile in lubrico (b) labitur : quanto
illa citius et facilius movetur, tanto tu ad-
versus illam iixus esto. »
' «reg., MoraL, lib. 11, c. xiv. - - IbiJ., lib. VII,
c. XVII, iu priuc. — ' Vid. inf., buj. lib. c. .x.Kxr. —
» Gves.,Moral., lib. II, c. vii. — 6 Ibid., lib. XVI, c. I.
— 8 Id., Dialog., Ub. III, c. xxv, posl med. — ' Isid.,
de Sum. Bon., lib. II, e. .\xix, sent. 17 et 18.—
(a) Hoc litulo et ea, quae sequitur, octodecim paragi a-
phorQHi distinclione, carent Caet. edit. — (6) L. lubrica.
§ II. — De Multiloquio.
Gregorius, in Moralibus ' : « Certum est,
quod verbosus vir justihcari nequeat. »
Idem » : « Menlis justitia desolalur, quando
ab immoderata locutione non parcitur. »
Idem, iu Pastorali '" : «Quiamurura silentii
non habet, patetinimicijaculis civitas men-
tis ; et cum se per multa verba extra semet-
ipsam ejicit , apertam se totam adversario
oslendit ; quam ille tanto sine labore supe-
rat, quanto et hsec eadem, quse vincitur,
contra semetipsam per multiloquium pu-
gnaf. » In Proverbiis dicitur " : Sicut urbs
•patens et absque muronm ambitu , ita vir
qui non potest in loquendo cohibere spiri-
tiim suum. » Idem, super Ezechielem '^ :
« Valde difficile est , ut qui mulla loquitur,
non etiam mentiatur. » Isidorus, in Syno-
nymis " : « Loqui niullum stultitia est , et
vox insipientisin multiplicatione sermonis. »
Idem " : « Multiloquium non declinat pecca-
tum; fluvius enim exundans cito colligit
lutum. »
§ III. — De Nugis.
Gregorius , in Moralibus ''° : « Otiosum
veibum est, quod aut ratione justae neces-
silatis , aut intentione piae utilitatis caret. »
Idem : « Qui verba, » elc, supra, eodem '^
Ambrosius , super Beati immacidati " :
« Nou mediocre pericuium esi , cum habeas
tanta eloquia Dei , et opera , quse fecit in Ge-
nesi, in Exodo, in Levitico, Numeris, Deute-
ronoinio, Jesu Nave, Judicnm, libro Begum
atque Esdne , et quaj dixit , et quai fecit in
Evangelio, in Actibus Apostolorum; si , illis
praetermissis , loquaris quae saiculi sunt ,
audias qua3 vana sunt et otiosa. » Isidorus,
in Synonymis '' : « Sermo vanus , vana
conscientiaejudex est. Mores enim hominis
« Greg,, MoraL, lib. X, c. ii. — » Ibid., lib. Vll,
c. .XVII, ante med. — '" Id., Puslor., p. III, admou. 15;
el MoraL, lib. VII, c xvii. - " l'rov., xxv; 27. —
'= Id., inEzech., hom. xii, post med. — '^ Isid.,
Synon., c. ix, in fiue. — '* Ibid , paulo post. —
15 Greg., Moral., lib. VII, c. xvil, circa med. — '^ Vid.
paulo^ante, liac, § 1 ipsa pag. - " Ambros., in Psal.
cxviii. octon. XXII.— "Isid., Synon., c. ix, post med.
1^8
PHARETR^ LIB. 111.
lingua pandit ; et qualis sermo ostenditur ,
talis et animus comprobatur. » Idem, de
summoBono ' : «Vanisermonesin ore Chri-
stiaiii non debent inveniri. Nam sicut malos
mores bona colloquia corrigunt , ita prava
colloquia bonos mores corrumpuiit. » Joan-
nes Chrysoslomiis, super MaUh(eum^ : a Om-
nis sermo vanus qui dicitar, immundo spi-
ritu dictante profertur. » Uieronymus , in
Epistola : « Quidquid non a^diflcat audien-
tes, in periculum vertiturloquenlium. » Ber-
nardus , in Apologia ' : « Vobis convenienti-
bus in tinum , ut Apostoli vcrbis utar ', jam
non est dominicam canam manducare : pa-
nem quippe coelestem ncmo est qui requirat,
nemo qui tribuat : nihil de Sciipturis sacris
quisquam loquilur, nihil de salute agitur
animarum; sed nugai,'risus, et verba mulfa
proferuntur in ventum. » Mem, de Prcecepto
et Dispensatione ^" : « Stulliloqnia et vanilo-
quia nuuquam nisi contra mandala Dei usur-
paiitur. Feccata quippt! sunt : et Deus pro-
hil)e,t omnc peccatum; et taraen vt-iiialia,
nou criuiinalia reputantur , excepto, cum
per contemptura vcrtuntur in usum et con-
suetudiiiera; et tunc non peccati species, sed
peccantis intcntio pensatur. » Idem, de Con-
sideratione " : « Fugienda otiosilas mater
nugarum, noverca virlutum. Inler saicula-
res quippe nugae sunt , in ore sacerdolis
blasphemiae : interdum tamen si incidant ,
ferendaj fortassis, referendaj nunquam : ma-
gis interveniendum caute et prudenter nu-
gacitati. » Idera ■" : « Consecrasti os tuum
Evangelio; nugis igilur jam os aperire illi-
citum ost ; assuescere vero nugas loqui , sa-
crilegum est. Labia sacerdotis, ait Prophe-
ta', custodiunt scientiam, etex ore ejus re-
quirunt legcm, nou nugas, aut labulas. b
Idem ' : « Yerbum scurrile ab ore procul sil.
' Isiil., dc Siim. Bon., lib. II, c. xxix, scnt. 5. —
> Clirysost., in M<dtli. Op. iiiiperf., hoiu. xi , aiitc
jjjej. _ s Bern., ad Gnlioliii. Abb. Aftohg., post med.
— » 1 Cor., XI, '20. — ' Beru., </* Prac. el Oisp., ante
med. — 8 Id., de Consider., lib. III, versus fiii. —
' Ibid., paulo post. — » Malac., Il, 7. — ' Beiu., de
Consider., Ub. 11, circa fiu. — '• Greg., Moral.,
lib. VIII, c. XXII, cjrca uied. — " Ibid., lib. XXV,
et procul ab aure relegandum est. Fcede
enim ad cachinnos moveris ; sed fcedius alios
moves. »
§ IV. — De Jactanlia.
Gregorius, in Moralibus " : « Procaces
quique eliam nola jactanter proferunt, ut
loquentes docti videantur. » Idem " : « Eo
ipsosuperbiensabintegritatesalutis corruit,
quojactantia cujusliljet virtutis intumescit. »
Idem " : « Arrogantes, si non inveniunt voces
hominum , quas inhiantes expcctant, ipsi
scicntiam siiam laudantes prsedicant » . Idem,
in Pastorali " : « Eligit patiens quaelibet
mala perpeti, quam perostentalionis vitium
bona sua occulta foris publice cognosci. At
coutra eligit arrogans bona de se , vel falsa,
jaclare, ne mala pos.sit, vel minima, per-
peti.» Isidorus, de Summo Bono '* : «Culpa-
biliter manus ad iiomiiium expandit , qui
facla sua jaclanter prodil. » Bernardus, de
duodecim Gradibu.t " : « Monachus jactator,
autloquetur, autrumpetur. Plenusestenim
serinoiiiltns, et coarctat eum spiritus uteri
sui : propterea silit et allicit (a) auditores ,
quibus suas jactet vanitates. »
§ V. — Dc Excusalione.
Gregoiius, in llomiliis '* : « Sunt mulli,
qui pravitatem suam ex alienis pravitatibus
tuentur. Quia enim alios taha fecisse consi-
derant, eadem facere sibi licenter pulant. »
klein, in Sloralibus " : « Usilalum humani
generis vilium est , et lalcudo peccatura com-
mittere, et coininissum negando abscondere,
et conviclum defeudeiulo multiphcare. »
Idem " : « Sunt nonnulli, qui nequaquam
defleul quod faciunt, sed etiam laudare et
defendere non de.sislunt. Et nimirum, cum
defendilur culpa, gerainatur.» Idem" : o Su-
c. viu. — " Ibid., lib. XXVI, c. iviii, post lued. —
'3 Id., Paslor., p. 111, c. 1, admon 10. — '• Isid., rfe
Sum. Boii., lib. III, c. vii, sent. 30. — '» Beru., de
duod. grad. Humil., grad. iv. — "^ Greg., i>i Evang.,
bom. VII, anle med. — " li!., Moral,, lib. XXII, c. ix,
lere in priuc. — '* Ibid., lib. IV, c. xix, fere iu priuc.
— '9 Ibid., lib. XXII, c.ix, aute iiied.
(a) Ceet. edil. crudelHate, uieud.
DE PERICULOSIS.
perbiae vitium est, iit quod de se fateri quis-
que quasi sponle dignatur, hoc sibi dici ab
aliis dedignetur.» Hierouynius, in originali
super Oseam ' : « Libenter vitiis noslris ap-
plaudimus ; et superati voluptatibus , obten-
dimus carnis infirmitatem , aut dura majo-
rum imperia. » Idem : « Nihil omnino agi-
tnus, » etc, infra, de Consolatione ^. Isido-
rus , de Summo Bono ' : « Est quorumdam
excusatio perversorum , qui dum pro suis
facinoribus arguuutur, verba justorum pro
censura declinandaobjiciunt, reservantes se
divino judicio , quo puniendi sunt durius,
dum temporaliter coutemnunt judicari ab
hominibus. » Bernardus, super Cantica ' :
0 In animam peccat suam , qui se excusat
dum arguitur, repellens proinde a se Jndul-
gentiae medicinam , et sic vitam sibi inter-
cludens aeternam. » Idem, de dmdecim Gra-
dibus ° :«Multis modis sunt excusaliones in
peccatis; aut enim dicit, qui se excusat :
Non feci , aut : Feci quidem , sed bene feci ;
aut : Si male , non multum male ; aut :
Si multum male,non mala intentione. Si
autem de illa , velut Adam ct Eva, convin-
citur, aliena suasione excusare se nititur. »
Idem, super Qui habitat " : « Omnes ali-
quando cadere necesse est , dum in hoc sae-
culo delinentur ; sed alii quidem colliduntur,
alji non' , quia Dominus supponit maman
suam. Verum hoc interest inter eorum casus,
quod justus suscipitur a Domino , ideoque
resurgit fortior; injustus autem, cum ceci-
derit, non adjiciet ut resurgat, imo vero aut
in pudorem noxium , aut in impudentiam
cadit. Aut enim excusatqucdfecit, ethicest
pudor adducens peccatum ; aut fit ei frons me-
retricis, et jam nec Deum timet, uechomi-
nes reveretur. » Ambrosius , in Apologia ' :
a Aliqui homines, cum a sacerdotibus corri-
piuntur, peccatum suum aggravant, dum
' Hieron., in Ose., x, lib. II. — - Vid. inf., hiij.
lib. c. XIX. — a Isid., de Sum. Bon., lib. III, c. .\\.\n,
sent. 7. — * Bern., super Cunt., senii. xvi, post med.
— ' Id., de duod. grad. Humil., grad. viii. — « Id.,
super Qui habitat, semi. ii, ante med. — ' Psal. xxxvi,
24. — » Ambros., Apol. Dav., lib. I, c. 1. — ^ Vid.
«up., lib. I, c. XLVii, p. 61. - '0 Greg., MoraL,
TOM. vn.
negare cupiunt, aut defendere.» Augustinus :
« NonnuUi » etc, supra, libro I, de Militi-
bus '. Glossa : « Malum est peccare, pejus
est perseverare ; sed perniciosius est, defen-
dendo se , in Deum culpam refundere.
§ VI. — De Accusatione.
Gregorius, in Moralibus '" : « Invidi dum
bonum, quod vident , accusare nequeunt,
excfficati malitia malum , quod non vident ,
ad accusationem quaerunt. » Isidorus , in
Symnymis " : « Nullum judices suspicionis
arbitrio : ante proba, etsic judica. Nonenim
qui accusatur, sed qui convincitur, reus
est. » Augustinus, de Sermone Domini in
monte '^ : « Accusare vitia, officium est viro-
rum bonorum et benevolorum. »
8 VII. — De Murmuratione.
Gregorius, in Moralibus^^ : «Si justapla-
cere Deoscimus, pati autem nulla, nisiquae
Domino placuerint, possumus, justa sunt
cuncta quae patimur. Unde valde injustum
est, si de justa passione et afflictione mur-
muramus. » Idem '• : « Qui contra superpo-
silam sibi potestatem murmurat, liquet quod
illum redarguit, qui eamdem homini potes-
tatem dedit. » Idem, in Homiliis '^ : « Reg-
num coelorum nullus murmurans accipit,
nec ullus qui accipit murmurare polest. »
Joannes Chrysostomus , in Sermonibus :
« Qui murmurat de periculo tentationis ,
murmural de praemio probaliouis. » Bernar-
dus, de Consideratione " : « Si is, qui mur-
murat, secundum animam morluus est; qui
ad murmurandum instigat, quomodo vivit? »
Idem, in Sermonibus " : « Nihil sic horren-
dum , ut murmur et dissensio in congrega-
tione monachorum. » Idem " : «Simoleste
cceperis sustinere, si judicare praelatum, si
murmurare in corde ; etiamsi exterius im-
lib. V. c. XIII, post med.— >' Isid., Syiton., c. xvi. —
'^ Aug., de serm. Dom. in Monle, lib. II , c. xxx. —
'^ Greg., Moral., lib. II, c. xiii, circa med. — '» Ibid.,
lib. XXI, c. ult., circa fin. — '« Id., in Evang.,
hom. XIX, circa med. — "^ Bern., de Consid., lib. 111,
post med. — " Id., Serm, parv., serm. L.vili, — " Id.,
de circumc. Dom., serm. Iii, post med.
130
pleas quod jubetur, non est virtus patientiae,
sed velamen lualiliae. » Glossa ' : «Ignisjus-
ta> ullionis in futuro illos excruoiat, qui lin-
gua inflammata a gehenna munnurant et
detrahunt. »
§ VIII. — De Contentione.
Gregorius, in Moralibus ' : « Culpabilio-
res esse solent hi qui in contentione in-
choant, quani qui respondent. » Mem, in
Pastorali ' : aQuisquis in .seminando jurgia
dileclionem proximorum perimit, ho^^ti fa-
miliarius servit. » Idem * : « Hypocrita, a.s-
sumpto sanclae conversationis habilu , filio-
runi suorum custodiam dcserit, et tempora-
liaqua?quedefendere,eliam jurgiis, qujerit.»
Auguslinus, in Regulai: « Lites aut nullas
habeatis, aut quam colerrime flniatis, ne
ira crescat in odium , et trabem fariat de
festuca, et auimMm faciat homicidam. Sicut
enim legistis % Qui oclit Iratrcm suum, ho-
micida est. » Idein ' : « Voltis a verbis du-
rioribus parcile : quae si emissa fueriut ex
ore vestro , non pigeat ex ipso ore proferre
medicamenta , unde facta sunt vulnera. »
Isidorus, in Synoiiymis' : « Conleulio laccs
odiorum acccndit ; pacem cordis coiiteutio
extinguit; coiicordiam contenlio ruinpit. »
Seneca, in Einstola : ^< Rixa est iiiter com-
petitores. »
Gregoiius, in Moralibus » : « Saipe pravi,
dum sua; vitiuui fortilmliuis ignorant, au-
denter alioru:i) rectituiliuem laceraiit : cum-
que contra boiios sibi auctoritatem increpa-
tiouisarripiunt, aut ea bona profernnt, quaj
noii videndo , sed audiendo didicerunt, .aut
eamala (a) aliis mentientes ingerunt, quai
ipsi committuut. » Idem '" : « Sa;pc qui iu
polestate sunt , ad sulyecloruui passim con-
' Gloss. iu .Vum., .u.— -Greg., ilomt., lib. .\.XVI,
c. ii. — ' Id., t'ailoi:, p. 111, aduiou. i,. — * lil.,
Morul.jlib. XXXI, c. viii, paulo posl priuc. — ' Aas.,
Rnij. 111, c. .\X.\vii. — « 1 Juan., ill, 15. — ' Aug., lib.
moilo cit., c. XXXI.V. — • Uiil , Synon., c. ix, aute
u,ed. — » Gres;.. Moral., lib. VIII, c x.\iii, circa med.
— o Ibid , lib. V, c. viii, ante lued. — " Chrysost.,
PHARETR^ LIB. III.
tumelias erumpunt; et hoc, quod invigilan-
tes regimini serviunt, per linguae procacita-
tem perdunt . miiiori scilicet rectitudine
verliajudicii(6)pensantes,quiaquisinecausa
fratrem fatuum dixerif, gehennai se ignibus
aildicil c). » JoannesCbrysostomus, de Com-
punctionecordis " : « Sive fatuum quis dixe-
rit, sive vanum , sive latronein , sive quoli-
bet alio nomine injuriam vel maledictum
fratri ingesserit; ex quolibet horum voca-
bulo sub maledicfi titiilo , gehenme ignis
supplic.iiscondemnaliir. » Augustinus: «Qui-
cuinque convitio, » eti-., supra, in capite de
Salisfactione , libro 11 ". Hieronymus, in
£pistola " : a Nec sibi quisquam de corporis
castitiite supplaudaf, cuin " de verbo otioso,
quodcumque locuti fuerint homines, reddi-
turi sint pro eo rationem in die judicii ;
cura eljam homicidii sit reatiis convitium in
fralrem. » Bernardus, in Epistola " : « Ego
plagis conscientiae ineae nullum judico ac-
commodatius medicamentum probris et con-
tumeUis : non est proinde, ipiod pro memo-
vear , homimcio omni opprobrio diguus , et
despectione. »
§ X. — Dc Derisione.
Gregorius, \ii Moralibus " : «Timendum
esl ne etiain nobis cadentibus surgat , qui
a nobis stantibus irridetur , quamvis stare
jam non uoverit, qui non stantem noverit
irridere. » Idem " : « lllum facit humana
derisio Deo proximum , quem ab humanis
pravitalibus vita; innoceutia «■•■y>* 'li"-
num. »
SXl.
De .Muledictiouo
Gregorius, iu Moralibus '*: « Aliter ma-
lediclum profertur pra?textu justilia?; aliter
Uvore vindictcE. » Idein "* : « Cum sancti viri
maledictionis seuteutiam profeniitt, non ad
de Comp. coril., lib. I. — '• Vid. sup., lib, II, c. .TX,
p. 88. — '■■ liieiou., ad lleliod., episl. l, veisus flu.
— '» Matlli., 5i;, :16. — '» Beiu., ad Eug. Pap.,
epist. ccLxxx, ante med. — "^ Greg., Moi-al., lib. V,
c. viu, circa uied — " ibid., lib X, c. xv. — '» Ibid.,
lil>. IV, c, VI. — " Ibid.— (n) Coit. edit. pngmitt. ab.
— (6) .1/. judicis. — (c) adjiciU
DE PERICULOSIS.
131
hanc ex voto ultionis , sed ex justitia exa-
minis erumijunl. » Idem ' : « Qiii maledic-
tionibus inimicum impetunt , quid aliud in
illo Deum facere Tolunt , nisi quod ipsi aut
facere nequeunt , aut erubescunt ? » Idem ,
in Registro , ad quemdam archiepiscopum ^ :
« Nil te ostendis de coelestibus cogitare, Fed
terrenam te cogitationem habere significas,
dum pro vindicta proprise injurise , quod
sacris regulis prohibetur, maledictum ana-
thematis invexisti. » Idem, in Dialogis^,
super illud ' : Neque maledici regnnm Dei
possidebtint : « Pensa quam gravis est culpa,
quae separat a regno eojlestis vifa\ » Au-
gustinus, de Conflictu vitionim et virtu-
tum ^ : « Quid de ilhs dicendum est, qui
furore caecifatis, usque ad verba prorum-
punt malediclionis , nisi hoc quod Apostolus
ait : Neque maledici regnum Dei posside-
bunt ? » Rt in Proverbiis " : Maledictum frus-
traprolalwn in qu.e.mpiam devolvetur :\n-
terhnearis : « In p;'oferentein. » Ibidem
Glossa : « Est aliquid malediclum juxta di-
vinam justitiam , ut excommunicatio. »
Joannes Chrysostomus , de Compunctione ' :
« Christus orare nos pro calumniantibus
jubet; nos autem iusidias et dolos etiam
amicis concinnamus. Christus male dicen-
tibus benedicere jubet ; nos autem e contra-
rio , aut priores maledicimus, aut maledic-
tis alterius multiplicata maledicta restitui-
mus. »
§ XII. — De Delraclione,
Gregorius, super Ezechielem ' : « Perver-
sorum derogatio , vitte nostra^ approbatio
est : quia jam ostenditur aliquid justitiee
nos habere, si ihis disphcere incipimus, qui
non placent Deo. » !dem : « Ne immodera-
tis, » etc, infra, de Infamia '. Isidorus, in
Synonymis '" : « Detractio grave crimen est ;
detractio gravis damnatio est. » Idem " :
' Ibid., lib. XXII, circa fin. — = Id., «'/ Januar.
Calar., lib. II, epist. xxxiv, col. 1093. - ' Id., Dial.,
lib. III, c. XV, ciica med. — » 1 Cor., vi, 10. — = Aug,,
ilc confl. Vit. et Virt., c. ix. — « Prov., xxvi, 2.—
' Chrysosl., de Conip., ante ined.— » Greg., ui Ezech.,
bom. IX, ante med. — " Vid. inf., huj. lib. c. XL. —
1» Isid., Synon., c. x. — " Ibid., paulo posl.— '»Vid.
« Nunquam detrahes , si te bene perspexe-
ris. » Idera : « Erit iUe apud Deum , » etc,
infra, de Credulitate ". Joannes Chrysosto-
mus , in Sermonibus " : « Ad condemnan-
dnm caeteros omne vitse nostrae tempus
absumimus : a quo vitio neque saeculi ho-
minera , neque monachum uUum facile
iuvenias liberum. » Hieronymus , in Epi-
stola " : « Quia homines sumus , et inter-
dum, contra annorum maturitatem , pue-
rorum vitiis labimur ; si me vis corrigi
delinquentem, aperte inciepa , tantum ne
occuite mordeas. » Bernardus , super Can-
tica '' : « Unus est detraclor qui loquitur,
et unum tanlum verbum profert ; et tamen
illuil uuum verbum , uno in momento, mul-
titudinis audientium aures inficit, animas
interficit. » Idem , de Consideratione '° :
« Detrahere , an delrahentem audire , quid
horum damnabilius sit , non facile dixe-
rini. » Anselmus, de Similitudinibus '' : «Tria
suut genera homicidii, quae pari plectuntur
poena; interfectio hominum , detraclio pro-
ximorum , odium fraternum. » Mem '* :
« Detractio est , quoties quis aliquid ea in-
tentioue de aliquo dicit , unde ipse minus
amari vel appretiari possit.
XIII.
De Adulalione.
Gregorius, in Dialogis '^ : « .Moris est, ut
occupato in multis animo , adulatio valde
subrepat, si ab ipso cordis ostio nequaquam
fuerit citius repulsa. » Idem, in Registro ^" :
« Nec novum , nec reprehensibile est in eh-
gendo episcopo, populi se vota in duas partes
dividere ; sed grave est , quaudo in hujus-
modi causis , non ex judicio , sed ex solo
favore adulationis venil electio. » hiem, in
Homiliis : « Yix pro culpa sua (]uempiam
aperta voce reprehendimus ; et adhuc, quod
est gravius , aliquando si persona iu hoc
inf, huj. lilj.c. sxxi.— '^ Estapud Chrysost.,(/e Cotnp.
cord., lib. I. — '■' Hieron., ad Rust., epist. iv. —
'5 Bern., in Cant., serm. xxiv, aute uied. — '6 |d., de
Consider.. lib. II, prope fin. — " Anselm., de Simi-
tittid., c. 147. — >« ibid., c. 14B. — '» Greg., Dial.,
lib, II, c. IV, lirca med. — ^» Greg., ait Neapol,,
lib. VIII, epist. l, col. 1416.
m
mundo potens sit, ejus forsitan et errata
laudantur, ne, si avertatur per iracundiam,
muims subtraliat, quod impendebat. » Am-
brosius , de Offictis ' : « Non esl vera ami-
cilia , ubi est fallax adulatio. » Idem ^ :
<( Prospiciendum est, ne adulantibus aperia-
mus aurem. EmoUiri enim adulatione, non
solum forlitudiuis non esse, sed etiam igna-
viai videlur. » Augiistinus , de Quceslionibiis
Veteris et Novi Testamenti^ : « Adulatorest,
qui ideo dat consensuin, ne otlendat eum,
quem optat habere propitium. » Idem , de
Trinitate * : « Si inimicus insultat , feren-
dus est. Amicus aulem , si errat , docendus
est; si docet, audiendns. Laudator veio et
crrans conflrmat enof ein , el adulans illicit
in errorem. » Ilieronymus , in Glossa 31at-
th(ei* : «Uigida vita , et prajdicalio vera,
declinare deliet mollium palatia , quae fre-
quentant mollibus induti adulantes , qui po-
nunl pulvinaria sub cubito , qui vilam pal-
pant peccaulium, non pungunt, ut vel sic
aliquid veuenlur. » Beruardus : « Habet
vera, » etc, infra, iib. IV, de Amicitia '.
Glossa super Psalmos ' : « l'liis uocet lingua
adulatoris, quam mauus persecutoris. » Se-
neca, in Epistola^ : « Hlud praecipue nos
impedit , quod cito nobis placeoius , si iu-
veuimus, qui uos boi;os viros dicat, qui
prudenles, qui sanctos, et non sumus. »
§ XIV. — De Suggoslioue.
Gregorius, siiper Ezechiekm^ : « Ili qui
alios ad iniquilatem suadendo pertralmnt ,
in semelipsis miuisterium dajniouum susci-
piunt. » Hieronyaius , iu Epistola : « Cum
de aliquibus, qui sanctum nomeh profiteu-
tur, aliquid criininis vel falsi sonuerit , vel
veri patuerit, instaut mali, satagunt, am-
biunt , ut de aliis omnibus hoc credatiir. »
Isidorus, de Summo Bono '° : « Deteriores
I Ambros., rh Of/k., lib. 111, c. xvi. — = Ibid., lib. I,
j_ XLil. 3 Dg quwsl. Vct. et Nov. Test., q. Li, inter
Oper. S. Aug., loui. III, appeud.— * Aug., ile Trinit.,
lib. II, u. 1. — ' Hierou., m Mattli., xl. — * Vid.
inf., lib. IV, c. XV. — ' lu Psal. Lxix. — « Senec,
lipist. Lx, circa meJ. — ' Greg., in Ezech., houi. ii,
longe ante med. — " Isid., rfe Sum. Bon., lib. 111,
PHARETRj; LIB. III.
sunt, qui sive doctrinis, sive exemplis vi-
tam moresque bonorum corrumpunt , his
qui substantias aliorum praediaque diri-
piunt. »
§ XV. — De Turpiloquio.
Hieronymus, in Epistola^'^ : « Non llagito
linguae nitorem , scd aniinae pui-itatem.
Apud Christianos enim solcecismus est, et
magnum vilium , turpe quid vel narrare ,
vel facere. » Bernardus in Sermonibus '* :
d Dum otiosa tanquam minima spernimus,
ad turpia interdum et inhonesta dilabimur. »
§ XVI. — De Mcndacio.
Gregorius, in MoYalibus " : « Deus men-
dacio noslro non eget , quia veritas fulciri
non quajrit auxilio falsitatis. » Idem " :
B Summoperc cavendum esl omne menda-
cium : quamvis nonnunquam sit aliquod
genus mendacii culpai levioris , scilicet , si
quisquam beneficium pra^staudo meutia-
tur. » Idein '" : « lucaute sunt humiles, qui
se mendacio illaqueant, dum arrogantiam
vitaut ; iino mentiendo superbiuut , qui
contra verilatem se erigunt, quam relin-
quunt. » Idem : « Quisquis expositor, »etc.,
infra , lib. lY , de Doctrina ". Isidorus , in
Synonymis " : «Cave meudaciuiii inomni-
bus : mendacio eiiiai fides tollitur, error
inducitur, veritas aboletur. Nullum nienda-
ciuin potestessejustum. » Ideui, de Sunmo
liono " : « Testis falsidicus tribus est perso-
nis obnoxius : primum quidem Deo , quem
perjuraudo contemnit; consequenter judici,
quem mentiendo fallit; postremo imiocenti,
quem falso testimonio laedit. » Idein '» :
« Nonuunquam pejus est mendacium medi-
lari , quain loqui : nam interdum quisque
iucautus solet ex prajcipitatioue loqui men-
c. XXXVIII, seiit. 5. — " Hieron., aelv. Helvid., longe
ultra uied. — '' Bern., de frip/. gen. Cogit., serm.,
prope liii. — " Gieg., Moral., lib. XI, c. xiu, circa
nied. — " Ibid., lib. Vlll, c. iv, uon louge a priuc. —
'» Ibid.jib. XVI, c. iii.— " Vid. iuf., lib. IV, c. xxxiv.
— >' Isid., Synon., c. xxi, circa princ. — '• Id., de
Sum. Boii., lib. III, c. Lix, sent. 2 — i" Ibid., Ub. 11,
t. XXX, sent. 6.
DE PERICIILOSIS.
dacium ; meditari autem non potest nisi per est a peccato.
133
Idem : 0 Qui jnramentum
studium. » Augustinus, in Enchiridio ' (a) :
a Utique verba propterea sunt instituta, non
per quae invicem se horaines fallant; sed
per qua; in alterius qulsque notitiam cogi-
tationes suas perfeiat. » Idem ^ : a Milii vi-
detur omne mendacium esse peccatum qui-
dem; sed niultum interesse quo auiino, et
de quibus rebusquisque mentiatur. » Idem ' :
« Omne mendacium ideo dicendum est esse
peccatum , quia homo , non solum quando
scit ipse quid verum sit , sed et si quando
errat et falhtur sicut homo , hoc debet loqui
quod animo gerit, sive illud verum sit, sive
putet, et non sit. » Idem, in libro de Men-
dacio ' : « Mendacium est falsa signiflcatio
vocis cum intentione fallendi. » Idem , de
Vera Beligione^ : «Inest omni mentienfi vo-
luntas fallendi , etiam si ei non credatur. »
Idem , de Doctrina Christiana ' : « Nemo
mentiens , in eo quod mentitur , servat fi-
dem. Nam hoc vult utique, ut cui mentitur
sibi fldem adhibeat, quam tamen ei men-
tiendo non servat. Omnis autem fldei viola-
tor iniquus est. »
§ XVII. — De Juratione.
Augustinus , de Mendacio ' : « Dico vobis
non jurare omnino ', ne scihcet, jurando se-
mel , ad facilitatem jurandi veniatur , ex
facilitate ad consuetudinem , et ex consue-
tudine in perjurium decidatur. » Idem, su-
per Canonicam Jacobi: « Falsa juratio exi-
tiosa est ; vera juratio periculosa ; nulla
secura. » Idem : « Quam grave peccatum
est perjurare , compendium tibi dedit Scri-
ptura dicens : Noli jurare. » Idem : « Per-
jurium praecipitium est : qui jurat, juxta
est; qui non jurat , longe est : qui verum
jurat, non peccat , sed prope est ad pecca-
tum ; sed qui non jural, non peccat, et longe
' Aug., Enchirid., c. xsii. — 2 ibjd. c. xviii. —
' Aug., Enchirid., c. xxii — * Id., de Uend., c. iv.
— B Id., de ver. Relig., c. xxxiii. — « Id., de Doctr.
Christ., lib. 1, c. xxxvi. — ' Id., de Mend., c. .xv.
(n) Edit. Vat. Enchiridione. Edit. Ven. et Lugd.
Enchiridion.
exigit ab alio, multum interest si nescit il-
lum falsum juraturum , an scit. Si enim
nescit, etideo dicit : « Jura mihi, » ut fides
ei fiat, non audeo dicere esse peccatum ; (a-
men humana tentalio est. Si autem scit, et
cogit eum jurare, homicida est : iUe eniin
suo perjurio se perimit. » Idem , in Episto-
la^ : « Sine duhio minus malum es-t per
Deum falsum jurare veraciter , quam per
Deum verum jurare fallaciter. Quantoenim,
per quod juratur, magis est sanctum, tanto
raagis est poenale perjurium. »
§ XVIIl. — De Blasphemia.
Gregorius, in Moralibus '" : a Filii in cor-
dibus Deo raaledicunt , cum recta nostra
opera a non rectis cogitationibus prodeunt ;
cum bona in aperto exerunt , sed noxia in
occulto moliuntur. » Idem " : « Deo quippe
maledicunt, cum se et ab illo accepisse vires
intelligunt, sed tamen de ejus muneribus
propriam laudem qucerunt. » Augustinus ,
de Vera Religione '^ :« Blasphemia est, cum
aliqua mala dicuntur de bonis. Itaque jam
vulgo blasphemia est , ubi mala verba de
Deo. » Glossa Augustini '^ : « Blasphemia est
per quam de Deo ipso falsa dicimtur : et ideo
pejus est blasphemare , quam pejerare :
quia pejerando falsaj rei adhibetur testis
Deus ; blasphemando , de ipso Deo falsa di-
cuntur. B Idem , super ioannem " : « Fla-
gellatus est Christus flagellis Judaeorura ;
sed non minus flagellatur blasphemiis falso-
rum Chrystianorum. » Joannes Chrysosto-
mus , super Joannem : « Glorificemus Deum,
non per fidem solum , sed etiam per vitain ;
quia aliter uequaquam erit gloria , sed blas-
phemia. Non enim ita blasphematur Deus a
Gentili existente inquinato , ut a Chrisliano
corrupto. » Bernardus : « Fugienda otiosi-
— 8 Maith., V, 34. — » Aug., ad Public, epist.
CLIV, al. xLVii, n. 2.— '" Greg , Morul., lib. I,
c. xviil. — " Ibid. — '^ Est apud Aug., de Morib.
Manich., c. xi. — " Gloss. in Epist. ad Ephes., iv, ex
Aug., ad Consent., c. xix.— '* Id., in Joan., tract. x
n. 4.
134
tas, » etc, supra, de Nugis
vete ne quis parva, » etc, supra, lib. 11, de
Peccato^. Glossa ' : Omne peccatum blasphe-
mise comparatum , minus ost. » Glossa ' :
« Gravius peccat contemptor sedontis in
coelo majestatis, quam criicifixor ambulan-
tis in terra paupertatis. «
CAPUT IV.
De Occupaiione.
Gregorius , in Dialogis " : « Multum est ,
quod uniuscujusque praesulis meiitem cura-
rum densitas deva^tat; ciimque animuf di-
viditur ad mulfa , fit minor ad singula ;
tantoque ci iu uuaquaque re surripilur,
quanto latius in pluribus occupatur. » Idem,
in /iegistro ' : c. Sicut toto desiderio debe-
mus curas et occupationem hujus mundi
fugere , ita si desit qui praedicet , occupa-
tionis onus libenti necesse est humero su-
bire. » Idem ' : « Qui adhuc viiletis, hujus
mundi occupaliones fugite : quia quaulo
quisque in eo profccerit , tanto, ut video,
ab amore Dei anipliiis decrescit. » Idem , in
Homiliis ' : « Usu terrenae curai a coelesti
desiderio olidurescil auinius ; el dum ipso
suo usu durus cfficitur, per aclionem sa'culi
ad ea moUiri nou valet, qua3 pertinent ad
charitatem Dei. » Idem , iu Muralibus '' :
« Male bomo vigilat, quando eum sa>cula
rium negolioruin aestus insolcnter inquic-
tat. » Idem : « Plus in huc mundo, o etc,
infra, capitulo de Honore '". Idem, super
Ezechielem" : « Quibusdam pravis menti-
bus nihil est laboriosius , quam si eis prcP-
cipiatur, ut in hujus mundi actibus non la-
PHARETR^ LIB. III.
Idera : « Ca- borent. » Augustinus, de vera Religione " :
» Amici hujus mundi tam timent ab ejus
amplexu separari , ut nihil sit eis laborio-
sius , quam hujus sfflculi curis non labo-
rare. » Isidorus, de summo Bono " : o Quanto
quisqiie curis mundi majoribus occupatur,
tanto facilioribus otiis premitur. » Idem " :
« Mundi amatores non solum ex eo rei siint,
quod infima prai summis appetunt ; verum
etiam miseri per \m- , qiiod cum gravi
aerumna ad ipsa desiderata perlingunt. »
Idem : « Longe a Deo, » etc, supra, lib. II,
de Orutione inaccepta ". Ambrosius, in ser-
mone '" : « Excilat divitem occupatum eupi-
ditas ; excitat ciira pervigil alieua rapiendi ;
torquet invidia; luora vexat, stcrilitas pro-
ventum inlcecunda perturbat , soliicital
abuudanlia. » Idein , in fpistola " : « Etsi
alii dives videtur, sibi pauper est, qui non
utitur eo quod habet, qui adhuc alia rapit,
alia desiderat. » Leo Papa •" : « Diabolus om-
nium discutit consuetudines , omuium ven-
tilat curas , omnium scrutatur affectus; et
ibi causas quajrit nocendi , ulii quiMupiam
viderit studiosius occupari. » Bernardus, de
Contemplu " :« Sane ut exercitii spiritualis,
et cura?. cordis , judiciuni evideiis est con-
temptus exteriorum ; sic eorumdem sollici-
tudo, cerlum signum est mentis incultae. »
Seiieca, in Epistola '" : « Quisquis se furlui-
tis mullum dedit , ingentem sibi materiam
perturbalionis, el iuexplicabilem facit. Una
haic via est ad tula vadenti , cxteriia sive
fortuita despicere, et houesto contentum
esse. » Ideiu " : « Omnia impediiuenta di-
mitte, et vaca bona? menti. Nemo enim ad
illam pervenit , forluitis occupatus. »
'Vid.sup., hocipso cap., §3, p. 128. — 'Vid.siip.,
lib. II, c. V, p. 69.— « Gloss. in ha., xvhi.— * Ciloss.
m Psnl. Lxviii.— » Greg., Dial., lib I, c. iv.— ' h\., aii
Cyriac. C. P., lib. VI, cpist. iv, col. 12S2. — ' Id., ad
Joan. cxcons., lib. I, cpisU xxx, col. 1048. — ' Id., in
Evang., hom. xi.t, posl lued. — • Grej;., Aloral.,
hb. Ml, c. XII, nou longe a priiic. — '» Vid. iiif.,
c. xxxiv. — " Id., iu Ezech., Iioni. x, anle nicd. —
" Aug., rfe ver. Relig., c. xxxv. — '» Isid., rfe Sum.
Bon., lib. III, c. XLViii, sent. 4. — '* Ibid., c. LXili,
sent. I. — " Vid. siip., lib. II, c. xlvi, p. 119. —
" Ambros., rfe Nabut., c. vi. — " Id., orf Simplic.,
lib. IV, epist. xxvii. — »• Leo, ile Nativ. Dom.,
serm. vil, circa ined. — " Berii., siiper Enrc na
reliil., post uicd. — '"> Senec, Epii>t. Lxxiv, ante
,110(1.— •' Id., Hiiisl. Liv, posl med.
CAPUT V.
De Mutabilitate.
Gregorius , in Regislro ' : « Si laudibus
aliorum laetamur , et aliorum vituperationi-
bus frangimur , gloriam nostram non in
nobis, sedin aliorum oi-e posuimus. » Idem,
in Moralibus ' : « Duin cor in adversis spe-
rat prospera, in prosperis formidat adversa,
huc iliucque quibusdam fluctibus volvitur;
ac per modos varios rerum , alternantium
mutabilitate versatur. » Augustinus , de
Pastoribus ' : « Hominum temerariis judi-
ciis plena sunt omnia ; de quo enim multum
desperavimus , subitoconvertitur, et fit op-
timus ; de quo praesumpseramus , subito
deflcit , et fit pessimus. Nec timor ergo
noster certus est, nec amor noster cerlus
est. Quid sit hodie quisque, vix novit ipse
homo ; si autem utcumque novit ipse quid
sit hodie , quid autem cras erit , nec alius ,
nec ipse. » Idem, in Meditaiionihm : « Heu
me tantse infelicitatis , lantae perditionis !
dumenim, qu« retro suut obliviscens, ad
ea quse ante sunt me extendere volo, subito
nescio qua miseria me relabi ad inania et
noxia conspicio. » Bernardus, in Sermoni-
bus * : « Qui conscientias suas in alienis la-
biis ponunt, modo magni, modo parvi sunt,
modo nulli, secundum quod adulantium lin-
guis, vel vituperare placuit, vel laudare. »
Seneca, in Epistola^ : « Hoc habent inter
caetera boni mores ; placent sibi , et pernia-
nent. Levis est malitia ; .';aepe mutatur , non
in melius , sed in aliud. »
CAPUT VI. ,
De Vagatione.
DE PRRICDLOSIS. 135
vat membra corporis. Qui ergo statum men-
tis perdidit, subsequenter foias inconstanlia
motionis fluit; atque exleriore mobilitale
indicat, quod nulla interius radice constan-
tise subsistat. » Hieronymus , in Epistola ' :
« De agmine coUimbarum crebi o accipiter
unam separat, quam statini invadat et lace-
ret , cujus carnibus et eruore satietur ; et
morbidse oves suum relinquunt gregem , ct
luporum faucibus devorantur. » Idem, snper
iliud Genesis , secundum aliam litteram ' :
Egressus Cain a facie Domini habitabat in
terra Naid, quod interpretatur fluctuatio^ :
« Quicumque enim a Domino recedit, stalim
saeculi fluctibus quatitur, et moventur pedes
ejus. » Augustinus : « Coliibeat se, » etc,
vid. sup., lib. II, de Continentia irisus '".
Bernardus : « Nihil turpius , » etc, ut sup.,
lib. I, de Monachis malis ". Seneca, in Epi-
stola ''- : « Frequens migratio corporis, in-
stabilis animi proprium est. Coalescere otio
non potes , nisi desinas circumspicere et er-
rare. » Idem" : « Ut animum possis conti-
uere, primo corporis fugam siste; deinde
remedia continuata plurimum proficiunt. »
Idem " : « Sine discere oculos tuos, sine au-
res assuescere sanioribus verbis : quoties
processeris , iu ipso transitu aliqua quae re-
novent cupiditates tuas libi occurrent. »
Idem '^ : «Primum argumenlum compositae
vita; existimo , posse consistere^ et secum
morari. » Idem " : « Non coalescit planta,
quae saepe transfertur. Nihil tam utile est ,
quod in transilu prosit. » Idem " : « Avarior,
ambitiosior, luxuriosior, imo vero crudelior
et inhumanior redeo, quia inter homines
fui. » Idem ** : « Nusquam est, qui ubique
est. » Idem •» : « Vitam in peregrinatione
agentibus hoc evenit , ut multa hospitia ha-
beant , nuUas amicitias. »
Gregorius, in Pastorali ^ : « Interior est
custodia cordis, quae ordinata exterius ser-
' Gre?,, ad Theod., lib. IX, epist. xxxix, col. 1452.
— Md , iloraL, lib. XXII, c. x, circa rued. — 3 Aug.,
de Postoi:, c. XH. — ' Bern., in Nntiv. S. Joan. Bopt.,
ante nied. — » Senec, Epist. xiiVii, in fin. — ' Greg.,
Paslor., p. III , admon. 24, non longe a princ. —
' Hieron., ad Demetr., epist. viii, post med. — * Gen.,
IV, 16. — " Hierou., ad Da/nas., episl cxLvi, ante
tned. — '" Vid. su|;., lib. II, c. ixwiii, p. 111. —
" Vid. sup., lib. I, c. xx.\li, p. 46. — >* Senec,
Epist. LXix. — " Ibid., consequenter. — '* Ibid. —
" Id., Epist. II. — '« Ibid. — " Id., epist. vii, ante
med. — '* Id., Epist. u. — " Ibid. conseq.
136
CAPUT VII.
De Curiositate.
Dum incon^rua
Gregorius, in Registro :
dicentes audire non renuis, non solum opi-
nionem tuam, sed gravas et animam. » Idem,
in Honiilm ' : « Grave curiositatis est vitium,
quae dum cujuslibet mentem ad investigan-
dam vitam proximi exterius ducit, semper
ei sua intima abscondit, ut aliena sciens se
nesciat; et omnis cnriosl animus, quanto
peritus fuerit alieni meriti , tanto fiat ignarus
sui. » Idem , super Ezechielem ' : a Sicut
malus aer, assiduo flatu tractus, inficit cor-
pus; ita perversa Incufio, assidue audila,
infirmanlium iiificit animum, ut tabescat
deleclatione pravi operis, assiduitate curiosi
sermonis. o Idem, in Moralibus* : « Fit recto
retrii)ntionis examine, utqui cxteriorl oculo
negligenfer utitur, interiori cordis oculo non
injuste caecetur. » Idem : « Plerumque res, »
etc, ut infra, iib. IV, de Innocentia*. .Vu-
gustinus, in Confessionihus^ -. « Cum mihi
accidit, ut me amplius cantus, quam res qua;
cantatur, moveat, pcenalitcrmepeccare con-
fiteor; et Imv" maliem non audire canfan-
tem. » Idem " : o Pra;ler concupiscentiam
carnis, quae inest in delectatione omnium
sensuum, et volupfatem, cui servientes de-
pereunt, qui longe se f\iciunt a te, Domine,
inest aniraae per eosdem sensus corporis
quaedam, nou se nblectandi in carnc, sed
experiendi per carnem vana et curiosa cupi-
ditas, nomine cognitionis et scienliae pallia-
ta. » Idem'' : « Pulchras formas et varias,
nitidos et amoenos colores amant oculi. Non
teneant haec animam meam; teueat eam
Deus, qui fecit haec bona valde ; sed ipse est
bonum meum, uou hffic. » Ideni, Ue Vei-a
Religione^ : « Miseri lioraines, quibus cognita
vilescunt, et novitatibus gaudeut, liiientius
' Greg., in Evang., lioui. xx.xvi, ante med. — ' Id.,
in Ezech., hom. ix, posl med. — ' Id., Moral.,
lib. XXI, c. VI. — ' Vid. iiir., lib. IV, c. v. — » Aug.,
Confess., lib. X, c. xxxiii. — « Ibid., c. xxxv, in princ.
— ' Ibid., c. XXXIV. — • Id., de ver. Relig., c. LII. —
PHARETRiE LIR. III.
discunt, quam norunt, cum tamen cognitio
sit finis discendi. » Joannes Chr^-sostomus,
in Sermonibus ; « In theatro non solum vi-
des res infaustas ; sed et audi? spurciloquia,
et ex ipso incessu meretricis et habitu mol-
liris : ubi auditu, et cantu diabolico laedun-
tur aures tua, et undique percutitur mens
tua. » Isidorus, in Synonymis ' : « Noli quae-
rere , quid quisque dicat vel faciat : evita
curiositatem, omitte curara, quae ad causam
tuam non pertineat. » Idem "> : « Oculi, prima
tela libidinis; visio, prima concupiscentia
raulieris. » Idera, de Summo Bono " :« Qui-
dam curiosi delectanfur audire quoslibet sa-
pientes, non ut veritatem ab eis quaerant,
sed ut facundiam sermoniseorum cognoscant,
more poetarum, qui magis compositionem
verborum , quara sententiam veritatis se-
quuntur. » Deruardus, in Meditationibus ^' :
«Multi mulfa sciunt, et seipsos nesciunt ; alios
inspiciunt, et seipsos deserunt; Deum quae-
runt per ista e.Kteriora , deserentes interlora
sua, qnibus inferior est Dcus. » Idem, de Duo-
decim Gradibus " : o 0 Dina! quid necesse
est ut videas mulieres alienigenas? qua ne-
ces.sifate? qua utililafe? an sola curiosifate?
Efsi otiose vides, non taraen otiose videris. »
Idem'* : « Serva comraissura, cave prohibi-
tura, ne perdas concessura. Quid raulierem,
tuam morteiii, tara intente intueris? quid
illuc tam crebro vaganfia luraina jacis? »
Idem '" : « Nisi mens miuus se curiose serva-
ret, tua curiosifas lempus vacuum non ha-
beret. Si culpa nonest, culpae taraen occasio
est, el indicium commissae, ef causa coramit-
tendffi. » Idem '* : « Monachus, qui sui negli-
gens alios curiose circumspicit, dum quos-
dam suspicit (a) superiores, quo.sdam despicit
inferiores; et in aliis quidera videt quod in-
videt , in aliis quod irridet : inde flt ut pro
mobilitate oculorum levigatus animus, nulla
3 Isid., Synon., c. X. — " Ibid., c, v. — " Id., de
Sum. Bon., lib. II, c xxix, sent. 13. — " Bcrn..
Medit., c. l, in princ. — " Bern., de duod. grad.
Humilit., grad. 1, iii princ. — '* Id., paulo post. —
i" Ibid. — " Ibid., grad. 2.
(a) Al. suscipit, mend.
nE PERICULOSIS.
utique sui cura gravatus , modo per super- de Taciturnitate «
biam ad alta se erigit^ modo per invidiam iii
ima se demergit. » Idem ' : « Ex insolenti
corporls motu recens animse morbus depre-
henditur; quandiu enim a sul ciroumspec-
tione curiosus torpescit, incuriam sui curio-
sam in alios facit. Quienimseipoum ignorat,
foras mittitur ut haedos pascat. » Anselmus,
de Similitudinibus ^ : « Curiositas est stu-
dium perscrutandi ea, quce scire nulla est
utilitas. » Seneca, in Epistola^ : « Nil tam
damnosum bonis moribus , quam in curioso
spectaculo residere ; tunc enim per volupta-
tem facilius vitia surrepunt. »
CAPUT VIII.
De Negligentia.
Gregorius, in Moralibus'' : « Si curare
parva negligimus, insensibiliter seducti, sta-
tim audenter etiam majora perpetranms. »
Idem ^* : « Plerumque de bonis per incuriae
vitium raala nascuntur. » Idem " : « Iniquo-
rum mentes, qui damna sua considerare
negligunt, integritatem suam quasi nescien-
tes perdunt. Amittunt namque a corde inno-
centiam, ab ore veritatem, a carne conti-
nentiam, et per accessum temporis ab aetate
vitam. » Idem , in Registro ' : « Cum divina
praecepta nos moneant, proximos sicut nos-
metipsos diligere debeie, non parvae negli-
gentiae est praecepta Dei despicere, et quod
sibi quis metuitj alii non timere. » Idem, in
Pastorali * : « Si a circumspectionis sollici-
tudine cor destituilur, vulneribus aperitur ;
quia hostis callidus tanto liberius peclus per-
cutit, quanto nudum a providentige lorica
deprehendit. » Augustinus, de Verbis Do-
mini : « Sic homines negligunt vitam suam,
ut nolint habere malam rem nisi ipsam. »
Idera : « Tu vulnus, » etc, ut infra, libro IV,
137
Idem, de Natura et Gra-
tia '" : « Cum ubique sit praesens, qui multis
modis per creaturam sibi servientem aver-
sura vocet, doceat credentem, consoletur
sperantem, diligentem adhortelur, conan-
tem adjuvet, exaudiat deprecantem : non
tibi deputatur ad culpam, quod invitus igno-
ras , sed quod negligis quffirere, quod igno-
ras; neque illud quod vulnerata raembra
non colligis, sed quod volentem sanare con-
temnis. » Joannes Chrysostomus, de Com-
punctione Cordis " : « Si forte in corpore pa-
rum aliquid raorbi pulsaverit, statira et me-
dicos adhibemus, et pecuiiiam profundimus,
et omni observantia, quae competunt, geri-
mus; nec prius cessatur, quam quae molesta
sunt mitigentur. Anima vero cum quotidie
vulneretur, cum per singula lanietur, ura-
tur, prsecipitetur, et modis omnibus pereat,
nec parva quidera pro ea nos cura sollicitat. »
Idem : « Non aniraa pro corpore, sed corpus
pro anima factura cst : qui ergo, quod pri-
mum et melius est, negligit, et quod inferius
est, extollit, utrumque corrumpit. » Idem '- :
« Certum est, quod omnes pariter corrumpat,
et absuraat incuria : dum nemo est, qui vel
opportuna praebeat, vel importuna prohi-
beat. » Idera, super Joannem : « Omni rei
magis parcere debes, quam tempori : aurum
enim si contempseris, poteris rursus vel id-
ipsum, vel aliud recuperare ; terapus vero si
perdideris, difficile id resumes. » Bernardus,
in Meditationibus '•'' ; « Quanto diutius nos
Deus expectat, ut emendemur ; tanto distric-
tius judicabit, si neglexei-imus. » Idem, de
Contemptu Mundi " : « Nihil pretiosius tera-
pore; scd, heu! nihilhodie viliusaestimatur:
transeunt dies salutis , et nemo recogitat. »
Idem, super Cantica '^ : « Non curant car-
uales quaerere, quantum desiderant invenire;
cupientes consequi, sed non exequi. » Se-
' Bern., grad. 1 , ciroa princ. — ' Auselm., de
Similit., c. XXVI. — ' Seaec, Epist. vii, aiite med. —
* Greg., Moral., lib. X, c. ix, circa fin. — 5 Ibid.,
lib. XIII, c. xviu, post med. — ■= Ibid., iib. V, c. ix,
circa med. — ' Id., ad Virgil. Arelat., lib. IX,
epist. XLix, col. 1461. — ' Id., Pastor., lib. III, c. i,
admon. 33, non longe a priuc. — " Vid. inf., huj. lib.
c. XXXVII. — "> Aug., de Nat. et Grat., c. xcvii, post
med. — " Ciirysost., de Comp. cord., lib. 1 , n. i. —
'-' Ibid. — '^ Bern., Medit., c. ii, aute med. — " Id.,
super Ecce nos reliq., post med. — " Id., m Cant.,
serm. xxi, ante med.
138
PHARETR^ LIR.
« Nemo se judicat quid-
neca, in Epistola
quam debere, qui tempus accepit, cum inter
multa hoc unum est, cum nec gratus qui-
dem potest reddere. »
CAPUT IX.
De Securitate.
Gregorius, in Moralibus ^ : « Nonnunquam
ipsis bonis, quae agimus, ad deterius propin-
quamus, quia dum Ijetitiam menti pariunt,
quamdam etiani securitatem gigiiunt; dum-
que mens secura redditur, in torpore laxa-
tur. » Idem ' : « Saepe niens, dum de virtutis
suae securitate resolvilur, insidiante adver-
sario, inopinatae culpa^ telo perforatur. »
Idem : « Saepe quem tentationis , » etc, ut
infra, capite de Remissione *. Idem * : « Saepc
nonnuUis grave periculum incauta securitas
fuit, ut callidi hostis insidias noa tentati, sed
jani prostrati cognoscerent. » Idem : « Ple-
n:;!i(^ueres, » etc, ut infra, Ub. IV, de Inno-
centia'^. Idem : « Nonnunquam in parva, »
etc, utsupra, lib. II, dc Peccato''. Idem» :
« Quia nmoris intimi calorem mens non ha-
bet, frigida deorsum jacct; <ic mlserando
modo fit qnotidie tanto securior, quanlo pe-
jor. B Idem, in Registro^ : « Mater negli-
gentia?, solet esse securitas. » Augustinus, de
Conflictu '" : « Lolh exercitio malorura pro-
batus inter Sodomitas sanctus fuit; in monto
vero, securitate corporis salvatus, cum liUa-
bus peccavit. » .loannes Chrysoslomus : « Vir-
tus fldei, » etc, ut supra, lib. U, de Fide".
Isidorus, de Summo Bono '-: «Neque unquam
oportet pcenitentem habere de peccatis secu-
ritatem. Nam securitas negligentiam parit;
negUgentia autem saepe incautos ad vitia
transacta reducit. »
CAPUT X.
De Dijudicatione.
Gregorius, in Registro " : « Grave est satis
et indecens, ut in re dul)ia certa dicatur sen-
tenlia. » Idem, in Moralibus " :«Fit ut, dum
ad aliena dijudicanda mens ducitur, proprii
judicii lumine privetur; et eo durius contra
aliena superbiat, quo sua negUgenUus igno-
rat. » Idem : « Hoc propriura , » etc, ut su-
pra, lib. 11, de Siiperbia'^. Idem '" : « Quis-
quis supcrbiae, vel invidiae in se tyraunidem
captiva meute susceperit, hoc primum dam-
nuui patilur, quod, clauso cordisoculo, ju-
dicii aequitatem perdit. Nam cuncta quae ab
aliis bene geruntur, displicenl; et sola ei,
qu» ipse vel prave egerit, placent. » Idem " :
« Cuncti vanaj gloriae sectatores, dum se
oranibus praeferunt, alios quidem de fatuis
sensibus, alios autem de indignis meritis re-
prehendunt, alios enim censent nihil scire,
alios non bene vivere. » Idem '* : « Sancti viri
aUcnaoperaeliam prava mirantur; sua vero
etiam magna despiciunt. Reprobi vero sua,
vel quae parva sunt, admirantur; et ple-
rumque de suis malis bona ajstiraaut, de
alienis autem bonis male sentire non ces-
sant. » Idem : «Stulti cumprudentium,»etc,
ut iufra, de Oblivione ". Hieronymus, in
Epstola "> : « Periculosum est de servo alte-
rius judicare, et non faciUs venia, prava
dixisse de rectis. » Joaunes Chrysoslomus,
de Compunctione^^ : « In alienis deUcUs se-
veri et auiarissimi judices residemus; no-
stras autera trabes oculis infixas propriis non
videmus, qui aliena etiam minima sollicite
perscrutamur. » Idem '- : « Judicare de alte-
rius mente , summa difticultas est. » Augu-
' Senec, Epist. i. — ' Greg., Moral., lib. t, c. xvii,
al. XXXIV. — ' Ibid., lib. IX, c. vii. — * Vid. inf., huj.
lib. c. xxxvii. — » Greg., Moral., lib. X.\, c. v, uon
longe a princ. — « Vid. inf., lib. IV, c. v. — ' Vid.
sup , lib. II, c. v, p. 68. — ' Greg., Moral., lib. IX,
c. xxxiv, circa princ. — « Id., ad Gregor. cubicular.
Aug., lib. VI, epist. xxii , col. 1266, et .Moral.,
lib. XXIV, c. VII, ante med. — '» Aug., de Confl. virt.
et vil , c. xiv. — >' Vid. sup., Ub. II, c. xxiii, p. 91.
— " Isid., de Sum. Bon., lib. M, c. xjci, sent. 17. —
" Greg., ad Const, Mediol., lib. VIIF, epist. xxx,
col. 1400. — '* Id., Moral., lib. III, c. xviii, circa
nied. — '» Vid. sup.,lib. II, c. vi, p. 70. — '« Grcg.,
Moral., lib. XXXIV, c. xviii, nnte med. — " Ibid.^
lib. XXIII, c. III, non longe a princ. — '• Ibid.,
lib. XXVI, c. XXVI.— " Vid. inf., huj. lib. c. xxviii.
— " HieToa., ad Asell., epist. xcix, non longeaprinc.
— " Chrysost., de Comptmcl., lib. I. — " Ibid.
Btinus, de Sermone Domini in monte^ :
a Maxime hi temere judicant de merills
alienis, et aliorum facta facile reprelien-
dunt, qui magis amaut vltuperare et dam-
nare, quani emendare et corrigere. Quod
quidem vitium, vel superbiae est, vel invi-
dentiae. » Bernardus, de Contemptu^ : « Ju-
dicent tunc, et prsejudicent superbiae filii,
et cum rege suo sedeant, qui sibi latera
aquilonis elegit. Exalteutur et eleventur si-
cut cedrus Libani : transibimus, et ecce non
erunt. Oppriniant tunc quos possunt, blas-
phement, congerant maledicta ; veniant su-
per uos opprobria exprobrantium Christo,
quoniam merces nostra copiosa est in ccclo. »
CAPUT XI.
De Recidivatione.
Gregorius, in Moralibus^ : a In unoquo-
que lapsu, a minimis semper incipitur, et
succrescentibus, ad graviora pervenitur. »
Idem' : « Sffipe comraittunt homines mala
quae sciunt; et idcirco permittuntur decipi,
ut cadant etiam in mala quae nesciunt. »
Idem* : « Auget reatum culpae sequentis,
praeconium gloriae prajcedentis. Nam unius-
cujusque casus tanto majoris est criminis,
quanto, priusquara caderet, majoris potuit
esse virtutis. » Idem " : « Incassum bonum
agitur, si ante terminum vitae deseratur;
quia et frustra currit, qui, priusquam ad
metas veniat, deficit. » Idem, in Pastorali ' :
« Si, quod videtur, bonum gerendura soliicila
intentione non crescit, etiam quod fuerat
bene gestum, decrescit. » Idem^ :« Qui for-
tiori studio intenderit, retrospicere convin-
citur, si relictis bonis amplioribus ad minima
retorquetur. » Idem , super Ezechielem ' :
« Sicut qui a fide recedit, apostata est, ita
qui ad perversum opus , quod deserit , redit,
' Aug,
de serm. Dom. in monte, lib. II, c. xxxv,
., super Ecce nos relig., post laed. — ' Greg.,
Moral., lib. XXI, o. IX. — » Ibid., lib. XI, c. vii. -
5 Ibid., lib. XVIII, c. XIX. — « Ibid., lib. I, c. ult. ir
princ— ' Id., Pastorat., p. III, c. i, admon. 35, circe
med. — ' Ibid., admon. 28, in fin. -~ » Id., in Ezech..
hom. ix, loDRe ante med. — "> Id., adSever. Aquilei..
DE PERICULOSIS. 139
ab omnipoteiiti Deo absque ulla dubietate
apostata deputabitur, etiam si fidem tenere
videatur. » Idem , in Jlegistro '" : « Minoris
excessus est veritatem non cogiioscere, quam
in ea agnita non manere. » Auguslinus, de
Civitate Dei" : « Audeo dicere, superbis esse
utile caderti in aliquod apertum manifestuni-
que peccatum, unde sibi displiceant, qui jam
sibi placendo ceciderant. Salubrius enim Pe-
trus sibi displicuit, quando flevit, quam sibi
placuit quando praesumpsit. » Idem, in libro
de Yiduitate '- : « lu viduaU et virginali con-
tinentia, excellentia muneris amplioris ex-
petitur : qua expetita , et electa , et voti de-
bito oblata, jara non solum capescere nuptias,
sed etiam si non nubatur, velle nubcre dam-
nabile est. » Idem " : « Cum quisque non
reddit quod non imperio compuisus, sed
consilio commonitus vovit, tanto magis
fraudati voti auget iniquitatem , quanto mi-
nus habet vovcndi necessitatem. » Idem " :
« Planenon dubitaverim dicere lapsas animas
a charitate sanctiore, quae vovetur Deo, adul-
teris esse pejores. » Idem, in libro de Yerbis
Apostoli " : « Semper adde, seniper ambula,
semper profice, noli in via retardare, noli
retro redire, noli deviare. Remanet enim,
qui non proficit ; retro redit, qui ad ea rela-
bitur, uude jam recesserat; deviat, qui apo-
statat. » Hieronymus , in Epistola " : « De
Dei virgine facta es corruptio satanae : de
sponsa Christi, facta es scortum esecrabile :
de templo Dei , fanum iramunditiae : de ha-
bitaculo Spiritus sancti , tugurium diaboli :
quae prius incedebas cum fiducia ut coUimba,
nunc lates in tenebris, ut steliio. » Isidorus,
de Summo Bono ''' : «Quemadraodum ad vir-
tutum (a) tendentes culmen non a summis
inchoant, sed a modicis, ut sic sensim ad
altiora pertingant ; ita et qui dilabuntur ad
vitia, non statim a magnis criminibus inci-
lib. I, epist. XVI, col. 1036. — " Aug., de Civit. Dei,
lib. XIV,
c. Ylll. — " Ibid., c.
Aposl., serm. xv, iu fi
epist. XXII, ante med.
c. XXXVI, sent. 2.
(a) Cat. edit. virtutem.
Id., de Bon. Viduii.,
— '* Ibid. — '5 Id., de verh.
— " Hieron , ad Susan. laps.,
" Isid,, deSum. Bon., lib. II,
140 PHARETR^ LIB
piunt, sed a modicis assuescunt, et sic ad
mcaxima proruunt. » Ideni ' : a Multis argu-
mentis insidiatur diabolus eis, qui renun-
tiant saeculo , ut ejus se iterura amori sub-
sternant : gravius autem illos concupiscentiis
saeculi ferit, quos post reiiuntiationem ad
mundi amorem reduxerit. » Bernardus, in
Epistola * : « Habet quidem Christus multos
milites, qui fortissime ccepernnt , steterunt,
viceruTit; paucos autem qui, de fugacon-
versi , rursus se periculo ingesserint , quod
declinaverant, rursusque fugarent hostes,
quos fugieljant. » Idem' : « Beatus es, si
pugnando moriaris, quia morluus mox co-
ronaberis : vae autem tibi declinando pu-
gnam; perdis enim victoriam simul et coro-
nam. » Idem* : « Si proflcere currere cst,
ubi non proficere, ihi et currere desinis : ubi
vero non currere, ibi et deflcere incipis :
hinc plane coUigitur, quia nolle proficere,
non nisi deflcere est. d Idem, siiper Cantica^ :
« Septies cadit justus, et septies resurgit, si
tamen cadit iu die, ut se cadere videat, et
cecidisse sciat, et resurgere cupiat, et re-
quirat manum adjuvantis, et dical' : Domine,
iii voluntate tua pra;stitisti decori meo vir-
tutem : avertisti faciem tuam a me, et factus
sum conturbatiis. »
III.
CAPUT XII.
De Consuetndine.
Gregorius, in Hotniliis ' ; « Usitata culpa
obligat menteni, ut nequaquam surgere
possit ad rectitudinem. Conalur enim, et la-
bitur: quia ul)i diu sponte perstitit, ibi,
etiam cum noluerit, coa^^ta cadit. » Idem,
super Ezechielem " .• « Frontem cordis in im-
pudentiam atterit culpa frequens : ut quo
crebrius committitur, eo de illa committentis
animus minus verecundetur. » Idem, in Be-
' Isid., De verb. Apost., lib. III, c. XXll, sent. 8. —
' Bern., ad Robert , epist. i, post med. — ' Ibid.,
prope fin. — ' Id., ad Guarin. abb., epist. ccLin. —
» Id., in Cunt., serm. xvii, ante med. — * Psal. xxix,
8, 9. — ' Gres., m Evang., bom. xxxi post med. —
' Id., in Ezech., hom. x, longe ante med. — » Id., ad
gistro ': « Si pravse rei aditus, antequam
diu patescat, non clauditur, usu flt latior, et
erit consueiudine licitum, quod ratione et
lege constat esse prohibitum.» Glossa '» :
« Difflcile surgit, quem moles malae consue-
tudinis premit.» Isidorus, in Synonymis ^\-
« Assiduitas raores fcicit, et jugis usus in
naturam se vertit.» Idem, de Summo Bono ":
« Cogitatio prava deleclationeni parit, de-
lectatio consensionem , conseqsio actionem,
actio consuetudinem , et consuetudo necessi-
tatem. » Idem " : Dum facta quaedam non
gravia libere ac sine metu committimus, ad
pejora scelera, et horrenda, peccati consue-
tudino labimur. » Augustinus, de Libero
Arbitrio " .-«Ilatio aeslimat luce veritatis, ut
recto judicio subdat majora majoribus; usus
autem consuetudine commoditatis plerum-
que inclinalur, ut ea pluris aestimet, quae
veritas minora convincit. » Idem, contra
JuUanwn "• : «Contra istam genitalium con-
cupiscentiam, quaj ingenita nobis est per
originale peccatum, vehementius vidua,
quam virgo; vehementius meretrix, cum
casla esse voluerit, quam quae semper casta
confligit; et tanto amplius in ea superanda
voluntas laborabit, quanto majores ei con-
suetudo vires dedit. » Idem, in Glossa super
Psalmos : «Facilius cst relrahi iib ingressu,
quam ab arrepto ilinere pravae consuetudi-
nis revocari. » Joannes Chrysostomus , de
Compunctione cordis : « Consuetudine f on-
temnendi, dura de praeteritis dolor nuDus est,
facilius supervenientibus malis locum da-
mus. » Ambrosius, de Officiis '" : « Usus cito
inflectit naturam. » Seneca, in Epistola ''.•
« Mali mala sua, quod malorum ultimum est,
amant. Tunc autem consummata est infeli-
citas, ubi turpia nou solura delectant, sed
etiam placent ; et desinit esse remedio locus,
ubi quae fuerunt vitia mores flunt. »
Syagr. Auguslod., lib. VII, epist. cxx, col. 1383. —
" Gloss. in Tliren., iii, elJoan.. xi. — " Isid., Sgnon.,
c. Xlil. — " Id., de Sum. Bon., lib. II, c. xxlil,
sent. 3. — " Ibid., c. xix, seut. 1. — " Aug., de Lib.
ArbU., lib. III, c. v. — '» Id., cont. Julian., lib. VI,
c. VII. — 's Amhros., de Offic, lib. I , c. xx. —
" Senec, Eyist. xxiix, iafin.
CAPUT XIII.
De Obstinatione.
Gregorius, in Moralibus ' ; « Pravi audire
bona patienter nequeunt; et cum vitae emcn-
dationem negligunt, ad verba se obslinalaj
responsionis accingunt. » Idem ' : « Quos
reatus similis sociat, concordi pertlnacia
etiam defensio perversa constipat^ ut de fa-
cinoribus suis alterna se invicem defensione
tueantur. » Augustinus, de Agone Chris-
tiano " ; « Nolentes se , si peccaverint , cor-
rigi, nihil aliud elegenmt, nisi cum lioc
mundo damnari. » Idem, de Vita Chris-
tiana * : « Fit, ut qui liomines non timent
in delinquendo, in judicio Deum judicem
sentiant, et ultorem. » Idem '% de Fide ad
Petrum : « Obdurate vivit, sive qui non con-
vertilur, desperans de indulgentia peccato-
rum suorum, sive qui sic de misericordia
Dei sperat, ut usque in 'finem vitse suae in
suorum criminum perversitate permaneat. »
Joannes Chrysostomus , in Sermonibus :
« Peccare humanum est ; permanere autem
in peccatis diabolicum est. » Bernardus, de
Consideratione "^ ; « Quid est cor durum ?
Ipsum est, quod nec compunctioiie scinditur,
nec pietate mollitur, nec movetur precibus :
minis non cedit, flagellis duratur : ingratum
ad beneficia, ad consilia infidum, ad judicia
ssevum, inverecundura adturpia^ impavi-
dum ad pericula. » Idem, de Prwcepto et
Bispensatione ' ; « Elatio contemnentis , et
impcenitentis obstinalio, in minimis quoque
mandatis culpam facit non minimam, et con-
vertit in crimeu gravis rebellionis nsevum
levem simplicis transgressionis. » Idem, in
Epistola adproprios parentes » ; « 0 dira abu-
sio ! domus ardet, ignis instat a tergo, et
fugienti prohibetur egredi, evadenti sua-
> Greg., Moi-al., lib. X, c. III. — ^ Ibid., lib. XXill,
c. XXIV, post med.— ^ Aug., de Agon. C/irist., c. xxxi.
— * Id., (le Vit. Cltrist., c. iu. — » Imo Fulgent.,
c. III. — * Bern., de Considcr., lib. I, ante med. —
' Id., de PrcEc. et Disp., ante med. — ' Id., ad prop.
Parent., epist. cxl, circa med. — " Id., de resurr.
m PERICULOSIS. 144
detur regredi : et hoc ab his, qui in ipso in-
cendio positi sunt, et obstinatissima demen-
tia^ ac dementissima obstinatione fugere pe-
riculum nolunt. Proli dolorl si conlemnitis
mortem vestram, cur appelitis et meam? »
Idem in Sermonibus '' : « NonnuUi dura cer-
vice et attrita sunt fronte, ut quo magis eis
compatimur, tanto magis nostra et compas-
sione, et patientia abutantur. » Idem '" :
« Putasne Filium Dei reputat Jesum , quis-
quis ille cst honio, qui ipsius nec terretur
comminationibus , nec atlrahitur promif sio-
nibus , nec praeceptis obtemperat, nec consi-
liisacquiescit? Nonne i.^:, si fateatur se nosse
Deum, factis eum negat? porro fides sine
operibusmortua est. » Idem : « Quiimperium
dedit ne peccai-emus, pceuitentibus statuit
ut confitereutur. Excluditur itaque digne a
regno Dei non omnis qui peccat, sed qui
post peccatum labitur in contemptum. »
Glossa " : « Carnale est cadere ; sed lapideum
estjacere. »
Dom., serm. u, ante med.
Id , in Octav. Pasch.,
CAPUT XIV.
De Desperatione.
Gregorius , in Regisiro '"- : « DiffiJentiae
quodammodo genus est, contra hoc quod
quisque praedicat torqueri mcestitia. » Idem,
in Moralibus " ; « Praesumptio virtiitis pro-
priae tanto gravius in desperatione est,
quanto longius ab humilitate. » Idem '* :
« Gravi desperationis telo mens percutitur,
cum supernae irae tribulationibus premitur,
et linguarum foris opprobriis urgetur. »
Idem '» : « Clausis oculis cordis eo anima
praecipitatur in inflmis, quo obscuratur a
summis ; 'et tanto securius mala temporalia
perpetrat (a), quanto durius bona aeterna des-
perat. » Idem '° : «Deus liominem, quem be-
nigne condidit , iuique uon spernit. Pensan-
serm. i, ante med. — " Gloss. in Matth. xiv. —
'^ Greg., ad Areg. Vupinc, lib. VII, epist. cxii,
col. 1315. — " Id., Moral., lib. XXII, c. v, circa fin.
— '* Ibid., Prcef. expos. Jub, c. ui, circa fin. —
'5 Ibid,, bb. XXVI, c. VIII. — '« Ibid., c. xvi.
(a) Cat. edit. penetrat.
142
dum est igitur, quanti est periculi transacta
munera cernere, et futura desperare. » Idem :
(( Plerumque contingit , » etc. , infra , capite
de Argutione '. Joannes Chrysostomus, in
Sermonibus ' .• « Utrumque periculosum est ,
et confidentia perversa, et desperatio. Nam
confldentia niniia stantem evertil; el despe-
ratio post lapsum non permittit exsurgere. »
Idem: «Diabolus non aliunde, » etc, supra,
lib. I, de Dcemonibus '. Auguslinus ', de Pob-
nitentia : « Qui de Deo non praesumit ve-
niam, non animadvertit plus peccato suo
posse Dci clementiam. » Idem : « Inter spem,
et dcsperationem, » etc, infra, iu capite de
Morte^. Ii^idorus, in Synonymis^: « Non
desperes de salul(?, si ad meliora converteris :
qui enim veniam de peccato desperat, plus
se desperationi", quam commisso scelere
damnat. Dcsperatio namque auget pecca-
tum, et pejor est omni peccalo. »
CAPUT XV.
De Dilalione.
Gregorius, in Moralibus ^ ; « Saepe accele-
randi boni tardilas cousilium putatur; et
cum expectatur, ut ex tardalione proficiat,
hoc insidians mora supplantat. » Augusti-
nus, de Confessionibus ' .• « Non erat quid
responderem tibi, Doraine, dicenti mihi ' :
Siirge, qui dormis, et exsurge a mortuis, et
illuminabit te Christus : et undique osten-
denti te vera dicere, non erat omnino quid
responderem vcrilate convictus, nisi tantum
verba lenta et sonmolenta: « Ecce modo,
sine modo, sine paululum. » Sed modo et
modo non habebat modum, et sine paidulum
in longum ibat. » Idem, de Verbis Dornini '" ;
« Scio ego, et niecum omnis homo, qui paulo
attentius consideravit, neminem Deum ti-
' Vid. iuf., lib. luij. e. i.\xvi. — ' Chiysost., de
Panil., liom. x. — s Viil. sup., lib. I, c. l, p. ti4. —
* luio auct. lib. de ver. et fuls. Pcenit., c. I, apU(3
Augiistin., appeuiJ. tom. VI. — » ViU. inf., huj. lib.
0. .\LViii. — «Jsicl., Synoii., c. i, post med. — ' Greg.,
Moral., lib. XX.\1I, c. .wii, louge posl meil. — ' Aug.,
Coiifess., lib. Vlll.c. V. —8 Ephes., v, 14. — '" Aug.,
PHARETRiE LIB. III.
mentem sub verbis ejus non ^e corrigere,
nisi putat, quia plus habeat vivere : et haec
ipsaresest, quae multosoccidit, cum dicunt:
«Cias, cras, » et .subito ostium clauditur.
Remanebunt foris cum voce corvina, quia
non habent gemitum columbinuin. Cras,
cras, vox corviest. » Idem, de Civitate Dei ";
« Si propterea quisque objurgandis et corri-
piendis male agentibus parcit, quia oppor-
tunius tempus inqiiirit, vel eisdem ipsis
metuil , ne deleriores ex hoc efftciantur, vel
ad bonam vitani et piam erudieudos impe-
diant alios infirmos, et premant atque aver-
tant a fide: non videtiu" esse cupiditatis oc-
casio, sed consilium charitatis. » Idem, de
rcenitentia '* ; « Qiioniam multasunt, quse
impediunt languentem, et retrahunt; peri-
culosum est, et interitui vicinum, ad mor-
tem protraherc pcpnitenfiai remedium. »
Ideni " : « Purgandus est igne purgationis,
qui iu aliud saeculum distulit fructum con-
versionis. Hic autem ignis, etsi aeternus non
sit, miro modo est gravis : excellit enim
omnem pcenam, quam unquam quis passus
est iu hac vita. » Bernardus, super Can-
tica '*; « Instar solis urentis, desiderii ardor
peregrinantem in corporeanimam decolorat,
dum vultui gloria' inhiantem impatientem
facit repulsa, et excruciat amantem dila-
tio. » Idem, de Contemptu " : « Numquid in
die judicii miseri dicere incipient : iModo,
Domine, ecce modo, sine paululum? sicenim
nunc dissimulant infelices, et modo et modo
non habent modum, et sine paidulum in
longuin vadit. » Idem '*:« Clama ad Deum,
anima mea '" : Trahe me postte, in odore un-
guentorum tuorum curremus : alioquin,
quando eum remorando, tepescendo, pau-
sando consequi speras V " Exultabit ut gigas
ad cunendam viam. Hilarem siiie dubio di-
ligit secutorem. »
deverb. Uom., serm. .\vi.— " Id., Confess., lib. I, c. IX.
— '* Auetur, quisquis iUe sil, lib. de vera et fals. Pcenit.,
e. xvii.inler Op. S. Aug., uppend. lom. VI.— i' Ibid.,
e. xvili. — " Beru., m Cant., piope lin. — " Id.,
super liice nos mliq., post med. — "• Ibid., multo
uiite. — •' Cant., i, 3. — '» Psa/. xviii, 6.
DE PERICULOSIS.
ui
CAPUT XVI.
CAPUT XVII.
De Voluptate.
Gregorius, in Moralibus ' .• « Qui nunc
male se voluptatibus dilatat, eum post in
suppliciis poena coangustat. » Idem, in Re-
gistro ^ : « Si pro luxu auimi , atque volup-
tate carnis, dominico die quis lavari appetit,
hoc fieri nec reliquo quolibet die concedi-
mus. Si autem pro necessilate corporis, hoc
uec dominico die prohibemus. » Hierony-
mus, in Epistola^: « Miseris deliciis, et
deliciae miseriis commutantur. In nostro nr-
bitrio est, vel divitem seqiii, vel Lazarum. »
Idem*: « Difficile, imo impossibile est, ut
praesentibus quis , et futuris fruatur bonis :
ut hic veutrem, ibi mentem impleat : ut de
deliciis transeat ad dehcias : ut in utroque
saeculo primus sit : ut in coelo et in terra ap-
pareat gloriosus. » Bernardus , de Con-
temptu ^ ; « Nunc et trahit sua quemque vo-
luptas, et odorem turpis lucri sectantes, *
qucestum cestimant pietatem : quorum dam-
natio certa est. » Boetius, de Consolatione ' ;
« Tristes esse voluptatum exitus , quisquis
reminiscilibidinum suarum volet, intelliget :
quse si beatos explicare posseut, nihil causse
est , quin pecudes quoque beatse esse dican-
tur, quarum omnis ad explendam cnrpora-
lem lasciviam festinat intentio. » Interlinea-
ris 8 : « Nihil voluptuosum^ nihil suave placet
Deo ; sed quod habet aliquid mordacilatis et
severitatis : unde pascha cum amaritudini-
bus manducatur. » Glossa " : « Voluptas in-
satiabilis est, et habita famem, non satieta-
tem parit.» Seneca, iu Epistola'": « Yolupta-
tes praecipue exturba, et invisissimas habe :
latronum more in lioc nos amplectuntur, ut
strangulent. » Multa llbro 11, in capite de
Luxuria ".
' Greg., Moral,, lib. .xiv, c. IV, cirea iiu. — -' Id.,
ad Civ. RoiH., lib. XI, epist. ni, col. 131 1. — ^ Hier.,
ad Pammach., episl. L, iu fin. — ' Id., al Juliun.,
epist. xxxiv. — 6 Bem., super Ecce nos retiq., aute
ined. — " I jTim., vi- — ' Boet., de Comul. P/ii/os.,
lib. 111, prope fin, — 8 Gloss. iutertin. in Levit., ii. —
De Carnalitate.
Gregorius in Homiliis : « Unde caro ad
tempus suaviter vivit, inde spiritus in seter-
num interit. » Joannes Chrysostomus, super
Mattlmum: « Quid impinguas, dic mihi,
corpus? Numquid enim immolare te habe-
mus? numquid apponere mensae? » Bernar-
duS;, de Contemptu^^: « Nonnulli, cura spi-
ritu cceperint, heu! carne consumantur. o
Idem'^:«Hodie filii hominum animse curam
negligunt, curam autem carnis perficiunt ui
omni desiderio : neque enim peccare roe-
tuunt, sed puniri: nec virtuti cordis datur
opera, sed valetudini corporis, imo et vo-
luptati. » Idem, super Cantica '* ; « Tu tibi-
metipsi dispensas misertus tui : suspecla est
mihi, fateor, tua ipsius in te dispensatio:
vereor tibi illudi, sub tegmine et nomine dis-
cretionis, a carnis prudentia. Id te saltem
volo admonitum esse, ut si tibi auctoritas
Apostoh placet de bibendo vino modico, quod
ille adjunxit non prsetermittas. » Idem " :
« Qiiidvos dicitis, observatoresciborum, mo-
rum neglectores, et corruptores animorum?
Hippocrates, et sequaces ejus, docent animas
salvas facere in hoc mundo ; Chrisius et ejus
discipuli perdere. Quemnam vos e duobus
magistrum ehgitis? At manifestum se facit
qui sic disputat : « Hoc ocuhs, hoc capiti, illud
» pectori, velstomacho nocet. »Profectounus-
quisque quod a suo magistro didicit, hoc in
medium profert. » Idem iu Apologia^^: «Ista
charitas destruit charitatem; hajc discretio
discretionem confundit; talis misericordia
crudelitate plena est : quia videlicet ita cor-
pori servitur, ut anima juguletur. Quaj ete-
nim charitas est caruem diligere, et negli-
gere spiritum? Qu». discielio totum dare
corpori, et animas nihil? Qualis misericordia
9 Gloss. ord. ia Osc, iv. — '" Senec., Episf. li, in fin.
— " Vid. sup.,lib.ll,c. X!il, p. 77-78.— '2Beni.,super
Eca nos reliq., aute ined. — " Ibid., post med. —
" Id., ia Cant., serm. iv, iii Bu. — "^ Id., multo ante.
— 1" Id., ad Guliel. abb, Apolog., post med.
PHARETR^E LIR. III.
et dominam interficere ? putant: quia videlicet nil extra Deum sufficit
iU
ancillam reflcere
Nemo pro hujusmodi misericordla speret se
consequi misericordiam. » Idem, in Epis-
tola: « Ouicumque in carne sunt, sive prae-
ter habitum, sive in habitu religionis, si
verax est, imo quia verax est Apostolus ',
Deoplacere non possunt: multum enim citra
perfeclum proficit, imo iiifra imperfectum
deficit, cujus gula Deus est. » Idem: « Qui
debitorem, » etc, siipra, libro I, de Religiosis
malis '. Idem, in Seimonibus ^ : « Filii ho-
minum'', usquequo gmvi corde, et pingui
corpore? lU quid diligitis vanitatem, et ve-
ritatem negligitis? Piuguedo carnis, deliciae
corporis, saturitas ventris, aut anle mortem
vos deserent, aut vos iu morte illas deserc-
tis: quoniam, inqdit Sanclus ', cum inte-
rierit homo., non sumet omnia, nequedes-
cendetcum eo gloria ejus. d Seueca, in Fpis-
tola ' ." « Cum tibi feliciter sagina cesserit, et
tori creverint, nec vires unquam opimi bo-
vis, nec pondus aiquabis. Adjice nunc, quod
majore sarciua animus ellditur, et minus
agilis est. » Idem': « Stringe corpus, et ani-
nioluxalocum ; multa sequuntur incommoda
corporis deditos cura. » Idem « : o Fateor
insitam esse uobis corporis uostri charita-
tem: fateor, nos hujus gerere tutelam: non
nego iudulgendum; illi serviendum nego.
Multis servit, qui corpori servit, qui pro illo
nimium tinict, qui ad illud omuia refert. »
Idem ' : « Sic gerere nos debemus, non tan-
quam propler corpus vivere debeamus, sed
tanquam non possimus sine corpore. »
CAPUT XVIII.
De Prosperitate.
Gregorius, in Moralibus '".• « Sancti viri
omnem praesenlis vitae copiam, iuopiam de-
'Rom., VIII, 8. — * Vid. sup., lib. l, c. xxviii,
p. 42. — ' Id., de verb. Apost. Non est rcgnum Dei
escu, serni. ii. — * Psal. iv, 3. — » ysal. XLViii, 18.
— 6 Senec, Epist. \v, anle med. — ' Ibid., paulo
post. — " Id., cpist. .viv, iu princ. — » Ibid., conse-
quenter. — '" Greg., .Moral., lib. XXII, c. 11, anle
nied. — " Ibid., lib. V, c. viii, in princ. — " Ibid.,
iib. X, c. xvii, uon louge a princ. — " Ibid., lib. I,
menti, quae veraciter Deum quserit.» Idem " :
0 Quamvis quolibet in loco positi, cogltando,
loquendo, agendo peccemus; tunc lamen
per tria hajc animus effrajnatius rapitur,
cum mundi hujus sublevatur prosperitate. »
Idem '* : « Non est census in crimine, sed
atreclus. Cuncla enim quae Deus condidit,
bona sunt. » Idem '* : « Solet rerum abundan-
tia tanto magis a diviuo timore mentem sol-
vere, quanto magis hanc exigit diversa co-
gitare. Nam dum foris per multa spargitur,
stare iu intiinis flxa prohibetur. » Idem '* :
a Qui transeuntia amplectitur, eo ipso ad
decursum ducilur, quo decurrentibus impli-
catur. » Idem " : « Multos sua pejus felicitas
stravit, multos diuturna pax inertes reddi-
dit; eoque illos iaopinatus hostis gravius
percutit, quo longo quietis usu negligentes
invenit. » Idem, super Ezechielem '« : « Abun-
dantia superbise vicina est. » Idem '' : a Qui
a Deo avertitur, et prosperatur, tauto perdi-
tioni flt proximus, qiianto a zelo disciplinse
invenitur alienus. » Idcm, in Registro ":
« Libere nobis non debet dari donum Dei,
quod per (a) delectationem sui separat ab
amore Dei, ne data danti prreferamus ; et
dum bona percipimus eiiam mali , unde
crescere in ejus amorc debuiinus, inde a ti-
more illius disjungamur. » Joannes Chry-
sostomus, supcr Matthoeum : « Ipsa felicitas
mundialium rerum, satis magnum iiupedi-
mentumestanimaeadjusliliamfaciendam. »
Idem " :« Qui vult Deum amare, necesse est
ut odiat divitias ; qui autem voluerit amare
divitias, necesse est ut odiat Deum. » Idem,
super Jounnem '° ; « Non accuso domos ha-
bentes, et agros, et peciinias, et mancipia;
sed cum cautela haec possideri volo, et cum
decentia. Quid est cum decentia, nisi ut
IV, circa med. — " Ibid., lib. VI II, c. xxiv, in fin. —
'» Ibid., lib. XXXI, c. XVII, circa med. — " Id., in
Ezeclt., hom. .\ix, posl lued. — " Ibid., bom. xii,
ciVca med. — " Id., ad Veiiant. Syrac, lib. IX ,
epist. .\\v, col. 1444. — " Chrysost., in Matth., Op.
imperr., hom. xvi, parum a princ. — '" Id., in Joan.,
bom. xviii, post med.
(a) Ccet. edit. deest. per.
DE PERICULOSIS.
more dominorum , et non servorum , possi-
deant ea, et noa possideantur ab eis ; ut
utantur eis, et non abutantur? » isidorus,
in Synonymis ' ; « DivitisB nunquani siue
peccalo acquiruntur ; nullus res lerrenas
sine peccato aduiinistrat. » Augustinus, in
Epistola ^ : « Fallax iu transitoriis suavitas,
et infructuosus labor, et perpetuus tiaior, et
periculosa sublimilas : initium sine provi-
dentia, et fmis cum pcenitentia. » Idem ^ :
« Utaris hoc mundo tanquam non utens , ut
ex bonis ejus bona facias, et non malus fias:
quia et ipsa bona sunt, et a Deo bona suut;
nec dantur bominibus nisi ab illo, qui habet
omnium ccelestium atque terrestrium potes-
tatem. Sed ne putentur mala, dantur et bo-
nis; ne putentur magna, vel summa bona,
dantur et malis. Ilemque auferuotur et ista
bonis, ut probentur; etmalis, ut crucieu-
tur. » Idem , super Lucam * .• « Amor rerum
terrenarum viscus [a) est pennaruua spiri-
tualium. » Idem, deverbis Apostoli ^: « Au-
rum materia laborum, periculum possiden-
tiuui, enervatio virtutum, malus dominus,
proditor servus. Aurum nemo tutus habet,
nisi qui semper abscondit : iu pei"niciem
domiui fulget , per teuebras quseritur ,
per tenebras custoditur. » Idem '^ : « Au-
rum prsebet misericordiae materiam apud
bonos animos, et novo genere lucri tunc
magis prodest, quando contemnitur : ut
scilicet ipsa sui conditione testetur, quo-
niam mala est ejus rei possessio, cujus ab-
dicatio fructuosa. » Idem, de Moribus Ec-
clesiw'': « Multo enim mirabilius non inhae-
rere divitiis, quamvis possideas, quam om-
nino eas non possidere. » Ambrosius, in
Sermonibus * : Merito clamat Propheta " :
Bivitiw si affluant, nolite cor apponere.
Quid enim prosunt, si mecum esse post mor-
tem non possunt? Hic acquiruntur; hic re-
linquuntur. Somnium igitur loquimur, non
patrimonium. Unde liene ait Propheta >" :
Dormierunt somnum suum, et nihil invene-
runt omnes viri diviliarum in manibus suis.
Beruardus, in Epistola : « Bona tempo-
ralia sunt, si non amantur ut illicita : sive
autem amentur, sive non amentur, non
multura expediunt, quia quadam sui dulce-
dine cor possidenlis cito subvertunt. » Idem,
in Sermonibus " .• « Divitiarum amor insalia-
bilis. Longe euim auiplius desiderio torquet
animaui, quam refrigeret usu suo : utpote
quarum acquisitio quidem laboris, possessio
vero timoris , amissio plena doloris iuveni-
tur. » Idem '^ : « Filii Adam , genus avarum
et ambitiosum , audite. Quid vobis cum ter-
renis divitiis, et gloiia temporali, quse nec
verse, nec vestrae sunt? Aurum enim et ar-
gentum nonne terra est rubra et alba, quam
solus error homiaum facit, magis reputat
pretiosam? Denique si vestra sunt hsec, tol-
liteeavobiscum. Sed "liomo,cum interierit,
non sumet omnia,neque descendet cum eo
gloria ejus. '» Idem : « Faliax felicitas est
major iufelicitas. » Seneca, in Epistola"':
« Res est inquieta felicitas. »
CAPUT XIX.
De Consolatione.
1 Isid., Sijnon., cap. ult., ante med. — ^ Aug., ad
Lar., epist. Lxxxii , al. CClii. — ^ Id., ud Bonif.,
epist. Lxx, al. ccxx, n. 10. — ' id., de verb. Dom.,
serm. xxxiii , n. 6.-6 Idem, de verb. Apost.,
serm. xxviii, ante med. — ' Ibid., paulo post.— ' Jd.,
de Morib. Eccles., lib. i , c. xxiil. — ' Ambros., de
{a) Afiud ipsum Aug., eUit. Gaume, viscmu.
TOM. VH.
Gregorius, iu Pastorali '' : « Offerenda est
eis consolatio , quos caminus paupertatis
excoquit , atque illis inferendus est timor,
quos consolatio glorise temporalis extoUit. »
Idem : « Habet hoc pravorum, » etc, infra, ca-
pite de Malitia "^. Idem : « Mens in qua, » etc,
infra, hbro IV, de Fervore ''. Hieronymus,
in Epistola '* : « Nihil omnino agimus , qui
nos per multitudinis exempla defendimus ,
et ad consolationem nostram , aliena saepe •
numerantes vitia, deesse nobisdicimus, quos
Nal/ule, c. vi. — « Psal. LXI, 11.— '» Psa/. Lxxv,
6. — " Bern., de Convers. ad Cleric, c. xii. — '^ id.,
in jldv., serm. iv, circa princ. — 's Psal. XLViii, 18,
— " Senec, Ejjist. xxxvi, circa princ. — 's Greg.,
Pastor., p. 111, c. I, admon. 3, ciioa princ. — '» Vid.
inf,, p. 149.— " Vid. inf., lib. IV, c. xxv. — '8 Hie-
ron., ud Celant., epist. xiv, ante med.
10
m
PHARETR^ LIB.
sequi in virtutibus debeamus. » Bernardus ,
in Epistola ' : « Si ' caro et sanguis regnum
J)ei possidere non possunt , carnalibus pro-
fecto consolationibus spirituales sociari im-
possibile est. » Idem : « Funes cecide-
runt, »elc., infra, libro lV,rfe Gustu '. Idem
in Apologia ' : « Fusi sumus exterius , et de
regno Dei, quod intra nos est, relictis veris
ac perennibus bonis, foris (juajrimus vanam
consolationem di! vanitatibus et insaniis fal-
sis; ac jam religionis antiqua^ non solum
virtutem amisimus , sed nec speciem retine-
mus. » Idem , super 0«« hahitat =* : « Si vis
habere ministerium angelorum , fuge con-
solationem saiculi, et tentationibus resiste
diaboli : renuat consolari anima tua iu aliis,
si vis in Dei memoria delectari. » Idem , in
Sermonibiis ' : « Vilis est et ad nihilum uti-
lis mundi consolatio; et quod magis est me-
tuendum, etiaui verai ac salubris consola-
tionis est impedimciitum. » Idem ' : « Cujus
ad alias consolationes mens inhiat^ et non
penitus renuit consolari in caducis el transi-
toriis, ipse sibi profecto coilestis subtrahit
gratiam consolalionis : qui si digna devo-
tione , pleno alfectu , desiderio vehementi
petere , qua-rere , pulsare satageret , sine
dubio petous acciperct , quajrens inveniret ,
pulsanli aperirelur. » Idem : « AJios quoque
lugentes, » etc, supra, hbro II, in capite
ile Beatitmiine «.
CAPUT XX.
De Ornatu.
Gregorius , in Moralibus " : « Pravi cum
tegendis membris veslimenta quaeriuit , non
solum quai tegant , sed etiam quai excolant,
expetunt; et contra torporem frigoris non
solum qua; per pinguediuem muniant , sed
etiam quai per mollitiem dclectont ; et nou
' Beru., ud Ouliel. uib. Aijolog., aiilc meil. —
s l Coi:, .\v, JiJ. — 5 ViJ. iuf., lib. IV, c. xxix. —
' I3eru., aJ Guliel. ubb. Apolog.y posl rncd, — ^ Id.,
super Qui habitat, scrm. iv, aute ined. — " Id., m
Vig. Nativ. Dom., scrm. iv. — ' Id., super Evce nos
reliq., post ined. — • Vid. sup., lib. II, c. XLViii,
p. 122. — ' Greg., Moral., lib. XX, c. XV, ante med.
solura quae per mollitiem tactum mulceant,
.sed etiam quse per colorem oculos seducant.»
Joaunes Chrysostomus , de Compunctione :
« Nos omne tempus vitae nostrae consumi-
mus expohantes dominam, et adoruantes
anciilam diversis ornatibus. » Augustinus ,
super Matthwum : « Qui immoderato cultu
corporis atque vestitus , vel caeterarum re-
rum nitore praefulget, facile convincitur re-
bus ipsis pomparum saeculi esse sectator. »
Idem , de Doctrina christiaria '" : « Quem
judicem, muUer, veriorem requirimus de-
formitatis tuai , quam te ipsam quae videri
times? Si pulchra es, quid absconderis? si
deformis, cur te formosam esse mentiris,
nec tuae conscientiae , nec aheni gratiam oris
habitura?» Idem Augustinus, de Doctrina
christiana, loquens de fuco mulierum " :
«Tolerabihorapropemodum iu adulterio cri-
miiia sunt : ibi euim pudicitia , hic natura
adulteratur. » Idem , de Doctrina christia-
na": «MonentisApostoli vox est " : Expur-
gate vetus fermentum, etc, in azymis sin~
ceritatis , etc. Num sinceritas perseverat et
veritas,quandoquaesincera sunt polluuntur,
et colorum adulterinis fucis in mcndacium
vera mutantur? Dominus tuus dixit " : Non
potes facere unum cap illum albu m aut nigrum :
et tu ad viucendam Domini tui vocem , vis te
esse potiorem audaci conatu , et sacrilego
contemptu? Crines tuos inficis; malo praesa-
gio futurorum , capillos jam tibi flammeos
auspictu'is. » ilieronymus, in Epistola '° :
« Crimen est capuf,, post chrismatis sauctifi-
cationem , aut croci , aut alterius pigmenti
fuco vel pulvei'e sordidari, aut auro, vel
gemmis , cujuscumque terrenae creaturae
speciecomi, quodjam cojlestis ornatus splen-
dore refulget. » Idem "^ : « Quid facit in facie
christiana pm-purissus et cerussa , quorum
alterum ruborem genarum labiorumque
— '» .VUfj., rfc Docl. Clirist., lib. IV, c. xxi, post nied.,
cx Ambros., de Virgin., lib. I, c. \i, n, 28. — " Ibid.,
paulo post , ex eod. Ambrosii loco. — " Ibid.,
e.\ Cyprian., de discipl. et liabit. Virgin., c. vii. —
" I Cor., V, 7. — >' Matth., v, 3G. — " llieroii., ad
Maurit, fil., epist. xiv, circa lued. — '« Id., ud Fur.,
cpist. X, aule med.
DE PERICULOSIS.
14.7
men titur , alteru m candorem oris 1 1 colli , ignis
juvenum , fomenta libidinum , impudicitiae
mentisiudicia?»Etinfra: «Oniatusiste non
Domini est, velamen illud Antichristi est. »
Idem ' : « Qua fiducia erigit ad coilum vul-
tus, quos Conditor non agnoscit ? » Ambro-
sius : «Qui vult audiri, » etc, infra, lib. lY,
de Simplicitate ". Cyprianus, in Epistola = :
« Fugiant castae virgines , et pudicae , inces-
tarum cultus, et habituni impudicarum ,
lupanarium insignia, ornamentum meretri-
cum. Hoc Deus culpat, hoc denotat. Seri-
cum et purpuram indutse Christum induere
non possunt ; auro, et margaritis, et moni-
libus adornatae , ornamenta cordis ac pec-
toris perdiderunt. » Idem * : « Parem se in
omnibus integritas virginea prsestet ; nec
bonum cordis, corporis cullus infamet. Quid
enim ornata virgo , quid conipta procedit ,
quasi maritum habeat , aut quaerat? Timeat
potius placere , si virgo est , ne perieulum
sui appetat (a), quse ad meliora et divina se
servat. » Bernardus, in Epistola^ : « Fili£e
Babyluais , quarum vere gloria in confufio-
ne, induuntur purpura et bysso , et subinde
conscientiapannosajacet;fulgentmonilibus,
et moribus sordent. » Idem , in Apologia ° :
« Ex cordis thesauro sine dubio procedit ,
quidquid foris apparet vitiosum. Vanum
enim cor vanitatis notam ingerit corpori, et
exterior superfluitas interioris vanitatis in-
dicium est. Mollia indumenta mollitiem ani-
mi indicant : non tantum curaretur corporis
cultus, nisi prius neglecta fuisset mens in-
culta virtutibus. » Multa supra, libro I , de
Monialibus et Conjugatis ^
CAPUT XXI.
De Ingratitudine.
Gregorius, in Registro , de imperatore
Mauritio ' : « Valde mihi durum videtur, ut
ab ejus servitio milites suos prohibeat , qui
' Hieron., ad Fui:, epist. x, conseq. — ^ Vid. inf.,
lib. IV, c. XIII. — 3 Cy[)ria.a.,dediscipl. el hab. Virg.,
c. VI. — * Cypr., de discipl. et hab. Virg., c. VI. —
et ei omnia tribuit, et dominari eum non so-
lum militibus , sed etiain sacerdotibus con-
cessit. » Joannes Chrysostomus , super Mat-
tlueum : « Omne bouum quod non ex amore
ipsius boni faciunt homines , ingratum est
ante Deum. » Augustinus, de Viduitate " :
« Multi habent multa dona , et Deum ne-
sciendo, a quo habent, impia vanitate jac-
tantur. Nemo autem e.st donis Dei beatus ,
qui donanti cxliterit ingratus. » Idem , cle
Panitentia '" : « Ingratus extitit, qui plenus
virtutibus Deum omnino non tlmuit. In hoc
enim quisque peccator fit culpabilior, quo
est Deo acceptior. » Idem, de Spiritu et Lit-
tera " : « Erit anima ingrata, si, quod illi ex
Deo est, sibi tribuit , prfficipueque justi-
tiam. » Bernardus, super Qui habitat '^ :
« Confitenti humiliter , et devote gratias
agenti , non immerito ampliora beneficia
promittuntur. Nam-qui fidehs inveuitur in
modico, jure constituitur.super multa ; sicut
e contrario accipiendis indignus est , qui
fuerit de acceptis ingratus. » Idem , super
Cantica '^ : « Ingratus reputabitur , cum
discussio venerit, qui non poterit dicere
cum David '* : Cantabiles mihi erant justi/i-
cationes tuce, in loco peregrinationis mece. »
Idem " : a Numquid non perit , quod datur
ingrato? Ingratitudo enim inimica est gra-
tiaj, perditio animaj, exinanitio meritorum ,
virtutum dispersio, beneficiorum perditio.»
Idem '" : « Ingratitudo ventus est urens ,
fontem siccans pietatis, rorem misericordise,
et flueuta omnis gratiae. » Idem : « Quid est
cor durum, » etc, supra, capite de Obsti-
natione '\ Idem : « Absque confessione, » etc,
supra, libro II, de Confessione ". Idem, in
<* Bern., ad Sojjh. Virg., epist. cxiii, circa med. —
" Id., ad Guliel. abb., Apotog., post med. — 7 Vid.
^up., Ub. I, c. .XXXVII et xl. — » Greg., ad Theod.
mcd., lib. II, epist. LXV, col. H36. — » Aug., de Bon.
Viduit., c. XVI. — "> luio auctor, quisquis ille sit,
lil). de ver. et fals. Pwnit., c. Xiv. — '" Auctor lib. de
Spir. el Lilt., c. XI , inter Op. S. Aug., toin. VI. —
'- lieru., super Psal. Qui hubitat , serm. iv, in piinc.
— " Id., ih Cant.. serm. i, post med. — '* Psal.
r.xviii , 54. — '6 Beru., in Cant., serm. li, post med.—
'8 Ibid., consequenter.— " Yid. sup., buj. lib. c. Xill,
p. 141.— 1» Vid. sup., lib. II , c. xi.'s, p. 87.— [a) Leg,
oppetat.
148
PHARETR
Sermne ' : « Ingialitudo vias obstruit gra-
tiffi;, et ubi fuerit illa, gratia accessuiu non
invenit, locuoi non habet. Hinc niihi, ca-
rissimi , dolor contiuuus est , multaque tris-
titia cordi meo, quod nonnullos tam pronos
ad lcvitatem , ad risum , ad verba otiosa at
scurrilia video, ut pertimescaui valde, ne
forle plus qnam expeJiat divina; misericor-
diai immcmores et iugrali super lam niultis
beneflciis suis, aliquando deserantur a gra-
tia , quaiH non habent ut gratiam. d Idem ' :
« Omnino nos sola a profectu conversationis
impedit iugralitudo noslra : dum quodam-
modo perditum reputans qui dedit, quod
ingratus accepit, cavet sibi de ciBtero ne taulo
plura amilteret, (luanto plura ingrato cou-
ferret. » Seneca, iu Efistola^-.a Quisquis de
accipiendo semper cogitat , oblitus accepli
est; nccullum liabet malum cupiditas ma-
jns, quam quod ingrata est. »
CAPUT XXII.
he Discordia.
Gregorius, iu Refjistro * : « Uubium non
est , bonos pravorum odia sustinere , divi-
nisque intcntos operibus, perversorum ad-
versitalibuslacerari.» Idem ^ : «Quolies res
ahqua pluribus agenda commiltitur, dum
quisque disscntit ab allero, dispendiis potius
quam ulililatibus adilus reseratur. » Idem ":
« Mihi inimicitiam facio, si fralrum meorum
jura perturbo. » Idem '' : « Discordia consue-
vit scandala generare. » Idem, in Morali-
bus * : aSolet inter fratres major substantia,
discordiae lieri gravioris causa. » Idem ' :
« Eveuiie plerumque solel , ut non amissa
charilate, et iuimici nos ruina laetiflcet, et
rursum ejus gloria sine invidi» culpa nos
contristet : dum et ruente eo quosdam bene
' Bern , ile sept. Miseric, serai. II, circa princ. —
s Id., cont. Ingrutit., scrm. aul« lin. - » Seiiec.,
episl. Lsxni, slalira a priuc. - ' Gieg., ad Columb.,
lib. VI, episl. 11, col. 1231. - » Ibid., ad ' '««""^.
lil, I epist. Lxxvni, col. lOli. - ' Greg., ad hatal.
Salon., lib. II, iud. X, epist. xxxvu, col. 1U96. -
7 ibid, nd NeopoL, ep.sl. lu, col. 1078. - Id
Moral., lib. I , c. IV, circa liu. - ^ Ibid., Ub. XXll,
./E LIB. m.
erigi credimus , et proflciente eo plerosque
injuste opprimi formidamus. » Idem , in
Pastorali '" : « Discordes, etsi boui operis
fructus in suis actionibus proferunt , pro-
fecto uuUi sunt , quia non ex unitate chari-
tatis oriuntur. » Idem " : « Sa;pe dum quos-
dam major scienlia erigit, a caeterorum so-
cielate disjungit : et quasi quoplussapiunt,
eo a concordije virtute desipiuut. » Idem, in
Dialogis " : « Pravis moribus seinper gravis
est vila bonorum. » Idem , in Homiliis " :
« Quisquis malos non tolerat , ipse sibi per
intolerautiam lestis est, quia bonus noii est.
Abel enim esse renuit , quem Cdin mahtia
non exercuit. » llieronynius, in Epistola^'' :
a Nihil lam conlrarium , niliil tam execra-
bile Deo , quam aliquem velle lajdere , vel
odisse; uihil tam probabile, quam omnes
amare. » Idem , in llomiliis " : « Quomodo
concoi'dia parvae res crescunt, sic discordia
maximai coUabuntur. » Simile, in Glossa
Ecclc.,\. Idem, !n originali siiper Michmam*^:
« Ubique insidia;, ubique fraudulentia; in-
noxius sanguis efruuditur prae avaritia et li-
bidine ; germanitas iguoratur. » Augusti-
nus, de Verbis Domini " : « Non poterit ha-
bere concordiam cum Christo , qui discors
volueritessecumChristiauo.» Idem '* :«Quid
tibi discordia, Christiane? quid simultates
amas, quse Dco luo nou placent? Ininitionam-
que inimicitias in protoplastuni dum serpens
exerit, interlicilur ; dum homini invidet, ipse
prosternitur; dum Adamcupit decipere, ipse
primitus jugulatur. » Idem, in Epistola " :
0 Facile est alque proclive malos odisse, quia
mali suut ; raruui autem et pium eosdem dili-
gere, quia homines , ut in uno eodemque si-
mulet culpam improbes,etnaturamprobes.»
Idem , de Confcssione " : « Sicut amici adu-
c. VI, non longe a princ. — '« Id., Paslor., p. III, c. i,
aduiou. 24, non louge a priuc. — " Ibid., aduion. 13,
nou mult. aprinc. — '- Id., Dial., lib. II, c. ni. —
>' Id., iti Evang., hom. xxxviir, aute med. — '* Hier.,
ad Maurit, fil., epist. xiv, post med. — •' Id., m
Matth., XII, anle med. — "^ Id , <« Micli., lib. II, c. vii.
— " Aug., de verb. Dom., serm. Lvi. — '» Ibid. —
" Id., nd Maced., epist. Liii. — " Id., Confess.,
lib. IX, c. VUI.
DK PERICIILOSIS.
lantes pervertunt, sic et inimici litigantes
plerumqne corrigunt. » Ambrosius, de Vir-
ginitate ' : « Quot homines , tot sententiiB. »
Isidorus, in Synonymis "^ : « Odluui a regno
Dei separat, a coelo subtiahit , a paradiso
ejicit; nec passione adimitur, nec martyrio
expiatur.» Idem, de Summo Bono ' : « Ami-
citia in rebus taritum bonis habendaest. Nam
qui ea in malo utuntur, non sibi amici , sed
inimici existunt. » Joannes Chrysoslomus,
in Sermone : « Zelanlur mansuetum invidi ,
modestum superbi, probumimprobi, niiteni
tumidi inimicasemulationelacessunt.» Idem,
super Matthceum'' : « Malos qui monet , of-
fendit; iiicurrit odium, qui arguit crimino-
sos. » Idem : « Inimicus manifestns , » etc,
infra, de Simulatione \ » Idem : « Si inimi-
citiae semel, » etc, infra, de Crudelitate ".
Bernardus, in Epistola ' : « Yeritas nonnun-
quam odium et discordiam parit. » Idem , sii-
per Cantica ' : « Oratio peccatoris execra-
bilis erit ; frustra quoque offert munus suum
ad altare, qui conscius est sibi, quod frater
suus habet aliquid adversum se. Denique
non respexit Dominus ad Cain munera , eo
quod non recte ambularet cum fratre suo. »
Glossa" : « In perpetuum cuin Cain danuia-
bitur, qui hoc genere homicidii tenetur, ut
discordet a fratribus. » Ibidem : « Omnis ho-
micida est, qui vel ferro perculit, vel odio
inseguitur. » Boetius , de Consolatione '" :
« Quem felicitas amicum fecit, infortunium
faciet inimicum. Quae vero pestis efficacior
ad nocendum, quam familiaris inimicus? »
Multa supra, libro II, de Ira ".
CAPUT XXIII,
De Malitia.
Gregorius, in Bialogis " : « Sunt nonnulli,
qui idcirco bona facere student, ut gratiam
' Ambros., de Virqinib., lib. 11, c. vi, n. 39.— = Isid.,
Synon., c. viii , in fin. — ^ Id.. de Siuu. Bon., lib. III,
c. XXXI, sent. 1.— ' Chrysost., ex var. loc. in Matth.,
hom. XVI, n. 7. — 5 Vid. inf., huj. lib., c. xxv. — « Vid.
inf., c. XXXI, p. 157.— ' Bern., ad Suger., epist. Lxxill,
post med. — « Id., in Cant., serm. Lxxi, post med.
— ' Gloss. in 1 Joun., iii. — '» Boet., de Consol.
uheua; operalioijid obuubiient; nec pascun-
tur bono, quod faciunt, sed laude boni, qua
caeteros premunt. » Item "* : « Malitiarema-
nenlium meretur, ut bi qui prodesse pote-
rant, festine .".ubtrahantnr ; et cum mundi
finis appropinquat, electi tolluntur, ne dete-
riora videant. » Idem, in Moralibus " : « Ini-
quorura hominum meutes cum quBedam a
proximis bene gestaconspiciunt, iuextenso
livoris sui equiileo torquentur, et gravem
malitia>. suae pceuam sustinent, cum bona in
aliis tabescendo videut. » Idem '': «Ab Om-
nipotenti munns ex manu non accipitur ,
quod corde obligato in maUtia profertur. »
Idein '" : « Habet hoc pravorum malitia, ut
cum vera in se flere mala renuit, fingat
ahena. Nam quasi solatio facinoris utitur, si
falsis vocibus et vita corripientis inquine-
tur. » Idem '^ : « Mens prava semper in la-
boribus est : quia aut molitur prava quae ia-
ferat, aut metuit ne sibi ab aliis inferantur. »
Idem, in Pastorali '" : « Frustra indignatio,
clamor et blasphemia ab exterioribus tolli-
tur, si in iuterioribus vitiorum mater mali-
tia dominatur. Et incassuin foras nequitiae
ramus inciditur, si surrectura multiplicius
intus in radice reservatur. » Ambrosius , de
Fugaswculi " : «Ubi mimicitiae sunt, ibi
discordia est , nocendique studium ; ubi no-
cendi studium , ibi ponitur malitia. » Augus-
tinus, in Sermone -" :« Benefacere Deus sem-
per paratus est, sed hominum malitia pro-
hibetur : quia a Doiuino Deo sibi dari vult
omnia , et non vult de his , quae possidere
videtur, offerre. » Hieronymus, in originaU
super Oseam -' : « Prudentia absque bonitate
malitia est, et simplicitas absque ratione
stultitia nominatur. » Bernardus, dc Amore
Dei : <i MaUtia est sapor maU. » Idem, in
Philos., hb. III, pros. 5, in fin. — i' Vid. sup., lib. 11,
c. IX, p. 73-7-1. — '2 Greg., Moral. lib. I, c. x, circa
med. — " Ibid., lib. IV, c. .xx.xvii.— '» Ibid. lib. VI,
c. iii, circa med. — '» Ibid., lib. II, c. vii. — "^ Ibid.,
lib. X, c. III. — " Ibid., lib. XXII, c. xxi, circa
princ. — " Id., Pastor., p. III, c. i, admon. 10, circa
princ. — '8 Ambros., de Fiig. Scec, c. vii, u. 43. —
^" Aup-, de Temp., serm. ccxix, al. ccLx,xvii, u. 2, Ap-
pend. tom V. — ^' Hieron., in Ose., vii, lib. II.
450 PHARETR^ LIB.
Sermonibus ' : « Alius supra so ambulat
in niagnis etmirabilibus ; alius extra se inu-
tili curiositate vagatur ; alius sub se in carne
ambulat , et non potest placere Deo ; alius
contra ss diligens iniquitatera, et odio ha-
bens animam suam. Omnis enim qui saevit
in proximum, magis laedit seipsum , eo quod
longe pejus sit inferre violentiam , quam
sufferre. »
GAPUT XXIV.
De Crudelitate.
Gregorius, in Begistro^ : « Valde iniquum
est, ut qui te plus amaverunt, ipsi (e sine
causa atrociorem contra se senliant. » Idem,
in Moralibus' : a Plerumque dissoluta re-
raissio quasi raansuetiRlo ac pietas repulatur,
et dum plus quam decet delinqtientibustem-
poraliler parcitur, ad a;lerna supplicia cru-
delitcr reservantur. » Augustinus, in Epi-
stola ' : a Molestus est et crudelis videtur
niedicus furenti frenetico, et paler indisci-
plinalo fdio : ille ligando, illc cajdeudo; sed
ambo diligendo. Si autem iilos negligaut, et
perire permittant, ista polius falsa niansue-
tudo^ vera crudelilas cst. » Idera' : « Ut con-
stitueretur in Ecclesia, ne quisquam post
alicujus criminis pcenitcutiam clericatum ac-
cipiat, vel ad dericatum redcat, vel iu cle-
jicatu remaneat, uon desperatione indul-
gentiaj, sed rigore factum esl disciplinie. »
Joannes Clirysostomus , super Joannem" :
« Sicul oleum nou utique parit lapis, ita nec
crudelilas niisericordiani : cum cnim talem
liabuit radicem, nou ultra eleemosyna est,
quodtaleest.» Idem :« Cum nosigaoremus [a)
esurientem Cdristum, ignorabil nos et ipsc
misericordiaindigentes : et juste, quiacrude-
lcs fuimus iu idipsum [b). » Bernardus, supcr
Qui habilat ' : « Quantum ego compatiar, et
' Bern., in Cnnt., serm. lxxxv, post mcil. — 2 Greg.,
aii Maximian., lib. XII, epist. xxvi, col. 1503.— ^ Id.,
Mornl., lib. XXXII, c. XMl, louge post med.— » Aag.,
acl lionif., epist. L, al. clmxxv, u. 7.— 5 Ibid n. 43.—
6 Cbrysost., in Joan., hom. xil, al. xili, n. 4. —
' yitima verba hujus auctoritatis Bernardi reperiuntur
si quid solatii possem impendere, quam li-
benter id facerem, novit ille quem nihil latet.
Yerumtamen si de pffiuarum diminulione
solatium praebere voluero, crudelis et immi-
sericors ero : quautuin enim subtraham de
pcena, tantum de corona furabor : tantum
defraudabo fructus, quantum de semente
subtraxero : siquidem modica seminis de-
tractio, non modicum est messis detrimen-
tum. » Seneca, in Epistola^ : « Quid oppo-
nilur cleraentise? nonue crudelitas, quae nihil
aliud est, quam atrocilas animi iu poenis
exigendis? Crudeles enim vocantur, qui pu-
niendi causam habent, modum nou ha-
bent. »
CAPUT XXY.
De Simulatione.
Gregorius, de Moralibus ' : « Omnis hypo-
crila^ quia vitam justiliae simulaus justorum
sibi laudein arripit, alienum est profeclo quod
tollit. » Idem"' :« Omues liypocrita;, dum
bonoruuivitamsiniulant, imilationem sancta^
conversatiouis habent , sed veritatem sauctae
actionis non habent.» Idem, in Pastorali" :
« Inter hypocritas jure deputatur, qui simu-
latioue discipliuffi rainislerium regiminis ver-
til in usuin dominaliouis. » Ilieronymus, in
Epistola " : « Fictam humilitatem fugieus,
illain sectare, qua; vera est, quam Christus
docuit humililatem, in qiia uon sitsuperbia
inclusd. Multi enim hujus virtutis umbrara,
veritalera pauci sequuulur. Perfacile est ali-
quem vestem habere conteraptam, salutare
submissius, raanus ct geuua deosculari, iu-
cliualo in terram capitc oculisque dejectis
humilitatem ac mausueludinem polliceri,
lenta voce tenuique sermones infringere,
suspirare crebrius, et ad omue verbum pec-
catorem ac miserum se clamare. Sed si vel
levi sermone offensus fuerit, continuo vide-
iu prffifalione super Qui liabiiat. — ' Senec, rfe
Clement., lib. 11, c. iv. — ' Greg., Moral., lib. V,
c. XVI. — '» Ibid., lib. XXXI, c.v, paululum a princ. —
" Id., Pastor., p. II, c. vi. — " Hieron., ad Demetr.,
epist. — (a) Leg. iguoraverimus. — (6) in ipsum.
bis attollere snpercilium , levare cervicem,
et delicatum illum oris sonum insano cla-
more repento mutare. » Idem • : « Sancta
niagis esse, quam videri stude : quia nihil
prodest ffistimari quod non sis , et duplicis
peccati reatus est, non liabere quod creditur,
et quod non habeas simulare. » Idem, in ori-
ginaU super Matlhaeum : « Nuric rara fides
est : aliud in labiis, aliud in corde versatur :
venenum animai linguaj mella coutegunt. »
Joannes Chrysostomus, swper Matthmm^- :
« Dic, hypocrita, si bonum est esse malum,
ut quid non vis apparere, quod es? Si autem
mehus est bonum esse, ut quid non vis esse
quod vis apparere? » Idem' : « Inimicus
manifestus meUor est, quara amicus fictus.
Ilie dum timetur, facile vitatur; iste dum
non cognoscitur, prcevalet. » Idem : « Oscu-
lum pacis, » etc, supra, Ubro II, de Ira''.
Isidorus , de Summo Bono ^ : « Ssepe per si-
mulationem amicitia coUtur, ut qui non po-
tuit aperte decipere, decipiat fraudulenter. »
ldem° : « Per adversa magis, quara per pro-
spera comprobatur, si Deus et proximus vere
diUgatur : quia dum adversa provenerint,
tunc amicus fraudulentus detegitur. » Idem :
« Qui crucem portat, » etc, infra, libro IV,
de Cruce spiritualV . Augustinus, de Virgi-
nitate ' : « Simulatio humilitatis major su-
perbia est. » Idem : « Siraulatio dinit, » etc,
supra, Ubroll, de Conflictu\ Idem, super
Matthceum : « Malus spiritus, spiritus stul-
tiUse; aUer pejor, simulatio sapientiae. Spi-
ritus malus, spiritus erroris; aUer pejor,
simulatio veritatis. Spiritus malus, spiritus
Jtemeritatis ; alter pejor, simulatio consiUi.
Spiritus malus, spiritus ignavise; aUer pejor,
simulatio fortitudinis. Spiritus malus, spiri-
tus ignorantiaj; alter pejor, simulatio scien-
tia). Spiritus malus, spiritus impietatis; alter
pejor, simulatio pietatis. Spiritus malus, spi-
' Hieron., ad Mmirit. fil., opist. xiv, posl mej. —
^ Chrysost., in Matth., Op. imperf., honi. xlv, circa
princ. — ' Ibid., honi. xlii, anle luetl. — ' Vii.1. s,u\}.,
lib. M, c. I.X, p. 74. - 5 Isid., de Sum. lion.. i\h. Ill'
c. XXIX, sent. 2. — « Ibid., sent. :j. — ' Vid. inf.,
lib. IV, c. X. — 8 Aug., de S. Virgin., c. XLiii. —
' Vid. sup.,lib. II, c. .xv, p. 79. — «Vid. sup., lib. II,
DE PERICULOSIS.
ritus elationis
181
aller pejor, simulatio timo-
ris. » Idem : « Cautus sit pcenitens, » etc,
supra,lihro II, de Confessione ^" . Bernardus,
super Cantica^^ :« Intendere quasi in Deum,
sed non propter Deum, hypocritae plane ani-
raae est : cujus otsi una facies decora videtur,
quod ad Deum qualicumque intentione res-
piciat; ipsa taraen simulatio omne in ea de-
corum exterminat, et magis per totum in-
gerit fceditatem. » Idem '^ : « Minus semper
maUtia palam nocuit; nec unquam bonus,
nisi simulatione boni deceptus est. » Idem,
in Epistola : « Nemo magis iram meretur,
quara amicum simulans iuimicus. » Idera " :
«Non dicit hypocrita : Gloria mea^'' testimo-
nium conscientice mece : quia etsi judican-
tium secundum faciem, verbo, vultu, et
habitu simulatorio, eludat opinioni, sed non
ejus, qui scrutatur renes et corda, faUit vel
evadUjudiciura. » Glossa : « Ira justa est, »
etc, infra, libro IV, de Zelo bono ". Seneca,
in Epistola '" : « Omnia vitia in aperto leviora
sunt. Morbi quoque tunc ad sanitatem incli-
nant, cum exabdito erumpunt, atque vim
suam proferunt. AvariUam itaque et ambi-
tionem, et cajtera mala mentis humanae,
tunc perniciosissima scias csse, cum simu-
lata sanctitate subsistunt. »
CAPUT XXVI.
De FamiHaritate.
Gregorius , in Dialogis '^ : « Qui corpus
suum continentise dedicant, habitare cum
ferainis non pr«suraant : ne ruina menli
tanto repenUna subrepat, quanto ad hoc,
quod male concupiscUur, etiam preesentia (a)
concupitae formae famulalur. » Idem, in Re-
gistro '« : « Legitur, quod beatus Augustinus
nec cum sorore habitare consenserit, dicens :
c. XIX, p. 61. — " iJern., in Cant., serm. xl, circ.-i
med. — '- Ibid., serm. lxvi, uou longe a princ. —
" Id., ad Henr. Senon., epist. xLir, post med. —
" II Cor., I, 12. — '5 Vid. iuf., lib. IV, c. xix. —
" Senec, epist. lvii, post med. — " Greg., Dial.,
lib. III, c. IX, non longe a priuc. — '« Id., ad Rom.
lib. VII, epist. XXXIX, ind. 2, col. 1329,
(a) Ccet, edit. prieseutiaB,
m PHARETRiE LIR
0 Quae cum sorore mea sunt , sorores mese
non sunt. » Dorli ergo viri cautela, magna
debet nobis esse instriictio : nam vitium
prsesumptionis est^ quod fortis pavet^ minus
validum non timere. » Idem, super Ezechie-
lem^ : « Sicut perfecti viri perversos proxi-
mos non delient fugerej quia et eos saepe ad
rectitudinem trahunt, et ipsi ad perversita-
tem nunquam trahuntur; ita infirmi quique
.societatem debent declinare malorum, ne
mala, qua? frequentcr aspiciunt, et corrigere
non valent, delectenlur imitari . » Aml)rosius,
super Lucam^ : « Quam reiigiosum videtur,
ut commemorationcm christianae feminae
non recuses! Sed crebra inde lentatio : si
attenfos Deo viderit diabolus, suggerit ut
decipiat. Sed tu quamvis de proposito prae-
sumas, cav^e tentationeni, sciens naturam. »
Idem, de Yirginibus ' : « Teritur officiis pu-
dor, audacia emicat, risus obrepit, modeslia
solvitur, dnm affecfatur urbanitas. » Isido-
vus, in Symnymis'' : « Saepe familiaritas
implicat; sagpe occasio peccandi vohmtatem
facit. K Idem ' : « Mehus est habcie malorum
odinm, quam consortium. » Idem : « Sicut
mulla bona habet communis vita sanctorum,
sic plurimum mali societas airert malorum. »
Augustinus, de Singularitate Clericorum' :
« Diabolns, sicut de simplici charitafe amo-
rem conflat illicitum, sic per societalem cle-
rico et mulicri inducit interilum : dum autem
contentus est cedere , sic valet forfius occu-
pare : et dum submissius patitur .semetipsum
prasbere devictum, sic plenius devincere
gloriatur. » Idem ' : « De clericis famihari-
bus erga muliercs Apostolus ait' : Gloria in
turpitudim [a) eorum. Sed dilectio est, in-
quiunl. 0 dilectio, qua? invidet {b) sibi! 0
charitas, qute cupit se in vituperafione lau-
dari! Grande miraculum, ut virginum cha-
ritas virgines faciat velut conjuges credi , et
III.
conj ugum charitas conjuges faciat velut vir-
gines aistimari . » Idem ' : « Conversatio pa-
riiitatisnon nisi corruptionem seminat, vitia
pullulat, lasciviam pascif, cupidinem conci-
pit, ignominiam parit, rabiem concifat, fu-
riam porrigit, petulantiam nutrit, casus
exaltat, ruinas aedificat. » ldem"> : « Semel
dixcrim, omnis inconveniens sodalitas mu-
Uerum; gluten est delictorum, et viscus toxi-
catus , quo diabohis homines aucupatur. »
Hieronymus, in Epistola*^ :« Si pudiciliam
servare qua>ris, feminara quam bene videris
conversanlem menle dilige, non corporali
frequentia. » Ideni " : « Germinant feminae
spinas cura viris habitantes, et arcana men-
tium acuto mucrone perculiunt. » Idem " :
« Nec Davide sanctior, nec Salomone pofes
esse sapientior. Memento semper quod para-
disi colonum do possessione sua mulier eje-
cerit. » Idem : « Janua diaboli, » etc, supra,
de Muliere*\ lil). I. Bernardus, super Can-
tica " : « Cum femina semper esse , et non
cognoscere feminam, nonne plus est, quam
mortuum suscitare? Quod minus est, non
potes; et quod majusesf, vis credam tibi ?
Quotidie lalus tuum ad latus juvencute in
mensa; lectus tuus ad lectum ejus in camera;
oculus tuus ad oculos ejus in colloquio; ma-
nus tuaj ad manus ipsius in opere : et conti-
nens vis putari? Esto ut sis, sed ego suspi-
cione non careo. »
CAPUT XXVII.
De PropitiquUate.
Gregorius, in Moralibus ^^ : o Saepe ad<
• Greg., in Ezech., botn. vui, post med. — ' Atnbr.,
»1 Luc, lib. IV, c. IV. — 3 1(1., </« Vir.j., lib. III, c. iv.
— ' Isid., Sytion., c. v, post med. — » Ibid., c. ix,
post med.— ^ Est apud Cyprian., dc Singutar. Cleric,
c. IX, post med., edit. Pamel. — ' Ibid., c. xvui,
l/i) Vulg. Confusione. — ;A; C<fl. eil't. invadel
avaritiam cor parentis illicit foecunditas pro-
lis : eo enim ad ambifum congregandae hae-
reditatis accendilur, quo multis haeredibus
fcecundatur. » Idem ''' :« IUe scire Dcum fa-
miliarius appetit, qui prae amore pietatis,
circa med. — ' Philip., ill, 19. — ^ De Singular.
Cleric, c. x.Tii. — '" Ibid., c. vii. — " Hieron., ad
Ocean., de vil. Clericorum, tom. IX. — " Ibid., post
med. — ■" Id., ad Nepotian., epist. ii, apte med. —
"Vid. sup.,lib. I, c. viii, p. 21. —" Bern., i>i Can/.,
serm. lxv, ante med.— "Greg., Moral., lib. I, c. iv,
in princ. — " Ibid., lib. VII, c. xiv, ante med.
DE PERICULOSIS
nescire desiderat, qiios carnaliter scivit. »
Idem ' : « Gravi damno scientia divina mi-
nuitur, si cum carnis notitia partitur. Extra
cognatos ergo quisque ac proximos debet
fieri, si vult parenti omnium verius jungi. »
Hieronymus, in Ejnstola^ : « Licet sparso
crine et scissis vestilms ubera, quibus te
nutrierat, maler ostendat; licet in limine
pater jaceat; percalcato patre perge, siccis
oculis ad vexillum crucis evola. Solum pie-
talis genus est, in liac re esse crudelem.
Veniet postea dies illc, quo victor revertaris
in patriam. » Idem, in Homiliis ' : « Hic ordo
in omni afTectu necessarius est. Ama post
Deum patrem, ama matrem, ama filios. Si
autem necessifas venerit, ut amor parentum
ac filiorum Dei amori comparetur, et non
possit uterque servari, odium in suos, pietas
in Deum est. » Joannes Cbrysostomus , in
Homiliis'' : « Dico tibi, monache, quid quaj-
ris matrem ? Aut cbristiana est mater, aut
non est cbristiana ; aut sancla est , aut pec-
catrix. Si sancfa est, gaudet, quia servis
Domino; si peccatrix, diniitte illam, quia
mortua est. » Idem^ : « Qui habet Jesum,
habet et patrem, habet matrem, babet fiUos,
habet omnem propinquifatem. Quid quaeris
mortuos? sequere vivum, et dimitte mor-
tuos, ut sepeUant mortuos suos. » Isidorus,
de Summo Bono " : « Multi dum propinquo-
rum utiUtates procurant, a Dei amore se se-
parant. Yir autem spiritualis ita prodesse
debet suae propinquitati, ut dum ilUs gra-
tiam carnis praisfare studet, ipse a spirituali
proposito nequaquam dechnet. » Idem :
« Multi monachorum, » etc, supra, lib. I,
de Monachis malis '. Idem * : « Noveris non
prohiberi pietatis officium , sed negari car-
naUfatis afTeclum : proximis enim carnaliter
prsestatur, quod extraneis pie impenditur. »
Augustinus, iu Epistola " : « Carnalem affec-
tum, et in nobis, et in nostris, miUtia chri-
stiana ut perimamus hortatur; nec tamen
ita ut ingratus sit quisque parentibus, et
eadem ipsa beneficia, quibus in hanc vitam
editus, susceptus atque nutritus est, enume-
rata derideat : servct potius ubique pieta-
tem. Habent hsec locum, ubi majora non
vocant. Mater Ecclesia, mater est eliam ma-
tris tua?. » Idem, de Viduitate '" :« Nec ideo
laudanda es, quia fiUos habes; sed quia eos
pie nutrire alque educare studes. Ut enim
tibi nascerentur, fcecunditatis ; ut vivant,
felicitatis est; ut et instituantur sic volun-
tatis est atque potestatis. » Bernardus, in
Einstola^^ : « Ecclesia jubetur, ut concupiscat
rex decorem ejus, obiivisci populum suum
et domum patris sui. Puer Jesus inter co-
gnatos et notos quaeritur, nec invenitur.
Ftige fratres tuos et tu, si tuam vis invenire
salutem. Fuge, inquam, de medio Baliylonis,
fuge a facie gladii aquilonis. » Idem '^ : « 0
dirum patrem I o saevam mafrem ! o parentes
crudeles et impiosl imo non parentes, sed
peremptores, quorum dolor salus pignoris,
quorum consolatio mors fiUi est, qui me ma-
lunt perire cum eis, quam regnare sine eis. »
Idem " : « Configat carnes tuas divinus ti-
mor, ne decipiat carnaUs amor. Bianditur,
sed sub lingua ejus labor et dolor : lacry-
matur, sed insidiatur, ut rapiat pauperem,
rapere pauperem, dum attrahit eum. »
Idem •* : «Fidelis sermo et omni acceptione
dignus : etsi impium est confemnere matrem,
contemnere propter Christum piissimum est.
Nam qui dixit '» : Honora patrem et matrem,
ipseetiam dixit" : Oui amatpatrem et matrem
plusquam me, non est me dignus. «GloSsa " :
« Perfecta est conversio, ubi, cum cupidi-
tate rerum, carnalis quoque rumpitur di-
lectio. »
' Greg., Moral., lib. VII, c. siv.
Heliod., epist. i. — » Id., in Matth.,
hom. XVIII, ex var. loc. in Matth.
anle. — « Isid., de Sum. Bon., lib. I
et 4. — ' Vid. sup., lib. I, c. xxxil,
loc. cit., sent. 5. — ■' Aug., ad Lcet., epist. xxxviil,
Hieron., ad al. ccxLlii, n. 10. — '° Id., de Viduit. Bono, c. xiv.
' Chrysost., — " Bern., epist. cvii, in fin. — " Id., epist. cxii, ante
Ibid., paulo med. — " Id., ad Fulc., epist. ii, post med. — '* id.,
;. XI, sent. 3 ad Mag. Galt., epist. cv. — " Exod., xx, 12. —
:5. — 9 isid., 1« Matth., X, S7. - " Gloss. in Matth., iv.
PHARETRffi LIB. III.
iu Apologia
CAPUT XXVIII.
De Oblivione.
Gregorius, in Homiliis ' : « Nulla nos pro-
speritas blancliens seducat : quia stultus via-
tor est, qui in itinere amcena prata conspi-
ciens, obliviscitur ire quo debet. » klem, in
Moralibus^ : « Stulti cum prudentiuni facta
conspiciunt, hsec eis esse omnia reprehensi-
bilia videntur : quia sua? imperitiffi et infir-
mitatis obliti, tanto iutensius de alienis ju-
dicant, quanto sua profundius ignorant. »
Idem ' : « In istis visibilibus quae intuetur
cor nostrum , extra se spargitur ; et quid de
se intrinsecus agatur obliviscitur, dum ex-
trinsecus occupatur. » Idem, in Recjistro^ :
« Sincera in dilectione, nec vires absentia,
nec locum habet oblivio. » Idem , in Pasto-
raW : « Saepe nonnuUi, velut obiiti quod
fratribus animarum causa praeiati sunt, toto
cordis annisu sx'cularibus causis inserviunt. »
Idem" : « Ex se debetunusquisque colligere,
qualiter aliense hunc oporteat imbecillitati
misereri, ne contra infirmitatem proximi, si
ad increpationis vocem ferveulius rapialur,
oblitus sui esse videatur. » Idem : « Saepe
nonnulli, » etc, supra, lib. I, de Religiosis
malis''. Augustinus, de Libero arbitrio " :
« Melior est animus, cum obliviscitur sui,
prae charitate inconimutabilis Dei, vel seip-
sum penitus in illius comparatione contem-
nit. » Idem, de Confessionibus^ : « Quis dabit,
Domine, mihi, ut venias in cor meum, et
inebries illud, ut ol)liviscar mala mea, et
unum bonum meum amplectar te? » Idem,
in Sermone : « Percutitur hac animadver-
sione peccator, ut moriens obliviscatur sui,
qui, dum viveret, oblitus est Dei. » Idem :
« Yaj qui derelinquunt te ducem , » etc, in-
fra, capite de Sapientia mala ">. Ambrosius,
' Greg., iii Evang., hom. xiv, circa fia. — ^ Id.,
Moral., lib. XI, c. xni, circa med. — ' Id., lib. XXV,
c. vu, circa med. — ' Id., ad Areg. Vapinc, lib. IX,
episl. Lxii, col. 1476. — * Id., Pastoral., p. II, c. vii,
paulo a priuc. — « Ibid., c. x, ante med. — ' Vid.
sup., lib. 1, c. xxviii, p. 41. — » Aug., de Lib. Arb.,
lib. III, c. XXV. - » Id., Confess., lib. I, c. v. — '« Vid.
Sentire vitalis vigoris ac mu-
neris est : unde et ille qui errorem suum non
cognoscit, insanit, furit, desipit. » Bernar-
dus, super Missus esP' : « Videas plerosque
in Ecclesia Dei de ignobilibus nobiles, de
pauperibus di vites factos subito, intumescere,
pristinae oblivisci abjectionis, genus quoque
simm erubesceie. » Idem, super Catitica" :
a Parum est nostris vigilibus, quod non ser-
vant nos , uisi et perdant : alto quippe de-
mersi oblivionissomno, ad nuUum dominicae
comminationis tonitruum expergiscuntur ,
ut suum ipsorum periculum expavescant.
Inde est, ut non parcant suis, qui non par-
cunt sibi, perimentes pariter, et pereuntes. b
Idem , in Sermone " : « Quanlos videmus
quasi oblitos sui , et peccatorum suorum,
Dei quoqueet beneficiorum ejus immemores,
sicnon redimere, sed amitfere tempus, ut
de moribus et affectionibus suis ultima apud
ipsos vix mentio flat 1 »
CAPUT XXIX.
Dc Ignorantia. ^
Gregorius , in Moralibus '* : « Nescire ,
ignorantia est; sed scire noluisse, super-
bia. » Idem " : « Quo nosipsos minus agnos-
cimus , eo illos , quos reprehendere nitimur,
plus videmus. Communia hiec mala sunt ,
quae saepe a subditis in prajlatos-, sape a
praelatis in subditoscommittuntur. » Idem " :
« Nemo bene judicat, qui ignorat. » Idem " :
« Saepe committunt, » etc, supra, de Reci-
divatione '*. Idem : « Sedusum ab internis
gaudiis genus humanum, exigente culpa ,
mentis oculos pcrdidit ; et quo meritorum
passibus gradiatur, nescit. Sa'pe enim est
donum gratiae, quod iram deputat : et saepe
divinae districtionis ira est, quod gratiam
iuf., biij. lib. c. XXXII. — " Bern., super Missus esl,
boui. IV, post nied. — '^ Id., m Canl., serm. xvii,
anle med. — " Id., Cont. ingrat., serm. aute mcd. —
" Greg., Moral., lib. XXV, c. xi, circa med. — >* Ibid ,
c. XIV, circa Bn. — »« Ibid., lib. XXVII, c. i, in fin.
— " Ibid., lib. IX, c. VII, in princ. — '« Vid. sup.,
Uuj. Ub. c. II, p. 139.
putat.'» Idem, in Registro
esse pastoris excusatio, si lupus oves come-
dit , et pastor nescit? » Idom ^ : « Quoties-
cumque tam de baptismo aliquorum , vel
de confirmatione , quam de ecclesiarum con-
secratione dubiuni habetur, et nec scriptis
nec testibus certa ratio liabetur, ulrum bap-
tizati , vel conflrmati , sive ecclesise conse-
cratae sint : bapiizentur tales ac confirmen-
tur, atque ecclesise canonice dedicenlur, ne
talis dubitatio ruina fidelibus flat : quoniam
non monstratur iteratum , quod non certis
indiciis ostenditur rite peractum. » Joannes
Chrysostomus, super MaUhwum ' : « Non
potest eis esse excusatio condemnationis
ignorantia veritatis , quibus fuit inveniendi
facultas , si fuisset quasrendi voluntas. Nam
si veritas salus est et vita cognoscentium
se , magis debet quaeri , quam quserere. »
Isidorus , in Synonymis ^" : « Ignorantia
mater errorum est ; ignorantia vitiorum nu-
trix. » Augustinus , super MaWmum ^ :
« Melior est fldelis ignorantia , quam teme-
raria scientia. » Idem : « Cum ubique sit
preesens, » etc, supra , de Negligentia^.
Idem , de Gratia et Libero Arbitrio ' : « Ideo
divina prajcepta data sunt , ul homo excu-
sationem de iguorantia non haberet. » Idem,
de Trinitate ' : « Error est , pro alio, alte-
rius approbalio. » Idem : « Rem prorsus
ignotam amare , omnino nuUus potest. »
Idem, de Vita beata ^ : « Recte dicimus eo-
rum animos , qui nuUis disciplinis eruditi
sunt, nihilque bonarum artium hauserunt,
jejunos atque famelicos esse. » Idem , de
Conjugiis aduUerinis ': « Sunt peccata igno-
rantium , quamvis minora peccatis scien-
tium. » Idem '" : «Certe nullius crimen ma-
' Greg., ad Joan. C. P., lib. II, epist. lii, ind. ii,
col. H2o. — ^ Ibid., ad Felic. Messan., lib. XII , iud. 7,
epist. xxxii, col. 1580. — » Cbrysost., in Maith., Op.
imperf., hom. xliv.— ' Isid., Synon., c. xiv.— ■'■ Aug,,
de verb. Apost., serm. xxii, ante mcd. — " Vid. sup.,
huj. lib. c. VIII, p. 137 — ' Aug., de Grat. et Lib.
Arb. — ' Aug., de Trin., lib. X, c. I. — '' Id., de Vit.
beat., disp. 1, ante med. — '» Id., ad Vinc,,
DE PERICULOSIS. ^85
Quae potest culat nescientem. » Et est interlinearis (o)
Gen., cap. xxi, 26 : Nescivi. Bernardus, de
Contemptti" : « Quando excusare ignorantia
possit liomincm, qui .se raagistrum infan-
tium , et doctoi-em insipientium profite-
tur? Ignorans utique ignorabitur, et multos
ignorare faciet, et ignorari. » Idem , super
Cantica '^ : « Dico omnes ignorare Deum ,
qui nolunt converti ad eum : neque enim
ob aliud proculdubio renuunt, nisi quia
gravem et severum imaginantur, qui pius
est ; durum et implacabilem, qui ivisericors
est ; ferum et terribilem , qui amabilis est.
Et mentitur iniquitas sibi. » Idem, de Duo-
decim Gradibus " : « Frustra sibi de infir-
mitate vel ignoranlia blandiuntur, qui , ut
liberius peccent, libenter ignorant; vel in-
firmantur. » Idem , in Epistola'^ : «Multa
scienda nesciuntur , aut sciendi incuria, aut
discendi desidia, aut verecundia inquirendi :
et quidem hujusmodi ignorantia non ha-
bet excusationem. » Idem : « Multi multa
sciunt,» etc, snjira., de Curiositate ">. Idem,
de Consideratione '^ : «Noveris licet omnia
mysteria , noveris lata terrse , alta coeli , pro-
funda maris ; si te nescieris , eris similis
ffidificanti sine fundamento ruinam , non
structuram. » Boetius , de Consolatione " :
« Humanaj naturae ista conditio est, ut si se
nosse desierit , infra l)eslias redigatur ; si
vero cum CBeteris rebus sometipsum agnos-
cat, excellat easdem. Nam caeteris animan-
tibus, sese ignorare , natura est; homini-
bus, vitio venit. » Seneca, in Epistola '* :
« Non est extrinsecus malum nostrum , sed
intra nos est, in visceribus .sedet, et ideo
difficulter ad sanitatem pervenimus, quia
nos Begrotare nescimus.
epist. XLViH, al. xciii, n. 15.— " Bern., super Ecce
jios re/zy., ante med. — '= Id., in Cant., serm. xxxviii,
ante med. — " Id., de duod. Grad., post med. — ■
" Id., od Hug. de S. Vict., epist. Lxxvii, ante med. —
" Vid. sup., huj. lib. c. vii, p. 136. — '" Id., de
Consider., iib. II, aute med. — " Boct,, de Consolat.,
hb. II, pros. 5, circa fin. — '" Senec, E/jw<. l, aute
med, — (a) Suijpl. in.
CAPUT XXX.
De Stultitia.
Gregorius , in Moralibiis ' : « Incautis
ssepe ad peccati finem vertitur etiam hoc ,
quod pro solo studio mercedis inchoatur. »
Idem ' : « Quantalibet doctrina mens pol-
leat , gravis ejus imperitia est velle docere
meliorem. » Idem ^ : « Saepe reprobi , per
hoc quod unum vel minimum bonum suum
incaute conspiciunt , mala multa et gravia ,
in quibus demersi sunt, non agnoscunt. »
Idem ' : « Quia, testante Paulo % sapientia
hujtis mundi stultitia est apud Deuni, tanto
quisque amplius intus stultus fit, quanto
conatur exterius sapiens videri. » Idem , in
Registro ^ : « Ego et minores meos, quos ab
illicitis prohib6o, in bonis imitari paratus
sum. Stultus enim est, qui in eo se primum
aestimat, ut bona, quse viderit, discere con-
temnat. » Augustinus, de libero Arbitrio ' :
« Stultitia est, rerura appetendarum et vi-
tandarum, non quselibet, sed vitiosa igno-
rantia. » Idem : « Si prudentes dicuntur,
qui omnibus modis agunt, ut diffcrant mor-
tem , et vivant paucos dies ; quam stulti sic
vivunt, utpenlant seternam vitam ?» Mem,
dc Octoginta tribus qucestionibtis « : « Quid-
quid casu fit, temere fit. » Idem , de Vita
beata ' : « Major et miserabillor egestas
nulla est , quam egere sapientia ; el qui sa-
pientia non eget , nulla re omnino egere
potest. Est ergo animi cgestas nihil aliud ,
quam stultitia. » Idem , de Ordine discipli-
nw : « Quisquis ea sola novit, quse corpo-
ris sensibus attingit, non solum cum Deo non
esse milii videtur, sed nec secum quidem. »
Isidorus : « Neminem stultorum, » etc,
supra, lib. I, de Judicibus '°. Bernardus,
» Greg., Moral., lib. III, c. x, post med. — ^ Ibid.,
lib. VI, c. xviii, circa fin. — ' Ibid., lib. XXXIV,
c. XMi, post med. — ' Ibid., lib. XVIII, c. xxv, fere
iti princ. — 5 l Cor., iii, 19. — " Greg., ad Joan.
Syrac, lib. VII, ind. 1, epist. Lxiv, col. 1348. —
1 Aug., de Lib. Arb., lib. 111, c. sxiv. - » Id., de
LXXXIII Quast., q. xxix. — ' Id., de Vit. beat.,
Disp. ni. — '0 Vid. sup., lib. I, c. xLV, p. 60. —
PHARETILE LIB. III.
de Consideratione " : « In his stulto labore
consumeris, quae non sunt nisi afflictio spi-
ritus, evisceratio mentis, evacuatio gratiae. »
Idem, super Cantica '* : « Stultus quod vi-
vit, mortem potius quam vitam esse cen-
suerim. Quomoilo vita cum sterilitate ? »
Seneca, in Epistola '^ : « Inter csetera mala
hocquoquehabetstuItitiaproprium:semper
incipit vivere. Quid est autem turpius, quam
senex vivere incipiens? » Idem : « Omnis
stultitia laborat lastidio sui. » Idem ''' : « Ni-
hii stultitia pacati habet : tam superne illi
metusest, quam infra. Utrumque trepidat
lalus : sequuntur pericula , et occurrunt :
ad omnia pavet , imparata est , et ipsis ter-
retur auxiliis »
CAPUT XXXI.
De Credulitate.
Gregorius, in Moralibus " : « Error, cum
virtus creditur , difflciUus emendatur. »
Idem ^ : « Sicut plerique reticent ex timore,
et tamen tacere se ajstimant ex humilitate ;
itanonnulli loquunturper impatientiam ela-
tionis, ettamen loqui se credunt per liber-
tatem rectitudinii. »Idem : « Majora crimi-
na , » etc, infra, lib. IV, de j^quitate ".
Idem " : « Arrogantes grave se damnum
perpeti judicant, si scientiam suam loquendi
brevitate constringunt. Tanto enim semet-
ipsos credunt doctiores ostendere, quanto
se poteruut multiplicitate loquacitatis ape-
rire. » Idem, in Registro " : «Nos ignotis
hominibus passim credere non debemus. »
Idem " :« Ex te aliorum causas aestima, et
in quorumdam adversitates falsis suspicio-
nibus non ducaris. » Isidorus , de summo
Botio ^' :« Erit ille apud Deum condemnatus,
" Bern., de Consider., lib. I , ante med. — " Id., in
Cant., serm. iii, ante med. — " Senec, Epist. xiii,
circa fin. — " Senec, Epist. lix, ante med. —
>5 Greg., Moral., lib. XXX! I, c XVII, longe post med.
— 16 Ibid., lib. XXXIV, (. xvm, circa med. — " Vid.
int., lib. IV, c. xxxix. — '» Ibid., lib. \XVI, c. xviii.
— '■' Id., ad Joan. Syrac, lib. VII, epist. Lxv,
col. 1349. — " Ibid., lib. VIII, epist. xil, ad Gudisc,
col. 1400. — " Isid., de Sum. Bon., Ub. Ill, c. lix,
sent. 6.
DE PERICULOSIS.
167
qui adversus innocentem falsuni teslimo-
nium,veldicit,velclicentibu3cretlit.Namnon
solum reus est, qui falsum de aliquo profort,
sed is qui cito aurem criminibus pra-bet. »
Joannes Chrysostomus , de Compiinctione ' :
«Si inimicitiiB semel occupaverinl homines,
oinnia quai flunt , quffi dicuntur , quai au-
diuiitur, ita accipiuntur et intelligunlur, ut
ad majores et lougiores proliciant inimici-
tias. Si quid enim bcni dicatur de inimico ,
non creditur ; si quid aulem raali , hoc so-
lum creditur, hoc confinnalur. » Augusli-
nus , de Daptismo parvuloritm '^ : « Si est
uUa humanilas in rebus humanis, puto nos
justius posse reprehendi , si ignoto^s homi-
nes, quos criminantur inimici , nec eorum
crimen uUa testificatione dimonstraut , no-
centes potius quam innoccutes crcdideri-
mus. » Bernardus , in Epistola ' : « Error
est humanaj mentis , non modo bonum
pntare inalum , et malum bonum , aut ve-
ruin falsum , et e converso , sed etiam certa
recipere pro dubiis, dubia pro certis. » Idem,
de Consideratione * : « Facilitas credulitatis
est , cujus callidissimae vulpeculEe magno-
rum neniinem comperi satis cavisse versu-
tias : inde ipsis pro nihili) irai multse , inde
iunocentium frequens abdicatio , inde prae-
judicia in absentes. » Idem : « Arrogans
de omni alia, » elc, supra, libro II, de
Superbia =. Seneca, in Epistola " : « Utrum-
que vitium est, et omnibus credere , et nulli ;
sed alterum honestius dixerim vitiuni , al-
terum tutius. »
CAPUT XXXII.
De Sapientia mala (a).
Gregorius , in Moralibus ' : « Ad veram
sapientiam venire non possunt, qui falsse
suae sapientiaefiduciadecipiuutur. » Idem* :
' Chrysost., dc Compunct., Ub. I, aute med.— * Aug.,
de unico Bapt. cont. Cetil., c. .\vi. — ^ Bern.,
epist, Lxxxv, ad Vic. abb. — ' Id., de Consideratione,
lib. II, in fin.— =■ Vid. sup., lib. II, c. vi, p. 71. —
« Senec, Epist. iii, post ined. — ' Greg., Moral.,
lib. XIII, c. XIV. — 8 Ibid., lib. XVI, c. xvii, iu fin. —
(a) Csel. edil. omilt. mala.
« Valde difftcileest, ut is, qui se sapientem
£Bstimat,mentemad humilitatem reducat. »
Idem : « Quia testantc, n etc, supra, de
Stultitia^. Idem '" :« Sapientia hujus mundi
infidelis est , quia mansura post mortem non
est. » Idem , in Pastorali " : « Quo quisque
melius sapit , eo deterius delinquit, et id-
circo inexcusabiliter meretur supplicium,
quia prudenter, si voluisset, potuit vitare
peccatum. » Idem : « Saepe dum , » etc, su-
pra, de Discordia '^ Idem, in Registro, de
quodam monacho " : « Sunt bona , quae in
eo placenl ; sed hoc est in illo vehemens vi-
tium, quia valde sibi sapiens esse videtur. »
Angustinus, de Libero Arbitrio '* : « Yae qui
derelinquunt te duceni, et oberrant in ves-
ligiis tuis ; qui nutus tuos pro te amant, et
obliviscuutur quid innuas. 0 suavissima lux
purgatae menlis sapienlia! non enim cessas
innuerc nobis, quee et quanta sis, et nutus
tui sunt onine creaturarum decus. » Idem ,
de Quantitate animce " : « Odore ac sapore
mire dijudicare pulmenta , el quo lacu pis-
cis captus sit, vel quod teime vinum sit ,
nosse dicere, quaedain cst miseranda peritia;
et his artibus cum quasi crevisse anima
videtur, quai neglecla mente defluxit in
sensus, nihil aliud, quam tumuisse , vel
etiam contabuisse judicanda est. » Idem ,
de Civitaie Dei '* : « Philosophiam si vere
ac fideliter amasses , Christum Dei virtu-
tem, et Dei sapientiam cognovisses , nec
ab ejus saluberrima humilitate , tumore
iuflatus vanae scientiae, resihsses. » Idem " :
« Ineruditos hberalibus disciphnis, et om-
nino quantum ad philosophorum attinet
doctrinas impolitos , non peritos gramma-
tica, non armatos dialectica, non rheto-
rica iuflatos , piscatores ciirn relibus fidei
ad mare hujus saecuh paucissimos misit,
' Vid. snp., liuj. lib. c. xxx, p. 136. — " Greg.,
Moral., lib. XXXI, c. xx, circa med. — 'i Id., Pustor.,
p. III, c. I, admon. 23, anle med. — '- Vid. sup.,
c. xxu, p. 148. — " Greg., lib. VII, epist. xcii, ad
Fortunat. Nca., col. 1362. — " Aug., de Lib. Arb.,
lib. II, c. XVI, n. 43.— •'■ Id., de Quant. Anim., c. xix,
n. 33. — "= Aug., de Civit. Dei , lib. X, c. xivill. —
" Ibid., lib. XXII , c. V.
1S8
atque ita et ex omni genere tam multos
pisces , et tanto mirabiliores , quaiito rario-
res , etiam ipsos philosophos ccepit. » Idem,
de Ordine disciplince : « Astrologia est
magnum religiosis argumeutum , tormen-
tumque curiosis. » Ambrosius , de Yirgini-
tatc ' : « Nemo potest vestitus amictu phi-
losophias , habitu scilicet sapientlfe saecula-
ris, Christum videre. » Hieronymus , in
originali super Isaiam : « Omnis pompa
structuraque verborum et argumenta dia-
lectica, redigentur ad nlhilum. » Idem, in
Epistola ' : « Daemonum cibus est carmina
poetarum , sacularis sapientia', vanitas ,
rhetoricorum pompa verborum : haec sua
omnes vanitate delectant , et dum aures
versibus dulci raodulatione currentibus ca-
piunt, aiiimam quoque penetrant, et pecca-
toris interna devincunt. » Bernardus, de
Duodecim Gradibus ' : « Sapere malum,
sapere non est , sed desipere. » Idem , de
Contemptu mundi * : « Uuantos mundi sa-
pientia maledicta supplantat , et concep-
tum in eis extinguit spiritum, quem volue-
rat vehementer Dominus accendi ! Noli,
inquit , prsecipitanter agere ; diii conside-
ra, diligenter intuere. Magnum est quod
proponis , et opus egens multa delibera-
tione ; expeiire quid possis , amico consule,
ne post factum pceuitere contingat. » Idem * :
a Sapientia mundi , terrena , animalis , dia-
bolica est, inimica salutis, sulfocatrix vita?,
mater tepiditatis , quae Deo solet vomitum
provocaie. » Idem , super Cantica ° : « Phi-
losophorum ventosa loquacitas nou bonus
est imber , qui sterilitatem magis intulit
terris , quam fertilitatem. » Idem ' : « Vinum
saecularis scientiae inebriat quidem , sed cu-
riositate , non charitate ; implens , non uu-
triens ; intlans, non a;dificans ; ingurgitans,
non confortans. » Seneca , in Epistola ' :
PHARETILE LIB. III.
« Liberalium artium ostentatio , molestos ,
intempestivos, verbosos, sibi placentes fa-
cit. »
CAPUT xxxin.
Gregorius , in Moralibus '^ : « Saepe viri
ferventes ingenio , dum congrua inveniunt,
arroganter intumescunt ; et quod per ela-
tionis vitium plerumque contingit, eisdem
acutis sensibus, quibus hostem feriunt,
prosternnntur : dum in his quaj recte de
Deo sentiunt, non Dei, sed suam gloriam
quaerunt. » Idem "* : « Perversi, cum vera
sapiunt, recla quidem et rectis ratlonibus
loquuntur : non ut alios audientes doceant ,
sed ut ipsi quanta doctrina polleant , in-
notescant. » Idern : « QuantaUbet doctri-
na, » etc, supra, de Stidtitia ". Idem, su-
per Ezechielem " : « De praedicationis labore
laudem transitoriam quaerere, quid estaliud,
quam rem magnam viU pretio venundare?»
Idem '' : « Necesse est, ut seinper sernio prae-
dicantis cum auditorum debeat qualitate
formari ; ne aut verecundis aspera , aut im-
pudentibus levia loquatur. » Ambrosius,
super Lucam '* : « Vita verbum exigit, et
acquirit ; sermo autem sine vita non dicitur
sermo. » Augustinus, de Yera lieligione " :
« Quid adhuc oscitamus crapulam hester-
nam , et in mortuis pecudibus divina eloquia
perscrutamur, si, quando ad disputationem
venitur , platonico uoinine ora crepitanlia ,
quam pectus vero Deo plenum magis ha-
bere gestimus ? » Bernardus , super Canti-
ca " : « Vae , bene de Deo et sentire, et eloqui
acceperunt, si quaestum aestiment pietatem ;
si convertant ad inanem gloriam , quod ad
lucra Dei acceperant erogandum ; si alta sa-
pientes humilibus non consentiant ; paveant
' Ambros., de Yii-ginib., lib. III, post med. —
» Hierou., ad Damas., epist. csLVi, aiilc med. —
" Bem-, de duod. grad. Humilit., grad. i, aute med.
— * Id., super Jicce 7>os reliq., ciica med. — ' Ibid.,
conseq. — * Id., in Canl., serm. Lvin, posl med. —
' Ibid., serm. ix, post med. — • Seuec, Epist. Lixxviii ,
post med. — ■' Greg., Horal,, lib. III, c. lii, circa med.
— >° Ibid., lib. X, c. III, circa fin. — " Vid. sup., huj.
lib. c. XXX, p. 136.— '* Greg., m Ezech., hom.
xxi, post med. — '» Ibid., bom. xi, post med. —
'* Ambr., in Luc.,\l, lib.V. — "■ Aug., de Ver. Belig.,
c. III. — '" Bern., in Cant., serni. xu, versustin.
DE PERrCULOSTS.
159
quod in Propheta legitur, dicente Domino :
Ledi enim mirum meum , » etc.
CAPUT
De E
XXXIV.
Gregorius, in Moralibus ' : « Plus in hoc
mundo honor, quam despectio occupat ; ma-
gis prosperitrttis sulDlimitas, quam necessi-
tatis adversitas gravat. » Idem ^ : « Transit,
quod extollitur; permanet, quod punitur;
et qui honoratur in via, in perventione dam-
nabitur; et quasi per amoena prata ad car-
cerem pervenit, qui per prsesentis vitse pro-
spera ad intei'itum tendit. » Idem ' : « Tan-
torum pondera unusquisque sustinere com-
pellitur, quantis hoc mundo principatur. »
Idem * : Tumoris elatio, non ordo potestatis
in crimine est. Potentiam enim Deus tribuit,
elationem vero potentise mahtia nostrse
mentis invenit.» Idem ^ : « Numerari calpse
nequeunt, quse habendce potestatis araore
perpetrantur. » Idem, in Pastorali ° : <( Pen-
set quisque quid subjectus egerit, et repente
cognoscet si prseiatus bona agere, quse
proposuerit , possit : quia nequaquam valet
in cuhnine humilitatem discere, qui in imis
positus non desiit superbire. » Idem ' :
« Seepe suscepta cura regiminis cor per di-
versa intuendo diverberat ; et impar quisque
invenitur ad singula, dum confusa mente
dividitur ad mulla. » Idem : « Cum rerum
necessitas, » etc, infra, lib. IV, de Digrd-
tate *. Idem, in Registro : « In alto loco posi-
tis, ssepe dum exterius ab bominibus honor
tribuitur, ad ima animus mergitur, quia
curis discerpentibus gravatur. » Idem ^ :
« Nec cuilibet, favente gratia, ultra quam
meretur, impartior : nec ulli hoc, quod sui
' Greg., Moral., lib. V, c. i. — « Ibid., lib. VI,
c. IV. — 3 Ibid., lib. IX, c. x, in princ. — * Ibid., lib.
XXVI, c. .\ix, in fin. — » Ibid., lib. XXIV, c. .xvi. —
6 Id., Pa^toral.. p. I, c. ix. — ' Ibid., c. iv, in princ.
— 8 Vid. inf., lib. IV, c. xxxv. — » Greg , lib. II,
epist. XXXIX, ad Dominic. Cartli., ind. 10, col. 109S.
— '0 Ibid., ad Eulog. Alex., epist. xxx , Ub. Vll,
ind. 1, col. 1308. — " Isid., de Sum. Doti., lib. III,
jurisest, ambitu stimulante denegabo (a) ; sed
fratres meos honorare per omnia cupio ,■
sicque studeo honoresingulos subvehi, dum
non sit quod alteri jure ab altero possit op-
poni. » Idem "> : « Nec honorem reputo , in
quo fratres meos honorem suum perdere
cognosco. » Idem : « Minorem major praece-
dit, sicut honore, ita et crimine. » Isidorus,
de Summo Bom " :« Saepe per honores quo-
rumdam mutantur et mores ; et quos ante
conglutinatos charitate habuerunt, postquam
ad culmen honoris venerint, amicos habere
despiciunt. » Idem '= : « Non debet honoris
ducatum suscipere, qui nescit subditos tra-
niite vitae melioris praiire. Nequeenim quis-
que ad hoc pr«ficitur, ut subditorum culpas
corrigat, et ipse vitiis serviat. » Idem : « Qui
regimen,» etc.,supra, deAmhitiosis,Y\h.l'-^.
Idem, ibidem : a Qui ad hoc conversionem, »
etc, supra, ibidem (6) Augustinus, in Efi-
stola '* : « Non cogito in ecclesiasticis hono-
ribiis tempora ventosa transigere; sed co-
gito me Principi pastorum omnium ratio-
nem de commissis ovibus redditurum. »
Idem, de Pastoribus^^ : « Quisquis ita prae-
positus est , ut in eo quod praepositus est ,
gandeat, et honorem suum quaerat, et com-
moda sua sola respiciat ; se pascit, non oves. »
Bernardus, in Epistola^^ :« Potestate accepta
malle in malo quam in bono uti, abuti est. »
Idem " : « Non dignum est, ut inde exigas
honorem, unde refugis laborem. » Idem,
super Cantica^^ :« Fralres, revereamur epi-
scopos, sed vereamur labores eorum. Si la-
bores pensamus, non afFectamus honores. »
Idem : « 0 perversitas, » etc, supra, lib. I,
de Ambitiosis ". Glossa " : «Quanto gradus
altior, tanto casus gravior. »
c. XXV, seut. G, — '- lliid., c. xxxiv, sent. 2.— ^Vid.
sup., lib. I, c. x:c[v, p. o6. — '* Aug., ad Max. epise.
Donatist., epist. ccill, post med. — '» Id., de Pudorib.,
c. XV. — '8 Ijeru., ad Eug., epist. cctLV, prope fin.
— '' Id., ad Oger., opist. Lxxxvii, post med. — '* Id.,
iu Cant., serm. xi:, post med. — '» Vid. sup., lib. I,
c. XXIV, p. 38. — 20 Gloss. in Psal. xxxvi.
(«) Labb. Conc. derogo. — (6) Ccet. edit. deest supra,
ibidem.
PHARETRjE LIB. III.
CAPUT XXXV.
De Zelo.
Gregorius , in Moralibus ' : « Apud mi-
sericordem judicem nequaquam sine venia
culpa relinquitur, cum per fervorem zeli ex
ejus amore peccalur. » Idem, in Pastorali^:
« Exasperatus rector, cum subditorum men-
tem plus se quaiu debuit percussisse consi-
derat apud se, ad pcenitenliam semper re-
currat, ut per lamenta veniam ia conspectu
veritatis obtineat ex eo etiam, quod per zeli
ejus studium peccat. b Isidorus, de Summo
bono ' : « Nimia pietas dissolutionem disci-
plinae parturit , et zeli studium , dum plus
est quam oportet, in iracimdiai viliura
transit. » Bernardus, super Cantica * :
« Zelus minus absque scientia efflcax , mi-
nusque ulile invenitur; plerumque autem
et perniciosus valde sentilur. Quo zelus fer-
vidior, vehementior spiritus, profusiorque
charitas, eo vigilantiori opus est scientia,
qusB zelum suppriinat, spirituni temperet,
ordinet cluuitatem. » Idem, de Considera-
tione ' : « Vides omnem ecclesiasticum ze-
lum fervere sola pro dignilate tuenda : ho-
noribus totum datur, sanctitati nihil. »
Idem : « Aiii tam vehementer, » etc, supra,
lib. II, de Beatiludine \
GAPUT XXXVI,
Dc Arguitione.
Gregorius, in 1'astorali ' : « Correpti mens
ad odium repente proruit , si hanc immode-
rata increpalio plus, quam debuit, addicit. »
Idein * : « Plerumque contingit , ut dum
culpa svibditorum cum magna inveclione
corrjpilur, magistri lingua usque ad exces-
> Greg., Moral., lib. X, c. v. — » Id., Pastor., p. II,
c. X, post meJ. — ' Isid., de Sum. Bon., lib. II,
c. xx.^iv, seiit. 4. — ' Bem., in Cant., serm. xlix,
post med — ' Bern., de t^oiisider., lib. IV, ante med.
— « VJd. sup., lib. II, c. XLVin, p. 122. — ' Greg.,
Moral., lib. X, c. v, et Pastoral., p. II, c. X, circa fin.
— » Id., Pastor., p. II, c. X, circa med. — » Id..
Moral., lib. XXX, c. vil. — '° Vid. iuf.,lib. IV, c. XLK
sus verba pertrahantur : cumque increpatio
immoderate accenditm-, corda delinquen-
tium in desperatione deprimuntur. » Idem,
in Moralibus ^ : « Furentem , qui per invec-
tionem carpit, quasi ei, qui non sentiat,
ebrio plagas imponit. » Idem : o Justo ti-
mendum non est, » etc, infra, lib. lY, de
Timore '". Idem : o Saepe qui in potesta-
te, » etc, supra, de Stultiloquio, in Convi-
tiatione ". Idem '- : « Qui semper increpare
appelunt , et nunquam lovere , multa ple-
rutiique increpando mentiunlur. » Isidorus,
de Summo Bono "^ : « Non debet vitia ahena
corripere, qui adhuc vitioruin contagionibus
inservit : improbum esl enim arguere quid-
quam in alio, quod adhuc reprehendit in
semetipso. « Auguslinus, iu Epistola " :
« Obsecro te per mansuetudiuem Christi, ut
si Jaisi te, dimittas mihi, nec me vicissim
laedendo malum pro malo reddas : la;des
autem me , si mihi tacueris errorem meum,
quem forle invcneris iu factis vel dictis meis.
Nam si ea in me reprehendis, quaj repre-
hendenda uoii suiit, te lajdis magis , quam
me. » Idein, in /{egiila "^ :« Quando (a) neces-
sitas disciplinae, in moribus corrigendis, di-
cere vos dura verba compelUt , si etiam iu
ipsis modum vos excessisse sentitis , non a
vobis exigitur, ut a vobis subditis veniam
postulelis : ue apud eos, quos oportet esse
subjectos, dum nimium servatm- humilitas,
regendi frangatuj' aucloritas. Sed peteuda
est venia ab omniuiu Domino, qui novit eos,
quos plus justo corripitis, quauta benevo-
lentia diligatis. » Idem,super illa verba :
Si peccaverit in te frater tuus, etc, '" :
« Quare illum corripis? quia doles quod pec-
caverit iu te? absit : si amore tuo id facis,
nihil facis ; si amore illius facis, optime fa-
cis. » Beruardus, super Cantica " : « luhu-
maiie eorum redarguis opera, quorum ouera
— " Vid. sup., huj., lib. c. iii, §9, p. 130.— '^Ureg.,
Moral.,lib. XXIII, c. X.- '3l3id.,</eSii»i. Bo;i.,lib. III,
c. XXXII, seut. i. — " Aug., ad Hieron., epist. xv,
al. Lxxiii, n. 3. — '» Id., Reg. ili, c. xl. — '« Id., de
verb. Dom., serm. xvi. — " Bern., in Cant., serm. xii,
post nied. — (a) C(et, edit. quanlo.
DE PERICULOSIS.
refugis : temerarie objurgal virum de prae- versus evita
i61
lio revertentem mulier nens in domo. b
CAPUT XXXVII.
De Remissione.
Gregorius, in Registro ' : » Cum in sub-
jecto peccatum non corrigitur, in eos qui
praesunt sententia retorquetur. » Idem ^ :
« Uui emendare potest, et negligit, partici-
pem se proculdubio delicti constituit. »
Idem ' : « Satis grave est, si iilic contingat
babere pravam aclionem refugium , unde
disciplinse decet prodire censuram. » Idem :
« Consentire videtur erranti, qui corrigenda
ut resecari debeant non occurrit. » Ideni, in
Moralibus * : « Saape quem tentationis certa-
men superare non valuit, sua deterius secu-
rilas stravit. Nam dum lassum se quisque in
otio remiltit, dissolutam raentem corruptori
prostituit. » Idem ' : « Zeli iram quia Heli
non habuit, motum contra se implacabiliter
supernse ultionis excitavit. » Idem : «Ple-
rnmque dissoluta, » etc, supra, de Crude-
litate '. Idem ^' : « Dum moderari lingua
otiosa verba negligit, more inolitae remis-
sionis capta, audax ad noxia prorumpit : et
dum gulaj incumbitur, ad levitatis prolinus
insaniam proditur. » Idem , in Pastorali *■ :
« Si inchoata bona fortis operanlis manus ad
perfectionem non sublevat, ipsa operandi
remissio contra hoc, quod operatum est,
pugnat. B Idem, super Ezechielem ^ : « Su-
per ea mala, quae propria babemus , alienas
quoque mortes addimus : quia tot occidi-
mus, quot ad mortem ire qnotidie tepidi et
tacentes videmus. » Isidorus, de Summo
Bono '" : « Multos remissa conver.sio in pri-
stinos errores reducit, ac vivendi iepore re-
solvif. Horum ergo exempla quisque con-
' Gregor., ad Nobil. Sardin., lib. III, episl. xxiti,
cul. IISO.— 2 1,1., ai/ Bninidi., lib. IX, epist. Liiv,
col. \m. — ' Id , ad Rom. exarch., lib. IV,
epist. xviii.col. 1173. — * \d.,ldoral., lib. II, c. xxvii,
circa med. — b Ibid., lib. V, c. xxxi, post med. —
' Vid. sup., huj. lib. c. xxiv , p. lap. — ' Greg.,
MoraL, lib. X , c. ix. — » Id., Paslor., p. II, c. i,
admon. 33. — » Id., in Ezech., hom. xi, aute med.
TOJI. VII.
ne cum timorem Dei a tepore
incipis, rursus mundanis erroribus immer-
garis. » Augustinus, in Sermone : « Qui
errantem non corripuerit, de negligentia
judicabitur; quiautemclam pro eo non ora-
verit, de pernicie condemnabitur. » Idem,
in Regida " : « Magis iimocentesnon estis,
si fratres vestros , quos judicando corrigere
potestia, tacendo perire permittitis. » Idem " :
'< Tu vulnus fratris contemnis; tu eum vi-
des pcrire, et negligis; pejor es tacendo,
qnam ille convitiando. » Idem, in Epistola :
« Sicut non est beneficentiae adjuvando effi-
cere, ut. bonum quod majus est amitfatur,
ita non est innocentiae parcendo sinere, ut
in malum gravius iiicidatur. » Idem " : «Ni-
hil est infehcius felicitate peccantium , qua
poenalis nutritur impunitas, et mala volun-
tas velut hoslis interior roboratur. » Idem ,
de Civitate Dei ".■ « Ulud est culpabile, quod
hi , qui dissimiliter vivunt , et a maiorum
factis abhorrent, parcunt tamenpeccatis alie-
nis, quae dedocereautobjurgare deberent. »
Ambrosius , super Beati immaculati : « Re-
missas excubias callidus insidiator irrum-
pit. » Bernardus, de Comideratione '° : « Mira
res satis superque ; episcopi ad manum ha-
bent quibus animas credant, et cui suas
committant facultales non inveniunt : optimi
videlicet aestimatores, qui magnam de nii-
nimis , parvam aut nullam de maximis cu-
ram gerant. Sed ut liquido datur intelligi,
patienlius ferimus Christi jacturain, quam
nostram. » Idem '^ : « De prefio escarum et
numero panum cum ministris quotidiana
discussio est; rara admodum cum presby-
teris celebratur coliatio de peccatis populo-
rum. Cadit asina, et est qui sublevet eam :
perit anima, et nemo qui reputet : nec mi-
rum , cum nec nostros assiduos sentiamus
defectus. » Idem " ; « Impunitas , incnriae
_ 10
Isid., de
Sum.
lion..
lib.
II, c. X, senl.
1. _
" Aug., Heg. Ii
1, c.
ixiir.
— 1
'" Id., de verb.
Dom.,
serm.
XVI, ante med
1. — ''
' Id.
, aa MarcclL,
epist.
V, al.
CXXXVIII
, n.
u. -
. 1»
Id., de Civit.
Dei,
lib. 1
, C. IX. •
— '5
Bern.
, de
Consider., lib
: IV,
posL 1
iied. — 'f
! Ibid.,
, post i
pauc,
a. - " ibij., lib. in;
circa
fiu.
m
PHARETR.E LIB. III.
soboles, insolentiae mater, radix impuden-
tiae, transgresslonum est nutrix : et beatus,
si omiii satagas cura malorum omnium pii-
mam parentem caverc incuriam. « Idem ' :
« Impunitas ausumparit, ausus exccssum. »
CAPUT XXXVIII.
De Acceptione personm.
Gregoriiis, in IlomUiis ' : « Judicare digne
de subditis neqiieunt, quiin subditorum cau-
sis sua velodia, vel gratiam scquuiitur. »
Idem, in Moralihus ^ : « Quia ab internis
atque invisiliiiibus oculos claudimus, et vi-
sibilibus pascimur , plerumque hominem
non ex eo quod ipse est, sed ex his quae
circa ipsum sunt, veperaniur : cumque non
intuemur quid ipse sit, sed quid possit, in
accoplione porsouarum, non ex persouis,
sed cx rebus adjacentibus duciinur. » Isido-
rus, de Summo Bono * .• « Judices iniqui er-
rant a veritate sentcntia?, dum intendunt in
qualilate persoiia?; et exulcerant sa^pejus-
los , diim improbe dofendunt ini(|uos. »
Mom ^ : « Dives mmieribus cito corrumpit
judicem ; pauper autem , duiu non liabot
quod oflerat, iiousolum audiri conlemiiitur,
sed etiam coiitra vcritatem opprimitur. »
Idem : « Quafuor modis, » elc, supra, lib. I,
dc Judicibus ^. llieronyraus, in Glossa 3/«-
lachi(i>'' : « Inter omiiia peccata sacerdotum,
qiiasi tnaxinmm notalur, quod non causas,
sed porsonas consideraiit, et, dospoclo justo
paupere, injustosdivites houorauf. » Idem,
in Glossa Jsaiw, super illud * : Quarc aUe-
ritis : « Nostri principes, cum pauperes de-
linqueules publice arguant et confundant,
divitibiis pejora peccantibiis nec nutum fa-
ciunf, in quorum domibus rapiiia pauperum,
dum Ecclesiai opes sibi tliesaurizant, et eas
in delicias abutuntur, qiia; ad sustentatio-
nem pauperum dantur, et sibi reservant,
vel propiiiquis distribuunt, et aliorum ino-
pias, suas vel suorum divitias faciunt. o
Idem, in homilia super Amos ° : « Quicum-
que aut consanguinitalo aut aniicitia, et e
contrario, vel hostili odio, vel inimicitiis in
judicando ducitur, pervertit judicium Chri-
sti , qui est justitia. » Ambrosius , de Offi-
ciis '" :« Gratia absit, causae merita discer-
nantur: nihilsic opinionem, imo fidom gra-
vaf, quam si in judicando potenfiori doncs
causam inferioris, vel pauperem innocentem
arguas et divifem excuses reum ciilpa\ »
Idom " : « Pronum genus homiuum favere
honoratoribus. » Bernardus , de Considera-
tione " : « Non parvi te reum peccati ajstimes,
si facies peccaforum sumis, et non pofius
causas judicas raeritorum. » Seneca, in Epi-
stola^^ : « Hoc laboramus errore, sic iiobis
imponitur, quod nenHnem aesfimamus eo
quo ost, sed etiam adjicimiis illi et ea, qui-
bus adoinatus est. Afqui cimi voles veram
homiiiis ffistimafionem inire, et scire qualis
sit, nudum iiispice : ponat patriraoniiira,
ponat honores, et alia fortiinse mendacia;
corpus ipsum exuat; animura iufiiere, qua-
lis, quanfusque sit, alieno, an suo inagnus. i>
CAPUT XXXIX.
l)c Scandalo.
(iregorius, super Ezechielem " : « In quan-
fum sine peccato possumus vifare proxirao-
riim .scandalum , debemus. Si aufem de ve-
rifate scandaluin sumitur, utilius permitti-
tur nasci scandalum, quam veritas relin-
quatur. » Iileiu , in Pastorali " : « Scire
Praelati dobent, qui si perversa unqiiam
perpefrant, tol mortibus digni sunt, quot
ad -ubditos suos perditiouis exempla frans-
mitlunt. » Idem " : « Neino amplius in Ec-
' Berii., de Cousiderat., lib. iV , piopo fin. — '
• Grog., in Evang., lioni. xxvi, anle mecl. — ' M.,
Morat., lib. V, c. i. — ^ Isid., de Sum. lion., lib. III,
c. Lvii, sent. 2. — » Ibid., c. LViii, seut. 4. — ' Viil.
sup., llb. 1, c. -XLV, p. 60 — ' Hieron., in Malacli.,
II. — 9 /»«,, 111, 13. — " Hiorou., in Amos, vi. —
'0 Ambros., de Offic., lil). II, c .x.iiv. — " Ibid. —
" Boin., de Consider., lib. II, circa lin. — " Senec,
E/jist. Lxxvi, post mcd. — " Grcg., in lizech.,
hom. Vil, (iiltB liieil. — "■ Id., Paslorn/., p. III, c. I,
aduion. 5, uou lougo a priue. — '^ Ibid., p. I,
DE PERICULOSIS.
clesia nocet, quam qui perver, a ngeas, iio-
men vel ordiiiem sanctitatis habct. Dclin-
quentem namque hunc redarguere nullus
prsesumit^ et in exemplum culpa vehemen-
ter extenditur^ quando pro revei^entia ordi-
nis peccator honoratur. «Isidorus, iiesiimno
Bono^ : « Deteriores sunt, qui sive doctrinaj
sive exemplis vitam moresque bonorum cor-
rumpunt, his qiii substantias aliorum prae-
diaque diripiunt. » Augustiims, de Pasto-
ribus : « Parum est malis pasloribus, » etc,
supra, lib. I, de Prcelatis malis '. Idem ' :
« Qui in conspectu populi male vivit, quan-
tum in illo est, eum, a quo atfeuditur, occi-
dit. » Idem, de Singularitate Clericorum » :
« Eleazarus maluit vitam suam tormentis
objicere, quam cuiquam magister perditio-
nis existere; et nos, ubi nulla tormenta
sunt, fluxibus solis nolumus anteponere
fratres salvandos , nec contenti sumus sine
ullis cruciatibus tam nobis prodesse, quam
caeleris. » Idem : « Cum Christus agnus, » etc,
supra, lib. I , de Clericis '. Idem : « Sicut
quod ait Apostolus, » etc, supra, hb. I, de
Continentia gustus *. Joannes Chrysosto-
mus, super Joannem : « Omnia agamus ne
scandalizeturproximus;vitaetenimetsivalde
recta fuerit, scandalum aliis prajbens, omne
perdit. » Bernardus, iu Epistola '' : « Con-
stat, ubi veritas deest, et ubi veritas neces-
saria in causa non est , nec licite scandalum
quod a quohbet posse comuiitti, nec juste
prsecipi , nec innoxie consentiri. » Idem « :
«Cum carpuntur vitia, et inde scandalum
oritur, ipse sibi scaudali causa est, qui fecit
quod argui debeat, non ille qui arguit. »
Idem ' : « Libenter careboquautolibet etiam
spirituali quaistu, qui non possit acquiri,
nisi cum scandalo. Ubi euim scandalum, ibi
proculdubio charitatis est detrimentum; ubi
autem diminutio charitatis, miror quod vel
' Isid., de Sum. Bon., lib. 111, c. xxxvin, sent. 5.—
' Vid. sup., lib. I, c. xn, p. 2."). — » Ang., de Pashr.
c. IV. — * De Smgu!ar. Cleric, c. v, circa med.: cst
apiiil Cypriau., edit. l'amel.— * Vid. sup., lib. 1, c. .xxii
p. 34 - 'i Vid. sup., lib. II, c. XXXVI, p. 108.—
' Bern., ad Adam Monack., epist. vii, ante med. —
' Id., ad Guliel , opisl. Lxxviil, post med. — » |d.
163
qiiale possit spiritualis exercitii sperari lu-
criim. » Idem, iu Sermonibus "> : « Si Domi-
niis proprmm sanguinem dedit in pretium
redemptionis animarum , non tibi videtur
graviorem sustinere ab eo persecutionem,
qni suggestione mala, exemplo pernicioso,
Ecandali occasione, avertit ab eo animas
quas redemit, quam ab illo, qui sanguinem
suum fudit? » Idem " : « Is qui exemplo suo
ad remissius agendum caeteros provocat,
aut singularitate turbat , aut inquielat cu-
riositate, aut impatientia sua et murmura-
tione molestat, aut quocumque modo con-
tristat spiritum Dei , qui est in eis , scanda-
lizans unum de miuimis istis credentibus in
eum, nonne et hic manifeste persequitur
Christum ? d
CAPUT XL.
De Jnfamia.
Gregorius, iu Registro '= : « Habet hoc
proprium antiqui hostis invidia, ut quos in
pravoriim actuum pcrpetratione , Deo sibi
resisfeute, superare non valet, opiniones
eorum, falsa (a) ad prsesens simulando , di-
laceret. » Idem, in Moralibus " :« Sicut bo-
nus odor ex virtute est, sic fcetor ex vitio. »
Idem '* : « Gravis est iniquitas, quando is, qui
perversus ost, ostendere et alios perversos
molilur, ut inde et ipse quasi sanctus appa-
reat, quod alios sauctos non esse docuerit. »
Idem'^ :« Ne immoderatis laudibus eleve-
mur, plerumque miro Redemptoris nostri
moderamine, etiam detractionibus lacerari
permiftitur, ut cum nos vox laudantis ele-
vat, lingua detrahentis humiliet. » Augus-
tinus, de Vita communi Clericorum '^ :
« Quaerentes liceuliam male faciendi, quse-
runt sibi exempla male viventium; et mul-
Epiff. Lxxxi, ante med. —
serm. i, ante med.— '■' Ibid
ad Justin. Presby , lib. II, epist. xxiii, col. .„„„
" Greg., Moral., lib. XIV, c. xxvi, circa med
Id., inCmver.S.Paul.,
post multum.— " Greg.,
lib,
ad
(
Ibid., 1
, XXU ,
frat. in
a) LabO.
ib. Xll
C. V, cii
Eremo,
. falsas.
, c. XXV,
rca med. —
serm. liii.
post med.
■ " Aug., d
C/en
164
tos infamant, ut socios invenisse videaiitur. b
Idera ' : « Quia, ut ait Apostolus \ specta-
cvlinn iacti stmus mundo, et angelis et ho-
minibus, qui uos amant, qua;runt quid lau-
dent in nobis; qui auteiii nos oderunt, de-
trahunt nobis. Nos autera in medio consti-
tuli, adjuvanteDominoDeo uostro, etvitam
nostram et famam slc custodire debemus, ut
non erubescant detractoribus laudatores. t>
Idera, dc Simjularite clencorum ' : « Pejus
est qnara mwchia, continentiam ducere cri-
minosam; et infamem facere sanctimoniara,
blaspheraiam ingerit religioni. » Ambrosius,
super Lucam * : « Judiciu hominum saepe
ialiuntur, utet injuslisjustiliae gratiam ire-
quonter asciibant, et justum aut odio per-
seqnautur, aut mendaoio decolorent. » Idera,
in Epistola'' : « Quid est quod magis publi-
cum sit, quam ollensa pudoris, et defloratio
virginitalis? Nihil profecto, quod magis se
prodat, quam casiitatis dispendiura. »
CAPUT XLI.
De quatuor alfectionibus.
Gregorius , in Moralibus ' : « Mens nostra
a secreti interioris securo gaudio exclusa ,
modo spe decipitur, modo pavore vexatur,
modo deficiendo dolore dejicitur, modo falsa
hilaritate relevatur. » Idera'' : « Qiiainvis
Trinitatis iraaginera in uatura servemus,
vaiiis tameu delectatiouis motibus perlur-
hati , in conversatione nostra delinquimus :
ut modis nos semper alternaulibus cupido
concutiat, melus frangat, laetitia mulceat ,
dolor affligat. » Auguslinus^ de Libero Ar-
bitrio: « VoUmtas mala, sive cupiditate ra-
piatur, sive timore revocelur, sive lajtitia
difluudatur, sive tristilia contrahatur, atque
in his omuibus perlurbalionibus animi, quae-
cumque sunt, aliis vel eo tempore graviora
. Au" , <le vit. Clcric, ad frat. in eremo, serm. UU.
_ ■■' 1 Cor. IV, 9. - '/> Smgnlar. Clenc, c. v, aiite
mcd.; est 'apud Cypriau.. edit. »'amel. - ' Aiubros ,
,« IMC. lib. 1, ... 18.- « Id., Epist.Wb. VI, epist. xlvi.
_ « Gre::., Mornl., lib. VIII, c. xx, circa med. —
' Ibid., lib! X, c. IX, circa med. — '
PHARETRiE LIB. III.
contemnat et perferat , potest etiam sine al-
terius spiritus instinctu se ipsa decipere. »
Ambrosius , in Epistola * : « Sapiens non
metu frangitur, nec potestate mutatur ; non
attoUitur prosperis , nec tristibus mergitur.
Ubi enira sapienlia , ibi virtus anirai , ibi
constantia , ibi fortitudo. » Idem , de Yirgi-
nitate^ : « Sunt animae, velut quatuor equi,
quatuor afl"ectiones : ira, cupiditas, volup-
tas , timor : quibus furentibus cum coeperit
agi , nequaquam se ipsa cognoscit. » Iliero-
nymus , in originaU super Joelem '" : « Ca-
vendum est, ne aegritudo , quasi erwco, nos
comedat , ue locitsta vastet , gaudio huc il-
lucque volitans , et gestieute laetitia per di-
versa se jactans ; ne bruchus , id est pavor
etfuturorum mettis, radices sapienliae de-
voret ; ne rubigo , scilicet desiderium futu-
rorum , res inuliles concupiscat , el nos per-
ferat ad ruinam. » IJoelius , de Consola-
tione" :
Vivere si vis
Tramite reclo,
Gaudia peUe,
Pelle timorem,
Spemque fugato,
Nec dolor adsit.
CAPUT XLIL
Dc Timorc.
Ambros., ad
Gregorius, in Morulibtcs : « Saepe non-
nuUi, dum temporalia adversa pertimes-
cunl, dislriclionis a;ternae aniraadversionem
abjiciunt. » Idem " : « Quisquis prwsentem
gloriam quan-it, profecto despeclum meluit:
qui seraper ad lucra inhiat, semper videU-
cet damna formidat. » Idem " : « .Magna est
securitas cordis , nil concupiscentiffi habere
saecularis. Nam si ad terrrenaconcupisceuda
cor inhiat, securum tranquiUumque esse
nuUateuus potest : (luia aut iion habila con-
cupiscit , ut habeat ; aut habita metuit , ne
amittat. » Idem " : « Midtos sa^pe vidimus vi-
Simplicinn., in Psal. civ. — » Id., de Virgin., lib. III,
post n.ea. — '» Ilieron., i» Joel , i, 4. — " Uoot.,
de Consol. philos.. lib. I, metr. 9. — " Greg., Moral.,
lib. X c. XII, post med. — " Ibid., lib. XXII, c. x,
civea med. — " Ibid., lib. XXX, c. iii, aute med.
tam quidem saactae conversatioiiis appo-
tere ; sed ne hanc asseqni valcant , modo
irrueutes casus, modo futura adversa for-
midare. Qui incorta mala dum quasi cauti
conspiciunt , in peccatorum suorum vincu-
lis incauti retinenlur. » Idem, in Pastorali ' :
8 Plerumque utilius apud pusillanimes pro-
ficimus, si eorum jjene gesta inemoi-amus. »
Idi^m': « Ignorat mens gratiam libertatis,
quam ligat servitus timoris. » Auguslinus ,
de Libero Arbitrio ' : a Nulia re fruitur anima
cum libertate , nisi qua fruilur cum securi-
tate. Nemo aulem securus est in his bonis ,
quse potesl invitus amittere. » Joannes Chiy-
sostomus, de Compunctione : « Multa inho-
nesta et indigna commitlere , non pauper-
tas, sed pusillanimitas facit. Joannes Chry-
sostomus, super Matthceim * : « Facile deviat
a justitia , qui in causis non Deum , sed
hominem formidat. Huic peccandi differt fa-
cultatem, sed non aufert voUmtatem. » Isi-
dorus , de Siinimo Bono '^ : « Multi cupiunt
convolare ad gratiam Dei, sed timent carere
oblectamentis mundi : provocat quidem eos
amor Christi , sed revocat eos cupiditas sse-
culi. » Idem « : « Qui metu potestalis verita-
tem occultat , ejusdem veritatis iracundiam
sibi coelitus provocat ; quia plus pertimescit
hominem , quam divinam metuat indigna-
tionem. » Idem : « Multi sacerdotes, » supra,
libro I, de Sacerdotibus malis\ Cassiodo-
rus , super illud Psalmi ' : lUic trepidave-
runt timore : « Sicut cautela est opportune
timere, ita ignavia est inepte trepidare. »
Bernardus , in Epistola ^ : « Quseso te, quod
memoriale virtutis , quae laus disciplinaj ,
quis scientise profectus , vel artis fructus ,
trepidare timore , ubi non est timor, et ti-
morem Domini dereliuquere? Quam salu-
brius disceres Dominum Jesum Christum ,
et hunc crucifixum 1 quam utique scientiam
' Greg., Pastoral,, p. III, c, i, admoa. 9, ciroa med.
— ' Ibid , admon. 14, non prociil a priac. — ' Aug.,
de Lib. Arb., lib. II, c. xiv. — » Chrysost., in Matth.,
hom. XVI. — ' Isid., de Sum. Bon., lib. III, c. xxii,
sent. 3. — • Ibid., c. xxix, sent. 7. — ' Vid. sup.,
hb. l, c. XXI, p. ii. — 8 Psal. xiii, 10. — » Bem.,
DE PERICULOSIS.
haud facii
165
nisi qui mundo crucilixus est ,
apprehendit. » Idem '° : « Sicut sanctis et elec-
tis tribulatio operatur palientiam , patientia
probationem, probatio spem, spes autem
iion coniuiidit; sic damnandis et reprobis
tril)ula(io parit e conlrario piisillanimitatem,
pusillanimitas perfurbationem , perturbatio
desperationem , et ilia interimit. » Idem , de
Contemptu " : « Vocat magni consilii Ange-
lus ; quid opus est , ut ahena consilia prses-
toleris ? quis enim fidelior, quisve sapientior
iilo? Deduc me, Domine , et deducar; for-
tior esto , et invalesce. » Idem " : « 0 si cog-
novisselis, iniseri , et vos ! Mutatis, non
effugitis poenitentiam : nam malum impu-
nitum esse non potest. Quod non punitur
hic propria voluntate, punietur alibi sine
fine. Mi.sera sane et extremae plena demen-
tiae commutatio , humanum declinare labo-
rem , et paratum diabolo stridorem eligore
sempiternum. » Idem : « Videmus pauperes
aliquos, » etc, supra, libro II, de Beatitu-
dine ". Seneca , in Epislola " : « Plura sunt
quae nos terrent, quam quse premunt ; et sae-
pius opiuione, quam re laboramus. » Idem '^ :
« Expavescimus dubiapro certis; nou ser-
vamus modum rerum ; statim in limore ve-
nit scrupiilus. » Idem '^ : « Delicati timent
mortein , cui vitam suam fecere similem. »
Idem '■' :« Quemcumque ex illis felicibus ele-
geris, mulla trahentibus, multa portanti-
bus, videbis illum comiti onerique timen-
tem. B
CAPUT XLin.
Gregorius , in Moralibus " : a Saepe gravi-
tatem cordis, quasi subjuncla ex latere,
tristitia sequitur, atque oiune opus, quod
mens bona intenlione inchoat, haec velainine
Epist. cvm, aate med. — '" Id., Epist. sxxn, ante
med. — " Id., super Ecce nos reliq., ante med. —
" Ibid., ante med. — 'S Vid. sup., lib. II, c. xlviii,
p. 122. — '•* tieiiec., Epist. xili, ante med. — '° Ibid.,
post med. — '^ Id., Epist. Lxxxii, ante med. —
'1 Id., Epist. LVii, versus fin. — " Greg., Moral.,
lib. I, c. XIX, ante med.
<66 PHARETR
moerorisobumbrat. d Idem ' : «Fnictum nou
habeut lamenta , qua> student cum gemitu
desiderare peritura. » Idem* : « Undeillelu-
cet , qui potestatem suscipit, inde perversus
quisque, qui corrigi metuit, in tristitia te-
nebrescit. » Joannes Chrysostomus , super
Matthwum : « Animal invidia vulneratum ,
non solum causa idonea, sed etiam levis oc-
casio excitat in dolorem. » Bernardus, in
Epistola' : « Non piane bonus color, si saiic-
toruin quispiain anxie ferre alijectionem
suam videatur, de qua etiain non gaudere
et nou gloriari minus est a perlecto. » Idem
in Sermone: « Omnino, quantnm in se est,
inhonorat eum, a quo vocatus est, quisquis
in eJHS servitio in tristitia permanet et ran-
core : ea , dico, tristilia qu£e secundum sae-
culum est , et mortem operatur. » Seueca ,
in Epistola » : « (,)ua?dam nos magis lor-
quent, quam debent; quaedam ante torquent,
quam debent ; qua?dam torquent , cum om-
nino non debent : sic aut augomus dolorem,
aut praeoccupamus, aut fingimus. »
CAPUT XLIV.
Dc Confidentid.
Gregorius, in Moralibus ^ : « Quasi in
aquis defiuenliljus fuiidamenlum poiiere, est
in rebus labeiilibus spei fiduciam velle soli-
dare. » Auguslinus , de Singularitate Cleri-
corum • : « Adversa est coufidentia , quae in
periculis vitaiii suam quasi pro cerlo coni-
mendat; et Inbrica spes est, quae inter
fomenta peccati salvari se sperat. » Isidorus,
de Summo Botio "^ : « Qui male agere non
desistunt, vaiia spe indulgentiam de Dei pie-
tate requirunt, quam quidem recte require-
rent, si ab aclione prava ccssarent. » Idem :
«Quihic de bonolaudem appetit, spem per-
dit, et gloriam mercedis in futuro non reri-
< Greg., Horal., lib. XI, c. v, iii liii. — ■ lljia.,
lib. XVI, c. .\xv, posl ui^d. — » Bcm., E/jisl. ccxLix,
anle med. — ' ScQec, Episl. xiii, ante ined. —
» Greg, Moral., lib. .\.\ll, c, ii, uou longe a priac.
— « De Hiiigil. Cleiic , c. ii ; p.=it apuJ Cyprian.,
i'(lit. Pamel. — ' Isid., </i; Sum. Bon., lib. 11, c. iv,
seul. 3. — ' Bern., in Fsal. Qui lial/itat, serm. i, circu
!E LIB. III.
pit. » Bernardus, super Qui habitat ' : « Sunt
qui sperant in Domiiio, sed fruslra, quia sic
de misericordia ejus sibi ipsis blandiuntur,
ut a peccatis non emendentur. Vana est
omnino spes ista ; et iiaec confundit, eo quod
charitas de.sit. » Meni in Sermonibus ' :
« Est infidelis fiducia, solius ulique male-
dictionis capax, cum videlieet in spe pecca-
mus. » Seneca, in Epistola '° :« Vilate quae
vulgo placent, qua3 casus tribuit; ad omne
fortuilum bonum suspiciosi pavidique sub-
sislile : nam fera et piscis, spe aliqua oble-
ctaiite, decipitur. »
CAPUT XLV.
Do I/Blitia.
Gregorius, iu Moralihus " : « A veritatis
pabulo jejuni suiit, qui in liac peregrinatio-
nis inopia laetantur. » Mem : « Quisquis in
se gaudere appelil, eo ipso jam iii luctu est,
quo a vera laitilia recessit. » Idem '* : « Sae-
pe se bouo operi Iffltitia immoderata sub-
juugit; cumque plus menlem, quam decet,
liilarescere exigit, ab actione bona omne
pondiis gravitatis repellit. » Idein " : « 1'rae-
nunlia Iriiiulalionis est laetilia satietatis. »
Idem, iii Hovnliis " ; « Si qua est praesenlis
temporis, ita e.st agenda laetitia, ut nuu-
quain amariludo sequentis judicii recedat a
memoria. » Idem '• : « Nemo potest et hic
gaudere cum saeculo, et illic reguare cum
Domino. » Augustinus, de Confessionibiis " :
0 Volentes gaudere extrinset'us , facile eva-
ne.scunt , et eirunduntur (a) in ea qua; videntur
et temporalia siint, el imagiues eorum fame-
lica cogitatione lambunt ; et o si latigentur
inedia , et dicant " : Quis ostendet nobis
bona?f> Idem : « Cur ambulamus,» etc,
supra, de Continentia auditus, lib. II ". Idem
lued. — " Id , m Annwil. Dom., senn. iil. —
'» Seuoc, Epist. VIII, aute uied. — " Grcg., Moral.,
jib. V, c. VII, non longe a priuc. — '= Ibid., lib. I,
c. XIX, ante mcd. — " IbiJ., lib. II, c. ix, non longe
a princ. — " Id., in Evang.. hom. xxxix, ante med.
— " Ibid., hom. xi, ciica Qn. — " Aug , Confess.,
lib. IX, c. IV. — " Psrtl. IV, 6. — " Vid. snp., lib. II,
c. x-^cxix, p. IM. — (a) Ccct. edit. offenduutur.
DE PERICULOSIS.
167
ia Sermonibus : « Frequenter ridens sRger,
ploratur a sanis. » Idom : « Ut quid ani-
mi, » efc, supra, lib. II, de Conflictu'.
Idem super Lucam ^ : « SaeruU Isetitia est
impunilanequitia. » Joannes Clirysostomus,
stiper Matthmm ' : « Non dat Dominus
ludere, sed diabolus. » Idem * : « En agon
instat nobis difficilis, et ad invisibiles nobis
virtutes colluctatio instat, ad spiritualia
nequitiffi est praelium, ad principatus et po-
testates est beilum, et amabile (a) est, stu-
dei.tes, et vigilantes, et erectos, posse
sylvestrem illum exercitum sustinere. Si
ergo riserimus, et luscrimus, el desides fue-
rimus ante certamen , propria cademus
pigritia. » Basilius, in Regula : Jocus re-
missam efficit animam, et negligentem erga
Dei prsecepta ; nec delicta sua potest ad
memoriam revocare : sed obliviscens ea ,
non se insligat ad pcenitentiam , et ita pau-
latim omnibus bonis privatur. » Bernardus,
de Duodecim Gradibus^ : « Inepte Isetum,
aut raro, aut nunquam gementem audies,
lacrymantem videbis : putes, si attendas,
aut sui oblitum, aut ablutum a culpis. In
signis scurrilitas, in fronte hilaritas, vanitas
apparet in incessu , pronus ad jocum, facilis
ac promptus in risu. » Idem , in Epistola^ :
« Eia, laetare, juvenis, in adolescentia tua, ut
decedente pariler cum setate temporali ia3ti-
tia, succedat, quse te absorbeat, ajterua tris-
titia. » Idem ' : « Patriae est, uon exilii, fre-
quentia gaudiorum , et numerositas festivi-
tatum cives decet, non exules. » Seneca, in
Epistola " : « Haec, quibus delectatur vul-
gus, tenuem habent ac profusoriam volup-
tatem, et quodcumque inventitium gaudium
est, fundamento caret. »
CAPUT XLVI.
I)e Vita.
Gregorius, in Moralibus ^ : « Hoc ipsum
nostrum vivere quotidie a vita transire est,
' Vid. sup., lib. II, c. xv, p. 81. — = Id., de verb.
{a) C(Bt. edit. admirabile. Chrysost. ipse «yaTCriTov.
quia dum infantia ad pueritiam, pueritia ad
adolescentiam, adolescentia ad juventutem,
juventus ad senectutem, senectus transit ad
mortem, in cursu vitaj prsesentis ipsis suis
augmenlis ad detrimenta impellitur. »
Mein '" :« Carnales mentes idcirco pra3.se.ntia
diligimt, quia vita carnis quam fugitiva sit,
minime perpendunl : nam si velocitatem
transitus ejus aspicerent, hanc etiam pros-
perantem minime amarent. » Idem '• : « Hi
vitam carnis quasi permanentem diligunt,
qui quanta sit vitcB sequenlis seternitas non
attendunt; dumque soliditatem perennitatis
non considerant, exilium patriam, tenebras
lumen, cursum stationem pulant. » Idem,
in Reg/stro '- ; « Vita nostra naviganti simi-
lis est : is namque qui navigat, stet, sedeat,
jaceat, vadit, quia impulsu navis ducitur.
Ila ergo et nos sumus, quia sive vigilantcs,
sive dormientes, sive jacentes, sive ambu-
lantes, sive volentes, sive nolentes, per
momeula temporum, quotidiead fmemduci-
mur. » Augustinus, de Verbis Domini : « Scio
ego, » etc. supra, capite de Dilatione ".
Idem, swper Psalmos '* :« Omnis malus, aut
iileo vivit ut corrigatur, aut ideo vivit, ut
per illum bonus exerceatur. » Idem , de
Verbis Domini '" : « Non sunt mali dies, quos
agimus in corruptela hujus carnis, inter
tiintas difflcultates, ubi falsa voluptas, nulla
gaudii securitas, timor torquens, cupiditas
avida, tristitia arida? Ecee quam mali dies,
et tamen rogant Deum homines, ut diu
vivant. Quid est autem diu vivere, nisi diu
torqueri? » Idem : » Dicimus : Panem, » etc,
supra, lib. II, de Oratione accepta^^. Seneca,
in Epistola '^ : « Nemo quam bene vivat,
Dom., serm. xxxvii, al. clxxi, n. 4. — ' Cbrysosl., in
Mallh., boin. vi, n. 0.— ' Ibid., n. 7. — =• Beru., de
duod. grad. Bumilit., grad. 3, circa med. — » Bern., ad
Fulc., epist. II, nou longe a fin. — ' Id., Epist. CLXXiv,
post med. — » Seuec, 7?/</.s/. xxxiii, anle med —
9 Greg., Moral., lib. XI , ■■ nll., . irc.i lin. — i» Ibid.,
bb. IX, c. VI, circa (iu. ' lli;.l., i. mh, iii ijriiic. —
'- Id., ad A/idrwaiji. sri,,>i,, iiii, \'|^ epist. xxvr,
col. 1:;71. — '■■' Vid. Mip., luij. lib. c. xv,p. 142. —
" Aiig., EnaiT. in Psal. LIV. — '^ Id., de verb. Dom.,
serm. xvii, al. Lxxxiv, n. 2. — <« Vid sup., lib. II,
c. xLV, p. in. — »' Senec, Epist, xxu, iu fin.
108 PHARETRjE lib
sed quandiii, curat : cum omnibus possit
contingere ut bene vivant; ut diu, nulli. »
Idem ' : a Non vivere bonum est , sed bene
vivere. Itaque sapiens vivit quanlum debet,
non quantum potest; videbit ubi victurus
sil, » etc, infra, lib. IV, cap. de Sapientia.
III.
CAPUT XLVII.
De Miseria.
Gregorius, in Homiliis ^ : a Fastidio no-
stro tabescimus, et longa inedise peste fati-
gamur; et quia gustare iiitus nolumus
paratam dulcedinem , amamus foras miseri
famem nostrain. o Mem , in Moralibus ' :
« 0 miseri, qui atfeetantes laudes homiuum,
in semetipsis dissipant fructus laborum;
cumque se ostendere alienis oculis appetunt,
damnaiit quod agunt ! » Idem * : « Quod
hoc , nisi humante vita? miseria est , quod
amissa coBlesti palria repulsus homo delec-
talur exilio, gravatur curis, et tamen co-
gitare dissimulat, quaui grave sit, quia
multa cogitantur? » Idem , swper Ezeckie-
lem ' : « Neeesse est , ut peccantes tunc
quoque consideremus amplius miseros ,
quando eos inspicimus in culpa sua sine
flagollo derelictos. » Auguslinus, de Libero
Arbilrio ' : « Quid tam opus habens mise-
ricordia, quam miser? et quid lam iii-
diguum misericoi'dia, quam superbus mi-
ser ? B Idem, de Trinitate : « Magna homi-
nis miseria est, cum illo non esse, sine quo
noii potest esse. » Idem, de Civitate Dei :
« Qui perverse amat cujuslibet naturae bo-
num, etiamsi adipiscalur, ipse flt in bono
malus, et miser, meliore privatus. » Isido-
rus: « Mundi amatores, » etc, supra de
Occupatione "^ . Hieronymus : « Miserias de-
liciis, » etc. , supra, de Voluptate «. Ambro-
• Senec, Epist. lxi, ante med. — > Greg., in
Evtmg., hoin. xxxvi, non multum a princ. — ^ Id.,
Alcral., lib. VIII, c. xxx, aule lued — ' Ibid , lib. XI,
c. vi.anle uied.— s Id., !h Ezech., houi. xii, ante med.
— " Aug., de Lib. ArO., lib. II), c. x. — ' Vid. sup.,
buj. lil). c. IV, p. 131. — 8 Ibid. sup. c. .tvi, p. 143.
— ' Auibros., de Fiile resurr. — " De Spir. ct Anim.,
c. iLix, inter Op. Aug., append. loiu. VI. — " Bern.,
sius, de fide liesurrectionis » : « Quid nobis
miserius, qui tanquam spoliati et nudi pro-
jicimur in hanc vitam corpore fragiles, cor-
de lubrico, imbecillo auimo, anxii ad .sollici-
tudines, desidiosi ad labores, proni ad
voluptates ? » Auctor de Spiritu et Anitna '» :
« Jugi meditatione animum nostrum exer-
ceamus, et considereiinis miserias et neces-
sitates nostras, labores et dolores. Lugentes
enim in hanc vitam intravimus, cum labore
viviraus, cuiu dolore et timore exituri su-
mus. » Bernardus, de Libero \rbitrio " :
a Nulla verior miseria, quam falsa iaetilia. »
Idem : « Quotquot degimus, » etc, supia,
lib. I, de Homine 'V Idem : « Oramus quo-
tidie, » etc, supra, lib. II, de Tentatione ".
Seneca, iu Epistola " : « Si cui sua uon vi-
dentur amplissima, iicet totius mundi domi-
nus sit, tamen miser est. » Idem " : « Quid
eo iniserius, cui beueftcia excidunt, haerent
injuriae? Joaimes Chrysostomus, super Maf-
thwum '* : « 0 miserrimus mundus, et mi-
serrimi qui euin sequuntur ! Sempur homi-
nes mundi alta opera exchiseruut a vita. »
Multa in capite de Renunciatione , lib. IV '''.
CAPUT XLVIII.
De Morte.
Gregorius, in Homiliis " : « Horam ulli-
mam Dominus noster idcirco nobis vohiit
esse incognitam , ut semper possit csse sus-
pecta : ut dum illam praevidere uon possu-
mus, ad illam sine intermissione praepare-
mur. » Idem, iu Moralibus " : « Nil sic ad
edomandum desideriorum carnalium appe-
titum valet, quam ut unusquisque hoc, quod
vivum diligit, mortuum penset. » Idem :
aMalitia remanentium , » etc. , supra, de
Malitia »». Idem, super Ezechielem " :«Esso
de Lib. Arh., aule med. — ^- Vid. sup., lib. I, c. vii,
p. 19. — " Vid. sup., lib. II, c. i, p. 68. — " Senec,
Epist. i.v, versus lin. — 's Id., Ef,i.H. lxxxi, posl med!
— '^ Chrysost., in Matlh., Op. impeif., hom. .\li. —
" Vid. inf., lib. IV, c. xvii. — <« Greg., in h.vang.,
hom. XIII, post med. — " Id., .Morul., lib. XVI, c. ult.
— '■' Vid. sup., huj. lib. c. .txiii, p. 149. — •' Id., in
Eiech., hom. xvii, aute med.
DE PERICULOSIS.
nobis Conditor noster diem mortis nostrae mortis iiicertiu
incognitum voluit, ut tlum seraper igno-
ratur, semper esse proximus credaliir; et
tanto quisque sit ferventior in operatione,
quanto et incertus est de vo( atione. » Am-
brosius, de Fide liesunectionis ' : a Una
est mors spirifalis, alia naturalis, lcrtiapce-
nalis. » Augustiiuis , de Verbis Domini ^ :
a Agnoscat se homo morlalera , ut frangat
elationem : csetera nostra, el bona, ct maia,
incerta sunt; sola mors certa est. » Idem,
super Joannem » : « Inter spem et despera-
tlonem fluctuat aniraa. Quid ergo egit Deus
cum periclilantibusutroquemorbo? Propter
illos, qui desperatione periclitantur, propo-
suit indulgentiae portum ; propter illos, qui
spe periclitanturj fecit diem mortis incer-
tum. » Bernardus, in Meditationibus ' :
« Certum est quod morieris, et incertum est
quando, aut quomodo , aut ubi. Quoniam
ubique te mors expectat, tu quoque, si sa-
piens fueris, ubique eam expectabis. » Idem,
in Efistola'' : « 0 quam beati mortui, qui
in Domino moriuntur, audientes a spiritu,
ut requiescant jam a laboribus suis ! Non
hoc solum autem , sed succedit j ucunditas
de novitate , de eeternitate securitas. »
Idem * : « Bona mors justi propter requiem ;
melior propter novitatem; optiraa propter
securitalem. Contra mors peccatorum pessi-
ma. Et audi unde pessima : mala siquidem
in amissione raundi ; pejor in separatione
carnis; pessima in vermis ignisque duplici
contritione. » Idem ^' : « In hac vita, quan-
diu durat, corapara tibi illam, quae semper
durat. Dum vivis in carne , morere mundo,
ut, post mortem carnis, Deo vivere incipias.
Quid enim , si consciderit mors saccum cor-
poris tui, dum te subinde circumdet laetitia?
0 quara beati mortui , qui in Domino mo-
riuntur ! » Idem, in Sermonibus ' : « Quid
in rebus humanis certius morte ? quid hora
i69
iuvenitur ? uon miseratur
iaopiam, non reveretur divitias, non generi
cujusliliet, non moribus, non ipsi deuique
parcit ajtati ; ubique senibus est in januis,
juvenibus iu insidiis. » Interlinearis ' : «Non
deljct extolli in his quse agit, qui nescit quo
modo huc venit, vel quando, et quo modo
exibit. » Seueca, in Epistola '" : « Juuior es;
non refert : non dinumerantur anni ; incer-
tum est, quo te loco mors expectat : itaque
tu iliam omni loco expecta. » Idem " :« Per-
cepit sapientiam, si quis tam securus mori-
tur, quam nascitur : nunc vero trepidamus,
cum periculum accesserit, non aniraus uo-
bis, non color constat, lacrymse nihil pro-
futurae cadunt. Quid est turpius, quam in
ipso limine securitatis esse sollicilura ? Causa
autem haec est , quod inanes omniura bouo-
rum sumus. »
CAPUT XLIX.
De Judicio.
Gregorius, in Registro " : « Kcce mora
non p.rit, et ardente cojlo, ardente terra,
coruscantibus elementis , cum angelis et
archangelis, cum thronis et dominationibus,
cum principatibus et potestatibus tremen-
dus judex appareljit. » Idem, stiper Eze-
chielem '= : « Quae mens erit hominis, aeterni
judicis sententiam non formidantis? Ibi enim
tunc simul cuncta peccata ante oculos re-
deunt : ibi omnia, quae cum deiectatione
acta sunt, ad memoriam cum pavore revo-
cantur. Idem " :« Redemptor huraani gene-
ris cura judex apparuerit, et speciosus justis,
et terribilis erit injustis. Quera enim man-
suetum aspicient electi, hunc eumdera pa-
vendum atque terribilem conspicient repro-
bi. » Idera, in Moralibus '^ : « IUe post-
modura cura Deo judex veniet , qui hic ei
' Ambros., de Fid. resun: — « Aug., de verb. Dom.,
serm. xxi, al. Lxxxvii, n. 2, 3.— ' Id., m 7oan.,tract.
ixxm, n. 8. — * Bern., Medit., c. iii, post med. —
' Id., ad Rom. subd., epist. cv. — • Ibid., conseq. —
'Ibid., paulo ante.— • Id., rfe Convers.adClerie.,c. iiv.
— ' Gloss. interlin. in Job, xxxviil. — •• Senec,
Epist. XIV, post. med. — '• Id., Epist. xxli, versus
fin. — " Greg., ad Mauric. Aug., lib. II, epist. Liil,
indict. U, col. 1134. — " Id., in Ezech., hom. II, post
med. — i* Id , hom. vii, longe post med. — '» Id.,
Moral., lib. XI, c. xiu, non longe a princ.
PHARETRiE LIR. III.
modoin prece familiaris extiterit. » Idem > :
« Quisquis slimulo divini amoris excitatus,
hic possessa reliquerit, iu judicio procul
dubio ciilmen judiciarise poti^statis obti-
nebit. » Mem ^ : « Tunc cum Deo judices
veniunt, qui nunc pro ])eo injuste judi-
canlur. » Augustinus, in Epistola ' : « Cum
venerit Dominus,et illuminaverit aliscon-
dita tenebrarum et manifestaverit eogita-
tiones cordis, tunc nihil latebit proximum
in proximo, nec erit qiiod suis quisque
aperiat, et abscondat alienis. » Mein, de
Civitate Dei ' : « In illo jiidicio, vel circa
iilud judicium, has res didicimus esse ven-
turas : Ileliam Thesbitem, lidem Judaeorum,
Aiitichristum perseculurum, Christum judi-
caturum, mortuorum resurrectionem^ bono-
rum malorumque discretionem, mundi con-
flagrationem, ejusdemque renovationem. »
Idem, de Catechizandis nidibus ^ : « Jubeii-
tur servi christiani et boni fideles , donuni.s
suis temporaiibus aequanimiter fuleliterque
servire : quos judicaturi sunt, si usquc ia
fmem iniquos invenerint; aut cum quibus
aequaliter regnaturi suiit, si et illi ad verum
Deuin conversi fuerint. » Ilierouymus, in
originali siiper Joelem " : « Moerorem diei
judicii, et tormenta percuntium, ne Sol qui-
dem et Luna, astraque caetera poterunt in-
tueri , sed retrahent fulgorein suum , et
severilatem jiidicantis, reddeutis unicuique
secundiim opus suum, in caput suum aspi-
cere iiou audebiint : iion quo clemcntiora
sunt Dei judicia, sed quo omnis creatura, in
tormentis aliorum , de suo judicio perti-
mescat. » Idem : « Etiam qui sancti sunt,
praesentiam Dei absque formidine non vide-
bunt. » Joannes Chrysostomus , super Mat-
thceum ' : « In illo die nihil est quod respon-
deainus, ubi coelum et terra, aqua, Sol et
Luna, dies et noctes, et totus mundus stabit
adversum nos in testimonium peccatorum
» Greg., Moral.,\\b. X, c. ult , circa priric— « Ibid.
— ' Aug., ad IlaL, epist. vi, al. xcu, n. 2.— • M.,
rfe Civit. Oei, lib. XX, c. xxx. — 5 Id., de Catecli.
Rud., c. XX, n. 37.— ' Hierou., in Joel., ui. — ' Cbrys.,
in Matlh., Op. imperf., bom. xa. — » Rom., ii, 13.
nostrorum ; et si omnia taceant, tamen ipsae
cogitationes nostrae et ipsa opera specialiter
stabunt ante oculos nostros, accusantes nos
ante Deum, dicente Apostolo « : Cogitatio-
nibus invicem accusantibus , o etc. Ambro-
sius, super Lucam ' : « Vae milii est, si non
peccata mea deflevero : vae mihi est, si non
media nocte surrexero ad confitendum tibi,
Domine : vae niihi , si dolum proximo meo
fecero : vae inihi, si non locutus fuero veri-
tatem. Ad radicein securis posita est : faciat
fructum qiii potest graliae, qui debet pceni-
tentiaj: adest Dominus, qiii fructum requi-
lat, fecundos viviflcet, storiles reprclien-
dat(a). » Isidorus, deSummoBono '" :« Duae
sunt differentiae, vel ordines hominiiin in
judicio , hoc est, electorum et reproborum,
qui taiuen dividuntur in quatuor. Perfec-
torum ordo unus esl, qui cum Domino judi-
cat ; et alius, qui judicatur : utrique tamen
cum Chrislo regiiabunt. SimiUter ordo re-
proborum parlilurin duobus, duiu qui inlra
Ecclesia!)! siiiit mali, judicandi suiit et dam-
iiandi ; qui vero extra Ecclesiam iuveniendi
sunt, non sunt judicandi, sed tantum dam-
nandi. » Rernardus, de Contemptu " :« Non
uiiius civitatis , aut popiili , aut regionis
unius, sed uiiiversitatis judices hahent i^rae-
sidere cum Chrislo : non solum homines,
sed etiam ipsos angclos judicabiint, qui
parentem ad modicuiii vapnrem praesentis
gloriae dedignantes et exsufflaiites , impro-
perium Christi uuiversis praeposuerunt tilu-
lis diguitatu!!! " i Nolite timere , pusillus
grex, quoniam complacuit Patri dare vobis
regnum. » Idein , in Epi^tola " : « Veniet ,
venieldies judicii, ubi et plus valebunt pura
corda, quara astuta verba, et conscientia
bona, quam marsupia plena, quandoquidem
judex ille nec falletur vcrbis , nec flectetur
donis. » Idein, super Cantica '* : «Quid in
Babylone tutum, si Hierusalem manetscru-
— " Ambros., in Luc. Ili, lib. II, n. 76.— » Uid., rfe
Suiii. lion., lib. 1, c. XXX, seuL. 10. — " Beni., super
Ecce nos rcliq., post med. — '' Luc, xii, 32. —
"Bern., arffloier/., epist. i,circa med.— "ld.,mCaB<.,
serm. lv, ante mcd. — (a) Ccet. edit. deprebendai.
tinium ? » Idem , de Dmdecim Gradibiis ' :
a Cognoscetur recte Doininus justitiam fa-
cicns, qni nunc ignoratur misericordiam
quaereas. « Idem, in Sermonibus^ : « Nudi
stabunt ante tribunal Chi isli , ut audiant
vocem judicii, qui ad vocem consilii obdura-
verunt aures suas. Qiud rnim loquitur
Deus? Agite pcenitentiam , in^iuit. Multi
tamen dissimulant, multi continent aures
suas, et dicunt : Diirus est hic sermo. Non
sic impii, non sic, cum intonuerit sermo
durus, et verbnm asperum : Ite, maledicti,
in ignem (eternum. » Ansclmus, in libro
Meditationum : « 0 lignum aridum et inu-
tile, slernis ignibus dignum, quid respon-
debis in illa die, cum exigetur a te, usque
ad ictum oculi, omne tenipus vivendi tibi
impensum, qualiter fuerit a te expensum?
Tunc quippe condemnabitur quidquid fuerit
inventura in te, operis vel otii, sermonis et
silentii, usque ad miiiimam cogitationem,
etiam quod vixisti, si non fuerit ad volun-
tatem Dei directum. » Idem : o 0 angustia!
hinc erunt accusantia peccata, inde terrens
justitia, siibtus patens horridum cliaos in-
ferni , desuper iratus judex, intus urens
conscientia, foris ardens niundus ; et si ju-
stus vix salvabitur, peccator sic depressus,
in quam partem se premet constrictus? Ubi
latebo? ubi apparebo? Latere erit impossi-
bile, apparere intolerabile. » Idem : « Dies
irse, dies illa, etc. Quid dormitas, anima
tepida et digna evomi? Qui non expergi-
scitur, qui non tremit ad tantum tonitruum,
non dormit, sed mortuus est. »
CAPUT L.
De Damnatione.
Fit miseris
Gregorius, in Moralibus
mors sine morte, fmis sine fine, defectus si-
ne defectu : quia et mors vivit, et finis sem-
per incipit , et deflcere defectus nescit : mors
• Bern., de duod. Grad. hum., \>Oii mcd. — 2 Id.,
df verh. Habac, serm. ante fin. — > Greg., MoraL,
lib. IX, c. XXXIX, circa med. — * Ibid. — » Ibid.,
anie nied. — ' Id., in Evang., hom. xl, post med.
DE PRRICULOSIS. 171
perimit, et non extinguit : dolor cruciat,
sed nullatenus pavorem fugat : flamma com-
burit, sed nequaquam tenebras discutit. »
Idem * : « In inferno ignis non lucet ad con-
soldtiouem ; et tamen , ut magis torqueat ,
ad aliquid lucet. Nam sequaces suos secum
in torraento reprobi flamma illustrante vi-
suri sunt , quorum amore deliquerunt : qua-
tenus, qui eorum vitam carnaliter contra
praecepta Conditoris amarunt, ipsorum quo-
que interitus eos in augmentum suae dam-
nationis affligat. » Idem » : « Sicut in domo
Patris mansiones midtce sunt pro diversitate
vu-lutis, sic damnntos diverso supplicio ge-
hennaeignibussubjieitdi.sparilitas crimiiiis. »
Idem, in Homiliis ' : « Ut peccatores in sup-
plicio amplius paniantur , et eorum vident
gloriam, quos contempserunt, et de illorum
etiam poena torquentur, quosinutiliter ama-
verunt. » Hieronymus, in originali super
Isaiam : « In consummatione muudi, prae-
terilarum deliciarum recordatio erit raateria
cruciatuum. « Augustinus, iii Sermonibus ' :
« Quare in inferno mors quaeritur, et non
invenitur? quia quibus in hoc saeculo vita
offertur, et nolunt accipere, in inferno quae-
rent mortem , et non poterunt invenire. »
Idem , in Enchiridio [a] " : « Mitissima sane
omnium pcena erit eorum , qui praeter pec-
catum , quod origiuale traxerunt , nullum
insuper addiderunt ; et in cseteris , qui addi-
derunt , tanto ibi quisque tolerabiliorem ha-
bebit damnationem, quanto hic minorem
habuit iniquilatem. » Mem, de Catechiza,n-
dis rudibus ° : « Sicut nullum gaudium re-
rum temporalium ex aUqua parte simile po -
test inveniri gaudio vitte aeternae , quam
sancti accepturi sunt; ita nuUus cruciatus
pcenarum temporalium potest sempilernis
iniquorum cruciatibus comparari. » Idem,
de Natura boni '" : « Peccantes in suppliciis
ordinantur. Quia ordinatio eorum naturae
non competit, ideo poena est , sed quia cul-
— ' Aug., <le Temp., seriii. CCLII, al. ccs.^ix, n. 4, in
app. — » Id., Enchirid., c. XCIII. — ' Id., de Catech.
Rud., c. XXII. — '" Id., de Nat. Bon., c. vii.
(a) Caet. edit. EnMridion,
172
PHARETRffi LIB.
pae competit , ideo justitia est. » Ideiii ' :
nMelius ordinatur natura, ut jusledoleat in
supplicio, quam ut impune gaudeat in pec-
cato. » Joannes Chrysostomus , in Sermoni-
bus : « Excludi a bonis aeternis, et alienum
effici ab his, qucE praeparata sunt sanctis,
tantum generat cruciatum, tantum dolorem,
ut etsi nulla extrinsecus pnena torqueret,
haec sola sufficeret. » Idem : « Non putemus,
quia supphciorum nimietas ipsa dabit finem
dolorum; sed peccata quidem pcenas accen-
dent, incorruptio vero aiiimai et corporis
nulhim suppliciis terminnm dabit. » Isido-
rus, ia Synonymis " : « Intende animo quas-
cumque saeculi poenas, qaoscumque tormen-
torum dolores, quascumque dolorum acer-
bitates, compara hoc totum gehennae , et
leve est omne, quod patcris. o Fulgentius,
in Epistola : « PrinripaUa sunt duo tormenta
in inferno : ibi frigus intoierabiie, et calor
ignis inextinguiliihs. Unde in Evangelio le-
gltur ' : lUic erit fletus et stridor dentium:
fletus namque in liquefactione oculorum de
' Aiijj., tle Nal. Bon , c. ix. — ' Isid., Synon., c. i,
aute med. — ' Matth., viii, )2. — ' Beru.,acf Guarin.
calore nascitur ; stridor vero dentium de fri-
gore oritur. » Bernardiis, in Epistola * :
« Ob hoc proculdubio inflexibilis et oi)stina-
tae mentis punilur aeternaliter maium , licet
temporaliter perpetratuni , quia quod breve
fuit tempore vel opere, longum esse constat
in pertinaci voluntate. » Idem, in Sermoni-
bus: «Singulis excessihus,singuliset mem-
bris, quae armafuerant iniquitatis, sua de-
betur pcena pro quahtate , vel quantitate
commissi. in quo autem membro Creator
amplius offenditur, peccator gravius torque-
l)itur. » Ansehnus, de Similitudinibus ' :
« Partes miseriai sunt turpitudo , pondero-
sitas, imbecillitas, servitus, inflrmitas, anxie-
tas, vitae brevitas, insipientia, discordia, de-
decus , impoientia, timor, tristitia. » Auc-
tor de Spiritu et Anima * : « Quaeilam animae
in eisdem locis, iu quibusculpam commise-
runt, puniuntur; quaedam vero abditis re-
ceplaculis usque ad ultimam resurrectio-
nem continentur , sicut unaquaeque digna
est requie et miseria. »
abb., epist. ccLlli.— ' Anselm., de Similil., c. XLlx.—
• De Spir, etAnim., inter Up. S. Aug., append. tom.VI.
LIBER QUARTUS
IN QUO
DE GRATIOSIS AGITUR
CAPUT PRIMUM.
De Voluntate.
Gregorius, in Homiliis ' : « Aute Dei ocu-
los nunquam est vacua manus a munere , si
fuerit arca cordis repleta bona voluntate. b
Hieronymus, in Epistola ' : « Certe Christus
pro aninii voluntate omnia inacceplum re-
1'ert. Nemo apostolis pauperior fuit, et nemo
tantum proDominodereliquit. » Augustinus ,
de vera Religione ' : « Tales servos suos me-
liores esse Deus judicavit, si ei servirent li-
beraliter. Quod nuUo modo fleri posset , si
non voluntate, sed necessitate servirent.,»
Idem, deSpirituetLittera'' : «Nemohabet
in potestate, quid ei veniat in mentem ; sed
consentire, vel dissentire, propria? volun-
tatis est. » Idem, Contra qvinque hcereses ^ :
a Ad compellendum non potest esse moles-
tus exactor, cum ad reddendum devotus est
debitor. » Idem : « Nemo aliquid , » etc, su-
pra, hbro II, de Charitate '. Idem ', de Ec-
clesiasticis Dogmatibus : « Nullus sanclus et
justus caret peccafo ; nec tamen ex hoc de-
sinit esse justus vel sanctus, cum aflectu te-
neat sanctitatem. » Idem , de Viduitate * :
« Nostrum est velle ; sed voluntas ipsa et
admonetur ut surgat, et sanatur ut valeat,
et dilatatur ut capiat, et impletur iit ha-
beal.» Ideni, dc Solilnquiis ^ : « Quanto au-
gelur spes viJenda! illius, cui vehciuenlor
. ' Greg., inMvang., hom. v, circamed.— '■ Hieron.,
ad Exuper., epist. ixxv. — • Aug., de ver. Re/irj.,
c. XIV. — ■• Id., de Spir. et LiU., c. xxxiv — s |,j.,
cont.quinq.Hceres., c. i. — ' Vid. sup., lib. II, c. xxv,
p. 94. _ ' iino Gennad., r/e Kccl. Dogm., c. Lxxxv.
--- ' Aug., de Viduit. Boit., c. xvii. — ' Id., SoUl.,
aestuo , pulchritudinis , tanto ad illam totus
amor voluntasque convertitur. » Idem, de
Agone Christiano '":« Omnis creatura , velit,
nolit , uni Deo et Doraino suo subjecta est ;
sed hoc adiiionemur, ut tola voluntate ser-
viamus Domino Deo uostro : quoniam justus
liberaliter servit; injustus autem compedi-
tus servit. » Joannes Chrysostomus , super
Matthceum " : « Voluntates bonae sic suaves
sunt apud Deum, quemadmodum apud ho-
mines odoriferi flores. » Idem '* : « Sicut
peccatum opus sine voluntale non facit, ita
et justilia ex opere uon consummatur., nisi
et voluntas afl^uerit. » Idem : « lUa est glo-
riosa , » etc, supra, libro II , de Continentia
tactus. idem " : « Debet voluntas, » etc,
supra, libro II, de Gratia^\ » Bernardus,
de Lihero Arbitrio " : « Ordinatio est omni-
moda conversio voluntatis ad Deum , et ex
tota se voluntaria devotaque subjectio. »
Idem, in Epistola : « Regnum Dei intra nos
est. Quid esl hoc regnura? sana et libera vo-
luntas iiomiiiis, ita se conformans voluntati
Dei, ut nihil velit quod sciat ei displicere ,
nihil nolit quod sciatei placere. » Anselmus,
de Similitudinibus "■ : « Yoluntas l)ona est,
qu* Dei voluntati subjecla est , quando id
vult, quod Deus vult illam velle debeie; et
jusla sive recta dicitur, quando id, quod
Ueus vult iilam velle debere , amplectitur. »
Idem '' : 8 Non semper velle debemus quod
lib. I, c. X. — " Id., de Agon. Chisi., c. vil. —
" Clirysost.. in Matlh., Op. iinperf., liom. xxxix,
— '2 "ibid., hom. XXXII. — ■' Vid. sup., lib. II,
c. XXXVII, p. 14IJ. — ' Vid. ibid., c. xvi, p. 83. —
" Bern., de lih. Arfj., atite med. — " Anselm., de
Similtt., c. CLvni. — '■' Ibid., c. CLiJ.
174 PHARETR^ LIB. IV
Deus vult ; sed hoc velle debemus , qiiod Cantica ~
Deus vult nos velle debere. »
CAPUT II.
De Tranquillitate.
Gregorius, in Registro ' : « Nullius vos ibi
liugua implicet, ubi conscientianonaccusaf.
Quem enira coiiscienlia defendit , et inter ac-
cusatores liber est; et liber, vel sine acciisa-
tione, esse non potusl, si sola, quae inlerius
audit, conscienlia acoiisat. » Idem, in Mora-
libus ' : « Piorum conscientiae grande sibi
conferri prajmium credunt, cum de quibus-
dam modo siiis illicilis actionibus arguun-
tur. Propoimnt (a) enim ante oculos cordis,
quia dislrictum De\ judiciain tanto verius
tunc super eos railigabitur, quanlo nunc
acrius bomine arguente praevenitur. » Au-
gustinus , de Cutechizandis Rudibus ' :« Tu
qui veram requiem , qua? post hanc vilani
Christiauis promillilur, quaeris, etiam hic
eam inter amarissimas vitae bujns niolcs-
tias suavein gustabis, si ejus,quieam pro-
misit, praecepta dilexeris. Cito enini senties
dulciorcs essc fructus justitia', quam ini-
quilatis ; et veriusatquejucundius gaudebis
de bona conscientia inter molestias, quam
de mala inter delicias. » Idem , super Gene-
sim ad litteram * : « Etiam in ipso homine
laetitia quaedam bonae conscientiae paradisus
est. Undc ct Eccle.sia iu eanctis temperanter,
etpio, et juslo vivenlibus paradisus recte
dicilur, polleus afflueiitia gratiarum castis-
que deliciis. » Anibrosins : « Bene sibi con-
scius, » etc, supra , lil). II , de Constantia '.
IsidoruSjde Summo Bono * : « Seinpcr con-
scientia servi Dei, huniilis esse debetct tris-
tis : ut sciliccl per humilitatem non super-
biat, vt per huinilem inojrorem cor ad las-
civiain noii dissolvat. » Bernardus , super
'Gieg., «i/ Ci'i(Slant. Mtdiolim., lib. VI, epist. xiv,
col. 12G1. — - lil., Aloral., lib. X.WI, c. li.— ' ug.,
de Cutedi. I',ucliti , c. xvi.— * Id., ile Cenes. ud lill., lib.
XII, c. xx.xiv. — 6 Vid. 3iip., lib. 11, c. xxxii, p. \tH.—
« Isiil., de Sum.lioii., lib. 111, c. xx, seut. 3. — ' Bem.,
(a) Cat. edil. prEepouuul.
« Sufficit adversum os loquen-
tium iniqua, opinio bonorum cum testimo-
nio conscientiae. » Idem * : « Oinnis gloria
sanctoruui intus, non foris est; hoc est, non
in flore foeni, aut in ore vulgi, sed in Do-
niino. » Idem , de Consideratione ' : « Per-
fecta cuiiiue et absoluta excusalio est , testi-
monium consclentiae suae. Mihi enim pro
minimo esl , ut ab illis judicer, qui dicunt
bonum malum, et malum bonum. » Idem :
« Magnse divitiae, bona conscientia. Et re-
vera, qnid ditius in rcbus, aut quid dulcius,
qnid in terra quietius, atque securius? Bona
conscientia damna rerum nou metuit , non
verborum contumelias, non corporis crucia-
tus, quippe quae et morte ipsa magis erigi-
fur quam dejicitur. » Idem : « Bona bonae
conscientiae revirescunt in laboribus, non
arescunt; nec in morte evanescunt , sed re-
florescunt ; lajtificant viventem, morientem
consolanlur, reficiunt niortuura. nec defl-
ciunt in aetenmm. » Seneca, in Epistola '" :
« Sapiens nunquara siue gaudio cst ; gau-
diiiiu autcm hoc non nascitur nisi ex virtu-
tum conscientia. »
CAPUT III.
De Tacitumitatc.
Gregorius, in Moralibus " : « Discrete vi-
cissitudinura pensanda sunt tempora : ne
ant, cum restriuL-i debet linguii, per verba
se inutiliter solvat; aut, cum loqui uliliter
potest, semetipsam pigra restringat. » Idem ' ':
a Si ab increpationc idcirco reticemus, quia
contra nos insurgere derisoris odia forinida-
mus ; non jam lucra Dei quaerimus, sed nos-
tra. » Ideiu : « Proximorum mala, » etc,
supra, Ub. II, de Consenm". Idem '* : « (]uo-
ties auditores nostri nostra volunt quasi lau-
daudo cognoscere, nou autem sua perversa
iH Cant., seiiu. xxiv, anle iiied. — » Ihid., serra. xxv,
post med. — '■' Id , de Consnlrr., lib. II, aute med. —
"> Senec., Efjist. Lix, prope fin. — " Greg., Moral.,
lib. I.\, c. xvii, circa fiu. — " Ibid., lib. XX, c. xvii,
circa Un. — " Vid. siip., lib. II, c. iv, p. u7. —
" Greg., Moral., lib. XXII, c. xxil, paulo post princ.
DE GRATIOSIS.
«5
mutare, omnia taceauius : ne ,si ostcntatio-
nis studio verbum Dei loquimiir, ct illornm
culpa, quae erat, essenon desinat, et nostra,
qu,T. non erat, fiat. [» Idem, in llomiim ' :
« ImitatioueDei;, gloriosius est tacendo in-
juriam fugere, quam respondendo suue-
rare. » Idem, super Ezechielem^: « Quasi
quoddam nutrimentum verbi est censura si-
lentii; et recte per excrescentem quoque
gratiam sermonem accipit, qui ordinatc an-
tea per luimilitatem tacet. » Ideni ": « Sicut
mali ideo Deum exasperant, quia loquuntur
et faciunt mala; ita nonnunquam boni exas-
perant, quia reticent bona. » Idem, in Pas-
toraW' : « Qui proximi niala respiciunt, et
tameu silentio bnguam premunt, quasi cons-
pectis vulneribus, usum medicaminis sub-
trahunt, et eo mortis auctores fiunt, quo
minus, quem poterant, curare voliint (a). »
Hieronymus, in Epistola '; « Nunquam de
mulierum formis dispules; nec quid in cu-
jusquam domo agitur, alia domus per te no-
veril. » Augustinus, de Mendacio ': « Licet
vel dissertori, ac dis[)ulatori, ac prajdicalori
reruni Betcrnarum , vel narratori atque pro-
nunciatori rerum temporalium, ad sedifl-
candam religionem atque pietatem pertinen-
tium, occultare in tempore quidquid occul-
tandum videtur ; mentiri autem, nunquam. »
Idem , de Baptismo parvidonmi ' ; « Ubi de
re obscurissima disputatur, non adjuvanti-
bus divinarum Scripturaium cerlis claris-
que doLumentis, cohibere se debet humana
pra^^sumptio, uiliil faciens in partcm alteram
declinando. » Idem : « Magis innocentes, »
etc, supra, lib. III, de Remissione^. Idem,
ibidem ° : « Tu vulnus, » elc. Isidorus, in
Synonymis '";« Tempore congruo loquere ;
tempore congruo tace; non loquaris, nisi
' Greg , I'! Evnng.. liom. xvin, post meiJ. — ^ id.,
!« Kzec't , lioui. .\i, anle med. — ■' Ibiil., liom. ix,
longe post med. — * Id., Pasior., p. III, c. i,
admon. 13. — 5 Hieron., ad Ncpolian., epist. ii. —
' Aug., de Meiid. ud Consent., c. x. — ' Id., de Bu/jt.
jsarvut., al. de Peccator. tneril. et nmis.i., lib. II,
c. xx.wi. — 8 vid. sup., lib. III, c. xxxvii, p. |(il.
— " Vid. ibid. — 1° Isid., Synon., c. ix. — " Ibid.,
(«) Al. nolimt.
inlerrogatus fueris; non dicas, priusquam
audias. » Idem " :« Ab olioso sermone com-
pesce linguam; cave fabulas ineptas; aniles
fabulas non requiras; inania verba non gar-
rias. » Idem '- : « Yis virtules tuas augere?
prodere noli. » Idem '' : « Fuge videri quod
e.sse meruisti : quod manifestando potes
amittere, lacendo custodi.» Ambrosius,super
LMCom"'; « Rarior tacendi viiius, quain lo-
quendi. » Idem, de Officiis^'^:» Quamplures
vidi loquendo in peccatum incidisse; vix
quemquam tacendo : ideoque lacere nosse,
quam loqui, difficilius est. » Idein":a Quando
nobis aliquis conviciatur, lacessit, ad vio-
lentiam provocut, ad jurgium vocat; tunc
silentium exerceamus, tunc miiti fieri non
erubescamus. » Bernardus, de Considera-
tione " : « Ulilis semper cuslodia oris, quse
tamen affabilitalis graliam non excludat.
Ergo ubiquc fraenanda lingua prae^eps,
maxime autem in convivio. » Idem: «Nemo
fratres, » etc, infra, de Correptione '«. Glossa
iii Leviticim^^:u Quod gula peccavit, jeju-
nium corrigat: qnod garrulitas admisit, si-
lentium deleal; et similiter contrariis cu-
rcntur contraiia. »
CAPUT IV.
De Exercitio.
Gregorius, iu Registro : « Apud Domi-
num iion gradus clegantior, sed vitse me-
lioris actio comprobatur. » Idem ^" : « Qui
ecclesiasticis famulantur obsequiis, eccle-
siastica, ut possibilitas exigit , debent adi-
pisci subsidia. » idem ^' : «Juslitiani, quam
mente geritis, oportet coram liomiiiibus luce
operum demonstretis. » Idem, in Morali-
bus ^^: « Cum opus cre.scit, praemii fiducia
proficit; cum vero opus torpuerit, spes a
paulo aule. — '^ Ibid., c. .x. — " Ibid., po.st pauca.
— '* Ambro.^., in Luc, xix, lib. IX, ii. 10. —
's Id , de Offic., lib. I, c. ii. — i" Ibid., c. v. —
" Bern., de Conudcr.. lib. IV, versus fin. — '* Vid.
inf., c. xxxviii. — 1» Gloss in Levii., xxv. — 'o Greg.,
rid Gaudent. Nol , lib. IV, epist. xxvi, col.1176. —
2' Id., ud Tlieod., lib. I, c. xLVi, col. lltjl. — " Id.,
iioral., lib. Vlil, c. iii, circa liu.
17«
remuneratione lassescit. » Idem
hac vita justorum labor est, ut semetipsos
inveniant; invenientes flendo atque corri-
gendoad melioraperducant.» Idem^: «Sicut
malis securitas praesens labor est , ita bonis
praesens labor perpetuam securitatem pa-
rit. » Idem ' : « Sancti viri niinime exultant
cum cognoscunt quae facianl, sed cum fa-
ciunt quae cognoverunt : et si intelligendo
congaudent muneri largitoris, moerentes
tamen considerant debitum operis. » Idem,
SMper Ezechielein'': « Activa vita est panem
esurienti tribuere, verbum sapientiae nes-
cientem docere, errantem corrigere, ad hu-
militatis viam superbientem proximum re-
vocare, inflrmantis curam gerere, et com-
missi nobis qualiler subsistere valeant, dis-
pensare. » Idem '^ : « Considerandum nobis
est opus nostrum quale sit, quae cogilatioin
opere, quae intenlio in cogitatione. » Idem*:
0 Quid jam de Scriptura saira didiceris, et
quantum proximum tacilus ames, in lalitu-
dine boni operis ostendcs. » Idem, in Dia-
logis'' : « Opus ex dono est, non donum ex
opere. Omne quippe opus dona praeveuiunt,
quamvis ex subsequenti opere ipsa eliam
dona succrescunt. » Isidorus, in Synotiy-
mis ' : «Praecave otiuui ; nou diligas otium;
non ducas vitam iu otio: faliga corpus labo-
ribus; exerce operis cujuslibet studium. »
Idem ' : « Gravius libido urit, quem oliosum
invenerit. Ccdit auteui libido rebus, cedit
operi, cedif industriae et labori. » Idem, de
SummoBono '":« Nibiljuvaf, quod inter bo-
num et malum sensu pruilentiore discerni-
mus, nisi opere aul male cogitala caveamus,
aut bona inchoata faciamus. » Idem " : «Dei
servum sine iutermissione logere, orare, et
operari oportet , ne forte mentem otio dedi-
tam spiritus fornicationis surripiat. Cedit
enim labori voluptas; auimum autem va-
t Greg., Moral., llb. .\l, c. xxi.— « Ibid., lib. X, c.
111, post priuc— ' Ibid., lib. XXII, c. ui, post meii.
— ♦ lil., in lizech., lioui. .\iv, circa nieil.— » Ibid.,
hoin. XX, longe post med. — > Ibid., lioui. ivii, ante
med.— ' Id., Dial., lib. I, c. iv, ante ined. — ' Isid.,
Syiion., c. V.— ■' Ibid., paiilo anle. — '» Id., rfe Sum.
Bon., lib. II, c. iiv, sent. 10. - " Ibid., lib. III,
PHARETRjE LIB. IV.
: « Iste in cantem cito praeoccupat. » Joannes Chrysos-
tomus, super Matthceim "; « Qui habent
spiritum Dei, non sunt contentisedereotiosi;
sed ipse spiritus, qui est in eis, urget eos
aliquod bonum appreheudere. » Idem, de
Compunctione " .■ a Merces major tibi auge-
tur, quando non spe mercedis operaris, sed
studioplacendi.B Augustinus, in 5er»none":
« Noli esse piger in opere, cujns mercedem
desideras. Si quem et tu ipse mercenarium
conduxisses, non ante mercedem numera-
res, quani iu opere exerceres. » Idem, de
Baptismo parvulonm ": « Propter hoc de pa-
radiso emissus Adam contra Eden habitavit,
id est contra sedom deliciarum, ut signifl-
caret, quod in laboribus, qui sunt deliciis
contrarii, erudienda est caro peccati. » Idem,
de Opere monachorum '" .• « Nullo modo de-
cet , ut in ea vita, ubi senatores fiunt labo-
riosi, ibi flant opiflces otiosi; et quo veniunt,
relictis deliciis, qui fuerunt praediorum do-
mini, ibi sint rustici delicali. » Idem, in
glossa super 1 Tim., v : « Qui ad pedes fra-
trum inclinalur, in corde vel excitatur, vel,
si jam inirat, conflrmalur humililatis affec-
tus. «Idem : « Yis desideriorum , » etc, infra,
in c. de Besiderio ". Bernardus, de Conside-
ratione ": «Si labor terret, merces iuvitet :
uuusquisque enim secundum suum laborem
mercedem accipiet. » Idem, in Epislola '*:
0 Non ex foliis, nou ex floribu.s, sed ex fructu
arborbona, uialave coguoscitur : denique":
A fructibus eorum coynoscetis eos : opera
ergo, el nou verba^ discernunt inter filios
Dei, et filios dilfidentiae. » Idem, de Amore
Dei: « Quamvis adhuc non videat oculus,
non cessel operari nianus : ut qui proficere
vult in niaguo, fidelis sit iu minimo; et in
eo, quod ex Conditoris largitate jam praro-
gatum habet, vis pole.slatis oflicium exhi-
c. XX, sent. 5.— " Cbrysost., in Matih., Op. itoperf.,
hom. V.— '» Id., ile Comi.unct., lib. II.— '»AHg., rfe
Tcmp., serm. ccxlv, al. x.kxviii, n 4. — " Id., de
Peccal. merit. et remiss., et de Bopt. parvul., lib. 11,
c. xxxiv.— '" Id., de Oper. Atonach., c. xxv.— " Vid.
inf., c. XXIV. — '* Beru., de Consider., lib. II, anle
med. — " Id., Epist. cvn, circa princ. — » Mntlh.,
VII, »6.
DE (}RA.TIOSI>
177
beat boiiee voluntatis. » Idem : a Miserere
animai, n elc, supra, lib. II, de Contri-
tione ' . Seneca , in Epistola * ; « Satis mul-
lum temporis sparsimus, incipiamus vasa
in senectute colligere : in freto viximus, mo-
riamur in portu. »
CAPUT V.
De Innocentia.
Gregorius , in Moralibus ' : « Plerumque
res qugelibet innocenti mente conspicitur,
sed ipso conspectu animus concupiscentiaj
gladio confoditur. Noa enim David Uriae
coDJugem ideo studiose respexit, quia con-
cupiverat; sed ideo potius concupivit, quia
incaute respexit. » Idem * : « Nil simplici
corde felicius, quia quo innocentiam erga
alios exliibet , nibil est, quod pati ab aliis
formidet. » Idem ^ : « lUum facit humana
derisio Deo proximum, quem ab humanis
pravitatibus vitse innocentia servat alie-
num. » Idem * : « Si mentis innocentia cus-
toditur, etiam si qua foris infirma sunt,
quandoque roborantur. » Idem, in Registro\-
« Sicut multorum jam experimento didici-
mus, in damno expenditur, quidquid cum
peccato congregatur. Si igitur vultis nihil
injuste perdere, summopere studele de in-
justitia nihil habere. Interrenis enim rebus,
semper causa damni est origo peccati. »
Idem ' : « Yosmetipsos ita, ante conspectum
omnipotentis Domini, in bonis operibus de-
betis exhibere , ut inveniri in vestra actione
nequeat, quod ab eodem Deo judice percuti,
vel horaine insidiante valeal accusari. »
Idem, in Pastorali : « Fit plerumque Deo
gratior amore ardens vita post culpam, quam
securitate torpens innocentia. » Ambrosius,
de Officiis: « Hoc est innocentem esse, igno-
rare quod noceat; et si circumscribitur ab
' Vid. sup., lib. II, c. xviii, p. 86. — " Seuec,
Iij'i3t. XIX, circa princ. — ' Greg., Mural., lib. ,\XI,
c. VI. — * Ibid., lib. \\\, c. xxi, iu princ. — " Ibid.,
lib. X, c. XV, in fiu. — » Ibid., lib. V, c. x.xxi, posl
med. — ' Id., ad Bmnichild., lib. IX, c. Lvii ,
col. 1470. - 8 Id., ad quosd. e/jisc. Sicil.. lib. XI,
c. xxii, col. 1523. — » Anibroa., de Offic, lib. II,
TOM. vn.
aliquo de omnibus, tamen bene judicat, qui
fidem esse in omnibus arbitratur. » Idem * :
« Beatam vitam efficiunt tranquillitas cons-
cienliae, ct securilas innocenlise. » Idem, de
Poenitentia '".• « Facilius inveni, qui inno-
centiam servaverint, quam qui congrueege-
rint pcEnitentiam. » Hieronymus, in Epis-
tola " : « MaUtiam, odium, atque invidiam,
quBe vel maxima, vel sola semina sunt no-
cendi, christiana a se anima propellat : neque
manu tanlum aut lingua, sed corde quoque
custodiat innocentiam. » Idem ": « Tum de-
mum laelare de innocentise conscientia, si
cum potes adjuvare non desistas. » Joannes
Chrysostomus, in Sermone : « Gaude, in-
nocentia, et exulla; gaude, inquam, quia
ubique illsesa es, ubique secura. Si tentaris,
proficis : si humiliaris, erigeris: si pugnas,
vincis: si occideris, coronaris. » Augustinus,
super Psalmos '" : « Duobus modis nocet ho-
mo ; si facit miserum, vel si deseriL misa-
rum. Innocens vero est, qui nec sibi, nec
ahisnocet.» Idem, de Civitate flei'*; « Absit
a mente christiana, quae in Deo suo spe po-
sita, cujus adjulorio innititur, ut mens taiis
cujuslibet carnis voluptatibus ad consensum
turpitudinis cedat. Quod si illa concupiscen-
tia, vel inobedientia, quse in membris habi-
tat, prseter nostrse voluntatis Icgem q;.;asi
sua lege movelur, quanto magis absque
culpa est in corpore non consentientis , si
absque culpa est in corpore dormientis ! »
Idem ": « Pertinet ad iunocentis offlcium,
non solum nemini malum inferre, verum
etiam cohibere a peccato, vel punire pecca-
tum: ut aut ipse, qui plectitur, coriigatur
experimento, aut alii terreautur exemplo. »
Idem : « Sicut non est beneficentiae , » etc,
supia, de Memissione '°.- Idem ibidem : « Ma-
gis innocentes ", » etc. Idem, de Vita chris- .
tiana^^: « Nihil Deo dignius, uihil carius
c. 1. — '» Id., de Pcenit., lib. II, c. s. — " Hierou.,
ad Celant., epist. xiv, ante med. — 's Ibid., post
pauca. - " Aug., Enarr. in Psal. c— '♦ Id , deCivit.
Dei,\\h. I,c. x.xv.- '» Ibid., lib. XIX, c. xvi — >» Vid.
sup., lib. III, c. xxxvii, p. Itll.— " Vid. ibid. —
" Aug., de Vit. Christ., c. x.
IJ
178
pharetrj: lib. iv.
esse potest, quam ut innocentia tota obser-
vatione teneatur. Licet enim quis in aliis
operibus devotus appareat, si illam non ha-
buerit, sibi frustra blanditur. » Cassiodorus,
in libro de Anima ' : « Vir fixus, purus, in-
nocuus omnes laudat, se semper accusat : ut
complaceat universis, sibi soli displicet. »
Bernardus, cle Consideratione ' : « Non eris
innocens, si aut puiiias eum, cui fortasse
parcendum esset ; avit parcas ei , qui fuerat
puniendus. Anselmus, de Similitudinibiis \-
0 Si hinc peccati pudorem , et illinc cerne-
rem inferni horrorem , et necessario uui eo-
rum haberem immergi, prius me in infer-
num immergerem, quam peccalum iu me
immitterem. Mallem enim purus a peccato,
et innocens, gehennam intrare, quam sorde
pollutus ccelorum regna tenere: cum constet
solos malos in inferno torqueri et solos bo-
nos in coelesti beatitudine foveri. »
CAPUT VL
De Excusatione.
y
Gregorius, in Moralibus^: « Justus, etsi
quid unquam delinquendo loquitnr, tamen
dignum non est, ut ab injustis et prave vi-
venlibus judicetur. » Idem : a Cum quos-
libet, » etc, supra, lib. I, de Pauperibus \
Augustinus, iu Epistola ' : « Discamiis in
similitudine operum discernere aninios ope-
rantium, ne clausis oculis calumniemur, et
benevolospronocentibusaccusemus. »Idem,
de («) Sermone Domini in monte ' .• « Ea
facta, qnae dubiuui est quo animo fiant, in
meliorem partem iuterpretamur. » Ideni :
« Non reprehendamus ea, quae nescimus
quoanimo fianl, neque ita reprehendamus
(jua! manifesta sunt, ut desperemus sanita-
tem. » Bernardus, super Cantica '; « Cave
alienae conversatiouis esse aul curlosus e .-
plorator, aut temerarius judex. Etiamsi per-
peram actum quid deprehendas, nec sic ju-
dices proximum; magis autem excusa in-
tentionem, si opusnon potes, puta ignoran-
tiam, puta subroptionem, puta casum. Quod
si omnem omnino dissimulationem rei cer-
tiludo i-ecusat, suade nihilominus ipse libi,
et dicito apud teipsuin : Vehemens fuit ten-
tatio; quid de me illa fecisset, si accepisset
in me similiter polestatem? » Idem ': « Si
is qui de claustro est, oum qui versatur in
popiilo interdum minus discrete sese agere
deprehendal, verbi gratia, in verbo, in cibo,
in somuo, in risu, in ira , in judicio; non ad
judicandum conlestim prosiliat, sed memi-
nerit scriptum "> : Melior est iniquitas viri,
quam benefaciens mulier. Nam tu quidem
in tua custodia vigilans benefacis; sed qui
juvat muUos, et melius facit, et virilius.
(Juod si implere non sufficit ab.s(jue aliqua
iniquitate, id est absque quadam inajquali-
tate \itae et conversationis suae, memento
quia " Charitas operit muUitudinem peccato-
rum. » Seneca, in Epistola " / « Sapieus non
vertit omnia in pejns, sed nec quaerit cui
imputet casum : et pecc;ita ad fortunam po-
tius refert; non calumnialur, uecverlia, nec
vultus : quid(]uiil accidit, benigne interpre-
lando levat. » Mem " : « Semper, quidquid
dubium est, humauitas inclinet iu melius. »
CAPUT VII.
l)e Discussione.
Gregorius , in Moralibus " : « Justi viri,
cum districtionem venturi judicis contem-
plantur , peccata sua ad memoriam redu-
cuut : deflent, qua; commiserunt : dislricte
se judicaut, ne judicentur' » Idem " : «Do-
miuum tanto quis securius expeclat, quanto
quotidie viain suam suspectus examinat. o
' Cassiod., de Anim., c. xviii, ciica priuc. — = Dern.,
de Cottsider., lib. II, posl uied. — ' Ansi^lm., de
Similit., c. cxc — * Gicg., Moral., lib. XVII, c. xvii.
— » Vid. sup., lib. I, c. XLII, p. 56. — « Ang., ad
Vinc, episl. XLVlil, al. .^ciii, n. 7 — ' Id., de serm.
(«) Al. in.
Dom. in ilonL-, lib. II, c. x.\viii. — * Bein., in Canl.,
serm. .\i., prope fio. — ■' Ibid., serm. iii, post med.
— '" Eccli., xLii, U. — " Jac., V, 20. — '2 Senec,
Epist. Lxxxi, post mcd. — " Ibid., post pauca. —
" Greg., Moral., lib. XI, c. ivin. — '» Ibid., lib. V,
c. V.
nR GRATIOSIS.
179
Idem ' : a Electi intra sinum cordis adver-
suin se, quidquid se impugnat, enumerant:
ibi ante oculos suos omne, quod defleant,
coacervant : ibi quidquid per iram distrieti
judiciy discerni possit , iutuentur : ibi tot
patiuntur supplicia, quod pati timent; nec
deest in hoc judicio mente concepto omne
ministerium, quod punire reos suos plenius
debeat. Nam conscientia accusat, ratioju-
dicat-, timorligat, dolor excruoiat. » Idem* :
« Qui semetipsum prius non judicat,quid
in alio recte judicet , ignorat. » Joannes
Chrysostomus , in Sermonibiis ' : « Quando
accubueris super stratum tuum, et nemi-
nem infeslum pateris , antequam veniat tibi
somniis^ profer in medium codicem con-
scientiam tuam , et reminiscere peccata tua,
si quid in verbo seu in facto, vel in cogita-
tione peccasti. » Augustinus, de vera Reli-
gione * .- « Spiritualis homo omnia judicat \
quia super omnia est, quando cum Deo est :
cum illo est autem , quando purissime in-
teliigit , et tota charitate , quod intelligit ,
diligit. » Idem : « Non facile, » etc, supra ,
iibro I , de Judicibus \ Idem, de Verbis Do-
mini : « Nihil est , quod sic quisque cogitare
debeat, nisi ut in semetipsum oculos con-
vertat , se discat , se discutiat , se inspiciat ,
se quserat , et se inveniat : quod disphcet ,
necet ; et quod placet , optet et plantet. »
Bernardus , super Cantica ' : « Spiritualis
homo omnia dijudicat, et ipse a nemineju-
dicatur : iudicabo proinde mala, judicabo
et bona. Mala melioribus curabo corrigere
actibus, diluere lacrymis, punire jejuniis,
caeterisqne sanctse laboribus discipliuae. In
bonis de me sentiam humiliter, et juxta
praeceptum Domini , servum me inutilem
reputabo. » Idem * : « Babyloniorum mani-
fesfa sunt peccata praecedentia judicium, et
non egent scrutinio sed supplicio : mea an-
' Greg., Mora/., lib. V, c. vi. — s Ibid., lib. XIV,
c. xm, circa nied. — ' Chrysost., in Psal. L, honj. ir.
— ' Aug., de ver. Relig., c. xxxi — ^ I Cor., ii, 15. —
■^ Vid. sup , lib. I, c. XLV, p. 60. — i Bern.. in Cant.,
serm. LV, posl. med. — ' Ibid., paulo aute. — ' Vid.
sup., lib II, c. XXVII, XXIX, p. 98 et 100.— '"Senec,
tem , qui videor monachus et hierosolymita,
peccata certe occulta sunt, nomine et habitu
monachali obumbrata : et idcirco necesse
erit subtili ea investigari discussione. »
Multa supra, libro II, de Prudentia, de In-
telligentia '. Seneca, in Epistola " :« Quod
homiiies de aliis libentissime faciunt, de te
apud te male exislima. Assuesce et dicere
verum, et audire. » Idem " :« Clamo me-
cuin ipse : Numera annos tuos , et pudebit
eadem velle, quee volueras puer. Hoc deni-
que tibi citra mortis diem prsesta : moiian-
tur ante te vitia. »
CAPUT VIII.
De Mortificatione.
Gregorius, iu Moralibus '^ :« Tanto mens
melius ad superna appetenda componitur,
qnanto ab illicitis arctius corpns eilomatur. »
Idem , in Homiliis " : « Nisi quis a semet-
ipso deflciat, ad eum, qui supra ipsum est,
non appropinquat ; nec valet appreliendere
quod supra ipsum est, qui nesiit mactare
quod est. » Augustinus, in Regula " : « Car-
nem vestram domale jejuniis, et abstiuentia
escse et potus, quantum valetudo permiltit.
Quando autem aliquis non potest jejunare,
non tamen exlra horam prandii aliquid ali-
mentorum sumat, nisi cum segrotat. » Idem,
de Yiduitate '^ : « Facilius concupiscentia
refrenatur, quse nuila expectatione succen-
ditui'. » Idem, de SingularilateClericorum'^ :
« Aiiiputanda sunt omnia nobis, quaecum-
que igniferi fomitis, sulphurantibus flam-
mis scatens, fornax ebullientis carnis exae-
stuat; ne, vel tenuisquidem scintilla servata,
raajora conflet incendia. » Isidorus , de
Sitmmo Bono '^ :« Mori oportet hoininem in
carne mundo , ne moriatur in anima Chri-
sto. Nam tuuc quisque vivere dicitur , si
Epist. Lxviii, ante med. — ' Id., Epint. xxvii, .inte
med. — »5 Greg., Moral., lib. XXXI, c. xvii, ante med.
— " Id., in Enang.j houi. xxxii, ante med. —
'» Aug., Reg. iii, c. xi et .xu. — " Id., de lion.
Vidwt., c. XX.— 16 Ds Singu/ar. Cleric, c. xii ;
est apud Cyprian., edit. Pamel. — " Isid., de Sum.
Bon., lib. III, c. Lxv, sent. G.
secuudum sseculum moriens, in solo Deo
vivere delectetur. » Cassiodorus , de Ani-
ma ' : « Yse carni quae hic superata non
fuerit. Nam qua3 in hac conversatione viti-
cilur, illic sine dubio coronabitur. » Bernar-
dus , in Epistola ' : n Durius traclandutn
quidem est corpus , ne rebellet , ne insoles-
cat ; sic lamen ut servire sufticiat , quia ad
serviendum spiritui datum est : nec sic ha-
benduin est tanquam propter illud viva-
mus, sed tanquam sine quo vivere non
possumus. » Seneca, in Epistola ' : « Vetas
me coelo interesse , id est , jubes me vivere
capite demisso? Major sum et ad majora
genitus, quam ut mancipium sim luei cor-
poris : quod quidem non aliter asiiicio ,
quam vinculum aliquod libertati mese cir-
cunidatum. » Idem ' : o Contemptns sui
corporis , certa libertas est. » Idem » : « Ho-
nestum ei vile est, cui corpus nimis oarum
est ; agatur ejus diligentissime cura , ita
tamen ul, cum exiget ralio , cum dignitas ,
cum fules, millendum sit in ignes. » Idem :
« llanc sanam et salubrem formam vitae
tenerc, utcorpori tantum indulgeas, quaa-
tum bonai valfludini satis est; durius etiam
tractaiidum est , ne animo male [tan^at. »
CAPUT IX.
De Disciplina.
Uregorius, in Registro'^ : « Cum sit pro-
prium disciplinae ab illicitis prohibere, et
excessus culparum saUibriter resecare , stu-
diose ejus servanda censura est. Nam si ne-
gligitur, cuncta in confusionem deveniunt ,
dum unus destruit, quidquid eam custodien-
do aller aedificat. B Idem : «Sicnos, » etc,
supra, librol, de FrcelaHs ftonts '. Idem,
in Muralibus' : « Saticti viri, cum iiujus
mundi potcstate fulciuutur, tantosub majo-
' Cassioil., (le AMm , c. .vvlii. - ' Bei-n., de Vit.
Solit., epist , aute uied. — ' Scnec., Epist. lxv, pust
mcd. — • Ibid., post pauca. — » Id., ii>.s/. xiv. —
• Greg., aU Chnj.ianl. S/w/e/., lib. VII, episl. xxxv
Id
aJ Chnj.iant. S/w/e/., lib. V
col. 1327. - ' Vid. sup., lib. I, c. xi, p. 23. —
« Greg., Moral., lib. V, c. viii, non lonjje a princ. —
» Id., ibid. — "> Ibid., lib. X.VX, c. u, post med. —
PHARETRjE LIB. IV.
rem mentis discipiinam se redigunt, quanto
sibi pcr impatientiam potestatis suaderi illi-
cita quasi licentius sciiint. » Idem ' :« Solus
in illicitis non cadit, qui .se aliquando et a
iicitis caute restringit. « Idem '" : « Inten-
tioni animae , si exterior evagatio clauditur,
interior secessus aperitur. Nam quo extra
se spargi propter disciplinam mens non po-
test , eo super se intendere per profectum
pofest ; quia et in altum crescere arbor co-
gitur, quae per ramos distendi prohibetur. »
Ideui " : a Mens mutabilitatis suae pondere
ad aliud semper impellitur , quam est ; et
nisi in statu suo arcta custodiae disciplina
teneatur , semper in deteriora dilabitur. »
Ideni : « Sancti viri, » etc, supra, libro II,
de Continentia visus '*. Idem " : o Tanto
apiid Domiiium obligatiores sumus , quanto
apud liomines inulte peccamus. Disciplina
atitem nostra subditos divino judicio tanto
liberiores reddit, quanlo hic eorum culpas
sua vindicta non deserit. » Idem : « Peccala
quae feriri, » etc, supra , libro II, de Do-
nis ". Ambrosius, iu Epistola " ; « Non iia-
lura servum facit, sed insipientia ; nec ma-
uumissio liberum, sed disciplina. » Idem" :
« Si quaeris vitam sapientiae et disciplinae :
colere Deuui atque ei subditum esse , sa-
pientia est; absliuere aulem a peccato, dis-
ciplina est. » Idem, de Vidiiis " : « Priraa
inslitutionis est disciplina, culpam avertere;
ctsecunda, virtutem infundere.» Cyprianus,
de Duodecim Abusio7iibus '«:«Disciplina est
ordinata moruiu correctio , et majorum
praecedentium regularis observatio. » Ber-
nardus , in Epistola " : « 0 quam composi-
tiim reddit omnem puellaris corporis sta-
tum , uec non mentis habitum disciplina !
cerviceiii subniittit, deponit supcrcilia, com-
ponit vultiim, ligat oculos, cohibet cachin-
uos , moderatur linguam , frcnat gulam ,
— II Ibid., lib. XI, c. xxvi, posl med. — " Vid. sup.,
lib.ll.c. .ixxviiijp. 11 1.- '»J/o;«/.,lib. XXVI, c. XIX,
posl med. - " Vid. sup., lib. II, c XL\u, p. 120. —
'n Ambros., ad Sin.plician.. i» Psal. civ. — " Id.,
lib. III, epist. XX. — " Id., de Vid. — '» Cyprian., de
duod. Abusion.. c. xi. — " Beru., ad SopU, Virg.,
epist. cili.
I)E GRATIOSIS.
format incessum. Talibus decet morlificarf seipsum est
181
sedat iram
pudicitiae veslem distingui margaritis. »
Idem : « Non oportet, » etc, supra, de Pro-
videntia, librolf '.
CAPUT X.
De Cruce spirihiali.
Gregorins, in Homiliis- : « Crus a cru-
ciatu dicitur. Et duobus niodis crucom Do-
mini bajulamus, cum aut per abstinentiam
carnem affligimus , aut per compassioaem
proximi necessitatem illius nostram puta-
mus. » Idem, in Moralibus ' : « Quia Paulus
nec mundi gloriam qiiserebat, nec a mundi
gloria ipse quaerebatiir , et se mundo , et
mundum sibi , cruciflxum esse gloriaba-
tur. » Idem * : « Cum vitiis et concupiscen-
tiis carnem crucifigimus , si sic gulam res-
tringimus, utjam de mundi gloria nil quse-
ramus. Nam qui corpus macerat , sed ho-
noribus anhelat , crucem carni inlulit , sed
murido per concupiscentiam pejus vivit. »
Augustinus , in Glossa, Gal., v, super illud :
Qui Christi sunt, etc. : « Congruit nostrse
devotioni,ut qui Dominicrucifixi passionem
celebramus, reprimendarum carnalium vo-
luptatum crucem nobis faciamus. » Idem,
in Sermonibus : « Tota vita Christiani ho-
minis , si secundum EvangeUum vivat ,
crux atque martyrium est. » Hieronynius :
« Licet sparso crine, » etc, supra, libro III,
de Propinquitate * . Ambrosius , super Lii-
cam" : « Non amanti divitias, non amanti
honores, non amanti quae sua sunt, sed quee
Jesu Christi ; non amanti quae videntur, sed
quae non videntur ; non cupido vitae , sed ei
qui festinat dissolvi et cum Christo esse,
crucifixus est mundus. Hoc est enim crucera
tollere , et sequi Christum , ut et nos com-
moriamur, et sepehamur cum eo. » Isido-
rus , de Summo Bono : « Qui crucem portat,
debet et mundo mori : nam ferre crucem,
'Vid. sup.,p. 102.— 'Greg.,rH Evang., houi.xxxvii,
ante med. — ' |d., Moral., lib. V, c. Iii , circa liu. —
*Greg., Moral. , lib. V 1 1 1, c. xxvi , post med. — ^ vid sup_^
lib III, c. XXVII, p. Vni. — ' Ambros., in Luc, viii
ferre et non mori ,
simulalio hypocrilaruin est. » Bernardus,
de Floribus : « Mira res : nihil formidolo-
sius homini , quam crucem pati. Sed quare
timent homines crucem ? quialalrones sunt,
Si latrones non essent , crucem non time-
rent. » Idem : « Circumire possum, Domine,
coelum et terram, et raare, et aridam, et nus-
quam te inveniam nisi tantum in cruce : ibi
dormis , ibi pascis , ibi cuba5 in ineridie.
Crux enim tua fldes est , cujus latitudo cha-
ritas, longitudo longanimitas, altitudo spes,
profundum timor. In hac cruce te invcnit,
quicumque te invenit. In hac cruce anima
Euspenditur a terra, etdulciapoma de ligno
vita? decerpit. » Idem , in Apolorjia ■" : « Vae
portantibus crucem non , sicut Salvator,
suam , sed, sicut ille Cyrenaeus, alienam.
Vae citharcedis citbarizantibus , non , ut illi
de Apocalypsi , in citharis suis , sed vere ,
ut hypocritae, in alienis. » Idem ' : « Vae se-
mel , et vae iterum pauperibus; vae, inquam,
semel , et vae iterura porlantibus crucem
Christi, et non sequentibus Cliristum : quia
nimirum cujus passionibus participant, hu-
militatem sectari negligunt. Duplici quippe
contrilione conterentur, qui hujasmodisunt,
cum et hic pro teiuporali gloria se affligant,
et in futuro pro interna superbia ad aeterna
supplicia pprtrahentnr. » IJem ,. in Sermo-
nibus' : « Neminem audiamus, fr<itres, non
carnem et .sanguinem , non spiritum quem-
libet descensum a cruce suadentem : per-
sistamus in cruce , moriamur in cruce , de-
pouamur ahorum manibus , non nostra le-
vitate. »
CAPUT XI.
De Certamine.
Gregorius , in Dialogis '" : « Sine laboris
certamine, non estpalma victoriae. » Idem " :
« Nonnunquam Dominus eis etiam , quibus
lib VI, c. Mii. — ' Bern , ad Gulielm. abb. Apnlog.,
Dou longe a princ. — ' Ibid., couseq. — » Ibid., in
S. Diem Pasch. serm. 1, aute med.— " Greg., Dial.,
hb 111, c. XIX. — " Ibid., c. xiv, post med.
182
PHARETRiE LIB. IV.
magna doiia tribiiit, parva quaedara repre-
hensibilia relinquit : ut semper habeant ,
contra quod bella gerant; etdeviclis magnis
hostibus, mentem non erigant, quaudoeos
adhuc adversarii etiani minimi fatigant. »
Idem : « Vos qui viam, » etc, iufra, de Re-
ligione '. Idem, in Moralibus ' : « Seuiper
est ad certamen adversarii erigeudus ani-
mus; semper contra occultas insidias cau-
tela providenda. » Idem ' : « Scio quia per
infirmitatis verecundiam plerumque gravio-
ris est certaminiscommissapeccafaprodere,
quam uon admissa vitare, et unumquodque
malum , quainvis robustus videtur, tameu
humilius prolitur. » Idom ' : « Labor pro-
trahitnr iiugnae,ut cre=cat corona victoriae. »
Idem : « Minoi' est, » etc, supra, lib. II, de
Clementia '. Idem ' : « In iniquitate concepti,
et iu delicto editi, per insitee corruptionis
molestias, pugnam nobiscum huc deferi-
mus, quaui cum labore vincamus. » Idem :
« Excitatur hoslis iu provocationem cerfa-
miuis, cuin jus amiserit perver.sae damna-
tioiis. B Augustiiius, in Epistola ^ : « Non
debet, cum praeliatur, infringi, qui vult post
praehum coronari, vires illo subminisfrante
certautibus, qui praeparat iiielTabilia doua
victoribus. » Idem : « Contra istam genita-
lium,» etc, supra, iib. III, de Consuetu-
dine^. Idem, de Verbis Domini : « Ecce
baptizati suut, omnes jusfificati sunt a pec-
catis : restat tameu lucta cum carne, cum
mundo, et cum diabolo. Qui autem luctatur,
aliquaudo ferit, aliquando percutitur, ali-
quaudo vincit , aliquando periinitur. » Joau-
nes Chrysostomus , de Compunctione ° :
« Nostri agonis fempus, in quo adscripti vi-
demur, pro risu poeiiam habct, laudeni vero
pro luctu, et pro tribulationibns salutem
confert. » Idem, super MatthObum : « Incipe
resisfere desideriis tuis, et tune iutelliges
quam fortes sunt spiritus desideriorum ma-
lorum, qui te persequuntur. Haec est pugna
periculosa, et hsec est gloriosa victoria , qui
potuerit odisse quod amat , et amare quod
odit. » Ambrosius, super Lucam "> : « Corona
proposlia est; subeunda certamina sunt.
Nemo pofest, nisi vicerit, coronari : nemo
potest vincere, nisi aute certaverit ; ipsius
quoque corouae major est fructus, ubi major
est labor. » Lco Paoa , in Ser.mone : « Vim
sibi factura esf animu, ut palinam laborum,
quam sibi subfrahi multis inimicis adver-
santibus senlit, viribus contendat cripere. »
Isidorus, de Summo Bono " :« Xequaquam
in senectute coufinentes vocandi .sunt, qui
in juvenfute luxuriose vixerunt. Talis non
habent prajiuium, quia laboris certamen
uon habuerunt : eos euim expectat gloria ,
in quibus fuerunl laboriosa certamiua. »
Hieronymus , in Epistola " : « Quis sancto-
rum sine cerfamine coronatus est? Solus in
deliciis Salomon fuif, et ideo forsifau cor-
niif. » Bernardus, super Cantica •' :«Quan-
tumlibet in hoc corpore manens profeciTis,
erras, si vitia putas emortua, et uon magis
suppressa. Velis, nolis, iutrafines tuoshabitat
Jebusaeus; subjugari potest, non extermi-
nari. » Idem: « Solet infer iirimordia, » efc,
supro, lib. I, dc Incipientibus '*.
CAPUT XII.
De llumilitate.
Gregorius, in Moralibus " : « Magna qua^
agimus, quasi niinima ducimus, cum for-
tiorum exempla pensamus. Sed tunc apud
Deum crescunt per meritum , cum apud
nosmetipsos per humilitatem decrescunt. »
Idem '« : «Quia prima stultifia angeli elatio
cordis tuit , vera sapientia efficitur hominis
humilitas suae aestimationis. Quam quisquis,
' Viil. inf., c. \\x, \i. 1'JI.— = (-ireg., Moral., lib.
XX, c. V, nou longe ;i princ. — > Ibid., lib. XXII,
c. X, circa lued.— » Ibid , lib. XXVI, c. xv.- » Vid. sup.,
lib. II, c. XL, p. \\i. — « Greg., Moral., lib. XXVIIl,
c. IX, loQgft posl med. — ' .\ug., ad llalic, episl.
r,.\x.\\.— s \id. sup., lib. III, c. iii, p. 140.— » Cliry-
sosl.,rf<; Componct., lib. II. — " Auibros., in Luc , iv,
lib. IV, c. IV. — " Isid., de Sum. Bon., lib. Il,
c. xxxix, seul. 25. — '» Uier., ad Eustoch.. epist. xxil.
— 13 Bern., in Cant., serui. Lviii, post med. — " Vid.
sup., lib. I, c. XXXIII, p. 47. — '* Greg., Moral.,
lib. X\.\, c. IX. — " Ibul., lib. XXVIU, .■. III.
DR GRATIOSIS
vel magna sapiendo, deserit, eo ipso vchc-
menler desipit, quo seipsum nescit. » Mein ' :
a Electi, ne invite curventur in morte,
sponlo curvantur in humilitate. » Idem , su-
per Ezechielem ' : « Ad hoc nobis cuncta
de meritis noslris incerta sunt, ut unam-
certam gratiam teneamus humilitatem. »
Idem, in Homiliis' : « Miranda actio cum
elatione nonelevat, sed gravat. Qiii enim
sine liumilitate virlules congregat, in vento
pulverem portat; et unde aliquid ferre cer-
nitur, inde deterius caecatur. » Idem, in
Dialogis ' : « Mens quae divino spirilu im-
pletur, habet evidentissime signa sua, vir-
tutes scilicet et hnmilitalem : quai si utra-
que inunamenteperfecteconveniuut, liquet
quod de prajsentia sancli Spiiitus testimo-
nium ferunt. » Idem : « Qualis quisque, » elc,
infra, de Lcetitia ^ Idem, in Registro * :
« Non grande est his non esse humiles , a
quibus honoramur, quia et hoc saeculares
quiUbet faciimt, sed his maxime esse humi-
les debemus, a quibus aliqua patimur. Nam
Psalmista dicit': Yide humiiitateni meam de
inimicis meis. » Idem * : « Ab omnibus cor-
ripi, ab omnibus emendari paratus sum ; et
solum mihi amicum sestimo, per cujus hn-
guam, ante apparitionem districti jiidicis,
mese maculas mentis tergo. » Idem ' : « Nolo,
dum in hac carne sum , si qua me dixisse
contigerit, ea facile hominibus innotesci. »
Idem '" : « Omnes fratres sumus, unius im-
peratoris potestate conditi , et sanguine re-
dempti ; et idcirco fratres nostros quoslibet
pauperes et abjectos in nuUo despicere de-
bemns. » Hieronymus, in originali super
Isaiam : « Non statim multitudinis acquies-
camus judicio; sed electi in principatum,
noverimus mensuram nostram, et humi-
liemur sub potenti manu Dei, quia Dominus "
superbis resistit, humilibus dat gratiam. »
, circa ined. — - Id.,
Evatiy.,
lib. n,
' Greg., Moral., lib. XXV, c.
in Ezech., hom. xii,ante iiied. — ^ Id.,
hom. VII, circa fin. — * Id., Dialog., lib,
• Vid. inf., c. xliv. — « Greg., ad Euseb. i
p. I, epist. x.xiv, col. 1081. — ' Psal.
183
Augiistinus, de Virginitute " :« llumiliter
ad humilem venite, si amatis ; et ne discedatis
ab illo, ne cadatis. Qui enim timet ab iilo
discedere, rogat et dicit" : Nonveniat mihi
pes superhue. » Idem '* :« Pergite viam su-
biimitatis pede humilitatis : ipse exaltat hu-
militer sequeutes , quem descendere non
piguitadjaccntes. » Idem'^: « Existimateali-
quos in occulto superiores, quibus estis in
manifesto meliores. » Idem, de Civitate
Dei^' :«Qui vera pietate in Deum , quem
diiigit, credit et sperat, plus intendit in ea,
in quibus sibi displicet, quain in ea , si qua
in illo sunt, quffi non tam ipsi, quam veri-
tati placent. Nequeid tribnit, unde jam pla-
cere potest, nisi ejus misericordise, cui me-
luit displicere, de his sanatis gratias agens,
de illis sanandis preces fundens. » Idem, de
Conflictu " : « Christus '' humiliavit semet-
ipsum , factus obediens iisque ad mortem ,
mortem autem crucis. Si ergo tanta humili-
tate se deprimit divina majestas, superbire
in aliquo audet aut debet humana infirnii-
tas? » Idem , iu Epistola : « Absit, ut non
cum gratiarum actione lucris meis deputem,
si fuero te docente instructus, aut emen-
dante correctus. » Idem, de Trinitate " :
« Magis optabo a quolibet reprehendi, quam
sive ab errante, sive ab adulante laudari. »
Isidorus , de Sunmo Bono : « Superflua est
bumilitas eorum , qui se gessisse accu=ant,
quod non admiserunt; qui vero sine arro-
gantia bona facta sua pronuntiant , procnl-
dubio neqiiaquam peccant. » Idem , in Sy-
nonymis ^" : « Descende , ut ascendas ; humi-
liare , ut exalteris, ne exaltatus humilieris.
Qui enim extollitur, humiliatur; qui exal-
tatur, dejicitm-; qui elevatur, prosternitur;
qui inflatur, alliditur. » Idem ^' « Esto par-
vus in oculis tuis , ut sis magnus in oculis
Dei. Tanto enim eris apnd Deum pretiosiorj
col. 1193. — '0 Id., ad Theoct., lib. IX, epist. xxxix,
Aug., rfe Virginit.
• Greg., ad Natal. Salon
col. 1095. — 9 1,1., «(/ Joan.
II, p. I , epist. XXXVII,
■wd., Ub. X, eiiist. xxji,
col. 1455. — " Jac, iv,
Sanct., c. Lll. — '2 Psat. xxxv, 12. — " Aug., loc.
— '5 Ibid. — " Id., de Civit. Dei, lib. V, c. xx. —
" Id., de Confl vit. et Virt., c. il. — >• Philip.,\!, 8.
— " Aiio,, de Trinit., lib. II, n. 1. — "> Isid., Synon.,
c. VI, ante lued. — ■' Ibid., posl pauca.
184 PHARETR^.
qiianto fueris ante oculos tnos despectior. »
Joannes Chrysostomus. in EpMoIa ' : « Hu-
militas non tantum illa laudatur, quae tle
ronscientia peccatorum evcnif ; sed et illa ,
quae ex virtute descemlit, Deo cara est. Et
quia in ea requiescit Dominns, iileo omni-
bus dominatur. n Idem, sitper Matthceum ' :
« Hnmilis a nulla capitur passione : non ira ,
luinc moleslare potest, iion glorise cupido,
non aeinnlatio, non zelot ypia. Idem, de Com-
■piivctione ' : « Hoc vere matrnMin et mira-
bilc est , quia is, qui vere magnus cst , nihil
de se magiii senfit, aut loquitur, sed omnium
se ultimum judicat, et sallem de sola mise-
ricordia Dei sperat. » Cassiodorus, de Ani-
ma * : « Ad te , Domiue sancfe , nemo se eri-
gendo pervenit , sed potius humiiiatus as-
cendil : cum altissimus sis, proximior red-
deris supplicatione curvatis. » Bernardus ,
super Cantica* : « Oportet humililer sentire
de se, nifenlem ad altiora; ne, dum supra
se attollitur, cadat. » Idem ' : a In anima
non est plane timenda quantalibet humilia-
tio : horronda aulem, nimiumque pavenda
vel mininia limiere prssumpta erectio.
Ouamobrcm noH le , homo , comparare ma-
joribus, noli minoribus, noli aliquibus, noli
uni. B Idem "< : « Appelere de humilitate
laudem, humihtatis non est virtus, sed suh-
versio. Verus humilis vilis viilt reputari,
non humihs praedicari : gaudet conlemptu
sui,hoc solo plane snperbus, quod laudes
contemnit. » Idem, in Epistola ' : «Ut cas-
litas sive cliaritas detur, humihlas merehir,
quoniam humilibus Deus dat gratiam ; ser-
vat acceptas, quia non requiescit spiritus ,
nisi super quielum et humilem ; et servatas
consummat , nam virlus in infirmitale , hoc
est in humihtate , perficitur ; et inimicam
gratiae, omuisque iiiilium peccati, debellat
superbiam. » Idem • : « HumiUatio via est
< Chrysost., ad Tlteodur. Monach., episl. vi. — • Id.,
1« Maiih., hom. Lxvi, al. Lxv, u. 5. — ' Ui . de
'ompunctionf, Iilj II. — ' Cassiodonis, de Anfm.,
( . xi.r, versus fin. — * Bern., in Canl,, serra. xxxiv,
ante nied. — ' IbiJ., senn. xxxvii, versus fiu. —
" Ibid., serra ivi, post med. — ' Id., ad Henric.
Se-ion., episl. XLli, ante med. — • id., ad Ogn-.,
LIB. IV.
ad humihtatem, sicnt patientia ad pacem ,
sicut lectioad scienliam. Si virlutem appetis
humilitalis, viam non refugias humihatio-
nis. Nam , si non pateris humiliari , iion po-
teiis ad humilitalem provehi. » Idem '" :
« Nescio quo pacto familiarius semper hu-
militati propinquaresolet Diviiiilas. Denique
ipsa se induit , ut appareret hominibus ; sub-
slanfiam , formam , hahifumque gcstavit
hnmilem , ipsius nobis commendans viifutis
exceUentiam, quam speciah sni voluit ho-
norrre praesenlia. » Idem •' : « Sapienlis est
cnnsilium " : Qtianto major es , humilia te
in omnibus. Sapientia» vero praeceptum " :
Qui major est vestriim , fiet sicut mi7ior.
Idem, de dimlecim &radibus " :« Ilumili-
tatis talis polest esse diffinitio : Humihtas
est virlus qua homo vera cognilione sui ip-
se sibi vilescit. » Idem " : « Humilitalis pri-
musgraduscordeestetcorpore semper humi-
lilalem ostendere, defixis in terram aspecti-
bus. Secundus , ut pauca , et rationabilia
verha loquatur, non clamo.>a voce. Tertius ,
utnonsil fiiciiisaut promplus in risu. 0'iar-
tus, laciturnitas usque ad inlerrogationem.
Quintus , tenere quod commnnis habet mo-
nasterii rcgula. Sextns, credere et pronun-
tiareseomnilnisviliorem.Septiinus,adomnia
indignum et inulilem se eonfiteri et credere.
Octavus, confessio peccatorum. Nonus, pro
obedientia in duris et asperis patienliam am-
plecti. Decimus, ut omni obediciitia snbdat
se majori. Undecimus, ut volunlalem pro-
priam non delecletur implere. Duodecimus,
ut Deum (a) limeat, et memor sit omnium
quae praecepit. » Anselmus, de Similitudi-
nibus " : « Primus gradus humililatis est,
quandoque cognoscere conlemptibilem se
esse. Et quiasnnl quidam, qui conteniptibi-
ies se e.<se cognoscunl, sed iude non dolent ;
secundus est, dolere contemptibilem se esse.
episl. Lxxxvii, posl mcil. — '• Id , ad Henric. Senon.,
epist. inodo cit , posl med — " Id., epist. XLll. —
'- Eccli., 111 , 20. — '♦ Luc, .\iii, £6. — " Bem., de
duod. grnd. liumilit., non lonpe a princ. — '» Ex
S. Beued. Regula. c. vn. — '« Anselm., de Similit.,
c. X et seq.
(n) V<rt. tdit. eiim.
DE GRATIOSIS.
Quia vero sunt aiii , qui se contemptibiles
dolent, sed confiteri nolunt; tertius cst, con-
fiteri se contemptibilem esse. At vero , quia
rursus sunt alii, qui se contemptibiles con-
fitentur, sed nolunt ut ita credatur; quartus
est, persuadere contemptibilem se esse. Sei!
quia quidam contemptibiles quidem volunt
credi , sed hoc sibi nolunt dici ; quintus est,
patienter pati ut cnntemptibilis dicatur. Sed
quia quidam patiuntur ut contemptibiles di-
cantur, sed tamen pati nolunt ut contempti-
biliter tractentur ; sextus est , pnti ut con-
temptibiliter tractetur. Sed quoniam et hoc
quidam inviti patiunlur ; septimus est^
amare utcontemptibilitertractetur: ubi post-
quam quis ascenderit , clara est in luce , id
est in perfecta sui cognitione. » Idera : « Alte-
riusvirtute.m,»etc.,infra, deAscensione '.»
Glossa in Mattlmim : « Perfecta humilitas
habet tres gradus. Primus est subdere se
majori , et non prseferre se aequali ; hic vo-
calur sufficiens, quia sufficit aliquem sic
humiliari, et iste gradus omni justo esl ne-
cessarius. Secnndus gradus est subdere se
aequali, nec prseferre se minori ; hic dicitur
abundans. Tertius est subesse minori ; in quo
est omnis justitia. »
CAPUT XIII.
De Simplicitate.
Gregorius , in Homiliis ' : « Si abjectio
vilis indumenti virtus non esset, Evangelista
vigilanter de Joanne non diceret ' : Erat in-
dutus pilis camelorum. » Augustinus , in
Regida '■" : «Non sit notabilis habitus vester;
necaffecfetisvestibusplacere, sed moribus. »
Idem .• «Inincessu, » etc, supra, bbro \\,de
Modestia K Idem , super Matthmim : « Re-
sistit Deus superbis et caiamistratis ; et pan-
nosis humilibus dat gratiam. » Idem , in
Epistola ' : B Verus ornatus, maxime Chri-
stianorum el Christianarum , non tantum
' Vid. inf., c. XXVII. — s Greg., >n Evnny., hom. XL,
ante med — ' Marc, i, (i. — ' Aug., Heyttl. iii,
c. XVIII. — 8 Vid. sup., lib. II, c. xli, p. 113.- « Id.,
(1(1 rosiit!., epifl. Lixxiii. al. ccxLV, n. ;. — " Id.,
fucus mendax , verum ne auri quidem ves-
lisque pompa ; sed mores boni sunt. » Idem ' :
« Auri circumpositio , et inlorsio crinium,
et caetera hujusmodi, qua? vel ad inanem
pompam, vel ad illecebram formae adhiberi
solent , merito reprehensa sunt. Sed est qui-
dam pro modulo personai habitus matrona--
lis , a viduali veste distinclus, qui potest fi-
delibus conjugatis salva religionis obser-
vantia convenire. » Et infra : « Quid enim
est absurdius, quam mulierem de humili
veste, viro prohibente, superbire? cui tepo-
tius expediret obtemperare candidis moribus,
quara nigellis vestibus repngnare. » Idera ,
de Yidxdtate " : « Inferiore pulchritudine
Chrisfo placete : hanc pulchritudinera stu-
iliosa cura et sollicita cogitatione componite.
Non amat ille fallaciarum fucos ; veris veri-
tas delectatur, et ille, si quod legisti agno-
scis , veritas vocatur. » Ambrosius, de Offi-
ciis ^ : « Non sit affectatus decnr corporis ;
sed natnralis, sed simplex, neglectus raagis
quara expeditus , non pretiosis et albentibus
adjutus vestiraentis , sed communibus , ut
honestati vel utilitati nihil desit, nihil acce-
dat nitori. » Idem "> : « Qui vult audiri , in-
clinare se debet, amota pompa, ut misericor-
diam Domini provocet. Haliitus enim super-
bus nec impefrat , nec recta de se credi fa-
cit. » Joannes Chrysostoraus , super Mat-
thceum " :« Orane vestimentum ad tres per-
tinetcausas : aut ad speciem visionis, seu ad
vanam gloriam ; aut ad delectationem corpo-
ris ; aut ad tegumentum nuditatis. Ad spe-
ciera visionis habere vestimentum , servis
Dei non convenit ; sirailiter ad delectamen-
tum corporis , Deo servientibus non est ap-
tum ; sed quod tantum ad tegumentum nu-
ililatis.» Hieronymus, in Epistola " .• « Sor-
des vestium candidae mentis indicia sunt :
vilis tunica contemptum saeculi probat, ita
duntaxat, ut animus non tumeat, nec habi-
ad Ecdicium , epist. c.xcix, al. ccLXii, n. 9. — ' Id.,
de Bon. Viduit.. c. xix. - ' Ambros., de Offic, lib. I,
c. Xi^. — '" Id., vel sub ejus uomine ,in\ad Tim., \i,
post med. — " Chrysost., in Matth., Op. imperf., hom.
1,;. _ "Hieion., ad Rustic Idonach., epist. iv..
m pharetRjE lib. iv.
tus sermoque dissentiat. » Bernardus , in
Epistola' : «PauperiorcuUusinaliisfraenat
concupiscentiam, in aliis circa amorem pau-
pertatis afficit conscientiam. » Idem ' : « Si
decUrit, inquit Jacob, mihi Dominus\xmein
ad manducandum [a) , et vesUmentum f/uo
operiar (b). Nota: ^uo operiar. Sic ergo et nos
contenti simus vestimentis , quihus operia-
mur, non quit)us lasciviamus, non quilius
superbiamus^nonquibusmulierculissimiiari
vel placere studeamus. Idem, super Can-
tica ' : « Simplicitas candor est. Probamus
a contrario : nam naevus duplicitas. Parum
dixi, maculaest. »
CAPUT XIV.
De Verecundia.
Gregorius, in Moralibus^ : o Saepe cum
nos a sancti desiderii exercitatione torpescere
superna pietas cernit, exempla se sequen-
tium nostris obtutibus objicit, ut mens per
otium remissa, quo in aliis vigilantiam pro-
feetus considerat, eo iu se pigritudinem tor-
poris erubescat. » Idem' : « Nonnunquam
quidam in Dei servitio ex anteacta acrius de-
bilitate roborantur, eosque ad custodienda
mandata, et futuroruin trahit desiderium,
et impellit memoria praeteritorum : ut hinc
ad ventnra amor provocet, illinc de praete-
ritis verecundia instiget. » Idem ' : « Boni eo
magis ignescunt ad desiderium requirendae
pietalis Dei, quo magis erubescunt memo-
riam iniquitalis suae. » Idera ' : « Facile culpa
corrigitur, qua erubescitur. » Idem' : « Cunc-
tos vitia ad ima pertrahunt ; sed tamen qui-
dam eo ab his facilius redeunt, quo se in eis
corruisse altius erubescunt. » Idem '" : « Qui
adhuc actibus carnahbus incumbit ,
' Bern., de Vila sotit., epist., ante med. — ' Id., ad
Fulcon., epist. ii, versus fin. — ' Gen., jxviii, 20. —
' Bern,, in Canl., serm. lxxi, ante med. — » Grcg.,
Moral., lib. IX, c. xxxiv. — « Ibid., lib. XXVIIl,
c. XV. — ' Ibid — » Ibid., lib. XXXII, c, xvii , longe
post med. — « Ibid., lib. V, c. vn, clrca fin. — '» Ibid.,
lib. VII, c. XVI. — " Id., III Ezech., hom. x, post
med. — '* Ibid. — " .Ambros., vel quicumque ille sit
(a) Vulg. vescenduin, — ^b) Item ad mduendum.
est ut instruere spiritualiter proximorum
mentes erubescat. » Idem, super Ezechie-
lem" : « Erubescere malum, sapientiae est;
bonum vero erubescere, fatuitas. » Idem " :
«Qui erubescit poenitendo mala quae fecit,
ad vitae hbertatem pervenit. » Ambrosius, in
Sermonibus " : « Solet citius mereri indul-
gentiam, qui verecundius deprecatur. In
omni ergo culpa ante flendum est, quam
precandum. » Mem : « Pulchra virtus, » etc,
supra, lihro I, de Juvenibus '\ Idem, de Offi-
ciis " : « Iii ipso genere canendi, prima disci-
pHna verecundia est ; imoetiam inomniusu
loquendi : ut sensim quis aut psallere , aut
canere, aut postremo loqui incipiat, ut vere-
cuiida principia cominendent processum. »
Idem " : « Est etiam in ipso motu, gestu, in-
cessii, tenenda verecundia : habitiis enim
mentis in corporis statu cernitur. » Isidorus :
« Peccati pudore, » etc, supra, libro II, de
Continentia visus ". Idem : « Quisquis pec-
catorum,» etc, supra, iibro II, de Memoria".
Augustinus, deVitaet moribus Clericorum'^ :
« Fateor vobis , de pretiosa veste erubesco,
quia non decet hanc professionem. » Idem *" :
« Quoniam verecuiidia magna est poena, qui
erubescil pro Christo fit dignus misericordia.
Uiide patet, quia quanto pluribus confitebi-
tur, in spe veniae, turpitudinem criminis,
tanto faciliiis consequetur gratiam remissio-
nis. » Hieronymus, in Epistola^^ :« Ornet
prudentiam verecundia; et, quod praecipuum
in feminis semper fuit, cunctas in te virtutes
pudor superet. » Idem : « Omnino pudor, »
etc, infra, de Connexione^'. Bernardns, in
Epistola" :« Nec sterilis verecimdia grala
est, nec humilitas praeler veritatem lauiia-
bilis. » Idem, super Cantica*'' :« Verecundia
specialis gloria conscieutiae est, famae custos,
iuter ipsius opera, serin. xi,vn, de Tempore, post
nied. — " Vid. sup., lib. I, c. xxx, p. 4i. — '» Ambr.,
de Offic., lib. I, c. .xviii. — '* Ibid. — " Vid. sup.,
lib. II, c. XXXVIII, p. 111.— "• Item c. xxviii, p. 99.
— '' Aug., ad fratr. in Erem., serm. Li. — '" Imo
auctor, quisqnis ille sit, lib. de ver. et fals. Pcenil.,
c. X, inter Op, S. Aug., Appeud. tom. VI. — " Hier.,
ad Celant., epist. — >» Vid. inf., c. XLV. — » Bern.,
aa Bald. aAA.,epist. cci.— "ld.,i>iCan/., serm.LXxxvi,
anle med.
vitaedecus, virtutissedtiS, virlutuui primitise,
naturae laus, et insigne totius honestatis. »
Ideni' : « Nolo repente fleri summus, pau-
iatim proficere volo. Quantum displicet Deo
impudeatia peceatoiis, tantum pcenitentis
verecundia placet. Citius placas eum , si
mensuram tuam servaveris, el altiora te
non quaesieris. » Idem : « Quid amabllius, »
etc, supra, liliro I, de Juvenibus''. Idem :
a Humilis et verecunda, » etc, supra, lib. II,
de Satisfactione ^. Idem , in Sermonibus ' :
«Credo, considerantes quanta sustinuit illa
majestas pro inulilibus servis, eiubescamus
non sustinere vel parva pro nobis. » Glossa
in Apocalypsim^ : « Melius est hic erubescere
coram paucis , quam in futuro coram omni-
bus. » Glossa : « Est quaedam, » etc, supra,
libro II, de Satisfactione'. »
CAPUT XV.
Gregorius, in Moralibus'' : « Cum quis in
prosperitate diligitur, incertum est valde ,
utrum prosperitas , an persona diligatur ;
amissio autem felicitatls interrogat vim di-
lectionis. » Idem* : « Qui ex adversitate
proximum despicit, aperte convincitur, quod
hunc in prosperis non amavit. » Idem, in
Dialogis^ : « Inter amantes se amicos, ma-
gnuni charitatis familiaritas au-^^um praebet. »
Idem, in Pastorali^" : a Ab illo, qui summe
rectus est, eo ipso jam discrepat, quo per-
versorura amicitiis vita nostra concordat. »
Idem , in Registro " : « Amicorum amissio
nos tanto debet tolerabilius conlristare ,
quanto amissuros nos illos conditio mortalis
exposcit. » Idem '^ : « Ut aliquid saecularis
auctoritatis loquar, cum amicis omnia trac-
DE GRATIOSIS. 187
tanda sunl , sed prius de ipsis. » Idein " :
« Nerao potest diligere, quos non vult vi-
dere. » Isidorns, in Etymologiis '* : « Aml-
cus, quasi animi vel amicitice custos per de-
rivationem, dictus autem j^roprie amicus ab
hamo, id cst a catena charitatis. » Idem, de
Sumrno Bono '* :« Non suiit fideles in amici-
tia, quos muuus, non gratia copulat : hi cilo
deserunt, nisi semper acceperiut. Dileclio
enim, qiiae munere glutinatur, eo suspenso
dissolvitur. » Idem : « Saepe per honores, »
etc, supra, Ubro III, de Honore ". Augusti-
nus, iu Epistola " : « Nemo potest veraciter
amicus essehominis, nisi fuerit ipsius pri-
mitus veritalis : quod si gralis non flat,
nuUo fieri pacto potest. » Idem, de Catechi-
zandis Rudibus^^ : «NuUa est major ad amo-
rem iiivitatio, quam praevenire amando. Et
nimis durus est animus, qui dilectionenj si
nolebat impendere, noluit rependere. » Idem,
in Soliloquiis''^ :« Illam amicitiae legem jus-
tissimam esse arbitror, qua praescribitur, ut
non minus, ita nec plus quis amicum, quam
seipsum diligat. » Idem *" : « Tanlo magis
amo amicos meos, quanto magis bene utun-
tur anima rationah, vel certe quantum desi-
derant ea bene uti. » Ambrosius, de Offi-
ciis^' :« Pietatis custos amicitia est, etaiqua-
litatis magistra, ut superior inferiori se ex-
hibeat sequalem, et inferior superiori fide-
lem . » Idem '* : « Amicitia nesCit superbiam. »
Idem *' : « Virtus est amicitia, non quaestus :
non pecunia paratur, sed gratia : non polli-
citatione pretiorutn, sed concertatione bene-
volentiae. Joannes Chrysostomus, de Com-
punclione '* .• « Ubi amicitia permanet, nihil
facile creditur, nil faciie recipitur, quod dis-
sidium possit operari. » Hieronymus, in
epistola ^^ : « In amicis non res quseritur, sed
' Bern., !« Cant., serm. m, posl med. — ^ vid.
sup., lib. 1, c. XXX, p. 44. — ^ Item lib. II, c. xx,
p. 88. — * Bern., in Psal. Qui habitat, serm. vi, ante
med. — 6 Gloss. in Apoc, iii. — ^ Vid. siip., lib. II,
c. XX, p. 88. — ' Greg., Morat., lib. VII, c. x, aiile
med. — 8 Ibid. — » Id., Dialog., lib. III, c. .\xxvii.
— "> Id., Pastoral, p. III, c. lil , admon. 23, post
med. — " Id., ad Clementin. patric, lib. I, epist xi,
col. I0J4. — 12 Id., ad Vemml. Cancell., lib. 1,
epist. XXXIII, col. 1051. — " Id., ad Husticiaii.,
lib. VII, parl. i, epist. xxili, col. 1300. — ' Isid.,-
Elymol., verbo Amicus. — 'sid., de Sum. Bon., lib. III ,
c. XXX, sent. 2.— •« Vid. sup., lib. III, c. xxxiv, p. 159.
— '' Aug., ad Mnced-, epist. Lll.— " Id., de Catech.
liudib., c. IV — '» Id., SoliL, lib. I, c. iil. — «• Ibid ,
0. II. - =1 Ambros., de Offic, lib, I, c. xvi. — ^* ibid.
— '3,lbid.— " Chrysost., de Compunct. ,\ih. I, ante med.
— ^' Hieron., ad Cast., epist. xxiiii.
188 PHARETRiE L[B
voluutas ; quia alterum et ab inimicis ssepe
praebetur, alterum sola charitas tribuit. d
Idem ' : « Vera illa necessitudo est, et Christi
glutino copulata, quam non utilitas rei fa-
miliaris, non preesentia tanlum corporum,
non subdola et palpans adulatio, sed Dei ti-
mor, et (livinarum Scripturarum studia con-
ciliant. » Idem, in originali super Michwam^:
0 Delicata est amicitia, quse amicornm feli-
citateni et divitias sequitur. » Beruardus, in
epistola ' : « Habet vera amicitia nonnun-
quam objurgationem, adulationem nun-
quam. » Glossa in Ecclesiasticum'' : « Plena
et perfecta amicilia inter perfectos viros,
ejusderaque virtutis, perseverare potest, et
ad hanc quihusdam gradibus perveuitur,
Primus est mimdanorum contempius. Se-
cundus, ne quis se sapientem et consultum
judicans, sibi quam amico credere malit.
Tertius, ut omnia, quae utiha et necessarja
aestimat, bono charitatis et pacis proponat.
Quartus, ut omnino desinat ab ira. Qnintus,
ut iram fratris ctiam irrationabilem sedare
cupiat : quia alterius tristitia perniciosa est,
sicut propria, nisi eam, quantum in te est,
etiam de fralris mente depellas. Postremus
gradus est omnium vitiorum pereniptorius,
ut de hoo mundo credas (e quotidie migra-
turnm. » Seneca in epistola': « Qui utilitatis
causa assumptus est, tandiu placebit, quan-
diu utilis erif. Hac re florentes amicorum
turba circumsidet ; circa eversos soUtudo
est, et inde amici fugiunt ubi probantur. »
Idem*; « Amicum paro, ut habeam pro quo
mori possim ; ut habeam quem in exihum
sequar; cujus me morti et opponam, et im-
pendam. Detrahit amiciliaj majestatem suam,
qui illam parat ad bonos casus. » Idem :
« Amicos optime res secundae parant; ad-
versae certissime probant. »
CAPUT XVI.
De Concordia.
' Hicroii., a<l Pauliu., episl. ciii. — • Id., m .Vich.,
VII, lib. II, c. VII. — ' Beru., ad Rmn., epist. ccxliii,
post med. — » Gloss. iii Bcc/i., ix. — ' Seuec, Episl.
IX. — ' Ibid , post pauca. — ' Greg., nd Euseb. Thes-i.,
lib. VI, p. 11, episl. vi, col. 1313. — » Id., aU Euloij.
et Anasi., lib. IV, epist. xxxvi, c. 1188. — ' Id., ad
Leun. tpisc, ibid., epist. viii, col. 1165.— "> Id., ad
.i.l. et Dom., lib. Vll, p. II, epist. iivii, col. 13i3.
Gregorius, in Registro ' : « Quisquis patris
heres esse desiderat, filius existere pacem
ciistodiendo non renuat. Nam qui locum
praebet discordiae, ipse profecto tanti se mu-
neris exortem esse constituit. » Idem » :
« Pacem tunc veraciter tenemus, cum super-
borum culpas charitate et justitia simul in-
sistente persequimur; cum eos dihgimus, et
eorum vitia odio habemus. » Mem': « Mani-
festum bonitatis esse liquet indicium, in
unins electioue cunctorum convenire con-
sensum. » Idem '" : « Laudabile et studio est
religioso conveniens, terreuis gratam Deo
pacem praeferre compendiis, et ex rebus
trausitoriis mansura chaiitatis seinper lucra
mercari. » Idem, ia Moralibus " : « Sicut
noxium esse .solet, si unitas desit bonis; ita
perniciosum est, si non desit malis. Perver-
sos qnippe unifas corroborat, dum concor-
dat; et tanto magis incorrigibiles, quanto
unanimes facit. » Idem, super Ezechielcm '* ;
« Ila bona facere opera debemus, ut per haec
quoque cum his, cum quibus vivimus, una-
nimitatem, in quantiiin recte possumus, con-
servenuis. » Augustinus, de verbis Domini ";
« Pax est serenitas mentis, tranquillitas ani-
mi, simplicitas cordis, vinculum amoris,
consortium charitatis.» Idem '*:aPaxcunctis
est placida, nou quaerit alienum, nihil de-
putat suum, docet amare, quae odisse non
novit, nescit inflari. Ilanc ergo qui accepit,
teneat; qui perdidit, repetat; qui amisit, re-
quirat : quoniam qui in ea non fuerit inven-
tus, abdicatur a Patre, exheredatur a Filio,
nihilominus a Spiritu sancto efficitur alie-
nus. Ilespuit enim munus oblatum, qui datae
legis contempserit bonum; nec poterit ad
hereditatem Domini pervenire, qui testa-
raentum noluerit observare. » Idem, de Ovi-
— " Id., Moral., lib. XXXIII, c. xxiii, post med. —
" Id., m Ezech., hom. xxi, circa mcd. — " Aug., *
verh. Oom., serm. LVli. — " Ibid., congeq.
DE GRATIOSIS.
6ms ' : a Testamentum Dei et hereditas pax
est, ut a concordibus consorlibus possidea-
tur, non a litigantibns dividatur. » Idem,
de QuoBStionilus Veteris ac Novi Testa-
menti ' : « Qui paceni suscipit Salvatoris ,
inimicitiara contrahit mundi. Nisi enim dis-
cordaverit a Diabolo, pacem non habebit
cum Christo. » Idem, de Civitate Dei^:
« Tantum est pacis bonum, ut etiam in re-
bus terrenis atque mortalibus nihil gratius
soleataudiri, niliil desiderabilius concupisci,
nihil postremo possit roelius inveniri. »
Idem ' : « Pacem conslat belli esse optabilem
finem. » Joaunes Chrysoslomus, de Coni-
punctione: « Ubi pax est, ibi omnia pros-
perabuntur; ubi sobrietas lucet, ubi unani-
mitas, abstinentia coronatur. » Ideni, super
Joannem ' : « Est et mala concordia ; est et
bona dissonantia. » Ambrosius, super Lu-
cam^: « Fuge contentiones, dissensiones,
strepitus, tumultus discordise, ne per portas
mortis ingressus intereas. » Idem : « SeJ
nisi prius tu, » etc, supra, libro II, de Bea-
titudine \ Isidorus , de Sunmo Bono :
« Pax plebis sanitas, gloria sacerdotis, et
patriai laetitia, et terror hoslium, sive visi-
bilium, sive invisibilium. » Idem : « Pax
cum bouis, et belluui cum vitiis semper ha-
bendum est : mala siquidem hominum im-
piornm odio habenda. » Bernardus, super
Cantica ' : « Pacem habete , et vos nolite lae-
dere invicem, non facto, non verbo, non
signo qualicumque : ne quis forte exacer-
batus, et pi-seoccupatus a pusillanimitate spi-
ritus el tempestate, Deum interpellare coga-
tur ailversus eos qui se laeserint et contrista-
verint, et prorumpere in verbura grave
contingat ' : Filii matris mece pugnaverunt
contra me. Idem, in sermouibus '" : «Nisi in
uuitate opus luum feceris, Deo, qui unus est,
acceptus esse non poteris. Scriptnm quippe
' Aug., (/.' Ovib., 0. xiii. —2 Id., ffe Qucssl. Vet. el
189
est " : Non esl quifaciat bonum, non est iis-
que ad unum. » Idem: « Est homo paca-
tus, » etc, supra^ libro II, de Palientia ".
Idem : « Sunt etiam alii qui si viderint, » etc,
supra, libro II, rfe Beatitudine ".
CAPUT XVII.
De Renuntiatione.
Gregorius, in Dialogis '» ; « Despiciendus
a nobis hic mundus foret, etiamsi blandi-
retur, si rebus prosperis demulceret ani-
mum. At postquam tot flageUis premi-
tur, tanta adversitate fatigatur, tot nobis
quotidie dolores ingeminat , quid nobis
aliud, quam ne diligatur, clamat? » Idem,
in homiliis '^ : « Fructus mundi ruina
cst. Ad hoc enira crescit, ut cadat; ad hoc
germinat^ ut quodcumque germinaverit,
cladibus consumat. » Idem '« : a Si nihil in
hoc mundo fam amando possidetis, etiam
possidendo cuncta reliquistis. » Ilierony-
mus: « Licet sparso crine, » etc, supra, de
Propinquitate, libro III ". Isidorus, in Syno-
nymis ".• «Semper interna quiete frueris, si
te a strepitu terrenarum aclionum subtraxe-
ris. » Ideni : « Nidlus sapientiara, » infra,
de Sapientia ". Joannes Chrysostomus, su-
per Malthceum ^" : « Sicut difficile est arbo-
rem juxta viam positam fruetus suos usque
ad maturitatem servare, sic difficile est vi-
rurafldelem juxtaistum mundum viventem,
inactibus ejusjustitiam immaeulatani usque
ad finem tenere. Recede de via, et plantare
in loco secreto, ut nec mundus tecum ha-
beat aliquid commune, nec tu cum muudo. »
Idem , super Joannem : « Qui pecuniarum
concupiscentiam deriserunt, hi maxime sunt
qui Deum.utoportet, diligunt. » Augustiuus,
in epistola ": « Vincula hujus mundi habent
'•Psal.xui,
"Vid.ibid.
. XCI'. — 3 Id., (ie Caii. Dei, lib. XVlll
XI. — ' Ibid , c. ,\ii. — 5 Cbrysost., in Joan.,
am. Lvi, al. lvii, n. 2.— « Ambros., m Luc., i.\-, lib. VI.
- ' Vid. sup., lib. II, c. .\Lviii, p. 121. — ' Bem.,
i Cant., serm. .x.xix, aute med. — » Canl., i, 5. —
Bern., in Assumpt. B. Mar., serm. v, posi med. —
— '2 Vid. sup.,lib. II, c. .\xxin, p. 106. —
.\Lviii,p.l22.— "Gieg.,Uiuiog.,\ib.\\\,
c. .\.xxviii. — 'S id., in Efung., honi. i, circa med. —
'" Ibid., hoin. XXVII, circa lin. — '' Vid. sup., lib. III,
c. XXVII, p. 133. — " Isid , Synon , c. wiii , ante ined.—
'» Vid. iiif , c. .\xxiii. — 2° Chrysost., in Mattli., Op.
imperf.,hom. xxxix, ante med. — 2' Aug., ad Licenl.,
epist. Xixis, al. xxvi, n. 2,
m PHARETR^ LIB. IV.
asperitatem veram , jucimditatem falsam , 7mnis sunt. » Idem
certiim dolorem, incertam voluptalem, du-
rum laborem, timidam quietem, rem plenam
miseriae, spembeatitudinisinanem. « Idem':
« Quid prodestacquirerein hoc swculo quod-
libet temporale el transitorium, sive sit pe-
cuiiia, sive sit voluptas ventris et gulturis,
sive sit honor in laude humana ? Nonne
omnia fumusetventus? Nonne omnia trans-
eunt et currunt? Et vae his, qui haeserint
transeuntibus; quoniam simul transeimt. »
Idem ' : « Utilius terrena opulentia tenetur
humilitcr, quam superbo relinquitur. »
Idem', de Vcenitentia: « In omnibus dolens,
ant sua relinquat, aut saltem illa quae sine
admixtione mali non sunt administrata, ut
mercatiira, et militia, et alia quae utentibus
sunt nociva, ut adininistrationes saecularium
potestatum, nisi his utatur ex obedienliae
licentia. » Idem : a Recedat amor, » elc,
infra, de Gloria '. Bernardus, in eiistola ' :
0 Yoci Dei, tu, dulciori super mel et favum,
si praepaias aurem interiorera , foge curam
exteriorcm, ut expedito et vacanlf interno
sensu, dicas tu cum Saiiniele ': Loquere,
Doniine, quia audit servus tmis. » Idem ' :
« Si sapis, si habes cor, si fecnm est lumen
oculorum, desine jam et ea sequi, quae et
consequi miserum est. Beatus, qui post illa
non abiit, quae possessa onerant, aniata in-
quinant, amissa cruciant. » Idem ' : « Ge-
nerositas sanguinis , proceritas corporis ,
forma elegaiis, juvenilis decor, praedia, pa-
latia, iinmensa snpellex, infulaeque digni-
tatum, adde et sapientiam mundi, de mundo
sunt haec, et mundus, quod suum est, dili-
git. Sed quousque? Non soluin enim non
semper, ut qui non semper erit; verum ncc
diu quidem. Diu siipiidem ista in te mnndus
habere non poterit, et tc quidem ipsum in
brevi iion habilnnis. Nam • breves dies ho-
' Aug., in Joan., tract. x
episl. xxxiv, al. nxxi, u.
hamit., c. XV, apiid Augu
' Vid. inf , c. L. ~ => Beiu.
« I Reg., ill, 10. — ' Bem
n. 6. — = Id., ad Paul.,
. — ' De ver. el fals.
.., append. tom. VI. —
epist. cvit, versus fiu. —
epist. ciii, post med. —
Id , epist. vii , circa prmc.
Job, XIV, 5.
Subito procedenti
de uiubra ad solem, de otio ad laborem,
grave cernitur omne quod incipit. Sed cum
ab his dissuescere, et ad illa se paulisper
assuescere coeperit, usus tollit difficnllalem,
invenitqne facile esse, quod difficile antea
putavit. » Idem : « Falleris, o fdi, » etc,
supra, libro I, de Studentibus ". Idem : « Vi-
gilias times, » etc, infra, de Meditatione ".
Idcm, de Contemptu": « Eccenos reliquimus
omnia. Bene, optime,et non ad insipicntiam
tilii. Nam et mundus transit, et concupis-
centia ejus ; et relinquere haec magis expe-
dit, quam ab eis relinqni. » Idem '* : uSe-
cuti sumus te : niiuirum quia '» extdtavit vt
gigas ad currendam viam suam. Nec cur-
renlem .sequi poteras oneratus ; sed nec inu-
tilis commutatio, pro eo qui super omnia
est, omnia reiiquisse : omnia sane dixerim :
non tantiim possessiones, sed etiam cupidi-
tates, et eas inasime. » Idem, in sermoni-
bus '• : « Convolate ad urbes refugii, ubi
possilis et de prajteritis agere pcenilentiam,
et in praesenti obtinere gratiam, et fnturam
gloriam fiducialiter piaestolari. Non vos re-
tardet conscientia peccatorum , quia ubi illa
abumiaverit, superabundare gratia consue-
vit. Non potentiae ausleritas ipsa deterreat :
neque enim condignae sunt passiones hujus
temporis ad praeteritam culpam, quae remit-
titur; non ad praesenfem consolationem,
qua? immittilur; non ad futuram gloriam,
cjuffi promittitur. » Idem ■'' : « Quid, si peri-
clitaretur castitas in deliciis, humilitas in
divitiis, pietas in negoliis, vcritas in multi-
loquio, charitas in hoc nequam saeculo? Fu-
gite de medio Babylonis; fugile, salvate
animas vesfras. » Idem " : « Nil credentibus
impossibile; nil amantibus difficile; nil as-
periim mitibus; nil liumilibus arduum re-
peritur: quibus et gratia confert auxilium,
et obediendi devotio lenit imperium. »
" Bern., ad Robert., epist. i, prope fin. — " Vid.
sup., lib. I, c. XXV, pag. 39. — " Vid. inf., c. xxvi.
— " Bern., super Ecce nos re/iquimus circa priuc. —
'» Ibid., conseq. — " Psal. xvai, 6. — >« Bern., de
Convers. ad Cleric., c. xxx. — " Ibid. — ■* Ibid.
CAPUT XVIII.
De Solitudine. '^-
Gregorius, in Moralibus ' : « Qui mortifi-
care se appetit, valde ad inventam requiem
contemplalionis hilarescit,, ut exterius mun-
do lateat, et cunctis exteriorum rerum
perturbationibus intra sinum se intinii
amoris abscondat. » Idem * : c Prodest soli-
tudo corporis, si solitudo est mentis. Quid
prodest solitudo corporis, si solitudo defue-
rit cordis ? Qui enim corpore remotus vivit,
sed tumultibus conversationis hiunanse ter-
renorum desideriorum cogitatione se inse-
rit, non est in solitudine. Si vero prematur
aliquis corporaliter popularibus tiirbis, et
tamen nulios s-secularium tumuUus in corde
patiatur, non est in urbe. » Idem : « Quaj-
libet occulta, » etc, supra, libro II, de Gra-
tia '. Idem : « Vos qui viaai, » etc. , infra,
de fieligione '. Hieronymus , in Einxtola ' :
« Mihi oppidum carcer est, et solitudo para-
disus. » idem « : « Infinita eremi vastitas te
terfet ? Sed paradisum mente deambula.
Quoliescumque illuc mente conscenderis ,
toties in eremo non eris. » Idem ' : « Hospi-
tiolum tuum aut raro, aut nunquam mulie-
rum pedes terant. Omnes puellas et virgines
Christi, aut sequaliter ignora, aut aequaliter
dilige. » Idem * : « Bonus honor in Ecclesia,
si a consortio clericorum longe sintfffiminge.
Monachum, vel clericum, soUtudo facit, nou
publicum. » Auguslinus , de Singularilate
Clericoruni ' : « Strages pessimse conver-
sationis nemo prosternit, nemo calcat, nemo
fuiiestat, nisi singularis castitas sola, quae
raunimen invictum est sanctimoniae , et
expugnatio fortis infamise , fortitudinis fir-
mitas, et lascivise petulantis infirmitas, pro-
bitatis pra3sidium, et improbitatis exci-
' Greg., Mora/., lib. V, c. v, post ined. — '- Ibid.,
lib. XXX, c. XII, ante med. — * Vid. sap., lib. II,
c. .\vi, p. 81 — ' Vid. inf., c. xix.— »Hieron., arl Rust.
Mon., epist., ante med. — « Id., ad Huliod., epist. I,
ullra med. — ' Id., ad Nepotian., epist. ir, anle med,
— ' Id., ad Ocean., de vit. Cleric, epist. post med. —
• De Singulur. Cleric, c. xxil, est apud Cyprian.,
DE GRATIOSFS. 191
dium, animae victoria, et corporis praeda,
ubertas gratiarum, et sterilitas criminum. »
Idem '» : « Non est sine filiis cum clari-
tate, nisi singularitas sola, quam non
solum concupiscenlia sua nullis sordibus
maculat, sed etiamnullceopiniones suspectBe
pluraUtatis infamant. Nam si castifas, quod
est difficiie, masculum et feminam pariter
in virginitate conservet, non habet clari-
talem , quoniam communitas ipsa non po-
test nisi quibnsdam probrositatuin tenebris
obscurari. »Bernardus, in Epistola ": «Cum
quo Deus est, nunquam minus est solus,
quam cum solus est. Tunc enim libere frui-
tur gaudio suo ; tunc ipse suus est ; ibi ad
fruendum Deo in Slj, et se in Deo; tunc in
lucc verilatis, et in sereiio mundi cordis,
ultro patet sibi pura conscientia, et libere se
infundit de Deo memoria ; et illuminafur
inteilectus, et bono siio fruitur affectus, vel
libere seipsum deflet humanae fragilitatis
defectus. » Idem, super Cantica '^ : « Solus
es, si non communia cogiles, si uon affectes
praesentia, si despicias quod multi suspi-
ciunt, s! fastidias quod omnes desiderant, si
jurgiadevites, si damna non sentias, si non
recorderis injuriarum ; alioquin nec, si solus
corpore es, solus es. » Cassiodorus, de Ani-
ma " : « Nimia turba vitiorum sine certa-
mine vincitur, quando soliludo giatiaesuf-
fragatur. » Seneca, in Epistola '* :« Subdu-
cendus est a populoaniinus tener, et parum
tenax recti : facile transilur ad pliires. So-
crati, et Platoni, et Lselio, excutere morem
suum dissimilis multitudo potuisset. »
CAPUT XIX.
De Reliyione.
Gregorius, in Registro '" .■ « Vos, qui viam
vitae praesentis extrahominum fiequentiam
edit. Pamel. — i» Ibid., c. xxiii, anle med. —
" Bern., de vit. solit., epist., longe ante nied. —
'* Id., in Cant., serm. XL, prope fin. — '^ Cassiod.,
de Anima, c. xviil, postmed.— " .Senec, E/jiil. vii,
circa med. — " Greg., ad Secundin., lib. Vll , p. II,
episU Liv, col. la38.
m
PHARETR^ LIB. IV.
ducitis, tanto majora certamina pati necesse
est, quanlo ad vos ipse niagisler tentatio-
nuni accedit. » Idem ' : o Melius est de oviii
dominico morbosaiii ovem ejicere, quani
unius vitio sauas amiltere. » Idem ' : « Cura
est soUicitudi.iis adhibenda, ut quae pro
quiete religiosae conversationis fuerint ordi-
nata , nec dissimulatio negligere , nec
qusedam valeat prsesumptio perturbare. »
Idem • : « Multi sunt qui possunt religio-
sani vitam etiam cum saiculari habitu du-
cere ; et plerique sunt , qui nisi omnia reh-
querint , salvari apud Deum nuilatenus
possunt. » Idfm * : « Religiosam vitam eli-
gentibus congrua nos oportel consideralione
prospicere, ne cujusdam necessitatis occasio,
aut desldes faciat, aiit robiir , quod absit,
conversationis infriugal. » Idem ' : « Sicut
studii nostri esse coiuiecet, a litigiis forali-
bus monachos submovere, ul divinis mini-
steriis pie ac solerter iiivigilent ; ila necesse
est noslra provisione, quemadmodum nego-
tia eorum disponi debeaut, ordinare, ne
distenta mens per vaiias causarum curas
effluat, et ad celebiaudum opus consuetum
enervata torpescat. » Isidorus, in Etymolo-
giis ' : « Religio appellata est, eo quod per
eam inii Deo rellgemus animas iiostras, ad
cultum divinuin vinculo serviendl. » Au-
gustinus ' , de Ecdesiasticis Dogmalihus :
a Secreta satisfactione solvi crimina non ne-
gamus; sed mutato prius sajculari liabitu ,
et confesso religionis studio per vitse cor-
rectionem, 1 1 in jugi, imo perpetuo luctu,
miserante Deo , ita duntaxat, ut contraria
pro his , qua; pcenitet, agat. » Idem, de
Quantitate anima; ' : « Omuibus subven-
tum velle debemus, etiam qui nos iaeserunt,
aut lajdcre , aut omnino !a>di volunt. Haec
est vera , haic perfecla, haec sola religio. »
' Gres., u(l Euseb. Ihess.. lib. IX, epist. LXix,
col. 1480.— - Id, ad Virgil. Arel.. lib. VII, p. II,
epist. cwi, col. 1J80. — ' Id., ad Mauric. Aug.,
lib. II, p. II, episl. LXii, col. l\:io. — ' Id., ad Grattos.
suOd., ibid., epia. xvii, col. 1108. — » Id., ad fetr.
subd., lib. 1, epist. L.KVii, col. 1069. — ' Isid., ttym.,
lib. VII, c. II. — ' Imo Genuad., de Ecclet. Dogm.,
0. Liii.— • Aug., de Quant. anim., c. xxiiv.— » Ibid.,
Idem * :« Est leligio vera, qua (a) se uni Deo
anima, unde se peccato velut abruperat ,
conriliatione religat. » Idem : « NuUo modo
decet, » etc. supra, de Exercitio '" : Idem " :
« Non debent velle omnes , quod paucos vi -
dent amplius, nou quia honorantur, sed
quia tolerantur , accipere , ne contingat de-
testanda perversitas , ut iu monasterio, ubi ,
quantum possunt, flunt divites laboriosi,
fiant paupeivs delicati. » Idem : « Melior
est, qui (inauivis, » etc, supra, libro II, de
Ira '*. Anibrosius " , in epistola : « Praefe-
renda est religio necessitudini , pielas pro-
pinquitali. Ea est euim vera pietas , quae
praipouit diviiia humanis, perpelua tempo-
ralibus. » Joaunes Chrysostomus , super
Matthceum : « Fides nuniiuam senescit , et
religio fatigationeni nonsentit. » Bernardus,
de Consideratione " : « Nos in monasleriis
recipimus omnes spe meliorandi ; al curia
lionos facilius recipere , quam facere con-
suevit. » Ideiu, in epistola " : « Ubi non ti-
metiir reprehensor , securius accedit teiita-
tor, licentius perpetialur iiiiciuitas. In cou-
ventu vero, liona si quae facis, nemo prolji-
bet; maiiiiii autein facere si vis, uoii licet.
Mox enim a pliiribuscomperilur, arguitur,
emeiidatur : .sicut e contrario bonum cum
omncs vident , miraiitur , venerantur , imi-
tantur. » Idein : a Ordo aosler , » etc. , su-
pra, libro I , de Monachis bonis ". Ideni " :
Morieus vix iinquam ali(juis a cella in iu-
fernum desceiidil, quia vix unquam, nisi
ccelo praedestinatus, in ea usque ad mortem
persistit. » Idem : « Experto credite , quia
hajc via quaulo arctior, quaiito molestior
videtm' in ingressu , taiito lalior, tauto ju-
cundior invenitur in progressu. » Mem :
« Qui debitoreni , » etc. , supra , libio I , de
Religiosis malis ". Idem , iu Sermonibus :
0. XX.VVI. — "> Vid. sup., buj. lib. c. iv, p. ilU. —
" Aug , Regul. lii, c. xv. — '= Vid. sup., lib.ll, c. i.^,
p. 13,— " Imo auclor (forsau Euseb. limiss.) couimeut.
in epist. od Rom., auuolat. iii exord., apud Ambros.
— '♦ Bern., de Consider., lib. IV, circa uied..— " Id.,
cpist. cxv, circa med.— "Vid. sup., lib. 1, c. .\x.xi,
p. 43.— " Bern., de vit. solit., fcpist. mullo anle med.
— 1» Vid. sup., lib. 1, c. xxvili, p. 42.- (a) Al. quia.
DE GRATIOSIS
« Qui est m mundo, fugiat ad clauslrum
negotiaturus ; et qui in claustro est , non
dormitet , nec torpescat per acediam , tan-
quam piger servus et nequam. Vita enim
confert merilum ; locus non facit beatum. »
Idem ' : « Minus damnabile est in sajculo
perire, quam in monaslerio. » Idem * : « Fe-
lix domus, et beata semper congregatio,
ubi de Maria conqueritur Marlha; nam Ma-
riam Marthse aemulari , indignum prorsus
est. » Idem : « Regio australis est claustrum,
vel eremus , in quo Christus suos abscondit
a conlradictionelinguarum, postmodum ad-
mixlurus consortio angelorum. » Idem :
« Claustralis paradisus ad suavem spirantis
austri clementiam quasi tot floribus vernat,
quot virtutibus abundat. » Idem ^ : « Sicut
bonum noscere , sic et velle solum pertecta
religio vel religiosa perfectio est. » Idem ' :
«Nihil sic horrendum , ut murmur, et dis-
sensio in congregatione. »
193
CAPUT XX.
De Sufficientia.
Gregorius , in Registro " : « Non delecta-
mur xeniis. » Idem, in Moralibus' : « Mira
securitas est cordis , aliena non quserere ,
seduniuscujusque diei sufficientia contentum
manere. Ex qua videiicet seouritate etiam
perennis requies nascitur , quia a bona et
tranquilla cogitatione ad gaudia aeterna
transitur. » Idem , super Ezechielem ■" :
« Qui alimentorum inopiam sine murmu-
ratione tolerat , nec pro necessitate victus
agit aliquid, unde anima peccati laqueum
incurrat, scit esurire. » Idem ' : « Ille pau-
per est , qui eget eo quod non habet. Nam
et qui non habens, habere non appetit, dives
est. Paupertas quippe in inopia n.entis est,
non in quantitate possessionis. n Idem ^ :
' Bern., in fest. S. Midi., serm. H. ante ined. —
' Id., 1« fcsi. Assumpt. D. Mar., serx. iii, ante mod.
— ' Id., i)i fcsl. Asceris. Dom., ser ; . iit, ante med.
— * Id., iu Sermoniti. parv., serm. Lxui. — 5 Greg.,
ad Felic. Mcssan., lib. I, epist. Lxiv, col. 1068. —
« Id., Moral., lib. XV, c. xiii, post med. — ' Id., in
Ezech., hom. xix, post med. — « Ibid., hom. xviii,
TOM VU.
« Discamus esurire, ut nobis, propter abun-
dantiam sequentem , nostra hic inopia pla-
ceat. Nec nos ventris necessitas ad culpam
trahat, nec peccatum menti indigenfia sug-
gerat. » Augustinus , de Soliloquiis '" :
« Sive de cibo , sive de potu , sive de bal-
neis, caeteraque corporis voluptate nihil in-
terroges ; tantum ab eo pete, quantum vale-
tudini opem conferre potest. » Idem, de Vita
beata " : « Nullus perfectus aliquo eget; et
quod videtur corpori necessarium , sumet ,
si affuerit; sinon affuerit, non eum istainim
rerum franget inopia. Omnis namque sa-
piens fortis est. » Idem, de Vera Religione ":
« Quem delectat libertas^ ab amore mutabi-
lium rerumliber esse appetat; et quem reg-
nare delectat, uni omnium regnatori Deo fun-
ditus adhsereat. » Bernardus , in epistola " :
« Surge, prsecingere, toUe otium, exere vires,
move brachia , complosas explica manus ,
exercitare in aliquo ; et statim senties sola
te appetere , quae famem tollant , non fauces
demulceant. Reddet quidem sapores cibis
exercitium , quos tuht inertia multa ; quae
respuis otiosus, post laborem sumes vel de-
siderio. » Seneca , in epistola '* : « Magni
animi est magna contemnere , ac mediocria
malie, quam nimia. Illa enim utilia vitalia-
que sunt; at haic, eo quod superfluunt, no-
cent : sic segetem nimia sternit ubertas, et (a)
rami onere franguntur. » Glossa : « Per-
fecta humilitas, » etc, supra, capiterfe Hu-
militate *\
CAPUT XXI.
De Communitate.
Gi^egorius , in Registro '^ : « Nullus ves-
frum, neglecta utilitate commuui, suo Iuc.ro
prospiciat. » Idem " : « Si me participem ope-
post med. — ■' Ibid., bom. xix, longe post med. —
'» Aug., Soliloq., lib. I, c, x.- " Id., de Vit. Beat.,
disp. 117. — '= Id., de vcr. Relig., c. XLViii. — i3 Beru.,
ad Robcrt. nep., epist., post med. — '* Senec,
Epist. XXXIX. — '6 Vid. sup., huj. lib. c. xil, p. 185.
— '« Greg., ad C/er. Mediol., Ub. II, p. II, opist. xxix,
col. 1113. — " Id., ad Eulog. Alex., lib. VI,
epist. xxxvii, col. 1281. — (a) Edit. Nisard, sic.
13
194
ratio non facit laboris vestri, me participera
charitas facit : quia, sicut existinio , bonum
proximi etiam olioso commune fit , qui de
alterius actibus gaudere communiter scit. »
Idem : « Melius est de ovili, » elc, supra,
de Religione '. Idem : « Summa militise, »
etc , supra , lib. I , de Militihus ^. Idem , in
Moralibus ' : » Pro qualitale audienlium
formari debet sermo doclorum, ut et ad sua
singulis congruat , et tamen a communis
aedificationis arte nunquam recedat. » Joan-
nes Chrysostomus, in Sermonibus : « Omne
quod nostrum est, tuuc magis nostrum erit,
si sit nobis communecumfratribus. » Idem,
super Joannem : « Qualiter est imitatores
fieri Christi, ad communem utilitatem om-
nia negoliautes , et nou quaj uostra sunt
quaereutes. » Ambrosius , de Officiis * :
« Sic Deus generari j ussit omnia, ut partus
omnibus communis esset, et lerra forel om-
nium qucedam commuuis possessio. Natura
ergo jns commune gencravit ; usurpatio
jus fecil privatum. » Idem " : « Qui perfecte
sapit, nescit sua speclare commoda, sed ad
illud quod a^terimm est, quod decorum, at-
que honeslum, tolo atfectu intendit, quae-
rens nou quod sibi utile est, sed quod om-
nibus. » Idem ' : Nihil judicandum ulile,
nisi quod iu commune prosit : quomodo
enim potest uni prodcsse , quod omnibus
nocet? Mibicrede, uon videtur, qui iuutilis
est omnibus, sibi utilis cyse posse. » Idem :
« Non sit affectatns , » ctc, supra , de Sim-
plicitate '. Ideni , siiper Lucam ' : « Vcrum
est causani inopise nostrai videri avariliam;
etcuim volatilibus cop.li idcirco sine labore
pabuli usns exubcrat, quod fructus, sibi
communes ad escam dalos, speciali quodam
nesciunt vendicarc doraiualu. » Ideni » :
« Qui justus cst, non ncgat quod cst ad
usum onuiibus communiter datum. » Au-
PHARETRiE LIB. IV.
gustinus, super Actus Apostolorum '" : « Me-
lior est fraternitas Christi fraternitaie san-
guinis : fraternitas sanguinis iuterduni sibi
inimica est ; Christi autem fralernitas sine
interraissione pacifica est: illa inter se com-
mimia dividit cumaemulatioue ; ha;c aulem
sua commiiuicat cum gratulatione. » Idem,
in Regula " : « Omnia opera vestra in unum
fiant,majoristudio,etfrequenliorialacritate,
quam sivolns singullsfeceritis.propria; cha-
ritas enim, dequa scriptum esl " : Non qucB'
ritquce sua sunt, sic inlelligitur, quia com-
munia propriis, non propria communibus
antepouit;et ideoquauto amplius rem com-
umnem, quam propria vestra curaveritis,
tanto vos amplius prolicere uoveiitis. » Cer-
nardus, de Consideratione " : « Qua?rilur
inter dispensatores, ut fidelis quis invenia-
tur. Ubi necessitas urget, excnsabilis dis-
peusatio est ; ubi utililas provocat , dispen-
satio laudal)ilis est ; utilitas , dico , commu-
nis, non propria. Nam cum nihil horum est,
non plane fidclis dispensatio, scd crudelis
dissipatio est. « Idem, de Duodecim Gradi-
bus " : « Siugularis ad omnia ^ua strenuus,
ad communia idgcr, vigilat in leclo, dormit
iu choro. » Idem : « Observandus est, » etc,
supra, lib. II, de Conlinentia gustus ".
Idem , in Sermonibus " : « Dominus com-
muui disciplina, communi vita, communi-
bus studiis delectatur. Usquequo , miser,
diverticnla captas , et consolationes propriae
voluntatis tanto labore quaeritas , tanto ru-
bore mendicas ? lit quid faciam ? inquis.
Ejice " ancillam et filium ejus. » Beda, in
Glossa : « Qui ita vivunt, ut sint omnia com-
munia in Domino, ccenobitse vocantur : quae
vita tanto fclicior est, quanlo statum sicculi
futuri imitatur, ubi omuia communia, quia
Deus est omnia in omuibus , et quia ibi
summa pax et securitas , civitas in qua ty-
' ViU. sup., Imj- lil). c. xi.^, ]). rJ:i. — • Vi.l. sup.,
lib. I, 0. Xl.vn, p. 01. — ' Grcg , MoraL, lib. .\X.\,
c. iii' al. IV, II. \l.— ' .'Vmbros., tte Offic., lib. I,
r. xxvui, aulo mc.iX. — ' Ibiil , lib. III, c. Ii. —
' Ibid., c. IV.— ' YiJ. siip., biij. lib. e. .Mii, p. 1S5.—
■ AQibros., in Luc, \i\ , bb. VII, n. 14». — =• Ibid.,
VI, lib. V, u. 62. — " August., tl: vcrb. Af^ost.,
scrm. x.Wll.— " Id., Regul., iil, c. .\xvii. — •« I Cor.,
XIII, 5. — " Ceru., de Consider., Ilb. III, posl med.
— 1* Id., <ie diiod. Grad., grad. 5. — '» Vid. sup.,
lib. II, c. XXXVI, p. 109. — ''■ Beru., in Ascens. Dom.,
scnu. \i, post uiod. — " Gal., iv, ;iy.
DE GRAT
pus hujus vitae prsecessit, Hierusalem, id est
\ isio pacis dicla est. » Senecn, in epistola ' :
« Non potest quisquam beale degere, qui se
tantum intuetur , qui omnia ad utilitates
suas convcrtit. Alteri vivas oportet , si libi
vis vivere. » Idem : « In hoc gaudeo aliquid
dicere, ut doceam, nec me ulla res delecta-
bit, licet sit eximia et salulariSj quod mihi
uni sciturus sum. » hlem , in Proverbiis :
« Quietissime viverent homines , si duo
verba tollerentur : meum et tuum. »
CAPUT XXII.
De Societate.
Gregorius, in Moralibus ' : « Hoc unius-
cujnsque esse proprium solet, ut qualis ipse
fuerit, fales sibi conjungi et alios velit, ut
diversitatem vitae refugiat, atque hoc imi-
tandum imprimat, quod amat. » Idem ' :
0 Sicut gravioris culpse est, inter bonos non
esse bonum, ita immensi est prsconii , bo-
num etiam inter malos extitisse. » Idem ' :
« Cum in itinere comes jungitur , via qui-
dem non detrahitur , sed tamen de societate
comitis labor itineris leviatur. » Idem, swper
Ezechielem ^ : « Qui sancto viro adhaeret,
ex ejus assiduitate visionis , usu locutionis,
exemplo operis accipit, ut accendatur in
amorem veritatis : peccatorum suorum te-
nebrasfugat, in desiderio lucis exardescit. »
Idem, in Jiegistro ^ : « Qui assistunt judici-
bus, et sinceris erga eos dilectionibus astrin-
guntur [a) , ilia eis suadere debent atque
suggerere, quse animam salvant, et opinioni
non derogant (b). » Augustinus in episto-
la ' : « Si paupertas angit, si luctus moesti-
ficat , si dolor corporis inquietat , si ulla ca-
lamitas vexat, adsint boni homines, qui non
solum gaudere cum gaudentibus , verum
' Senec, Epist. xli, ante med. — = Greg., Mornl.,
lib. Vlll, c. XXXIX. — ' Ibid., lib. I, c. i. - ' Ibid.,
lib. V, c. XV, anle med. — " Id., in Ezech., hom. v,
aute med. — « Id., ad Sevev. seholast., lib. IV,
epist. x.vix, col. im. — ' Aug., ud Prob., epist. cxxi,
al. cxxx, n. 4. — » Isid., de Sum. Bon,, iib. II, c. Iil,
(a) Labb. obstringuntur. — (6) Item et animam sal-
vent, et opinioni uon derogent.
MOSIS. 195
etiam fiere cum flentibus norunt, et salu-
briter alloqui , et colloqui sciunt. Per hos
plurimum illa aspera leniuntur, relevantur
gravia, superantur adversa. » Isidorus, de
Summo Bono ' : « Tenenda est cum sanctis
viris unitas charitatis; et quantum se quis-
que subtrahit mundo , tanto opus est ut se
associet bonorum consortio. » Idem, in Sy-
nonymis ' : « Bonorum societatem require :
si fueris socius conversationis, eris et virtu-
tis eorum. » Ambrosius, de Officiis '" : « Ut
aequahum usus dulcior , ita senum tutior
est , qui magisterio quodam et ductu vitae
colorat mores adolescentium, et velut murice
probatis inserit. » Bernardus, de Conside-
ratione " : « Interest glorise sanctitatis tuae,
ut quos prse oculis habes , ita ordinati .sint ,
ita informati , quatenus totius honestatis et
ordinis ipsi sint speculum, ipsi sint forma. »
Idem '^ : « Ne te dixeris sanum, dolentem
latera; hoc est : ne te dixeris bonum, malis
innitentem. » Idem , in epistola " : « Inter
bonos bonum esse, salutem habet ; inter
malos vero, et laudem. Illud tantae facilita-
tis est, quantse est securitatis; hoc tantae
virtutis, quantee et difflcultatis. Quale nempe
est illud : tangere picem , et non inquinari
ab ea ; in igne sine laesione versari ? »
Idem " :« Omnia fac cum consilio, nec ta-
men omnium, aut quorumcumque, sed tan-
tum bonorum. Bonos in consilio, bonos in
obsequio , et bonos habeas contubernales ,
qui vitae et honestatis tuae custodes sint et
testes. » Idem " : « Omnes juxta Domini
praeceptum etiam inimici diligantur ; sed ad
consilium soU eligantur, qui et prudentes
esse videantur, et bencvoli. » Idem : « Ubi
non timetur, » etc, supra, de Religione '\
a Seneca , in epistola ''' : « Nullius boni sine
socio jucunda possessio est. » Idem : « Cum
his conversare, qui te meliorem facturi sunt.
seut. 6.-8 Id., Synon., c. ix, post med. — '• Ambr.,
de Ofpc, lib. 1, c. XLlil. — " Bern., de Consider.,
lib. IV, non procul a pj'inc. — '2 ibid., ante med.—
" Id., Episl. XXV, ante med. — i< Id., Epist. xxvm,
post med.— " Id., Epist. xliv, non longe a princ. —
'« Vid. sup., huj. lib. c. XIX, p. 192. — " Senec,
Epist. VI, circa med.
196 PHARKTRiE LIB. IV.
Illo.slecum adniitte, quos tu poteiis ineliores bonum a Deo est
facere. Mutuo ista fiunt; et homines , dum
docent, discunt. »
CAPUT XXIII.
De Bonitate.
Gregorius, swper Ezechielem^ : « i)mne
bonum, quod agimus, per inlentionem sem-
per ad coelestia levemus. » Idem ' : « Hi ve-
raciter boni sunt, qui in bonitate persistere
etiaminlermalospossunt. « Idem , \nRegis-
tro ' • « Qiiantum vos in bono profecistis, tan-
tum bona etiam de alienis sentilis. » Idem :
« Bona Deo accepta non suut, quffi ante ocu-
los ejus malorum admixtione maculantur. »
Idem : « Boua quae hominibus innotescunt,
sine periculo vix esse possunt. » Idcm , in
Dialogis ' : « Multa videnlur bona , sed nou
sunt , (juia bono animo nou liunt. » bk-m ^" :
« Vitffi vera iestimalio in virtule est ope-
rum, non in osteiisionosignorum. Nam sunt
plerique , qui et signa non faciunt , signa
tamen facientibus dispares non sunt. » Idem,
super Ezecliielem : « Bonum valde est quod
justus tiibuit, quando male ageiitibus libera
vocecontradicit. » Idein, in Hegislro'' : « Bo-
narum mentiuin est, et ibi aliquo modo cul-
pas suas agnoscere , ubi culpa uon esl. »
Idem'' : « Vestrum siuc dubio bonum faci-
tis, si bona volentibus opem fertis. » Augus-
tinus, de Vcrbis Domini': « Potes aurum
perdere et nolens , potes domum , potes lio-
nores , potes ipsam casu salutem ; boimm
vero^ quo verebonuses, nec invilusacci-
pis , nec invitus amittis. » Idem in epistola' :
« Qnis est in hac vita sinc aliquo peccato?
Sed eum dicimus bonum , cujus praivalent
bona ; illumque optimum , qui peccat mini-
mum. » Idein, de Nalura Boni^" :«Et omne
' Grcg , !« Ezech., hom. iv, aale med. — • Id.,
MornL, lib. XX, c. X.\ix, posl med. — ' Id., ad Amst.
Anl., lib. VI, cpift. x.\iv, col. 1269. — ' Id., Dialog.,
lib I, c. X, aiile mod. — » Ibid., c. xii, ciica med. —
« Id., ad Augusti»., iib. XII, epist. xxxi, col. 1573.—
' Id., ud Virgil. cl Syag., lib. VII, epist. cxix,
col. 1583. — ' Aiig., de verb. Dom , serm. xil. — • Id.,
ad Maccd., epist Liv, al. CLiii, u. 12. — '" Id., dc
omnis ergo natura a Deo
est : » Idem " :« Omnia quanto magis mode-
rata, speciosa, ordinata sunt, tanto magis
bona sunt ; quanto autem minus moderata,
minus speciosa, minus ordinata sunt, minus
bona sunt. » Idem , de Virginitate" :« Ali-
quando alter frucluosus est donis pauciori-
bus , sed potioribu.^ ; alter inferioribus , sed
pluribus. » Idem, deLibero Arbitrio " :« Bo-
num est aliquid homo : et melius qiiam pe-
cus, ex eo quod prsecepti capax : et hoc me-
lius, cum praeceptnm jam cpit : rursum
hoc melius , cum prscepto paruit : et his
omnibus melius, cuni aeternae lumine sa-
pienliae beatus est. » Joannes Chrysostomus,
de Militia Christiana '* : « Non agamus si-
milem infidelibus vitam ; sed a quibus flde
discernimur , al) corum studiis, cliam et
moribus dividaniur. » Idem in Sennonibiis'' :
« Pietali hoc proprium est , ut in tenebris
fulgeat ; impietas auleni, etsi in luinine fue-
rit, tenebrescit. » Bernardus , in epistola '* :
« Miniine pro certo est bonus , qui melior
esse non vult ; et ubi incipis noUe (leri me-
lior, ibi desiuis eliam esse bonus, » Idem ,
super Cantica " : « Non mediocris tilulus pro-
fecto virtiitis, inter pravos vivere bonuni,
et inter raalignantes innocentiae relinere
candorem et morum lenitatem. » Seneca, in
epistola" : « Tranquillitas animi, et expulsis
erroribus absoluta libertas , quajris quae sit
ista ? Non homines timere ; non turpia velle,
nec nimia; in .seipsum maximam habere
poteslatem : insestimabile bonum est suum
fieri. » Idcm " : « Nulla sine Deo mens bona
est. » Idem " : « Pars magna bonitatis est
velle fieri bonum. » Idem : « Aniinus nun-
quam inajor esf, quam ubi aliena seposuit,
et fecit sibi pacem nihil timendo , fecit sibi
divitias nihil coiicupLscendo. »
Nat. Bon., c. xix — " Ibid., c. iii. — '« Id., de
Virgimt. sancl., c. XLIX. — " Id., de Lib. Arb.,
lib. III, c. XXIV, — " Chrysostomus de ililit.
Christ., homil. — " Id., de Cruc. et Lalron., bomil.
— " Be;n., epist. xci, post med. — " Id., in Cant.,
serm xlvim, aiitc raed. — "Seuec., E^jist. lxxv, aute
med. — '" Id., Epist. LXXlll, veisus fiu. — " Id.,
Epist. xxxiv.
DE G1\ATI0SIS.
197
CAPUT XXIV.
De Desiderio.
Gregoriiis , in Moral/bus ' : « Saepe nos-
tra desideria, quia celeriter nou fiunt, exau-
diuntur, et quod impleri concite petimus, ex
ipsa melius tarditate prosperatur. » Idem-;
« Valenliores voces , apud sacratissimas au-
res Dei , non faciunt verba noslra , sed desi-
deria. » Idem ' : « Diffene solet oinnipotens
Deus desideria petentium, ut crescant; qua-
tenus eo magis exaudiuntur ad raeritum,
quo citius non exaudiuntur ad votum. »
Idem '• : « Qiiisquis in solo seternitatis desi-
derio figilur, nec prosperitate attollitur, nec
adversitate quassatur : dum nil liabet in
mundo , quod appetal ; nil est de mundo ,
quod pertimescat. » Idem, super Ezechie-
lem^ : « Vulnerata charilate ego sum. Mala
salus est cordis, quae dolorem hujus vulne-
ris nescit. Cuin vero anhelare in ccelesti de-
siderio jam et sentire vuhius amoris coepe-
rit, fit anima salubrior ex vuhiere, qua? prius
aegrotabat ex salute. » Idem , in homilis ^ :
« Sancta desideria dilatione crescunt. Si au-
tem dilatione deficiunt , desideria non fue-
runt. » Idem ■" : « Augent spirituales deiicise
desiderium in mente, dum satiant; quia
quanto magis earum sapor percipitur, eo
amphus cognoscitur, quod avidius amelur. »
Idem * : « Habere hic possuut et justi bona ,
nec tamen haec in recompensatione recipere :
quia dum meliora, id est, aeterna appetunt;
eorum judicio , quaehbet bona atTuerint,
cum sanctis desiJeriis Eesluant, bona mi-
nime videntur. » Augustinus in epistola':
« Quod dicit Apostolus '» : Sine intermissione
orate, quid est ahud quam beatam vitam,
quae nulla nisi aeterna est , ab eo , qui illam
dare solus potest , sine intermlssione deside-
' Greg., MoraL, lib. XXVI , c. xv, nou longe a
princ. — 2 ibid., lib. XXII, c. xill, anle med. —
3 Ibid., lib. XX, c. .'txii, circa fin. — ' Ibid., lib. X,
c. XII, post med. — 5 Jd., in Ezech., bom. XV, louge
anle med. — ' Id., in Evang., honi. xxv, longe aute
med. — ' Ibid., bom. sxxvi, uon louge a princ. —
• Ibid , hom. XL, ante med. — » Aug., ad Piob.,
rare? Semper hanc a Domino Deo deside-
remus, et semper oremus. » IJem " :« Tanto
illius, quod valde magnum est; quod nec
octilus vidit; quia non est color ; nec auris
audivit , quia non est sonus ; nec in cor ho-
minis ascendit , quia cor hominis illud debet
ascendere, sumus capaciores, quaiito id,
quod fideliuscredimus, et speramus firmius,
et desideramus arJeiitius. » Ideni'-: « Diu
orare cum vacat, id est, cum alia bonarum
et necessariariim actionum non impediunt
officia , quamvis et in eis desiderio semper
orandum sit , non est improbum nec inulile.
Neque enim ut nonnulli putant, hoc est orare
in multiloquio , si diutius oretur. » Idem " :
« Hierusalera futurara desideramus utique :
et quanto impatientius desideramus ipsam ,
tanto patientius sustinemus omnia propter
ipsam. » Idem, de Patientia''' : «Vis deside-
riorum facit tolerantiam laborum et dolo-
rum : et nemo , nisi pro eo quod delectat ,
sponte suscipit ferre quod cruciat. » Idem ,
dePoenitentia^^ : «Nemo vitam aetemam in-
corruptibilem immortalemque desiderat ,
nisi eum hujus vitae temporalis , corruptibi-
lis morlalisque poeniteat. » Idem, in Medita-
tionibus " :« Quando venies, consolator meus
quem expecto? o si quando videbo gau-
dium meum , quod desidero ! o si satiabor,
cum apparuerit gloria ejus («) , quam esu-
rio ! 0 si inebriabor ab ubertate domus tuae,
adquam suspiro!» Idera, de Verbis Domini:
« Servat tibi Deus quod non vult cito dare ,
ut et tu discas magna magne desiderare. b
Joannes Chrysostomus , super Joannem :
« Sicut ex otio desidia gignitur, ita ex ac-
tione desiderium generalur. » Bernardus,
super Cantica ' : « Accepi , fateor, meritis
potiora, sed prorsus inferiora votis. » Idera '» :
« Subtractio rei , quam amas , augmentatio
desiderii est; et quod ardentius desideras,
epist. cxxi, al. csxx, u. IS. — '» I T/iess., v, 17. —
" Aug., opist. cit., c. viii. — 1= Ibid., c. ,x.x. —
'3 Id., adPaulin., epist. xxsn, al. xxvii, n. 1. — •< Id.
de Patient., c. iv. — ^ Est apud eumd., hom. L, al.
CCCLI, n. 3 — " Medit., c. XLl, apud Aug., Append.
tom. VI. — ' Bern., in Cant., serm. ix, circa princ—
1' Ibid., serm. Li, prope pnuc. — (a) Leg. tua.
PHARETR^ LIB. IV.
cares segrius. » Idem < : « Oportet ut sancti
desiderii ardor praeveniat faciem Dei a^i
omnem animam , ;\d quam est ipse ventu-
rus ; qui omnem consumat rubiginem vitio-
rum, et sic prajparet locum Domino. Et tunc
scit anima quam juxta est Dominus , eum se
senserit igne illo succerisam. » Idem, super
illud ^ : NolKe me consMerare, etc. : « Uren-
tis solis instar, » etc, supra, lib. III, de Di-
latione\ Idem* : « Modicum, et nonvidebi-
tis me '\ 0 modicum longum , pie Domine !
Modicum dicis , quod non videmus te. Sal-
vum sit veibum Domini mei, longum est et
multum valde : verumtamen utrumque ve-
rum, et modicum meritis, et longum votis. »
Idem , in epistola « : « Sicut fides ducit ad
plenam cognilionem, sic desiderium ad per-
fectam dilectionem. Sicut dicitur' : Nisi cre-
dideritis, non intelligetis [a) ; sic dici aeque
non absurde potest : Si non desideraveritis ,
non perfecte amabitis. » Auctor dc Spiritu
et Anima * : « Anima , per odium mundi et
sui , proficit in amorem Dei et proximi ; et
per contemplum temporalium et inferiorum,
crescit in desiderium aeternorum et superio-
rum. B Glossa ' : « Desiderium estorare ; nec
unquam desinit orare, qui non desinit amare.
Charitas enim clamor est. »
CAPUT XXV.
Dc Fervore.
Gregorius, in Moralibus '" : « Saepe elec-
torum conversio plus finiendo peiagit, quam
inchoando proponit : et si lepidius (b) prima
inchoat , ferventius extrema consummat ;
videiicet somper inchoare so a'stimat, et
idcirco infatigabiliter in novitate perdurat. »
Idem " : « Ili quos fortasse despicimus , et
tarde possunt incipere , et lamen vitam nos-
' Bcrn., in Cant.,setm. x\xi, autc mcil. — ^Cant.,
I, 0. — »Vid. sup., lib. III, c. xv, p. lii. — » Bcni.,
i;j Caut., scnn. Lxxiv, aule med. — <> Jonii., \\i, |6.
— « Bern., epist. xviii, circa med. — ' [sa., \r. , 9,
juxta Lxx. — » De Spir. ct Anim., c. iv, apud Au;;.,
app. tom. VI. — » Gloss. in Psal. xxxvii. — » Grc^.
Moral., lib. XIX, c. xvi. — " Ibid , lib. V, c. v:n,
circamed.— n Vid.sup., lib. III, c. XLViii, p. lCS-liJ9.
tram ferventioribus studiis anteire. » Idem
siiper Ezechielem : « Mens in qua anima per
aniorem invisibili sponso jungitur fc), nul-
lam prsesentis saculi consolationem reci-
pit (d) ; sed ad illam, quam diligit, medul-
litus suspirat , fervet , anhelat , anxiatur ;
vilis ei fit salus sui corporis, qiiia trans-
fixa est vulnere amoris. » Idem : « Nisi
mentis intenlio ferveat , unda mundi non
vincitur, per quam semper aniina ad ima
revocatur. » Idom : « Esse nobis , » otc,
supra, lib. III, de Morte ". Idem : « Tanto
hostis,» etc.,supra, lib. I, de Dwmonibus ".
Augustinus : « Taiito iilius, » etc, supra,
de Desid£rio '*. Idem : « Absit ab oratio-
ne, » etc, supra, lib. 11, de Oratione ac-
cepta '\ Bernardu.*, super Cantica ".•« Virtus
discretionis absque cliarilatis fervore jacet ;
et fervor vehemens absquc discretionis tem-
peramento prajcipitat. » Idem : « Fervorom
novitiorum, » etc, supra, lib. I, de Novi-
tiis ". Idem ia Sennonibus, '» : Si quis devo-
tus, si quis sollicitus est , si quis spirilii
fervens, caveat sWA, ne suis fidat merilis,
ne suis operibus innitatur : ahoquin ncc
hujusmodi aniinum intrat gratia, nimi-
rumqui pleiius est , nec in eo jam invenit
gratia locum sibi. » Idem " : « Opera nos-
tra in fervore agenda sunt et desiderio
cordis, ut sint lucernae ardentes in manibus
nostris. » Idem , de Contemptu : « Tu si vi-
deris hominem in bonis operibus strenuum,
ct fervore conversationis hiiarom , vivere in
eo fldem nc dubites, iiidubia tenens vita;
iliius argumenla ; sed nonnuUi , cum spi-
ritu coeperint, heu ! carne consummantur. »
Idem'» :« Ut vigoris esse dignoscitur ne-
quaquam cedere tribulationi , sed pro jusli-
tia tribulationem sustinere ; sic fervori vi-
— " Vid. sup , lib. I, c. l, p. 03. — " Vid. cap.
proBC, p. 197. — > Vid. sup., lib. II, c. xlv,
p. 117. — * Beru., in Cant., serm. xxiii, circa med.
— " Vid. sup., lib. I, c. XXIX, p. 43. — " Bern., in
Annunl. Dom., serm. iii, prope tin. — " Id , «n
Purif. B. Mar., serm. ll, circa incd. — -'> Kl,, super
Eicc nos rctiq., aute med.
(n) Vulg. non permauebilis. — (//) Cwl. cdtt. lepi-
dus. — (c) Uem injungilur. — (</) It. rcccpit.
detur altribuenduni , nuUis capi voliiptati-
bus, iiullis illecebris enervari. »
CAPUT XXVI.
De Meditatione.
Gregorius , in Moralibiis ' : « Solerter
animus ante actionis suae priniordia cuncla
debet adversa raeditari , ut semper heec
cogitans , semper contra hsc thorace pa-
tii-ntise munilus, et quidquid acciderit pro-
vidi:s superet , et quidquid non accesserit
lucruni putet. » Idem » : « Vita nostra ,
dum lacrymis lavatur , dum bonis ope-
ribus exercetur, sanctis meditationibus
teuilitur , ad novitatem suam sine ces-
satione reparalur. » Idem , in Regisiro ' :
« Stude, quffiso, et quotidie Creatoris tui
verba meditare. Disce cor Dei iu verbis Dei,
ut ardentius ad ajterna suspires , ut mens
tna ad coeleslia gaudia majoribus desideriis
accendatur. Tanto enira lunc major ei erit
requies , quanto modo ab amore Coudi-
toris sui requies nuUa fiierit. » Idem , in
Uomiliis * : « Meditetur mens in proximo
quod exhibeat Deo, ut perfecte mereamur
in Dco gaudere cum proximo. » Isidorus ,
de Summo Bono ^ : « Omnis profectus ex lec-
tione et meditatione procedit : quae enim
nescimus , ex lectione disciraus , meditalio-
uibus conservamus. » Idem , in Etyniolo-
giis ^ : « Philosophia est meditatio mortis :
quod magis convenit Chrislianis , qui seeculi
ambilione calcata , conversatioue disciplina-
bili , simililudiue futurse vitae vivunt. » Au-
gustinus , de Meditationibus ' : « Quanto
niagis homo mala sua intelligit , tanto am-
plius suspirat et gemit. Meditatio siquidem
parit scientiani , scientia compunctionem ,
compunctio devotionem, devotio commen-
dat orationem. » Llem : « Considera , o
' GiTg., Moral. ,lih. V, c. -ixxi, post med. — - Ibitl.,
lib. Xl,\, c. x.xvi, post med. — » Id., ad Theod. med,,
lib. IV, epist. xl, col. 1195. — ' Id., in Evang.,
hom. XXX, circa fin. — » Isid., de Sum. Bon., lib. III,
c. viii, sent. 3. — ■• Id., Eiymol., lib, H, c. xxv, ciioa
nicd. — T De Spir. et Anim., c. XLix el l, apud Aug.,
appeud. tom. vi. — » Id. de Virginit. sanct,, c. xui.
DE GIUTIUSJS. 199
homo, quid tibi erat, et quid tibi factum
sit ; et pensa , qui tilii hoc fecit , quauto
amore dignus sit. » Idein , de Virginitate ' :
« Virginalis integritas , et per piam conti-
nentiam ab omni concubitu immuuitas, an-
gelica portio est, et in carne corruptibili
incorruptionis perpetuse meditatio. Cedat
huic omnis fecunditas carnis , oiunis pudi-
citia conjugalis. » Idem , de Conflictu ' :
« Avaritiae morbus nuuquam melius cora-
peiscitur, nisi cum dies mortissine obUvione
medilatur. » Basilius , in Regula : « Tunc
aviditate coelesti aniraa flagrans Christi
araori copulatur, cum, in terris degens, de
ccelestibus et supernis jugiter meditalur. »
Bernardus , super Cantica '" : « Quid tara
efficax ad curandum conscientiae vulnera,
nec non ad purgandum raentis acieiu, quam
vulnerum Christi sedula meditatio?» Idem,
in epistola " : « Vigilias times, et jejunia ,
manuumque laborem; sed haec levia sunt
meditanti flammas perpetuas. Recordatio
deiude tenebrarum exteriorum (a) facit nou
horrere solitudinem [b) ; si futuram cogitas
de verbis otiosis discussionem , non valde
displicebit silenlium : flatus seternus , et
stridor ille dentium ante cordis oculos re-
ductus , pares tibi reddet et mattam et cul-
citram. » Idem '- : « Juge silentiura, et ab
omni strepitu ssecularium perpetua quies,
cogit ccelestia meditari. » Glossa " : « Egre-
dimini , etc. Non debemus in desideriis
caruis moUescere , et segnes in bono esse ,
sed in meditatione legis et exercitio virtu-
tum strenui. » Auctor de Spiritu et Anima :
«Meditatio siquidem parit scientiam, » etc,
supra , in eodem. Idem '* : « Meditatio est
occultae veritatis studiosa investigatio , et
contemplatio est perspicuse veritatis jucunda
admiratio. lilara itaque divina revelatio illu-
rainat , ut veritatem cognoscat : istam divi-
— '■' De Conflict. vivl. ct vit. , c. xvi, apud Aug., App.
lom.VI. — 1° Bcrn., in Catit., serm. lxxii, post med.—
" \d.,adl{ol/ert. nep., epist. v, post med. — '^ld., ad
Siig. abb., epist. Lxxviii, ante med. — " Glots. in
Jcram., u, 43. — " De Spir. ct Anim., c. xxxil
apud Aug., appeud. lom. Vi.
(o) Ccet, edit. cxlerior. — (4) llcm iolicitudiuem.
200
PIIARETRiE LIB. IV.
na inspiratio iriflammat , ut eam diligat. »
Seneca, in Epistola : « Nihil est tam difficile
et arduum , quod hiunaua mens non vincat,
et in famiharilatem perducat assidua medila-
tio. » Idem : « Hoc quolidie meihtare, ut
possis sequo animo vitain relinquere. «
CAPUT XXVII.
De Ascensione spirituali.
Gregorius, in fJomiliis ' : « In cunctis,
quse agitis, radicem boni operis humilita-
tem tenete ; nec quibus jam superiores , sed
quibus adhuc inferiores estis aspicite ; ut
dum meliora vobis cxempla propositis , ad
majora semper ascendere ex Immilitate va-
leatis. » Idem , in Registro ' : «Tanto verius
intus asccnderem, quaiito per convahem
lacrymarum foris humilius jacerem : at
nunc mullum me deprimit honor onerosus.»
Isidorus, de Simmo Bono ' : « Qui prius
in activa proficit , ad contemplationem bene
ascendit : merito enim ista sustohitur, qui
in illa ulilisinvenietur. » Bernardus, in£]n-
stola'' : « Multo facihus repcrius multos sae-
culares converti ad bonum, quam unum-
quempiam de religiosis transire ad mehus :
rarissima avis in terris est, qui de gradu
quem forte in religione semel attigerit , vel
parum aseendat. » Ideni : « Qui ascensiones
in corde suo disponunt , qui de virtute in
virtuteni cunt, videre IJeum Deorum in Sion
eo facilius merentur iu retributione , quo
sunimo bono famiharius adhserere sludue-
runt , puriori conversationis ordine. »
Idem " : « Aut ascendas necesse est , aut de-
scendas : si attentas stare , ruas necesse
est. » Idem : « Ab exterloribus , » etc, su-
pra , lib. II , de Intelligentia ". Idem , de
Amore Bci '^ : « Cogitaliones , intentiones ,
voluntales , affectiones , et omnia interiora
mea, venite, ascendamus in montem, ubi
' Grcg., in Evang , liom. viii, iii fin. — - lil.,
lib. VII, epist. cxxvi, ad Leand. Wu/w/., col. i:i87. —
• Isid., de Sum. Bon., lib. 111, c. xv, seiit. J. —
' Bern.,epist.xcvi.— » Id., cpist. xci, post. mcd.— « Vid.
snp., lib. II, c. xxiXj p. 101.— ' Bera., do Amore Dei,
Dominus videt, vel videtur. Curse, sollici-
tudines, anxietates, poenae, servitutes, ex-
pectate me hic cum asino corpore isto ,
donec ego cum puero , ratio scilicet cum
intehigentia , usque illuc properantes, rc-
vertamur ad vos. Revertemur eniui , et ,
heu ! revertemur quam cito. » Idem , in
Sermonibus ' : « Scienti legem , et non fa-
cienti , peccatum est illi^ : propterea sciens
quia in oratione datur bona vohuitas, cum
videris ijuse agenda sunt, ut convalesiuis ad
agenduin quae videris, ascende tu ad ora-
tionem , ora instanter, ora perseveranter. »
Idem '« : « Sub fe sit appetitus tuus , et tu
domineris illius. Nam ut in ccelum ascendas,
prius necesse est levare te super to, carnalia
calcaudo desideria, qua; in te militant ad-
versum te. » hiem " : « Persoverate in dis-
ciplina quam suscepistis, ut per humilitatem
ad sublimitalem ascendatis; quia hajc est
via, et non est aha praHcr ipsam ; qui aliter
vadit , cadit potius quam ascendit , quia sola
esthumilitas quae exaltat, sola quae dueit
ad vitam. » Auctor de Sinrilu el Anima " :
a Quia bona exleriora diu stare non possunt,
jussus est homo ab exterioribus ad superio-
ra ascendcre : tantae cnim dignilatis est hu-
mana conditio , ut nullum bonum praeter
summuin ei sufficere possit. » Ideni " :a Qui
interius intrans, et inlrinsecus penetrans ,
scipsum Iranscendit , ille veraciler ad Deum
ascendit.» Anselmus, de Similitudinibus " :
« Tria neces.saria sunt asceiidenti ; innocen-
tia, beueficium, prailatio. Innocentia lalis
esse del)et, ut nuUi noceat ; beneficium , ut
omnibus prosit : praelatio, ut se omnibus
inferiorem judicet. Unde Apostolus •' : a In
humiliiate superiores invicem arbitrantes.
Haectriadebeluniisquisque aliis impcndeie,
et nihil horum sibi fieri ex debito exigere. »
Idem " : « Altcrius virtutem , non vitium ;
c. I, ia priuc. — ' Id., i>i Ascens. Dom., sorin. iv,
post rncd. — " Jac., iv, 17. — "> Uera., senu. cil. —
" Id., serm. ii, post med. — '» Ve Spir. et Anim.,
c. XIV, apud Angustin., nppend. tom. VI. — " Ibid.,
paulo post. — " An3C'm., de Similit., c. cxvi. —
<5 Pliilip , II, a. — " Anseliu., lib. cit., c. cx.
DE GRATIOSIS
suumque vitium , non virtutem attendere
debet, quisquls ad culmen humilitatis as-
cendere stiidet. »
201
CAPUT XXVIII.
Dc Contcmplalione.
Gregorius, super Ezechiekm ' ; « tlou-
templativa vila est , charitalem quideiii Dei
et proximi tota meiite retiiiere, ab extcriori
actione quiescere, soli dcsiilerio Conditoris
inhaerere : ut nihil jam agero liiieat , sed
calcatis curis omnibus ad videndam faciem
sui Crealoris animus inardescat : ita ut jam
noverit carnis corruptibilis pondus cum
moerore portare , totisque desideriis appe-
tere illis hymnidicis angelorum clioris in-
teresse , admisceri ccelestibus civibus , de
aeterna in conspectu Dei incorru[)tione gau-
dere. » idem ' : « Primus coiitemplationis
gradus est, ut mens se ad se colligat; se-
cundus , ut videat , qualis est collecta ;
tertius , ut super semetipsam surgat , ac se
contemplationi auctoris invisibilis inlen-
dendo sulijiciat. Sed se ad se nullo modo
colligit, nisi prius didicerit terrenarum at-
que coelestium imaginum phantasmata ab
oculis mentis compescere, quidquid de visu,
quidquid de auditu , quidquid de odoratu ,
quidquid de tactu et gustu corporeo cogita-
tioni ejus occurrerit, respuere atque calca-
re; et se talem queerat intus, qualis sine
istis est. » Isidorus : « Sancti viri fumli-
tus, » etc, supra, de Religiosis boJiis , lib.
P. Bernardus, de ConsideraUone" : «Potest
contemplatio diffiniri : Verus intuitus animi
de quacumque re, seu apprehensio veri non
dubia. » Idem ' : « Coatemplationis species
quatuor sunt. Prima et maxima contempla-
tio est admiratio divinae majestatis. Haic
requirit cor purgatum, ut a vitiis liberum,
atque exoneratum peccatis, facilc ad super-
na levet, interdum quoque per aliquas mo-
1 Greg., in Ezech., hom. xiv circa med. — - Ibkl.,
hoin. XVII, ante med. — ^ Vid. siip., lib, I, c. x.wii,
p. 40.— *Bern., de Consideratirme , lib. II, anlo
med. — ' Ibid., lib. V, prope liii. — " Psal. cxliv, 7.
rulas stupore et ecstasi suspensum teneat
admirantem. Secunda autem necessaria est
huic : est enim intuens judicia Dei, quo
sane pavido aspectu dum vehementius con-
cutitintuentem, fugat vitia, fundat virtu-
tos, iniliat sapientiam, humilitatem .servat.
Yirtutuni siquidem bonum qiioddam et sta-
bile fiindamenlum , humilitas nempe , si
nutet, illa virtutum aggregatio non nisi
ruina esf. Tertia contemplatio occupatur
vel potius otiatur circa memoriam beneti-
ciorum ; et ne dimittat ingratum , sollicitat
amantem ad amorcra benefactoris. De tali-
busdicitPropheta ° : « Menmiam ahundan-
tice suavitatis tuce eructabunt. Quaita, quse
retro sunt obliviscens in sola requiescit ex-
pcctatione proraissorum , quis cum sit me-
ditatio setei-nitatis , siquidem qucB promit-
tutilur aeterna sunt, longanimitatem animi,
et perseverantiae dat vigorem. Puto, jam fa-
ciie cst quatuor nostra haec illis quatuor
Apostoli ■^ assignare : dum longitudinem
comprehendit meditalio promissorum ; lati-
tudinem, recordatio beneficiorum ; sublimi-
tatem, contemplatio majestatis; profundum,
inspectiojudiciorum. » Idem , m Medilatio-
nibus : « Yiscus conlemplationis est amor
possessionum, afTectus cognationis,cupiditas
honoris et voluptas carnis : quibus aniraa
inviscatur et irretitur, ut non pennis con-
templationis per plateas supfrnae Sion dis-
cnrrere possit. » Idem , super Canlica ' :
«Excedente anima, et si non vita, certe
vitae sensu , necesse est etiam ut nec vitae
lentallo sentialur. Quis ergo ^ dabit mihi
pennas sicut columbce, et volabo et requies-
cam? Utinam hac morte ego frequenter ca-
dam , ut evadam laqueos mortis ! » Seneca
in Epistola '" : « Quantum potes , propera,
quo [a) diutius frui emendato animo et com-
posito possis : frueris quidem, dum einen-
das, etiam dum componis; alia tamen illa
voluptas est , quae percipitur a contempla-
— ' Eplies., Hi, 18. — * 13eru., in Canl., serm. Lil,
circ.a lued. — ' Psa/. Liv, 7. — "> Senec, Epist. iv,
in priuc.
[a) C<£t. cdif. quod.
202
I'HARI<Tn7E LIB. IV.
tione mentis ab omni labe purae et splendi-
dse. » Idem ' : « Subsilire in ccelum ex an-
gulo licet : exsurge modo, et te quoque
dignum Deo fuiges, et non auro, non argen-
to : non polest ex liac materia imago Deo
exprimi similis.
CAPUT XXIX.
De Gusttt.
Gregorius , in Moraliln/s ' : « Superiora
amare, jani sursum ire cst: duinque magno
desiderio mens ad ca>leslia inhiat , miro
niodo lioc ipsum, quod accipere quaerit,
dcgustat. » Idem , super Ezechielem ' :
« Dulce est esse in rebus humaiiis , sed ei
(pil adhuc de ccelestibus gaudia nulla gusla-
vit : qula quanlo minus jelerna intellidt,
tanto delectabilins in leraporalibus re-
quiescit. » Idem ' : « Si quis jam cordis
ore gustaverit quaj sil illa diilcedo coeles-
tium pra^miorum , qni illi hymnidlci chori
angelorum , quaj incomprehcnsibilis visio
Trinitatis; huic quanto illud dulce fit qnod
intus vidct, tanto iu nnviiitudinem verlitur
oinne, quod forls sustlaet. » Idom ' : « Con-
templativa major est quam activa : quia
haec in usu pra^sontis operis laborat; illa
vero sapore intiinq venturani jam requieni
degustat. » Augiistinus , in Sermonc :
« Csetera creatura vilescat , ut Crealor in
cordedulcescal. » Ukm , de Medilationibus :
« Kac, prccor, me, Doiuine, gustare per amo-
rem , quod guslo per agnitioncm : seutiam
per aireclum , quod sentio per intcdlectum :
plus libi deljeo , quain meipsum tolum. Sed
nec phis habeo, sed nec hoc ipsnm per me
totum possum reddere : tralie , Domine, in
ainorem tuum vel hoc ipsum qiiod sum. »
Idem , de Yera Religione : « Quandiu sumus
in corpore et peregrinaraur a Domino^ gus-
temus saltem quam suavis esl Dominus, qui
dedit nobis pignus spirilns, in quo sentia-
1 Senec, E/iisl. xsxi, [iiope fiu. — ' Grcs., Moru/.,
lib. XV, c. .wvu, in fiii.— ' Id., ('i Ezcc/i., liuiu. x,
longe post meil. — ' Ibi.l.— « lititl., houi. iii, longe
uulc mcd. — « Psa/. i, 2. — ' Vid. sup., huj. lib.
mus ejus dulcedinem , et desideremus ip-
sum vitai fontem : ubi sobria ebriefate inuii-
demur et irrigemur • sicut lignum quod
plantatum est secus decursus aquarum. »
Idem : « Tu qui veram, » etc, supra, de
Tra7iquillitate '. Aurtor de Spiritu et Ani-
7na : « Haec est requies cordis nostri , cum
in Dei amore per deslderium figitur : haec
cst vita cordis nostri , cum Deiim suum con-
lemplatur, et ipsa sua coutetoplatione sua-
viler rt-ficitur. o Idem ' : « Anima prius
sanutur, sanala introducitur, iiitiodiicta rc-
ficitur. » Idem ' : « Mentis visio est intclii-
genlia, guslus sapientia: iila contemplalur,
isla delectatur. » Bernardus , de Dnodecim
Gradibus^" : « Primus cibus est humilitatis,
purgalorius cum amaritudine. Secundns
charilatis, consolatorius cum dulcedine. Ter-
lius conlcmplationis , solidns cum forlilu-
dine. » Idem , dc Dilige7ido Deo " : « Ex
occasione fieqneutium neccssitatum , cre-
bris necesse est inlerpcllationibus Deum ab
homine frequenlari , frcqueutando gustari ,
gustando probari , quoniam suavis c.^^t Do-
minus. » Ideni, de Amore Dei '■ : « Stansin
domo solitudinis , quasi onager soiitaiins,
et habilaculum habens in terra salsugiiiis,
et altrahcns venlum amoris mei, os menm
aperio ad le, Domine, et altraho spiritnm.
Et nonnnnquam , Doinine , quasi clausis
oculisad le inhiaiiti, mittis mihi inos cordis,
quod non licet mihi scirc quid sit. Saporcm
quidem sentio, dulecdiucm adco confortan-
tem, ut si perficerttur in me, nihil ultra
qua?rcrcm. » hlem, super Ca7itica " : « Si
quem foite nostrum aliqua hora sic rapi, et
sic abscondi contigerit, ut minime avocet ,
aut perturbet, aut sensus egeus, vcl cuia
pungens, vel cnlpa mordens, vel certe ea
quaj difficilius amoventur irruentia imagi-
nalionum corporearum phantasraata, pote-
rit quidem hic, cum ad nos redierit, glo-
c. II, p. ni.— 'rfi.' Spii: et .iiiiina., c. xi, apiid Aug.,
appcnd. tom. VI. — " Ibid., c. xl. — '<> Bern., i/e
duoH. grm/. Ilumi/i/., anle mcd. — " IJ., de di/iij,
Dco, posl med. — '* Id., ds Aniore Dci^ circjtued.—
" Id., III Caiil,, serm. xxiii, versus fiu.
DE GRATIOSIS.
riari et dicerc ' : Introduxit me rex in m-
biculum sraan [a]. » Idem " : « A mcmdatis
tuis inlellexi, inquit', ut scias, nisiobedien-
tiae mandatonnn conlemplationis giistuin
penitus non deberi. Nonergo putes de pro-
prio amore quietis , sanclaj obedientise acti-
bus , seniorumve tradilionilnis praijudicium
ullatenus faciendiim. » Idem, iti Episto-
to * : « Funes ceciderunt milii in prwclaris \
coelestisque hereditas prwclara est mihi ; et
terrena adulatur promissio , bUuiditur con-
solatio carnis ; gustato spiritu , necesse est
desipere carnem : afTectanti coelestia , terre-
na non sapiunt : aiternis inliianti, fastidio
sunt transitoria. » Idem , in Sermone « :
Beati qui lugent, quoniam ipsi consolabun-
tur '. Quid aliud est haec consolalio , quam
procedens de spe veniae gratia devotionis,
et suavissima delectatio boni , et giistus sa-
pientiae licet exiguus, quibus interim be-
niguus Dominus affliclam refrigerat ani-
mam 1 At gustus ille nihil aliud est, qiiam
irritamentum desiderii, et incentivum amo-
ris , sicut scriptum est ' : Qui edunt me ,
adhuc esurient , » etc. Idem : « Ubi sane in
spirituali, » etc, supra , de Proficientibiis ,
lib. I'. Seneca, in Epistola '° :« Tunc ani-
mus noster habebit quo grytuletur siln,
cum emissus his tenebris in quibus volula-
tur, non tenui visu clara prospexerit , sed
tolum diem admiserit , et redditus coelo suo
fuerit : cum receperit locuin , qu(>,ni occupa-
vit sorte nascendi sursum. lllum vocant ini-
tia sua; erit aulem illic etiam antequom hac
custodia exsolvatur , cum vitia devicerifc,
purusque ac levis in cogitationes divinas
emicuerit. » Idem : « Philosophia animuni a
terrenis admittit ad divina; hrec lihertas ejus
est , haec evagatio subducit interim se cus-
todiae in qua tenetur, et coelo reficitur. »
' Canl.ji, 3. — - Bern., ibicl., serm. xL, aule mecl.
— ' Psal. Lxvni, lOi. — ' Bcrn., Eijist. cxi, post
mcd. — » Psal. xv, 6. — «Bern., i/i fest. Omn. Sanct.,
sorm. I, post med. — ' Mutih., v, 5. — ' Eccli., xxiv,
29. — » Vid. sup., lib. I, c. xx.xiv, p. 48. — " Sencc,
Epiit. Lxxix, post med. — " Greg., lib. Vlll ,
CAPUT XXX.
De ConsoIaUone.
Gregorius, in Registro " ; « In summa
tribulatione positis , sola est consolatio mi-
sericordia Creatoris. » Idem " : « In Dei cau-
sis occupatus , consolalione fulciri debet ,
non amaritudine depiimi. » Idem : « Est
inihi, bone vir, iioc ex Dui munere in ma-
gna consolatione , quod opus sanctum , quod
in me non habeo, diligo in tc. » Idem ":
« Facilis crit consolatio , si inter flagella
quaepatimur, quascumque(6) fecimusad me-
moriam delicla revocamus , atque haec non
flagella.sed donacognoscimus(c). » Idem, de
quodam episcopo : « Valde conlristabar ,
quod de illo qua^dam superba cognoveram ;
fvA quia mores suos ipse correxit , meam
trislitiani , simul meipsum vincendo, conso-
lalus sum. » Idem , in Moralibus "* : « Magna
consolatio in rerum amissione est, illa tem-
pora ad mentem reducere, quibus nos con-
tigit res, quas perdidimus, non habuisse. »
lil':m. '* : « Magna est consolatio in eo quod
dispiicet , quod illo ordinante erga nos agi-
tur, cui non nisi justum placet.» Idem '^ :
«Laborantem consolari, estpariter in labore
persistere , quia sublevatio lalioris est visjo
collaborantis. » Idem " : « Minus tenlat
probatio, quam remuneratio consolatur. »
Idem : « Gravis mceror, » elc, infra, de
Dolore ". Idem " : « Feslina consolatio bo-
iiorum , est consideralio fmis malorum :
quia dum ex eorum interitu conspiciunt
maUun quod evadunt, leve aeslimant quid-
quid iii hac vita paliuntur adversum. »
Idem , in Pastorali ^" : « Non flendo flere ,
est sic exteriora adversa plangere, ut ta-
men mens noverit de ajternae spei consola-
tione gaudere. » Isidorus , de Summo Bo-
. LXXIJ
epist. XXXI, ad Libertin. exprwf., col. 1410. — '=ld.,
lib. XII, epist. x\y., aJ Petr. siM., col, 1506. — '3 Id ,
llb. VII, epist. cxxvi ad Leand. Hispal., col. 1388. —
"> Id., Morai., lib. II, c. xii. — " Ibid., c. xiii. —
"5 Ibid., lib. V, c. V, nou longe a princ. — " Ibid.,
lib. XXXV, c. VIII. — '» Vid. inl'., c. xlii. — " Greg.,
Moral., lib. XXI, c. IV, iu priuj. — " Id., Paslor.,
p, III, c. 1, admon. 28, ante med — {a)Vulg. cellaria
sua. — (h) Ca:l. cdil. (\nmqua fccimus , quaeque. —
(c) ,1/. essc couipicimus.
204 PHARETR^ LIB. iV.
no ' : « Qui vita3 futurae prffimia diligenter laudare. »
excogitat, mala omnia vitae praesentis aequa-
nimiter portat, quoniam, ex illius dulcedine,
hujus amaritudinem temperat. » Idem , iu
Synonymis^ : « Intende raiserias corum,
quibus acerbe aliquid accidit : dum aliena
periculamemoras, mitius tua portas; alio-
rum enim exempla dolorem relevant; alie-
nis malis facilius consolatur homo. » Am-
brosius , de Yiduis ' : « Paralus cst mces-
tiludini aniinaj fletus : oculorum miseriam
conciliat, laborem minuit, dolorfm alleviat,
pudorem servat, necjam miseria sibi vide-
tur, quse cousolatiouem in lacrymis habet. »
Bernardus, s;ipcr Qui habilat * : « In quo
horura oniniura speras solatii aliquil , vel
auxilii invenirt',? Si quairas inlra te, aruit
cor tuum, et oblivioui dulum te reperis
tanquam mortuum a corde ; si infra te,
corpus quod corrunipilur , aggravat ani-
mam ; si circa te, lorrena inbabitalio de-
primit sensum multa cogilantem. Quaire
ergo supra te ; sed cautus eslo ventosa
agmina transilire. » Idem , de ConCemp-
tu ' : « 1'reliosa divina consolalio est, nec
omnino tribuitiir admiltenlibus alienam. »
Idem , in Sermonibus ' : « Menlior , quod
ad consolationem veslram dico , si non , ex
manibus hujus peccatoris , monachorum
novitiorum et convcrsorum anima) aJ coe-
lornm gaudia volaverunt lam libcre, quam
liberalae de carcere nostra; mortalitalis. »
Idem : « Beati, qui liigent, » elc, supra, de
Gustu \
CAPUT XXXI.
De Regratiationc.
Gregorius , iu Registro ' : « Rectae mentis
est , Deum non solum in prosperis bene-
dicere , sed etiam in ailversitatibus col-
' Isid., (le Sum. Bon., lih. III, c. Lxil, sent. 5.
' Iii., Synon., c. i, anto nied. — ' Ainbros., de Viduis,
n. 3»j. — * Bern., in Psal. Qui habilat, serra. xvi,
post med. — ' Id., siiper Erce not reliquimus, post
med. — ' Id., de Quadntpl. Dib., antemed.— ' Vid.,
c. prffic, p. 203. — « Grog., lib. VIII, cpist. .\xxi, ad
Lihciin. cxpi-CF/., col. lilO. — ' Id , lib. IX, c- xLViii,
Idem ad Episcopum exponentem
grammatica'u " : « In uuo se ore cum Jovis
laudibus Chrisli laudes non capiunt. » Au-
gustinus, in Enchiridio (a) '" : vMisericor-
diam et judicium cantabo, tibi Domine ",
quianisi per indebilam misericordiam nemo
liberatur, et nisi per debilum judicium ne-
mo condemnatur. » Idem, de Verbis Domi-
ni : « FeU.x sit mundus, evertatur munlus;
benedieam Dominuui,qui fecit muudum :
socundu'ii carnem bene sit, sccuuluin car-
ncm inale sit; beuedicam Doininuni iii omni
feinpore. » Idem : « Ilaec iu uuoquoque, » etc,
siipra, lib. II, deJustitia ". Idem, iu Epislo-
la '^ : « Qui est oraiidus ut faciat, illi est actio
graliarum redilenda, cum fecerit. » Idem •* :
« Ex liis quffi habes, gratias age Deo, (aii-
quam fonti bonilatis, unde habes; alque in
omnibusbonisaclibus tuis illi da claritatem,
tibi aulein humiiilatem. » Idem , de Confes-
sionibus " : a'i'u, Domine, excilas, ut lau-
darc te delectet, quia fecisti nos ad te, et in-
quietuiu est cor nostrum , donec requiescat
in t.\ » Idcm, de Spiritu et Liltera '* : « Illa
e.sl .sapieulia, qua3 pielas vocalur, qua coli-
tur " Pater luminum, a quo est omne datum
optimuin et omnc donumperfectum : colitur
autem sacrificio laudis actionisquc gratia-
rum , et cultor ejus non in semetip.so , sed
in iilo glorietur. » Idera, de Medilationi-
bus : « Gratias agamus de acceptis ; et quod
nondum accepimus, co ipso quod de accep-
tis ingrati non sumus, nos acccpturos csse
confidamus. » Idem , de Catechizandis Ru-
dibus " :« Quidquid homo fecerit, laudabi-
lem in suis faclis invenit Deum. Si recte
cgerit, laudabilem invenit per justitiam
praemiorum ; si peccaverit, laudabilem in-
venit pcr justitiara suppliciorum ; si peccala
confessus ad recte vivendum redierit, lau-
ad Desid. episc., col. 1463. — " Aug., Enchirid.,
c. xciv. — •' Psal, c, I. — " Vid. sup., lib. II, c. .xlii,
p. Ii3. — '^ Aiig., ad Vital., epist. cvii, al. ccxvii,
n. 29, quod seufum. — '» Id., ad Bonif., epist. ccv,
al. CLXxxix, n. 8. — '^ Id., Conl'., lib. 1 , c. i. —
'« Id., de Spir. et Litt., c. xiv. — " Jac, i, 17. —
" Aug., de Catech. Rwlib., c. xixvui.
('() Ca;l. cdit. Enchiridione.
DR GRATIOSIS.
205
dabiliMii invenlt per misericordiam iiidul-
gentiariim. » Hieronymus , in Epistola ' :
« (iUm psalmum dicis, cujus verba loqueris,
agnosce : et in compunclione niagis animi,
f]uam in tinnulse vocis dulccdine delectare ;
lacrymas psallentis Deus magis, quam vo-
cls gratia comprobat. » Joannes Chrysosto-
mus , super Joannem : « Glorificemus Deum,
et per fldem, et per opera : nulla enim iiti-
litns nobis in salutem dogmatum sanorum,
corrupta nobis vita. » Idem : « Rapuit ille,
gratias egisti tu pro injustitia? et glorificasti
Deum, elfmitaspergratiarum actionesmul-
tas fructificosti mercedes. » Bernardus, super
Cantica ^ : « Nil aliud, dum psallitis , queni
quod psaUitis, cogitetis : nec solas dico vilan-
das cogilationes vanas et otiosas , vitandai
sunt et ilisB duntaxat, illa bora, et illo loco,
quas officiales fratres, pro communi necessita-
te, quasi necessario frequenter admilterecom-
pelluntur : sed ne illa quidem profecto reci-
pere consuluerim , qnse forte paulo ante in
codicibus legeratis. » Idem ' : « Moneo vos ,
dileclissimi , pure ac strenue divinis inter-
es?e laudibus : strenue quidem , ut sicul re-
Vfreuter, ita et alacriler Domino assistatis ;
non pigri, non somnolenti , non oscitantes,
non parcentes vocibns , non prajcidentes
vcrba dimidia , non integra transilientes,
non fractis et remissis vocibus, muliebre
quiddam balba de uare sonantes ; sed virili,
ut dignum est, sonitu et affectu voces sancti
Spiritus depromentes. » Idem ' : « Disce, in
referendo gratias, non esse tardus, aut seg-
nis : disce ad singula dona gratias agere :
Diligenter , inquit * , consideru , quw tibi
apponuntur , ut nuUa videlicet Dei dona
debita gratiarum actione frustrentur , non
grandia, non mediocria, non pusilla : deni-
que jubemur ^ colligere fragmenta, ne pe-
reant. » Idem ' : « Omnis de bonismultifor-
mis gratiae apparenjis in vobis, referalur ad
' Hieron., ad Maur. fil., epist. xiv, non longe a Du.
— ' Bern., in Canf., serm xLvii.prope fin. — ' Ibid.,
paulo ante. — ' Ibid., serm. li, post nied. — ^ p,-ov.,
xxiii, 1.— « Joan., VI, 12. — ' Bern., in Cant., serm.
(a) Vu!g. altencle quce apjjosita suul iibi.
ipsum laus, laudabiiium siquidem univer-
sorum auctorem et largitorcm ; idque non
ticte, quemadmodum ab bypocritis, nec sola
consucludine , sicut a sfficularibus , sed nec
nccessitate quidem , ut jumenta ferendis
oueribus applicantur : sed , sicut decet san-
ctos, sinceritate fida, devotione sollicita, hi-
laritate grala, non tamen dissoluta. » Idem *:
« Immolantes hostias laudis , et reddentes
vota nosira de die in diem, curemus omni
vigilantia jungere sensum usui, affectum
sensui, cxultalionem affectui , gravitatem
exultaiioni, humilitatem gravitati , liberta-
tem humililati, quo interim liberis purgalae
menlis passibus procedanms, et excedamus
per iniisitalas quasdam affectiones, spirita-
les laetitias, invisibiles amoenitales in lumine
Dei, insuavitate, in Spirilu sancto. » Idem :
« In quotidianis exercitiis et bellis , quse
nulla bora pie in Christo viventibus desunt
a carne, a mundo, a diabolo , sicut militiam
vitam hominis esse super terram incessan-
ter experimini in vobismetipsis, quotidiana
necesse est cantica pro asseculis victoriis
immolari. » Idem, in Sermonibus : « Non
tantum verbo , et lingua , sed opere, et ve-
ritate, exhibeamus nos uon ingratos : uou
enim gratiarum dictionem , sed gratiarum
actionem exigit a nobis Dominus Deus nos-
ter. » Idem ^ : « Oportet hominem gratio-
sum et devotum esse : quia libenter dona
multiplicantur , si priora bene salva viden-
tur. B
CAPUT XXXII.
De LecHone.
Gregorius, in Registro "> : « Si ad consola-
tionem nostram sacra Scriptura parata est ,
tanto magis debemus legere , quanto nos
conspicimus sub tribulationum fasce lassa-
ri. » Idem " : « Idcirco pictura in ecclesiis
adhibetiir, ut bi, qui litteras nesciunt, sal-
XIII post med. — 8 Ibid., conseq. — > Id., de Evang.
sept. fian., aute med. — i" Greg., lib. II, p. I, epist.
XXXVII, ad Natal. Solon., col. 1096. — " Id., lib. IX,
epist. IX, udSeren. i/assiV., col. 14 J7.
206
PHARETR^ LIB. IV
mo Bono
tem in parietibus videndo , legant , quse
legere in codicilius non valent. » Ideni :
« Stude, quajso, » etc, supra, de Medila-
tione '. Idem, in Moralihus ' : « Scriptura
sacra menlis oculis quasi quoddam specu-
lum opponitur, ut interna nostra facies in
ipsa videalur. Ibi enim fceda , ibi pukhra
nostra cognoscimus ; ibi sentimus quan-
Inm proficimus ; ibi docemur a profeclu
quam ioiige distamus. » Idem ' : « Scrip-
tura narrat gesta sancloruui , et ad imita-
lionem provocat corda iufirmorum ; dumque
illorum viclricia facta commemorat , contra
vitiorum praelia debilia nostra confirmat. »
Idem' : « Qnasi quaedam fit lectio mentis
noslra? , species consideraia creatura". »
Idem "> : « 1'lerumque res (lua^libet per bis-
toriam virtus est , per significationem cul-
pa. » Ambrosius, de Officiis " : « Cur iiou
ilia tempora, quibus ab ecclesia vacas, lec-
lioni impendas? cur non Chrislum revisas,
Cbristum alloquaris, Christum audias? II-
lum alloquimnr, cum oramus; iiluni audi-
nnis, cum divina legimus oracula. » Idem ,
iii IJexuemeron : « Scriplura divina s ilulcm
suggerit, vitffi odorem fragrat, ut suavila-
tem legens capias, non praecipitii crimen
incurras. » Idem : « Non mediocre, » etc,
supra, lib. III, de Nuyis {a) '. Ilierony-
mus, iu origiuali supcr Joannein ' ; « Difficile
homines potenles, el nobiles, et divites, et
mullo his dilficilius eloquenles credunt Deo :
obca?catur enim mens eorum divitiis, et
opibus, alque luxuria; et circumdati divi-
tiis, non possunt videre virtutes simplicita-
temque Scripturae. » Idem , in Epislola ^ :
« Ama scientiam Scripturarum , et carnis
vitia non amabis. » Idem '" : « Orationi lec-
tio, leclioni succedat oratio ; et breve vide-
bitur omne lempus , quod tantis dierum
varietatibus occupalur. » Isidorus,(/e Sum-
' Viil. fup., 0. XXVI, p. VM. — - Greg., Moiul.,
lib. II, c. I. — » Ibid. — * Ibid., lib. XXVI, c. viii.—
» Ibid., lib. III, c. XVI, fcre iu princ. — ' Ambr., cle
Offic, bb. I,c.xix.— 'Yid. sup.,lib. III, c. iu,p. iil.
— • Ilieron., in Jon., ui. — ' lil., nd BuHic, epist. iv.
— »» Id., ad Lost., epist. vii, post med. — " Isid., dc
0 Sanctarum Scripturarum al-
titudo quasi niontes pasciiae sunt, ad quos
dum quisque jnstoriim conscenderit , pas-
cuae indeficienlis refectionem invenisse se
gaudebit. » Idcm " :« Geminum confert bo-
nuui sanctarum lectio Scriptnrarum : sive
quia inteliectum mentis erudit, sive quia a
mundi vanitatibus abstractum bominem ad
amorem Dei pcrducit. » Isidorus , iu Syno-
nymis " : « Lectio docet quid caveas, lectio
oslendit quo tendas, lectione sensus auge-
tui', et intellectus. » Augustinus, in Epi-
stola " : « Tanta est chrislianarum profun-
dilas litterarum , ut in eis quotidie profice-
rem , si eas solas ab ineunte pueritia usque
ad decrepitam senectutem maximo otio,
summo stuilio , meliore ingenio conarer
addiscere. » Joanncs Chrysostomus , super
Joannem : « Non propterca datae sunt Scrip-
tiuae, ut in libris eas habeamus solum, scd
ut in cordiiius congliitinemus eas. » Idem :
« Si turpiloquium sordidat , et daimones
vocut, manifestum est quoniam spirituahs
leclio sanetificat, et Spiritas affert gratiam :
diviiiae eiiim sunt incanlationes (b) Scriptu-
rai. » Beriiardus, super Cantica " : « Ante
carncm disciplinae studiis edomitam , et
emancipalaiu Spiritui, ante spretam et ab-
jeclam saeculi porapam et sarcinam, indigne
ab impuris leclio sacrae Scripturae praesumi-
tur : quoniodo nempe lux incassum circum-
fundit oculos caecos vel clausos , ita " ani-
7nalis homo non percipit ea quw sunt spiri-
tus Dei. B
CAPUT XXXIII.
De Sapientia. ^
Gregorius, in Moralibus " : « Neque hoc
est sapere, quod iutelligere; quia multi a;-
terna quidem sapiunt, sed haec intelligere
Sum. Bon., lib. I, c. ivili, senl. 2. — " Ibid., lib. III,
c. VIII, seul. 4. — " Id., Si/non., c. v, prope fin. —
'• Aug., ail Volus., epist. Ill, al. cx.^xvii, n. 3. —
• Beru., in Cant., scrm. i, uulc med.— '" I Cor., ii,
\!,. — 1' Greg., Moral., lib. II, c. xvi.
(u) Cct/. edit. do Stulliloquio. — (ij iucarnalioues.
nequaquam possunt. » Idem , in Registro ' .
« Sapienter illicita superat , (]iii didicerit
eliam non nti concossis. » Angustinus, de
Libero Arbilrio * : « Nenio sioe sapientia
bcatns est : nemo enira beatus est nisi sum-
nio liono, quod in ea verilate, quam sapien-
tiani vocamus, cerniturct tenetur. » Ideni :
«Yaj, qnidere]inquunt,»etc.,supra,iibrollI,
de Sapientia ". Idem, de Ordine Discipli-
nw : « Quisquis omnem philosophiam fu-
giendam putat , nihil nos vult aliiid , quam
non amare sapienfiam. » Idem : « Duplex
est via quam sequimur : cum rerum nos
obscuritas movet, aut ratione, aut cerle auc-
loritate. Philosophia rationem promitlit. »
Idem : « Tria sunt genera rerum, in quibus
ralionabile apparet; unum est in factis ad
aliquem finem relatis; altenim in discendo;
lertium in delectando. Primnmnosadmonet
nihil temere facere; secundum, recte do-
cere; nltimum, beate contemplari. » Idem,
de Civitate Dei ' : « Non est vera sapientia ,
quee intentionem suam , in his quae pruden-
ter discernit, gerit fortiter, cohibet tempe-
ranter , justeque distribuit , non ad illum
dirigit finem , ubi erit Deus omnia in omni-
bus, aiternitate certa, et pace perfecta. »
Isidorus, in Etymologiis ° : « Sapiens dictus
est a sapore , quia sicut aptus est gustus ad
discretionem saporis ciborum, sic sapiL^ns ad
dignoscentiam rerum atque causarum , quo
unumquodque dignoscat, atque sensu veri-
tatis discernat. » Idera, de Summo Botio ^ :
« Nullus sapientiam Dei plene recipit, nisi
qui se ab omnium abstrahere actionum cura
contendit. » Ambrosius, in Epistola ' : « Ni-
hil peccare solius Dei est; sapientis est, et
corrigere erratum, et pcenitentiam agere
peccati. » Idem * : « Sola est sapientia li-
bera, quae divitibus pauperes praeflcit (a) ,
et quffi servos propriis foenerari dominis fa-
epist. XXXII,
1)!': (iRATIOSlS. 207
cit.» Idem : «Sapiensnon mctu , »elc., su-
pra, libro III , de quatuor Affectionibus '. »
Idem : « Ille vere sapit , cujus animus in
Christo est, et cujus interior oculus erigitur
ad superna. » Bernardus, de Consideratio-
ne '" : « Quid prodest , si universnm mun-
dum lucreris, te unum perdens? Elsi sapiens
aliis sis, dcest libi sapientia, si tibi non fue-
ris. » Idem, super Cantica " : « Nescitis ,
quia angelns salanae mullolies Iransfigurat
se in angelum lucis? Sapienlia est Deus, et
vult se amari non solum dulciter, sed et sa-
pienter. » Seneca, in Epistola '• : « Sapiens
videbit ubi victurus sit, cura quibus, quo,
quid acturus : cogitat semper qualis vita,
non quanta sit. » Idem " : « Sapiens omnia
examinabil secura, quid acceperit, a quo ,
quanlum, ubi, quemadmodum. » Idem '* :
« Sapiens bonorum rector, est malorum vic-
tor. » Idem '^ : « Facere docet Philosophia ,
non dicere ; et hoc exigit , ut ad legera suam
quisque vivat, ne oratioui vita dissentiat. »
Idem " : « Rogo atque horlor, ut philoso-
pbiam in prsecordia ima (6) demilfas, et ex-
perimcntum profectus tui capias , non ora-
tione , nec scripto, sed animi firmilate , cu-
piditalura dirainutione, verba rebus proba.»
Ideni '" : « Affectator sapientiae adhaeret qui-
dem in corpore suo ; sed optima sui parte
abest , et cogitationes suas ad sublimia in-
tendit. » Idem : « Ad philosophiara te confer,
si vis salvus esse , si securus , si beatus, de-
nique si vis esse, quodmaximum est, liber. »
Idem " ; « Non est philosophia populare ar-
tificium , nec ostentatione paratum ; nec in
verbis, sed in rebus est ; nec ad hoc adhibe-
tur, ut cura aliqua oblectatione consumatur
dies, ut dematur olio nausea : animum for-
mat et fabricat, vitara disponit, actiones re-
git, agenda et omittenda demonstrat. »
64.
1 Greg., ad Hom., etc, lilj. VI
col. 1329. — 2 Aug., de lib. Arbil., lib.
' Vid. sup., lib. III, c. xxxn, p. 157. — ' Aug., de
Civil. Dei, lib. XIX, c. XX. — 5 Isid , Ehjmol., lib. X,
verbo Sapienliu. — « Id., de Sum. Bon., itb. II, c. I,
sent. 6. — ' Annot. in Leuitic. ad Simplic, apud
Ambros. — ' /n Psal. civ, apud eumd. — ■' Vid. sup..
.■5LI, p. 164. — " Bern., de Consi''er.,
lib. II, ante med. — " Id., i'« Canl., serm. xix,
prope fin.— '^ Senec, Epist. lxx, aute med. — ' Jd.,
epist. Lxxxii, non aute med. — " Id., episl. Lxxxv,
versus fin. — ■' Id., epist. x.v, circa priuc. — " Ibid.
— " Id., episl. L\\, post med. — " Id., episl. xvi,
ante med.
Ifi) Cai. edit. praetecit. — (6) Ilem imo.
CAPUT XXXIV.
Dc Doclrina. ^
Gregorius, SMpec Ezecliielem ^ : « Qiiis-
quis expositor in explauatione sacri eloquii,
ut fortasse auditoribus placcat, aliquid meu-
tiendo coniponit, sua, et non Dej, verba lo-
quilur, si tamen placemli, vel seducendi stu-
dio mentialur. Nam si in verl)is dominicis
virlutem requir. ns, ipse aliter quara is, per
quem prolala suut, senserit, etiam .si sub
intellecfu alio aedificationem charitatis re-
quirat, Uomini sunt verba qua^ narrat : quia
ad hoc solum Ueus per totam nobis sacram
Scripturam loquitur , ut nos ad suum ct
proximi amorcmfrabat.» blem - : «Pensare
debet doctor, quid loquatur, cui loqualur,
quando loquatur, qualiter loquatur, et quan-
tum loquatur. Si enim unum horum defue-
rit, locutio apta uou erit. » Idem ' : « Loqui
de Deo , quietaj valde et libera; mentis esf.
Tunc namque bene dirigitur iingua iu ser-
monc , cum secure scnsus quievit in tran-
quillitate. » Idem, in Pastorali ' : « Clavis
apertionis est sernio correctionis : quia in-
crepando culpam detegit, quam saepe nescit
ipse efiam qui perpetravif. » Idem, in Mo-
ralibiis ' : « Qui peccafori prajdicat , fanta
dispensatione componere pra;dicationem de-
bet, ut nonde relicta spe timorem subtrahaf,
nec spe subtracta, in solo eum timore dere-
linquat. » Idem ° : « Qui ad verae praedica-
tionis verba se praeparal , necesse est ut cau-
sarum origines a sacris paginis sumat : ut
onuie, quod loquitur, ad divinaeauctorilafis
iuudamentum revocet, alque in eo aidifi-
cium suaj locutionis flrmet. » kiem , in Ho-
miliis'' : «Cummalorumperversitascrescit,
uou solum Irangi prsedicatio non debet, sed
etiam augeri. » Idem ' : « Plus e.st verbi pa-
' Greg., in Ezech., hotn. x, aute ined. — ' Ibid.,
liam. XI, post uied. — ' Ibid., post
Pastoral., p, II , c. l\
epist. XJiiv, col. 1031.
- » Id.,
et ud Joan. C. P., lib. 1,
Id., Aloral., lib. XX.XIII,
1 longe a piinc. — ^ Ibid., lib. .Wlll, c. xiv,
non longe a princ. — ' Id., i>j Evang., boni. xviii,
ciiea uicd. — • Ibid., honi. vi, prope lin. — » Ibid.,
PHARKTRiE LIB. IV.
bulo vicluram iii perpetuum mentem refi-
cere, quam \ entrem moriturae carnis terreno
pane satiare. » Idem ^ : « Subtili occultoque
judicio, a quoruindam auribus praedicatio
sancta subtrahilur , quia suscitari per gra-
tiam non merentiu'. » Idem, in Registro^" :
a Lingua nostra bouis fomentum sit , pravis
acideus, tumidos retundat, iratos mitiget,
pigros exacuat, desiJes hortatu succendat ,
refugienlibus suadeat , asperis blandiatur ,
desperalos consoletur : ut quia ductores di-
cimur, viam salulis gradieutibus ostenda-
nius. B Idem , in Dialogis " : « Si invisibilia
pensamus, nimirum constat, quia majus
est miraculum pra;dicationis verbo afqueora-
tiouis solatio pcccatorcm convertere, quam
carne morluura rcsuscitare. » Augustinus,
de consensu Evangelistarum " : « Ex Evau-
geliorum universa varielate verborum, re-
rumautem sententiarumqueconcordia, satis
apparet saluljiiter nos docei-i , uihil quaeren-
diim in verbis uisi loquentium veritatem ,
cui demonstrandffi invigilare debent omnes
veridici narratores , cum de homine , vel de
augelo, vel de Deo aliquid narrant. » Idem,
de Opere Monachorum " : « Multo misericor-
dius operatur erga animas infirmorum, qui
famae bonjB servorum Dei cousulit, quam
erga corpora egenlium, qui panem esurien-
tibus frangit. » Idem , de Trinilate " : « Nec
trepidus ero ad proferendam seutentiam
meam, in qua magis amaboinspici a rectis,
quam timebo morderi a perversis : grafanter
enim suscipit oculum colupibinum pulcher-
rima et modestissima charitas ; dentem au-
tem caninum, vel evitat cautissima humilitas,
vel retundit solidissima verifas. » Idem '= :
« Persuadendum erat honiiui , quantum nos
dilexerit Ueus, el quales : quantum , ne de-
speraremus ; quales, ne superbiremus. Idem,
de Catechizandis Rudibus '°:«Uilectione tibi
hom. IV, non louge a priac. — '" Id., ail Areg.
Vapinc, lib. VII, epist. cxil, col. 1375. — " Id.,
Dialog., lib. III, c. Xvli, post med. — '« Aug., de
Cons. Evang., lib. II, c. xxviii. — '» |d , de Oper.
Monaclt., c. xxil, versus fin. — " Id., de Trinit.,
lib. II. — '" Ibid., lib. IV, c. i. - " Id., dc Calcch.
fiu(/i6., c. IV.
DE GRATIOSIS.
tanquam fine proposito , quo refeias ouania audeamus
509
qnap. flicis , qnidquid narras , ita narra , ut
ille cui loqueris audiendo credat , credendo
speret , et sperando amet. » Idem , rfe Bono
perseverant/w ' : « Facile est, imo et utile,
ut taceatur aliquod verum , propter incapa-
ces. » Idem ' : « Cum res vera ita se habet,
ut fiut pejor , nobis eam dicentibus, illi qui
capere non potest ; nobis autem tacentibus ,
illi qui potest; quid putamus esse facien-
dum ? nonne dicendum est potius verum ,
utqiii potest capere capiat, quam tacendum,
ut non solum id ambo non capiant, verum
etiam qui est intelligentior ipse fiat pejor,
quia si audiret et caperet, per illum plures
discerent ? Quo enim est capacior ut discat ,
eo magis est idoneus , ut alios doceat. »
Idem ' : « Non simus in disputationibus
prompti , et iu orationibus pigri.» Idem, in
Epistola'' : « Sollicitissime cavendum est in
docendo superbiffi vitium : quod in discendo
non ita est. » Ambrosius, de Officiis ^ : « Ab-
sit perlinax in familiari sermone contentio ;
qusestiones enim magis excitare inanes, quam
utilitatis aliquid alferre solet. Disceptalio sine
ira, suavitas sine amaritudine sit, monitio
sine asperitate, hortatio sine ofTensione. »
Isidorus, in Synonymis : « Communia om-
nibus, secreta paucioribus loquere , aperta
cunctis, operta paucis annuntia. » Idem, de
Sunmo Bono ' : « Quadrimoda est dicendi
ratio, quia aut bene sentiendo quid bene
proferlur , aut nihil sentiendo nihil dicitur,
aut parum sentiendo loquacitas sola osten-
tatiir, aut optime seutiendo non eleganter
profertur quod dicitur. » Ilieronymus, in
Epistola '' : « Docente te in ecclesia non cla-
mor populi , sed gemitus suscitetur : lacry-
mae auditorum , laudes tuae sint. » Idem ' :
« Praedicator continentiae, nuptias ne conci-
liet. » Bernardus , super Cantica ' : « En
quanta prius infundenda sunt , ut effundere
' Aug., de Bon. Persev., c. xv(. — ' Ibid. — ' Ibid.,
c. XXIV.— < \<\.,adFtore?itin., epist. cxxxii, al. ccLxvi,
n. 2. — ' Ambros., de Offic, lib. I, c. xxii.— « Isid,,
de Sum. Bon., lib. II, c. ixix, sent. 16. — ' Hieron.,
ad Nepot., epist. ii, ante med, — • Ibid. — ' Bern.,
TOM. VU.
de pleniludine, uou de peuuria
largientes ! Primo quidem compunctio, de-
inde devotio, tertio poenitentiae labor, quarto
pietatis opus, quinto orationis studium ,
sexto contemplationis otium, septimo pleni-
tudo dilectionis. » Idem : « Doctrina spirifus
non curiositalem acuit , sed charitatem ac-
cendit. »
CAPUT XXXV.
De Dignitate.
Gregorius, in Registro '».• « Ad hoc loco-
rum gradus rationis ordo distinxit, et judicia
esse constituit, ut nec praepositi in oppri-
mendos fe frustra valeant occupare subditos,
nec subjectis iterum contra suos praepositos
effisenata sit resultandi licentia. » Idem " ;
« Ad hoc divinae dispensationis provisio gra-
dus et diversos constituit ordines esse dis-
tinctos, ut dum reverentiam minores polio-
ribus eshiberent , et potiores minoribus di-
lectionem impenderent, una concordiae fie-
ret ex diversitate connexio, et recte officio-
rum gereretur administratio singulorum. »
Idem : « Quia homo quod sibi tribuitur, quo
judicio disponatur, ignorat, necad appeten-
dum locum superiorem procax insistere, nec
ad repellendum contumax debet inveniri. »
Idem , in Pastorali » : « Virtutibus pollens
coactus ad regimen veniat ; virtutibus va-
cuus, nee coactus accedat. » Idem " :« Cum
rerum necessitas exposcit, pensandum valde
est , ad culmen quisquis regiminis qualiter
veniat; atque ad hoc rite perveniens, quali-
ter vivat; et bene vivens, qualiter doceat;
et recte docens, infirmitatem suam quotidie
quanta consideratione cognoscat : ne aut hu-
militas accessum fugiat , aut perventioni
vita contradicat, aut vitam doctrina desti-
tuat, aut doclrinam praesumptio extollat. »
Idem , in Dialogis "■ : « Usus rectae couver-
in Cant., serm. xxviii, prope fin. — '» Greg., ad Leon.
Catan., lib. VII, p. I, epist. viii, col. 1291. — '■ Id.,
ad lipis^ GalL, lib. IV, epist. lii, coI. 1206.— 'Md.,
Pastoral., p. 1, c. IX. — " Id., ad Jo. Ravenn.,
Prolog., in Pastor. — '* Id., Dialog., lib. 1, c. I.
14
m
sationis est, ut praeesse non audeat , qui sub-
esse non tlidicerit; nec obpdientiam subjectis
imperet, qiiam pralatis non novit exbibere. »
Idem, in Homiliis ' : « Hli debent curam
pastoralem suscipere , qui in suo corde sciunt
fluxa luxuriffi domare : ut cum aliis fortia
prajdicant, ipsi desideriis moUibus enerviter
non succumbant. Idem, in Moralibus ^ :
«Nolenli mihi atque reniteiiti, cum grave
esset altaris ministerium , etiam pondus est
curaj pastoralis injunctum. » Isidorus , de
Summo Bono ' : Vir ecclesiasticus , el cruci-
figi mundo per morlificationem propriaa
carnis debet, et dispensatioiiem ecdesiastici
ordinis, si ex Dei voluutate provenerit, vo-
lens quidem , sed humilis gubernandum sus-
cipiat. » Bernardus , super Cantica " : « Non
otiosetoties repetitum esl ' : Petre, amas me,
in commissione ovium. Ego qnidem id si-
gniflcatum provide puto , ac si dixissel
illi Jesus : Nisi testimonium tibi perhibente
conscientia , quod me ames et vald£ per-
fecte ames , hoc est, plus quam tua , plus
quamtuos, plus etiam quam te, ut hujus
repelitionis mea; numerus impleatur, ne-
quaquam suscipies curam hanc, ne ititro-
miltas de ovibus meis, pro quibus utique
raeus enusus estsanguis.» Idem ° : « lu prae-
latione opus est viro forli, spirituali, et fi-
deli : forti , ad propulsandas injurias ; spiri-
tuali, ad deprehendendas insidias; fideli,
qui non , quae sua sunt, quaerat. » Idem , in
Epistola'' : « In alto positum non alta sa-
pere, diflicile est, et omnino inusitatum
quanto inusitatius , tanto gloriosius. »
CAPUT XXXVI.
De Zelo.
Gregorins , super Ezechielem ' : « Nul-
lum omnipotenti Deo tale est sacrificium ,
1 Gre<: , in Kvang., hom. xxil, piope fiu. — « Id.,
ad Lcaml , in e.^sposil. Job, xiii. — ' IsiJ-, * Sum.
Bon., lib. 111, c. .«xill, sent. 1. — * Bmh., m Cant.,
scrm. Lxxvi, post meJ. - » Joan., .KXI, 17. — « Bern.,
in Cant., serm. Lxxvi, versus fin. — ' Id., Epist. XLil,
posl med. — « Gre-., in Ezn-h., hom. xii, louge post
med. _ 9 vid. sup., lib. II, c. xxviil, p. 98. -
PHA.RETRiE LIB. IV.
quale est zelus animarum. » Idem : « Reslat ut
sive, B etc, supra, libro II, de Prudentia ".
Idem , in Moralibus '" :« Si nulia iraex vlr-
tule surgeret , divinae animadversionis im-
petuin Phinees per gladium non placasse!.»
Idem " : M Aliquando necesse est ut pravis
mentibus, qiuE humana praedicatioue corrigi
nequeunt, divina flagella optari benigne de-
beant. » Ideni : « Evenire plerumque , » etc. ,
supra, libro III, rfe Discordia"-. » Idem " :
« Si sic proximos nt nos amare praecipimur,
restat ut sic eorum erratibus sicut nostris vi-
tiis irascamur. » Idem " :«Eigaerrata proxi-
morum sic mansuetudo zelum temperet ,
quatenus a justitiae sludio non enervct. »
Augustinus, in Epistola " :« Quid hic inagis
persequitur vitam bonorum, quam vita ini-
quoruin ; non cum cogit imitari quod dis-
phcet , sed cum cogit dolere quod videt ?
Ouoniam coram pio vivens impie, etsi non
obligat con? entienlem , cruciat sentientem. »
Ideiu : « Pia est, » etc, infra, de Dolore ".
Bernardus,s«per Cantica " : « Zelum tunm
inflammet charilas, informet scientia, firmet
conslantia : sit fervidus, sit circumspectus ,
sitinvictus, nec teporem habeat, nec discre-
tionecareat, nectimidus sit. » Idem, in Epi-
stola '* : a Habeat charltas zelum; .sed adhi-
beat pro tempore modum : severitas nun-
quam rcmissa ; intermissa tamen plus pro-
flcit. » Idem " : « Hoc vera et casta contem-
platio habet , ut menlem quanto divlno ignc
vchemenlcr succenderit, tanto inlerdum re-
pleat zelo , et desiderio acquirendi Deo qui
eum simihter diligant, ut otium conteinpla-
tionis pro studio praedicationis libenlissime
intermittat. » Glossa '" : « Ira justa esl, qua
irascitur quis suis et alienls peccatis, videns
homines confitentes Deum ore, el negaiites
moribus ; renunliantes saiculo verbis, et non
et
"> Greg , Moritl., lib. V, c. x.xxi, post med. — " Ibid.,
lib. XIII, c. 111, in priuc. — " Vid. sup , lib. III,
c. XXII, p. 148. — " Grcg., Moral., lib. V, c. xsxi,
posl nied. — " Ibid., lib. X, c. iv, circa nied. —
« Aug., arl Sebast., episl. r.xLv, al. ccxLviii, n. 1. —
'«Vid inf., c. XLiil,p. 2IC. — "Uerii., inCanl.. scrni.
x\, auteuieii. — •' Id , episl. .\xv, prope liu.— '■' Id.,
serm. Lvii, post nied. — " Gloss. iu Psal. xix.
DE GRATIOSIS
factis; et viflons fratres fratribus detrahen-
tes, osculum dantes, et fldern non servantes. »
Glossa ' : a Bonus zelus est fervor animi ,
quo mens, abjecto humano timore, pro de-
fensione veritatis accenditur, et eo magis
commendabilis , quo quselibet prava , qnae
viderit, corrigeresatagit; si nequit , tolerat
et gemit. »
9H
CAPUT XXXVII.
De SolicUudiiie.
Gregorins , in Moralihus ' : « Sancti vi-
ri, quia brevitatem vitse desinenter aspi-
ciunt , quasi quotidie morientes vivunt ; et
tanto se sollicilins mansuris praeparant ,
quanto et nulla esse transitoria ex fine sem-
per pensant. » Idem ' : « Mens tanto allius
inter tentationum fluctus attollitur, quanto
sollicitius ab hujus saeculi cogitafione va-
cuatur. » Idem ' : « Magna soUicitudine ad
curam nostrae meliorationis accingimur ,
quandoid virtutis in aliis cernimus, quod non
habemus. » Idem : « Dominum tanto, » etc,
supra, de Discussiones. Idem in Registro " :
« Illa sollicitudo praepositorum utilis est ,
cautela laudabiiis, in qua totum ratio agit ,
et furor sibi nil vindicat. » Idem ' : « Quanto
morti viciuiorefficeris, tanto fieri sollicitior
atque timidior debes. » Idem* : « Cum ho-
norisaugmento, cura quoque soHicitudinis
deliet excrescere.» Idem ' : «Cumcunctane-
gotia soUicitudine indagandse veritatis indi-
geant , tamen quse ad dejectionem sacerdo-
talium gi-aduum spectant, sunt districtius
trutinanda. » Joannes Chryso?tomus, super
Matthmim "• :«Occupatio viriliumsolicitudi-
num, suggestionum voluptates plernmque
excludit. » Hieronymus : «Grandis virtulis,»
etc, supra, libro 11, de Contineniia tactus ".
' Gloss, in Psal. livhi. — ' Grep;-j Moral., lib. VII,
c. XIV, post med. — ' Ibid., lib. XXI, c. xvii, ante
med. — » Ibid., lib. XXIV, c. vi, post raed. — ^ Vid.
siip., c. VII, p. i'S — 8 Grei;., ad Gudisc, lib. VIII,
epist. XII, col. UflO. — ' Ihid., .\d Janvar. Calar,,
lib. VII, p. II, episl. I, col 1310. — » Ibid., epist. cxiii,
ad Syagr. episc, col. 1377. — » Id., ad Natal., Salon.,
lib. 11, p. )l, epist. VIII, co. 1(04. — '" Chiysost., in
Bernardus, super Cantica " : « Oranis cura
sanctornm , sprefo ornafuculluque superfluo
exterioris sui hominis, qiii certe corrumpi-
tur, omni se diligenfia pra;bet, et occupat
excolendo, atque decorando interiori illi ,
qui ad imaginem Dei e.st, et renovatur de
dieindiem. » Idera: «Omnisdebonis,etc., »
supra, de fiegratiatione ". Idem , in Sermo-
nibus "• : « Dignura valde est, et omnino
exigit ratio aequitatis , ut quibus a constitu-
tione inundi regnum paratur, ipsi etiam se-
seregnopararcnonnegligant.» Augustinus,
de Ordine disciplince: « Opera danda est op-
timis moribus; Deus enim noster aliter nos
exaudire non poterit , bene autem viventes
facillirae exaudiet.» Seneca, in Epistola " :
« Pt.Tseverandum est, et assiduo studio ro-
bur addendum, donec bona mens sit quod,
bona voluntas est. »
CAPUT XXXVIII.
De Correptione.
Gregorius, in Morulibus '^ :«Quisque per-
pendere sollicite sciat , ne luctus tempore
verba increpationis inferat. » Idem " : « Quos
deaperta infirmitate reprehendimus, super-
est iit de occiiltoe forfitudinis aestimatione
veneremur. » Idem : « Ex se debet, » etc,
supra, libroIII,de Oblivione '«. Idem, in Re-
gistro^^ : « Dum unus corripitur, plurirai
eraendantur. Et melius est, ut pro multo-
rum salvatione unus condemnetur , quam
per unius licentiam multi periclitentur. »
Idem 2° ; « IJbi senior juvenibus exempliim
ad interitum praebet , ibi districta increpa-
tione feriendus est. » Isidorus , de Summo
Bono : « Sicut peccatorem convenit argui,
injustum sic , conversum exulcerari. »
Matth., Op. imperf., hom. XL. — " Vid. sup., lib. II
c. XXXVII, p. ;I0. — 1= Beru., ui Catit., serm. x.w'
post med. — " Vid. sup., c. xxxi, p. 20 j. — i» Bern.,
de verb. Job. in sex tribuL, iu priuc. — '» Seuec!
epist. XV!, ante med. — "* Greg., Moral., lib. Xlll]
c. n. — " Ibid., lib. XXXI , c. viii, non longe <i fiu. —
'» Vid. siip., lib. III, c. XXVIII, p. 154. _ 13 Gre?., ad
Augustin., lib. XII, epist. xxxi, col. t569. — ''" Id.,
ad Januur. Calar., lib. VII, p. II, episl. i, col. 1309.
PHARETRiE LIB. IV.
Idem * : « Qui veraciter fraternam vult cor-
ripere ac sanare infirmitatem , talem se
prsestare fralernae utilitati studeat , ut eum
quem corripere cupit, huinili corde admo-
ncat , Iioc faciens ex compassioue cjuasi com-
munis periculi , ne forle et ipse suljjiciatur
tentationi. » Augustinus, m Enchiridio (a) ' :
0 Qui emendat verbere in quem potestas
datur, et coercet aliqua disciplina, et tamen
peccatum ejus , quo ab illo liesus , aut of-
fensus est , dimittit cx corde , vel orat ut ei
dimittatur, non solum in eo quod dimittit
atque orat , verum eliam in eo quod cor-
ripit , et aliqua emendatoria poeua plectit ,
eleemosynara dat. Multa enim bona prajs-
tantur invilis , quando eorum consulitur
ulilitali , non voluntati. » Idem : o Si pec-
caverit , » etc, supra , lib. III , de Argtii-
tione '. Idem , in Epistola ' : « Quantum illi
laudandi atque praedicandi sunl, qui dignati
non sunt cum mundo eliam florenle flo-
rere ; tantum increpandi et accusandi sunt ,
quos perire cnm pereunte delectat. » Idem,
de Correptione et Gratia ' : « Corripiantur a
praipositis suis subditi , correptionibus uti-
que dc charilale venienlibus , pro culparum
diversilate diversis, vel minoribus , vel am-
plioribus : quia et ipsa , quae damnatio no-
minatur, quam fecit episcopale judlcium ,
qua poena in Ecclesia nulla major est , po-
test, si Deus voluerit , in correctionem sa-
lubcrrimam cedere atque proficere. » Idem ,
de Boctrina Chrisliana' : « Quid locis, et
tempori, et personis conveniat, diligenler
altendendum est, ne temere flagitia repre-
hendamus. » Joannes Chrysostomus , super
Matthmnn ' : « Omnis correptio similis est
caeteris tenlationibus. Sicut euim omnis ten-
lalio fideles quidem magis aedificat , iufide-
les autem amplius destruit : sic et omnis in-
crepatio disciplinse , religiosum hominem et
1 Isia.; * Sum. Bon., lib. III, c. xx.xil, sent. 2. —
• Aug., Eiichir., c. Lxxii. — ■" Vid. sup., lib. III,
c. XXXVI, p. lUO. — * Aug , ad Arment., epist. xlv„ al.
cxxvn, n. 1. — » Id., de Corrept. et Gral., c. xv. —
• Id., de Doct. Christ. lib. III, c. XII. — ' Chrysost.,
(a) Ceet. edit. Enchiridione.
timentem meliorem facit, irreligiosum au-
tem et inalum conturbat, et ad deterius ire
compellit. » Bernardus ' : « Non contem-
nenda increpatio justi, quae ruina peccati ,
cordis sanitas est, nec non et Dei viaad ani-
mam. » Idem in Sermonibus' : « Nemo,
fratres , vitia palpet ; peccata nemo dissi-
mulet , cum viderit ordinem deperire , vel
minui disciplinam. Est enim consentire , si-
lere cum arguere possis, et scimus quia si-
milis popna facientes maneat, et consentien-
tes. » Glossa "> : « Raro, et non sine magna
necessitate, objurgationes sunt adhibendae ,
et non nisi Dei respectu , remota ab oculo
trabe , id est odio. »
CAPUT XXXIX.
De £quitate.
Gregorius, in Registro " :« Ita vos in ea,
quae Deum offendunt, etad iracundiain pro-
vocant , districtos ac soUicitos exhibete , ut
ad aliorum emendationem et vindicta cul-
pabilem feriat, et innoceiitem falsa opinio
non affligat. » Idem " : « Manifesta peccata
non sunt occulta correctione purganda , sed
palam sunt arguendi , qui palam nocent :
ut duui aperla objurgalione sanantur, hi
qui eos imitando deliquerant , corrigan-
tur. » Idem " : Cum increpare delinquentes
noluerit , eos proculdubio pastor occidit. Hac
ergo consideratione compulsus. velis, nolis,
locuturus sum : quia oiuni virtule aut te
cupio salvari, aut de tua morte me eripi. »
Idem " : « Sicut obstinali esse humilibus
non debcmus , ita districti esse superbis de-
bemus. » Idem " : « Sicut perseveranli cul-
pae debetur jure vindicta, ita resipiscentibus
est venia concedenda. » Idem : « Suinmum
in regibus, » etc, supra , lib. 1, de Po-
in Matth., Op. imperf. — • Bcrn., in Cant. serm. LVii,
circa nied. — » Id., in Kativ. Joan. Bapt. serni., posl
njed. — '» f.loss. in Malth., vil. — " Greg., ad Yirg.
Arelal.,\\\i. IX, epist. Lxm,col. 1477.— " Id., lib. .\ll,
ppist. XXXI, post ined. — " Id., ud Venant. cancell.,
lib. 1, epist. XXXIII, col. 1050.— " Id., ad lUarinian.
navcnn.. lib. VII, part, II, epist. X, col. 1317. — " Id.,
ad Sabinian. Jadert., Ibid., p. I, epist. xu, col. 1293.
DE GRATIOSIS.
tentibiis '. Idera • : « Boni te dulcem ,
pravi sentiant correctorem. In qua vide-
licet correctione hunc esse ordinem noveris
observandum , ut personam diiigas , et vitia
persequaris : ne si aliter agere Ibrtasse vo-
lueris, transeat in crudelitatem correctio, et
perdas quos emendare desideras. » Idem ' :
0 Justitia} et rationis ordo suadet, ut qui
sua a successoribus desiderat mandata ser-
vari , praedecessoris sui proculdubio voluu-
tatem et statuta custodiat. » Idem * : « Sicut
in his, qui per ignorantiam fecerunt, culpa
aliquatenus toleranda est ; ita in his fortiter
insequenda , qui non metuunt sciendo pec-
care. » Idem * : « Effectum justa postulanti-
bus indulgere, et vigor aquitatis, et ordo
exigit rationis , prsesertim quando peteii-
tium voluntatem, et pietas adjuvat, et ve-
ritas non relinquit. » Idem • : « Sicut ra-
tioni contraria procul est abjicienda petitio ;
ita in his , quae bene desiderantur, effectum
non convenit negare. » Idem ' : « Minorem
major prsecedit, sicut honore, i(a et crimi-
ne : et quem major sequitur culpa , majori
plectatur vindicta , et sic postea poenitentia
credatur esse fructuosa. » Idem ' : « Sicnt
laudabile , discretumque est , reverentiam
et honorem debitum exhibere prioribus, ifa
rectitudinis et Dei timoris est, si qua in eis
correctione indigent , nuUa dissimulatione
postponere : ne totum, quod absit, incipiat
corpus invadere, si languor non fuerit cu-
ratus in capite. » Idem ' : « Manifesti exces-
sus canonica semper moderatione premendi
sunt : ut una res , et praeteritorum correctio,
et esse regula possit futurorum. » Idem '» :
« Quoties contra ecclesiasticam quid gestum
dicitur disciplinam, ne nos ante Deum culpa
ex dissimulatione redarguat, irrequisitum
213
hoc relinquere non audemus. » Idem " :
« Sicut Ecclesia proprias res amittere non
debet , iti eam rapacitatis ardore alienas
invadere non oportet. » Idera " : « Jurgan-
tium controversias ccleri sententia termina-
re, et ceqnitati procuIdul)io convenit, et vi-
gori. » Idem ' : « Sicut ab aliis nostra exi-
gimus, ita singulis sua jura servemus. »
Idem, in Moralihus " :« Majora crimina, et
tarde credenda sunt, cum audiuntnr, et ci-
tius punienda suiit, cum veraciter agnos-
cuntur. » Idem '* : « Superiores cum per
disci[)linam alios feriunt, sic alienara infir-
mitatem debent percutere , ut etiam ad suam
noverint oculos revocare. » Idem, in PastO-
rali '^ :« Aliquando subjectorum vitia pru-
denter dissimulanda sunt, sed quia dissimu-
lantur , indicanda ; aliquando etiam aperto
cognita, raature toleranda ; aliquando vero
subtiliter et occulte perscrutanda, aliquando
leniter arguenda ; aliquando et vehementer
increpanda. » Ambrosius , in Epistola " :
B Hostem ferire, victoria est; reum, aequi-
tas ; innocentem , homicidium. » Augusti-
nus , de Civitate Dei " : « Melior est animi
sequitas , quam corporis sanitas. » Idem ,
de iinico Baptismate " : « Hoc justum est,
ut cum mala hominum reprobamus, quae-
cumque in illis bona Dei reperimus , ap-
probemus. » Idem : « Veritate manente,
quod vitiosum , quod pravum , quod falsum
inunoquoque fuerit, curemus, corrigamus,
emendemus, aut si non possumus, detesta-
tum damnatumque vitemus. » Idem, de
Ovibus : « Disciplina exerceatur, judicium
non prsecipitetur. » Idem : » Pertinet ad in-
nocentis, » etc, supra, de Innocentia '".
Joannes Chrysostomus , super Joannem :
« Sive inops, sive dives fuerit quis, non
' Vid. sup., lib. I, c. xliv, p. 38. — = Greg., ad
Con. Lirin., lib. IX, epist. Vlll, col. 1434. — ' Id., ad
Montan., lib. V, epist. xil, col. 1219. — ' Id., ad
Augustin., lib. XII, epist. xxxi, col. 1570. — « Id., ad
Adeod. abb., lib. XI, epist. v, col. l.^ilS. — « Id., ad
Joan. Panorm., ibid., epist. LX, col. 1546. — ' Id., ad
Secundin., llb. VII, p. H, epist liv, coI. 1340. — » Id.,
adMpisc. Conc. Byzac, lib. X, epist. xxxvi, col. 1501.
— ' Id. , ad Vict. Panorm. , ibid. , epist. xxxiii.
col. 1499. — " Ibid., lib. V. — " Id., ad BomJ Regit.,
lib. II, p. II, epist XLiii, col. 1120. — " Id., ad Joan.
Raven., ibid., p. I, epist. xxviii, col. 1089. — '3 Id.,
ad Cler. Mediol., ibid., p. II, epist. xxix, col. 1114. —
" Id., Moral., lib. XIX, o. xiv, circa fin. — '= Ibid.,
lib. XIV, c. XXIV. — '6 Id., Pastoral. p. II, c. x, iu
princ. — " Ambros., lib. VI, epist. XLviii. — i« Aug.,
de civit. Dei, bb. XIX, c. xm. — " Id., de unic. Bapt.,
c, 11, u. 3. — *" Vid. sup., c. V, p. 177.
214 PHARETRiE LIB
personas attendanius , sed res scrutemur. »
Bernardus , iu Epistola ' : « Si quis susurro
in populo diaboli sibi assumens vicem, jur-
gia scminare^ et pacem turbare velle repe-
riatur, quemadmodum ille discordiae sem-
per est amator et auctor ; Iniic rigidas cen-
surai remedio citius obvietiir , eo quippe
pessimse, quointimae pesti. » Idem » : « Ma-
luni si comprimas tuum, reputabitur tibi
ad gloriam; si alienum , ad justitiam. »
Ideni ' : « Melius est ut pereat unus , quam
unitas. »
Ht.
CAPUT XI .
De Qmtuor Affeciionibns.
Augustinus , de Civitate Bei '
Recta
voluntas est bonus amor ; et voluntas per-
versa , malus amor. Amor ergo inhians ha-
bero quod amatur, cupiditas cst ; id autem
habeiis , eoque fruens , iajtitia est ; fugiens
quod ei adversatur, timor est ; idque si ac-
ciderit sentiens, tristilia est : proinde mala
sunt ista, si malus est amor; l)ona, si lio-
nus. » Idem '' : « Apud no.s, juxla Scriptu-
ram sanamqne doctrinam , cives sanclae
civitalis Dei, in bujus vilae porcgriiialione,
.secuiidum Deum viveiiles , metuunt , cu-
piuntque, dolent, gaudent(]ue; et quia rec-
lus est amor eorum, istns omnes affecliones
rectas habent. » Idem, de Patientia'^ : «Yo-
luntas bona, id est , voluntas Deo fideliter
subdita, voluntas sanctilate superni amoris
acr(>nsa, volunfas quae diligil DL"um , et pro-
xiiimm propter Deum : sive amore, de qvio
rcspondet apostolus Petrus ' : Domine , tu
sc/s, qnia amo le ; sive timore , de quo dicit
Apostolus ' : In timore et tremore vestram
ipsorum salutem operamini; sive gaudio,
de quo dicit iilem ° : Spe gaudentes , in tri-
bidatione patientes; sive Irislilia, qualem
idcm apostobis se dicit '° habuisse magnam
' Dcra., opist. .:xxix. — - Id., cpist. c.c. — ' Id ,
episl. cil. — * Aus-, * civit. Dei, lib. XIV, c. vii. —
' Ibiti.,c. XI.— " 1(3., de Palient., c. x.xv. — ' Joan.,
XXI, 15, 16. — 8 Vldlipp., II , \i. - •• l\om , XII, li.—
'• {\om , IX, 2. — " ll)iil., Dc ?uin. Bop.. li ■. II,
pro fratribus suis : quaecumque amara et
aspera sufferat, charitas Dei est. » Isidorus,
de Summo Bono " :« Quatuor sunt qualita-
tes affcctionum , quibus mens jusli laedio
salubri compungitur , hoc est , memoria
praeteritorum facinorum, ^(^■cordatio futura-
rum panarum, consideratio pert grinationis
in hiijus vita; longiiiquitate , desiderium
supernae patricB, quo quantocins ad oam
valeat pervenire. » Auctor de Spiritu et
Anima : « Habet anima affectiones, quibus
exercelur ad virtutes. Dolor namque de pec-
catis, timor de pcenis, desiderium de pro-
missis, gaudium de praemiis, quaj(^iam exer-
citia siint virlutiim. » Idem " : « Affectus
quadripartilus e.sse dignoscitiir, dum de eo
quod amamusjam gaudemus , vel gauden-
dum speramus, ot de eo quod odimus, jam
dolemus , vel dolendum metuimus ; et ab
hac concupiscibililate gaudium et spes, de
irascibililate dolor ot metiis oriuntur. Qui
quidem quatuor afTeclus animae, omiiium
sunt viliorum, al(|ue virtulum quasi quai-
dam principia, ot communis maleria. » Ber-
nardus , super Cantica '" : « Habent voces
snas affoctiis, per quasse etiain, cum volunf,
produiit: timor, vorbi caiisa, meficulo.sas ;
dolor, gemebundas; amor jucundas. » Idem,
iii sermoiie, loqueus de illo verbo Joel., ii :
Convertimini ad me in toto corde vestro " :
Conveitatur amor tiins , ut omnino niliil
diligas nisi Deuni, aut certe propter ipsum.
Convertatur etiain ad ipsum timor luus,
quia perversus est tiinor oinnis, quo metuis
aliquid prajtor eum, aut non propler ouin.
Sic et gaudium tuum ct tristitia aeque con-
vertantur ad ipsum : hoc autem ita fiet, si
non nisi secundura eum doleas, aut laeteris.
Quid enim \ierversum magis, quam laetari ,
cum malefcceris , et in robus pes.--imi.s exiil-
tare ? Sed et ea quoque, quae secundum sai-
culum est, tristitia mortem operatur. »
c. sil, spnt ■'(. — '" De Spir et Anim., c. iv, apud
August., appoiid. tom. VI. — '» Bein., in Canl.,
serm, lxvii, aute med. — '* Id., in Quadrag., serm. ii,
circa aied.
DE GRATFOSIS. 215
a Ubi timor «t Iremor est , non ibi vocis ela-
CAPUT XLl. tio est, sed animi flebilis lacrymosa dejec-
tio. » Idem " : « Quando iralus luero , et
^ *"""■*• aliquid mali in meo animo cogitavero , et
me nocturnum phantasma deluserit, basili-
cas marlyrum intrare non audeo : ita totus
et corpore, et animo contremisco. » Idem,
in originali super Joelem '* : « Nunquam
tuta est humana fragilitas ; sed quanto vir-
tutibus crescimus, tanto magis timere de-
bemus, ue de sublimibus corruamus. » Ber-
nardus , super Cantica " : « Beatus homo
qui semper pavidus est. Time ergo , cum
arriseritgratia; time, cum abierit; time, cum
denuo revertetur, ethocestsemper pavidum
esse. » idem : « lu veritate didici, » etc,
supra, lib. II, deGratia"'. idem, in ser-
mone'^ :« Primus limor est, ne cruciemur
a gehenna. Secundus, ue exclusi a visione
Dei , privemur tam inaestimabili gloria.
Tertius replet animam omni solliciludine,
ne forte deseratur agratia. » Idem" :«Sicut
securilas , vel desidia , causa et mater est
oninium delictorum , sic timor Domiiii ra-
dix et cuslos omnium bonorum. » Idem :
« Heu me, » etc, supra, libro II , de Ten-
tatione ".
Gregorius, in Moralibus ' : « Justo timen-
dum non est, ne derisor , cum corripitur,
coutumelias inferat; sed ne tractus ad odiuin
pejor fiat. » Idem ' : « Creator noster, qui
ubique totus est , et cernens cuncta non cer-
nitur,tanto metuendus est , quanto invisi-
bilis permanens, de nostris actibus quando
et quid decernat, ignoratur. » Idem, in IIo-
miliis ' : « Tanto de se unusquisque sollici-
tus metuat, quanto ignorat quod restat. »
Augustinus, in libro de Vanitentia *: « Ti-
meat anima jam corrupla , docta experi-
mento quod ignorat virgo. » Idem , de Con-
jugiis adulterinis ^ : « Si a conjugall vinculo
immunis minus appetitur vila sanctorum ,
exliorreatur pcena moechorum, et timore
saltem frenetur concupiscentia, si non amo-
re eligitur continenlia. » Idem, in Epistola * :
« Qui gehennas meluit, uon peccare meluit^
sed ardere : ille autem peccare luetuit, qui
peccatum ipsum sicut gehennam odit. »
Idem , in Recjula'' : « Deo vir sanctus timeat
disphcere , ne velit feminae aiale placere.
Illum cogitet omnia videre, ne velit fenii-
nae male videri. » Isidorus, in Synonymis * :
« Timor expellit peccatum ; timor reprimit
vitium ; timor cautum facit hominem atque
sollicitum : ubi timor non est, ibi dissolutio
vilseest : ubi timor nou est, ibi desperatio
est. » Idem, de Summo Bono ' : «Ssepeqiiai
apud hominum judicium bona parent, apud
examen diligentissimi et acutissimi judicis
reproba deteguntur. Ideoque omnis sanctus
veretur , ne forte bonum quod agit , pro
ahqua animi intentione, in oculis Dei re-
probuni sit. » Hieronymus, in Epistola '" :
' Greg., Moral., lib. VIII, c. XX iv, circa med. —
' Ibid., lib. XVl, c. xv. - ' Id., in Evang.,
hoin. XXXVIII, post med. — * De vera et fals. pcenit.,
c. XV, apud Aug., Append. tom. VI. — ^ Aug., de
Conj. adull., lib. II, c. xili. — " Id., ad Anast.,
epist. cxLiv. — ' Id., Reg. III, c. xxi. — ' Isid.,
Synon., c. vii, in princ. — ' Id., de Sum. Bon., lib. II,
c. xxvii, sent. 4. — <• Hieron., ad Mauric. fil.,
CAPUT XLII.
Gregorius, in Registro " :« Quanto cordi
nostro Isetitiam Ecclesise ordo inculpabiliter
custoditusinfundit, tanto rescissus ta^dium
doloris imponit! » Idem " : « Credat mihi
charitas tua , quia valde contristatus sum
de tristilia tua, ac si in te injuriam ipse
pertuhssem. o Idem , in Moralibus '" : a In
amariludine animae sunt omnes electi, quia
epist.
, XIV.
- "Id.
, adv. I
^igi
lani., ultra
med. -
- 'Md.-,
in Joet., u
. — "
Bern.,
Cant. serm
. V. —
" Vid.
sup., .
lib. 1
1 C XV
r, col.
83.
— 'Md.,
serm. i
in Dotn.
1 post oct.
Epiph.
, serm.
11.
, post med
. — '«
Id., de
Don.
Spa;
itus sancti , S(
;ruj
.— '■ Vid.
. sup.
lib. II,
C. 1,
p. OG. — "
» Gieg.
, ad Victor..
lib. VII, p. 1,
epist.
XV,
col. i-m. - '■
» Id
.., ad Euset
K abb.,
lib. II,
p. II,
, epist
.. XXIV,
col. 1087.
- " Id., ,
MoraL,
Ub. V,
c. III, lu prmc.
2I(
PHARETR^ LIB. IV.
vel punire flendo non desinunt quae deli-
querunt ; vel gravi se moerore afficiunt ,
quia longe liuc a facie Conditoris projecti ,
adliuc in Eeternse patriaj gaudiis non sunt. »
Idem ' : « Valde affligitur anima justorum ,
quando niali eontra bouos districtas senten-
tias intorquent, qui bene vivere ignorant,
et voce sibi justitiam vendicant, quam ino-
ribus impugnant. » Idem * : « Gravis moeror
est, duris cordibus infructuose praedicare;
laborem in ostendeuda veritate sumere , sed
nullum de conversione audientium laboris
fructum invenire. At contra , magna prae-
dicatorum consolatio est , subsequens pro-
fectus auditorum. » Idem ' : « Anima sancta
intus doloris sui gemitum tolerat ; sed eo
refectionis pabulum percipit , quo vis amo-
ris per lacrymas emanat. » Joannes Chrysos-
tomus, super Joannem : « Cuni quiddam (a)
peccaverimus nos , vel alii , tunc soium
tristari bonum est ; cum autem in Immanas
circumstantias inciderimus, inutilis in no-
bis de reliquo tristiliae usus. » Auguslinus,
de Verbis Domini : « Gemc ut columba , et
tunde pectus, et tundendo correptus esto,
ne videaris non conscientiam caedere (a) ,
sed malam conscientiam pugnis pavimen-
tare , solidiorem reddere , non correptio-
rem. » Idem , in Epislola ' : « Pia est isla
tristitia, et si dici potest, beata miseria , vi-
tiis alienis Iribulari , non implicari ; mcere-
re, non haerere; dolore contrahi, nonamore
altrahi. » Idem : « Quid hic, » etc, supra,
de Zelo Bono '. Idera , contra Julianum ^ :
B Mentibus amiconmi sanorum , fletum
commovet risus freneticorum. » klem , in
Meditationibus : « Da mihi, Domine, iu hoc
exilio panem doloris, et lacrymarum , quem
esurio super omnem copiam deliciarum. »
Idem : « Aut continui dolores crucialjunt
poenitentem vitam meam, aut seterni crucia-
• Greg., Moral., lib. XIV, c. Xli, noQ longc a princ.
— 2 Ibid., lib. XXXV, c. ix, post raed. — ' Ibid ,
lib. V, c. V[i, non louge a priuo. — » Aug., nd Sebast.,
epist. CXLV, al. ccxLviii, n. 1. — » Vid. sup., c. txxvi,
p. 2"0. — ' Aa^., cont.Julian., lib. IV, c. ill.— ' Bern.,
i» Ascens. Dom., serm. m, post med. — ' Cassiod.,
(o) Cat. edit. quidam. — (6) Cal. edit. cedere.
tus vexabunt puniendam animam meam. »
Bernardus , in Sermonibus ' : « Cum coepe-
ris , tristitia implebit cor tuum ; sed si per-
severaveris. trislitia tua vertetur in gau-
dium. » Cassiodorus' : « Laetus et lascivus
spiritus obligat hominem peccato ; sed spi-
ritus contribulatus est sacrificium, quo pec-
catum solvitur. »
CAPUT XLIIL
De Confidentia.
Gregorius, in Moralibus^: « Tanto animus
a laboris afflictione subtrahitur, quanto per
spem ad summa sustollitur. » Idem '» : « Quid-
quid intolerabile pusillanimitas asserit, hoc
ei leve ac facile spes remunerationis osten-
dit. » Idem " : « Quia nunc per tribuIatione:n
seritur, ut post gaudii fructus metatur, tanlo
major fiducia nienlem roborat, quanto hanc
forlior pro veritate afflictio augustat. »
Idem ":« IUe bene novit in exterioribus mi-
seriis subsistere, qui scit semper de interna
spe gaudere. » Idem " : « Cum jam poeni-
tentiae lamentis culpa diluitur, et sic perpe-
trata planguntur, ut plangenda minime pcr-
petrentur ; magna menti tiducia nascitur, ad
conspicienda supernae retribulionis gaudia
cordis noslri facies levatur. Ideni, super
Ezechielem '* : « Non in fletibus, iion in acli-
bus nostris, sed in advocati nostri allej^a-
tione confidamus. » Idem '^ : « Spes per de-
sidcria atque suspiria. introducit ad quielis
gaudia. » Ambrosius, in ffexaemeron: « In
gravissimis passionibus spein deponimus,
fractique animo resolvimur, improvidi et
inerles jacemus, cum de divina miseratione
tunc sperandum amplius sit , cum prjesidia
humana defecerint. » Augustinus , de Con-
fessionibus '" : « Nemo securus esse debet in
ista vita, quae tota tentatio nominatur, nl
Exposit. in Psal. L, post med. — ^ Grcg., SSoral.,
lib. VI, c. vir, circa med. — '» Ibid., lib. 1, c. vii,
post med. — " Ibid., lib. X, c. xii, post med. —
>= Ibid., lib. XIII, c. iii, ante med. - " Ibid.,
lib. XVI, c. i.x, circa med. — •' Id., in Ezech.,
liou). VII, fere in fin.— " Ibid., hom. xvii, post med.
— '« Aug., Confets., lib. X, c. xxxil.
qui fleri potuit ex deteriori melior, non fiat
etiam ex meliore deterior: una spes, uiia
flducia, una flrma promissio, Ueus, miseri-
cordia tua. » Idem, de Yerbis Apostoli^:
« Ipsa spes peregrinationi iiecessaria est,
quse consolatur in via : tolle viatori spein
perveniendi, continuo franguntur vires am-
bulandi. » Idem, de Verbis Domini*: « Spes
ad hoc nos hortatur, ut praesentia contem-
namus, futura expectemus; ea qua3 retro
sunt obliviscentes , cum Apostolo in ante-
rioranos extendamus. Nihil itaque tam ini-
micum spei , quam relro aspicere. » Hiero-
nymus, in Epistola ' : « Cum universos
artus mundaveris ab omni sorde peccati ,
et toto fueris sanctiflcata corpore, tunc tibi
castitatem intelligas profuturam, et cum
omni flducia palmam virginitatls expecta. »
Bernardus, in Sermonibus * ; « Ilaec est vera
hominis flducia, a se deflcientis, et innitentis
Domino Deo suo. »
CAPUT XLIV.
Gregorius, in Moralibus ^ : « Sancti viri,
cum multa se proflcere virtutum prosperi-
tate considerant, quodam dispensationis su-
pernae moderamine, exerceri se etiam tenta-
tionibus exultant: quiatantorobustiusaccep-
tam virtutum gloriam custodiunt , quanto
tentationis impulsu concussi, inflrmitatem
suamhumilius cognoscunt. » Idem ': « Quo
se interioribus gaudiis animus robustius
inserit, eo minus exterius dolores senlit. »
Idem, in Homiliis ' ; « Ille veraciter patien-
tiam servat , qui et ad tempus aliena mala
sine dolore tolerat, et eadem retractans per-
tulisse se talia exultat. » Idem : « Si me par-
ticipem, » supra, de Communitate ». Idem,
in Dialogis ^ : « Qualis quisque apud se lateat,
' Aug., de verb. Apost., serm. ivi, al. CLvm, n 8.
— ' Id., de verb. Dom., serm. xiix, al. cv, u. 7. —
' Hieron., ad Mauric. fil., epist. xiv. — » Bern., m An-
nunt. Dom,, serm. iii, anle med. — ' Greg., Moral.,
lib. XXXI, c.xvi. — Mbid., lili. X, c. xii, uon longe a
princ. — ' Id., in Evang., hom. xxxv, post med. —
• Vid. sup., c. III, p. 193-194. — » Greg., Diatog.,
DE GRATIOSIS. 217
contumelia illata probat. Nam sicut superbi
honoribus, sic plerumque humiles sua des-
pectione gratulantur. » Augustinus, de Ver-
bis Domini '" : « Quando gaudetur in Do-
mino, non gaudetur in sajculo : vincat gau-
dium in Domino, donec flniatur gaudiutn in
sseculo: gaudium in Domino semper augea-
tur, gaudium in saeculo semper minuatur,
donec finiatur. » Idem : « Tu qui veram re-
quiem, » supra, de Tranquillitate " ; Idem,
de Confessionibus '' ; « Est gaudium quod
non datur impiis, sed eis qui te gratis co-
lunt, Domine ; quorum gaudium tu ipse es,
et ipsa est beata vita gaudere ad te, de te,
propter te : ipsa est, et non est altera. » Hie-
ronymus, in Epistola " : « Niliil sollicitius
providenduin est, quam ut solemnem diem
non tamciborum abundantia, quamspiritus
exultatione celebremus : quia valde absur-
dum est, nimia saturitate velle honorare
martyrem, quem scimus Deo placuisse jeju-
niis. » Bernardus, in Epistola '* : «Revera
illud solum et verum est gaudium , quod
non de creatura, sed de Creatore concipitur,
et quod cum possederis , nemo tollet a te :
cui comparata omnis aliunde jucunditas
mceror est, omnis suavitas dolor est, omne
dulce amarum , omne decorum fcedum ,
onine postremo quodcumque aliud delectare
possit, molestum. » Idem, in sermone'^:
« JVon est regnum Dei esca et potus 'S sed
justitia, etpax, et gaudium in Spiritu sancto:
Sic fatui fllii Adam, et praecipiti saltu justi-
tiam transilientes, et pacem, rem flnal.em, in
principium convertere, et pervertere vultis.
Nemo est, qui gaudere non velit : non stabit,
et non erit istud ; quia sicut " non est pax
impiis, sicnec gaudere, dicit Dominus ".
Nonsic impii, non sic: prius est justitiam
facere^ inquirere pacem, et persequieam,
et sic apprehendere gaudium , imo a gaudio
lib. I, c. vii. — " Aug., deverb. Dom., serm. xixvii,
al. CLXXI, n. 1.— " Vid. sup., c. li, p. 174.— " Aug.,
Confess. lib. X, c. xxii. — '^ Hieron., ad Eustoch.,
epist. xii. — '* Bern., epist. ciiv, circa princ. —
'» Id., de verbo Apost. Non est regnum Dei esca, etc,
ante med. — '« Rom., iiv, 17. — '' Isa., iLvni, 22. —
'» Psal. l, 'i.
comprehendi. » Seneca, in Epistola: o Afl
verum gaudium spocta, et de tuo gaude.
Quid autem est lioc, de tuo? de teipso, et
optima tui parte ; corpusculum quoque, et-
si niliil potest fieri siiie ipso, magis nccessa-
riam rem evaderern, quam magnam. »
CAPUT XLV.
De Connexione Virtutum.
PHARETRjE LIB. IV.
et formido, persistat. » Idem, de Summo
Bono '" : « Omnis justus spe etformidine ni-
tet, quia nunc illum ad gaudium spes erigit,
nunc illum ad formidiuem timor gehennae
adducit. B Auguslinus, (ic Meditationibus :
0 Respira, peccator, res[)ira, ne desperes :
spera in eo quem timos, affuge ad eum a
quo aufugisti, invoca iinportune quem su-
perbe provocasti.
Gregorius, in Moralihus ' ; « Omnes vir-
tutes, in coiispectu Conditoris, vicaria ope
se sublevant: ut quia una virtus sine alia,
vel nulia est onmino, vel minima , vicissim
sua conjunclione fulciantur. » Idem *: «Valde
singnla quajiibet deslituilur, si non una vir-
tus virtuti alii suffragetur. » Ambrosius,
super Lucam ': « Connexai sunt sibi conca-
tenataeqiie virtutes, ut qui unam habet, plu-
res habere videatur. »
§ 1. — De Timoie, ct Spe.
Gregorius, in Moralibus^: « In peccatoris
pectore incessanter debet spes et formido
conjungi, quia iucassum misericordiam spe-
rat, si non etiani justitiam timeat; incassum
justiliam metuit, si non etiam de misericor-
dia coiifulal. » Idem' : « De slatu suo David
cadente, nemo superbiat. De lapsu etiam
8U0 David surgcnle, nemo desperet. » idem ^ :
a Viri sancti ita moesti sunt, ut confidant ;
atquc ila confidunt, ut tamen ex securilate
non torpeant. » Idem, in Dialocjis ' : « Opor-
tet et dc Dei iios semper miseratione confi-
dere, et do nostra infirmilate formidare. »
Idem : a Qui peccatori praedicat, » etc, su-
pra, de Doctrina\ Isidorus, in Synonymis" :
« Nulla te securitas deceptum blandiatur :
nulla te .securitas a poenitentiae intentione
suspendat: incessanter in corde tuo, spes,
' Greg., Moral., lib. XXI, c. ni, non longe a princ.
— ' Ibid., lib. 1, c. xvi — ' Ambi-os., in Luc., lib. V,
c. VI. — ' Greg., MoraL, lib. XXX.III, c. i, uon louge
a princ. — >> Ibid., c. X, circa fin. — ' Ibid., lib. IX,
c. jviii. — ' Id., Diatog., lib. III, c. xvii, circa fln.
— ' Vid 8up., c. imv, p. i08. — ' Isid., Synon.,
§ II. — Dc Timore, et Gaudio.
GregorJus, in Moralibus " : o Cum bona
in aliis cernimus, valde necesse est ut exul-
tationem nostra» formidiui, et formidinem
nostrae exultationi misceamus : quatenus et
de alienis profectibus charitas gaudeat , et
in suis infirmilalibus conscientia constricla
contremiscat. » Ideni ": « Sancti viri, cum
de quil)usdam se viliis ereptos hilarescunt,
mugno se inelu eliain in ipsa exultatione
concutiunt, quia etsi jam do cujuslibet pro-
cella lempestatis erepti sunt, esse se tamen
adhuc in incerti maris dubiis fluclibus
sciunl. » Idem " : « Sancti viri sic spe exul-
tanl, ut pavore tropident ; sic pavore timent,
ut spei fiducia exiiltent. »
S III. — Dc Timore cl Amorc.
Gregorius, iu Moralibus^'' : « Cum plus
ipsi quod liineamus agnoscimus, plus nobis
de Deo per internam gratiam iiifunditur
quod aineinus. » Idem '' : « Appositis quasi
quibusdam gradibus profectus nostri, mentis
pedein prius por timorem in imo pouimus,
et postiiiodum por charitatem ad alta amore
l(>vaiuus : ut ab eo, quo quisque tumet, re-
priiniitur, ut timeat: et ab eo, (juod jam ti-
muil, sublevetur, ut prajsumat. » Augusti-
nus, de Virginitate '":« Ama Dei bonitatem;
finie severiliitem : utruinque to superbum
esse non siuit. Ainaudo enim times, ne
amantem et amatum graviter offendas. »
c. IV, in fiu. — '" Id., de Sum. Bon., lib. II, c, iv,
scnt. 2. — " r.rcg., Moral., lib. IX, c. xxxv, post
med. — " Ibid., lib. V, c. xvn, post med. — 's Ibid.
— 'k Ibid., lib. XXII, c. xx, n. 48.— '» Ibid.— '« Aug.,
de Saitct. Virginit., c. xxxviii.
DE GRATIOSIS.
Idem ' , de Fide ad Petrum : o Diligentes
Dei misericordiam, metuentesque justitiam,
nec de remissione peccatornm desperemus,
nec remaneamus in peccatis. » Mem, de
Verbis AposColi* : « Non intrat charitas in-
comitata; habet secum socium suum timo-
rem, quem introducit ipsa, sed illum castum
permanenlem in saeculum saecuh. » Idem,
super primam canonicam Joannis: « Ex-
horresce quod miiialur Omnipotens; ama
quod pollicetur Omnipotens, et vilescit om-
nis mundus, sive promittens, sive terrens. »
Hieronymus in Epistola : « Yide ut omnia
quaecumque bene facis, propter Deum fa-
cias, sciens ejus rei tantam te a Domino re-
cepturum esse mercedem, quantum (a) ejus
timoris et dilectionis causa perfeceris. » Ber-
nardus, de Consideratione ' .• « Sanctum
facit affectio sancta, et ipsa gemina, timor
Domini sanctus, et sanctas amor; his per-
fecte anima aflecta, veluti duobus quibus-
dam brachiis suis Deum ampleclitur, strin-
git et tenet, et ait: Tenui eum, nec dimit-
tam. » Idem in epistola * : « Mens quam semel
affecerit charitas, sui juris esse nou sinitur ;
metuit quod nescit; dolet quod non oportet;
sollicitatur plusquam voluerit, et unde no-
luerit (b). » Idem, in sermone : « Timeamus
et amemus Christum Dominum : timeamus,
pro nostra indignitate ; pro ipsius dignatione
amemus : non dissimulemus, non excuse-
mus; in medio est omnibus se offerens. »
219
« Non Deo, sed sibi quisque jejunat, si ea
quae ad tempus sibi subtruhit, inopibus non
tribuit, sed ventri postmodum offerenda
custodif. » Joannes Chrysostomus , super
Matthceum: « Si jejunaveris sine eleemo-
syna, nihil jejunium tuum reputalur; sed
ventrem implente et inebriante deterior est,
qui talis est; et tanto deterior, quanto las-
civa crudelitas est difficilior. » Glossa « :
« Deo jejunat, qui ejus amore se macerat, et,
quod sibi subtrahit, alii impendit. »
§v.
De AbstinenUa et Oralione.
§ IV. — De Abstinentia, et Eleemosyna.
Gregorius, in Homiliis^ : « Iloc quod tibi
subtrahis, alteri largire, ut unde tua caro
affligitur, inde egentis proximi caro repa-
retur. » Idem ': « lllud jejunium Deus ap-
probat, quod ad ejus oculos manus eleemo-
synarum levat, quod cum proximi dilectione
agitur, quod cum pietate conditur. » Idem' :
' Imo Fulgent., de fide iid Petr., c. iii. — ' Aiig ,
de verb. Apost., serm. xviii, al. CLix, n. 9. — ' Bern.,
rfe Comider., lib. V, multo post med. — ' Id ,
epist. Lxxiv. — 5 Greg., in Evang., Uom. i, circa fia.
— « Id., ibid. — 1 Ibid. — » Gloss. m Matth., vi. —
(a) Caet. edit. quam.— (A) Adde cum Bernardo : com-
patilur nolens.
Augustinus, in epistola': « In jejuniis, et
vigihis, etomni castigatione corporis, quam
phirimum adjuvatur oratio. » Joannes Chry-
sostomus, super Matthceum ^" : « Qui orat
cum jejunio, duphces habet alas, et ipsis
ventis leviores. Neque enim oscitat et tendi-
tur, et torpet orans, quod patiuntur mali;
sed est igne vehementior, et terra superior.
Ideoque maxime hic tahs daemonibus est
inimicus ethostis. Nihilenim homineorante
proprie est potentius. » Idem " :« Sicut nec
miles sine armis est ahquid, nec arma sine
milite, sic nec oratio sine jejunio, nec jeju-
nium sine oratione. » Isidorus, de Suramo
Bono '- ; « Hoc est perfectum et rationabile
jejunium, quando noster liomo exterior je-
junat, interior orat. Facilius enim per jejii-
nium oratio penetrat ccelum. » Bernardus,
super Cantica "; « Abstinebo a vino, quia
in vino luxuria est; aut, si infirmus sum,
modico utar juxta consilium Apostoli; absti-
nebo et a carnibus, ne, dum mihi nimis car-
nem nutriunt, simulque et carnis nutriant
vitia : panem etiam ipsum cum meusura
studebo sumere , ne onerato ventre stare ad
orandum taideat. » Idem, \n Sermonibus ^'' :
« Oratio virtutem impetrat jejunandi, et je-
junium gratiam promeretur orandi : jeju-
' Aug., ad Prob., epist. cx.xi, c. svi, n. 31. —
'» Chrysost., in Matth., hom. Llx. — " Ibid,, in
Matth , Op. imperf., hom. xv. — '^ Ui^,, de Sum.
Bon., lib. 11, c. XL!v, seut. 1. — " Bern., in Cant.,
serm. lxvi, ante med. — " Id., in Cap. jejun-, serm. iv,
aule med.
nium orationem roborat; oratio jejunium
sanctificat , et Deo repraesentat. » Idem ' ;
B Quid nobis jejunium proderit, si relinqua-
tur in teiTa? Sublevelur ergo penna quadam
orationis. » Glossa * : « Prius est mortificare
concupiscentiam , postea offerre Deo placa-
bilia vota cordis. » Giossa ' : « Sola oratlo
pinguescit, quam macies corporis pascit. »
§ VI.
Misericordia el Onlione
JoannesChrysostomus, super Matthceim* :
a In lege scriptum est ' : Ne intres ante cons-
pectum Domini vacnus. Yacuus intrat antc
Deum, qui veniens ad oralionem nuUam
facit eleemosynam. » Idem : « Infirma est
oratio, quaj eleemosynarum largitate non
est munita. » Sanctus Maxiuius, in sermone:
a Oratio quae castitatis, justitiae, et eleemo-
synarum operibus adjuvatur, excedit mun-
dum, penetrat paradisura, evolat ad ipsum
summae majestatis, Angelo offerente, cons
pectum. »
§ VII. — De Miscricordia el Justilia.
Gregorius, in Registro ' : « Ipsa in te dul-
cedo cauta sit, non remissa; correclio vero
diligens sit, non severa : sed sic allerum
condialur ex allero, ut et boni habeant
amando quod caveant, et pravi meluendo
quod diligant. » Idem : « Boni te dul-
cem, B elc, supra, de JEquitate, et ibidem
alia plura '. Idem , in Pastorali ' : « Disci-
phna, vel misericordia multum destitnitur,
si una sine altera teneatur. Idem " : « Juxta
Pauli vocem, in arca tabernacuh cum tabu-
lis virgasimul et manna esf, quia Scripturae
sacrae scientia in l)oni doctoris pectore, sicut
est virga districlionis, sic est et manna dul-
cedinis. » Ambrosius in epistola '" : « Beatus
qui et severitatem et mansuetudinem tenet ,
' Rern
cap. jpjun., senn. iv, conscq. — ' Gloss.
in Canl., in. — ' GIoss. iu Tob., Iil. — ' Chrysosl , i>i
Malth., Op. imperf., hom. xv. — ' Exod., xxiii, l.'i.
— ' Greg , ad Con. Lirin., lib. IX, epist. viil,
col. 1434. — ' Vid. sup., c. Iixix, p, 213. — « Gres;.,
Pasloral, lib, II, c. vi, lonse post med. — ' Ibiil.,
circa fiu. — '» Ambios., a<l Ckm.. Ub. V, episl. .\Lii.
PHARETRJ; LIB. IV.
ut altero disciplina servetur, altero inno-
centia non opprimatur. Nimia enim seve-
ritas extorqnet plerumque crudelitate men-
dacium. » Idem, de Officiis " :« Neque seve-
ritatem esse duram conveuit , neque nimiam
remissionem; ne aut potestatem oxercere,
aut susceptum officium nequaijuam implere
videamur. » Isidorus, inSj/no«i/m«s '•.«Im-
pia justitia est, humanae fragihtati non
ignoscere : non ergo ama damnare, sed
emendare potlus et corrigere. » Idem " :
0 Tene rigorem ia discussione justitiae, ml-
sericordiam in diftinitione sententiae. » Idem,
de Sum7no I ono " : « Omnis qui recte judi-
cat, staleram in manu sua gestat, in utroque
penso justitiam el misericordiam portat; sed
per justitiam reddit peccato sententiam, et
per misericordiam peccati temperat poenam. »
Joannes Chiysostomus, super Matthceum " :
« Juslitia sine misericordia non est justitia,
sed crudelitas : sic misericordia sine justitia,
non est misericordia, sed fatuitas. » Bernar-
dus, super Cantica '": « Si interdum severi-
tate opus est, paterna sit, non tyrannica;
matres vos fovendo, patres corripiendo ex-
hibeatis. » Idem, de Consideratiom^'' : « Jus-
titia;, ut justitia sit, temperantia modum
Imponil. Noli nimis esse justus (a), ait Sa-
pieus '«, ostendens per hoc minime appro-
bandam esse justiliam, quae temperantiae rao-
deramine non fra?natur. » Beda, ia Homiliis :
« Necesse est ut rectorem subditis, et ma-
trem pietas, et patrem exhibeat disciplina:
atque inter haec sollicita circumspectione
providendum, ne aut districtio rigida, aut
pietas sit remissa. » Idem dicit beatus Gre-
gorius in Registro. Glossa '» : « Vera virtus
est, cum nec pietas sine justitia, nec sine
pietate justitia exequitur : quae separatae ab
invicem dilabuntur. »
— " Ambros., da Offic, lib. II, c. .\iv. — '» Isid.,
Sijnon., c. xvii. — " Ibid. coiiseq. — " Id., de Sum.
Bon., lib. III, c. iv, sent. 4. — " Chrysosl., m .Vallh.,
Op. imperf., hoin. XLVI. — " Bern., in Canl.,
serm. xxiii, longe anle med. — " Id., de Cons- ler.,
lib. II , posl raed. — >• Eccle., vii, 17. — '» Gloss. in
ilallli., 1. — («I Vulg. iVo/i essejtistmmullum.
DE GRATIOSIS.
m
§ VIII. — De Continenlia et AbstineDti.i.
Ambrosius, de Virginibus ' : « Cilms par-
cimonicB, et potus abstinentiae docent vilia
nescire, quiadocent causasnescire vitiorum.
Causa peccandi etiam justos saepe decipil :
hinc populus Dei , postquam sedit mandu-
care et bibere , Deum negavit. » Isidorus ,
de Summo Bono ' : « Libidinis ignes fomen-
tis ciborum increscunt; corpus autem quod
abstinentia frangit , tentatio non exurit :
unde et tres pueros al)stinentes flamma Ba-
bylonii incendii, etsitetigit, non combussit. »
Idem ' : « Quidam continentes , sicut panem
cum pondere edunt, ita et aquam cum men-
sura sumunt , assereutes, ad castiuioniam
carnis,e.tiam aquae abstinentiam convenire. »
Joannes Chrysostoraus , in Sermonibus :
« Per jejunia cessat pugna carnis adversus
animam , et animae adversus carnem ; nec
ultra insurgit ancilla in dominam, nec serva
superbit in liberam ; sed universa haec prae-
ha jejuniorum praesentia conquiescunt. »
§ IX. — De Continentia et Verecundia.
Ambrosius, de Yirginibus * : « Ubique in
virgine comes singularum virtutum est pu-
dor; hic individuus debet esse virginitati,
sine quo non potest esse virginitas. » Idem,
de Officiis'^ : « Verecundia est pudiciliai co-
mes, cujus societate castitas ipsa tutior est.»
Hieronymus, in Sermone : « Omnino pudor
individuus virginitali esse debet, sine quo
recte castitas servari non potest. » Idem , in
Epistola ' : « Sit in te nova gravitas, ho-
nestas admirabilis, stupenda verecundia,
mira patientia , virginalis incessus, et verae
pudicitiae habitus, sermo semper modestus,
et in suo temporeproferendus. » Bernardus,
super Cantica ' : « Verecundia soror conli-
nentiae est; nullum aeque manifestum indi-
cium columbinae simplicitatis : et ideo om-
' Ambroa., de Virginib., lib.
Bon., lib. II, c. xui, sent. "i
sent. 8. — > Ambros., de Virgi
de Offic, lib. I, c. XVIII. — <
fil., epist. XIV. — ' BernarJ. , in
I. — 3 Isid., de Sutn.
. — 3 Ibid., C. LIII,
lib., lib. II. —» Id.,
Hieron., ad Mauric.
Cant., serm. Lxxxvi,
nino testis innocentiae est , et lampas pudi-
citiae mentis. »
§ X. — De Continentia et Charitate.
Gregorius , super Ezechielem » : « Anti-
quus inimicus castitatem in nobis, si sine
charitate fuerit , nou timet : quia nec ipse
carne premitur, ut in ejus luxuria dissolva-
tur. B Augustinus , de Virginitate " : « Si
nuptias contempsistis filiorum hominum, ex
quibus gignerelis filios hominum , toto cor-
de amate speciosum forma prae flliis homi-
num. Vacare vobisliberum est conjugalibus
vinculis; sed non vacare vobis liberum est a
vinculo charitatis. » Idem '" : « Inspicite vul-
nera pendentis , cicatrices resurgentis , san-
guinem morientis , pretium credenlis, com-
mercium redimentis. Haec quanti valeant
cogitate ; hsec in statera charitatis appendite,
et quidquid amoris nupliis vestris impeden-
dum habebatis, illi rependite. » Idem " : « Ula
virgo conjugalae merito praeponitur, quae
nec multitudini se amandam proponit, cum
amoremuniusexmultitudineinquirit;necse
uni componit, uno jam (a) invento, cogitans
quae mundi sunt, quomodo placeat viro :
sed speciosum forma prae filiis hominum sic
amavit , ut quia eum sicut Maria concipere
carne non posset , ei corde concepto etiam
carnem integram custodiret. » Idem, de
Bono conjugali " :«Ouid? inquiunt; si om-
nes velint ab omni concubitu continere, un-
de subsistet genus humanum? Utinam om-
nes hoc vellent, duntaxat in charitate de
corde puro , et conscieulia bona , et fide non
ficta : multo cilius Dei civitas coropleretur,
et acceleraretur terminus saeculi. Quid enim
aliud hortari apparet Aposlolum , ubi ait,
cum inde loqueretur " : Vellem omnes ho-
mines esse sicut me ? » Beruardus, in Epi-
stola " : «Castitas sine charitate, lampas sine
oleo est: subtrahe oleum, lampas non lucet :
ante med. — ' Greg., in Ezech., hom. vili, longe
aute med. — • Aug., de Sanct. Virginit., c. Liv. —
'" Ibid. — " Ibid., c. xi. — '^ Id., rfe Bon. Coiijug., c.
X.— " I Cor., vii, 7. — " Bern., epist. xLii, ante med.
— (a) Edit. Bened. uni jam componit.
m PHARETRJ; LIB
tolle charitatem , castitas non placet. Sed ,
0 qiiam. pulchra est, Sapiens clamat ', casta
generatio cum charitate I » Idem, super Can-
tica ' : « Quo modo claritas , ut aiiint , Lunae
non nisi a Sole cst, sic aiisque charifate, seu
justilia, continentiae meritum nullum est. »
IV.
§ XI. — De ContineDtia el Humilitate.
Gregorius , in Moralibus ' : « Sic mentem
necesse est per munditiam erigi, ut lamen
sollicite debeat in humilitate substerni. «
Idem ' : « F'er humililatis custodiam servan-
da est munditia castitatis : .si enim pie spi-
ritus sub Doo premilur, caro illicite super
spiritum non levatur. » Augiistiniis, de Vir-
ginitate ' : « Sapientes virgines csse decet,
ne lainpades earum extinguantur : qiio mo-
do sapientes , nisi ' no7i alta sapientes ,
sed humilihus consentientes? » Idem : « Quia
perpetua continentia, et maxime virginitas,
magnnm bonum est in sanctis Dei, vigi-
lantissirae cavendum est , ne superbia cor-
rumpatur. » Idem '' : « Facilius sequunlur
Agnuin, el si non quocumque ierit , certe
quousque potuerint , conjugati humiles ,
quam superbiontes virginos. » Idem ' : « Ne-
qiie simulare debet virgo hiimilitatem , sed
exhiljere. Siinulalio huniililatis majorsuper-
biaest. » Idem, swper Joannem : « Melior
est quidein virginalis sanctitas , quam pudi-
citia conjugalis; quis dubitet? tamen, si tu
tenuoris superbiam , et tua mater humilila-
tem. molior mater erit quarn filia: non du-
bito praeferre humilem mulierem superbae
virgini. » Ambrosius, super Lucam ' : «De-
cct ut quanto castior virgo, tanto humilior
sit ; noverit deferre senioribus ; sit magistra
ejus humilitas, in qua est professio castita-
tis. » Bernardus, super Missus'" :«PuIchra
commixtio virginitatis et humilitatis : nec
mediocriter placet Deo ilia anima, in qua hu-
• Sap., IV, I . — ' Bern., in Canl., serm. xvii, circa
med. — ' Greg., Moral., lib. 111, c. xvii, in fin. —
• Ibid., lib. XXVI, c. .\iii, anle med. — » Aug., de
Sand. Virgimt., c. XLii. — ' Kom.. xii, 16. — ' Aug.,
lib. cit., c. I.l. — 8 IbiJ., c. xLili. - ' Ambros., in
Luc, i, lib. II. — '* Bern., sujicr Missu.t esl, serm.
I, in med. — " Ibid., paulo post. — '» ld., in Cant.,
militas commendat virginitatem, et virgi-
nitas exornat humilitalem. » Idem " : « Po-
tes sine virginitafo salvari ; non potes sine
humilitate : potesf, inquam, placere hu-
militas, quae virginifatom deplorat amis-
sam; sine humilitafe autem, audeo dicere ,
noc virginifas Mariae [tla uisset. » Idem , su-
per Cantica "■ : a Confinonlia non habet me-
ritum apud Deum , qus gloriam requirit
humanam. Ideoque maxime opus est etiaiu
purifale infentioiiis, qua soli Deo mens nos-
tra , ot placere appetat , et valeat inhaerere. »
§ ,\ll. — l)e ActioDC et CoDterapIatiODe.
Gregorius, super Ezechielem " : «Activa
in necessitate , contemplativa in voluntate
est : illa in servifute , ista in libertate. »
Idem " : « Sicuf bonus est ordo vivendi , ut
ab activa in contemplativam tendatiir ; ifa
plerumque a conlemplativa animiis ad acti-
vam reflectitur, ut per hoc quod contempla-
tiva nientem accenderit, perfecfius activa
teneatur. » Idem '" : « Amor Dei ad contem-
plafivam, amor voro proximi perfinet ad ac-
tivam.» Idem : «Confemplativa major est, »
elc, supra, de Gustu '". Idem , in Morali-
bus" : « Marthae cura non reprehenditur ,
Mariae vero etiam laudatur : quia inagua
sunt acfivae merifa, !=ed contemplativai po-
tiora. Unde nec auferri unquam Mariae pars
dicitur, quia aclivae vitae operacum corpore
transeimt , confomplafivae autem gaudia
melius ex flne convalescunt. » hlem : « llu-
mani generis, » etc, supra, libro I, de Prce-
dicatoribus bonis ". Idem ": «Quiculmen
apprehendere perfectionis nituntur , cum
confemiilalionis arcem tenere desiderant ,
priiis se in campo operis por oxercitium pro-
bant. » Isidorus , de Summo Bono " : « Ac-
tiva vita mundanis bene utitur; contempla-
tiva, nec mundo renuntians, soli Deo vivere
serm. vii, post med. — " Greg. , in Ezecli. , houi.
III, ante med. — '^ Ibid., bom. xiv, post mcd. —
" Ibid , hom. xviii, anle med. — '" Vid. sup., c.
XXIX, p. 202. — " Grcg, Moral., lib. VI, c. xviii. —
'• Vici. fiip., Ub. I, c. XIV, p. 27. — 1» Gres., Moral.,
lib. VI, c. XMi. — •» Uid., de Sum. Bon., lib. III,
c. XV, seul. 2.
delectatur.» Idem: «Quiprius, » eic.,supra,
de Ascensione '. Augustinus, de Civitate
Bei ' : « Ex tribus illis vitge generibus , sci-
licet otioso, actuoso , et ex utroque compo-
sito, quamvis salva fide quisque possit in
quolibet eorum vitam ducere, el ad sempi-
terna prsemia pervenire ; interest tamen quid
amore teneat veritatis, quid officio charitatis
impendat. Nec sic esse debet unusquisqne
otiosus, ut in eodem otio utilitatem non co-
gitet proximi ; ncc sic actuosus, ut contem-
plationem non requirat Dei. » Mem ' :
« Otium saiictum quserit cbaritas veritatis ;
negotium justuni suscipit necessitas cliari-
talis. Quam sarcinam si nullus imponit, per-
cipiendae atque intuendae vacandum est ve-
ritati. » Bernardus , in Apologia * : « Nec
Jacob, nisi cognita prius Lia, desideratos
Rachelis amplcxus meruit obtinere. » Idem,
swper Cantica ^ : « Aliter sane afficitur mens
fructiflcans Verbo, aliter fruens Verbo : illic
sollicitat necessitas proximi, bic invitat sua-
vitas Verbi. Et quidem laela in prole mater;
sed in amplexibus sponsa laetior : cara pi-
gnora fdiorum ; sed oscula plus delcctaiit. »
Idem 8 : « Ex bonis operibiis in fide non
flcta radicatis , recipit consolationem mens
assueta quietis , quoties sibi lux , ut assolef,
contemplationis subtrahitur. Idem, in Ser-
monibus ' : « Bonum acquirit gradum , qui
bene ministraverit proxiino ; forte meliorem,
qui bene vacaverit Deo; optimum autem ,
qui perfectus est in utroque. » Idem ' : « Op-
timam partem elegit sibi Jfaria, licet non
minoris fortasse meriti sit apud Deum hu-
milis conversatio Marthae : sed de electione
Maria laudatur, quoniam illa quidem omni-
no, quantum ad nos spectat, nobis eligenda ;
haec vero, si injungitur, patienter est tole-
randa. » Idem ' : « Absil ut qui Deo vacat,
ad tumultuosam aspiret fratrum offlcialium
> Vid. sup , c. XXVII, p. 200. — « Au";., rfe Civil.
Dei, lib. XIX, c. xix. — ^ Ibid. — * Bern,, ad Guliclm.
obb., Apolog. — b |J.^ ju Cant., serm. L.t.t.wi, versiis
fln, — " Ibid., serm. .\.\i, ante med. — ' Id., in As-
sumpt. B. Ma>\, sprni. iii, ante med.— " id., de verb.
Psal. Audiam quid loquatur, etc, serm., post med.
DE GRATIOSIS.
vitam.)
Idem :
de Religione '" »
223
Felix domus,» etc, supra,
§ XIII. — De Scientia et Humilitate.
Gregorius, mMoralibus^' : «Summa cura
provideudum est, neaccepta sapientia, cum
ignorantise tenebras illuminat , lumen hu-
mihtatis tollat, ut jam sapientia esse ne-
queat : quae etsi virtute locutionis fulgeat,
elationis tamen velamine cor loquentis obs-
curat. » Idem : « Sancti omnes, » etc, supra,
de Intelligentia, quaere libro II ". Idem, in
Homiliis^': « In omne quod scit, sese mens
deprimat, ne quod virtusscientiaicongregat,
ventus elationis spargat.» Idem '* : « Sancti
viri, uthumilitalis in se virtutem custodiant,
cum quaedam niirabiliter sciunt, illud ante
mentis oculos student revocare , quod nes-
ciunt : ut dum ex parte alia inflrmilatem
suara coijsiderant, ex ea parle qua perfecti
sunf, eorum se animus non extollat : scientia
etenim virtus est, humilitas etiam custos vir-
tutis. » Isidorus : « In disputatione, » etc,
supra, de Studentibus, libro I '■'. Ihidem " :
« Disputare stude, » etc
§ XIV.
De Seientia et Cbaiitate.
Gregorius. in Moralibus " : « Quem cha-
ritas aediflcando non erigit , scientia inflando
pervertit. » Idem, su-per Ezechielem '« : « In-
ter charitatem et scientiam , testis est bona
operatio : quae si fortasse defuerit , profecto
certum est , nec cognovisse fe Deum , nec
diligere pro.ximum. » Idem : « Saepe dum
quosdam , » libro III , de Discordia ". Au-
gusliims , super Joannem : « Scientia caven-
da est, ne inflet : ergo amate scientiam, sed
anteponite charitatem, quia charitas aedifl-
cat , et non permittit inflari scientiam. »
Idem , ud Hieronymum , de seuteutia Ja-
— " Id., in As.mmpt. D. Mar., senn. iii, ante med.'
— '»\ia. sup., c. .\ix, p. I9i.— "Greg., Moral., iib.
XXVII, c. N.wii, non miilt. a priuc. — '= Vid.sup.,
lib II, c. .\X1\, p. 100. — " Id., in Evfnig., hom.
VII, po^t nied— '* Ibid.— is Vid. sup., lib. 1, c. Xiv,
p. :<S. — '« Vid. ibid, p. 38-39. — " Greg., Moml.,
lib. Vlll, c. xwi.— - '8 Id., in lizc-ch., hom. xvii,ante
med. — " Vid. sup., lib. III, c. xxii, p. 148.
224 PHARETRjE LIB
cobi ' : «Sicut mors animam avellit a sensi-
bus carnis, sic charitas a concupiscentiis
carnalibus : huic subservit scientia, cum
est utilis; nam sine illa inflat. » Idem : « Spi-
ritalis homo,» etc, supra, de Discussione^.
Bernardus, de Diligendo Deo ' : « Li^iuel et
absque scientia dignitatem esse omnino inu-
tilem, et scientiam absque virtute damna-
bilem. » Idem, super Cantica * : « Cibus in-
digestus, et qui bonam non habet decoclio-
nem, malos generat humores , et corriimpit
corpus, non nutrit : ita et multa scientia
ingesta stomacho anima3 , qui est memoria ,
si decocta igne charitatis non fuerit. » Idem :
«Sicut bonurn,» etc, supra, de Reliyione^.
De ViU et Doctrina.
§ XV. — De Scientia et Doctrina.
Gregorius , super Ezcchiclem ' : « Sancti
viri amando discimt, quod docendo profe-
runt. » Idem, iii Pastorali'' : « Cum spiritale
aliquid a snbditis pastor inquirilur, valde est
ignominiosum, si lunc qucerat discerc, cum
quaeslionemdebetenodare.» Idem»: o Pieri-
que dum metiri se nesciunt, quae non didi-
cere, docere concupiscunt : qui pondus ma-
gisterii tanto leviusexistimant , quanto vim
magnitudinis illiusignorant. » Augustiims,
in Epistola ' : « .\d (liscemlum quod opus
esl, nulla a;tas mihi sera videri potest : quia
etsi senes magis decet doceie, quam discere,
magis tamen volo discere , quam quod do-
ceam, ignorare. » Joannes Chrysostomus, de
Compunclione cordis '" : «Non confundamus
diviiias hlleras , ueque sancti Spiritus sen-
lentias propiiis seutentiis pervertamus.» Uie-
ronymus, in Epistola " : « Multo tempore
disce,ut doceas; nec laudatoribus luis, imo
derisoribus, aurem hbeuter accommodes.
' Aug., o(/ llieron., epist. x.\l.\,al. CL\.vii, n. 11 ~
» Viil. sup., c. vi;, p. n9. — ' Beru., de dilig. Deo,
mull. aute uicd. — ' Itl., in C(ml., serin. x.\xvi, circa
med. — » Vid. sup., c. Xix, p. 193. — " Greg., in
Ezec/i., hom. v, prope Qii. — ' Id., Pasloral., p. II,
c. XI, circa liii. — • Id., ad Joan. Kaven»., Prolog. in
lib. de Cura Pastor. — » Aug. , ad Hieron. , epist.
ixvili, al. CLXvi, n. 1. — '» Cliryeost., </e Conip. Cord.
lib. II. — " Hierou., ud Husttc. AJonach., epist. iv. —
Gregorius, in Moralibus " : « Cum a vitlis
caro restringitur, cum mens virtutibus exer-
cetur, restat ut loqueudo quisquis doceat ahos
vitam , quam moribus servat. » Idem " :
« Spiritualis quisque prajdicator studet sum-
mopere contra maleficos rumores adversan-
tium , et defendere loquendo quod vivit, et
ornare vivendo quod dicit. » Idem , in Pas-
torali : « IUa vox libentius auditorum corda
penetrat , quam dicentis vita commendat. »
Idem '* : « Boni prsdicalores prius propria
crimina fletibus cureiit; et tunc, quai aho-
rum sunt puuienda , denuntient : et ante-
quam verba exhorlationis insonent , omne
quod loculuri simt operibus clament. » Isi-
dorus , de Summo Bono " : « Tam vita quam
doctrina clarere debet ecclesiasticus doctor.
Nam doctrina sine vita arrogantem reddit ;
vita sine doctrina inntilem facit. » Idem " :
« Unusquisque doctor, et bouae actionis, et
bonae praedicationis habere debet studium :
nam alterum sine altero non facit perfectum. »
Joannes Chry.sostomus , in Sermonibus " :
0 Adjicit doctrinae auctoritatem bona vita
doctoris. » Ambrosius , de 0/Jlciis " : « Yir
justus difliset rebus probatur : nam si exer-
citatus sit sermonibus , desidiosus in operi-
bus , prudenliam suam factis repellit. » Hie-
ronymus , in Epistola : « Piius faciamus, et
post doceamus, nc doctrinae auctoritas cassis
sermonibus destruatur. » Augustinus, de
Confessionibus " : « Surgunt indocti et rapiunt
coelum ; et nos cum doctrinis noslris sine
corde , ecce ubi volutamur in carne et san-
guine? B Bernardus, in Sermone '" : « Est
tautum lucere , vanum ; tantum ardere , pa-
rum; ardere et lucere, perfectum. »
'* Greg., Moral., lib. VI, c. xvi, post med. — " Id,,
Pasloral., p. II, c. IU, non longe a princ. — " Ibid.,
c. VI, in fin. — " Isid., de Sum. Bon., lib. III,
c. xixvi, sent. 1. — " Ibid., seut. 3. — " Cbrysost.,
de Krudit. discipl., hom., post lued. — " \mbros.,
de Offic, lib. II, c. II. — "Aug., Confess., lib. VIII,
c. VIII. — « Bern., m Nativ. S.Joan., serm. aote
med.
DE GRATIOSIS.
<m
CAPUT XLVI.
De Exemplo.
Gregorius , iii Moralibus ' ; « Miilti in te-
nebris vitae prsesentis , dum superiora de se
exempla exhibent, astrorum more nobis de-
super lucent. » Ideni ' : a Qui pleuissime in-
telligere appetit qualis est, tales nimirum
debet conspicere , qualis non est : ut ex bo-
norum forma metiatur, quantum ipse deserto
bono deformis est. » Idem * : « Qui vitam
praecedenlium patrum conspicit , quid in se
gemere debeat, subtilius agnoscit. «Idem :
«Saepecumnos, » etc.,supra, deVerecundia''.
Idem, in Dialogis ^ : « Nunquam peccatores
ad lamentura pcenitentise redirent, si nuUa
essent bonorum exempla , quse eorum men-
tem traherent. » Idem, in Homiliis ° : « De
bono opere proximispraebeamus exemplum,
et tamen per intentionem, qua Deo soli pla-
cere quserimus, semper optemus secretum. »
Idem ' : « Ad amorem Dei et proximi ple-
rumque corda audientium plus exempla,
quam verba excitant. » Idem : « Qui sancto
viro, » etc, supra, de Societate *. Isidorus,
de Summo Bono^ : «Proptereavirtutessanc-
torum ad exemplum nostrum Deus propo-
suit, ut quanto de imitatione eorum conferri
possunt nobis justitise praemia, tanto de per-
severantia mali sint graviora tormenta. »
Idem '" :«Reprobinonattenduntdocumenta
bealorum, quae imitentur ad melius; sed
proponunt sibi exempla pravorum, qnae ad
suorum morum perversitatem imitantur in
pejus.» Ambrosius, super Lucam " : «Unius
exemplo plurimi corriguiilur, » Idem, de
Patriarchis '^ : « Sanctonim vita caeteris
norma vivendi est. » Idem, deOfficiis: « Sit
' Greg., Moral., lib. IV, c. xxii, ciica aied. —
« Ibid., lib. IV, c. v[, ante med — ' Ibid., lib. IX,
c. xx.xv, iu fia. — ' Vid. sup., c. iv, p. 186. —
" Greg., Dialog., lib. III, c. .\x.'ivii, in fin. — « Id.,
1)1 Emnc/., hom. xi, uon louge a princ. — ' Ibid.,
hom. XXXIX, post med. - » Vid. sup., c. xxd, p. 195.
— ' Isid., de Sum. Bon., lib. II, c. xi, sent. 5. —
>• Ibid., sent. 2. — " Ambros., in Litc., vii, lib. V.—
TOM. VU.
nobis vita majorum disciplinaespeculum, non
calliditatis commentarium. » Bernardus , in
Sermonibus " : « Sermo vivus et ' efficax
exemplum estoperis, facilefaciens suadibile
quod dicilur, dum monstratur factibile quod
suadetur. » Idem " :«Nullum consilium me-
lius arbitror, quam si exemplo tuo fratrem
docere studeas quae oporteat , quai non
oporteat fieri ; provocans eum ad raeliora ,
et consuleus ei non verbo neque lingua, sed
opere et veritate. » Seneca, iu Epistola '^ :
« Instruenda est vita exemplis illustribus. »
CAPUT XLVII.
Gregorius, in Registro " :« Quidquid gra-
vare potest aut opinionem tuam, aut ani-
mam, omniuo refugias , et te committere
illud, nullius suasione consentias. » Idem :
« Ejus, quem videre me non licet, bona me
pascit opinio. » Idem, in Moralibus " : « Fa-
ma a bono opere vires accipit , et favoris
gratiam quasi claritatis lumen aspergit. »
Idem "* : « Dum de aliena vita lux laudis
emicat, alios ad exercenda bona opera illus-
trat. Cumque illius opinio clara cognosci-
tur, huic quasi pergenti in itinere exempli
lumen praBbetur. » Idem '' :« Nonnunquam
etiam sancti viri de bona sua opinione gau-
dent, cum per hanc ad meliora proficere,
audientes, pensant. » Idem ^" : « Laus siia
jugtos cruciat , iniquos exaltat. Sed justos,
dum cruciat, purgat; iniquos , dum laetifi-
cat, reprobos monstrat. » Idem " : « Virtutes
proficientium in notitia caeterorum homi-
num, quasi suavitate fragrant odonim. »
Idem ^^ :« Sicut ex aliena opinione profici-
mus, sic plerumque, si laudibus famae nos-
' 2 Id., de Joseph Patriarch., n. l,— "Bern., de S. Beiied.
ahh. .serm., circamed.— " Id. , de Adv. Dom., senu. iii,
post med. — '» Seuec, epist. Lxxxiii, ante med. —
'" Gieg., ad .lanuar. Calarit., lib. VII, p. II, epist ii
col. 1310. — " Id , ilorai., Ub. XXII, c. v, aute med!
— " Ibid. — '» Ibid., postmed. — " Ibid., lU). XXVI,
c. iii, post med. — «' Ibid., lib. XXXV, c. xiii, aate
med. — » Ibid., lib. XXII, c. v, aute uied.
15
226
trae intendimus , a virtule vacuamur. » Au-
guslinus , de Moribiis et vita Ckricornm. ' :
(c Qui nos amant, quaerunt quid iaudent in
noljis; qui auleni nos odiunt, detrahunt
nobis. Nos autem in medio constituti, ad-
juvante Domino Deo nostro , et vitam nos-
tram et famam sic custodire debemus , ut
non erubescant detractoribus laudatores. »
Idem , de Viduilate * : « In omnibus spiri-
talibus deliciis, quibus fruuntur innuptae ,
sancta earum conversatio cauta (^tiani debet
esse, ne forte cum mala vita non sit per
lasciviam, mala sit fama pernegligentiam. »
Idem ' : « Nobis est necessaria vita nostra,
aliisfama nostra; et utique quod aliis minis-
tramus miserieorditer ad salutem, ad nos-
tram quoque redundat utilitatem. » Mem :
« Multo misericordius , » etc, supra , de
Doc^rma*. Ilieronymus in epistola' : «Multa
iu utramque partem crebro fama mentitur,
et tam de bonis mala , quam de malis bona
falsorum ore concelebrat. » Idem ' : « Ca-
veto omnes suspiciones, et quidquid proba-
biliter fingi potest, ne fmgatur, ante de-
vila.» Idem ' : « Fuge personas, in quibus
potest mal» conversalionis esse suspicio ;
nec paratum habeas illud de trivio : Sufficit
mihi conscientia mea : non curo , quid de
me loquantur homines. Et certe Apostolus
providebat bona, non solum coram Deo, sed
etiam coram hominibus, ne per iUum no-
men Dei blasphemaretur in gentibus. »
Idem « : «Teneraresin feniinis fama pudici-
liffi est : quasi flos pulcherrimus cito ad le-
vem marcescit auram , lcvique flatu cor-
rumpitur. » Bernardu-- , super Cantica ' :
M Yalidos et constantHs v.ecesse est esse eos,
qui super alios ordinantur , nec non et lon-
ganimes in spe, atque ad superna verlicem
mentis attoUentes, qui et bonum fidei suae ,
et conversationis ubique odorem spargentes,
> Aug., serm. LUl (id Frat. i» erem., al. CCCLVI,
u 1. _ 4 id., (le Bon. Viduit., c. xxil.- ' Ibid., paulo
post. — ' Vid. sup., c XXXIV, p. 208. — « Hieron., ad
liu/fin., epist. cxxxi, in princ. — « Id., ad Nepotian.,
cpist. II, ante med. — ' Id., ad Ageruch., epist. xi,
ulU^a med. — " Id., ad Salv., epist. ix, post med. —
PHARETRiE LIB. IV.
dicere cum Apostolo possiut '" : Christi bo-
nus odor siimus Deo in omniloco. Idem":
« Erit quidem virtus contenta candore con-
scientiae , ubi sequi non poterit odor famae :
caeterum odor famae nec excusare sufflciet
vitium conscientiae decoloris : providebit ta-
men semper , quantum in se est, homo vir-
tulis bona, non tantum coram Deo, sed co-
ram hominibus, ut vere sit lilium. » Idem :
« Sufficit, » etc, supra, de Tranquillitate ".
Idem, de Consideratione '^ : « Interest tuae
perfectionis , et malas res, et malas pariter
species devitare : in altero conscientiae , in
altero famae consulis. » Idem '* : « Esto fortis
in fide, decorus in gloria, et probasti teirai-
tatorem Dei. Fortitudo tua fides conscientiae
est; et decor tuus splendor bonae opinionis
est. »
CAPUT XLVIII.
De Adversitate.
Gregorius, in Registro '" : « Poena prap-
sens si afflicti animum convertit , flnis est
culpae pra;cedentis ; si eum ad timorem Do-
mini minime convertit , initium est poenae
sequentis. » Idem " : « Inter flagella positos
flagellis digna committere, contra ferien-
tem est specialiter superbire, et saevientis
acrius iracundiam provocare. » Idem " :
« Adversitas, quae bonis votis objicitur, pro-
batio virtutis est , non indicium reprobatio-
nis. » Idem " : « In omnipotenti Deo tunc
certa fiducia est, quando pro bono opere ,
adversitatis aliquid in hoc mundo recipitur,
ut plena merces in aeterna retributione ser-
vetur. » Idem " : « Ipsa malorum societas
purgatio bonorum est. » Idem : « Dubium
' BerD., in Cant., serm. XLvi, non longe a princ. —
"• il Cor., II, 15. — " Ibid., serm. Lxxi, circa princ.
— " Vid. sup., 0. II, p. 174. — '^ Bern., de Consid.,
lib. III, post med. — " Ibid., paulo post. — " Greg.,
ad Venant. Syrac, lib. IX, epist. xxv, eol. 1443. —
>» Id., ad Dominic. Carlhag., lib. VIII, epist. SLI,
col. 1411. — " Id., ad Reccared. reg., lib. VII, p. II,
episl. csivii, col. 1389. — " Id., ad Theoct., Ub. IX,
episl. xxxjx, col. 1434. — " Ibid.
DE GRATIOSIS.
non est, » etc, supra, de Discordia, libro vero erudiunt
227
111'. Idem, in Moralibiis^ : « Sicut aromata
fragrantiam suam, non iiisi cum incendun-
tur, expandunt; ita sancti viri omne, quod
virtutibus redolet , in tribulatione innoles-
cunt. » Idem ' : » Flagella bonorum , aut
vitia perpetrata purgant , aut quae poterant
perpetrari iutura dcvitant. » Idem * : « Cum
perversum quemquam Deus omnipotens
percutit, et condolcndum est miseriaj per-
euntis, et congaudendum justitise judicis. »
Idem " : « Electi uniuscujusque mens tribus
vicibus , id est vel labore conversionis , vel
tentalione probationis, vel formidine solu-
tionis atteritur, atque ipsa attritione pur-
gata liberatur. » Idem " : « Pcena interrogat,
si quietusquis veraciter amat. » Idem plura
supra, de Certamine \ Joannes Chrysosto-
mus, in Sermonibus : « Sicut pluvia in ter-
ram descendens elevat semina, sic et tribu-
latio animam intrans, erigit desiderium. »
Idem : « Qui adversatur , virtutem suam
destruit, nobis vero per patientiam coronas
operabitur. « Augustinus , de Pastoribus ^ :
« Si exceptus es a passione flagellorum ,
exceptus es a numero fdiorum. » Idem , in
epistola ^ : « Terror temporalium potesta-
tum , quando veritatem oppugnat , justis
fortibus gloriosa probatio est, infirmis pe-
riculosa tentatio. » Idem, super Genesim ad
litteram -.«l^^se sibi homo in tentationibus [a)
certius innotescit ; et juste salus illa perpe-
tua , quse turpiter amissa est per volupta-
tem, fortiter recipiturper dolorem. » Isido-
rus, in Synonymis '" : « Adversa corporis
animse remedia sunt : aegritudo carnem
vulnerat , mentem curat : languor enim vi-
tia excoquit, languor vires libidinis fran-
git. » Idem, de Summo Bono " :« Viri sancti
plus formidant prospera , quam adversa ;
quia Dei servos prospera dejiciunt, adversa
' Vid. sup., lib. III, c. .xsii, p. 148.— ' Greg., Praef.
in Expos. Job, c. ii. — ' Ibid., lib. XVI, c. xi.\. —
* Ibid., lib. XXII, c. VI, post med.— 5 Ibid., lib. XXIV,
c. VII , longe post med. — " Id., Praef. in Expos.
Job, c. 111.— ' Vid. sup., c. XI, p. 181-182.— » Aug., de
Pastor., c. V. — " Id., ad Yincent., epist. xLVili,
Bernardus , super Qui ha-
bitat " : « Bonum mihi , Domine , tribulari ,
dummodo ipse sis mecum , quam regnare
sine te, epulari sine te, sine te gloriari. Bo-
num mihi in tribulatione magis amplecti
te, in caniino habere te mecum, quam esse
sine te vel in cojlo. Quid enim '^ mihi est in
ccelo, et a te quid volui super terramln Idem,
super Cantica : « In petra, » etc, infra, de
Martyrio '*.
CAPUT XLIX.
De Martyrio.
Gregorius , in Registro " : « Sicut beatus
Cyprianus ait, martyrem non facit poena,
sed causa. » Idem , in Homiliis " : « Mori a
persequente , martyrium in aperto opere
est ; ferre vero contumehas , et odientem di-
ligere, martyrium est in occulta cogitatio-
ne. » Idem ''' : « Habet pax nostra martyrium
suum ; quia et si (b) carnis colla ferro non
subdimus , spirituali tamen gladio carnalia
desideria trucidamus. » Isidorus, in Etymo-
logiis '* :« Duo sunt genera martyrii, unum
in aperta passiohe, alterum in occulta animi
virtute. Nam multi hostis insidias toleran-
tes, et cunctis carnalibus desideriis resis-
tentes, per hoc quod se omnipotenti Deo in
corde mactaverunt, et pacis tempore mar-
tyres facti sunt. » Joannes Chrysostomus ,
in Sermone : « Habet paupertas martyrium
suum , et egestas bene tolerata facit marty-
rium : sed egeslas propter Christum , non
propter necessitatem. » Hieronymus, in Le-
genda sanctaj Paulaj '» :« Non solum efi"usio
sanguinis in confessione martyrium reputa-
tur , sed devotae quoque mentis servitus
al. xciil, n. 20. — »0 \sid. ,Synon., c. vii, anle med.
— " Id, ile Sum. Bon., lib. III, c. LXii, seul. ■> —
1= Bern., iu Psal. Qui habiiat, post med. — " Psal.
Lxxii , 25. — " Vid. inf., cap. seq., p. 228. — i' Greg.^
ad Episc. Hibern., lib. II, p. I, epist. xxxvi, col. 1094.
— '" Id., in Evang., bom. xxxv, circa med. — '7 Ibid.,
bom. III , iu fin. — '« Isid., ElijmoL, lib. VII, c. xi'.
— " Hierou., ad Eusioch., epist. xxvii, versus fin.
(a) CiBt. edit. intentionibus. — (i) Ccet. edit. et sic
quotidianum martyrium est. » ld(
est sola digna relributio , cum sanguis san-
guiiie compensatur , et redempli cruore
Chrisli pro Redemptore libenter occumbi-
mus. Quis sanclorum sine cerlamine», etc,
supra , de Certamine '. Augustinus , de Ci-
vitate Bei » : « Quicnmque, etiam non per*-
ce[ito regeneralionis lavacro , pro Christi
conlessione moriuutur , tantum eis valet ad
dimiltenda peccata, quantum si abluerentur
sacro fonle baptismatis. » Idem * : « Quanto
erit acrior impetus beili , tanto major gloria
non cedenti , tanto densior corona marty-
rii. B Bernardus , swper Cantica " : « Stat
martyr tripudians et triumphans , toto licet
iacero rorpore , et rimante latera terro, non
modo fert fortiler, sed alacriler sacrum e
carne sua circumspicit ebullire sanguinem.
Ubi ergo tunc anima martyiis.'' Nempe in
tuto, uempe in petra, nempe in visceribus
Jesu. » Idem ' : a In petra habitans , quid
mirum si in modum petra- durueril? Sed
neque hoc miruni, si exul a corpore dolores
non sentiat corporis : neque hoc facit stu-
por, sed amor. Subiniltitur enim sensus,
non amittitur : non deest dolor, sed contem-
nitur. » Idem , in Sermonibits ' : « Esl mar-
tyrii genus,el ellusio quajdam sauguinis
in quotidiana coiporis afniclione : esl etiam
baptismus aliquis in compunctione cordis,
et lacrymarum assiduitate. Sic quipiie iu-
fnmis et pusillis corde necesse est, ut quem
seinel ponere pro Christo nou sufficiunt,
sallem miliori quodam , sed diuturniori
marlyrio sanguinem fundant : sic et l)aptis-
ini sacramentum, quouiam iterari non bcet
his, qui saepius in umUis oireiidunt , fre-
quentiori ablulione suppleri. »
CAPUT L.
De Gloria.
Giegorius, in Moralibus * : « Quia in hac
vitanobisest di.screlio operum, erit in illa
1 llierou., ad Eustocli., cpist. ixil, versus fiii.
PHARETRiE LIB. IV
n ' : « Hsec proculdubio discretio dignitatum : ut secun-
dum quod hic ahus aUum merito superat ,
illic ahus alium retributione transcendat. »
Idem , super ihuii Job' : Donec impteatur
risu os tuum , etc. '• : « In illa seterna palria
cum justorum mens in exultationem rapitur,
lingua in canticum laudis elevatur.» Idem " :
« Ibi uniuscujusque meutem ab alterius ocu-
iis membrorum corpulentia noq abscoudet ;
sed patebit animus , patebit corporalihus
oculis ipsa corporis harmonia, sicque uuus-
quisque tunc erit coiispicabilis alteri, sicut
nunc esse non potest conspicabilis sibi. »
Idem '= :« Sicut hi, qui adhuc viventes sunt,
mortuorum anims quo loco habeantur,
ignorant ; ita mortui vitam in carue viven-
lium post eos, qualiter disponatur, nes-
ciunt. (juia et vita spirilus longe est a vita
carnis : et sicut corporea, atque iucorporea,
diversa sunt genere , ita eliam distincta
cognitione. Quod tamen de animabus sanc-
tis senliendum non est, quia quie intus om-
nipoleiilis Dei charitatem vident , nuUo
modo credendum est, quia sit foris aliquid,
quod ignorent. » Idem " : « Quando ad ipsum
fontem vitaj venerimus, erit nobis delecta-
bihter impressa sitis simul,alque salietas.
Sed longe aberit a siti necessitas, longe a
satietate fastidium : quia et sitientes satia-
bimur, et satiati sitiemus. » Idem '* : « jE-
terna contemplatione agitur, ut omnipotens
Deus, quo magis visus fuerit, eo magis di-
ligatur. B idem " : « In illa resurrectionis
gloria , erit corpus nostruiu sublile quidem
per elTectum spirilualis potentiae , sed pal-
pabiie per veritateni natuiie. » Idem, in
IJomiliis : « Credeudum est , quod ante re-
tributionem extremi judicii, injusti in requie
— ' Vid. sup., c. XI, p. 182.— ' Aug., de Civit. Dei,
lib. XIII, c. VII, in princ. — ♦ Ibid., lib. XX, c. xiii,
circa med. — ' Bern., in Cuiit., serm. l.\i, post med.
— ' Ibid., couseq. — ' Id., in diem S. Pascfi., serm. I,
post med. — " Greg., Moral., lib. iV, c. xxxi, ante
uied. — » Job, viii, 21. — " Greg., Moral., lib. VIII,
e. XXXI. — ' Ibid., lib. XVIIl, c. xxvii, ante med. —
'« Ibid., lib. Xll, c. iv, statim a priuc. — " Ibid.,
lib. I, c. xxviii, postmed.- '* Ibid., lib. XXV, c. vii,
ante med. — " Ibid., Ub. XIV, c xxis, uou loage a
princ.
DE GRATIOSIS.
quosdani justos eonspiciant, ut eos videntes deformitas
in gaiidio, non solum de suo supplicio, sed
de eorum bono crucient ir. Justi vero in
tormentis semper intuentur. injiistos, ut
hinc eorum gaudium crescat : quia malum
conspiciunt quod misericorditer evaserunt ,
tantoque ereptori suo majores gratias refe-
runt, quanto ipsi perpeti, si essent derelicti,
vident in aliis , quod potuerimt. » Idem , in
Dialogis : « Sicut electos beatitudo lajlificat,
ita credi necesse est, quod a die exitus sui ignis
reprobos exurat. » Augustinus , de Civitate
Dei ' : « Erit illius civitatis , et una in oami-
bus, et insepai-abilis in singulis, voluntas li-
bera, abomni malo liberata, etinipleta omni
bono, fruens indesinenter ajternorum ju-
cunditate gaudiorum , oblita culparum ,
oblita pcenarum : nec tamen ideo suae libe-
rationis oblita, ut liberatori suo non sit
grata. Quantum ergo altinet ad scientiam
rationalem, memor erit praeteritorum etiam
malorum suorum ; quantum autem ad ex-
perientis sensum , prorsus immemor. »
Idem * : « Pax ecelestis civitatis , est ordina-
tissima societas fruendi Deo, et invicem in
Deo. » Idem ' : « 0'ianta erit illa felicitas ,
ubi nuUum erit malum , nuUum latebit bo-
num? Vacabitur Dei laudibus, qui erit om-
nia in omnibus. Nam quid aliud agetur,
ubi neque uUa desidia cessabitur, neque
ulla indigentia laborabitur? nescio. » Idem ♦ :
« Ipse finis erit desideriorum nostrorum,
qui sine flde videbitur , sine fastidio amabi-
tur, sine fatigatione laudabitur : hoc munus,
hicaffectus, hic actus profecto erit omnibus,
sicut ipsa vita erit communis. » Idem :
« In nobisipsis imaginem Dei contuentes
tangamus, et ad illum redeamus, a quo
peccandorecesseramus. Ibi essenostrum non
habebit mortem ; ibi nosse nostrum non ha-
bebit errorem ; ibi amare nostrum non ha-
bebit offensionem. » Idem ' : « Absit omnis
omnis infirmitas, omnis tardi-
tas, omnisque corruptio, et si quid aliud
illml nou decct regnnm, in qiio resiirrec-
tioiiis et promissionis filii a^quales eruut ati-
gelis Dei , si non corpore, noq aetate, certe
felicitale. » Idem ' : « Ita Deus erit notus,
atque conspicuus, ut videatur spiritu a sin-
gulis nobis in singulis nobis, videatur ab
altero in altero ; videatur in seipso ; videalur
in coelo novo, et in terra nova, atque in
omni quae tunc fuerit creatura ; videatur et
per corpora in omni corpore, quocumque
fuerint spiritualis corporis oculi acie perve-
niente directi : patebunt etiam cogitatioiies
nostrae invicem nobis. » Mem , de Trini-
tate ' : « Contemplatio est merces fldei , cui
mercedi per fldem corda muiidautur, sicut
scriptum est * : Mundans ia) fide corda eo-
rum. Idem : « IUudquod agit justitia, » etc,
supra , libro II , de quatuor Virtutibus '.
Idem, de Libero Arbitrio '" : « Tanta est pul-
chritudo justilise, tantajucunditas lucis teter-
nae , hoc est incommutabilis veritalis atque
sapientiae, ut etiamsi non liceret in ea am-
plius vivere, quam unius diei mora, prop-
terhocsolum,innumerabilesaimihujusvitae
pleni deliciis, et circumfluentia temporalium
bonorum, recte meritoque contemnerentur.
Non enim falso, aut parvo affectu dictiim
est" : Quoniam melior estdies una in atriis
tuis super millia. » Idem , in Sermonibus :
«Tunc non peccabimus nonsolum factis, sed
nec concupiscentiis , cum illam faciem vi-
debimus, quae viucit omues concupiscenlias.
Tam enim dulcis est, fratres mei, tam pul-
chra, ut, illa visa, nihil aliud possit dek'C-
tare : satielas enim erit insatiabilis : nullum
fastidium : semper esuriemus, semper saturi
erimus. » Idem , de Conflictu " : « Recedat
amor praesentis saeculi, in quo omues sic vi vi-
flcantur, ut deinceps moriantur ; et succedat
amor futuri saeculi , in quo omnes sic vivi-
' Aug., de Civit. Dci, lib, XX, c.xxx. — = Ibid., .sup., lib. II, c. .x.wi
lib. XIX, c. XIII. - ■' Ibid., lib. XXlI.c. XXX. - ' Ibid. iib. III, c. ^w, vers
— » Ibid., c. XX. - " Ibid., c. xxix. — ' Id., de '^Deconflict. vit. et
Trinit., lib. 1, c. vin. — » Act. Apost., xv, 9. — » Vid. Append. tom. VI. -
p. 9
"■ Aug., de Lih. Arli.
fln. — " I'sa/. LX,\iiii, 11. -
t., c. XXVI, inter Op. S. Aug.
0 Vulg. Purificans.
230 PHARETRJI LIB. IV.
ficantur, ut deinceps non moriantur -. ubi
nuUa adversitas turbat , nuUa necessitas an-
gustat, nuila molestia inquietat; sed peren-
nisiaefitia regnat. « Joannes Chrysostomus,
swper Joannem : » Beati , et ter beati , et
multoties beati, qui lieata illa potiuntur
requie; quemadmodum miseri, et ter mi-
seri, et infmite miseri, qui a beatitudine illa
seipsos abjiciunt, » Fulgentius, in Epistola :
« Sicut per speculum vitreum trina nobis
visio administratur , qua nosipsos , et ipsum
speoulum , et quidquid praesens adest vide-
mus ; sic per speculum divinae charltatis , et
ipsum Deum, ut est, videbimus, quantum
possibile erit creaturae, et nosipsos, et om-
nia alia , vera et certa scientia cognosce-
mus. » Bernardus , si/per Cantica ' : « Qui
replet in bonis desiderium animae , et ipse
rationi futurus est plenitudo lucis, ipse vo-
luntati plenitudo pacis, ipse memoriae con-
tinuatio aiternitatis. » Idem " : « Qiiare tris-
tis es anima mea,etquare conturbas me?
Spera in Deo, qumiam adhuc confitebor
illi, cum error videlicet a ratione, a volun-
tate dolor, atquc a memoria timor omnis
recesserit ; et successerit illa , quam spera-
mus, mira serenitas , plena suavitas, aeterna
securitas. » Idem, in Sermonibus ^ : «Quem-
admodum circa rationale nostrum, etscien-
tia et ignorantia constat tanquam habitus
et privatio , sic ct circa concupiscibile , et
desiderium , et contemplus ; ct circa id quod
dicitur irascibile , et laetitia pariter, ct ira
versatur. Implebit ergo Deus rationale nos-
trum luce sapientiae , ita ut penitus nobis
nihil desit in uUa scientia ; implebit concu-
piscibile nostrum fonte justitiae, ut omnino
desideremus eam , et ea penitus repleamur,
sicut scriptum est * : Beali qiii esuriunt et
sitiunt injustitiam, quoniam ipsi satura-
buntur : per quam justitiara quidquid ros-
puere debet anima , respuet ; et quidquid
concupisccrc , concupiscet ; et ex his omni-
bus magis appetet , quod magis fuerit appe-
tendum. Jam vero quod dicitur in nobis
irascibile, cum repleverit illud Deus, per-
fecta eiit in nobis tranquillitas , et in sum-
mam jucunditatem atque laetitiam replebi-
mur pace divina. » Idem ' : Sicut replebit
animas nostras Deus, cum fueiit perfecta in
eis scienlia^ perfecta justitia, perfecta laeti-
tia ; sic replebitur majestate ejus omnis
terra nostra , cum fuerit corpus immortale ,
agile , impassibile , configuratum denique
corpori claritatis suae. » Idem : « ^terna
omnium beatorum solemnitas est facie ad
faciem Deum intueri, ejus dulcedine sine
fastidio satiari ; ut quem semper habent,
semper habere velint, ac ejus visione sine
defectu perfrui. » Anselmus, de Similitudi-
nibus " : « Partes beatitudinis sunt pulchri-
tudo , agilitas , fortitudo , libertas , sanitas ,
voluptas, longaevitas, sapientia, amicitia ,
concordia, honor, potestas, securitas , et
gaudium. Isfa, ut aestimo, sunt quai prop-
ter se , et propter quae alia quaeque ab ho-
minibus appetuntur. Et ita notandum , quod
septem priores beatitudinis partes ad corpo-
ris bealifudinem , sepf emque posferiores ad
animam perfinent. » Ideni " : « In illa vila
pulchritudo justorum Sohs pulcliritudini ,
qui septempliciter quam modo sit splcndi-
dior erit, adaequabitur. » Idem ' : « Veloci-
tas nos tanta concomif abitur, ut ipsis angelis
Dei aeque celeres simus, qui a cojlo ad ter-
ras, et e converso, dicto citius dilabuntur. »
Idem ' : « In futuro sic justus fortis erit, ut
etiam , si velit , terram commovere possit ;
et sic e converso injustus imbecillis, ul nec
etiam vermes amovere queat ab oculis suis. »
Idem '" :« Gaudium erit justo, intus et ex-
tra , gaudium sursum afque deorsum , gau-
dium circumcirca , ubique gaudium ple-
nuui. » Idem ": « Tunc justi scient cuncta
quae Deus facit scienda, tam ea quae prae-
terita , quam ea quae postmodum sunt. Ibi
' Beru., in Cunt., serm. xi, posl med. — ' Ibid.,
posl pauca. — ' Id., in fest. omn. Sanct., serm. iv,
post med. — ' Uatl/i., v, 6. — ' Bern., serra. cit.,
prope fin. — ' Anselm., de Sityvlil., c. XLviii. —
' Ibid., c. L. — ' Ibid., c. u. — ' Ibid., c. lii. —
'• Ibid., c. LXXi.— " Ibid., c. lix.
DE frRATIOSlS
a singulis omnes, ibi ab omnibus singuli
cognoscenlur ; nec quemquam omnino la-
tebit,qua patria, qua gente, qua stirpe,
quis editus fuerit , vel quid etiam in vita sua
fecerit. Si autem fueris malus, vera omnino
sapientia privatus, tantis urgeberis dolori-
bus, ut non solum insipiens, verum etiam
231
omnino fias et amens. » Idem ' : « In illa
vila si bonus fuerit, nihil patielur quod no-
lit, sed agere permittelur quodcumque vo-
lucrit; si vero fuerit malus, ad omnia, quae
noluerit, cogetur; et ab omnibus, quae vo-
luerit, prohibebitur. »
' Anselm., de Similit., c. Llll.
persoDffi.
DECLARATIO
TERMINORUM THEOLOGI.E '
ARGUMENTUM
(Ex edit. Vatic.)
Cum omnis doctrina, nt sanctus Augnstinus inqiiit , de Doctrina Christiana lib. I ,
cap. I , vel rerum , vel sigDornm sit, resque per signa discantur; cumque, ut ibidem
asserit , lib. II , oap. ni , signornm , quibus inter se homines sua sensa communicant,
qusedam pertineant ad oculorum sensum , pleraque ad aurium , paucissima ad CEEteros
sensus : verba inter homines prorsus oblinuerunt principatum significandi quaecumque
animo concipiunlur, si ea prodere quis(jne velit. Yim igitur et verborum significatio-
nem in unaquaque scientia perlractauda nosse oportere , libro de Reprehensionibns
Sophistarum , cap. i , docuit Aristoteles. Ex quibus facile colligitur , quanlum opuscu-
inm hoc , i|Uod Declaratio Termiiioium Theolocjioi inscribitur , ad ipsius theologiae
traclationem afferat utilitatis. lu eo enim Auctor dilucide explicat terminos, quibus in
praecipuis theoiogicEe scientise niateriis professores theologi utuntur, ne ex illorum
ignoratione quisqnam allucinetur , vel in perniciosos errores , quod hac de causa
plerisque aliquando contigit , prolabatnr. Quee vero hoc opusculo continentur , fu-
sius m Brevilogiiio auctor edisserit , ut ibi pro cujusque materiae ratione manifeste
apparet. Adeo ut non lam Dcclaratio Terminorum Tiieologia; sit iste Tractatus ,
qiiam Compendium totins Theologia; compendiosissimum , longeque ipso Breviloqnio
brevius.
Omnipotens Deus, Pater, Filius, Spiritus nec secunda persona est creataj nec spirata.
aiictus,unus est Deus : nam in unitate Essentia autem divina est summe una, id
iiatuiffi numerali est realis pluralitas perso- est, nullo modo divisibilis in plures essen-
nurum : qnaruni prima , scilicet Pater , a tias. Secundo est summe simplex, id est,
nullo est producta , nec producibilis ; nec nou composita ex multis rebus distinctis a
genita, nec generabilis ; nec spirata , nec seinvicemre, nec componibilis cum rebus
s;iiiabilis ; uec creata , nec creabilis. Se- a se re distinctis ; sed quidquid est in ea ,
cuuda persona, scilicet Filius, est genila a propter sui inflnitatem est una res cum ea.
Patre naturali produclione, naturali fecun- Tertio est immensa, id est, ipsa per seip-
ditale iutellectus per memoriam. Tertia per- sam est prsesens omni rei, et per se ipsam (a)
sona , scilicet Si.iritus sanclus , est spirata a ^^^ ^,^ j,_ , ^ ,„3 . ^^■, Lug.,. an. i647 , tom. I,
Patre et Filio, non genita, nec creata, sicut p. 209; edit. Ven. an. n54, tom. vi,p. 1, p. 9.
» Cf. Kdit. Argent., an. 1495 ; edit. Valic, an. 159(), (a) Ccet. edit. persona per ipsam.
TERMINORUM THEOLOGIiE.
operatur in omni re, et manu tenet,
et intelligit omnia. Quarto est seterna, id
est, non inccepit, nec desinit, simul et se-
mel omnes perfectiones indivisibiliter conti-
net. Quinto est incommutabilis , id est , nec
substantialiter, nec accidentaliter mutabilis,
nec generabilis, nec corruptibilis ; nec ali-
quo modo perfectibilis, vel defectibilis. Sexto
est necessaria , id est , ipsa non potest non
esse, nec aliquid ab eodeflcere, et omnis
sua actio est ipsa essentia , et necessaria ,
licet terminus actionis divinae ad exlra nou
sit necessarius. Septimo est prima, id est
radix et fnndamentum emanationum et per-
sonalium propinetatum , et omnino prima
entitas, inter omnia etiam, et in divinis, et
creaturis. Octavo in ea est summa fecundi-
tas , id est , memoria perfecta ad producen-
dum personam utramque. Nam memoria ,
quam dicunt intellectivam , naturam Dei
dlcit cum intellectu, quse fecunda est res-
pectu Verbi. Sed memoria , quam dicunt
spirativam, naturam Dei dicit cum voluu-
tate , quae est fecunda respectu Spiritus
sancti. Nono est in ea summa cbaritas, id
est ima numero voluntas in tribus personis,
et per consequens eadem volitio , et volitum
idem. Decimo est in ea summa liberalitas,
id est , communicabilitas suse essentiae el
omnis infinitae perfectionis in deitate ipsis
personis, et suae bonitatis , et influeutiae in
creaturis omnibus rebus productis. Unde-
cimo est in ea summa aequalitas , id est per-
fectio Patris non est major , nec minor per-
fectione Filii , similiter et Spiritus sancti ;
nec Filius est perfectionis majoris, vel mi-
noris, quam Pater, et Spiritus sanctus. Idem
dicendum de Spiritu sancto respectu Patris
et Filii ; nec est deitas alia in Filio , et Spi-
ritu sancto, quam in Patre, nec e converso ;
nec est potestas alia in Patre, quam in Filio,
et Spiritu sancto , nec major, nec minor.
Nec est duratio sive aeternitas major, vel
minor in Patre , quam in Filio , et Spiritu
sancto. Duodecimo est in ea summa germa-
nitas, id est, naturaj et essentiae est summa
2.33
unitas, scilicet numeralis in tribus perso-
nis ; similiter et talis unitas est in omni
perfectione essentiali in tribus personis, non
autem in omni proprietate notionali. Tertio-
decimo, est in ea summa conformitas, id
est, essentialium proprietatum suinma uni-
tas et identitas, et nuUa diversitas ; voluntatis
concordia, nulla discordia, si saltem debet
dici concordia ; operationum ad creaturas
indivisibilitas , et omnium effectuum simi-
lis producibilitas. Quartodecimo est in ea
inseparabilitas , id est , personarum simultas
in existendo, et ubique praesentiam exhi-
bendo , et omnia operando.
Emanationes duae sunt in divinis, scilicet
generalio, et spiratio. Generatio est produc-
tio substantiflca per modum naturae. Spira-
tio est productio substantiflca per modum
voluntatis. Tres hypostases, id est supposita
vel personae, sunt in divinis, scilicet Pater,
et Filius , et Spiritus sanctus. Sequuntur
quatuor relationes, scilicet paternitas, filia-
tio, processio, spiratio. Sequuntur etiam
quinque notiones , scilicet innascibilitas ,
paternitas, flliatio, processio, spiratio. Pa-
ternitas est generatio activa ; flliatio, gene-
ratio passiva ; processio est spiratio passiva ;
spiratio est spiratio activa ; innascibilitas,
est proprietas nobilitatis , scilicet a nuUo
produci.
Proprietas personalis est , qua persona
proprie et principaliter innotescit. Et sunt
tres , scilicet paternitas , flliatio , spiratio
passiva. Notio est, qua persona innotescit,
ut distingualur ab alia. Innascibilitas inno-
tescit Patrem principaliter per modum ne-
gationis, et ex consequenti per modum po-
sitionis, id est , fontalis plenitudinis.
FiUus dicitur Imago, in quantum expressa
simUitudo Patris. FUius dicitur Verbum , in
quantum est similitudo expressiva. Filius di-
citur Filius , in quantum est simUitudo hy-
postatica. Secundo Filius dicitur Imago , ut
similitudo conformis. Dicitur Verhum, ut si-
miUtudo intellectualis. Dicitur Filius, ut si-
miUtudo connaturalis.
relatio-'
nes, et
notionea
in divi-
Essenlin
quomo-
Oainq
modi
234 DECLARATIO
Spiritus sanctus dicitur Donum, ut datum
voluntarium et prscipuum. Dicitur Spiri-
tus , ut datum voluntarium et primum. Di-
citur Charitas Patris et Filii, ut datum hy-
postasticum.
Praedicamenta quinque ultima non sunt
' in Deo , quia pertinent proprie ad corpora-
' lia. Praedicamenta qulnque ultima attri-
buuntur Deo flgurative. Praedicamentaquin-
que prima , secundum id quod est comple-
tionis in eis , sunt in Deo, et reducuntur ad
duo , scilicet substantiam , et relationem.
Ideo dicuntur duo modi praedicandi in divi-
nis , scilicet per modum substantiae et rela-
tionis. Praedicare per modum substantiae ,
est praedicare de omnibus personis simul, et
singiilatim , et singulariter. Praedicare vero
secundum relationem, aut est non dici de
omnibus, aut si de pluribus, pluraliter dici.
Essentia divina dicilur essentia , in quan-
tum communicabiiis in abstracto; sed dici-
tur substantia, in quantum communicabilis
in concreto.
Suntquinque modi dicendi, simul et quae-
rendi , in divinis : quis, ratione personae ;
qui, ratione bypostasis ; quOB , ratione no-
tionis ; quod , ralione substantiae ; quid sive
quo , ratione cssentiae.
Habitare Deum in nobis , est efTectum
spiritualem causare in nobis , cum accepta-
tione per charitatem, qua Deus nos habet ,
et habetur a nobis. Tota Trinitas autem in-
habitat in homine. Deum apparere , est in
signo sensibili expresse signiflcari , ut Spi-
ritus sanctus apparuit in linguis igneis et
columba. Deum descendere, dicit utrumque,
scilicet inhabitare , vel apparere. Deum
mitti, est cum utroque praedicto ffiternaliter
produci. Deum sedere in beatis, est glorifl-
care beatos.
Approjmare aliqua personis divinis , est
ipsa communia omnibus personis , ad noti-
tiam propriorum personalium facientia, ali-
cui personae attribuere : ut Patri unitatem ,
aeternitatcm , principiationem , omnipoten-
tiam ; Filio veritatem , speciem , exempla-
tionem , omniscientiam ; Spiritui sancto bo-
nitatem, usum, flnem , voluntatem.
Unum, est ens indi\dsum in se. Verum,
est ens inteUigibile. Bonum , est ens com-
municabile.
Deus est omnipotens , non quod possit ac- 1
f us culpabiles , ut mentiri ; nec actus poena-
les in se recipere, ut timere ; nec corporales,
ut dormire; nec inconvenientes , ut facero
aUquem majorem se. Est , inquam , Deus
perfecte, vere, et proprie omnipotens, id
est potens omnia quae sunt alicujus potentiae,
et potentiae completae.
Potentia completa est, quae non potest de-
ficere , nec succumbere , nec indigere. Po-
tentia incompleta , quae potest in peccando
deflcere, in patiendo succumbere, in corpo-
rali actione indigere. Potentia divina est ,
quae nec est de nihilo , nec sub aliquo , nec
eget aliquo, nec culpabilia potest , nec poe-
nalia, nec materialia.
Sapientia Dei est illa, qua limpidissime
Deus cognoscit omnia bona , mala , praete- '
rita , praesentia , et futura , actualia , et pos- '
sibilia : et per consequens , est inflnita , et
incomprehensibilis nobis. Sapientia Dei di-
citur scientia , in quantum est cognitiva
omnium possibilium. Diciturrisio, respectu
omnium actualiter existentium. Dicitur ap-
probatio, in quantum est respectu bonorum.
B'\dlm prwscientia, in quantum est respectu
futurorum. Dicitur dispositio, in quantum
est respectu flendorum ab ipso Deo. Dicitur
prcedestinatio , respectu praemiandorum.
Dicitur reprobatio, in quantum est respectu
damnandorum. Dicitur lux, in quantumest
ratio cognoscendi omnia. Dicitur speculum,
in quantum est ratio cognoscendi visa et ap-
probata. Dicitur exemplar, in quantum est
ratio cognoscendi praevisa et disposita. Dici-
tm* Uber vitce , in quantum est ratio cogno-
scendi praedestinata. Sapientia Dei est liber
vitae respectu rerum, ut redeuntium ; exem-
plar, ut exeuntium ; speculum , ut euntium ;
lux, respectu omnium. Ad exemplar spectat
idea secundum actum praevidendi ; verbum,
TERMINORUM THEOLOGI^.
235
-secundum actum proponendi; ars, secun-
dum actum prosequendi; ratio, secundum
actum perficiendi. Simplex Dei notitia est ,
qua cognoscit Deus bona et mala , qnse sunt,
fuerunt, et erunt , et possunt esse, quse eliam
nunquam erunt. Notitia visionis est, qua
cognoscit Deus omnia mala, quse sunt, fue-
runt et erunt. Notitia approbationis est, qua
cognoscit tantum bona , quae sunt, fuerunt ,
et erunt. Voluntas Dei dicitur ratione regu-
lata providentia, qua omnia quse in uni-
verso fiunt, irreprehensibiliter gubernantur.
Dcus Deus est causa efficiens mundi , ratione
,f "** cuius est in creatura unitas, modus, et men-
elficieQs, J '
exempia- gura. Dcus cst causa exemplaris mundi, ra-
finaiis. tione cujus est in creatura veritas, species,
et numerus. Deus est causa finalis mundi,
ratione cujus est in creatura bonitas, ordo,
et pondus.
Liber Liber intus scriptus , est Dei aeterna ars
inTaf "ct ^' sapienlia. Liber foris scriptus, est mundus
'"'^- sensibilis.
Obedientia mera est , quando praeceptum
ex se solum obligat , non ex aliqua alia
causa.
Ordo angelonm, secundum Gregorium',
est multitudo ccelestium spirituum , qui in-
ter se in aliquo munere gratiae similantur,
sicut et in naturalium donorum munere con-
veniunt. Hierarchia divina est ipsa Tri-
nitas increata. Hierarchia angelica est an-
gelorum multorum habitudo ad invicem in
scientia, actione, deiformilate , illuminatio-
ne , et in Deum ascensione. Hierarchia ec-
clesiastica, est rerum sacrarum et rationa-
lium ordinata potestas , debitum in subditis
retinens principatum. Angelus, est substan-
tia incorporea , intellectualis , semper mobi-
lis, arbitrio libera, Deo serviens, gratia ,
non natura immortalitatem suscipiens , id
est , annihiiationem (a) , quia incorruptibiU-
tatem proprie iiabet ex uatura.
Animai Anima est substantia spiritualis corpori ,
ut forma rectrix et vivificatrix , accommo-
' Greg., in Evang., hom. xxxvui. Vid. Senl., lib. 11,
dist. iz, huj, edit. tom. II, p. 458.
data, et ad aeternam beatitudinem principa-
liter ordinata. Sensualitas est potentia ani-
mae , quae sensificat corpus et movet, et ap-
petit delectabilia corpori , et refugit nociva.
Sensus est illa vis animae, qua homo cogno-
scit res corporeas praesentes. Imaginatio est
iila vis animre, quae intuetur res corporales
absentes. Ratio est illa vis anima^ , qua ani-
ma inter bonum et malum , inter verum et
falsum discernit infra se. Intellectus est illa
vis animae, qua anima apprehendit res im-
materiales et intelligibiles. Portio animw
superior, est ipsa anima in quantum respicit
superiora. Portio animcs inferior, est ipsa
anima in quantum respicit inferiora. Sen-
Siis communis est, in quo omnes sensus par-
ticulares concnrrunt. Phantasia est virtus
animae sensitiva, quae componit formas no-
vas, secundum similitudinem formarum a
particularibus sensibus receptarum. Msti-
mativa est illa vis animae qua dicimus esse
sagacitatem in brutis, ut in vulpe. Memoria
est illa vis, quae con-ervat formas sensibi-
lium specierum. Motiva sensitiva est vis ,
qua anima singula membra corporis movet.
Intellectus specidativus est ille qui exercetur
in speculatione veri. Intellectus practicus
est ille qui exercetur in operatione boni. Yis
animalis est illa , qua animal corporea ob-
jecta cognoscit et appetit. Yis vitalis est vis
motiva aeris in corpore animalis per arte-
rias. Unde vis naturalis est illa, qua corpus
animalis nutritur, et conservatur species.
Vis generativa est illa, qua conservatur spe-
cies. Nutritiva est illa qua conservatur in-
dividuum.
Oraculum est, cum in somnis apparet ali-
qua gravis persona, ut Deus, sacerdos, vel
parens, denuntians aliquid eventurum, vel
non faciendum, vel vitandum. Yisio est,
cum id quis videt quod evenit , sicut appa-
ruit. Somnium est figuris tectum, et sine
interpretatione iiitelligi non potest. Insom-
nium est, quando id quod vigilantem fatiga-
verat, seingerit dormienti. Phantasma est ,
(a) Forsan kgendum immunitatem ab annihilatione.
definilio,
poten-
Portio
animse
duplex.
236
DECLARATIO
Malun
plex.
quando vix dormire cceperit quis, et vigilare
seexistimat, et videtur aspicere irruentes
superse, vel passira vagantes formas, dis-
crepantes et varias, Isetas et turbulentas.
Imago Deim natura rationali, est simili-
tudo expressa, tamen deficiens in aliquo,
Trinitatis increatae, consistens in memoria,
intelligentia et voluntate.
Libertas a coactione est facultas rationis et
vokmtatis, consurgens ex deliberatioue prse-
ambula, et voluntate adjuncta, etdicitur li-
berum arbitrium.
Causa est principium produclivum.
liatio causalis est regula dirigens ipsum
efficiens in productione : quae rcgulaesl idea
in Deo, in creatura forma naturalis. liatio-
nes causales sunt formaj ideales. Rationes
seminales sunt formae naturales. Ratio pri-
mordialis est ratio causalis, tamen cum res-
pectu ad Deum , ut priuium principium.
Vestigium Dei est creatura, reprasentans
Deura in rationibus omni creaturai commu-
nibus, ut est uuitas, veritas, et bonilas.
Similitudo est conformitas Dei in gratuitis,
ut flde, spe, charitate.
Imago creationis consistit in tribus poten-
tiis animae, et unitale substantiae, ita quod
mcmoria leprssentat Patrem, intelligeutia
Filium, et voluntas Spiritum sanctum, et
unilas substantia? reprajseutat unitatem divi-
nae essentiae. Imago recreutionis consislit in
tribus virtutibus ttieologicis , et uuitate gra-
tia; gratum facientis, ita quod fldes repraj-
sentalFilium, spes l>atrem,cliaritasSpiritum
sauctum; unitas gratiffi, unitatem essentiae.
Mago glorificationis consisiit in tribus do-
tibus, et unitate gloriai : ita quod aperta visio
repraesentatFilium, securateutio repraesentat
Patrem, perfecla dileclio Spiritum sanctum,
unitas gloriae repraeseutat unitatem essentia;.
' Malum est privalio modi , speciei et ordi-
nis. Nam creatura comparatur ad Deum in
ratione effectus causae efflcientis, formalis,
et finalis; et ratione primi, habet rationem
modi ; ratione secundi , habet rationem spe-
(o) Catl. edit. acla. — (6) Item postquam sciii. —
ciei ; ratione tertii , habet rationem ordinis.
Malum culpce est carentia debitae honestatis.
Malum poRiioe est abstinentia debitae delecta-
tionis cum sonsu sui contrarii. Malum pugnce
est culpa diabolo in instigando, et est poena
justo in repugnando. Malum secundum se et
in se est quod nuUb modo potest bene fleri ,
ut odium Dei. Malum in se, sive in genere ,
quod aliquando potest bene fleri, ut occidere
hominem. Malumex circumstantia, est ma-
lum quod in se est bonum, tamen propter
aliquam circumstantiamaunexam Qt malum.
Tentare, est probare.
Peccatum oriqinale est carentia debitae d« p»»-
" c»to, et
justitiae per inobedienliam Adae facta, quam aiiisad
comitatur carentia visionis divinae. Pecca- amde
tum actuale est carentia debita? justitiae, facta .^*°°^^^°
(o) per inobedientiam propriaj voluntatis. raiiei
Peccatum veniale est amor voluptatis in pMu^nen-
creatura citra Oeum. Peccatum mortale est "''"°-
inobedientia mandatorum divinorum. Delic-
tum est transgressio prajceptorum affirmati-
vorum. Commissum est transgressio prascep-
torum negativorum. Prceceptum afftrmati-
vum est, quod ordinat quid debeat fleri.
Prceceptum negativum est, quod ordinat
quid non debeat fleri.
Ignorantia ncgationis, est simpliciter ah- igoor»a-
quid nou scire, sicut brutum non scit Deum.
Ignorantia privationis, est ignorare aliquid,
quod homo scire {h) potuit, et tenebatur
scire. Ignorantia dispositionis, eslimiscire
veritatem, et cum lioc tenere oppositam fal-
sitatem. Ignorantia simplex, est nescire quae
tenetur homo scire, et ut sciat (c) , facit ali-
quid, sed non sufficienter. Ignorantia crassa
sive supina , est nescientia eorum quae te-
netur scire, et non vult (d) aliquem laborem
subire, ut sciat. Ignoranlia affectata, est
noUe scire ea, ad qua; tenetur.
Peccatum cordis est transgressio legis di- peoca.
vinae per inordinationem intrinseci motus '™ia°'"
mentis. Consensus est nutus voluntatis spon-
taneus. Conscientia est naturale judicato-
rium, quid faciendum, vel non faciendum
{c)Ccet. cdit. non Aaient elutsciaU—(rf) Ceei. fdi^.velle.
TERMINORUM
sit. Perplexitas est involutio iiiter opposita,
ita quod videtur semper vergere in pecca-
tuin , quanicumque partem eligat. Contentio
est veritalis impugnatio, cum confidenlia
eiamoris. Mendacium est falsa signatio vocis
cum intentione fallendi. Jurare est Deum
invocare in testem suai locutionis. Perjii-
riuni est mendacium juramento firmatum.
Adulatio est sermo laudis, alicui exhibitus
intentione placendi. Maledicere est alicui
plagas, vel poenas, verbo optativoimprecari.
Detractio est famae aliense denigrntio.
Pecca- Peccatum operis, transgressio legis divinae
'"TisT^' P®'' Jnoi'dinationem extrinseci motus. Super-
bia est amor vel appetitus proprise excellen-
tiee. Inanis gloria est amor laudis proprise
px'opter excellentiam apparentem. Inobe-
dientia est voluntas flngens minorationem
potestatis, nolens subjacere superioribus in
debitis. Jactantia est voluntas, propler ap-
parentiam, propriam potestatem ostendens.
Hypocrisis est voluntas per speciem sancti-
tatis se simulans fallaciter in aperto, et vili-
ter agens in occulto.
invidia. Invidia est dolor, vel odium , felicitatis
alienae. Odiumest voIuntasafTectans proximo
malum , ut careat bono quod ipsum odien-
tem contristat. Susurratio est voluntas lo-
quendi, seniinans discordias inter fratres.
ira. Ira est motus et fervor sanguinis circa cor,
ex evaporatione fellis, propter appetitum
vindictae. Fellea passio, est subitus animi
motus impatiens la^sionis. Mania est maneus
ira. Cotus est observatio opportuni temporis
ad vindictam. Rixa est audax voluntas vin-
dicandi in injuriam facti procedens. Contu-
melia est voluntas vindicans per exprobra-
tionem malorum. Blasphemia est voluutas
se vindicansperopprobrium Deo vel Sauctis
illatum.
Acedia. Acedia est taedium operandi bonum . Pusil-
lanimitas est voluntas immoderate metuens
gravedinem, iu aggressu agendorum. Des-
peratio est voluntas gravedinem reprimens,
de adjutorio ad perficienduni bonum diffi-
dens, sive deremuneratione divina diffidens.
THEOLOGIjE.
237
Torpor est voluntas gravedinis impatiens,
tepida ad explendum inchoata.
Avaritia est amor immoderatus habendi. j
Prodigalitas est superfluitas, quae dat non
danda. Furtiim est avaritia rapiens, vel re-
tinens rem invito Domino. Rapina est ava-
ritia violenter occupans rem alienam. Vsura
est avaritia acquirens per mutuum aliquid
praeter sortem. Simonia est avaritia studiose
appetens vendere, vel emere spirituaha,
vel spirituali annexum. Proditio est volun-
tas per deceptionen domesticorum acquiren-
dis inhians. Fallacia est voluntas per verba
decipiens proxiuuim, causa lucrandi. Fraus
est voluiitas profectum proxinii decipiens,
propter terrenum emolumentum.
Gula est immoderatiis ainor edendi.
Luxuria est concupiscentia nimia expe-
riendae voluptatis.
Peccatum ignorantice est omissio debitae
scientiae. Peccatum ex ignoruntia est pec-
catum quod coramittitur ignoranter, et, si
non fuisset ignoi-auLia, nou fuisset commis-
sum. Peccatum ex industria est aversio vo-
luntatis malignantis a summe clemente Deo.
Peccatum ex infirmitate est aversio volun-
tatis male humiliatae , vel male in amore
accensa?. Peccatum in Deum dicitur impie-
tas. Peccatum in proximum dicitur iniqui-
tas. Peccatum in sejpsMm dicitur impuritas.
Idololatria est falsa et superstitiosa protes-
talio raajestatis divinae in idolo. Apostasia
est teiuerarius a statu fldei, vel obedientiae,
vel religionis recessus. Schisma est illicita
dissensio eornm, inter quos debet esse uni-
tas. Hceresis est recessus a vera fide. Divi-
natio est superstitiosa investigatio praescien-
tiae futurorum. ^ecromantia (a) est divina-
tio facta in cadaveribus mortuorum. Geo-
mantia est divinatio facta iu terra. Hydro-
mantia est diviuatio facta in aqua. ^ro-
mantia est divinatio facta in aere. Pyro-
manlia est divinatio facta in igne. Malefi-
cium est raulierum opus , vel ligatura ali-
cujus rei, iu daninum vel commodum ali-
(a) Cat. edit. nigromaritia.
Pecca-
t.pW.
DECLARATIO
cujus hominis. Sortilegium est divinatio per
sortes. Augurmm est divinatio per garritus,
vel gestus avium. Prmtigium est per quod
diabolicis illusionibus ociili hominum per-
stringuntur, ne possint cernere verum. Hy-
pocrisis est velle videri qualis non est.
Gratia generaliter dicitur adjutorium di-
' vinum, creaturae liberaliter et gratis impen-
sum ad quemcumque actum indifferenter.
Gratia gratis data est adjutorium divinitus
datuni, ut quis praeparet se ad suscipien-
dum Spiritus sancti donum , quo perveniat
ad statum meriti. Gratia gratum faciens est
adjutorium diviuitus datum ad merendum.
Fides est habitus quo creduntur ea quae
■ non videnlur. Spes est virtus qua spiritualia
et jBterna bona cum fiducia expectantur,
propter coiifideutiam meritorum praeceden-
tium, et gratiam diviuam. Charitas est vir-
tus qua diligitur Deus propter se, et proxi-
mus propter Deum. Anior estnaturalisaffec-
tio, communis rationalibus etirrationalibus.
Dilectio est airectio rationahum et intellec-
tualium.
i Prudentia est notilia eorum quje sunt
agenda, et eorum quse sunt vitanda. Memo-
■ ria est notitia prajterilorum , ut pra^terita
sunt. Intelligentia (a) estnolitiapraesentium.
Providentia est notilia futurorum. Circum-
spectio est cautela contrariorum vitiorum.
Cautio est discrelio virtutis a vitio speciem
virtulis praeferente. Docilitas est prudentia
erudiendi imperitos.
Temperantia est domatio libidinum et
omnium malonim motuum, Deo homiuem
incorruptum conservans. Continentia [b) est
regimen cupiditatis per consilii gubernatio-
nem. Clementia est virtusperquamanimus,
in odium alicujus temere concitatus, beni-
gnitate remittitur. Modestia est virtus qua
pudor honestatis comparat puram et stabi-
lem auctoritatem. Verecwnd/a est observatio
honestatis in gestu et verbo.
Fortitudo est magnarum rerum appeti-
(n) Ctrt. edil. aild, iirudeuUa!. — (4) Item udd. tem-
peraulise.
tio, et humilium contemptio, et cum humi-
litate laborum perpessio. Magnanimitas est
difficilium spontanea et rationabilis aggres-
sio. Fiducia est ceita spes animi perducendi
ad finem rem inchoatam. Securitas est ha-
bitus secunduni queni imminentes incom-
moditates, et rei inrhoatae afflnes, non for-
midantur. Magnificentia est maigmrum re-
rum et excelsaruro , cum animi ampla qua-
damet splendidissima propositione, cogitatio
atque administratio. Constantia est stabilis
in bono perseverantia. Patientia est aequa-
nimis malorum tolerantia. Fidentia est in
magnis et honestis firma flducia , et tuta
coUocatio. Perseverantia est flnalis perma-
nentia in bono.
Justitia est virlus qua sibi, Deo et pro- j
ximo, quod suuni est tribuitur. Severitas est
virtus debito supplicio coercens injuriam.
Zi6erah7as eslvirlusbeneflciorumerogatrix.
Latria est cuUus soli Deo debilus , qui fit
flde , spe et charitate. Didia est servitus
creaturae debita. Hijperdulia est servitus vel
cultus e.\cellentibus creaturis debitus. Reve-
rentia est virlus qua persouis gravibus , et
praelatione , vel officio sublimatis , debitus
cultus reverentiai impenditur. Pietas est
virtus qua consanguineis et patriae benevolis
diligens cultus impenditur. Gratia justitia:
est beneflcia jugi memoria recordari, et pos-
sibiliter rependere. Vindicatio est virtus
qua omne injustum repellitur, et debite pu-
nilur. Observantia esl virtus qua superiores
honorifice tractantur. Ven7a.s'est virtusqua
rebus cor et verba concordare jubentur. In-
»ioce»U*aestanimi puritasabhorrens omnem
illationem injuriae Deo, sibi, et proximo.
Amicitia estdilectio alicujus proximi propter
bonum ipsius proximi. Concordia est volun-
tatum et actionum conformitas. Misericordia
est compassio miseriae et indigenti£B pro-
ximi. Disciplina est conversatio honesfa, cui
parum est non agere malum, sed studet in
bonis suis actibus irreprehensibihs apparere.
Obedientia est obtemperatio voluntati supe-
rioris secundum regulas legis divinae, vel
TERMINORUM
humanse. Mquitas est amor aequalitalis in
his, in quibus aequitas esso debet. Contem-
platio est clara et libera perspicacia ad co-
gnoscendum divinam sapientiam, et pro-
priam et naturalem possibilitatem. Oratio
est ascensus mentis in Deum , sive est ex-
pressio desiderii direcli in Deuni, ad bonum
adipiscendum, vel malum removendum, for-
mata per verbum interius et exterius.
Sacranwitum est materiale elementum
oculis subjectum, similitudinerepraesentans,
iustitutione significans, signiflcatione gra-
tiam conferens. Baptismus est tinctio corpo-
ris exterior facta sub forma verborum prae-
scripta. Confirmado est signatio hominis
baptizati in fronte, facta ab episcopo ad robo-
randum hominem in fide. Eucharistia est
vera etrealis praesentia corporis et sanguinis
Christi sub speciebus panis et vini. Pceniten-
tia est absolutio hominis peccatoris poeni-
tentis a sacerdote, clave non errante, poenam
aeternam in temporalem divina auctoritate
commutante. Unctio extrema est unctio ho-
minis inflrmi a sacerdote, in remissionem
venialium peccatorum. Ordo est signaculum
THEOl.orrfj;. 239
quo spirituaiis potestas traditur ordinato.
Matrimonium est viri mulierisque conjunctio
maritalis, inter legitinias personas indivi-
duam vitae consuetudinem seivans.
Prcemium substantiale consistit in visione,
fruitione, tentione unius suinmi boni. Prw-
mium consubstantiale consislit in gloria cor-
poris. Prcemiim accidentale consistit in quo-
dam decore speciali superaddito, et dicitur
aureola. Aurea est ipsa beatitudo substan-
tialis. Aureola est gloria incorruptionis se-
cundum profectum trium virium animae in
carne operantium, scihcet vis irascibilis,
concupiscibilis, ct ralionalis. Aiireola virgi-
num est gloria de incorruptione carnis, atles- ,
tante incorruptioue (a) mentis. Aureola mar-
tyrum est gloria de invicta sustinentia mortis
pro fide, vel justitia. Aureolaprosdicatorum
est gloria de incorruptione doctrinae ad alte-
rum prolatae, mente, verbo, etexemplo.
Hajc sunt, charissime frater, paucula,quff!
pro usu et exercitio tibi relinquo : postquam,
Deo dante, te iterato videro, latius tibi expo-
nam.
(a) Forsan lerjendum incorruptionerD.
BREVILOQUIUM'
ePUSGULI SEQUENTIS ARGUMENTUM
(Ex edit. Vatic.)
Breviloquium , ([uod ex eo appellatur , quia summatim ac breviter Theologiae
instituta ac praecepta exponit , in procemium et tractatum dividitur. Prooemium sacrae
Scripfurae ortum , progressum , statum , Lititudinem , longitudinem , sublimitatem ,
profunditatem procedendi , eamque interpretandi modum demonslrat. Tractatus vero
septem partibus conlinetur : prima est de Deo trino et uno ; secunda , de creatura
mundi ; terlia , de corruptela peccati ; quarta, de incarnatione Verbi ; quinta, de gratia
Spiritus sancti ; sexta , de sacramentorum niedicina ; septima denique de statu flnalis
judicii. Matoria primaj partis tractatur a Magistro in primo libro Sententiarum ; se-
cundoe et tertiae , in secundo ; quartee , in terlio ; quintae , partim in secundo , et partim
in tertio; sextaj vero et septimae, in quarto. Ilas oinues et quidem grandes materias
adeo brevi profunditate , et profunda brevitate Auclor edisserit , ul merito Joannes
Gerso , par. II , tit. Lib. leg., Brevilo(|uium mira compendii arte divinitus compositum
ingenue fateatur.
PRO(EMIUM
Fkcto genm mea ad Patrem Domini nos-
tri Jesii Christi, ex qiio omnis paternitas in
calo et in terra nominatur, ut det vobis,
secundum divitias glorice suce , virtute («)
corroborari per spiritum ejus in interiori
hoiinne [b), habitare Christum per fidem in
cordibus vestris: in charitate radicati et
fundati, utpossitiscomprehendere, cum om-
nibus sanctis, quw sit latitudo, longitudo,
sublimitas et profundum ; scire etiam su-
pereminentem scientiw charitatem Christi,
utimpleamini inomnem plenitudinemDei^.
Magnus Doclor gentium, et praedicator ve-
ritatis, divino repletus spiritu , tanquam vas
' Cf. Edit. .4rgent. nn. UHo, p. 1 ; editV.it. an. {f,96,
tom. VI, p. I,p. 5; edit. Ven. an. 16H, lom. I, p. 5;
edit. Lugd. an. 1647, tom. I, p. 5 ; edit. Ven. an. nS4,
electum et sanctificatum, in hoc verbo aperit
sacrae scriplurae, quaj Theologia dicitur, or-
tum, progressum et stalum : insinuans or-
tuin scripturae attendi secundum influentiam
beatissima; Trinilatis; progressum autem,
secundum exigentiam humanae capacitatis ;
statum vero sive fructum, secundum super-
abundantiam superplenissimae felicitatis.
Ortus namque nou est per humanam in-
vestigationem , sed per divinam revelatio-
nem, quai fluit ' a Patre luminum, ' ex quo
omnis paternitas in ccelo et in terra nomi-
natur, a quo per filium ejus Jesum Christum
manat iu nos Spiritus sanctus; et per Spiri-
tom. V, p. I.— ' Ephes., iii, 14-49. — ' Jnc, l, 17.
— » Eplies., III. 15.— (a) Cset. edit. virtuiem. {b} Vulg.
interiorem hominem.
PROOEMIUM IN
tum sanctum ' dividentem, et rVistribuenlem
dona singulis, sicut vult, dalur fules; et ' per
fidcia habitat Christus in cordibus nostris.
IlaBC est notitia Jesu Christi, ex quti oi-igi-
naliter nianat firmilas et intelligentia totius
scripturse sacrse. Unde et impossibiie est,
quod aliquis in ipsam ingrediatur agnoscen-
dam, nisi prius Clu-isti fidem habcat sibi in-
fusam, tanquam ipsius lolius scripturai In-
cernam, januam, et etiam fundaraentum.
Est enim ipsa fides omnium supeinalura-
lium iUuminationnm, quandiu ' 'peregrina-
mur a Bomino, ct fundamentum stabihens,
et lucerna dirigens, et janua introducens:
secundum cujus eliam mensuram necesse
est mensurari sapientiam , nobis divinitus
datam : ne quis ' sapiat plus quam oportet
sapere, sed sapiat ad sobrietatem, et unicui-
qiie sicut Deus divisit mensura.n fidei. Me-
diante igitur hac fide , datur nobis notitia
sacrae scripturae secundum influentiam bea-
tissima; Trinitatis , juxta quod expresse in-
sinuat Apostolus in prima parte auctoritatis
prius inductse.
Progressus autem sacrse scripturae non
est coarctatus ad leges ratiocinationum, et
diffinitionum, et divisionum , juxta morem
aliarum scientiarum ; et non est coarctalus
ad partem universitatis : sed potius,, cum
secundum lumen supernaturale procedat,
ad dandam homini viatori nolitian rerum
sufflcientem , secundum quod expedit ei ad
salutem, parlim per plana verba, partim per
mystica , describit totius universi continen-
tiam quasi in quadam summa, in quo atten •
ditur latitudo; describit exceiientiam fma-
liter salvandorum, in quo atteaditur subli-
mitas ; describit et miseriam damnatorum ,
in quo profunditas consistit non solum ip-
sius universi, verum etiam divini judicii.
Et sic describit totum universum , quantum
expedit de ipso habere notitiam ad salutem,
secundum ipsius latitudinem, longitudinem,
' I Cor., XII, H. — ''Ephfs., III, n. — 2 II Cur., V,
U. — ' Rom., XII, 3.
BREVILOQUIUM. 241
altitudinem et profunditatem. Ipsa etiam
habet in suo progrossu haec quatuor, secun-
dimi quod posterius di.-clarabitur, quia sic
exigebat conditio capacitatis humanai , quai
magna et multa nata est magniflce et mul-
tipliciter capere, tanquam speculum quod-
dam nobilissimum , in quo nata est describi
non solum naturaliter, verum etiam supcr-
naturaliter rerum universitas mundanarum,
ut sic progressus sacrae scripturai attendatur
secundum exigentiam capacitatis hiimanaj.
Slatus vero, sive Iructus .sacrai scripturai,
non est quicumque, sed pleniludo aeternae
felicitatis. Nam haec est scriptura, in qua
verba sunt vitae aeternae; quae ideo scripta
est non solum ut credamus, verum etiam
ut vitam possideamus aeternam. Iii qua qui-
dem videbimus, ama])imus, et universalitcr
omuia desideria nostra implebuiitur. Quibus
impletis, vere tunc sciemus supereminentem
scientiw charitatem, et ita impleti erimus in
omnem plenitudinem Dei. Ad quam quidem
plenitudinem conatur nos divina introdu-
cere scriptura, juxta praedictae sententiai
apostolicai veritatem. Hoc igitur flne, hac s.
etiam inlentione, sacra scriptura perscru- '"r,
tanda est et docenda, et etiam audieuda. Et ""l"
ut ad istum fructum et terminum recto per-
veniamus progressu per viam recti itineris
scripturarum , inchoandum est ab exordio :
hoc est, ut cum mera fide ad Patrem lumi-
num accedAinus, flectendo genua cordis nos-
tri, ut ipse per Filium suum in Spiritu sanctv :
det nobis veram notitiam Jesu Christi, et
cum notitia amorem ipsius, ut sic ipsum
cognoscentes et amantes, et tanquam in fide
solidati, et in charitate radicati, possimus
ipsius sacrae scripturae nosse latitudiuem,
longitudinem, altitudinem et profunditatem ;
et per hanc notitiam pervenire ad plenissi-
mam notitiam , et excellentissimum et ex-
cessivum amorem beatissimae Trinitatis, quo
Sanctorum tendunt desideria, in quo est
status et complementum omnis veri et
boni.
242
De Latitudine sacrae Scriptiira;.
Hujus sacrae scripturae fine concupilo et
intento, et principio credito simul et invo-
cato, videndus est progressus, quantum ad
ipsins lutitudinem, longitudinem, sublimi-
talem et profumlitatem, secundum viam et
ordinem apostolici documenti. Consistit au-
lcni ipsius latitudo in nmltiludine suarum
partium; longitudo vero, in descriptione
temporum ct lelatum; alfitudo, in descrip-
tionc hierarchiarum gradatim ordinatarum;
prolunditas, in multituJine mysticorum sen-
suum et intfUigentiaruni. Si igifur velimus
latitudinem sacra^scripturaj speculari, prima
fronteoccurrit nobis sacni scriptura secauda
in duoTestamenta, scilicetVetus, et Novum.
Vetusautemoccurritcum multitudine Hlno-
rum : hal)pt enim libros legales, hisforiales,
sapientiales et prophetales : ita quod primi
sunt quinque, sccundi decem, tcrtii quiu-
que, quarti sunt scx; ac per hoc in universo
vigiuti sex. Novum .similiter Testamentum
habet libros his correspondentes, secundum
(|uadruplicem formam. Nam legalibus cor-
rcspondent libri evangelici; hi.storialibus,
Actus apostolici : sapientialibus, i^pistolae
apostolorum , ot maximc Pauli ; prophetali-
bus correspondet liber Apocalypsis : ut sic
niira sit conformit.as inter Vetus et Novum
Tof tamenfum, non solum in continenfia sen-
suum, verum cfiam in qnadriformitate par-
tium. In cujns figuram et tonsignationem^
vidit Ezechiel ' rolaiu quatuor facierum , et
rotam in nicdio rofa' , quia Vcfus est in Novo,
ct e coMvcrso. Nam in libris lcgalibus et
cvangelicis est facics leonis, proptcr excel-
lentiam aucforitafis; in historialibus est fa-
ciesbovis, propter exempla virtulis; in sa-
picntlalibus est facies hominis, propter pru-
dentiam sagacem; inlibris prophefalibus est
facies aquilffl, propter intelligentiam pcrspi-
cacem.
Recte autem sacra Scriptura dividitur in
. Vetus et Novum Tcsfamenfum , et nqn in
' Ezec/i.. I, ic.
PROCEMIUM
theoricam et practicam , sicut Philosophia ;
quia cum sacra scriptura fundetur proprie
super cognitionem fidei, quai virtus est et
fundamentum morum, et justitiae, et totius
recfae vifae, non pofest in ea sequesfrari no-
titia rerum, sive credendorum, a notitia
morum. Secus autcm cst dc Philosophia,
quae non tantum de veritafe niorum, verum
etiam agit de vero niida speculatione consi-
derato. Ouoniani igitur Scriptura sacra est
notitia moveiis ad bonum, et revocans a
malo, et hoc est per timorem et amorem;
ideo dividilur in duo Testamenta , quorum
brevis difrercntia est timor et amor. Et quia
quadrupliciler polestquis moveri ad bonnm,
et rcmoveri a malo, scilicet pcr prajcepta
potentissimae majeslatis, vel per documenta
sapientissimae veritalis, vel per exempla et
beneficia innocenfissimae bonitatis, vel ex
his omnibus in unum collecfis; ideo tam io
Novo, quam in Veteri Testamcnfo, sunt qua-
driformiter Iradili libri contincntcs sacram
scripturam, secundum corrcspoudcntiam ad
quatnor pra^missa. Nam libri legales mo-
vent per praecepta majestatis omnipotentis-
simae; historiales, pcr exempla bonitatis in-
nocentissimae; sapientiales, per documenla
verifafis sapientissima^ ; prophefales niovent
ex onniiiim pra^dii^lorum aggrcgatione, sicut
in eis maiiitustissime apparet. IJndeipsi sunt
quasi rememorativi fotius legis, sapientiae,
et doctrinae. Est igifiir Scriptura sacra si-
milis fluvio latissimo, qui ex concursu aqua-
rum multarum aggregatur magis ac magis,
secunilum quod longius decurrit. Nam cum
primo in Scriplura essent libri legales, postea
supervenit aqua sapienliae bistorialium li-
brorum ; lerlio vero superadvenit doctrina
sapientissimi Salomonis ; post hoc etiam doc-
frina sanclorum Prophclarum, et t&ndem
docfrina ovangelica revelata, per os carnis
C.hrisfi prolafa, per evangelistas conscripta,
per sanclos a[)Ostolos diviilgafa : additis
etiam ilocumenfis, qiiae Spiritus sanctns, su-
per eos vcniens , docuit nos per eos : nt sic
omnem verilatem per Spiritum sanctum
Soriptu-
fluvio
IN BRRVI!
juxta divinum promissum ', edocti, omnis
vcrilalis salutaris doclrinan) Kcclesice Cliristi
darent, et sacram Scripturam consnra-
niando, veritatis notitiam dilatarent.
De Longiludiuc sacroe ScripturBf!.
Habet etiam hsec sacra scriptura longitu-
dinem, quae consistit in descriplione tara
temporum, quam aetatum, a principio sci-
licet mundi, usqne ad diem judidi. Descri-
bit enim per tria tempora mundum decur-
rere, scilicet por tempus legis naturae, legis
scriptae, et legis gratiaj ; et in his tribus tem-
MMvi poribus septem distinguit aetates : quarum
septen,. pj,jjjjj^ ^gj gjj j^(ja,j^ usque ad Noe, secunda
a Noe usque ad Abraham, tertia ab Abra-
ham usque ad David, quavta a David us-
que ad transmigrationem Babylonis, quinta
a transmigratione Babylonis usque ad Chris-
tum, sexlaa Christo usque adfinem mundi.
Septima decurrit cum sexta, quse incipit a
quiete Christi in sepulchro , usque ad resur-
rectionem universalem , quando incipiet re-
surrectionis ocfava. Et sic Scriptura est lon-
gissima, quia in tractando incipit a mundi
et temporis exordio in principio Genesis, et
pervenit usque ad finem mundi et temporis,
scilicet in fine Apocalypsis. Recte autem
universum tempus, quod decurrit secundum
triplicem legem, scilicet inditam interius,
datam exterius, et desuper infusam, de-
currit per septem setates, ot consummatur
in fine sextae, ut sic mundi decursus res-
pondeat mundi exordio, et majoris mundi
decursus correspondeat decursui vitae mino-
ris mundi, scilicet hominis, propter quem
etiam factus est. Nam prima aetas mundi, in
qua facta est ipsius mundi formatio, casus
daemonum, et confirmatio angelorum, recte
respondet primae diei , in qna facta est lux,
et divisa a tenebrs. Secunda, in qna per ar-
cam, et diluvium, salvati sunt boni, et de-
leti mali, respondet secundae diei, in qua per
firmamentum facta est distinctio aquarum
ab aquis. Tertia, in qua vocatus est Abra-
' Jcan.. xvi, 13.
oouiii^r. 2«
ham, et inchoata Synagoga, quae fructili-
care et generare debebat prolem ad Dei cul-
tum, correspondet diei ferlia>, in quaappa-
ruit terra, et protulil herbam virentem.
Quarta, in (jua viguit regnum et sacerdo-
tium, quia David re.\: ampliavit cuUum di-
vinum, correspondet quartaj diei, in qua
facta est formatio luminarium et stellarum.
Quinta, in qua transmigrantes inter po-
pulos multos versali sunt et tribulati, cor-
respondet diei quintae, in qua facta est for-
matio piscium ex aquis. Sexta atas, in qua
natus est Christus in effigie hominis, qui
vere est imago Dei, correspondet sextae diei,
in qua formatns est homo primus. Septima,
in qua est quies animarum non habens fi-
nem, correspondet septimae diei, in qua re-
quievit Deus ab omni opere quod patrarat.
Etsic distinguuntur hae seplem jetaies prop-
ter insignia facta, quae fuerunt in earum
exordiis, ratione quorum correspondent die-
bus formationis mundi. Vocatur autem pri-
ma aetas infantia, quia sicut infantia tota
oblivione deletur, sic illa prima aetas per di-
luvium est consumota; secunda, pueritia :
sicut enim in pueritia loqui incipimus, sic
in secunda aetate facta est distinctio lingua-
rum. Tertia dicitur adolescentia, quia sicut
vis generativa tunc incipit in actum suum
exire, sic [a) lunc vocatus est Abraham, et
data est ei circumcisio, et facla est ei pro-
missio de semine. Quarta dicitur juvenfus,
quia sicut in juventute floret hominis aetas,
sic in quarta aetate sub Regibus floruit Sy-
nagoga. Quinta dicitur senectus, quia sicut
in senectute vires minuunlnr et decidit pul-
chriludo, sic et in tran.smigrafione factum
est de .ludaeorum sacerdotio. Sexta aelas di-
citur senectus (6), quia sicut illa est quae co-
pulatur cum morte, habens famen magnam
Incem sapientiffl; sic sexfa aetas mundi ter-
minatur cum die judicii, et in ea viget sa-
pientia per doctrinam Christi. Sic igitur
totus ille mundus, ordinatissimo decursu, a
Scriptura sacra describitur procedere, a prin-
{n)Ita Edit. Lug,; Edit.Vnf. et Veii. sicut.— (6)semum.
244
rROCEMIUM
cipio usque ad finem, ad modum cnjusdam
pulcheirimi carminis ordinati, ubi potest
quis speculari , secundum decursum tempo-
ris, varietalem, et mulfiplicitatem, et aequi-
tatem, etordinem, rectitudinem et pulcliri-
tudinem multorum divinorum judiciorum,
proicdentium a sapicntia Dei gubernante
mnndum. Unde sicut nullus potest videre
pulcbritudinem carminis, nisi aspectus cjus
feratur super totum versum ; sic imllus videt
pulcbritudinem ordinationis et regiminis
universi, nisi eam totam speculetur. Et quia
nullus homo tam longaevus est, quod totam
possit videre oculis carnis.suai, nec futura
potest [ler se priEvidere; providit nobis Spi-
ritus sanclus librum Scripturae sacrse, cujus
longitudo commetitur se decursui regiminis
universi.
Dc Subliuiitatc sacrte ScriplurtE.
HabetnihilominusScriplura sacra in suo
processu sublimilatem , quae consistit in de-
scriptione bierarchiarum gradatim ordina-
tarum, qnaj sunt liieraichia ecclesiastica,
angelica , et divina, seu subcoelestis , cceles-
tis, et superccelestis : ita quod priniam de-
scribit patenter, secundam aliquantulum
magis occulte , et terliam adlmc magis oc-
culte. Ex descriptione ecclesiaslicaj hierar-
chiae est alta ; ex descriplione angelicaj, al-
tior; ex descriptione divina?, altissima, ita
ul pcssimus dicere illud Prophetae ' : Mi-
rubilis factacst scientia tua ex me : confor-
tata est, et non polero ad eam. Et hoc qui-
dem salis recte : nara cuni res habeanl esse
in maleria, vel natura; liabeant etiam esse
iu anima per notiliam acquisitam ; habeant
eliam esse in ea per gratiam ; habeant etiam
in ea esse per gloriam, et liabeant etiam esse
iu arte aeterna : Philosophia quidem agit de
rebus ui sunt in natura, seu in anima, secun-
dum notitiam naturaliter insilam, vcl eliam
acquisitam ; sed Theologia, tanquam scietitia
super fidem fuudata, et per Spirilum .sanc-
tum revelata , agit et de eis quae spectant
' Psal. cxxxviu, 6. — ^ Psal. cxxxli, 2.
ad gratiam, et sapientiam, et etiam ad glo-
riam feternam. Unde, ipsa substernens sibi
philosophicam cognitionem, et assumens de
naturis rerum quantum sibi opus est ad fa-
bricandum speculum, per quod fiat reprae-
sentatio divinorum , quasi scalam erigit ,
quae in sui infimo tangit terram , et in suo
cacuminetangit coelum; ethoc totum peril-
lum unum hierarcham Jesum Christum ,
qui non tantum, ratione naturffi humanae as-
sumplai, est hierarcha in ecclesiastica hie-
rarcliia, verum etiam in augelica, et est
media persona in illa superccelesti hierar-
chia beatissiniae Trinitatis : ita qtiod per ip-
sum a summo capite Deo descendit unclionis
gratia, non solum * in barbam , verum ctiam
in oram vestimenti : quia non tantum in Hie-
rusalem supernam, verum etiam usque in
Ecclesiam militantem. Est enim pulchritudo
magna in niacliina mundana ; sed longe
major in Ecclesia, pulchritudine sanctorum
charismatum adornata; maxima autem in
Hierusalem superna ; supermaxima autem
in illa Trinilate sumtna et beali.ssima. Ideo
ipsa scriptura sacra non lantum hal)et altis-
simam maleriam , per quam delectat, et per
(piam in altum levat intelligentiaiu menlis;
verum etiam ipsa est venustissima, et miro
quodam niodo iiitellectum nostrum delectat,
et sic magis ac magis dek-ctando assuefaril
ad divinorum spectaculorum contuitus et
anagogias.
De Profunditate sacrae Scripluraj.
Habet poslremo ipsa sacra Scriptura pro-
funditatein , quai consistit in niultipbcitate
mysticarum intelUgentiarum. Nam praeter
Htteralem sensum, habet in diversis locis
exponi tripliciter : scihcet allegorice, mora-
liter, et anagogice. Est autem allegoria, AUego
quando per unum factum indicatur ahud
factum , secundum quod credendum est.
Tropologia sive moralitas est, quando per Tropoio-
id, quod factum est, datur inlelligi aliud, ^"'
quod faciendum est. Auagogia , quasi sur- An.go-
sum ductio, est quando datur intelligi illud ^"''
quod desiderandum est, scilicet aeterna fcli-
citas beatorum.
Recte autem hic triplex sensus debet esse
in sacra Scriptura prajter intelligenliam lit-
leralem ; quia sic competit ipsius scripturaj
. subjecto, ipsius auditori seu discipulo, ip-
sius origini, ipsius etiam fmi. Subjecto, in-
quam, competit, quiaipsa estdoctriua, quae
est de Deo, de Christo, de operibus repara-
tionis, et de credibili. Subjectum enim illius,
quoad substantiam, Deus ; quoad veritatem ,
Christus; quoad operationera , i-eparationis
opus ; quoad omnia hsec , est ipsum credi-
bile. Deus autem est trinus et unus : in es-
.sentia unus , in personis trinus : ideo scrip-
tura quae est de ipso , habet in unitate bt-
terae triformilatem intelligentiae. Christiis
etiam cum sit unum verbum, omnia per ip-
sum facta dicuntur', et in ipso relucent, ita
quod ejus sapientia est multiformis et una.
Opera reparationis cum sint multa , omnia
ad Christi oblationem principaliter habeut
aspectum. Credibile autem, ut credibile, di-
versimode relucet secundum diversum sta-
tum credentium. Ideo propler conformita-
tem ad omnia praemissa, sacra Scriptura in
unahtteramultiformemparitintelhgentiam.
Competit etiam hoc auditori : quia nuUus
i conveniens est ejus auditor, nisi humihs ,
mundus, fidelis, et studiosus. Ideo sub cor-
tice lilterae aperte occultatur mystica et pro-
funda intelligentia, ad comprimendum su-
perbiam , ut ipsius profunditate in humilitate
litterae latente, et superbi comprimantur,
et immundi repellantur, et fraudulenti de-
clinentur, et negligentes excitentur ad in-
telligentiam mysteriorum. Et quia auditor
doctrinae istius non est unius generis , sed
cujuslibet : omnes enim salvandos oportet
aliqua de doctrina hac scire ; ideo ipsa mul-
tiformem habetintelligentiam, ut sic omnem
intellectum capiat , et omni intellectui con-
descendat ; omnem intellectum superexcedat,
et omnem intellectum, sibi diligenter inten-
dentem, multitudine radiositatis suae illu-
' Joan., I, 3.
IN RREVILOUinUM. 243
minet pariter et accendat. Competit etiam
principio , a quoest ; quia est a Deo per Chri-
tum et Spiritum sancfum, loquentem per
ora prophetarum, et aliorum, qui hanc doc-
triuam scripserunt. Quoniam autem Deus
non tanlum loquitur per verba,verumetiam
perfacta, (juia ipsius dicere facere est, et
ipsius facere dicere, et oninia creat-i fan-
quam Dei effectus innuunt suam causam ;
ideo in Scriptura divinitus tradita non tan-
tum de.bent significare verba, verum etiam
iacta. Christus eliam doctor, licet esset hu-
milis in carne, altus tamen erat in deitate :
ideo decebat ipsum, et ejus doctrinam, ha-
bere humilitatem in sermone cum profundi-
tate senlentiae , ut sicut Chrislus fuit panni-
culis iuvolutus, itasapientia Uei \n Scriptura
figuris qnibusdam humilibus involveretur.
Spiritus etiam sanctus diversimode illustra-
bat, et revelationes faciebatincordibus pro-
phetarum ; ipsumetiam nullus latere potest
intellectus, qui missus erat omnem docere
veritatem : ideo competebat ejus doctrinae,
ut in uno sermone multiplices laterent in-
telligenfiae. Competit niliilomiuus ipsi fini ;
quia Scriptura data est , ut per ipsam diri-
gatur homo in cognoscendis et agendis , ut
tandem perveniat ad optata. Et quia omnes
creaturae ad hoc factse sunt, ut serviant lio-
mini tendenti ad supernam patriam; ideo
Scriptura assumit ipsarum creaturarum
species diversas , ut sic per ipsas doceat nos
sapientiam dirigentem nos ad aeterna : et
quia homo non dirigitur ad aeterna, nisi
cognitiva agnoscat verum credendum , et '
operativa faciat bonum operandum , et af-
fectivasuspiretad Deum videndum, et aman-
dum, et perfruendum ; hinc est, quod Scrip-
tura sacra, per Spiritum sanctum data, as-
sumit librum creaturae, referendo in finem
secundum triplicem modum intelligentiae : '
ut sic per tropologiam habeamus notitiam
agendorum moraliter; per allegoriam , cre-
dendorum veraciter ; per anagogiam , desi-
derandorum delectabiliter : ut sic purgati
per virtuosam operationem , illumiuati per
qiiumofio
ad ctter-
946
PROCEMIUM
radiosam flderu , et perfecti per ardentissi-
main cliaritatem, perveniamiis tandem ad
bravium felicitatis aeternae.
De Modo procedeuiji ipsius sacrae Scriplurse.
In tanta igitur multiforraitate sapientiae ,
quae in ipsius sacrae Scripturae continetur
latiludine, longitudine, altitudine et pro-
fundo , unus e.st communis modus proce-
dendi authenticus , videlicet intra quem
continetur modus iiarrativus, praeceptorius,
prohibitivus , exhortativus , praedictivus ,
coniminatorius, promissivns, deprecatorius,
ct Inudativus. Et omnes hi modi sub uno
modo autheulico reponuntur, et hoc quidem
salis recte. Quia eiiim haec doctrina est ut
boni fiamus et salvemur, et hoc non fit per
nudam considerationera , sed potius per in-
clinalionem voluntatis; ideo Scriptura divina
eo modo debuit tradi, quo niodo raagis pos-
semus indinari. Et quia maj^MS movetur af-
ffctus ad exempla, quam ad arguraenta;
magisad promis.siones , quam ad raliocina-
tioiies; magisper devotiones, quam per dif-
fiiiitiones : ideo scriptura ista non debuit
haijere inodum diffinitivum, divisivum,et
colicctivumadprobanchim passiones aiiquas
do sulijecto ad mo(hini aliarum scientiarum ;
sed oportuit quod haberet niodos proprios
secunduni varias inclluationesaniniorum di-
versimode animos inclinantes : ut si quis
iion niovetur per praecepta et probibita, sal-
lcm moveatur per exeuipla narrata; si quis
noii per haec movetur, movealur per bene-
ficia sibi ostensa; si quis iiec per haec mo-
vetur, movcatur per moniliones sagaces,
per promissiones veraces, per coraminalio-
nes terribiles, ul sic sallem excitelur ad de-
volionem et Uei laudeiii , in qua percipiat
gratiam , per quam dirigatur circa opera
virluosa. Quoiiiam igitur hi modi narrativi
iion possunt fieri per viam certitudinis ra-
tiomim , quia particularia gesta probari uon
possuiit; ideo ne scriptura ista tanquam du-
bia vacillaret , ac per hoc minus moveret,
loco ceililudinis ratiouis providit Deus hujc
sciipturae certitudinem auctoritatis , quae
adeo magna est , quo 1 omnem perspicuita-
tem huraani ingenii superexcelht. Et quia
non est certa auctoritas ejus , qui potest lal-
lere et falh ; nulius autera sit , qui falli non
possit, et fallere nesciat, nisi Deus, et Spi-
ritus sanctus : hinc est , quod ad hoc, quod
Scripturasacra modo sibidebitoesset perfecte
authentica, uon per humanam investigatio-
nem est tradila , sed per revelationera divi-
i:am. Ideo nihil in ipsa condemnandum tan-
quaiu inutile, nihil respuendum tanquam
falsum , nihil repudiandum tanquain ini-
quum : pro eo qiiod Spiritus sauttus ejus
auctor perfectissimus nihil poliiit dicere fal-
sum, nihil superfluura, nihil diiniuutum :
et propterea' c(B/«m et terro. tramibiint, ver-
ba Scripturai sacrae ?ion pratcribunt, quin
impleantur : Donec enim ' coRlum et terra
transeat , iota unum , aut unus apex , non
prceteribit u lege, donec omnia fiant, Salva-
[ore lesldinle. Qui ergo solverit ea, quae Scrip-
tura docet, et docuerit sic homines, hic mi-
nimus vocabitur in regno ca^lorum ; qui au-
tem fecerit et docuerit, hic magnus vocabi-
tur in regno ccelorum.
Uo Moilo exponendi sacram ScripUiram.
Quemadmodum autem scriptura haec spe-
cialem habet modura procedendi, sic juxta
suum procedendi modum , .speciali suo modo
debet iiitelligietexponi. Cum euira ipsa sub
una httera multiplicein tegatintelligentiam,
exposilor debet abscondila producere in lu-
cem , et illam eductam manifestare per aliam
scripturam magis patentem ; sicut si expo-
nerem illud Psalrai ' : Apprehende arma et
scutuin, et exurge in adjutorium mihi, et
veUin explic^re qua; sint arma diviua , di-
cain , quod ejus veritas et bona voluntas :
et quod itasit, probatur per scriptiu-am aper-
tam. Nam et scribitur alibi ' : Scuto boncB
voluntatis tua; coronasti no$;et iterum' :
Scuto circu» dabit te veritas ejus. Ad quod
' Mallh., V, 18, 19.— ' Psal.
13. — » Psa/. xc, 5.
gulie e^
poneudi
Augusli-
de Doct.
Christ.,
L
non potest. qiiis de facili perlingere, nisi ,
per assuefactionem lectionis, textum et lit-
teram Bibliae comniendet memoriBe : alio-
quin in expositione Scripturarum nunquam
poterit esse potens. Unde sicut qui dedigna-
tur prima ediscere elementa, ex qiiibus dic-
tio integratur, nunquam potest cognoscere
nec dictionum significalum , nec rectam le-
gem constructionum ; sic qui litteram sacrae
Scripturae spernit, ad spirituales ejus intel-
ligentias nunquam assuiget. Attendal autem
expositor, quod nou ubiquo requirenda est
allegoria, nec omnia sunt mystice exponen-
da. Propter quod notandumest, quod Scrip-
tnra sacra quatuor habet partes. Una est, in
quasecundum litterani agit de raundanis na-
turis , et per ilias siguificat reparationem
nostram , sicut apparet in descriptione for-
mationis mundi. Alia est, in qua agit de ac-
libus et processibus illius populi Israelilici;
<t per illos signiflcat reparationem generis
humani. Tertia est, in qua nudis verbis si-
gnificat et exprimit ea^ quae pertinent ad
nostram saUitem quantum ad fidem vel mo-
res. Quarta est, in qua praenuntiat nostrae
salutis mysterium, partim verbis nudis, par-
tim ffinigmaticis et obscuris. Et proplerea
Scriptura in his locis variis non est unifor-
miter exponenda.
Debet autem expositor dirigi in expositio-
ne sacrae Scripturae secundum tiiplicem re-
gulam, quae trahi potest de verbis beati Au-
gustini. Prima est haec : Ubicumque in hac
scriptura prima verborum siguificatio signi-
ficat res creationis, sive singulares actus
huraanae conversalionis, ibidem res siguifi-
catae per verba primo signiflcantur, deinde
nostrae reparationis mysteria. Ubi vero pri-
ma signilicatio verborum exponit Qdem,
sive charitatem, ibi nulla est allegoria quae-
renda.
Secunda regula est ista : Ubi verba huj us
scripturai significant res creationis , aut con-
versationis populi Israelilici, ibi quaerat ex
alio scripturae loco , quid quaeribet res si-
gniflcet ; et deinde significationem suam eU-
IN BUKVILOUUHJIVl. 247
ciat per verba nudc signiflcantia fidei veri-
tatem, vel morum etiara honestatem : ut-
pote si dicatur ' : « Oves pariunt gemellos
foetus, » ostendat quod oves siguificant ibi
homines , et geminus fcetus gerainam chari-
tatem.
Tertia regula est ista : Quando aliqua
scriptura habet aliquem intellectum litfera-
lem , et spiritualem , debet disculere expo-
sitor, utrum illa attribulio conveniat histo-
rico , an spirituali significato , si forle utri-
que non poterit conveuire ; si autem utiique
competit , tunc litteraliter et spirihialiter
debet affirmari. Si vero aUero modo lantum,
tunc spirituaUter solum debet iutelligi : sicut
sabbatum legisesse perpetuum, sacerdotium
aeternum , possessionem terrae aeternam , et
pactum circumcisionis esse aeternum , quae
omnia ad spirituale significatum referenda
sunt.
Ad hoc autem , quod per sacrarum scrip-
turarum silvam, quis secure incidendo et '
exponendo incedat, opus est ut prius noverit ■
ipsius sacrae scripturae veritatem per verba ,
explicita : videlicet , ut attendat quomodo '
Scriptura describat inilium , progressum et
consummationem duplicis corporis, quasi ex
opposito se respicientium : bonorum sciUcet,
qui hic se humihant, ut exaUentur sempi-
ternaliter in futuro ; et malorum, qui hic se
exaUant , ut aeternaliter deprimautur. Unde
ipsa agit de toto universo quautum ad sum-
mum et inium , primum et uUimum , et
quantum ad decursum inter mediuni, sub
forma cujusdam crucis inteUigibiUs , in qua
describi habet, et quodam modo videri lu-
mine mentis, tola machina uuiversi : ad
quam quidem inteUigendam opoitet nosse
rerum principium, scihcet Deuni, ipsarum
rerum creationem, lapsum, redemptionem
per sanguinem Jesu Christi , reformationern
per gratiam, curationem per sacramenta, et
tandem retributionem per pcenam et glo-
riam sempiternam.
Et quia haec doctrina tara in scriptis Sanc-
' Ex Cunl., IV, 2.
-248 BREVILOQUl
tnrum, quam etiam Dontorum sic diffuse tra-
(litaest, ulaljaccedenlibusadScripluramsa-
rram audiendam, non possit per longa tem-
pora videri, uec audiri, propter (|uod etiani
uovi Iheologi frequenter ipsam Scripturam
sacraiu exhorrent , tanquam incertam et
inordinatam , et tanquam silvam opacam :
rogatus a sociis , ut paupere portiuncula
?cientiolae nostrae aliquid breve in summa
dicerem de veritate theologiae, eorumque
precibus devictus , assensi breviloquium
quoddam facere , in quo summatim uon
omuia, sed aliqua magis opportuna ad te-
nendum, breviter tangerentur, addens si-
mul cum hoc rationeni aliquam ad intelH-
geudum, socundum quod occurrebat pro
tirapore. Quia vero theologia sermo est de
Deo, et de priuio principio, utpote quia ipsa,
tanquam scicntia et doctrina altissima, om-
nia resolvit iu Denm, tanquam in princi-
1 PARS 1.
pium primum et summum : ideo in assigna-
tione rationum, in oninibusqu;n in hoctoto
opusculo, vel tractaculo conlinentur, cona-
tus sum i-ationem sumerea primo principio,
ut sic ostenderem veritatem sacrae Scripturae
esse a Deo, et de Deo, et secundum Deum, et
propterDeum : ut merito istascientia appa-
reat una esse, et ordinata, et theolOfiia non
immerito nuncupata. Si quid igitur imper-
fectum , vel obscurum, vel superfluum , vel
niinus rectnm ibi fuerit, venia occupalioni,
et brevitali temporis , et pauperculae scien-
tiae coucedatur ; si quid vero rectum , soH
Deo honor et gloria referatur. Ut auteni se-
quentia clarius elucescaut , titulos particu-
lares capitiilorum praemiltere curavi ', ad
faciliorem memoriam , et lucidiorcm contui-
tnm diceiidorum, quae seplem partitionibus,
et septuaginta diiobus capitulis distinguun-
tur.
PRIMA PARS
DE TRIMTATE PERSO>'ARUM ET UMTATE DEI (<" AGITUR
Theol.i
f.APTIT PRIMUM.
De illis septem, de quibus est Theologia,
In principio intenigenduni est, quod sa-
cra doctrina , sciHcet iheologia, quae princi-
paliter agit de primo principio, sciHcet de
' Deo triuo et uno, de septem agit in uni-
verso : scilicet de trinitate Dei , de creatura
mundi , de corruptela peccati , de incarna-
tiono Verbi, de gratia Spivitus s-uicti , de
medicina Facramenfali,ct de slatu finalisju-
dicii. Ratio autem ad intelligenliam hujus
veritatis, haec est : quia cum sacra scriptura,
sive theologia, sit scientia dans sufficientem
iiolitiain de priino principio secundum sta-
tum viae, secundum quod necessarium est
ad salutem , et Deus non tantum sit rerum
principium , et exemplar effectivum in crea-
tione, sed eliam refectivum iu redemptione,
(t perfeitivura in retributione : ideo non
tautum agit de Deo creatore , sed etiam de
redemptore (6), et creatura. Et quia creatura
rationalis, quae e.st quodammodo fiuis om-
nium, non stetit, sed suo casu indiguit re-
parari ; ideo agit de corruptela peccati ,
medico, sanitate, et medicina, et tandem
de curatione perfecta, quae erit iu gloria,
' Tiliili, de quibus Doclor noster, in hac edilione,
uniforinitatis causa , reinittuntur ad calcem lomi , siva
Inrticem.
(o) CcBt. edtl. Ue Tiiuilalc Dei. — (6) creatore,
PR TRINITATE PEKSONARDM ET IJNITATE DEI.
249
Thcalo
impiis projectis in poenam : ideo ipsa sola
fst scicnlia perfecta, quoniani incipit a pri-
' nio, qnod est primum principium , et per-
■ venitad ultimum , quoi! ost praemium setcr-
num : incipit a sumino , quod est Deus
altissimus creator omnium, et pervenit ad
infimum , quod esl infcrnale supplicium.
Ipsa etiam sola est sapientia perfecta, quse
incipit a causa summa , ut est principium
causatorum, ubi terminatur cognitio plii-
losophica ; et transit per eam , ut est remc-
dium peccatorum ; et reducit in eam, ut est
praemiummeritorum, et finis desideriorum.
Et in liHC cognitione est sapor perfectus ,
vita et salus animarum : et ideo ad eam ad-
discendam inflammari debet desiderium om-
nium Christianorum. Ex his patet , quod
licet theologia sit de tot et tam variis , est
tamen scientia una, cujus subjectum , ut a
• quo omnia , est Deus ; ut per quod omnia,
Christus; ut ad quod omnia, opus repara-
tionis ; ut circa quod omnia, unicum chari-
tatis vinculum, quo ccelestia et terrestria
connectuntur ; ut de quo omnia in libris
canonicis comprehensa, credibile ut credi-
bile; ut de quo omnia in hbris exposito-
rum , credibile ut intelligibile , secundum
Augustinum ' : « Quod credimus, debemus
auctoritati ; quod intelligimus, rationi. »
CAPUT II.
Quidtenendumde trimtate personarum, et unitate
essentim.
Primo igitur de trinitate Dei sunt tria
' consideranda , sciiicet : quahter unitas sub-
stantiae et naturae simul stet cura pluraUtate
personarum; secundo, qualiter cum plurali-
tate apparitionum ; tertio, qualiter cum plu-
ralitate appropriatorum.
De pluralitateergo personarum in unitate
naturae, hoc dictat recta fldes esse tenen-
dum, sciiicet quod in unitate naturae sunt
■ tres personae , scilicet Pater , et Filius , et
' Aug., de Vtilit. cred.,
lib. XV, c. IV.
— 2 Id., de Tn
Spiritus sanctus : quarum prima a nulla est ;
secunda est a sola prima per genorationem ;
tertia vero est a prima et secunda per spira-
tionem, sive processionem : ita quod trini-
tas personarum non excludit ab essentia
divina summam unitalem , simplicitatem ,
immensitatem , aeternitatem , incommutabi-
litatem, necessitatem, et eliani primitatem;
quinpotius includit summam fecunditatem ,
charitatem, liberalitatem, aequalitatem, ger-
manitatem, conformitatem, et inseparabili-
tatem : quae omnia sana fldes intelligit esse
in beata Trinitate.
Ratio autem hujus veritatis haec est : quia
fldes, cum sit principium cultus Dei , et fun-
damentum ejus, quae secuudum pietatem
est, doctrinae , dictat de Deo esse sentiendum
altissime et piissime. Non autem sentiret
altissime , si non crederet quod Deus posset
se summe communicare ; non sentiret piis-
sime, si crederet quod posset et nollet : et
ideo, ut altissime et piissime sentiat , dicit
Deum se summe communicare , aeternaliter
habendo dilectum et condilectum , ac per
hoc Deum unum et trinum. Huic autem
fldei, in quantum dictat de Deo piissime
sentiendum esse , attestatur tota sacra Scrip-
tura, quae dicitur doctrina secunduin pieta-
tem ; quia Deum fatetur habere prolem ,
quam summe diligit , Verbum sibi coae-
quale, quod ab aeterno genuit, in quo cuncta
disposuit, per quod cuncta produxit et gu-
bernat, per quod etiam carne factum pro
summa benignitate hominem redemit pre-
tiosissimo ejus sanguine redemptumque ci-
bavit : per quod etiam iii flne mundi sura-
niara misericordiara impartiendo , ab omni
miseria liberabit : et per Christum omnes
electi sunt fllii summi Patris, in quo erit
omnis pietatis consummatio, et Dei ad nos,
et e converso. In quantura autem fldes dic-
tat de Deo sentiendum altissime, non tan-
tum attestatur ei sacra Scriptura, verum
etiam omnis creatura, juxta quod dicit Au-
gustinus «. Neque enim divinorum librorum
tantummodo auctoritas praedicat esse Deum ;
senlien-
dum de
Deo.
250
BREVILOQUII PABS I.
sed omais, quae nos circumstat , ad quam
nos etiam pertinemus, universa ipsa rerum
natura proclamat, habere se praestantissi-
mum conditoreni, qui nobis mentem ratio-
nemque naturalem dedit , qua viventia non
viventibus , sensu pradita non sentientibus,
intelligentia non intelligentibus, immorta-
lia mortalibus, potentia impotentibus, justa
injustis, speciosa deformibus, bona malis ,
incorruptibilia corruplibilil)us, immutabilia
mutal)ilibus, invisibilia visibilibijs, incorpo-
ralia corporalibus, beata miseris prajferen-
da videamus. Ac per hoc, quoniam rebus
creatis creatorem sine dubitatione praiponi-
mus, oportet , ut eum et (a) summe vivere,
et cuncla sentire atque intelligere, et mori,
corrumpi , mutarique non posse , nec corpus
esse, sed spiritum omnii)otentissimum, jus-
tissimnm , speciosissimum , optimum , bea-
tissimumque iateamur. Ecce in his duode-
cini includuntui' altissimai nobilitates essen-
tiae divinai. Sed post, ut ipse ostendil , haec
duodecim reducuntur ad tria, scilicet ad
aeternitatem , sapienliam et beatitudiuem;
et haec tria ad unum, scilicet ad sapienliam,
in qua includunlur mens gencrans, verbum
nascens, et amor utrumque nectens, inqui-
bus fides diclat beatissimaui consistere Tri-
nitatem. Et quoniam summa sapientia ponit
trinilalem , ponit etiam nihilominus omues
prius habitas nobilissimas conditiones, vi-
delicet unitatem, simplicitatem et CcCleras
sequentes ; necesse est oinnes praediclas no-
bililates divini Esse simul stare cum beatis-
sima TrinitJte.
CAPUT III.
De istiits fidei intelligentia sana.
Deiis Ad istius autem fidei intelligenliam sa-
^"^'^_^'." nam, docet doctrina sacra, quod in divinis
sunt duai emanationes , tres hypostases ,
quatuor relationes, quinque notiones , et ex
his lantuni tres proprietales personales.
Ratio autem ad praedictorum intelligen-
{a) Cat. tdit. est.
tiam hffic est , quia cum primum et sum-
mum principium , hoc ipso quod primum ,
sit simplissimum ; hoc ipso quod sunimum ,
sit perfeclissimum : ideo perfectissime com-
municat, quia perfeclissimum ; et indivisio-
nem omnimodam servat , hoc ipso quod
simplicissimum. Et ideo, salva unitate natu-
rae, sunt ibi modi emanandi perfecti. Modi
autem emanandi perfecti sunt duo tantiim ,
scilicet per modum uaturae , et per modum
voluntalis. Primus est generatio ; secundus
spiratio, sive processio; et ideo hi sunt ibi.
Et quia duabus emanationibus substantificis
necesse est emanare duas hyposlases , ne-
cesse est etiam ponere hypostasiin primo
producentem ab alio non emanare, ne sit in
infinilum abire : et ideo sunt ibi tres hypos-
tases. Kt quia cuilibet emanationi respondet
duple.\ habitudo relativa ; ideo sunt ibi qua-
tuor relationes, scilicet paternitas, filiatio ,
spiratio et procesjio. Et quia per has habi-
tudines iniiotescunt nobis divinae hyposta-
ses ; et praeter hoc eliam hypostasis illa , in
qua est prima ralio principiandi , innotescit
nobis quia non producitur, nam hoc est no-
bililatis in ipsa : ideo quinqne notiones,
scilicet qualuor relationes praedictae cum
innascibililale. Et quia quffilibet persona-
rum unam habet proprietatem , per quam
principaliter innotescit; ideo tantum tres
sunt proprietates personales , quae liis nomi-
nibus exprimuntur proprie et principaliter,
scilicet Paler, et Filius , et Spiritns sanctus.
Cum enim proprium sit Patris esse innasci-
bilem , sive ingenitum, esse principium uon
de principio, et esse Patrein : innascibilitas
notiflcat ipsum per modum negationis, licet
ex consequenti per modum posilionis , quia
innascibililas in Patre poiiil fontalem pleni •
tudinem , principium nou do, principio, per
modum posilionis cum negatione ; esse pa-
trera, per modum positionis et habitudinis,
proprie, com[)lete,et deleriuinate. Similiter
cuin Fihus sit iraago , verbum el filius :
imago nominat illam personam , ut simili-
tudinem expressam ; verbum , ut similitudi-
Idtesper'
sonslcj
DE TRINITATE PERSONARIJM ET UNITATE DEI. 251
nem expressivam ; filius , ut similitudinem
hypostaticam : rursus imago, ut similitudi-
nem conlbrmem ; verbum , ut similitudi-
nera intellectualem ; filius, ut similitudinem
spiriius conuaturalem. Per huiic modum , cum pro-
^neius'" prium sit Spiritus sancli esse donum , esse
chsritas. unxum seu charitatein amboriunj esse etiam
spiritum sanctum : donum nominat ipsum,
ut datum voluntarium ; charitas sive nexus,
ut datum voluntarium et praecipuum; spi-
ritus sanctus, ut datum voluutarium, pise-
cipuum et hypostalicum. Hinc est quod
per hsec tria nomina, quae sunt Pater, et
Filius, et Spiritus sanctus, trium persona-
rum proprietates personales insinuantur.
Haec igitur tenenda sunt ad fidei Trinitatis
intelligentiam sanam.
CAPUT IV.
De istins fidei expressione catholica.
Ad istius etiam fidei expressionem catho-
Ucam tenendum est, secundum sacrorum
Doctorum documenta , quod in divinis sunt
duo modi praedicandi, scilicet per modum
substantiae , et relationis ; tres modi suppo-
nendi, scilicet essentiae, personae, notionis;
quatuor modi signiflcandi substantiam, sci-
licet nomine essentiae , substantiae, perso-
nae, hypostasis ; quinque modi dicendi, sci-
licet quis , qui , quae , quod , et quid ; tres
modi differendi, scilicet secundum differen-
tem modum existendi , secundum differen-
tem modum se habendi , et secundum difie-
rentem modum intelligendi.
Ratio aulem ad intelhgentiani praedicto-
rum haec est, quia cum primum principium
in ^'"''- sit perfectissimum simul et simpUcissimum,
omnia quae perfectionis sunt, de ipso dicun-
tur proprie et vere ; quae autem imperfec-
tionis sunt, aut non dicuntur, aut, si dicun-
tur, secundum assumptionem humanae na-
Pradica- turae dicuntur , vel transsumptive. Cum
decem ^S^^^^^ deccm sint prajdicamenta , scilicet
quomodo substantia , quantitas , relatio , qualitas ,
Deoaltri- ... , . .,.■
buantur. actio, passio, ubi , quando , silus,et nabi-
Duo mo-
tus : quinque ultima spectant proprie ad
corporalia, seu mutabilia, ideo non attri-
buuntur Deo, nisi transsumptivo modo, et
figurativo: alia veio quinque praecedentia
Deo attribuuntur secundum id quod com-
pletionem dicunt, ita tainen qnod divinam
simplicitatem non impediant. Omnia ergo
haec praedicta praidicamenta sunt idipsum ,
quod est illud de quo prajdicantur : et ita
per comparationein ad subjectum , in quo
sunt omnia , dicuntur transire in substan-
tiam, relatione tamen excepta : quae cum
duplicem habeat comparationem , scilicet ad
subjectum in quo, ad terminum ad quem,
primo modo transit, ne faciat compositio-
nem, sed secundo modo manet, ut faciat
distinctionem. Et hinc est quod fiubstautia
coiitinet uuitatem , et relatio multipUcat tri-
nitatem : et ideo manent ibi hi tantum duo
modi praedicandi differentes, de quibus da-
tur regula.
Quae dicuntur secundum sultstantiam , de
omnibus dicuntur, et sigillatim, et simul,
et singulariter. Quae vero secunduin rcla-
tionem, autnon de oninibus dicuntur ; aut,
si de pluribus , phaaliter, ut relati , dis-
tincti , similes, wquales , propter relatio-
nem intrinsecam. Nomen autem Trinitatis
comprehendit utrumque.
Et quoniam plures possunt esse relationes
in una persona , sicut sunt plures personae
in una natura ; ideo distinctio in notione
non infert diversificationem pei sonae, nec dis-
tinctio personae plurificationem naturae. Et
propterea non quidquid convenit essentise ,
convenit notioni, vel personae, nec e con-
verso : et hinc est , quod sunt ibi tres modi
supponendi, de quibus taUs consuevit dari
regula : Supposita essentia, non supponitur
notio , nec persona ; et supposita notione ,
non supponitur essentia , nec persona ; et
supposita persona , non supponitur essentia
nec iiotio , sicut patet per exempla.
Et quoniam vera distinclio est in suppo-
sitis siibstantiae, manente essentiauna; ideo
necesse est ibi multipliciter significari sub-
Regula
de modit
252
BREVILOQUII PARS I.
Modi d:
qilinquc
stantiam , scilicet ut communicabilem, et in-
communicabilem : ut communicabilem per
modum abstractionis , per nomen essentice;
et per modum concretionis per nomen sub-
staniice ; ut incommunicabilem vcro, vel ut
distinguibilem , per nomen hypostasis ; vel
ut distinctam, per nomen persorue. Et aliter,
scilicet vel ut distinctam qualitercumque, et
sic hypostasis; vel notabiliter et perfecte, et
sic persona. Exempla horum quatuor sunt
in creatura, humanitas, homo, aliquis homo,
Petrus. Primum essentiam , secundum sub-
stantiam, tertium hypostasim, qiiartumper-
sonam dicit.
Et quia in persona, quse distinguitur, non
solum est considerare eum qui distinguitur,
sed illud quo distinguitur, et hocestpro-
prietas, sive notio; ideo necesse est quod in
divinis sint quinque modi dicendi, pariter
et quserendi : scilicet quis, ralione personae ;
qui, ratione hypostasis, quia dicit supposi-
tum substaiitiae indistinctae ; quae, ratioiie
notionis; quod, rationesubstantiae; quid sive
quo, ratione essentiae.
Et quoniam omnes hi modi in unitate es-
sentiae radicantur, quia quidquid est in Deo,
est ipsc Deus unus et solus, ideo non po-
nunt ibi differentiam, nec secundum essen-
tiam, nec .secundum esse. Et propterea suut
; ibi tantum tres modi differendi , scilicet
secundura modura essendi , sive emanandi,
sicut differt persona a persona; secundum
modos se habendi , sicut diflert persona
et essentia, quia una persona ad alteram
refertur, et ideo distinguitur, essentia vero
non refertur ad alteram, et ideo non dis-
tingnitur; secundum modos etiam intcl-
ligeudi , sicut differt una proprietas sub-
stantiahs ab altera, ut bonitas et sapientia.
Prima differentia est perfectissima et summa
quae possit reperiri in diviuis : est enim in
suppositis, ita quod unum non dicitur de
altero. Secunda differentia est minor, quia
est in atlributis; hcet enim uuum possit dici
de altero, ut persona de essentia, aliquid ta-
meu dicitui' de uno, quod non de altero, ut
persona distinguitur et refertur, essentia
vero nou. Tertia vero difTerentia minima
est, quia est iu connotalis : hcet enim unum
de altero dicatur ad invicein , et idem possit
dici de utrisque, non tamen idem connola-
tur utrobique , nec per idem intelHgi datur
utrumque. Ex prirao raodo difTereudi oritur
pluralitas personarum; ex secundo modo,
pIuraHtas praedicationum substantialium et
relativarum; ex tertio plurahtas propriela-
fum essentialium etnotionum, sive ab aeter-
no, siveextempore; sive proprie, sive tran-
sumptive ; sive communiter, sive appro-
priate. Dictorum exempla manifesta sunt.
His intellectis, claret satis, et quid sentien-
dum, et qualiter loquendum sit de summa
Irinitate divinarum personarum.
CAPUT V.
De mitate divince natum in multiformitatc
apparitionum.
Secundo autem de pluralitate apparitio-
num docet divina doctrina hoc esse tenen-
dum. Cum Deus sit incircumscriptibihs, in-
visibilis et incommutabilis, nihilorainus ta-
men habitat in sanctis viris specialiter.
Apparuit patriarchis et prophetis, descendit
de ccelis, misit etiam Filium et Spiritura san-
ctum ad salutem humani generis. Et licet in
Deo sunt indivisa, natura, virtus et operatio
Trinitatis ; missio tamen, vel apparitio unius
personae, non est missio vel apparitio alte-
rius. Licet etiara sit ilii summa aequalifas,
solius tamen est Patris mittere, et non mitti ;
Spiritus sancli est tanlummodo mitti , re-
spectu divinarum personarum, nisi forte di-
catur mittere horainem assumptum; FiHi
autem est mittere et mitti, sicut ex Scripturis
potest colligi.
Intelligentia autem et ratio praedictorum
haec est : quia, licet primum piincipiura sit
immensum et incircumscriptibile, sit incor-
poreum et invisibile, sit aeternum el incom-
mutabile ; principium tamen est rerum spi-
ritualium et corporalium, naturalium et gra-
DE TRINITATR PRRSONARTTM ET UNITATE DEI.
253
tuitarum, ac per hoc rerum etiam mutabi-
lium, sensibilium et circiimscriplarum : per
quas licet ipse sit immutabilis, insensibilis,
incircumscriptibilis, seipsum reddit mani-
festum et notum. Reddit autem se mani-
festum et notum generaliter per universita-
tem suorum effectuum ab ipso emanantium,
in quibus dicitur esse per essentiam, poten-
tiam et praesentiam, quod se exlendit ad
omnia creata. Reddit etiam se specialiter no-
tum per aliquos elTectus, qui in ipsum spe-
cialiter ducnnt, ratione quorum dicitur ha-
bitare, apparere, descendere, mitti, et mit-
tere. Habitare namque dicit effectum spiri-
tualem et specialem, cuni acceptatione ; sicut
est effectus gratiae gratum facientis, quae est
deiformis, et iu Deum reducit, et Deum facit
nos habere , et haberi a nobis , ac per hoc et
inhabitare in nobis. Et quia gratiae effectus
communis est omnibus personis, ideo una
persona non habilat sine alia, imo simul
tota Trinitas. Apparere vero dicit effectum
sensibilem cumexpressa significatione, sicut
Spiritus sanctus apparuit in columba.
Et quoniam sicut personae divinae distinctffi
sunt, sic distincte signiflcari possunt, et
i signis, et nominibus; ideo quailibet persona
potest per se apparere , et apparitio potest
omnibus competere, sive iusimul , sive cui-
libet personae per se. Unde quod Spiritus
sanctus dicitur in hnguis igneis et columba
apparuisse, hoc non est propter novum vin-
culum, vel effectum specialem; sed propter
unionem, quee est inter signum, et signa-
tum sibi speciahter, et modo, et origine de-
putalum. Descendere autem dicit utrumhbet
effectuum praedictorum, cum inchoatione :
Deus enim beatissimis angelis semper est
praeseus in ccelis, quia in eis semper habitat
et apparet. Peccatoribus autem in terris est
modo ut absens, et quautum ad gratiam , et
quautum ad notitiam ; ideo cum iucipit ap-
pai'ere, vel inhabitare, depraesente ccelis, et
quasi absente nobis, fit praesens terris; et
ideo licet in se nou mutetur, tamen dicilur
descendere nobis.
(|uibus
compe-
Mitti vero dicit effectus praedictos, cum Miiii
quid tl
aeterna productione. Tunc enim Pater mittit cat in<i
Filium, cum faciendo eum nobis praesentem '
per notitiam, vel gratiam^ insinuat quod ab
ipso procedit. Etquia Pater a nullo procedit,
ideonusquam dicitur mitti. Quia vero Fihus
et producit, et producitur, ideo mittit, et
mittilur. Quia vero Spiritus sanctus aeterna-
liter producitur, sed non producit, nisi ex
tempore ; ideo ipsius est proprie mitti, etnon
mittere, nisi respectu creaturae. Ex quo ap-
paret, quod hae sunt impropriae et expo-
nendae : «Spiritus sauctus mittit se : » « Spiri-
tus sauctus mittit Filium : » « Fihus mittit
seipsum ; » nisi intelligatur in quautum est
de Virgine natus. Patet etiam quare mittere
ct mitli non competit omnibus , quia licet
dicat effectum in creatura, dicit tamen rela-
tionem intrinsecam : itn quod mittere dicit
auctoritatem, mittisubauctorilatem, ratione
produclionis aeternae interius importatae.
CAPUT VI.
De unitate divince naturce in multiplicitate
appropriatorum.
Tertio vero de plurahtate appropriatorum
hoc docet sacra Scriptura esse tenendum,
quod licet omnia essentialia oninibus perso-
nis cequaUter et indiffprenter conveniant;
lamen 1'atri dicitur appropriari unitas, Filio
veritas, Spiritui sancto lionitas. Et juxta
hanc sumitur secunda appropriatio Hilarii ',
scilicet aeternitas in Patre, species in ima-
gine, et usus iu munere. Et juxta hanc su ■•
mitur tertia, seilicet in Patre ratio princi-
piandi, in FiHo ratio exemplaudi, in Spiritu
sancto ratio fmiendi. Et juxta hanc sumitur
quarta, scilicet omnipotentia Palri, omni-
scientia Filio, voluntas seu henevolentia
Spiritui sancto. Haec autem dicuntur appro-
priari, non quia liant propria, cum semper
sint communia; sed quia ducunt ad intelli-
gentiam et notitiam propriorum , scilicet
trium personaruni.
' Hilar., de Trinit., lib. U, n. 1.
254
Inlelligenlia autciu ct ratio prajdictorum
haec est : quia enim primum principium est
nobilissimum et perfectissimum, etideo con-
ditiones enlis nobilissimae et generalissimae
in eo reperiuntur in summo : hae autem sunt
unum, veruni, bonum, quae non contrahunt
ens secundum supposita, sed secundura ra-
tionem : nam unum nominat ens ut connu-
merabile, et hoc habet per indivisionem sui
in se; vertim, secundum quod cognoscibile,
et hoc habet per indivisionem sui a propria
specie; bonum, sccundum quod communi-
cabile, et hoc habet per indivisionem sui a
propria operatione : et quia ha?c triplex in-
divisio se habet secundum ordinem quan-
tum ad rationem intelligendi , ita quod
verum praesupponit unum, et bonum prae-
supponit verum et unum : hinc est quod haec
tribuunlur primo principio in summo, quia
perfecla et generalia; et appropriantur tri-
bus personis, quia ordinata; ct ideo summe
unum Palri, qui est origo personarum;
summe verum Fiho, qui est a Patre ut ver-
bum; snmmebommi Spiritui sancto, quiest
ab utroque ut amor et donum.
Et quia summe unum est summe primum,
quia caret omni inceptione; et quia summe
verum, summe cequale et pulchruin ; et quia
summe bomim est summe utiie et profl-
cuum : hinc oritur secunda approprialio
Hilarii, quae estaeternitas iii Patre, quia non
habet principium, sed est omnino primum ;
species in imagine, id est in Verbo, qiiia
summe pulclirum; usus in munere, id est,
in Spiritu sancto, quia summe proficuum et
communicativum. Quod per aha verba sic
insinuat Augustinus ' : « In Palre unitas;
in Fiho aequahtas; in Spiritu sanclo unitatis
aequahtatisque concordia. »
Rursus, quia summe unura et primum
tenet rationem principiandi et originandi ;
quia sunmie pulchrum et speciosum tenet
rationem exprimendi et exemplandi; qiiia
summe proficuum et bonum tenet ralio-
nem finiendi, quia bonum et flnis ideni : hinc
' Aay., ile Uoct. Christ., lib. 1, c. v.
BREVILOQUII PARS I.
orilur tertia ratio appropriandi efflcientiam
Patri, exemplaritatem Fiho, finahtatem Spi-
ritui sancto.
Rursus, quia a primo et summo principio
fluit omne posse; a primo et summo exem-
pUiri fluit omne scire, et ad summum flnem
tendit omne velle : ideo necesse est primum
esse omnipotentissimum , omnisapientissi-
mum et benevolentissimum. Unitas autem
priina et summa rediens supra seipsam re-
ditione completa et perfecta, est omnipoten-
tissima; sic et veritas sapientissiina, et boni-
tas benevdlentissima : et hsec approprianlur,
quia ordinem insinuant. Voluntas enim dat
prffiintelligere cognitionem, et voluntas et
cognilio prcesupponunt potentiam et virtu-
tem, quia posse scire est aliquid posse. Ex
his apparet, quae sint appropriala, et quibus,
et qua de causa. llaec tamen ullima, sciiicet
potentia, etsapienlia, et volunlas, sunt po-
tissime illa ex quibus in Scripturis laudatur
Trinilas summa. Kt ideo de his aliquid di-
cendum estbreviter et summatim.
CAPUT VII.
De Omnipotentia Dei.
Igitur de omnipotentia Dei , secundum
doctrinam sacram, haec tenenda sunt : vide- \
hcet qnod Deus est omnipotens, ita tamen '
quod ei non altribuuntur actus culpabiles,
utpote mentiri et male velle; nec actus poe-
nales, ut metuere et dolere ; nec actus cor-
porales, sive materiales, ut dormire et ambu-
lare, nisi forte tran§umptive; nec actus in-
convenientes , utpofe posse facere majorem
se, vel alium Deum sibi aequalem, vel infl-
nitum actu, et consimiha : quia, ut dicit An-
selmus, quodlibet inconveniens , etiam mi-
nimum , apud Deum est impossibile. Licet
autem hoc non po.ssit, est tamen omnipotens
vere, et proprie, et perfecte.
Intelligentia autem et rafio praedictorum
haec est : quia primum principium est potens
potentia, quaeestpotentiasimpliciter; ef ideo
distributio addita ei, distribuit pro his, quae
DE TRINITATF, PRRSONARUM KT UNITATE DEI.
25S
posse,estpossesimpliciter. HaRcautem sunt,
qucP egrediuntur a potentia completa et ordi-
1,1 nata. Potentiam autem completam dico, quai
ll non potest deficere, nec potest succumbere,
nec potest indigere. Potenlia autem incom-
pleta in peccando deflcit, in patiendo succum-
l)it, in corporalibus actionibus indigcntiam
includit. Divina autem potentia, quia poten-
lia summa et perfeclissima, ideo nec est de
nihilo, nec est sub aliquo, nec eget aliquo
alio; acperhoc, necculpabilia, nec pcenalia,
nec materalia potest; et hoc, quia omnipo-
a tens est poteulia compiela. Potentiam autem
] ordinalam contingit Iripliciter dici : vel se-
- cundum actum ; ve'. secundum aptitudinem
ex parte creaturae ; vel secundum aptitudi-
nera ex parte solius virtutis increalai. Quod
possibile est potentiae primo modo dictae,
est non tantum possibile, sed etiam actuale.
Quod secundo modo, et non primo, est pos-
sibile simpliciter, iicet non actiiale. Quod
autem tertio modo , et non primo modo vel
secundo, est possibile Deo, sed impossibile
crealurse. Quod autem nuUo prsedictorum
modorum est possibile, sicut illud quod di-
recte repugnat ordini secundum rationes et
causas primordialcs et aeternas, simpliciter
est impossibile : sicut quod Deus faciat ali-
quod actu infinitum, quod simul faciat ali-
quid esse et nuUo modo esse, quod faciat id
quod fuit non fuisse, et csetera talia, quse
posse, est contra ordinem et complementum
divinae potentise. Ex his patet, respectu quo-
rum est divina potentia; patet etiam, quae
debent dici simpliciter possibilia, et quae sim-
pliciter impossibilia, et quod aliquorumim-
possibilitas simul stet cum vera omnipo-
tenlia.
CAPUT VIII.
De Dei Sapientia, Prcedestinatione et PrcBscientia.
De sapienlia vero Dei haec tenenda snnt ;
scilicet quod ipsa divina sapientia limpidis-
sime cognoscit omnia bona et mala, praete-
rita, pra^sentia et futura, actualia et f^pten-
tialia, ac per hoc incomprehensibilia nobis
etinfinita; ita tamen quod ipsa in se nuUo
modo diversiflcatur, licet diversa nomina
sortiatur. In quantum enim est cognoscitiva sapien-
omnium possibilium , dicilur scientia, sive u'^,'!^'*^).
cognitio : in quantum est cognoscitiva om- *"" ""■
nium, quae in universo fiunt, dicitur visio; liaiur.
in quanlum cst cognoscitiva omnium quae
bene flunt, dicitur approbatio; in quantum
est cognoscitiva eorum quae futura sunt, di-
citur praescientia sive piaevisio; in quantum
est cognoscitiva eorum quae ab ipso Deo
flenda suut, dicitur dispostio; in quantum
est cognoscitivaeorum quae praemianda sunt,
dicitur prsedestinatio; in quantuin vero est •
cognoscitiva eorum quae damnanda sunt, di-
citur approbatio.
Et quia ipsa non tantum est coguoscitiva, sapiemia
sed est etiam ralio cogiioscendi omnia; ideo eft 'ratio
in quantum est ratio cognoscendi omnia "s"»'-
cognita, dicitur lux; in quantum est ratio "muia,
cognoscendi visa et approbata, dicitur spe- mlnitut
culum; in quantum est ratio cognoscendi '"'"'''"■•
praevisa et disposita, dicitur exemplar; in
quantum est ratio cognoscendi praedestinata
et reprobata , dicitur liber vitaj. Est igitur
liber vifae i'espectu rerum, ut redeuntium;
exemplar, ut exeuntium; speculum, ut eun-
tium : lux vero, respectu omnium.
Ad exemplar autem spectat idea, verbum,
ars, etratio : idea , secundum aclum prae-
videndi; verbum, secundum actum propo-
nendi ; ars, secundum actum prosequendi;
ratio , secundum actum perflcieudi , quia
supeniddit iutentiouem flnis. Quia vero haec
omnia unum sunt in Deo, ideo frequeuter
accipitur unum pro alio.
VA licet divina sapientia , ratione diversi-
tatis scitorum et counotatorum , diversa
soriiatur vocabula, non tamen diversiflcatur
secundum rationem iutrinsecam. Cognoscit c.ogiMo
enim contingentia infallibiliter , mutabilia ''"'°^ '"
" ' se per-
immutabiliter, futurapraesentialiter, tempo- fectaet
ralia aelernaliter, dependentia independen- "biiis.
ter, creata increate, aliaa se in se etper se.
Et cuiu infaUibiliter coutingentia cognoscat.
256
BREVILOOUIl PARS 1.
infallibi-
litatc
simul stat libertas et vertibilitas volunlatis
cum praedestinatione et praescientia.
Intelligenlia autem et ratio prffidiclorum
hsec est : quoniam primum priucipium, hoc
ipso quod primum est et summum , cog-
nitionem habet simul simplicissimam et
perfectissimam. Quia perfectissimam, ideo
cognoscit omnia distinctissime , sub omni-
biis conditionibus quas res habent , vel ha-
bere possunt : et propterea futura scit esse
futura, et praesentia praesentia ; et bona scit
approbanda , mala reprobanda. Hinc est ,
quod diversa .sortitur vocabula, secundum
quod dictum est supra. Sed quia simnl .stat
perfectio sapientia; cum summa simplici-
tate ; hinc est quod oninia alia a se cognos-
cit in se et per se : ex quo sequitur secuu-
dum , quod creata cognoscit increate : ex
quo sequitur terliuni , quod dependenlia
cognoscit independenter : ex quo oritur
quarlum, quod temporalia cognoscit a;ter-
naliter : ex quo sequilur quiutum , quod
futura cognoscit pra?sentialiter : ex quo
oritur sextum, quod mutabilia cognoscit
inimutabiliter : ex quo sequitur septimum ,
quod conlingentia cognoscit infallibiliter.
Et ila conlingenlia , nianentia coutiugenlia,
sunt divina; sapienliai prorsus infallibilia ,
tani in contingentibus qua; subjacent natu-
rae, iiuani libertati voluntatis humauae.
Unde qui vult hoc verum intelligere ,
quoniodo simul stet libeitas voluntatis crea-
taj cuni intallibilitate praidestinationis a^ter-
nae , resolvendo ab hoc ultimo, procedat per
illos septem gradus usque ad primum, quod
primum prineipium perfectissime cognoscit
omnia per seipsum , quod est verum certis-
simum : ox quo caetera prajdicta ratioci-
nando infallibiliter concluduntur. Sicut au-
tem divinaj cognitionis certiludo simul stat
cum contingentia rerum cognitarum, quia
simul est simplicissima et perfectissima di-
vina sapientia; sic unitas simul stat cum
multiformitate rationum et ideainim ex ea-
dem causa. Quia euim perfectissima est,
ideo distiuctissime et perfectissime cognos-
cit universa et singula, et illa omnia dis-
tinctissime et perfectissime repraesentat : et
ideo singulorum dicitur habere rationes et
ideas , tanquam rerum similitudines perfec-
tissime expressivas. Quia vero simplicissima
est , ideo omnes similitudines illae sunt
unum in ipsa. Unde sicut Deus una virtute
omnia produiit ex tempore secundum om-
nimodam rerum integritatem , sic una vir-
tute omnia exprimit sempiternaliter. Et si-
cut una est iii Deo altissimo operatio activa
secundum rem, dicuntur tameu plures re-
rnm productiones ratione pluralitatis pro-
ductorum; sic una est ventas unius actus
intelligenliae in Deo , dicuntur tamen plures
similitudines, ideae et rationes, ratione plu-
ralitatis ideatorum , vel existentium , vel
futurorum , vel possibilium. Hae aulem ra-
tiones, vel ideae , licet sint una veritas et
lux iu esseutia , non tamen dicuntur esse
una ratio vel idea. Ralio enim, vel idea,
dicitur ut ad alterum , secundum rationem
intelligendi : nominat enim similitudinem
cogniti , qua; realiter teuet se ex paite Dei ,
licel, secundum rationem intelligenid , di-
cere videatur aliquid ex parte ideati. Si
autem hujus simile in creatura requiratur,
dicendum, quod hoc est ipsius exemplaris
proprium : quia , sicut dictum est , simul
est simplex , et infuutum , et perfectissi-
mum : quo praeintellecto , cajtera conse-
queuter inuotescunt. Quia enim exemplar
illud est simplicissimum et pcrfeclissinmm ,
ideo actus purus ; quia vero infinitum et
immensum , ideo extra omne geuus. Et
hinc est, quod existens unum, potest esse
similitudo expressiva multorum.
CAPUT IX.
Dc Volmtale Dei, et Providentia.
De voluntate Dei , haec tenenda sunt, quod
ipsa sic est recta, quod nuUo modo possit ^
obhquare ; sic est efficax , ut uullo modo
possit impedu-i; sic est una, ut tamen mul-
tiformiler habeat significari. Significatui-
DE TRINITATK PKRSON,
nnim divina voluntas , quae est voluntas
beneplaciti , pcr voluniatem sigiii , secun-
i)um quinque difTerentias signorum , quae
snnt praeceplio, prohibitio, consiiium, ini-
pletio, permissio : secundum quai dispo-
nuntur a volunlate lieneplaciti qnaecumque
in universo flnnt. Est enim voluntas Dei ,
prima et summa causa omnium specierum
et motionum. Nihil enim flt visibile aut in-
telligibile in ista totius creaturae amplissima
quadam universaque repuhlica, quod non
de illa imperiali aula summi Imperatoris ,
aut jubeatur , aut permittatur , secundum
inefTabilem justitiam prsemiorum atque pce-
narum , retributionum et gratiarum.
Et quia ista voluntas , ratione reguiala ,
dicitur providentia ; hinc est quod omnia ,
quae in universo fiunt, agunluretreguntur
divina providentia, quae per omnia est irre-
prehensibilis , quffi nihil praecipit, prohibet,
vel consulit , nisi juste ; nihil agit , nisi
bene ; nihil permittit injuste. Inlelligentia
autem et ratio praedictorum haec est : Pri-
mum principium , cum sit sumrae uobile ,
et voluntatem habet , et nobili modo habet.
Cum igitur voliintas de se dicat illud secun-
dum quod in agentibus a proposito attendi-
tur regula rectitudinis , et efficacia operatio-
nis; necesse est quod voluntas in Deo sit
rectissima et efficacissima. Ideo autem rec-
tissima, quia idem est in Deo voluntas, et
veritas ; ideo efficacissima , quia idem pror-
sus in Deo est voluntas, et virlus, sive po-
testas. Et quia non potest divina voluntas
carere veritate, ideo nou tantum est recta,
verum etiam regula rectitudinis. Quia vero
nullo modo potest carere virtute , ideo non
tantum est efficax , verum etiam fons et
origo totius efficaciae ; ita ut nihil sine illa
possit effici , nihil contra illam possit fieri ,
nihil etiam sit , a quo valeat impediri. Et
quia rectissima est^ nullus potest esse rec-
tus, nisi conformetur ei : nullus autem po-
test ei conformari , nisi voluntas illa inno-
; tescat sibi. -Oportuit ergo voluntatem divi-
nam, regulam rectitudinis, notiticari nobis.
TOM. vu.
,\»U.M KT IINITATK DEI. ^57
Rectifudo autem quaedam est necessitatis , i
et ha^c est in faciendo bonum necessarium ,
et declinando malum ; quaedam autem est
perfectionis , et haec est in supererogando
ultra debitum : et secundum hoc innotescit
nobis per triplex signum, scilicet praecep-
tionem , prohibitionem , et consilium , quod
quidem significat divinum beneplacitum
acceptare, tanquam justum, quod flt secun-
dum divinum prajceptum, quod declinatur
secundum divinam prohiljitionem, et adim-
pletur sccundum divinum consilium. Signa
vero haec, infallibilia signa sunt divinae vo-
luntatis, ut est regula rectitiidinis.
Rursus , quia efficacissima est , nullo '
modo potest aliquis aliquid efficere , nisi
ipsa cooperante et coefficiente ; nullus defl-
cere vel peccare potest , nisi ipsa juste dese-
rente. Et secundum hoc duo sunt signa
ejus , scilicet impletio , quod est signnm
voluntatis ut efficientis , et permissio , quod
est signum voluntatis juste deserentis. Juste
autem deserit, quia justum est ut sic admi-
nistret res, quas coudidit, ut non infringat
leges, quas indidit; et .sic cooperetur rebus,
quas creavit, ut tamen eas agere proprios
motus sinat : et ideo si liberum arbitrium ,
ad utrumque vertibile de lege naturae , in
malum dimittat cadere, hoc non permittitur
nisi juste. Rursus , et si per gratiam prae-
veniat et sustentet , nulli injuriam facit :
ideo non agit injuste, nec omnino juste se- '
cundum exigentiam meritorum, quia me-
rita ad hoc non sufficiunt; sed gratis, et
misericorditer , et quodam modo juste in
quantum est ex condecentia bonitatis suae.
Cum ergo damnat et reprobat, operatur se-
cundum justitiam ; quando vero praedesti-
nat, secundum gratiaiu et misericordiam ,
quae non excludit justitiam. Quia ergo om-
nes, secundum quod de massa perditionis
erant, debebant damnari, ideo plures re-
probantur, quam eligantur, ut ostendatur,
quod salvatio est secundum gratiam specia-
lem , sed damnatio secundum j ustitiam com-
munem. Nullus ergo potest conqueri de
258 np.RviLoor
divina voluntate , quia omnia agit rectissi-
me; imo iii oninibus debemus gratias age-
re, et honorificare regimen divinae provi-
denliae. Si quis autem quajrat, quare magis
imi peccatori gratiam largiatur , quam al-
teri , hic oportel silentium imponere huma-
na; lo(|uaciluti, et exclamare cuni Apostolo' :
0 altiiudo diviliarum sapientice et scientice
II PAP.S IF.
Dei,quam incomprehensibilia suntjudicia
ejus , et investigabiles vi(e ejus ! Quis enim
cognovit sensum Domini , aut quis ejus
consiliarius fuit ? aut qiiis prior dedit illi ,
et retribuetur ei? Quoniam ex ipso, et per
ipsum , et in ip.so sunt omnia. Ipsi gloria
in soscula saeculorum.
Amen.
SECUNDA PARS
DE CREATURA MUIVDI AGITUR
CAPUT PRIMUiM.
De ■produclione tmmdi tolatis.
His summatim praeintellectis de trini-
tate personarum it unitate Dei [a), dicenda
sunt aliqua de creatura mundi. Circa quam
ha!c tenenda sunt in summa : videhcet, quod
universilas machinae mundialis producta est
in esse ex tem[iore, et de niliilo, ab uno primo
principio solo el summo ; cujus potentia, hcet
sit imniensa, disposuit tamen* omiiia in certo
pondere, numero et mensura. Ila^c genera-
liter intelligenda sunt circa rerum produc-
tionem : ex quibus et veritas colligitur , et
error repudialur. Per hoc enim quod dici-
tur ex tmpore, excluditur error ponen-
tium mundum esse aiternum; per hoc quod
dicilur de juVuYo, excludilur error ponen-
tium Beternitatem circa principimn materia-
ie ; per hoc quod dicitur ab uno principio ,
excluditur error ' Manichajorum , ponen-
tium pluralitatein principiorum ; per hoc
quod dicitur solo et summo , excluditur
error * poiientiuiu Deum produxisse infe-
feriores creaturas per ministerium intelii-
' lioiti., XI, 33-JB.— ^ S^ijj., XI, 2 1 .— -^ Ang., Ue Ilceves.,
geiiliarum; per hoc, quod additur, in certQ
pondere , numero et mensura , ostenditur
quod creatura est eflfectus Trinitatis crean-
tis siib triplici gcnore causalilatis : efficien-
tis, a quo esl in creatura unitas, modus et
mensura : exemplaris, a quo est in crcatura
verilas, .species et numerus; fiiiaiis, a quo
est in creatura bonitas , ordo et pondus.
Quae quidein reperiuntur in omnibus crea-
luris , laiiquani vestigium Creatoris , sive
corporalibus , sivc spiritualibus , sive ex
utris(]uc composilis.
Ratio autem ad iiitclligeiitiaiu priedicto-
rum liaic est : quia ad lioc quod sit ordo
perfectiis , ct stalus in rebus, necesse est
quod omnii reducantur ad unum princi-
pium , quod quidem sit primum , ut del
cseteris statum , et perfeclissiinuin , ut det
caeteris omnibus complcmentum. yuoniam m.i
igitur prinmm principium, in quo est sta- "i",!
tus , noii potest esse nisi unum solum , si '
munduni produ. it, cum non possit ipsum
producere de seipso, necesse est quod pro-
ducat ipsum ex nihilo. Et quia productio ex
ad Quodvult dtmm, htBV. 46. — » Platoois error in Ti-
,iia:o.— (a) Cwt. edil. triuitate Uei, el sic supra in litulis.
DE CRKATURA MUNni.
259
nihilo ponit esse post non esse, ex parte
producti , et immensitatem in virtute pro-
dncente, ex parte primipii; cum hoc sit
sohus Dei , necesse est quod creatura mundl
sit producta ex tempore ab ipsa virtute im-
mensa, agente per se et immediate. Rursus,
quoniam principium perfectissimum, aqiio
manat perfectio univcrsorum , necesse est
agere a se , et secundum se , et propter se ,
et quia nuUo in agendo indiget extra se ;
necesse est, quod haheat intentionem tri-
phcis causae, respectu cujusnbet creaturaj,
sciUcet efficienlis exemplaris , et finahs. Ne-
cesse est eliam omnem creaturam secundum
lianc tripUcem habitudinem comparari ad
causam primain. Omnis enim creatura con-
stituitur in esse ab efficiente, et conforma-
tur ad exemplar, et ordinatur ad fiiiem : ac
per hoc est una vera, bona, modificata,
speciosa, ordinata, mensurata, discreta et
ponderata : est enim pondus inchnatio ordi-
nativd. Et haec quidem generaliter dicla
sunt de omni creatura, sive corporea , sive
incorporea, sive ex utrisque constituta, si-
cut ex natura humana.
CAPUT II.
De natura corporali quantum ad fieri.
Natura vero corporea nobis consideranda
est quantum ad fieri, et quantum ad esse,
et quantum ad operari. De natura vero cor-
porea quantum ad fleri , haec speciahter te-
nendasunt, sciUcet quod sex diebus sit in
esse producta , ita quod ' in principio ante
omnem diem creavit Deus ccelum et terram.
Prima veio die formata est hix; secunda,
firmamentum factum est in meiUo aquarum ;
tertia die separatae sunt aquae a terra , et
congregatae in locum unum ; quarta vero
die coelum ornatum est luminaribus; quin-
ta, aer et aqua volatihbus et piscibus; sexta,
terra animaUbus et hominibus ; septima
vero die requievit Deus , non a labore nec
opere , cum usque nunc operetur, sed a no-
' Gen., I, 1 et seq.
varuni specierum conditioue : quia onmia
fecerat, vel in simiii, sicut illa quae propa-
ganlur, vel in seminali ratione, sicut illa
qax aUis ino lis introducuntur in esse.
Ratio autem ad intelligentiam praidicto-
rum haec est : quia enim res manant a primo
principio, et perfectissimo, tale autem est
omnipotenUssimum, sapientissimum et be-
nevolentissimum : ideo oportuit quod .sic
producerentur in esse, ut in earum produc-
tione rtluceret triplex nobilitas praedicta, et
excellentia. Et ideo triformis fuit operatio
divina ad mundanani machinam producen-
dam : scilicet creatio, quae appropriate res-
pondet omnipoteiitiae ; distiuctio quae res-
pondet sapientiaj ; ornatus , qui ivspondet
bonitali largissirice. Et quoniam creaUo e.st
de nihilo, ideo fuit in principio ante om-
nem diem , tanquam omnium rerum ct tem-
porum fundameutum.
Rursus , quia distinctio corporum mundi
attenditur secundum triplicem modum, ideo
facta fuit per triduum. Est euim distinclio
natura; luminosae a perspicua et opaca , et
haec facta est in prima die in divisione lucis
atenebris;et est distinctio naturae perspi-
cuae a perspicua, et hsc facta est secunda
die in divisione aquarum ab aquis ; et est
distinctio naturae perspicuae ab opaca, et
haec facta est tertia die in divisione aqua-
rum a terris. In his autem impUcite datur
intelligi distinclio coelestium et elementa-
rium , secundum quod post declarabitur.
Sic igitur distincUo fieri debuit per triduum.
Et quia ornatus correspondet distinctioni,
ideo similiter tribus diebus debuit consum- '
mari. Est enim ornatus naturae luminosa- ,
et hic faetus est quarta die in formatione
stellarum , et solis , et lunae ; et est ornatus
naturae perspicuae , et hic factus est quinta
die , in qua ex aquis facti sunt pisces et aves
ad ornatum aeris et aquae ; et est ornatus na-
turae opacae, scilicet terrae, et hic faclus est
sexta die, in qua factae sunt bestiae, facta
sunt et reptilia, factaest etiam ad consum-
mationem omnium natura humana. Haec
autein omnia, licet potuerit Deus faoere iii
instanti , raaluit tamen per successionem
temporum , lum propter distinctain et cla-
ram reprssentationem poteiitiae, sapientiae,
bonitutis; tum propter convenientem cor-
respondentiam dierum , sive temporum et
operationum; tum eliam ut, sicul in prima
mundi conditione fieri debeliant seminaVia
operuiu fiendorum, sic fierent el pra}fifc'u-
rationes temporum fnturorum. Unde in illis
sepfem diebus quasi seminaliter pra?cessit
distinctio omnium teniporum , quae expli-
cantur per decursum septem aetatum. Et
hinc est , quod sex diebus operuin additur
septimus quietis : qui dies ' non scribifur
habere vesperam, non quia non habuit dies
illa noclem succedentem ; sed ad prsefigu-
randum animarum quietem, quae nunquam
habebit fmem. Si autein diceretur alio modo
quod omnia essent simiil facta , tunc omnes
hi septeni dies ad considerationem angeli-
cam referrentur. Verumfamen primus mo-
dus dicendi est magis Scriptura} consonus ,
et auctoritatil)us Sanctorum , et qui prajces-
sernnt, et eliam .qui secuti suut beatuin Au-
gustinum.
CAPUT III.
Do natura corporali quantum ad esse.
De natiira vero corporea quantnm ad esse,
' tenendum est quod corporalis mundi nia-
china tota consistit in natura coelesti et ele-
. nientari, ita quod coelestis distincta e.st in
tres coelos priucipales, scilicet empyreum ,
crystallinum, et firmamentnm. hitra firma-
menluni aufem , quod est coelum stellarnm,
continenfur septem orljes sepfein planefa-
rum, qui siint Saturnus, Jupiter, Mars, Sol,
Venus, Mercurius, Luna. Natura vero ele-
mentaris in qiiatuor sphaeras distinguitnr ,
scilicet ignis, aeris , aquaj, et terra;: et sic
procedendo a summo cardine coeli usque ad
centrum terrae, decem concurrunt orbes
ccelestes, et quatuor sphaerae elementares ex
Ex Aug., ad Jimuar., epist. cix, al. LV
BREVILOOUM PARS 11.
quibus integratur et constituitur tota ma-
china mundi sensibilis, distincte, perfecte
et ordinate.
Raf io auf em ad intelligenf iam praedictoram
haec est : quia cum natura corporalis ad per-
fectionem sui , et expressionem sapientiae
multiformis primi principii , requirat mulfi-
forinitatem formarum , sicut apparet in mi-
neralibus, plantis et animalibus, necesse fuit
ponere aliqna corpora siinplicia, quaj inul-
tiformiter possunt misceri ad introducfio-
nem formarum multiformium : et talis est
nafura subjecla contrariefafi, et haec est ele-
nientaris. Necesse etiam fuit fieri naturam , i
per quam haberent haic contraria in mixto '
conciliari : et talis est natura elongata a con-
trariefafe , cujusmodi est natura lucis et
corporis supercoelestis.
Et quoniam mixf io fleri non pofest , nisi
per confraria agenfia, et pafientia ; ideo ne- ^
cesse fuit duplicem contrarietafem fieri in
elemenfis, scilicef qnaiifum ad qualitales
adivas, quae sunt calidum et frigiduin , et
quanfum ad passivas , qnae sunt huinidum
et siccum. Et quia quodlibet elementum
agit, et patitur; ideo quodlibet habet duas
qualifafes, unamactivam,etaliampassivam:
ifa tameu quod unam principalem et pro-
priam, alteram accidentalem vel acquisi-
tam : ac per hoc necesse esf fantum quatuor
esse elementa secundum qiiafuor qnalifates
pra?dicfas, quadruplicifer conibinatas (a).
Nafuia autein coelestis aut est uniformis
et immobilis, et haec est empyreum , quia <
Inx pura ; aut mobilis et multiformis , et sic
est firmainentum ; aut mcbilis et uniformis,
et sic ccelum medium inter empyreum et
stellafum, quod est coelum crysfallinum.
Ouarfum membruin, scilicet quod sit mul-
fiforme et immobile, non pofest stare, quia
mulliformitas disponit ad motus varietatem,
non ad uniformem quietem. Sunt igitur fres
coeli, quorum priinum per tofum est luini-
nosum, scilicet empyreum; secundum per
totum perspicuum, scilicet crystalhnum;
(o) Edit. Val. et Ven, concnbinataa.
tertium ex utroque conjunctum , scilicet fir-
mamentum. Cum igitur tres sint cceli incor
ruptibiles , et qualuor elemenla variabilia ;
ut flat debita connexio , concordia et corres-
pondenlia, disposuit Deus septem orbes pla-
netarum, qui sua varietale niotuum, et in-
corruptibilitate formarum , quasi quoddam
vinculum essent et junctura iiiferiorum ele-
mentarium orbium, et superiorum coeles-
tium, ad perficiendum et deeorandum uni-
versum ; quod secundum numerales propor-
liones ordinatum dicitur, et connexum de-
nario coelestium orbium et quaternario ele-
mentorum , reddentibus ipsum proportio-
naliter tam pulcbrum , quam pertectum et
ordinatum, ut suo modo suum repraesentet
principium.
CAPUT IV.
De natura corporali, quantum
et influere.
operari
De naturacorporali, quantum ad operari,
hoc tenendum est, scilicet quod coelestia in-
fluunt in terrestria et elementaria , quantum
ad distinctivam significationem temporum ,
scilicet dierum, mensium , et annorum. Sic
enim dicit Scriptura ', quod sint in signa et
tempora, et dies et annos. Influunt etiam
quantum ad efTectivam productionem rerum
generabilium et corruptibilium , scilicet mi-
neralium , vegetabilium , sensibilium , et
corporum humanorum. Sic tamen sunt in
signa temporum , et regimen operaiionum,
ut non sint certa signa futurorum contin-
gentium , nec influant super liberum arbi-
trium pervim constellationum, quam dixe-
runt aliqui philosophi esse fatum.
Ratio autem ad intelligentiam praedicto-
rum haec est : quia cum in corporibus cce-
lestibus, propter proximitatem ad primum
principium, sit lux, motus, calor, et virtus:
hix , ratione sua; formae et speciei ; motus ,
respectu superioris influentis ; calor, respectu
inferioris naturae suscipientis ; virtus vero ,
i Gen., 1, 14. — ' II Cor., v, 1.
DE CREATURA. MUNDl. 201
omnilms modis praedictis : cum, inquam ,
ita sit , coeleslia corpora per kunen et mo-
tum sunt in distimtiones temporum, scilicet
diei , secundum lucem Solis et motum fir-
mamenti; mensis, secumlum motuin Lunae
in circulo obliquo anni , sccundiiin motum
Solis in eodera circulo ; temporum vero, se-
cundum varium plauetarum motum ,■ dis-
tantiam et concursum, ascensum et descen-
sum, retrogradalionem et statum, ex quibus
oritur diversitas iu temporibus. Per virtu-
tem autem et calorem inflLmiit ad produc-
tionem eorum, quai elementis generanlur ,
excitando , promoveudo, conciliando : ita
quodsecundumconciliationemcontrariorum
ab aequalitate remotam , influunt in mine-
ralia ; secundum conciliationem ab aequali-
tate minus longinquam , in vegetabilia ; se-
cundum conciliationem aequalitali proxi-
mantem , in sensibilia; secundum vero con-
ciliationem aequalem, iu corpora humana,
quae disposita snnt ad nobilissimam formam,
quae est anima rationalis : ad quam ordina-
tur et terminatur appetitus omnis nalurae
sensibilis et corporalis , ut per eam , quae est
forma ens , vivens , sentiens, et intelligens,
quasi ad modum circuli inteUigibilis, redu-
catur ad suum principium , in quo perficia-
tur et beatificetur. Et quoniam in illud tendit
per liberum arbitrium , ideo , quantum ad
arbitrii libertatem, praecellit omnem virtu-
tem corporalem : ac per hoc cuncta nata sunt
sibi servire ; nihil autem sibi dominari ha-
bet, nisi solus Deus, non fatum, sive vis po-
sitionis siderum. Et propterea indubitauter
verum est, quod sumus finis omnium eorum
quae smit , et omnia corporalia facta sunt
ad humanum obsequium , ut ex illis omni-
bus accendatur homo ad laudandum etaman-
dum factorem universorum, cujus providen-
tia cuncta disponuntur. Hajc aulem sensibi-
lis corporaUum machina est tanquam quae-
dam domus a summo opifice homini fabri-
cata , douec ad dornuni ^ veniat non manu-
factam in calis , ul sicut anima modo , ra-
lione corporis et status meriti, nunc est in
Eicel-
leotia
terris, sic aliquaiKlo corpus, ratione animse
et status praetnii , sit in coelis.
CAPUT V.
De modo describendi prwdicta in sacra Scriptwa.
Ex jam dictis colligitur, quod sicut Deus
res onlinale condidit (luautum ad tcmpus,
et ordinate disposuit quantum ad situm ;
sic etiam ordinatc gubeniat (luantum ad in-
fluentiani , ct Scri[itura ordiiiatc narrat
quantum ad doctritiffi sufficientiam : licct
noii ita explicite descritiat distinctioncm or-
bium, nec coelestium, nec elementarium , ct
parum aut nihil dicat dti moribus et virluli-
inis corporuni superiorum , et de mixlioni-
biis elementorum et el(^mentatorum ; ct quod
pUis est, niliil explicite narrat de condilione
supernorum spirituum, maxiine cura de-
scribit istud universum in esse productum.
Ralio autem ad iutellig(Miliain prajdicto-
rum hajc est : quia cum priinum principium
reddat se nobis cognoscibile et per scriptu-
ram , et [ler creaturam : per librum creatur»
se manifestat ut principium efrcctivuni, per
libriim scripluraj ut principium reparati-
vum : et principium reparativum non po-
test cognosci , nisi cognoscatur et etfecli-
vum : ideo sacra sciplura, licet principaiiter
agat de operibus reparalionis , dcbet nihilo-
minus agere de opere conditionis, in quan-
himtamen ducil in cognilionom primi prin-
cipii cfficicnlis et reficicntis. LU id(W ipsa cst
" cognitiosuWimisetsalularis: sublimis, quia
■' de primo principio effectivo, quod e.sl Deus
"Creator; sahitari-;, qnia de primo [irincipio
reparalivo, (luol est Christus Salvator et
Mcdiator. Riirsus quia sublimis est, utpote
quiaagitde [)riino principioet eiile suinuio,
ideo non dcsccndil ad describendiis speciales
entium natuias, molus, virlutes et differon-
tias; sed stat in quadam generalitate, in qua
implicantiir specialia, describendo scilicet
conditionem miindi quantum ,ad dispositio-
nem et influenliam, quoad naturam lumi-
nosam , opacam el lierviam in generalilale
BRRVILOOUII PARS II.
quadam. Et quoniam primum principium,
de quo agit, habet in se ordimmi naturae
in existendo , ordinem sapienliae in dispo-
nendo, ordiiiein bonitatis in influendo , ita
quod ordo naturse habet in se simultatem et
aequalitatem ; ordo sapientiae considerat prio-
ritatem et posterioritatem ; ordo influenliae,
superioritatem et inferiorilatem : ideo, ad
insinuanduiM ordinein naturae, deteiminat
Scriplura, juxla quod Deum operari dece-
bat, quod in principio anle temporis decur-
snm fuerit illa triijlex natura de non esse in
esse producta , cum dicit ' : /n principio
creavit Deus ccelinn et terratn , et : Spiritus
Dei ferebatur super aquas : ubi nomine coeli
insinualur natura luminosa ; noinine terras,
natura opaca ; noinine aqu(e, natura pervia,
sive perspicua , sive contrarielali sulijecta,
sive supra contrarietatem elevata : ubi etiam
iiisinuatur Trinitas aeterna , scilicet Paler in
noinino Dei crcuntis; Filius, in nomineprm-
cipii; Spirilus sanctus, in nomine Spiritus
Dei. Et sic intelligendum est illiid , quod di-
citur • : Qui vivit i7i ceternum, creavitomnia
simul : non quia ca creavit in chaos omni-
modae confusionis, secundum quod linxerunt
poetK , cum produxerit hanc Iriplicera na-
turara , summam in summo , mediam in
medio, et inflmam in infimo ; nec etiam crea-
vit incsseonmimodaedistinctionis, cum coe-
lum esset perfectum, et terra incomposita ,
natura vero media , quasi mediuin tenens ,
nonduiu esset ad perfectam oistinctionem
deducta. Ad insinuandam auteiu ordiucm snpmuia
sapientiae in disponendo, determinat quod |,'."' '"
hiec triplex natura non simul fuit distiacta ■>«"<'''
et ornata; sed juxta triplicis natura? creatae
exigentiam per tiiduum distiucta, et per
triduum aliud oruata : ut sicut Deus in prin-
cipio triplicem ualuram simulcreavil in pri-
mordio lemporis, sic successione temporis
in tripiici mensura temporis, scilicet triplicis
diei , Iriplicem faceret distinctionem naturae
triplicis crcatae, et rursus in aiio triduo, tri-
plicem ornatum triplicis nalurai distiactae.
• Gen., I, 1-i. — « Eccli., xviii, 1.
DE CKKATIIRA MriNDI.
i- Ad insinuaiidijm vero ordiiiem bonitatis in
'." influendo, determiuat quod haec triplex na-
tura collocata est in mundo secimdum sub,
medium, et supra, juxta suam dignitatem
et influenliani. Et quia luminosum pluri-
mum hauet de specie, ideo siiji debetur cir-
cumferentia; quia vero opacura minimum
habet de specie, ideo sibi debetiir centrum.
Sed quia nntura pervia tenet mediura , ideo
medium sorlita est situm. Et quoniam na-
tura corporis pervii et perspicui communis
est naturse coelesti et elementari , et rursus
lumiiiosa utrique convenit; ideo recle dici-
tur firmamentnm factum in medio aquarum :
non quia aquae super coelos sint aquse fluxi-
biles, frigidaj, graves et corruptibiles ; sed
quia subtiles, et incorruptibiles, et pervia;,
etsuper omnem contrarietatem sublimutae,
ac per hoc ccelestis naturae , et in ccelestibus
collocandae ratione nobilitatis formae , collo-
cantur etiam ratione virtutis et influentiae.
Quia eniin omnisactio corporalis in rebus
inferioribus regulam, originem et viyorem
sumit a natura coelesli , cum duse sint qua-
litates activae , scilicet cahdam et frigidum ,
et aliquod sit coelum principaliter influens
in calidura , sicut coelum sidereum ratione
luminositatis , congruum fuit quod aliquod
influeretsuperfrigidum, etsic crystallinum.
Et sicut ccelum sidereum, licet inflnat ad ca-
lorem, non tamen est formahter calidnm;
sic etiam coelum, quod dicitur aqueum, sive
crystaliinum , non esl essentialiter frigidum.
Unde , quod sancli dicunt quod aquae sunt
ibi conslitutae ad reprimendum calorem su-
periorum corporum , et caetera consiinilia,
non secunduin formalem praedicationem ,
sed secundum efficientiam et influentiam
sunt inteUigenda.
Competit ergo conditio creaturae secun-
dum ordinem praedictum , et ordini creatri-
cis sapientiae, et divinaj scripturae, quse est
scientiasublimis. Rursus, quiaipsa est scien-
tia salutaris , ideo non delerminat de opere
conditionis, nisi propter opns reparationis.
Et quouiam angeli .sic conditi sunt, ut la-
263
benlesnullatenus reparentur, sicutappareljil
in sequentibus, ideo lacetur secnndum iitte-
ram cxteriorein angelorum lapsus et condi- ^
tio , quia non debebat subsequi reparatio.
Quia vero sublimitatem sacrae ScripturEe
non decebat prorsus reticere de coiiditione
sublimissimae creaturae ; ideo sic sacra Scrip-
tura describitrerum conditiones, juxta quod
exigit scientia sublirais et salutaris , ut ta-
men secundum spirilualem intelligentiam
tota conditio litteraliter descripta spirituali-
ter referatur ad desi'ribendam hierarchiam ,
et angelicam, et ecclesiasticam. Ideo, se-
cundum spiritualem intellectiim, describi-
tur in ilhs tribus naturis primo productis
hierarchia angelica noinmc cceli , et eccle-
siastica nomine terrm , et gratia , per quam
irrigatur utraque, nomine aqu(^. Rursus per
septenarium numerum dierum , intelligitur
septiformis Ecclesiae status , secundum de-
cursum septem aelatum. Per eumdem etiam
septenarium intelligitur septiformis conver-
sio angelorum a creatura ad Deum : et sic
ex praedictis apparet sufficientia , et veritas
Scripturae in diversis opinionibus sanclo-
rum, scilicet Augustini et aliorum , qui sibi
non contradicunt, cum verae sint, si recte
intelligantur.
CAPUT VI.
be productione supernorum spirituum.
Angi-lo-
ditioet
lopsus
Consequenter vero agendum est de natura
spirituali et iiicorporea, cujiismodi est an-
gelica; de qua considerari oportet, quan-
tiim ad conditionem supernorum spirituum,
quantum ad ruinam daemonum, et quantum
ad conflrmalionem bonorum angelorum.
Sciendum est igitur, quod angelis a primor- ^
dio suae conditionis quatuor sunt attributa , ^
scilicet simplicitas essentiae ; personalis dis-
cretio, propter rationem insitam; memoria,
intelligentia et voluntas; et libertas aibilrii
ad eligenda bona et respuenda mala. Ihec
autem quatuor attributa principalia alia qna-
tuor comitantur, scilicet virtuositas in ope-
2G4 BREVILOOUI
rando , offlciositas in ministrando , perspica-
citas in cognoscendo, et immutabilitas post
electionem, sive in bono, sive in malo.
Ratio autem ad intelligeutiam piceilicto-
rum haec est: quiaprimum principium, hoc
ipso quod primum, omnia de nihilo pro-
duxit : ideo non tantum prope nihii , sed
etiam prope se; non tantum substantiam a
se longinquam , scilicet natui'am corpoream
producere debuit, verum etiam propin-
qiiam : et haec est substantia intellectuali.s et
iucorporea, quae hoc ipso, quod Deo sirail-
lima est, simplieitatem habel naturae, et dis-
cretionem personalem, ut Deo assimiletur
ex partc subslantia-, sive commimis, sive
individuai. Ilabet eliam in mente imaginera
Trinitatis secundum memoriam, iiitelhgen-
tiam, et voluutdtem. Habet etiam voluntatis
liberlatem, ut assimiletur Deo ex parte po-
tentiae, sive naluralis, sive eiectivaj; ut sic
potentia naturalis insignilu sit Dei imagine,
electivii vero arbitrii libertate. Nequaquam
enim perveniiet raeritorie ad praemium glo-
riosum, quod faoit qnemquam bealuni, nisi
haberet liberum vohmtalis arbitrium : hoc
autera esse non potest uisi in substanlia ra-
tionali , quam comitalur raemoria , iutelh-
gentia et voluntas. Ubi autem est ralio,
oporlet quod sitrationalisnaturaesubstantia
individua. Necesse est etiam quod sit subs-
tantia spiritualis el incorporea, ac per hoc
siraplex, carens onuii divisione quantitativa.
Talis autem substanlia, hoc ipso quod sim-
plex esl, virtuosa est in operando; hoc ipso
quod virtuosa est et personaliter discreta,
competit ei distinclio officii in ministrando;
hoc ipso, quod simplex et virtuosa, com-
petit ei perspicacitas in discernendo; lioc
ipso autem, quod perspicax et siraplex est,
habens intellectum deiformem , ideo stabili-
tatem liabet post electionem in electo , sive
in bono, sive in malo. Et hae condiliones ip-
sam generalera conditionem supernorum
spirituum generaliter comitantur.
I PARS II.
CAPUT VII.
De apostasia Dcemonum.
De apostasia vero daemonum hoc est te-
nendum, scilicet quod Deus angelos omnes
fecit bonos, tamen raedios inter summum '
bonum, et commutabile bonum quod est
creatuni : ita quod si converlerentur ad
amandum quod est supra, ascenderent ad
statuni gratiae et gloriaj ; si vero ad bonum
commutabile, quod est infra, hoc ipso rue-
renl in malum culpaj et poenae : (juia non
est dedecus peccati sine decore justitiae. Pri-
raus autem Lucifer inler angelos, praesu- ;
mens de privato bono, privalam appetiit ex-
cellentiara, voleus aliis superferri, et ideo
cecidit cum caeteris cousentieutibus sibi. Ca-
dens autem factus est iraprenitens, obstina-
tus, et excaecatus, et exdusus a Dei contem-
plalione, et deordinatus in operatione, loto
nilens conamine ad subvertendum hominem
per tentationem raultiplicem.
Ratio autem ad inteiligLntiara praediclo-
rum hajc cst : quia cum primum principinra
sitsumme bonum, nihil facit nisi quod sit
bonum, quia a bono non procedit uisi bo-
nura ; quod tainen fit ab ipso, hoc ipso mi-
nus est eo, el ideo non potest esse summum
bonum. Fuit igitur angelus a Deo couditus
bonus quidem, sed non summus ; perficien-
dus tamen, si affectu tenderet in sumraum.
Et quoniam per liberum arbitrium volun-
tatis poterat tendere in bonum summum,
vel converti ad bonura privatum; Lucifer
suae pulchritudiuis et altitudinis considera-
tione excitatus ad se diligendum et suum
privatum bonum, pra;sumpsit de altitudine
habita, et ambivit excellentiam propriam,
non tamen obtentam : ac per hoc prajsu-
mendo constituit se sibi principium sum-
mum; in se ipso gloriaudo et ambiendo,
constituit se sibi summum bonum, iu seipso
quiescendo. Cum autem ipse uon esset sum-
mura principium , nec summum bonum;
necesse fuit ut innrdinato ascensu appetito.
Deus
quales
Angcli
lapsuni
fueruiit
iu bouo
descensu rueret pari ratione, et omnes in
hoc consentientes. Et quia non est dedecus
, peccali sine decore justiliae, ideo statim ciim
■ cecidit in peccatum, cura CcBteris adtiiEren-'
tibus sibi, perdidit locum summum, scilicet
ccelum empyreum, descendeus ad imum,
scilicet caliginosum aerem, vel inferimm :
ita quod lapsus iii culpam fuit per liberum
arbitrium, lapsus vero in poenara per divi-
num judicium. Et quiti imrautabilitatem ha-
buit pos>t electioneiii, ideo statim obstiuatus
est in malo, et per hoc 'excBecatus a vero^
deordinatus est in operalione , et inflrmatus
in virtute : ideo voluntas ejus impia, et actio
aversa a Deo, conversu est ad hominis odium
et invidiam; et perspioacitas rationis a vero
lumine excaecata, couversa est ad deceptio-
nes per divinatioues et cautelas ; et officio-
sitas in ministrando a vero ministerio amota,
conversa est ad tentamenta; et virtuositas
immutataet coarctata, quantura permittitur,
convertitur ad miracula facienda per trans-
mutationes repentinas, quas facit circa cor-
poreas creaturas. Et quia haec omnia fue-
runt deordinata per voluntatem depravatam
per superbiam; ideo hsec omnia convertit
ad fomentum suae superbiae, quserens ab
hominibus coli, et honorari, et adorari ad
modum Dei. Hinc est, quod omnia male
aglt : quod tamen justo judicio Deus per-
mittit ad vindictara malefactorura , laudera
vero bonorum, sicut apparebit per flnale
judicium.
CAPUT VIII.
De confirmatione bonorum Angelorum.
De confirmatione vero bonorura angelo-
rum tenendura est, quod sicut angeli a Deo
aversi, statim sunt obstinati per impceniten-
tiam; sic angeh ad Deum conversi, statira
fuerunt confirmati per gratiam et gloiiara
in voluntate; perfecte illurainati in ratione
secundum cognitionera matutinam et ves-
pertinara ; perfecte fortiflcati in virtute, sive
raotiva, sive operativa; perfecte ordiuati in
DE CREATURA MUNDl. 268
operatione, sive contemplativa, sive minis-
trativa, et hoc secundum triplicem hierar-
chiam, scilicet supremam. mediam, et infl-
mara. Ad supremara autera .spectant Tlironi,
Cherubira, et Seraphim; ad mediam autem,
Dorainationes, Virtutes, Potestates; ad infl-
mam vero, Principatus, Archangeli, Angeh.
Ex quibus plurimi sunt in ministeriura missi,
et ad custodiam hominum deputati , quibus
ministrant purgando, illuminando, perfl-
ciendo, secundu:n imperium voluntatis Dei.
Ratio autera ad inlelligentiam praediclo-
rura haic est, quia cura angeli, propter ex-
pressamsirailitudinem et propinquitatem ad
primum et summum principium, habeant
intellectura deiformem, et imrautabilitatem,
post consensum ex libertate arbitrii, divina
superveniente gratia, ad summum bonum
conversi , cura totaliter in Deura tenderent,
per gloriam fuerunt conflrmati, pariter et
perfecti : ideo quantura ad voluntatera , fue-
runt stabiles et felices ; quantura ad ratio-
nem, perspicaces, ita ut non tantum cognos-
cerent res in proprio genere, sed etiam in
ipsa arte aeterna; ac per hoc non tantum
haberentcognitionera vespertinam, sed etiam
matutinam , vel etiam diurnam , propter il-
lius lucis plenitudinem, et omnimodara pu-
ritatera, respectu cujus omnis creatura me-
rito potest dici teuebra. Quantura autem ad
virtuositatera perfecte fortiflcati, sive in ira-
perando, sive in exequendo, sive in contem-
plando, vel assumpto corpore, vel etiam
non assumpto. Quantura vero ad operatio-
nem perfectissime ordinati, ut jam non pos-
sint deordinari, nec ascendendo ad contem-
plationem Dei, nec descendendo ad minis-
frandum homini : quia cum Deum facie ad
faciem contempleutur, quocumque mittan-
tur, intra Deum currunt. Aguntur enira et
agunt secundum ordinem hierarchicum in ,
eis initiatura per naturam, et consumraatum ,
per gloriam, quae stabiliendo liberi arbiti'ii
vertibilitatem , illustravit perspicacitatem ,
ordinavit offlciositatera, et roboravit virtu-
tem, secuudum quatuor attributa superius
Angeli
aguutur
266
RRRVILOQUII PARS 11.
S"ffi- nominafa. Perspicacitas autem rationis in
i'n'|.i.r,'s coDtemplando, aut principaliter respicit ad
chirnp- majestatcm divinam venerandam , aut ad
ic^iis. veritatem intelligendam, aut ad bonitatem
desiderandam : et secundum hoc sunt trcs
ordinesin prima hierarchia, scilicet Throni,
ad quos spectat reverenlia; Cherubim, ad
quos sapientia; et Seraphim, ad quos spectat
benevolentia. Ad perfcctam autem virtuosi-
latem spectat virtus iinperativa, virtus cxe-
cutiva et virtus expeditiva: prima ad Do-
minationes, secuiida adVirtutes, tertia vero
ad Potestates spedat, quarum est ao-ere po-
testates contrarias. Ad perfectara vero offi-
cio.sitatem spectat regere, revelare, et rele-
vare. Primum est Principatuum, secundum
Archangelorum , tertium Angelorum, quia
custodiunt ne stantes cadant, et cadentes ad-
juvant ut resurgant. Et sic patet quod haec
omnia suntin beatisangelis, sfcundum plus
et minus, gradatim a superioribus descen-
dendo usque ad ima. Ordo autem denomi-
nari debet ab eo, quod excellentius accipit
in munere.
CAPUT IX.
De productione hominis quantum ad spiritum.
Post naturam vero corporram et incorpo-
ream, diceuda sunt aliqua de natura ex
utrisque coniposifa : primo ex parte mentis;
.secundo ex parte carnis; tertio ex parte to-
An, > ,1 tius hominis. De anima igitur rationali haec
rnhmia- -^^ suinma teni-nda sunt secundum sacram
doctrinam, sciiicet quod ipsa est forma ens,
vivens, inteliigens, et libertate utens. Forma
quidem ens non a seipsa, nec de divina na-
tura, sed a Deo de nihilo per creationem in
esse deducta. Forma autem vivens non ex
natura extrinseca, sed seipsa; non vita mor-
tali, sed vita perpetua. Forma vero intelli-
gens ' non tantum creatam , sed etiam crea-
triceni essentiam, ad cujus imaginem facta
est per memoriam, intelligentiam, et volun-
' De Spir. et Anim., c. xwv, iuler Opera S. Auyu»-
tinij tom. VI, appeuU., edit. Benedicl.
tatem. Forma libertate utens, quia semper
cst libera a coaclione. A miseria vero et coac-
tione libera fuit in statu innocentiae, licet
non in statu naturae iapsae. Haec libertas a
coaclione nihil .aliud est quam facultas vo-
luntatis et rationis, quae sunt potentiae ani-
mae principales.
Ratio autem ail intelligentiam praedicto-
rum haec est : quia cum primum priiicipium
sil beatissimum et benevolentissimum, ideo
sua summa benevolenfia beatitudinem suam
communicat creaturae, non tanlum spiri-
tuali et proximae, sed etiam corporali et lon-
ginquffi. Corporali tamen et longinquae com-
municat mediate, quia lex divinitufis haec
est, ut infima per media reducantur ad sum-
ma. Etideo mm tanlum spirifum angelicum
et separafnm fecif licatificabilem , sed etiam
spiritum conjunctum, scilicet humanum.
Est igitur anima rationalis forma beatifica-
bilis. Et quia ad beatiludinis priemium per-
venire non est gloriosum nisi per meritum,
nec mereri contingit nisi in eo, quod volun-
tarie et libere fil ; ideo animjE rationali liber-
tatem arbitrii dari oporfuit per remotionem
omnis coactionis : quia hoc est de naf ura vo-
luntatis, ut nullafenus possif cogi, licet per
culpam miscra efficiatur et serva peccati.
Rursus, quia forma beatificabilis est capax
Dei per memoriam, intelligentiam, et volun-
tatem ; et hoc est esse ad imaginem Trinifa-
tis, propter rmitafem iu essentia, et trinifa-
tem in poteiitiis : ideo animam hominis ne-
cesse fiiit esse intelligentem Deumel omnia,
ac per lioc iniagine Dei insignitam. Et quia
nihil beatum potest beatituiliiiem amitfere,
nihil poterat esse beatificabile, nisi esset in-
corruptibile ef immortale: iiecesse igitur fuit
animam rationalem immortali vita de sui
nattira esse viventem. Postremo, quia omne
quod ab alio beatificabile est et immortale,
est mutabile secundum bene esse, et incor-
ruplibile secnndum esse; ideo anima nec a
se esf, nec de divina natura, quia mufabilis;
nec producta de aliquo, nec per naturam
generata, quia est immortalis et iucorrupti-
Iit beali.
DE CRrATIJRV MUNni.
2«7
bilis. Et ita hsec forma non potest per gene-
rationem in esse introduci, quia oiiine natu-
raliter generabile est naturaliter corrupti-
bile. Ex his apparet, qualiter finis beatitu-
dinis necessitatein irapoiiit praediclarum con-
ditionum ipsi aniina; ad beatitudineni ordi-
nalae. Quoniam autem ut beatificabilis , est
■ immortalis; ideo ciim unitur corpori mor-
' tali , potest ab eo separari : ac per hoc non
tantum forma est, vei'uni etiamhocaliquid:
et ideo non tanlum unitur corpori ut per-
fectio, veruin etiara ut molor; et sic perflcit
per essenliam, quia (a) movet pariter per
potentiam. Et quoniam ipsa non tantum dat
esse, verum etiani vivere, et sentire, et in-
telhgere; ideo potentiam habet vegetati-
vam, et sensitivam, et intellectivam, ita
quod per potentiam vegetativain generat,
nutrit, et augmentat. Generat ut quid : nu-
trit ut quale; augmentat ut quantum. Per
sensitivam vero apprehendit sensibilia, re-
tinet apprehensa, componit et dividit re-
tenta. Apprehendit quidem per seusitivara
exteriorem quinquepartitam, secundumcor-
respondentiam ad quinque mundi corpora
principaUa ; retinet per memoriam ; compo-
nit et dividit per phantasiam, quffi est prima
virtus coUativa. Per inteUectivam autem dis-
cernit verum, refugit malum, et appetit bo-
num : verum quidem discernit per rationa-
lem; maium repellit per irascibilem ; bonum
appetit per concupiscibilem.
Rursus , quia discretio est veri cognitio ,
fuga et appetitus est affectio ; ideo tota anima
dividitur in cognitivam, et affectivam. Am-
plius, quoniam cognitio veri est duplex : vel
veri, ut veri; vel veri, ut boni : et hoc, vel
aeterni, quod est supra animam ; vel tempo-
raUs, quod est infra : hinc est, quod potentia
cognitiva, utpote intellectus et ratio, divi-
duntur: itaquod intellectusin speculalivum
et practicum; ratio in superiorem portio-
nem, et inferiorem : quse polius nominant
diversa offlcia, quam diversas potentias.
Postremo, quoniam appetitus duphciter
[a) Leyendum quid.
potest ad aliquid ferri, sciUcet secundum na-
turalem instinclum, vel secundum delibe-
rationem et arbitrium; hinc est quod po-
tentia afi"ectiva dividitur in voluntatem na-
turalem, et voluntatem clectivam, quae pro-
prie voluntas dicitur. Et quoniam talis electio I
indifferens estad utramque partem, ideo est "
a libero arbitrio. Et quoniam haec indiffe-
rentia consurgit ex deliberatione prseam-
bula, et voluntate adjuncta; hinc est, quod
liberum arbitrium est facultas rationis, et
voluntatis : ita quod, sicnt dicit Augustinus, ^
omnes praedictas rationales potentias coni-
prehendit. Ait enim : « Cum de libero arbi-
trio loquimur, non de parte animae loqui-
mur, sed certe de tota anima. » Ex concursu
namque illarum potentiarum rationis supra
seipsara redeuntis, et voluntatis concomi-
tantis, consurgit integritas Ubertatis, quaj
est principium meriti, vel demeriti, secun-
dum electionem boni, vel mali.
CAPUT X.
De productione hommis quantum ad corpus.
De corpore autem humano in statu primae
conditionis tenenda sunt haec secundum do- '
ctrinamfldeiorthodoxae : videlicet, quodcor-
pus prinii hominis sic conditum fuit, et de
Umo teriae formatum, uttamen esset animae
subjectum , et suo modo proportiouabile ;
proportionabile, inquam , quantum ad com-
plexionein aequalem, quantum ad origina-
tionem pulcherrimam et multiformem, et
quantum ad staturae rectitudinem. Subje-
ctura autem, ut esset obtemperans, sine re-
belUone; esset etiam propagans et propaga-
bile, sine libidine; esset vegetabile, sine
defectione; esset et immutabile ad omnimo-
dam incorruptionem , non interveniente
morle ; et secundum hoc datus est sibi locus
paradisi terrestris in habitationem tranquil-
lara. Forraata est mulier de latere viri , in
consortium et adjutorium ad propagationera
immaculatam; datura est lignnm vitae ad
vegetationem continuam, et tandem ad im-
BREVILOQUII PARS II.
mutationem perfectam per immortalitatem
perpetuam.
Ratio aiitem ad intelligentiam praedicto-
rum haec est: quia cum primum principium
sit in produceuflo potentissimum, sapientis-
simumet optimum, et in omnibus etTectibus
suis hoc aliquo modo manifestet, potissime
debuit hoc manifestare in ullimo etreclu et
nobilissimo : cujusmodi est homo, quem in-
iioniiuis ter caiteras creaturas produxit ultimo, ut in
' '^"' ""■ hoc polissime appareret et reiuceret divino-
rum operum consummatio. Ut igitur in ho-
mine manifestaretur Dei potentia, ideo fecit
euni ex naturis maxime distantibus, conjun-
ctis in nnam personam et naturam : cujus-
modi sunt corpus et anima, quarum unuin,
scilicet corpus, est substantia corporea ; alte-
rum vero, scilicetanima, substantia spirilua-
liset incorporea, quss distant maximein ge-
neresubstantiae. Utveroibidem manifeslare-
tur Dei sapientia, fecit tale corpus, quod pro-
portionem suo modo haberet ad animam.
Quoniam ergo corpus unitur aniraae ut perfi-
cienti et moventi, etad beatitudiuem sursum
fendenti, ideo ut conformaretur animae vivi-
ficanti, habuitcomplexionem aiquaiem, non
a pondere vel mole, sed ab aiquaiitate natu-
ralis justitia!, qua disponit ad nobilissimum
modum vitae. Ut autem conformaretur mo-
venti per multiformitatem poteiitiarum, ha-
buit multiformitatem organorum , cum
summa venustate, et artiflciositate, et ducti-
bilitate, sicut patet in facie et in manu, quae
est organum organorum. Ut autem confor-
maretur animae sursum tendenti ad coelum,
habuit rectitudinem statura?, et sursum ere-
ctum caput ; ut sic corporaiis rectitudo atte-
staretur rectitudini mentali. Postremo, ut in
homine manifestaretur Dei bonitas et bene-
volentia; ideo fecit hominem absque omni
macula et culpa, et absque omni poena, sive
miseria. Cum enim primum principium si-
mul sit optimum, et justissimum : quia opti-
mum , non debuit facere hominem nisi bo-
num , ac per hoc innorentem et rectum ;
quia vero justissimum, uon debuit mfligere
poenam ei, qui nullum omnino habebat pec-
catum : ac per hoc illi animae rationali tale
corpus constituit, quod sibi esset ita obtem-
perans, ut nuUa esset in eo pugna rebellio-
nis, nullapronitaslibidinis, nulla imiuinulio
vigoris, nulla corruptio mortis; ita etiam
essct auimae conform.', ut sicut anima erat
innocens, et tameii poterat cadere inculpam,
sic corpus esset iiupassibile, et tamen posset
cadere in poenam : ideo poterat non mori ,
et poterat mori : poterat habere sufficien-
tiam, et poterat habere indigentiam : poterat
obtemperare, et poterat habere rebellionem
et pugnam. Et propterea in statii illo corpus corpus
erat tale, ut ab eo fleret decisio seminalis ad quaiTui
propagationem prolis, per adminiculum nJ,*'"„If^
sexus muliebris, pariter et comprincipiantis ; «^*"'-
fleret etiam humoris nutrimentalis cousum-
ptio, per actionera caloris; fleret nihilomi-
uus restauratio per alimentiim lignoruin pa-
radisi, reslaurato seu praeservato perliguum
vitae humido radicali : (]Uod quidem lignum
hanc virtutem habuit, ob ((uam, ut dicit Au-
gustinus', fuit non soluni in cibum, verum
eliam in sacramentum. Incorruptio igitur
et imraortalitas corporis Adaj principaliter
veniebat ab anima, sicut a continenle et in-
fluente; et a corporis bona et aequali com-
plexione, sicut a disponente et suscipieute;
a ligno autem vitae, sicut a vegetante et ad-
miniculante; a regimiue vero divinae provi-
dentiffi, sicut interius couservante et exte-
rius protegente.
CAPUT XI.
De prodwtione hominis, quantum ad totvm
conjunctum.
De loto autem homine in paradiso collo- Dehomi-
cato, haec tenenda sunt, videlicet quod datus "raiHfo*
est ei duplex sensus, scilicet interior, et ex- ^^"d"!,".
terior ; scilicet mentis, et carnis. Datus est ei liendum.
duplex motus, scilicet imperativus in volun-
tate, et executivus in corpore. Dalum est ei
duplex bonum, unum visibile, et alterum
' Aug., de Oenes. ad litt., lil). VIII, c. iv et v.
DE CREATURA MUNni
invisibile. Datum est ei duplex praeceptum,
scilicet naturaj, et discipllnae. Prajceptum
naturae ' : Crescite et miiltiplicamini. Pvee-
ceptum disciplinae » : De ligno HCientice boni
et mali ne comedas. Juxta quaj datum est
slbi quadruplexadjutorium, scilicet scleuliae,
conscientiae , synderesis, et gratiae : ex qui-
bus sufflcienter habuit, ut posset stare in
bono, et proficere; et a nialo cavere, et de-
clinare.
Ratio autem ad intelligentiam praedicto-
rum haec est : quia primum principium fe-
cit niundum istum sensibilem, ad declaran-
dum seipsum , vidclicet ut homo per illum,
tanquam per speculum et vestigium, redu-
ceretur in Deum artificem amandum et lau-
dandum. Et secundum hoc duplex est liber :
unus scilicet scriptus intus, qui est Dei aetei-na
ars et sapientia ; et alius scriptus foris, sci-
licet mundus sensibilis. Cum igitur esset una
creatura, quae sensum habebat intus ad co-
gnitionem libriinterioris,ut Angelus ; etalia,
quae totum sensum habebat foris, ut quod-
libet animal brutum : ad perfectionem uni-
versitatls debuit fieri creatura , quae hoc
sensu duplici esset praedita, ad cognitionem
hbri scripti intus, et foris , id est sapientiae,
et sui operis. Et quia in Christo simul con-
currit aeterna sapientia, et ejus opus in una
persona ; ideo dicitur ' liher scriptus intus
et foris, ad reparalionem generis humani.
Et quia cuiUbet sensui correspondet motus,
ideo duplex est homini datus motus : unus
secundum instinctum rationis, in mente ;
alius secundum instinctum sensualitatis , in
carne. Primi est imperare, secundi vero est
obtemperare secundum rectum ordinem ;
quando autem flt e converso, tunc rectitudo
et regimen animae praecipitatur de statu suo.
Et quia cuilibet motui et sensui respondet
appetitus ad aliquod bonum ; ideo duplex
bonum praeparatum est homini, unum sci-
licet vislbile, et alterum invisibile; unum
temporale, et aliud aeternum ; unum carni,
• Gen.,
Apoc, V,
n. — 9 Ezech., n, 9:
et alterum spiritui. Ex his autem bonis Deus
unum dedit, alterum promisit, ut unum
gratis possideretur, alterum vero per meri-
tum acquireretur. Et quia frustra bonum
datur, nisi cusfodialur; frustra promittitur,
nisi ad ipsum perveniatur : ideo duplex fuit
praeceptum homini datum, scilicet unum na-
turae ad custodiendum bonum datum, aliud
disciplinae ad promerendum bonum promis-
sum, quod nullo modo poterat mereri me-
lius, quam per meram obedientiam. Obe-
dientia autem mera est, quando prseceptum
ex se solo obligat, non ex aliqua causa alia :
et tale dicitur prceceptum disciplince, quia
per ipsum discitur quanta sit virtus obedien-
tiffi, quae suo merito ducit ad coelum, suo
autem demerito praecipitat in infernum. Non
ergo datum est illud mandatum homini pro-
pter indigentiam aliquam, quam Deus habe-
ret de hnmuno obsequio; sed ad dandam
viam merendi coronam per meram et volun-
tariam obedieutiam.
Et quouiam homo, ratione naturae defe-
ctivae ex nihilo formataj, nec per gloriam
conflrmatae, poterat cadere; benignissimus
Deus quadruplex contulit ei adjutorium, sci-
licet duplex naturae, et duplex gratiae. Du-
plicem enim indidit rectitudinem ipsi natu-
rae : videlicet unam ad recte judicandum, et
haec est rectitudo couscientice; aliam ad recte
volendum, et haec est rectitudo synderesis,
cujus est remurmurare contra malum, et
stimulare ad bonura. Duplicemetiam super-
addit perfeclionem gratiae : unam gratiae
gratis datae, quae fuit scientia illuminans in-
tellectum ad cognoscendum seipsum, et
Deum suuni, et mundum istum, qui factus
fuerat propter ipsum; aliam vero gratiae
gratum facientis, quae fuit charitas habili-
tans afTectum ad diligendum Deum super
omnia, et proximum sicut seipsum. Et sic
ante lapsum homo perfecta habuit naturalia,
supervestita nihilominus gratia divina. Ex
quo manifeste colligitur, quod si cecidit, non
aliunde fuit, nisi ex sua culpa, quia obedire
contempsit.
plci ad-
270
CAPUT XII.
compara
De completiotie et ordinatione tolius mundi
consummati.
Ex praedictis colligi potest, quod creatura
mundi est quasi quidam liber, in quo relu-
cet, repreesentatur et legitur Trinitas fahri-
catrix secundum tripliccm gradum expres-
sionis, scilicetper modum vestigii, iraaginis,
et similitudinis : ita quod ralio vestigii re-
perilur in creaturis omnibus; ralioimaginis,
solum in intellectualibus, sive spiritibus ra-
tionalibus ; et ralio similitudinis , in solis
deiformibus, ex quibus, quasi per quosdam
scalares gradus, natus est infellectus huma-
nus gradatim asceuderc in suramum princi-
pium, quod est Deus.
Ralio autem ad inteliigentiara prsedicto-
rum haic est : quia cum omnes creaturae
respectum habeant etdcpendentiamad snum
creatorem , tripliciter possunt comparari ad
ipsum, scilicet : autsicut ad principium crea-
tivum; aut sicut ad objeetum motivum ,
aut sicut ad donum inhabitativuni. Primo
modo comparatur ad ipsum omnis ejus
effectus ; secundo modo , omiiis intelle-
ctus; tertio niodo, omnis spiritus justus ct
Deo acceptus. Omnis enim effectus, qiian-
tumcumque parum habens de esse, habet
Deum sicut principium; omnis iutellectus.
quantumcumque parum habens de lumine,
natus esl per cognitionem et amorem Deum
copere; omnis spiritus justus et sanctus ha-
bet donum Spirilus sancli infusura sibi. Et
quoniara creatura habere non potest Deura
sicut principium, quin configuretur ei secun-
dum unitatera, veritatem et bonitatem; nec
Deum sicut objeclum, quin eum capiat per
memoriam, inteliigentiam et voluntatem ;
nec Deuni sicut donum infnsum, quin confi-
gmetur ei per fidem, spem et charitatem,
BREVILOQUIl PARS U.
sive per triplicem dotem : et prima confor-
mitas est longinqua, secunda propinqua, ter-
tiaproxima : hinc est, quod prima dicitur
vestigiura Trinitatis; secunda, imago; tertia,
similitudo. Est igitur spiritus rationalis me-
dius inter primara, et ultimam : ita quod
primam habet inferius , secundam interius,
tertiamsuperius. Et ideo instatu innocentice,
cum imago non crat vitiata, sed deiforrais
per gratiam effecta, et sufficiebat liber crea-
tiirae, in quo seipsum exerceret homo ad con-
tuendum iiimen divina; sapientiae, ut sic sa-
piens esset, cum universas res videret in
se, videret in proprio genere, videret in
arte : secundum quod tripliciter habet esse
res, scilicet in materia, vel in natura propria,
in inteliigentia creata, e.t in arte aeterna. Se-
cundinn quae tria dicit Scriptura ' ; Btxit
Deus: Fiat, Fecit, et Factwnest ita. Propter '
quara etiara triplicem visionem accepithomo
tripbcem oculum, sicut dicit Hugo desancto
Victore, scilicet carnis, rationis, etcontem-
plationis : carnis, quo videret mundum, et
ea quae snnt in mundo; oculura ratioiiis,
quo videret animura, et ea quae sunt in ani-
mo; oculura conteraplationis , quo videret
Deum, et ea quaj sunt in Deo : et sic oculo
carnis videret homo ea quai sunt extra se ;
oculo rationis, ea quae sunt intra se ; oculo
contemplationis, ea quae sunt supra se. Qui
quidem oculus contemplalionis actum suum
non habet perfeclum, nisi per gloriara, quam
araisit perculpam, recnperat autem per gra-
tiam, et fidem , et Scripturarum intelhgeu-
tiam, quibus niens huraana purgatur, illu-
minatur et perflcitur ad coelestia contem-
planda : ad quaj lapsus homo pervenire non
potest, nisi prius defectus el tenebras pro-
prias recognoscat : quod non facit, nisi rui-
uam humanae naturai diligenter consideret
et atteudat.
' Oeii., 1, a, 1, 9, etc.
DE COimilPTKLA PECrAII.
271
TERTIA PARS
IN QUA
DE CORRUPTELA PECCATI AGITUK
CAPUT PRIMUM.
De origine mali in communi.
Praedeterminatis igitur breviter aliquibus
de trinitate personarum ct unitate Dei, et de
crealura (a) mundi , restat nunc aliqua bre-
viter tangere dc corruptela peccati '. De qua
tenendum estin summa , quod peccatum non
est essentia aliqua, sed defectus et corruptela,
qua scilicet corrumpitur modus species et
ordo in voluntate creata : ac per hoc pcccati
corrupfio est contraria ipsi bono, non tamen
habet csse nisi in bono, necortum trahitnisi
a bono. Quod quidem bonum est liberum ar-
hilrium voluntatis, et ipsum nec est summe
malum, cumpossitvelle bonum; necsunime
bonum, ci;m possit declinare in malum.
Ratio autem ad intelligentiam pradicto-
rum hffic est : qula piimum principium, cnm
sit ens a scipso, non ab alio, necesse est quod
sit ens propter seipsum, ac per hoc summe
bonum, nullum prorsus habens di-fectum.
Non est igitur aliquid, nec esse potest, quod
sit primum, et summe malum : quia princi-
pium primum dicit sumTiium complemen-
tum, et summe malum dicit defectum per-
maximum. Quoniam ergo primum princi-
pium, ut summe ens et completum , nec in
essendo, nec in operando deficere potest, nec
summe malum est, nec aliquod malum est,
nec aliquo modo malum principiare potest ;
quia tamen omnipotens est, potest boiium
de non esse in esse deducere, etiam sine ad-
miniculo alicujus materiae. Quod ei fecit,
' Cf. Ang., fle Nat. lioni conl.
Aug., de ver. Relig., c. iiii.
Manich., c, IV. —
cum crealuramfinxit, cui dedit esse, vivere,
inlelligere et velle. Qua^ qiiidem , quia a
summo bono fuit secundum triplicis causae
habitudinem; oporluit quod haberet in sua
substantia et voluntale modum, speciem, et
ordinem. Nata ergo fuit agere opera sua a
Deo, secundum Deum, et propter Deum : ct
hoc secundum modum, speciem, et ordinem
silii insitum. Sed quia de nihilo fuit et defe-
ctiva, potuit deficere ab agendo propter
Deum, ut scilicet aliqiiid faceret propter se,
non propter Deum; ac per hoc nec a Deo,
nec secundum Deum, uec propter Deum : et
hoc est peccatum, quod est modi, speciei et
ordinis corruplivum. Quod, quia defectus
est, nonhabet causum efficientem, sed defi-
cientem, videlicet defectum voluntatis crea-
tffi. Quia vero corruptio est, et nou nisi boni,
et omnis corruptio in re corruptibili est ;
ideo non nisi in bono est : ac pei- hoc, cum
voluutasliberacorrumpat in seipsa modiim,
speciem et ordinem, deficiendo a vero bono,
peccatum omne , in quantum hujusniodi ,
est a voluntate sicut a prima origine, et est Peccaii
in voluntate sicut in proprio subjecto : quod In^-lc!
quidem facit voluntas, quando sua defectibi- '""'■
litate. mutabilitate et vertibilitate, spreto
bono indeflciente et incommutabili, inhaeret
bono commutabili. Ex quibus colligitur,
quod peccatum non est appetitio malaruin
rerum, sed desertio meliorum; ct ideo in
appctitu voluntatis est modi , speciei el ordi-
nis corruplivum ; ac per hoc ^ adeo volunta-
rium, quod si non est voluntarium, jam non
est peccatum. His autem praeintellectis, ma-
(a) Cai. cdit. de triuilate Uei, et creatuia.
272
nifeste cadit impietas Manichaeorum, ponen-
tiuni ' summum malum omnium malornm
principium prinium. Appaiet etiani qc.a' sit
mali origo, et quid mali subjectum.
CAPUT II.
De primonim parentum tentatione.
Ad intelligendum (a) autem qualiter corrup-
tela peccati intravit in mundum, considerare
oportet lapsum primi parentis, traductio-
nem culpa; originalis, et ortum sive radi-
cem peccati actualis. Circa lapsum igitur
primi parentis haec tria noljis ocourrunt
consideranda , scilicet tentatio diaboUca ,
culpa commissa, et poena inflicta. Haec igi-
tur de tentalione sunt tenenda, videlicet
Boctrina quod , cum Deus hominem eondidisset in
lionepri- felicitste paradisi in sexu duplici, sciUcet
niornm yjrjij gf niuliebri , diabohis iuvidens homini ,
luni- assumpta specie serpenlina, aggressus est
mulierem, primo qua>rendo*: Cur pnecepit
vobi!; heus , ne comederetis ? secundo assc-
rendo, dicens : Nequaquam moriemini ; ici-
tio promiltendo : Eritis sicut dii, scientes
honum et malum : voiens ista tentatioue de-
jicere mulierem infirmiorem, et per iliam
postea proslernere sexum virilem : quod el
fecit, Domino permittente.
Ratio autem ad intelligentiam praediclo-
rum ha;c est : quia sicut primum [irinci-
pium est potenlissimum in operando, sive
in producendo, sic etiam est reclissimum
in gubernando : et ideo sic res , quas condi-
dit, administrat, ut eas agere proprios mo-
tus sinat. Quoniam igitur iiomo sic factus
erat, ut per victoriam pugnaj perveniret ad
praemium quietis ajternae, licet Deus sciret
honiinem lentationi succumbere, debuit la-
men homiuem perniittere tentari ab eo, qui
sciret , posset et vellet. Quoniam ergo dia-
bolus, qui prius erat sciens etrectus, per
superbiam cadendo, factus est versutus et
invidus ; ideo per invidiam tentare volebat ,
BREVILOQUil PARS lli.
et per aslutiam sciebat : et ideo tentavit
juxta quod poluit , et Deus permisit. Quod
igilur in tenlauilo specieni serpentinam as-
sumpiit, hoc dispensationis divina' fuil, ut
non solum deprehendi ejus versutia posset,
veruni etiam, ut ex illa effigie versutia dia-
bolica in tentando cunctis Gliis Adae inno-
tescere posset. Rursus, quia tenlavit de prae-
cepto disciplinae , hoc siniiliter fuit dispen-
sationis divinae, ut sive vincerelur, sive
vinceret, cunclis innotesceret meritum obe-
dientiae, sive demerilum inobedientiae. Quod i
autem incoepit a muliere, hoc fuit versutiaj
suae , quia facilius est dejicere minus fortem.
Unde et versutia hoslis ex inlirmiori parte
aggreditur civitateni. Simililer rnodus, quo
in tentatione processil , maximaj versutiae
fuit, quia experiendo , impelleudo et alli-
ciendo processit. Experieutiam cnim sump-
sit in interrogatione, impulit in assecura-
tiono , allexit anlem in promissione. Primo
euim interrogavit de causa mandati , ut ra-
tionem duceret in dubium ; secundo autem,
dubitutione habita ' : Ne forte inoriamur ,
assecuravit, ut irascihilcm duceret in con-
temptum; tertio promisit , ut concupiscibi-
lem duceret in appetitum : et sic his tribus
modis libertalem arbitrii traheret ad con-
sensum , qua' facultas esl rationis'et volun-
tatis, complectensnihilominus tres praedictas
vires, scilicet rationalem , irascibilem , et
concupiscibilem : respectu quarum diabo-
lus allexit mulierem per triplex appetii)ile ,
scilicet per scientiam, quie est appetibilis
rationali ; per excellenliam ad modum Dei ,
quaj est appetibilis irascibili ; per suavita-
tem Hgni, quae est appetibihs concupisci-
bili : etsic tentavit omue, quod erat in mu-
liere tentabile , per omne illud quod polerat
in lentationem induci , quod est triplex ap-
petibile mundi, scilicet ' secundum concu-
piscentiam carnis, concupiscentiam oculo-
rum , et superbiam vitae : secundum quae
tria attenditur omnis tentalionis origo,
sive a mundo , sive a carne, sive a diabolo.
(a) Ciel. edit. intelligentiam.
CAPUT HI.
De primonm parenlum transgressione.
De culpa vero primonim parentum sunt
haec tonenda : scilicet quod mulier assen-
tiens tentationi diabolica;, appetiit scienliam,
et excellentiam ad modum Dei , appetiit ni-
hilominus experiri suavitatem ligni vetiti ,
et tandem incidit in transgressionem man-
dati. Nec his contenta, offerendo fructum
hgni vetiti, induxit virum , qui nolens suas
delicias contristare , mulierem non corri-
puit; sed potius consensum prajbuit male
suadenti , et oblatum pomum gustando , ef-
fectus est transgressor divini praecepti.
Ratio autem ad intelligentiam prsedicto-
rum hsec est : quia cum a primo principio ,
ut prasdictum fuit, datus esset homini du-
plex sensus et appetitus respectu duplicis
libri , et respectu duphcis boni , ut secun-
dum libertatem arbitiii, homo posset ad
utrumque convcrti ; mulier, audita sugges-
tione serpentis exteriori , non recurrit ad
librum interiorem , qui legibilem se prsebet
recto judicio rationis; sed potius sensum
suum circa exteriorem librum tenuit , et
circa exterius bonum negotiari coepit. Et
quia sensus ejus non accessit usque ad ve-
rum infallibile, appetitus ejus converti coe-
pit ad bonum commutabile. Appetiit igitur
quod diabolus promisit, et ideo consensit ut
faceret quod suggessit. Appetendo igitur
excellentem scientiam , erecta est in super-
biam; erecta in superbiam, hoc ipso illecta
est ad gulam , ac per hoc tertio prostrata
est per inobedientiam.
Primum fuit in mente ; secundum in
sensualitate ; tertium in opere. Et sicut ten-
tatio ab inferiori incipiens pervenit usque
ad sumraum , quia ab auditu per appetitum
pervenit ad consensum ; sic.e converso ,
deordinatio a superiori incipiens , pervenit
usque ad imum , et fecit nnum peccatum
consummatum , quod in humana natura est
omnis peccati initium et origo malorum.
TOM. vn.
DE CORRUPTELA PECCATI. 273
Nam mulier illecta illexit virum : qui simi-
liter ad lil)rum exteriorem conversus, et ad
bonum commutabile , nimis appretiando
mulieris consortium, et suaj societatis .sola-
tium , nec mulierem voluit corripere, nec
proprias delicias contristare. Et quoniam
debuit eam corriijere, et non corripuit, id-
circo imputatur ei peccatum mulieris. Quia
vero noluit suas delicias contristare, a se
repellendo mulierem ; incoepit nimium di-
ligere seipsum , ac per hoc recedens a di-
vina amicitia , incidit in gulam. et inobe-
dientiam.
Fuit ergo transgressio praecepti utrique
communis , licetex alia, et alia causa : quia
non vir, sed mulier fuit sedncta : in utro-
que tamen, scilicet viro et muliere, fuit
deordinatio a summo nsque ad imum, quia
primo in mente fuit, sive in ratione, deinde
in sensualitate, et postremo in opere. Ideo
enim uterque prostratus fuit per inobedien-
tiam, et illectus per gulam, quia uterque
erectus fuit in superbiam : mulier quidem
appetendo et ambiendo quod nondum acce-
perat ; vir autem nimis amando et appre-
tiando quod jam habebat : unde mulier
manducando, credidit sublimari ; Adam vero
existimaus se aliquid magnum , et Deo cha-
rum, minus graviter credidit se punien-
dum. Nonduni enim expertus fuerat rigo-
rem divina^ justitife et severitatis. Et sic
uterque, dum inordinate.erexit se supra se,
cecidit miserabiliter infra se , a statu scilicet
innocentise et gratis, ad statum culpae et
CAPUT IV.
De primorwn parentum pimitione.
De poena vero primorum parentum hoc
est tenendum : videlicet quod vir et mulier,
statim post culpam , senserunt poenam re-
bellionis et erubescentia; in carne ; et ideo ,
ad cooperiendum verenda ' , fecerunt sibi
perizomata. Postea vero divino judicio vir
' Gen., iii, 7.
274
Ordo di-
vinffi jn3-
titiie in
Oicta
primis
bJi pro
pcccato.
incurrit pcenam laboris et angustise ; pce-
nam famis et indigentiae ; pcenam mortis et
resolutionis in cinerem. Juxta quod dicitur
in Scriptura ' : Maledicta terra in opere
tuo , etc. Mulieri vero duplicata est pcena :
quia inflicta est ei pcenalitas multiplicium
aerumnarum in conceptu, poena doloris in
partu , poena quoque subjectionis ad virum
in convictu : ac per boc, secundum quod
apparet, satis graviter punitum fuit pecca-
tum illud , scilicet ligni vetiti esus , licet
fuerit faciliter perpetratum.
Ratio auteni ad intelligentiam praedicto-
rum hffic est : quia cum primum princi-
pium sit prudentissimum in guberuando, et
rectissimum in prasidendo, nibil prorsus
inordinatum dimittit in imiverso : et quia
culpa recte ordinatur in poena ( convenien-
tius enim injustus dolet in supplicio , quam
laetatus est in delicto, quoniam nielius est
dolere (a) damnum salulis , quam laetari in
damno ajquitatis ); ideo statim in primis pa-
rentibus dedecus peccati subsecutum est
decus judicii, ut quod inordinatum fuit ca-
dendo ab ordine naturae , caderet statim in
ordinem justitiae. Hic enim duplex ordo sic
cuncta compleclitur , ut tiuod ab uno ceci-
derit , statim in alteram ditferentiam rela-
batur.
Quoniam ergo uterque parens superbien-
do in mente, et gustando in carne, inobe-
diens fuit suo supcriori, justo Dci judicio
factum est ut sibi fieret inobi^diens suum
inferius , et maxime quanlum ad partes
illas, secundum quas est conjunctio ulrius-
que sexus, quae sunl membra virluti gene-
rativae deservientia. Et quia hoc inerat eis
non ex natura, sed ex propria culpa ; ideo
erubescebant, et cooperiebant se. Rursus ,
quia vir , spreto summo delectabib , quaesi-
vit in carne delectari ; ideo justo Dei judi-
cio inflictus est ci labor , et defectus famis
(it sitis.
Postremo , quia propter bonum carnis
separari elegit a bono mentis, ideo justo
' Gen., III, n.— ' Ephes., li, 3.- (a) Suppl. ob.
BREVILOQUII PARS III.
Dei judicio anima invita separatur a came
per mortem et incinerationem : ac per hoc,
sicut Deus dederat homini, secundum ordi-
nem naturae, corpus subjeclum auimae, pro-
pagabile siue libidine , vegetabile sine de-
fectione, immutabile sine morte interve-
niente ; sic homine peccante , secundum
ordinem justitiae factum est ut subtraheret
caetera praedicta, et infligeret opposita : ut
sic cidpa non remaneret impunila et inordi-
nata , quod nequaquam pati debet divina
providentia. Et quoniam peccalum a muliere
exordium sumpsit, ideo pceua ejus debuit
dupUcari. Quia igitur in menle superbiens
fuit , subjectionem incurrit ; quia Hgnum
ad vescendum suave vidit et appetiit, dolo-
rem incurrit; postremo, quia frogitjugum
obedienliaj , incurrit vinculum et pondus
multiplicis aerumnae. Et sic palet quanto
ordine divinai providentiae inflicla; sunt viro
pcenaj muUiplices , et dupUcala! in muliere ,
ut sic dcdecus peccati non remaneret , seu
esset sine decore justitiae. Tanta est enim
beatitudo justitia^, ut nenio ab ea nisi ad
miseriam possit abscedere.
CAPUT V.
De originahs peccati corruptione.
Post lapsum primi parentis , dicenda sunt
aliqua de corruptione peccali origiuaUs :
circa quod primo considerandus est modus
corrnptionis ; secundo , modus traductioiiis ;
tertio, niodus curationis. Modus autem quo '
genus humanum per originale peccatum
corrumpitur , hic est : nam quilibet , per
coucubilum generatus , nascitur * natura
fiiius irw , quia privatus reclitudine origi-
nalis justitiae : propter cujus absentiam in-
currimus, quantum ad animam, quadru-
plicera pcenam, sciUcet inflrmitalem , igno-
ranliam , maUtiam , et concupiscentiam :
quai quatuor inflicta sunt propler originale
peccatum. Quas sane pcenas spirituales co-
mitatur in corpore multiplex pcenaUtas , '
multiplex defeclus , multiplex labor, multi- '
DE CORRUPTELA. PECCATl.
plex morbus, et multiplex dolor. Ad has
quoque pa-nas subsequitur poena mortis et
iucinerationis ; pojna careutiae visionis Dei
et amissionis gloriaa coelestis, non solum
in adullis , verum etiam iu parvulis non
baptizatis : qui quidem parvuli poena mitis-
sima inter cseteros puuiuntur, quia solam
pcenam damni habent , sine poena sensus.
Ratio autem ad iritelligenliam praediclo-
rum bffic est : quia cum iiriniuvn principium
omnia agat a se , et secundum se , et prop-
ter se ; necesse e.st esse optimum , et rectis-
sinium, ac per hoc piissimum et justissi-
mum : et inde est , quod ' vniversw vice
ejus misericordia et veritas , sive judicium.
Si enim Deus a principio hominem in tantis
miseriis condidisset ; nec pietas esset , nec
justitia , quod tanta opus suum opprimeret
miseria, nulla praecedente culpa. Similiter,
si tantis miseriis nos repleret vel repleri
permitteret sine culpa, nec pie nec juste
gubernaret nos divina providentia. Si ergo
certissinium est primum principium, et in
producendo , et in providendo , rectissimum
et clementissimum esse ; necesse est , quod
genus humanum taliter fecerit, ut a priu-
cipio nuUa esset in eo culpa, nec miseria.
Necesse est etiam, quod taliter administret,
ut non permitlat in nobis esse miseriam ,
nisi propter aliquam culpam prseambulam .
Quoniam igitur certissimum est quod a nos-
tra origine multiplicem contrabimus mise-
riam poense , certum est quod omnes nasci-
mur natura filii irw, ac per hoc privati
rectitudine originalis justitiae : quam priva-
tioneni vocamus originalem culpam. Et
- quia omnis culpa dicit recessum a bono in-
,; commutabili , et accessum ad bonum com-
' mulabile ; et recedeie a bono incommuta-
. bili est recedere a summa virtute , veritate
'l et bonitate ; accedere autem ad bonum com-
mutabile , est plus debito in illud per amo-
rem tendere : hinc est quod perdens origi-
nalem justitiam , incurrit infirmitatem ,
ignorantiam, mabtiam et concupiscentiam.
' Psal. XXIV, 10. — ^ Imo Fiilgeulius, de Fid. ad
«75
Rur.sus, quia deserens bonum incommuta-
bile propter bonum commutabile , efficitur
indignus utroque ; hinc est quod , ratione
carentiae originalis justitiae, perdit anima
quietem temporalem in corpore per multi-
plicem corruptionem et mortem , et tandem
separatur a visione lucis aeterncE, amittendo
felicitatem gloriaj, tam in anima , quam in
corpore.
Postremo , quia carentia hujus justitiae
in nascentibus , non est per motum volun-
tatis propriae, nec per actualem delectatio-
nem ; hinc est quod originali peccato , post
hanc vitam, non debetur poena sensus in
gehenna, pro eo quod non supra condig-
num , sed citra, punit divina justitia, quam
semper comitatur superabundans raiseri-
cordia. Hoo credendum est sensisse beatum
Augustinum% bcet verba ipsius exterius,
propter detestationem erroris Pelagiano-
rum , qui aliqualera fehcitatem eis concede-
bant, aliud sentire videantur : ut enim eos
reduceret ad medium, abundantius dech-
navit ad extremum.
CAPUT VI.
Be originalis peccati transfusione.
Modus autem traductionis culpae originalis
videtur esse talis : quia licet anima non sit
ex traduce, originalis tamen culpa ab anima
Adae transit ad animas posterorum mediante
carne per concupiscentiam generata : ita
quod sicut ab anima peccante infecta fuit
caro Adae, et prona effecta ad libidinem, gic
caro per libidinem seminata, et secum tra-
hens infectionem vitiosam, inficit et vitiat
animam : quae quidem infectio vitiosa in
anima non tantum est pcena, sed etiam
culpa. Et sic persona corrumpitnaturam, et
natura corrupta corrurapit personam, salva
in omnibus divinajustitia, cui nullo modo
potest iraputari infectio animae, licet eam
non pu-
Pelr., c. III et xxvii;
XIV, al. ccxciv, n. 4.
verb. Apost., serm.
276
BREVILOQUII PARS
creando infundat, et infundendo uniat cuai
carne infecta.
Ratio autem ad intelligentiam praedicto-
rum haec est : quia cum primum principium
fecerit hominem ad imaginem suam propter
sui ipsius expressionem ; sic eum condidit
ex parte corporis, ut omneshomines propa-
garentur a primo homine, tanquam ab uno
radicaU principio; sic cx parte animae, ut
propter expressam similitudinem tam in es-
sendo et durando, quam intelligendo et
amando , immediate cmanarent omnes spi-
ritus rationales ab ipso Deo, tanquam a primo
priucipio et immediato. Et quoniam spiritus
tanquam excellentior magis accedit ad pri-
mum principium, sic condidit Deus homi-
nem, ut spiritus prseesset corpori, et corpus
subesset spiritui creato , quandiu ille sub-
esset spiritui increato ; et contra si spiritus
non obediret Deo, juslo Dei judicio, corpus
suum inciperet sibi rebellare. Quod et factum
est, cum Adam peccavit. Sicut igitur, si
Adam stetisset in obedientia Dei, corpus
suum spiritui obediens esset, et tale ad pos-
teros transmitteret, et Deus ilU animam in-
funderet, ita quod unila corpori immortali,
et sibi obedienti , haberet ordinem justitiaj,
et immunitatem onuiis poenae : sic ex quo
Adam peccavit, et caro facta est rebelhs spi-
ritui, oportet quod lalem ad posteros trans-
mittat, et quod Deus secundum institulionem
primariam animam infundat; anima vero
cum unitur carni rebclli, incurrit defeclum
ordinis naturalis juslitia' , quo debebat om-
nibus inferioribus iinperare. Et quia anima
carni unita est, oportet quod ipsam trahat,
et trahatur ab ipsa : et quia ipsam non po-
test trahere tanquam rebellem, uecesse est
origiua- ut ab ipsa trahatur, et incurrat morhum
'lunrex eoncupiscentiae : et sic incurrit simul careu-
cai-cniia ^jgQ^ debilae iustitiae, et morhum concupi-
juslili^ "
eimorbo scentiae. Ex quibus duobus, tanquam ex
Teute aversione et conversione, dicitur integrari
'"lui"' secundum Augustinum et Ansehnum pec-
catum originale. Quoniam igitur ordinatis-
simnm fuit, quod nalura humana ita conde-
retur, et quod condita sic propagaretur, et
quod peccans ita puniretur, sicut praedictum
est prius, ita quod in condilione servatur
ordo sapientiae ; in propagatione , ordo na-
turae; in punitione , ordo justiliae : patet,
quod non est contra divinam jusliliam, si ad
posteros transmittitur culpa. Rursus, quia
culpa originahs peccati in animam trans-
fundi non posset, nisi poena rebehiouis in
carne praecederet; et poena non esset, nisi
culpa praecessisset ; nec culpa praecessit a
voluntate ordinata, sed inordinata, ac per
hoc non a voluntate divina, sed a voluntate
humana : patet, quodoriginalisculpa? trans-
fusio est a peccato primi hominis, non a Deo ;
non a natura condita, sed a vitio perpelrato.
Et sic vcrum est, quod dicit Augustinus ',
quod peccatum originale non transmitlit ad
posteros propagalio, sed libido.
CAPUT VII.
De originalis peccati curatione.
Postremo diUgenter attende, quod modus
curationis culpaj originahs est iste, scilicet,
quod sic curatur culpa originalis, quod re-
manet pcena teuiporalis, sicut patet in par-
vulis baptizatis ; sic curatur quantum ad
reatum pcenai a3terna>, quod remanet quau-
tuni ad actum, et molum concupiscentiae ;
sic curatur in parente, quod nihilominus ab
eo, qui curatus cst per baptismum , trans-
mittitur in prolem originale peccatum; sic
toUitur originahs peccati macula, quod re-
manet sequola, cum qua oportet pugiiare,
quandiu vivimus in hac vita : quia in nullo
prorsus extinguitur concupiscentia per gra-
tiam coramunem ; quod dico propter virgi-
nem beatissimam Mariam, in qua iu conce-
ptione Filii Dei exUncta fuit per gratiam sin-
gularem.
Ratio autem ad inteUigentiam prajdicto-
rum ha;c est : quia sicut infectio derivatur
in omnes a principio creato a quo fit propa-
gatio corporum, et hoc a parte inferiori, sci-
' liuo Fulg., dc Fiil. ad Pelr., c. ii.
DE CORRUPTELA. PECCATI.
277
Culpa
orijjina'
Gralia
singula
licetcamis; sic curatio fleri habet a principio
increato, a quo fit infiisioanimarum, et hoc
aparto superiori, scilicet nientis. Quoniam
igitur ex parte nientis distinctio est in ho-
minibus, itaquod secundum illam unus non
propagatur ab altero, sed immediate exit a
Deo, gratia curativa metiti nostrse a Deo in-
fusa respicit unumquemque in quantum to,-
net rationem personse singuiaris et indivi-
duae, non in quantum tenet rationem pro-
ductivi secundum virtutem naturae. Quoniam
igitur originalo peccatum est morbus infl-
, ciens persnnam pariter et naturam, personam
in voluntate, naturam in carne; ideo sic cu-
• ratur macula originalis in mente, quod re-
manet infectio, et sequela in carne.
Etquia horao generat non secundum quod
curatus est in mente, sed secundum quod
corruptus in carne ; non secundum quod spi-
ritualis, sed secundum quod carnalis ; hinc
- est, quod quamvis sic baptizatus sit ab ori-
ginah mundatus in se, transmittit tamen in
• prolem originale. Rursus, quia reatus poena?
• aeternce respicit deformitatem mentis et per-
sonse, actus autem sive motus respicit incli-
nationem carnis et naturse : ideo transit ori-
ginale perbaptismum, quantum ad reatum,
et remanet quantum ad actum. Postremo
quia afflictio temporalis conditionem respicit
ex parte carnis, cum caro remaneat semper
subjecla cuidam infectioni, remanere debet
semper subjecta poenalitati : et ideo sicut
poenabtas, et corruptio per gratiara non au-
fertur a carne ; sic sequela illa, sive concu-
piscentia, et languor membrorum, simul
stare potest cum gratia curativa. Et ideo
quamvis paulatim minuatur, quia tamen ra-
dix non tollitur, nunquam omnino aufertur
in viatore, nisi in beata Virgine per gratiam
singularem. Quiaenim Virgo concepit eum,
qui erat expiatio omnis culpse, ideo data fuit
sibi gratia singularis, qua extincta fuit in
ea radicitus omnis concupiscentia, ad conci-
piendum Dei Filium absque omnis peccati
labe ct corruptela. Nempe decens erat ', ut
ea puritale, qua raajor sub Deo nequit intel-
ligi, Virgo illa niteret, cui Deus Pater uni-
cum Filium, quem de corde suo genitum
sibi ajqualem , tanquam seipsum diligebat,
ita dare disponebat, ut naturalitcr esset unus
idemque communis Dei Patris, et Virginis
filius ; et quam ipse Filius specialiter facere
sibi matrem ebgebat ; et de qua Spiritus san-
ctus volebat, et operaturus erat, ut concipe-
retur et nasceretur ille^ de quo ipse proce-
debat.
CAPUT VIII.
De origine peccatorum actmlium.
Postquam autem dictum est de traductione
peccati originalis, dicenda sunt aliqua de
origine peccati actualis. De ortu igitur pec-
cati actualis, haec tenenda sunt in summa,
videhcet, quod peccatura actuale originera
trabit a libera voluntate uniuscujusque per
suggestionem, delectationem , consensura,
et operationera, juxta quod dicit Scriptura' :
Vnusquisque tentatur a concupiscentia sua
abstractus et illectus : deinde concupiscen-
tia, cum conceperit, peccatum parit ; pecca-
tum vero, cum consummatum fuerit, generat
mortem. Si autera suggestio et delectatio
sistat citra consensum, est veniale peccatum.
Si vero consequatur consensus et opus in
his, quae divina lege prohibita sunt, pecca-
tum est mortale consumraatum. Quod si
medio modo fit, utcousensus sine opere sit :
aut quia vult in opus procedere, sed non po-
test, tunc voluntas pro facto reputatur, nec
minus culpabilis est, quam si in ipso facto
deprehcnderetur; aut quia non vult in opus
procedere, sed vult interius voluptari in de-
lectatione, et tunc manducat mulier, sed non
vir. Et licet non sit peccatura plene consura-
matura, est taraen inter raortalia coraputan-
dura ; quia rauliere manducante, totus horao
daraufiri meretur, quod maxime intelligi
habet in peccatis carnalibus.
Ratio autera ad intelligentiam praedicto-
rum, hsec est : quia cum peccatum dicat re-
de Concep.
' Jac, I, 14.
ct pecc. originali.i
S78
BREVILOQUII PARS III.
cessum voluntatis a primo principio, in quan-
tum ipsa voluntas nata est agi ab ipso, et
secundum ipsum, et propter ipsum; omne
peccatum est inordinatio mentis sive volun-
tatis, circa quam nata sunt esse virtus et vi-
tium. Peccatum igitur actuale, est actualis
■ inordinatio voluntatis. Inordinatio autem
ista, aut est tanta, quod ordinem justitiae
exterminat, et hoc modo dicitur mortale pec-
catum, quia natum est auferre vitam, sepa-
rando ipsam a Deo, per quem vivificatur
anima justa; aut esttam modica, quod ordi-
nem illum non perimit, sed tantum in aliquo
perturbat, et tunc dicitur veniale peccatum,
quia de ipso adipisci possumus cito veniam,
pro eo quod gratia non tollitur per ipsum,
nec inimicitiam divinam incurrit homo. Est
autem ordo justitia, ut bonum incommuta-
bile prseferatur commutabili ; ut bonum ho-
nestum praeferatur utili, et voluntas Dei
prseferatur voluntati nostrae ; ut judicium
rationis rectse praesit sensualitati humanse.
Et quoniam lex Dei istum ordinem praecepit,
et vetat oppositum ; quando bonum commu-
tabile pra>,fertur aeterno, et bonum utile
praefertur honesto, et voluntas iiostra praj-
fertur divinae voluntati, etsensualisappetitus
praefertur rationi rectse, tunc committitur
mortalepeccatum : dequodicit Ambrosius ',
quod est praevaricatio legis divinae, et coile-
stium inobedientia praeceptorum, vel man-
datorum. Haec autem committitur, sive omit-
tatur quod lex divina praecepit, sive flat id
quod prohibet. Ex quo duplex genus peccati
oritur, delictum sciUcet, et commissum.
Quando vero bonum commutabile plus de-
bito diligitur, sed non prseferlur incommu-
tabili, et ulilitas non praefertur honestati , et
foluntas nostra plus debito amatur, ita ta-
men quod non praefertur divinaj; et caro
concupiscit, non tamenpraeferlurjudicio ra-
' Ambros., de Parad., c. Vlll. — « Aiig., de Trinit.,
lib. XII, c. xii. — (u) C(Et. edit. qui.
tionis rectae : tunc non est mortale , sed ve-
niale : quia licet hoc sit praeter legem , non
tamen directe est contra legem. Sensualis
autem appetitus rationi rectae non praefer-
tur, nisi quando ei ratio consensit : et ideo
peccatum mortale citra consensum non com-
mittitur. Si tamen sensualitas inordinate
moveatur, cum illa inordinatio ad malum
inclinet, licet ratio non consentiat, peccatum
est aliquod, quia aliquo modo laedit ordinem
justitiae. Et quia in statu innocentiae non mo-
vebatur sensualitas , nisi secundum rationis
motum, ideo, stante homine, non poterat ibi
esse veniale peccatum. Nunc autem, quia ra-
tionirepugnatsensuaIitas,veliinus, nolimus,
ideo necesse habemus committere aliquod ve-
niale peccatum per primos motus , qui etsi
parliculariter et singillatiiu possint declinari,
omnes tameii nullo modo possunt caveri :
quia (a) sic sunt peccata, quod sunt eliam pce-
nae peccati ; et ideo merito dicuntur venialia,
quia hoc ipso digna sunt venia. Verum quia
ratio his consentire non compellilur, si post
consensumdelectationisconsentiaturinopus,
tunc est plenus consensus, ac per hoc pecca-
tum consummatum, quia pervenit usque ad
virum , id est , usque ad partem supreoiam
rationis, ex qua pendet plenitudo consensus.
Quia vero non solum in opus, verum etiam
in delectatiouem est consensus, in quo infe-
rior portio sequitur sensualitatem : ideo si
indelectationesensuali ratio sensualitati suc-
cumbat, inulier serpenti obtemperat : ac per
hoc flt subversio recti ordinis , et ita sub-
versio justitiae, propter quod committitur
mortale peccatum, licet minus grave :
quod non solum imputatur mulieri, ve-
rum etiam viro, a quo raulier compesci
debuit et cohiberi, ne obtemperai-et serpenli.
Et sic patet, quod in perpetratione omnis
peccati actualis, flt aliqualis iQiitatio priini
peccati, secundum explanationem Doctoris
praecipui Augustini -.
Pcccata
■venialia
uou polc-
ranl esse
iu stalu
iuuoceu-
liie: nuDC
possuut ,
DE COHRUPTELA PECCATI. J79
habet foveri timor, per quae fovelur et amor.
CAPUT IX.
De origine et dislinclione capitalium peccatorum.
Cousequenter descendendum est ad ortum
peccatorum iu speciali : inter qua\, quaidam
sunt capitalia, quaidam poenalia, quajdam
fmalia, sive irremissibilia : quasi prima, me-
dia, et postrema. Circa ortum vero peccato-
rum capitalium, hoc est in summa teuen-
dum, videlicet quod peccatorum actualium ,
unum estinitiuin, duplex radix, triplexlb-
mentum, septiforme caput, sive capilale pec-
catum. Unum, inquam, est capitiile initium^
scilicet superbia, juxtaquod dicit Scriptura ' :
Initium omnis peccaii superbia. Duplex ra-
dix, scilicet timor male humiiians, et amor
male accendens (a). Triplex fomentum, se-
cundum tria quae sunt in mundo : scilicet *
concupiscentia carnis, concupiscentia oculo-
rum, et superbia vitw. Septiforme vero ca-
put, scilicet superbia , invidia , ira, acidia,
avaritia, gula et luxuria : inter quae, quin-
que pi'aecedeatia sunt peccata spiritualia ;
duo vero ultima sunt carnalia.
Ratio autem ad intelligentiam horum haec
est : quia cum peccatum mortale sit actualis
a primo principio recessus; recessus autem
a primo principio non potest esse nisi per
contemptum ipsius, vel in seipso, vel in suo
praecepto; contemptus autem primi princi-
pii, cum sit superbia : necesse est quod om-
nis mortalis peccati culpa, sive offensa, ini-
tium sumat a superbia. Quia vero nullus
contemnit primum et summum principium,
vel ejus prseceptum per se, nisi per hoc quod
aliquid aliud ab ipso vel vult acquirere, vel
timet perdere : hinc est, quod necesse est
omne peccatum actuale originem trahere a
duplici radice, scilicet timore, et amore :
qui radices sunt malorum , licet non aeque
primae. Nam omnis timor ortum habet ab
amore : nullus enim timet aliquid perdere,
nisi quia amat illud habere : et ideo per ea
' Eccli., X, 15.— = I Joan., il, 16.
(a) CcBt. edit. accedens.
Amor autem inordatus est respectu commu-
tahilis l)oni. E (pioniam illud est triplex,
scilicet interius, excellentia; exterius, pecu-
nia; inferius, carnalislascivia : liincestquod
necesse est esse tria peccatorum actualium
radicalia fomenta , qua; superius sunt prae-
tacta : ad qu;B dum anima inordinate fertur,
omnia peccata actualia oriuntur.
Et quia hoc fit secundum septiformem DeducUo
modum, ideo septem sunt peccata capitaha, "pIJj"
ex quibus generatur universitas vitiorum. 'iumpoe-
Voluntas enim nostra aut deordinatur quia
appetit, quod non est appetendum ; aut quia
refugit, quod non est refugiendum. Si quia
appetit quod non est appetendum , utpote
bonum ut nunc, sive commutabile, sive ap-
parens bonum : aut est interius, et sic est
privata excellentia, quam amat superbia;
aut exterius, et sic est sufficientia , quam
amat avaritia; aut inferius, et sic aut dele-
ctabile, quia ad conservationem individui,
et sicahmentum, quod est delectabile secun-
dum gustum , et appetitur a gula; aut quia
ad conservationem speciei, et sic coitus, qui
est delectabilis secundum tactum , et appe-
titur a luxuria. Si autem voluntas deordi-
natur quia refugit quod non est refugien-
dum , hoc potest esse triphciter, secundum
triplicem modum refugiendi. Aut enim re-
fugit secundum perversum instinclum ipsius
rationalis , et sic est invidia ; aut secundum
instinctum irascibilis, etsicira; autsecundum
instinctum concupiscibilis, et sic est acidia.
Unde quia quatuor sunt principalia appeti-
biha, et tres vires, secundum quarum in-
stinctum est fuga; ideo tantum septem sunt
capitalia peccata. Rursus, quia sensus appe-
tibilis est cum delectatione, sensus autem
rei fugiendcB est cum dolore ; hinc est, quod
quatuor habent conjunctam laetitiam, tria
vero alia habent adjunctam tristitiam et
pcenam : omnia tamen dicuntur capitalia,
quia deordinationes sunt principales, et mul-
tarum aliarum deordinationum sunt princi-
pia suo modo influentia. Unde licet quaedam
980
BREVILOOUII PARS III.
ex his principaliter fugatn respiciant, ha-
bent tamen el (a) ipsa delectabilia sua. Nam
invidia vult privatum bonum possidere sine
socio, et ita integraliter ; ira sine contrario,
et ita imperturbabiliter; acidia sine labore
aliquo, et ita infatigabiliter. Et quia hac non
de facili obtinentur, ideo magnum exerci-
tium vitiorum secum trahunt ad hujiismodi,
quse appetunt, exequenda, vel ad ea, quse
respuunt, decHnanda, respectu quorum di-
cuntur capitaha peccata, quasi capita ex
quibus manant alia quamplurima.
CAPUT X.
De origim et quahtate panalium pectatonim,
De peccatis poenahbus hoc tencndum est,
quod licet malum culpae et malum pcenae
sint diversse maloruni differentia; , quaedam
tamen sic sunt peccata, quod etiam sunt
pcenaj peccati. Speciali namqne modo pec-
cata et pcense peccati dicuntur illa , quae ha-
bent adjunctum dolorem et moestltiam, sicut
acidia, invidia, ct consimilia. Minus gpecia-
Kter dicuntur illa, qu.c habent adjunctam,
vel meram depravationem uatura», vel igno-
rantiam, sicutsunt illa propter quae dicitur
peccator ' m reprobwn sensim tradi. 6ene-
raliter autem peccata quae sunt inter primam
apostasiam^ et ultimam gehenna" poenam,
et peccata possunt dici, et poenae peccati,
juxta quod dicit Gregorius ', « crimina cri-
minibus vindicari. » Licetautom idem dica-
tur peccatum, et pcena peccati; tenenduni
tamen est quod omnis pcena, in quantum
poena, justa est, et a Deo; nuUa vero culpa
justaest, nec a Deo, sed tantum a bberae
voluutatis arbitrio. P(fna vero, f[uae mere
est poena , a Deo est inflicta ; quae vero est
culpa, vel indinans ad cnlpam, est contracla,
vel acta.
Ratio autem ad intelligentiam praedicto-
wim haec esl : quia cum malum dicat reces-
sum a primo principio, per hoc quod nocet
bono : non autem nocet bono, nisi aliquid
(n) Cit. edit. cs.
adimendo de bono : bonum autem consistit
in modo, specie, et ordine : nuUum est ma-
lum, quod non sit modi, speciei et ordinis
corruplivum. Ordo autem duplex est, sci-
licet ordo natura^, it ordo justitiae. Ordo au-
tem naturae est in bono naturali; ordo jus-
titiae, iu bono morali. Et quia' bonum natu-
rale in omni natura, bonum morale in vo-
luntate habet consistere; ideo ordo naturae
esl in omni natura, ordo autem juslitiae in
vohintate electiva habet consislere. Et quia
voluntas est instrumentum seipsum movens,
uatura vero non ; hinc est, quod ordo jus-
titiae est ordo noa tantum factus, sed etiam
factiviis, ordo autem naturai est ordo factus.
Qiioniam ergo mahun potest privare ordi-
nem jiistitiae, et ordinem naturae; hinc est
quod duplex est malum, scilicet culpae, cl
pcenae. Rursus, quia ordo justitiae est ordo
voluntarius, hinc esl quod nialum culpae est
affectio volunlaria; inalum autem pcenaj esl
affectio involuntaria. Poslremo, quia ordo
justitise, qui iiiest vohmtati, esl ordo facti-
vus; ideo malum culpa?, quod est ejus pri-
valio, est malum quod facimus, et maium
pcenai est malum quod patimur Et quia non
est passio, nisi naturaliter praecedat actio;
nec esl actio, ad quam non sequatur aliqua
passio: hinc est, quod nulla est poena sine
praecedente merito culpa».; nulla est etculpa,
quin comiletur aliqua poena. Et quoniam
quod facimus, a nobis est; quod nos vero
patimur, potest esse a nobis , et ab aliis , ut-
potc a causa superiori, vel inferiori : ideo
licet omnis culpa sit a nobis, non tamen
omois poena est a nobis; imo quaedam e.st a
nobis acta, quaedam iuflicta , qua^dam con-
tracta. Et quia eum , qui facit quod non de-
bet, justum est pati quod deliet; ideo omnis
pcena, in quantum poeua, justa est, et a di- '
vina providcntia, quia cst ad culpam ordi-
nala , el ipsius culpae ordinativa. Quia vero
passio illa potest esse per ademptionem boni
naturalis, vel boni moralis cum naturali ;
' fiom., 1, 28. — » Gr^g., Moral., lib. X.XVj
— 5 Aug., de Nat. boni, c. iv.
etquol
differen
binc est quod qucedam poena est mere pcena,
quaedam vero est pcena et culpa : quia bo-
num morale, quod estjustitia, non adimi-
tur, nisi per injustitiara, quae est culpa. Pri-
ma igitur poena est a Deo, et secumlum quod
pcena, et secundum id quod est; a Deo, in-
quara, non inslitucnte, sed vindicante. Se-
cunda vero, cum sit culpa, sccundum id
quod culpa est, a Deo uon est, nisi solum
quantura ad ordinem ; ipsa vcro, vel est acta,
si sequatur ad actuale, vel est contracta, si
.sequatur ad originak. Si igitur proprie ac-
cipiatur malum secundum quod est privatio
Ixtni naturalis, et affectio involuntaria, et
malum quod patiraur, sic non coincidit cum
malo culpaj in idem, licet sit annesum ei-
dem. Si vero accipiatur large, ut dicalur
malum quod palimur, sive a nobis, sive
alinnde, sive in natura, sive in voluntate;
sic coincidunt in idem, sed non ad idem, vel
secundum idera: quia quod est iu se culpa,
dicitur respectu prajcedentis culpse poena ;
vel culpa ratione actionis, pffina dicitur esse
ratione passionis. Et sic patet quo modo, pro
quanto, el quare aliquid simul dicatur esse
peccatum, et pcena pcccati.
CAPUT XI.
De origine peccalonm finalium, qum sunt peccata
in Spiritum sanctum.
De peccatis autera fmalibus, sive irremis-
sibiiibus, cujusmodi sunt peccata in Spiri-
tum sanctura, hoc est teneudum, quod licet
orane peccatura generaliter sit coiitra Deum
trinum et unum, appropriate tameu dicitur
aliquod peccatum esse in Patrem, aliquod in
Filium, aliquod in Spiritum sanctum. Hoc
autem peccatum in Spiritum sanctum irre-
missibile dicitur in tioc sa?culo, et in futuro:
^' non quia in hoc saeculo non possit dimitti ,
sed quia raro diraittitur, aut vix in lioc sa?-
^" cu!o, qiiantum ad culpam; raodicum autem,
et ([uasi niliil, fiet remissio sibi in futuro
1- quantum ad poenam. Hujus autem peccali
sex sunt differentiae, scilicet invidia fraternae
DE CORRUPTELA PECCATI. 281
gratiae, impugnatio veritatis agnilae, despe-
ratio, pra^sumptio, oljslinatio raentis et im-
poenitentia finalis.
Ratio autera ad intelligentiam praedicto-
rura haec est : quia cura peccatura dicat re- ,
cessnra a primo principio, trino et uno, omne '
peccatum iraaginem Trinitatis deforraat, et
ipsara aniraam foedat quantum ad triplicem
potentiam, scilicet irascibilem, rationalem
et coucupiscibilem : et a libero arbitrio pro-
cedit, quod gerit iu se insigne Trinitatis,
scilicet Patris, ratione facultatis; Filii, ra-
tione rationis; Spiritus sancti, ratione vo-
luntalis. Licet aulem liajc tria concurrant
simul ad omnem culpara, quajlibet taraen
harum , per suum defeclum, potest esse ratio
deordinandi alias. Defectus autem circa fa-
cultatem est impotentia; circa rationem, est
ignorantia; circa voluutatem, est mahtia.
Et hinc est, quod cnra quaedara sint peccata
es impotcntia, quaedam ex ignoranlia, quae-
dam ex raalitia ; et potentia attribuitur Patri,
supientia Filio, et voluutas Spiritui sancto:
quod quaedani dicuntur esse in Palrem, quae-
dam inFilium, quaedam in Spirilum sanc-
tum. Et quoniam nihil magis est in volun-
tate, quara ipsa voluntas; et voluntas ipsa
est origo peccati : nuUum peccatum est adeo
voluntarium, et mere, sieut est illud quod
provenit ex corruptione existente in volan-
tate. Cum enim dupliciter dicatur involun-
tarium, scilicet per violentiara, et per igno-
rantiara; priraum per defectum potentiae,
secundum per defectum scientiae : quando
voluntas sola corruptione sua, licet possit
resistere, et sciat hoc malumesse, aliquid
eligit, tunc dicitur peccare ex certa malitia :
et peccatum tale raere procedit ex iraprobi-
tale voluutatis liberi arbitrii. et directe im-
pugnat gratiam Spiritus sancti , per quam
flt remissio peccati. Et quia mere procedit
ex libertate arbitrii, ideo non habet colorem
excusationis ; et propterea modicum, et quasi
nihil, debct ei, qui punitur, de poena re-
laxari. Quia vero directe irapugnat gratiam
Spiritus sancti, per quam fit remissio pec-
Involun-
larmm
BREVILOQUIl PARS IV.
cati ; ideo dicilur irremissibile : non qiiia
nuUo modo possit remitti; sed qiiia, quati-
tum est de se, directe est impugnativum
medicamenti et lemedii, per quod fieri habet
remissio pcccati. Et quoniam peccati remis-
sio fit a Dco per gratiam poenitentialera intra
ecclesiasticam unitatem; ideo differentiai
faujus peccali accipiuntur secundum quod
directe impugnant illa tria. Aut enim impu-
gnant ipsam graliani poenitentialem in se;
aut in comparationc ad Deum, a quo datur;
aut in comparatione ad Ecclesiam, in qua
susci[iitiir. Si in comparatione ad unitatcm
Ecclesiae, sic quia unitas Ecclesiaj consistit
in fide elcharitate, sive in gratia et veritate;
sic est duplcx peccatum, scilicel invidia fra-
tcrnaj gratiie, et impugnatio vcritatis agni-
ta?. Si in comparatione ad Deum dantem :
quia • nnivers(B vice ejus, quantum ad jus-
tificatiouem , maximc sunt miscricordia et
veritas, sic est duplex peccatum : unum
quod impugnat niisericordiam, et hoc est
desperatio; aliud quod impugnat juslitiam,
et hoc est impunitalis pra^sumptio. Si vero
impugnat ipsam gratiam poenitentialem in
se, vel secundum se, sic est duplex, quia
gratia pcenitentialis facit resilire a peccatis
commissis, et praecavere a committendis.
Contraprimumest obstinalio menlis; contra
secumlum est impoenilentia fmalis, secun-
dum quod fmalis impcenitentia dicitur pro-
positum non poenitendi : sic enim est species
peccati in Spiritum sauctuin. Secunduin au-
tem ijuod finalis impcenitentia dicit conti-
nuationem peccati usque in flnem, sic est
sequela omnium mortalium quae in hac vita
non remiltuntur, et maxime omnium spe-
cierum pecrati in Spiritum sanctum. Et sic
omne peccatum initium sumit asuperbia, et
consummalionem sive finem habet in finali
impoenitenlia : in quam qui pervenerit, cor-
ruit in gebennam : a qua quidem impoeni-
tentia flnali nuUus peccans mortaliter po-
test liberari, nisi interveniat gratia meilia-
toris Christi : et ideo incarnationem ipsius
desiderabat universitas salvaudorum, cui
cst liouor et gloria in sa;cula saiculorum.
Amen.
QUARTA TARS
DE INCARNATIONE VERBl AGITUR
CAPUT PRIMUM.
De ratione qua decuit Verbum Dei incamari.
Post(iuain prajdicla sunt aliqua de trini-
fate personarum et unitate Dei (a), de crea-
tura mundi, etcorruptela pecrati ; restatnunc
aUqua brcviterdicerede incarnatione Yerbi,
per quod quidem Yerbum incarnatum facta
est salus, et reparatio generis humani : non
' Psal, XXIV, 10. — (a) Ccet.edil. do triuilate Dei,
quia aliter Deus humanum geuus salvare
vel Uberare non potuerit; sed quia nullus
alius modus ita congruus et conveniens erat
ipsi reparatori, et reparabili, et reparationi.
Ratio autem ad intelligentiam praidicto-
rum bffic est : quia cum primum principium ,
efTectivum rerum non poterat, nec decuit J
esse, nisi Deum, et non minus sit res con- '
ditas reparare, quam in esse producere, sicut
non minus est bene esse , quam simphciter
DE INCARNA.T
esse ; decentissimum fuit rcrum priiicipium
reparativum esse Deum summum : ut, sicut
omnia creaverat Deus per Verbiun iiicrea-
tum, sic omnia repararet per Vcrbam incar-
natum. Quoniara ergo Deus omnia fecit po-
tenter, et sapienter, et optime sive benevo-
lenter; decuit ut sic repararet reparanda,
quod suam potentiam, sapientiam, et bene-
volentiam oslenderet. Quid autem potentius,
quain conjungere extrema summo distanlia
iii unam personam? Quid sapjentius el con-
gruentiiis, quam quod ad perfectlonem to-
tius universi fieret conjunclio prinii et ul-
timi , Verbi scilicet Dei , quod est omnium
principium, et humanae naturae, quae fuit
ultima omnium creaturarum? Quid benevo-
lentius, quam quod Dominus, propter servi
salutem, accipiat ' servi formam? Imo hoc
tantae benignitatis est, ut nihil clementius,
niliil amicabilius, nihil benignius cogitari
possit. Convenientissimus ergo erat hic mo-
dus Deo reparatori, propter commendandam
divinam potentiam, sapientiam et benevo-
lentiam.
Rursus, quia homo, cadens iu culpam,
averterat se et recesserat a principio poten-
tissimo, sapientissimo et benevolentissimo;
ideo corruerat in infirmitatem, ignorantiam
et malignitatem, ac per hoc de spirituali
elfeclus carnalis, animalis et sensualis; et
ideo ineptus erat ad divinam virtutem imi-
tandam(a),ad lucem cognoscendam, ad boni-
tatem diligendam : ad hoc igitur quod homo
ab isto statu repararetur, congruentissimum
fuit ut ei condescenderet primum princi-
pium, reddeudo se iUi noscibile, amabile et
imitabile. Et quia homo carnalis, animalis
et sensualis, non noverat, nec amabat, nec
sei]uebatur, nisi sibi proportioiialia et consi-
milia; ideo, ad eripiendum hominem de hoc
statu, Verbum caro factum est, ut ab ho-
mine, qui caro erat, et cognosci posset, et
' Pliitip.. 11, 7. — ■* Joan., i, 14.
((') Ciet. cdit. imitandum, — (i) el.
lONK VERBI. 283
amari, et imifari : ac per hoc, ut (6) homo
Deum cognoscens, et amans, et imitans, re-
mediaretur a morbo pcccali.
Postremo, quia homo perfecte reparari
non poterat, nisi rccuperaret mentis inno-
centiam, Dei amicitiam, et suam excellen-
tiam , qua soli Deo suberat ; et hoc non po-
tuit fieri nisi per Deum in forma servi : ideo
congruum fuit Verbum incarnari. Excellen-
tiam namque recuperare nou poterat, nisi
reparator esset Deus ; quia si mera creatura,
tunc homo esset suljjectus merae creaturse,
et sic non recuperaret statum prioris excel-
lentiae. Amicitiam quoque Dei recuperare
non poterat, nisi per mediatorem conve-
nientem, qui manum posset ponere in utrum-
que, et utrique parti conformis esset, et utri-
que amicus : et ideo sicut similis Deo per
divinitatem , sic similis homini per humani-
tatem. Innocentiam vero mentis recuperare
nonpoterat, nisi dimissa culpa: quam di-
mittere non decebat divinam justitiam, nisi
per satisfactionem condignam : et quia sa-
tisfacere non polerat, nisi Deus, pro toto
humano genere ; nec debebat nisi homo, qui
peccaverat : ideo congruentissimum fuit,
humanum genus reparari per Deum homi-
nem, natum de geuere Adae. Quoniam ergo
excellentia recuperari non poterat, nisi per
reparatorem excellentissimum ; nec amicitia
reformari poterat, nisi per mediatorem ami-
cabilissimum ; nec innocentia reacquiri po-
terat, nisi per satisfactorem sufflcientissi-
mum : escellentissimus autem reparatornou
est, nisi sit Deus ; amicabilissimus mediator
non est, nisi sit homo ; sufflcientissimus sa-
tisfactor non est, nisi sit Deus pariter et ho-
rno : congruentissima fuit uostrse repara-
tioni incarnatio Verbi, ut, sicut genus hu-
manum in esse exierat per Verbum increa-
tum, et in culpam ceciderat per verbum
inspiratum , sic a culpa resurgeret per Ver-
bum incarnalum.
284
BREVILOQUIl PARS TV.
CAPUT II.
De incarnatione Verdi, quantum ad unionem
naturarum.
Circa ipsum igitur Verbum incarnatum
tria nol)is consideranda occurrunt , scilicet
unio naturarum, plenifudo charismatum,
et perpessio passionum, propter redimen-
duni genus hiimanum. Circa natiirarum
unionem hsec tria consideranda sunt ad in-
telligendura incarnalionis mysterium, sci-
licet opus , modus, et tenipus. De opere au-
tem incarnalionis , hffic tenenda sunt secun-
dum fidem christianam, scilicet quod incar-
natio est opus Trinitatis , per quam fit as-
sumptio carnis a divinitale , et uiiio divini-
talis cum carne : ita quod assuinptio non
tantum est carnis sensibilis , sed etiam spi-
ritus rationalis secundara potentiam vege-
tandi, sentiendi et intelligendi : ita eliani
quod unio non fit in unitate natura?, sed
personae ; non humanae, sed divinae; non
assunipta^ , sed assumentis ; non personse
cujuslibet, sed personse solius Verbi, in qua
tant.i fit unio, ut quidquid dicitur di; Filio
Dei , dicatur de fdio hominis , et e converso,
his tamen exceptis , in quiiius exprimitur
unio , vel clauditur negatio.
Ratio autem ad intelligentiam praidiclo-
rum haec est : quia incarnationis opus noii
" solum est a primo principio in quantum est
efFectivum in producendo , verum etiara in
quantum reparativum remediando , satisfa-
ciendo , et reconciliando. Quoniam crgo in-
carnatio, in quantum dicit aliquem efri-rlum,
est a primo principio, quod omnia facit ra-
tione summae virtutis ; et substantia, virtus,
et operatio unita est et indivisa omnimode
in tribus personis ; hinc est , quod necesse
est incarnationis operationem a tota Trini-
tate emanare. Quia vero est a primo principio
in quantum est reparalivum remediando , et
totum genus humannm lapsum fuerat, et
vitiatura , non solum ratione animae , verum
etiam et carnis ; hinc est , quod necesse fuit
quod totum assumeretur, ut totum curare-
tur. Et quoniam nobis magis nofa est pars
carnis , et magis a Deo distat ; ut expressior
fiat nominatio, et major exprimatur humi-
Hatio, et profundior explicetur dignalio ,
hinc est qnod opus istud non inanimatio ,
sed incarnalio nominatur.
Rursus, quia cura sit a primo principio in i
quantuni est reparativura satisfaciendo ; et
satisfactio non flt, nisi ab eo qui debet et po-
test; et non debet nisi homo, nec potest nisi i
Dcus : oportuit, quod in satisfactione simul
esset concursus utriusque naturae , divinae
scilicet et humanae. Et quia impossibile est
quod divina nalura concurrat cum alia, si-
cut pars ad constitutiouera lertii ; nec quod
ipsa transeat in aliam naturara, nec alia na-
tura transeat in ipsam, propter simplicita-
tcm et immutabilitatem ipsius perfectissi-
mam : hinc est, quod deitas et humanitas
non uniuntiir in unitate naturae; nec acci-
dentis : uniuntnr igitur in unitate persona?
et hypostasis. Et quoniam divina natura in
nullo supposito pdfest subsistere, praeter-
quam in propria hypostasi ; ideo unio illa
iion poipst esse in hypostasi seu persona ho-
minis, sed Dei : ac per hoc , per illam unio-
nem , primum principium in una suarum
hypostasum fecit seipsum suppositum hu-
manaj nafurae : et ifa una tantum est ibi
persoiialifas , et unitas personalis , ex parte
sciiicet assuraenfis.
Poslremo , quia cst a primo principio , ut
est repirativura reconciliando ; et reconci- j
liiiisest mediator; mediatio autera proprie
convenit Dei Filio : ideo et incarnatio. Me-
diatoris namque est esse medium inter ho-
niinem et Deum , ad reducendum hominem
ad divinara cognilionera , ad divinam coti-
formitatem , et ad divinam flliationem. Nul-
lum aiitem decet magis esse medium quam
personam , quae producit et producifur, quaj
est mcdia trium personarum. Nullumque
magis decet reducere hominem ad divinam
cognitionem, quam Verbum , quo se Pater
declarat , quod est unibile carni , sicut et
verbum voci. NuUumque magis decet redu
cere ad divinam conformilatem , quam eum
qui est imago Patris. Nullumque uiagis de-
cot ad fdiationemadoptivam reducere, quam
fdium naturalem : ac per lioc nullum uia-
gis decet fieri fdium hominis , quam ipsum
Fiiium Dei.
Quoniam igitur idem onmiuo est fdius
hominis, et Dei, ratione incariialionis ; et
quaecumque uni et eidem sunt eadem, inler
se sunt eadem : hinc est quod necessario fit
communicatio idiomatumj nisi sit vocabu-
lum in quo aliqua repugnantia includatur :
sicut sunt ista, in quibus includitur respec-
tus unionis unius naturae ad alteram , sicut
miire , incarnari , assumere , et assumi; vel
negatio alicujus , cujus oppositum alteri
competit, sicut incipere, esse, creare, et
consimiha, in quibus instantia fertur contra
regulam prsehabitam, propter causam prae-
dictam.
CAPUT III.
De Incamatione , quantum ad modum.
De modo incarnationis hoc tenendum est,
quod Angelo nuntiante Virgini mysterium
incarnationis perficiendum in ipsa, Virgo
credidit, appetiit, etconsensit: Spiritussanc-
tus in eam supervenit ad sanctificandum et
fecundandum, cujus virtute Virgo concepit
Dei Filium, quem virgo peperlt, et post
partum virgo permansit. Concepit autem
non solum carnem , verum etiam carnem
animatam , et Verbo unitam , nulli peccato
obnoxiam, sed omnino sanctam et immacu-
latam , ratione cujus mater Dei dicitur, et
est dulcissima Virgo Maria.
Ratio autem ad intelligentiam prsedicto-
rum haec est : quia incarnatio est opus ma-
nans a primo principio, in quantura est re-
parativum modo congruentissimo , modo
communissimo , etmodo completissimo. De-
cet enim ejus sapientiam operari congrue ,
decet ejus largitatem operari communiter,
et virtulein operari perfectc. QLiouJam ergo
DE INCARNATIONE VERBI. 285
incarnatio est a primo principio reparaute
modo congruentissimo ; et congruus modus
est , quod mcdicina ex opposito respondeat
morbo, et reparatio lapsui, et remedium
nocumento : cuni ergo genus hamanum
lapsum fuerit per diabolicam suggestionem,
ct per consensum mulierJs deceptae , et ge-
nerationem concupiscenlialem, transfunden-
tem originale in prolem : oportuit , quod e
contrario hic esset Angelus bonus , suadens
bonuni; et Virgo credens, et consentiens in
bonum suasum; et charilas Spiritus sancti ,
sauctificans et fecundans ad conceptum im-
maculatum : ut sic contraria contrariis cu-
rarentur, ac per hoc , sicut muher per dia-
bolum derepta, et per virum concupiscibi-
liter cognita et corrupta , transfudit in om-
nes culpam, morbum et mortem ; sic muher
per Angelum erudita, et per Spiritum sanc-
tum sanctificata et fecundata , absque omni
corruptione tam mentis quam corporis, pro-
lem generaret, quae omnibus ad ipsam ve-
nieulibus daret gratiam,sanitatem et vitam.
Rursus, quia incarnatio est a primo prin-
cipio reparanle modo communissimo : nam
per Verbum incarnatum reparatur lapsus
hominum et angelorum , utpote cceleslium*
et terrestrium, et hominum lapsus repara-
tur secundum utrumque sexum : ut medi-
camentum sit commune omnibusj decenlis-
simum fuit quod ad incaruationis mysterium
fieret concursus AngeU^ muheris, et viri :
AngeU, ut denuntiantis ; mulieris Virginis,
ut concipientis ; viri vero , ut conceptae pro-
hs : ut sic angelus Gabriel esset nuntius
Patris aeterni , Virgo immaculata esset tem-
plum Spiritus sancti , proles concepta esset
ipsa persona Verbi : ac per hoc, in communi
reparatione onmium , communis fieret con-
cursus trium de triphci hierarchia , scihcet
divina, angehca^ et humana, ad insinuan-
dum non solum trinitatem (a) Dei, verum
etiam generahtatembeneficii,etliberahtatem
reparatoris summi'. Et quoniam hberahtas ^ y-
Spiritui sancto appropriatur, et sanctificatio i"»™"*»
(«) Suppl. in unitate.
286 BREVILOQUII PARS IV.
Virginis, in qua peracla fuit Verbi conceptio ;
hinc est quod, llcet opus illud sit a tota Tri-
nitate , per approprialionena tameu dicilur
Virgo concepisse de Spiritu sancto.
Postremo, quoniaiii cst a prinio principio
rcparanle modo completissimo; hinc est ,
quod in conceptione complelio debita fuit in
prolCj fuit in conceptu, fuit et in virtule con-
cipiente. El quia complelio debila debuit es-
se in prole; hinc est, quod in inslanti con-
ceptionis non tantum fuit seminis decisio,
verum etiam consolidatio, configuratio , vi-
vificatio per animam , ct deificalio per dei-
tatcm unitam : et sic Virgo Dei Filium verc
conciperet perunionem carnis ad deitatem,
mediante spiritu ralion.ili , per quem,tan-
quam per mcdium congruentia; , caro erat
idonea ad unionem. Qiiia verocompletio de-
hita dcbuit esse in conceplu : cum cx qua-
luor modis, tresniodi producendi iioininem
praecessissent : primus nec de viro , nec de
muliere, sicut in Adam; secundus de viro
sine muliere, sicut in Eva ; tertius de muliere
et viro , sicut in omnibus concupisciiiililer
natis : decuit ad complementum universi ,
quartum modum introduci, qui scilicet esset
de muliere sine semine virili , per virtutem
summi operatoris. Quia vero completio de-
bila debuit esse in virlute; hinc est qnod in
conceptione Fihi Dei, simul concurritvirtus
innata, viitus infusa , et virtus increata.
Virlus innala matcriam praeparavit ; virtus
infusa purificando segregavit; virtus in-
creata subito perfecit, quod non poterat a
virtute creata uisi successive fieri. Et sic bea-
tissima Virgo Maria mater fuit completissi-
mo modo, ipsum Dei Filium concipiendo abs-
que viro , fecundante Spiritu sancto. Et quia
in mente Virginis amor Spiritus sancti sin-
gulariter ardcl)at; ideo in carne ejus virtus
Spiritus sancli miracula faciebat, gratiasci-
licet partim excitante, et partim adjuvantc,
et parlim elevante naturam, juxta quod con-
ceptus ille mirabilis exigcbat.
CAPUT IV.
' Gal., IV, 't.
De Incarnatione quantum ad plenitudinem
temporum.
De tempore vero incarnationis hoc tenen-
dum cst : quod licet Deus in principio potue-
ril iacarnari, noluittamen nisi in fine sa;cu-
lorum, praeccdente lege naturse, et lege figu-
ra> , post patriarchas et prophetas, quibus et
per quos fuit iucarnatio repromissa. Post
quos incarnari dignatus est, tanquam in finc
lcmporum ct plenitudinc , juxta quod dicit
Apostolus ' : At tibi venit plenitudo tempo-
ris , misit Dciis filiiim suum factum ex mu-
liere , fnclum sub lege , nt eos , qui sub lege
erayit , redimeret.
Ralio autcm ad intelligentiam horum haec
est : qui:i incarnalio esl opus primi princi-
pii reparantis, jnxta quod decet et convenit
sccundum iibertatera arbitrii, secundum su-
blimilatem remedii , ct secundum integrita-
tcm universi : nani sapienlissimus artifex in
agendo omnia lisec attendit. Quoniam ergo natiopri-
lil)ertas arbitrii hoc requirit, nt ad nihil tra- ,e"n'„ore
hatur invila, sic debuit Deus genus huma- '""'■>>'
° tionis
num rcparare, ut salutem inveniret, qui vel- oomini.
let quaerere Salvatorem ; qui vero nollet
quajrerc Salvatorem , nec salutem per con-
scquens inveniret. NuUus autem quaerit me-
dicum, nisi recognoscat morbum; nuUus
qua;rit doctorem, nisi recognoscat sc igno-
rantem ; nullus quairit adjutorcm , nisi re-
cognoscat seimpotcntem. Quia igilur horao,
in principio sui lapsus, adhuc superbiebat
dc scientia et virlule; iileo praemisit Deus
tempus legis naturae, in quo convinceretur
de ignorantia. lit post , cognita ignorantia,
scd permanentc supcrbia de virtute, qua di-
cebant : « Non deest qui faciat, sed deest qui
juheat; » addidit legem pra^ceptis morali-
bus crudientem , et caeremonialibus aggra-
vantem : ut habita scientia, et cognita im-
potentia , confugeret homo ad divinam mi-
sericordiam et gratiam postulandam , quae
data est uobis in adveutu Christi : ideo post
legem nalurae , et scriptura?
buit incarnatio Verbi.
Rnrsus, quoniam sublimitas remcdli re-
quirit ut crtHlatur fule firmissima, cl anie-
tnr cbaritateardentissima, tanquam myste-
rium secretissimum et saluberrimum ; idto
congruentissimum fuit, ut ante Cliristi ad-
ventum praeirent nmlta teslimonia pro[the-
tarum, tam explicita in verbis, qviam iin-
plicita in (iguris, ut, multis et firmis lesti-
moniis, quod erat secretum, fieiet certum et
indubitabile ad credendum : praiinmt ctiam
multiplicia promissa , et ardentissima desi-
deria ; ut promissum beneflcium expectare-
tin-, expectatumdifferretur, dilatum amplius
desideraretur, et diu desideratum forvcnlius
araaretur, et amatum gratiosius suscipere-
tur, et susceptum sollicitius servaretur.
Postremo, quoniam integritas et perfectio
universi requirit ut universa sint ordinata
quantum ad loca et quantum ail tcmpora,
et hoc opus , scilicet incarnationis , erat pei'-
fectissimum inter omnia opera divina , et
processus debet esse ab imperfecto ad per-
fectum , et non e converso : liinc est , quod
opus illud debuit fieri in fme temporum, ut
sicut primus homo , qui erat tolius mundi
sensibilis ornamentum , ultimo fuerat condi-
tus, scilicet sexto die , ad totius completio-
nem; sic secundus homo, totius mundi repa-
rati complementum, in quo primum princi-
pium conjungitur cum ultirno, scilicet Deus
cum limo, fieret in flne temporum , lioc est
in sexta aetate, qu£e est aetas apta ad exerci-
tium sapientiffi , et ad enervationem concu-
piscentiffi , et ad transitum a stalu turbinis
ad quietem : quai omnia competunt sextae
«tati decursus mundi propter incarnationem
Filii Dei.
. Quoniam ergo adventus Cfaristi fuit in
tempore legis et gratiae , et in exhibitione
misericordiae repromissae , et in principio
aetatis sextae ; et haec omnia dicunt plenitu-
dinem, quia lex gratiaeimplet legem scrip-
turae, et solutio promissi implet promissio-
nem , et sexla jetas ralione pcrfeclionis se-
DE INCAHNATIONE VEIIBI
su!)seqvii de-
287
naru sonat m plenitudincni : hinc est, quod
in adventu Filii Dei dicilur esse plenitudo
temporum , non proptiir hoc , quod in ejus
adventu (empus fliiiatur, sed quia tempora-
lia mysteria impleantur. Sicut autein Chri-
slus nou debuit venire in priiicipio temporis,
quia adventus ejus nimis fuisset festinus ,
sic nec debuit diffeire usque in flnem ulti-
mum, quia tunc nimium csset (ardus. De-
cebatenimSalvatorem, inter tempus morbi,
et (empus judicii , iiitroducere tempus re-
medii. Dccel)at Mediatorem quaedam suorura
membrorum pnecedere, quffidainsequi. De-
cebat duclorcm perfectum tunc se ostendere,
cum esset opportunilascurreiidiad bravium :
et hoc est in flne temporum, et circa (ermi-
num, et in approximatione ad finale judi-
cium : ut per timorem judicii stimulati, et
pcr speni praemii attracti, et per perfectio-
nem exempli animali , vigorose et perfecte
sequamur ducem de virtute in virtutem ,
usquequo perveniamus ad bravium felicitalis
aiternae.
CAPUT V.
De pknitudine gratim Christi, quantum acl
charismata in affectu.]
Postquam innotuit nobis Verbum incar-
natum quantum ad unionem naturarum,
considerandum est quantum ad plenitudi-
nem charismatum spirilualium. Circa quae
primo consideranda est plenitudo gratiaj in
affectu ; deinde plenitudo sapientiaj in intel-
lectu ; e( pos(remo plenKudo meriti in opere
et etfeclu. I)e plenitudine igitur graliae in
aflectu in Christo hoc tenendum est , quod
in Christo a sui conceptione fuit plenitudo
omnis gratiaj quantum ad gratiam singula-
ris personai, quantum ad gratiam capitis,
et quantum ad gratiain unionis. I(a quod
per gratiam singularis personai, habuit om-
nis culpa3 immunita(em , et quantum ad ac-
tum , et quantum ad posse : quia nec pec-
cavit, nec peccatum potuil habere. Per gra-
tiam unionis dignus est uon tantum f elicitatc
fucrito
fn Chris-
conccp-
288
BREVILOQUII PARS IV.
gloriae, verum etiam adoratione latriae, qu^e
est cultus reverentiae soli Deo debitce. l'er
gratiam vero capitis influit motum et sen-
sum in universos qui ad euni accedunt, vel
per fidem rectam , vel per fidei sacramenta,
sive adventum ejus praecesserint , sive fue-
rint subsecuti. Nam ' turbCB, quce pmibant,
et cjuce sequedantur, clamabant : Osaniia [a)
Filio David.
Ratio autem ad inlelligentiani praedicto-
rum hoec est : quia reparatio est operatio
primi principii, ita quod ab ipso manat se-
cnndum liberalitatem, et ad ipsum reducit
secundum conformitatem ; ideo oportet ,
quod fiat per graiiam et deiforniitatem.
Gratia enim et manat a Deo liberallter , et
reddit hominem deiformem. Qnoniam ergo
reparativum principium per graliam repa-
rat, et omnis res plenius et perfectius est in
suo fonte et origine, quam alibi ; necesse
est, quod in principio nostro reparativo,
scilicet Christo Domino , fuerit omnis gra-
tiaj plenitudo. Et quoniam reparativum
principium in reparando non lantum tenct
ralionem principii , verum etiam medii , et
extremi : extremi quidem, in satisfaciendo;
niedii, in reconciliando ; et ijrincipii , in su-
pcrtluendo : ideo necesse est quod in Christo
fnerit plenitudo gratia» , ratione extremi sa-
lisfacientis, medii reconciliantis , et prin-
cipii superinfluentis. Quoniam igitur extre-
mum ad satisfaciendum idoneum , necesse
est esse Deo placens , ac per hoc ab omni
peccato perfecte immune ; et hoc non potest
esse nisi per donum divinffi gratiie in aliquo
homine : necesse fuit ponere in Christo gra-
" tiam ipsam sanctificantem et confirmantem,
■ quam vocamus gratiam singularis personae.
Rursus, quoniam medium ad reconcilian-
dum conveniens non est , nisi habeat in se
utramque naturam , superiorem et inferio-
rem , scilicet adorabilem et adorantem ; et
hocnullo modo fieri potest, nisi per summe
dignativam et graluilam unionem : ideo
■ necesse est in Christo ponere gratiam super
(u) Vulg. Hosunnci , el sic deiucepa.
omnem gratiam, et omnimoda reverentia
venerandam , quam vocamus gratiam unio-
nis, ratione cujns Christus homo est^swper
omnia bcnedictus Deus , et ideo cultu latriae
venerandus.
Postremo, quia principium ad influen-
dum efftcax non est, nisi habeat in se ple-
nitudinem fontalem et originalem, quce non
tantum est plenitudo sufficientia^, sed etiara
superabundantiae ; ideo necesse est Verbum
incarnatum esse => plenum gratice et verita-
tis, ita quod de plenitudine ejus accipere
valeant iiniversi justi, sicut universa mem-
bra a capile recipiunt influentiam motus et
sensus. Et propter hoc vocatur haec gratia
gratla capitis , pro eo quod, sicut caput ha-
bet in se sensuum plenitudinem , ct caeteris
membris est conforme , cailerisque praesidel,
ac caeteris beneficium praestat influeutiae ,
quae ipsi capiti connectuntur ; sic Christus
habens in se gratiam superabundantem , et
nobis consimilis in natura , prae caeteris
sanctus et justus , eaeteris , qui ad ipsum
accedunt , pra-stat beneficium gratiae et spi-
ritus, per quae fit sensus et niotus in spiri-
tualibus.
Et quouiam ad ipsum accedere est per
fidem , vel per fidei sacramentum , et fides
Christi eadem estin prsteritis, praesentibuset
futuris : ideo ratio influendi in Christo ponitur
respectu omnium , tam praeteritorum, quam
praesentium, (juam etiam futurorum in Chri-
stum credentium , et in Christo renatorum^
qui per fidem copulantur Christo , et per
gratiam influentem fiunt membra Christi
et templa Spiritus sancti , ac per hoc filii
Dei Patris , conuexi ad invicem per indisso-
lubile vinculum charitatis , quod sicut dis-
tantia locorum non dividitur, sic nec diu-
luriiitate tcmporum separatur : ac pec hoc
omnes justi, iibicumque sint, et quando-
cumque fuerint , unum efflciunt corpu-s
Christi mysticum, sensum et motum susci-
piendo ab uno capite influente , secundum
> Malt/i.. XXI, 9. - « Rom., ix, 5. — ' Joan., i,
iDfluenli
respectu
DE INCA.RNATIONE VERBI
fontalem, radicalem et originalem plenitu-
flinem ouinis gratise in Cbristo habilanlis
sicnt in fonte.
CAPUT VI.
De plenitudine sapientics Chrisli
■inteltectu.
Pleni-
tudo sa-
IripleT
iQChris-
gnoscen
di ia
Chriato.
De plenitudine vero sapientiee Christi in
intellectu,hoctenendiimest, quod inVerbo
incarnato , Christo scilicet Domino nostro,
fuit omnis sapientiai plcnitudo , non solum
quantum ad cognita, verum etiam quoad
cognoscendi niodos et differentias. In Chri-
sto namqne fuit cognitio sempiternaUs ex
parte deitatis ; cognitio sensibilis ex parte
seusualitatis et carnis ; cognitio scientialis
ex parte raentis et splrltus. Et bsec fuit tri-
plex, qusedam scilicet per naturam, quae-
dam per gratiam, et quadam per gloriam.
TJnde sapientiam habuit, et ut Deus, et ut
homo , et iit comprebensor, et ut viator, et
ut illuminalus per gratiam , et ut recte for-
matus per naturam : et ita in uuiverso fue-
runt in Chrislo quinque modi cognoscendi.
Primus est secundum divinam naturam , et
hoc modo cognovit omnia actualia, et po-
tentialia, finita, et infinita, cognitione ac-
tuali , et comprehensiva. Secundus est per
gloriam , et hoc modo cognovit omnia ac-
tualia et flnita, cognitione actuah et com-
prehensiva ; infinita vero , cognitione habi-
tuali vel excessiva. Tertius per gratiam, et
hoc modo cognovit omnia spectantia ad hu-
mani generis redemptionem, Quartus est
secundum naturam integram , cujusmodi
fuit in Adam , et hoc modo coguovit omnia,
quae spectant ad universi constitutionem.
Quintus est secimdum sensibilem experien-
gratiam ; sic etiam per providentissimam
sapientiam. Quod enim secundum ordinem
sapientise condilum fuerat, non potest abs-
que lucc et ordino sapientiae reparari ; et
ideo, sicut Christus debuit esse immunis ab
omni culpa, sic elongatus debuit esse ab
omni ignorantia, ac per hoc totaliter reple-
tus supcrnae sapientiaj luce et circumful-
gentia. Quapropter cognitionem perfectam
habuit secundnm utramque naturam, et
potentiam cognoscitivam , et secundum om-
nium rerum existentiam. Quia ergo rest^""}*'.
habent esse in aeterna arte , et in humana p'"
mente, et in proprio genere : necesse fuit
Christum habere hanc triformem rerum
cognitionem. Quia vero res dupliciter po-
test cognosci in arte, scilicet vel ab ipso
artifice, vel ab alio contemplante artem ; si-
militer habet dupliciter cognosci in mente ,
etiam prseter acquisitionem, quae Christo
non competit propter imperfectionem : sci-
licet vel secundum habitum innatum, vel
secundum habitum mfusum : hinc est quod
necessarium fuit ad perfectam sapientiae
plenitudinem, quinque modos praedictos re-
periri in Christo Deo et homine, ut in arte
seterna cognosceret res , et per naturam
deitatis, et per gloriam comprehensionis ;
in mente autem sua per habitum naturalem
et innatum , sicut cognoverunt Adam , et
Eva , et Angeli ; et per habitum gratuitum
et infusum, sicut sancti Dei per Spiritum
sanctum illuminati ; in proprio vero genere
cognosceret via sensus, et memorige, et
experientise , quae in nobis facit rem incog-
nitam cognosci ; in Christo vero rem cogni-
tam secundum unum modum , cognosci
Quoniam
fecit secundum aliimi modum.
tiam , et hoc modo cognovit omnia quse ve- autem divina substantia , virtus et operatio
niunt ad organa sensuum, secundum quem
modum dicitur quod ' didkit ex his , giue
passus est, ohedientiam.
Ratio autem ad iutelligentiara prsedicto-
rum ha3c est : quia, sicut reparativi prin-
cipii est nos reparare per liberaUssimam
I Ilebi-., V, 8.
TOM VU.
est immensa, hiuc est quod secundum pn-
mum modum , qui est per naturam deita-
tis, infinita actualiter comprehendit : quo-
dam enira ineffabili modo summe infinito
omnis infinitas est finita. Quia vero creaturaj
quantumcumque sublimatae finita est sub-
stautia, virtus et operatio, ita famen quod
19
S90
mens humana non quiescit
inflnito , nec tamen illud proprie compre-
hendit , quia inflnitum non comprehendilur
a finito, accepta comprehensione proprie :
hinc est quod, quanlum ad secundum mo-
dum cognoscendi, anima Christi per glo-
riam comprchensionis capit quantumcum-
que potest capere natura fiuila per bonum
infinitum beatificata, cui est summe unita :
ac per hoc ad finita se extendit actualiter
comprehendendo , ad infiuita vero habitua-
hter, vel etiam excedendo. Non enim potest
anima Christi sequari Yerbo, nec in scien-
tia, nec in aliquo alio. Rursus , quia gratia
maxime respicit opus reparationis ; hinc
est, quod secundum tertium modura cog-
noscendi per gratiam perfectissimam , cog-
novit Christus omnia , quae spectant ad re-
parationem nostram , longe excellentius et
mehus , quam ahquis prophetarum , vel
etiam angeloruni. Auiplius , quia natura
hominis bene institula , nata orat omnibus
creaturis praesse , et ipsas nosse, tanquam
eas quse debeant sibi servire, sicut patuit in
primi hominis conditione ; hinc est quod ,
quantum ad quartum modum cognoscendi ,
cognovit Christus omnia qua» spectant ad
mundanam machinam conslrueudam, longe
excellenlius quam Adam. Postremo , quia
sensus non est perceplivus rerum , nisi ad
objecti praesentiam ; hinc est quod , secun-
dum cognitionem sensitivam , non simul
cognoscebat omnia , sed modo hsec , modo
illa.juxta quod opporlunum erat ad repa-
tionem humani generis facieudam.
CAPUT VII.
De ■plenilndinc ■merili Christi in effectu.
De plenitudine autem meriti Christi hoc
tenendum est, quod in Christo Domino fuit
sepum omnis meriti perfectio et plenitudo : primo
me«°ndi ^"^"tum ad eum qui merebatur, quia non
in chris- tautum fuit homo , verum eliam Deus ; se-
cundo quantum ad tenipus in quo mereba-
tur, quia ab instanti conceptionis su« usque
BREVILOQUII PARS IV.
nisi in bono ad horam mortis suae ; tertio quantum ad id
quod merebatur, quia per perfectissimum
habitum charitatis , et perfectissimum exer-
citium virtutis, in orando, in agendo, et in
patiendo; quarto quaiitum ad eum cui me-
rebatur, quia non tantum sibi , verum etiam
nobis, imo omnibus justis ; quinto quantum
ad illud qnod merebatur nobis, quia non
tantum gloriam , verum etiam gratiam et
veniam ; et non tantum gloriam spiritus ,
sed etiam stolam carnis , et apertionem ja-
nuae ccelestis ; sexto quantum ad id quod
merebatur sibi , quia licct non mereretur
sibi gloriflcationom mentls , quam jam ha-
bebat, merebatur tamen glorificationem cor-
poris, et accelerationem resurrectionis , et
clarificationem sui nominis, et dignitatem
judiciariae potestatis; septimo quanlum ad
modum, quo merebatur : cum enim tripli-
ciler dicatur aliquis mereri : vel de indebito
faciendo debitum; vel de debito faciendo
magis debitum ; vel dc debito uno modo,
faciendo debituni alio modo : omnibus his
modis meruit nobis , tertio tanlum modo
meruit sibi , faciente hoc pleuitudine gratise
Spiritus sancti, per quam Christus simul
erat beatus , et in statu merendi : ita quod
super ejus meritum omnia merita nostra
habent fundari.
Ratio autem ad inteliigentiam horum hcBC
est : quia cum in principio reparativo, Chri-
sto scilicet Domiuo nostro, necessai-ia fuerit
plenitudo gratia? et sapienliaj, quaj sunt
nobis origo recte et sanete vivendi ; necesse
est quod in Christo fuerit plenitudo et per-
fectio omnis meriti , secundum omnem mo-
dum plenitudinis. Quia enim in Christo fuit
pleuitudo gratiaj unionis , per quam erat
Deus ab instanti conceptionis , habens glo-
riam comprehensionis , et motum liberi ar-
bitrii ; hinc est , quod necessario fuit in
Ciiristo pcrfectio meriti , et quantum ad
excellentissimam dignitatem merentis, et
quantum ad celerrimam opportunitatem
temporis. Rursus , quia fuit in eo plenitudo
gratiae singularis personae, per quam ha-
Plenilu-
do OQeriti
in Chris-
lur ralio-
ne Iripli-
cis gra-
radicata
Cbristi,
DE INCARNATIONE YERBl
buit firmam charitatem et omnes virtutes
perfectas quantnm ad habitus, et exercitia;
necesse fuit quod in eo esset plenitudo me-
rlli quantum ad id per quod contingit me-
reri, cujusmodi cst radix charitatis, et actus
multiplicis virtutis. Amplius, quia fuit in
eo plenitudo gratiaj capitis, per quam ple-
nissimam habuit influentiam in membra
sua; hinc est, quod plenitudinem habuit
meriti , non tantum respectu sui , sed etiam
respectu nostri, quibus sicut omnia spiri-
tualia, quffi liabemus, influit ratione deita-
tis, sic meruit ratione assumptae humanita-
tis , sive sint bona status praesentis , sive
aeternae felicilatis.
Postremo, quia tantorum charismatum
plenitudo necessario ponebat in Christo
summam et perfectam felicitalem secun-
dum sui partem superiorem , licet dispensa-
tive propter nos esset in statu viae ; hinc
est, quod perfectionem habuit meriti quan-
tum ad id quod nieruit sibi , quia non glo-
riam el beatudinem animae concreatam, quae
naturaliter in ipso omne meritum anteibat,
sed solum illa cum quibus slatus viae stare
non poterat, sicut stolani cai-nis cum glorifi-
catione suae excellentissimae dignitatis : hinc
est, quod perfectionem habuit meriti quan-
tum ad modum merendi. Quia enim in ipso
ab instanti conceptionis fuit perfectissima
plenitudo, statim omnia meruit quae potuit
raereri respectu sui : ac per hoc de debito
uno modo, facere potuit debitum alio modo ;
de indebito autem debitum, vel de debito
magis debitum facere non potuit sibi , quia
nullo modo potuit in sanctitate proficere,
cum a principio esset sanctissimus : fecit
tamen hocnobis, qui merito ipsius justifi-
camur per gratiam , et proficimus in justi-
tia , et per aeternam gloriam coronamur. Ac
per hoc in merito Christi radicata sunt om-
nia merita nostra, sive satisfactoria pcenaj,
sive meritoria vitae aeternffi : quia nec ab
offeiisa summi boui digni sumus absolvi,
nec immensitatem aeterni prasmii, quae Deus
est , digni sumus lucrari , nisi per meritum
291
Homiuis Dei, cui dicere possumus et debe-
mus ' : Omnia opera nostra operatus es in
nobis, Domine. Ipse, inquam, est Dominus,
cui Propheta dixit ' : JHxi Domino : Deus
meus es tu , quoniam honorum meorum non
CAPUT VIII.
De passi07ie Christi in quardum ad statum
patientis.
Postquam circa Verbum incarnatum con-
siderala est unio naturarum , considerata
est nihilominus plenitudo charismatum ;
deinde consideranda est tolerantia passio-
num. Circa quam considerandus est status
patientis, et modus patiendi , et exitus pas-
sionis. De statu vero patientis haec tenenda
sunt, scilicet, quod Christus assumpsit non
tantum humanam naturam , sed etiam de-
fectus circa naturam. Assumpsit enim pce-
nalitates corporales , ut famem , sitim et
lassitudinem. Assumpsit et spirituales , ut
tristitiam, gemituni et timorem. Nec tamen
omnes corporales assumpsit , sicut sunt de-
fectus aegritudinum corporalium multifor-
mium; nec omnes spirituales, sicut sunt
ignorantia, et rebelliones carnis ad spiri-
tum; nec qualitercumque, quia sic necessi-
tatem patiendi susc^pit, ut tamen nihil pati
posset invite , nec secundum voluntatem
divinitatis, nec secundum voluntatem ra-
tionis : licet passio fuerit contra voluntatem
sensualitatis et carnis , sicut exprimit oratio
Salvatoris, quae dicit ' : Non sicut ecjo volo ,
sed sicut tu vis.
Ratio autem ad intelligentiara praedicto-
rum haec est : quia cum principium repara-
tivum in reconciliando , necessario habeat
mediatoris officium ; ideo necesse est quod
habeat convenienliam cum utroque extre-
morum , non solum quantum ad naturam ,
verum etiam quantum ad ea quae sunt circa
naturam. Quoniam ergo Deus est justus et
' Isa.. xxvi, 12. — = Psal. xv, 2. — s nfatth
fectas
aliquos
BREVILOQUII PARS IV.
beatus , impassibilis et immortalis ; bomo
vero lapsus est peccator et miser , passibilis
et mortalis : necesse fuit mediatorem Dei et
bominum , ut posset bomiuem reducere ad
Deum , cum Deo communicare in justitia et
beatiludine, cum bomine vero in passibili-
tate et mortalitate : ul sic babendo mortali-
tatem trauseuntem , et beatitudinem perma-
nentem, bominem reduceret de praesenti
miseria ad vitam beatam ; sicut e contra
angelus malus , babendo immortalitatem
cum miseria et injustitia , fuit mediator fa-
ciens cadere iu culpam et miseriam per sug-
gestionem suam. Quoniam ergo Christus
mediator debuit babere innocentiam et bea-
titudinem fruitionis , cum mortalitate et
passibilitate ; hinc est, quod simul debuit
esse viator et comprehensor. De omni enim
statu aliquid habuit iu se, secundum quod
dicitur assumpsisse de statu innocentioe
peccati immuuitatem ; de statu naturae lap-
sae , mortalitatem ; de statu vero gloriae ,
beatiludinem fruitionis perfectae.
Rursus , quoniam pcenalitates vitiosae , si-
cut sunt illa quatuor propler peccatum mor-
tale inflicta, scilicet ignorantia, inlirmitas,
malitia et concupiscentia, stare non possunt
cum perfectissima innocentia ; binc est, quod
has nec assumere debuit, nec assumpsit.
Quiaveropcense , quaj sunt exercitativae vir-
tutis perfectai , ct testificativa^ bumanitatis
verse , nou simulatcc , potissimse illffi sunt,
quae. respiciunt nostram naturam in com-
muni , sicul fames et sitis in absentia ali-
menti, tristitia et timor in praesentia nocu-
menti : binc est, quod illasdebuit assumere,
et assumpsit.
Postremo, quia nullus innocens debet in-
vitus aliquam poenam sustinere , quia hoc
essetcoiitraordinem divinaj justiti». , nuUus
etiam mortaiis vult mori et pati, secundum
appetitum naturae, quia naturaliter refugit
raortem ; binc est, quod Christus dcbuit ha-
bere bujusmodi pcenalitates, sic tamen ut
uibil posset pati iavite secundum rationem,
non solum propter beatitudinem et deitatem
omnipotentem sibi unitam , per quam po-
terat repellere omnia ; sed etiam propter per-
fectissiraam innoceutiam, qua secundum or-
dinem naturalis justitiae, nibil permittitur
pati invite : sic etiam pateretur, ut etiam
hoc esset contra naturalem inclinationem et
appetitum naturse, qui est in sensualitate et
carne. Et hinc est , quod Cbristus orans se-
cundum rationem, voluntatem carnis expri-
mebat, qua passionem refugiebat, cum di-
cebat ' : Transeat a me calix iste : volunta-
tem ratiouis voluntati Patris conformabat ,
et appetitui carnis praeponebat, cum dicebat :
Non mea voluntas , sed tua fiat. Et sic una
voluntas non erat alteri contraria , quia se-
cundum voluntatem divinam , quoJ justum
erat, voluil ; secundum voluntatem rationis,
justitiae consensit; sed secundum volunfa-
tem carnis, pcenam recusavit, sed tamen
justitiam non accusavit. Et sic unaquaeque
voluntas, quod suum erat operabalur, et
quod ad se perlinebat, sequebatur : voluntas
scilicet divina , justitiam ; voluntas rationa-
lis, obedientiam; voluntas carnis, naturam:
ac per hoc nou erat in Cbristo colluctatio et
pugua , sed pacata ordinatio, et tranquillitas
ordinata.
CAPUT IX.
De passione Christi quanium ad modum patiendi-
De modo autem patiendi hoc teneudum
est, quod Cbristus passus est passione ge-
neralissima, passione acerbissima , passione
ignominiosissima , passioue interemptoria ,
sed vivificativa. Passione , inquam , genera-
lissima , quantum ad naturam bumanam ,
non solum secundum omnia membra cor-
poris principalia, verum etiam secundum
omnem animae potentiam , licet nibil patj
posset secundum divinam naturara. Passu s
est etiam passione acerbissima, quia non
solum dolendo , ut patiens per vulnera , se d
etiam condoleudo , ut compatiens propter
nostra delicta. Passus est etiam passioue
' Matlh., XXVI, 39.
DE INCARNATIONE VERBI
ignorainiosissima, et propter patibulum cru-
cis, quae erat supplicium pessimorum, et
propter consortium iniquorum, videlicet la-
troniim, cum quibus fuit deputatus. Passus
est etiam passione interemptoria per sepa-
rationem animse a corpore , salva tamen
unione utriusque cum deitate. Anathema
enim est , qui dicit Dei Filium naturam ,
quam semel assumpsit, aliquando reliquisse.
Ratio autem ad intelligentiam praedicto-
rura haecest: quia reparativum principium,
sicut ordinate produxit, sic et ordinate re-
parare debuit genus humanum. Sic igitur
reparare debet, ut salva sit libertas arbitrii,
salvus sit nihilominus honor Dei, salvus sit
etiam ordo regiminis universi. Quia ergo
reparare debuit , salva libertate arbitrii , re-
paravit dando exemplum efiicacissimum :
. exemplum autem illud efficacissimum est,
; quod invitat et iuformat hominera ad cul-
■ men virtutum. Nihil autem magis informat
, hominem ad virtutem^ quam exemplum to-
lerandi mortem propter justitiam et obe-
dientiam divinam, mortem, inquani, non
quamcumque, sed poenahssimam. Nihil ve-
ro magis incitat, quam tanta benignitas,
qua pro nobis altissimus Dei FiUus absque
nostris meritis , imo cum multis nostris de-
meritis , posuit animam suam : quse beni-
gnitas tanto major ostenditur, quanto pro
nobis gravioraet abjectiora pati voluit Deus.
Qui enim ' proprio filio suo non pepercit,
sed pro nobis omnibus tradidit illum, quo
modo non etiam cum illo omnia nobis do-
navit ? Ex quo invitamur ad ipsum aman-
dum, et amatum imitandum.
Rursus, quia reparare debuit salvo Iionore
Dei, ideo reparavit offerendo obsequium sa-
tisfactivum. Est autem satisfacere , honorem
Deo debitum rependere. Honor autem Deo
subtractus per superbiam et inobedientiam
respeclu rei ad quamhomo astringitur, nuUo
modo melius restituitur, quam per humilia-
tionem et obedientiam ad eam rem, ad quam
nullatenus tenebatur. Quoniam ergo Chri-
' Rom.,\lU, 32. — ^Philiv., II, 7.
293
stus Jesus, in quantum Deus, sequalis erat
Patri in forma Dei ; in quantum hoino inno-
cens, nuUatenus erat debitor mortis , dnm *
semetipsum exinanivit et factus est obe-
diens usqiie ad mortem, exolvit Deo , quae
non rapuit, per obsequium satisraclionis
perfectse , et obtulit sacriOcium suavitatis
summa^ pro perfecta Dei placatione. Postre-
mo , quia reparare debuit salvo ordine regi-
minis universi, ideo per remedium conve-
nientissimum reparavit. Convenientissimum
autem est , ut contraria contrariis curentur.
Quia ergo homo , volens esse sapiens ut
Deus , peccavit in hgno vetito volens delec-
tarij.ita quod inclinatus est ad libidinem,
erectus in praesumptione , ac per hoc totum
genus humanum infectum est, et perdidit
immortalitatem,etincurritdebitammortem:
hinc est , quod ad hoc , quod homo repara-
retur convenienti remedio , Deus factus ho-
mo voluit humiliari, et in hgno pati, et
contra universalem infectionem pali passione
generalissima ; contra libidinem , passione
acerbissima; contrapraesumptionem, passio-
ne ignominiosissima; contra mortem debi-
tam et invitam , pati voluit mortem non in-
vitam , sed voluntariam.
Quia ergo generalitas corruptionis in no-
bis infecerat non solura corpus et aniinam ,
sed etiara omnem corporis partem , et om-
nem animae potentiam ; hinc est , quod
Christus passus est in omni corporis parte,
et in omni potentia animae, et in superiori
portione rationis , quaj sumrae in Deo de-
lectabatur ut ratio , et propter unionera sui
ad superius ; etsurame patiebatur ut natura,
et propter conjunctionera ad inferius, quia
Christus erat viator et comprehensor simul.
Rursus , quia libido vehementer iiife-
cerat in nobis aniraam et carnem , et quan-
tum ad carnalia, et quantura ad spiritua-
lia peccata; hiiic est, quod Christus et acer-
bissiraa passione passus est in carne, et
amarissima compassus est in anima. Et
quia in carne erat maxima aequalitas com-
plexionis, et perfecta vivacitas sensuum, in
Pasaio
Chrisli
genera-
lis, quia
genera-
lis fuit
io nobii
oorrnp-
294
BREVILOOUII PARS IV.
anima vero summa charitas ad Deum , et
summa pietas ad proximum : hinc est, qnod
super- uterque dolor fuit intensissimus. Amplius ,
mor dli"- fiuia tumor superbiai aliqiiando consurgit
piiciter interius ex prajsumptione , et aUquando ex-
git. terius ex ostenlalione et aliena laude ; ideo ,
ad remediandum omnem superbiam, Chri-
stuspassus est utruraque genus ignominiee,
et in se patiente, et in coniitatu quem Iiabuit
ia passione. Postremo, qula hajc omnia non
attingebant divinani naturam impassibilem,
sed solum humanam ; hinc est , quod iu
morte Christi sic facta est divisio animae a
carne, ut tamen salva esset unitas personee,
et unio tam carnis quam animce cum dei-
chris- tate. Et quia unio anim» cum corpore facit
fui' ho- hominem , et fiicit vivum ; hinc est , quod
moiniri- ciu.jstus non fuit homo in illo triduo, licet
duomor*
tis- anima et cnro esscnt unitaj cum Verbo. Un-
de, quia mors in humana nalura, non po-
tuit nrortem inducere in personam , qua2
semper fuit viva ; ideo mortua est mors in
vita, et per Christi morlem ' absorpta est
mors in victoria , et devictus princeps mor-
tis : ac per hoc homo a morte, et causa mor-
tis , per meritum mortis Chrisli , tanquam
per medium efficacissimum liberatus.
CAPUT X.
De passiune Christi quantum ad exitwn passionis.
Fruo-
tas paa
sionis
Chrisli.
De exitu autem passiouisChristi, et fructa,
hasc indubitanter tenenda sunt; quod anima
Christi post passionem descendit ad iufer-
num, sive ad limbum, ad liberationem non
omnium, sed eorum qui inter membra Chri-
sti decesserunt per fidem vivam, vel per fi-
dei sacramenta. Post haec tertia die resur-
rexit a mortuis, resumendo corpus, quod
primo vivificaverat , sed non tale , quale
prius fuerat : quia prius fuerat passibile et
mortale , postea autem resurrexit impassi-
bile et immorlale , vivens perpetuo. Deinde
post quadraginta dies ascendit ad ccelos,
' I Cor.f XV, 34. — (n) Al. circa.
ubi super omnem creaturam exaltatus, se-
det ad dexteram Dei Patris. Quoil dictum in-
telligitur non quantura ad situm , qui non
competit Deo Patri, sed quantum ad excel-
lentiam bonorum , quia scilicet residet in
potioribus bonis Patris. Postremo^ inter-
jectis decem diebus, misit in Apostolos pro-
missum Spiritum sanctum , per quem con-
gregata est Ecclesia gentium , et ordinata
secundum diverstis distribuliories officiorum
et gratiarum.
Ratio autem ad intelligenliam praedicto-
rum hffic est : quia sicut Christus, in quan-
tum Verbum inereatum, perfectissime om-
nia formavit ; sic in quantum incarnahmi ,
omnia perfectissime i'eformaredebuil. Decet
enim perfectissimum principium , opus non
dimittero citra(a) perfectum.Debuitergo re-
paratorium principium redemptionis huma-
nae remedium producere ad pnrfectum. Ad
hoc autem quod essct perfi-ctlssimum, opor-
tuit quod esset sufficienlissimum et effica-
cissimum. Quia sufficientissimum, ideo .se
extendit ad coelestia, terrestria et infernalia.
Quia ergo per Christum sunt infernalia re-
cuperata, terrestria remediata , ca?lestia re-
dintegrata : ita quoJ primum hornm fecit per
veniam, secundum per gratiam , et tertium
per gloriam ; ideo posl passionem anima de-
scendit ad inferos , adliberandum in inferno
detentos; deinde resurrexit amortuis, ad
vivificandum in peccatis mortuos ; ascendit
ad coelos, reducendo captivitatera, ad reJin-
tograndum Ilierusalem coeleslem ; raisit Spi-
rilum sanctum, adaedificandum Ilierusalem
terrestrem. Quae omnia necessario conse-
quuntur, et exiguntur ad sufficientiam re-
parationis humanae.
Rursus, quia remedium illud fuit effica-
cissiraum, tam in eos qui Christi adventum
praecesserunt, quam in eos qui sequuntur,
qui tamen ad ipsumChristumaccesserunt et
accedunt , et ejus membra fuerunt et sunt,
tales autem simt qui adhsereut ei per fldem,
spem et charitatem : ideo remedium ilbid
habere debuit efficaciam : primo in eos qui
DE INCARNATIONE VERBI.
in Christum crediderunt , credendo spera- mus solidaretur in fide.
git ad
gloriee
ciiesli?.
verunt, et sperando amaverunt : ac per hoc
stalim dehuit ad inferos descendere ad ipso-
rum Uborationem. Unde aperta janua coeli
per Christi passionem , qui satisfaciendo
amoverat romphaeam ; mutando sententiam
divinam , eripuit de inferno omnia membra
sua. Debuit etiam habere efficaciam prajci-
puam in eos qui Christi adventum sequun-
tur ; ut attrahendo ad fidem , spera , et cha-
ritatem , tandem ad gloriam perduceret cce-
lestem.
Ut igitur aedificaret ad fldem, qua credi-
mus Christum verum hominem, et verum
Deum ; qua etiam credimus eum voluisse
nos redimere per mortem , et ad vitam nos
reducere posse per resurrectionem , ideo vo-
luit resurgere ad vitam imraortalem , inter-
jecto tamen spatio temporis debito , scilicet
triginta sex horarum, in quo ostenditur,
quod vere mortuus fuit : nec magis accele-
rare debuit, ne si citius resurgeret, crede-
retur quod non vere mortuus fuisset, sed Ee
mortuum flnxisset ; nec amphus diCferre, ne
si semper jaceret in morte , crederetur ira-
potens , et quod nuUos posset ad vitam re-
vocare, ideoque resurrexit tertia die.
Amphus, ut erigeret ad spem , ad coeles-
tem ascendit gloriam , quam speramus. Sed
quia spes non oritur, nisi ex fide iramorta-
litatis futurae ; ideo non statim ascendit , sed
spatio quadraginta dierura interjecto , in
quo per multa signa et argumenta veram
ostenderet resurrectionem , per quam ani-
' \Co)\, XII, 8-11.
29f5
sublevaretur ad
sperandam gloriam ccelestem.
Postremo , ut inflammaret ad charitatem ,
misit ignem Spiritus sancti in die Pentecos-
tes. Et quia nullus hoc igne repletur, nisi '
qui petit, quajrit et pulsat cum instanti , et
importuno spei desiderio ; ideo non statim '
post ascensionem misit , sed decera dierum \
spatio interjecto, in quodiscipulijejunantes,
orantes et gementes disposuerunt se ad Spi-
ritus sancti susceptionem. Ac per hoc sicut
debitam servavit horam in patiendo , sic in
resurgendo , sic in ascendendo in coelum ,
sic in miltendo Spiritum sanctum, et prop-
ter fundationem trium virtutum praedicta-
rum, et propter multa mysteria, quse in his
temporibus implicantur.
Et quoniam Spiritus sanctus, qui charitas
est , et per charitatera habetur, est omnium
origo charismatum ; ideo cum descendit Spi-
ritus sanctus, effusa est plenitudo charisma-
tura ad corpus Christi mysticum consum-
mandum. Et quia diversa membra debent
esse in corpore perfecto, et diversorum mem-
brorura diversa officia et exercilia, etdiver-
sorum officiorum diversa charismata ; hinc
est , quod ' iini datiir per Spiritum sermo
sapientice, alii sermo scientice, alii fides,
alii gratia sanitatum , alii operatio virtu-
tum, alii prophetia, aliidiscretio spirituum,
alii genera linguarum , alii interpretatio
sermonum : quce omnia operatur unus, atque
idem Spiritus, dividens singulis prout vult,
secundura suam liberalissimam providen-
tiam , et providentissimam largitatem.
BREVILOQUII PARS V.
QUINTA PARS
DE GRATIA SPIRITUS SANCTI AGITUR
CAPUT PRIMUM.
De gratia in quantum est donxm divinitus datum.
Post tractatum de incarnatione Verbi ,
quod est origo et fons omnis doni gratuiti ,
dicenda sunt aliqua de gratia Spiritus sanc-
ti , quae nobis quadrupliciter consideranda
OMtia occurrit : priino in quantura est donum di-
cnadru- ji^,ei-um arbitrium 1 terlio in comparatione
plexcon- ■•
«ideraiio ad habitus virtutum ; quarto in comparatio-
ne ad exercitia meritorum. De gralia igitur,
in quantum est donum diviuitus datum ,
hajc tenenda sunt, scilicet, quoJ ipsa est
donum quod a Deo immediate donatur et in-
funditur. Etenim cum ipsa et in ipsa datur
Spiritus sanctus qui est donum increatum,
oplimura et perfcctum , quod ' dcscemUt a
Fatre iKminum per Vcrbum incarnatum ,
secundum quod Joannes in Apocalypsi vidit
fluvium splendidwn ad modum crystalli
procedere de sede Dei et Agni. Ipsa nihilo-
minus est donum per quod anima efficitur
sponsa Christi , filia Patris ffiterni , et tera-
Ijlum Spiritus saucli : quod nullo raodo fit
nisi cx dignativa coudescensione , et coude-
scensiva dignatione majestatis aeteruffi , per
Graii» douum gratia! suae. Ipsa denique est donum
ff^fcn" quod animam purgat , illuminat et perficit ;
vivificat, reformat et slabilit; clevat, assi-
milat et Deo jungit, ac per hoc acceptabilcm
facit : propter quod donum hujusmodi gra-
tia gratum faciens recte dicilur, et del)uit
appellari.
' Jac, 1,17. "^Apoc, XXII, 1.
Ratio autcra ad intclligeutiam praedicto-
rum hffic est : quia cum primum principium
produclivum pro sua summa benevolenlia
fecit spiritum rationalem capacera beatitu-
dinis jeternie; et reparativum principium
capacitatem illam infirmataiu per peccatum
reparavit ad salutem; et beafitudo aiterna
consistit in habendo snmmum bonum, et
hoc esl Deus, et bonum exceliens inipropor-
tionabiliter omneni Imraani obsequii digni-
tatem: nullus omuino ad illud suramum bo-
num dignus est perveuire, cura sit omniuo
supra omues limiles natura?, nisi a Deo con-
descendenle eibi elevelur ipse supra se. Deus
autem non condescendit per sui essentiara
incomrautabilem , sed per suam influentiam
ab ipso manantem ; nec spirilus elevatur su-
pra se per situm localem, sed per habitum
deiformem. Necesse cst igilur spiritui ratio-
nali, ut diguus flat aelernae bealitudinis,
quod particeps flat influentia} deiformis. Ilsec
autem influenlia deiforrais, quia est a Deo,
et secundum Deum , et propter Deum , ideo
reddit iraagincm nostrse montis conforniera
beatissimai Trinilali, uon taiitum secundum
ordinem originis, verura etiara secundiira
rectitudinem electionis, ct secundum quie-
tudine-n fruitionis. Et quoniam qui hoc lia-
bet, immediatc ad Deura reducitur, si.-Jit
immediate ei conformatur ; ideo doniim illud
immediate donatur a Deo, tanquam a prin-
cipio influxivo, ut sicut immediate emanat
a Deo Dei imago, sic immediate emanet (a)
ab ipso Dei similitudo, quo; est divinas iraa-
(a) C«7. edil. raanut.
Quo
UOQ»
CODdOS-
DE GRATIA SPIRITUS SANCTI.
297
ginis perfectio deiforinis : et ideo dicitur
imago recreationis.
Rursus, quoniam qui fruitur Dco, Deum
habet ; ideo cum gratia, quse sua deiformi-
tate disponit ad Dei fruitionem, datur donura
increatum, quod est Spiritus sanctus : quod
qui habet, habet Deuiu. Et quoniam nullus
Deum habet, quin ab ipso specialiter habea-
tur; nullus habet, et habelur a Deo, quin
ipsum praecipue et incomparabiliter diligat,
et diligatur ab eo, sicut sponsa a sponso ;
nullus sic diligitur, quin ad aeternam beati-
tudinis hfcreditatem adoptetur pro lilio :
hinc estj quod gratia gratum faciens facit
animam templum Dei, sponsam Christi, et
filiam Patris aeterni. Et quia hoc non potest
esse, nisi ex summa dignalione et condes-
censione Dei; ideo illud non potest esse per
habitum aliquem naturaliter insertum , sed
solum per donum divinitus gratis infusum :
quod expresse apparct, si quis ponderet
quantum est esse Dei templum, Dei filium,
Deo nihilominus indissolubiliter, et quasi
matrimonialiter, per amoris et gratiai vin-
culum copulatum.
Postremo, quia mens nostra non efficitur
conformis beatissimae Trinitati secundum
rectitudinem electionis, nisi per vigorem
virtulis, splendorem veritatis, el fervorem
charitatis; etvigor virtiitis animam purgat,
stabilit et elevat; splendor veritatis animam
illuminat, reformat et Deo assimilat; fervor
charitatis animam perficit, viviflcat, et Deo
conjungit ; et ex his omnibus homo Deo pla-
cens et acceptus existit: hinc est, quod iUa
influentia deiforrais dicitur haljere bmnes
decem actus prsedictos, ila tamen quod de-
nominatur ab ultimo, sicut a completipsimo.
, Dicitur enim gratia gratum faciens, quia
habentem facit Deo gratum, cum non solum
' gratis detur a Deo, verum etiam sit secun-
dum Deum, et propter Deum : cum ad hoc
sit, ut per ipsam opus manans a Deo rever-
tatur in Deum, in quo, ad modum circuli
intelligibilis , consistit omnium spirituum
rationalium complementum.
CAPUT II.
De gratia in qmntum juvat ad bonum
meritorium.
Secundo de Spiritus sancti gratia occurrit
nobis considerandum in comparatione ad
liberum arbitrium, et hoc secundum dupli-
cem modum : primo scilicet in quantum ipsa
est adjutorium ad meritum; secundo vero
in quantum est remedium contra peccatum.
De gratia ergo Dei in quantum est adjuto-
rium ad merendum, haec tenenda sunt, quod ,
cum gratia dicalur generaliter, specialiter '
et proprie : generaliter dicitur adjutorium
divinum creaturse liberaliter et gratis im-
pensum, et indifierenter ad quemcumque
actum, et sine hujusmodi adjutorio gratiae
nec possumus aliquid efficere, nec durare in
csse; specialiter vero dirilur gratia adjuto-
rium divihitus datum, ut quis praeparet se
ad suscipiendum Spiritns sancti donum, quo
perveniat ad meriti slatum, et talis dicitur
gratia gratis data, et sine hac nullus suffi-
cienter facit quod in se est , ut se praeparet
ad salutem ; proprie vero gratia dicitur ad-
jutnrium dalum divinitus ad mcrendum,
quod quidem dicitur donurn gratiae gratum
facientis, sine quo nullus polest mereri, nec
in bono proflccre, nec ad ffiternam perve-
nire salutem. Ipsa enim, tanquam radix
merendi, omnia merita antecedit : propter
quod diclum est, quod praevenit voluntatem,
ut velit; subsequiiurautem, ne frustra velit.
Unde nullus ipsam mereri potest merito con-
digni ; sed ipsa meretur augeri a Deo in via, '
ut aucta mereatur et peiflci in palria et glo-
ria sempiterna ab ipso Deo, cujus est gratiam c
infimdere, augere et perflcere, secundum
cooperationem voluntatis nostrae , et secun-
dum propositum sive beneplacitum praedes-
tinationis aeternjB.
Ratio autem ad inteUigentiam praedicto-
rura hcecest: quiacum primum principium
sua omnipotenti viitute, et benignissima
largitate, creaturam omnem de nihilo pro-
BREVILOQUII PARS V.
duxerit (a) ad esse , ac per hoc creatura de
se non habeat esse, totum autem esse habeat
aliunde: sic facta fuit, ut ipsa pro sua defec-
tibilitate semper suo principio indigeret , et
primum principium pro sua benignitate in-
fluere non cessaret. Cum ergo spiritus ra-
tionalis, hoc ipso quod de niliilo est, sit in
se defectivus; hoc ipso quod natura limitata
et egena, sit in se recurvus, amans proprium
bonum; hoc ipso quod totus a Deo, sit tota-
liter Deo obnoxius: et quia defectivus est,
de se tendit in non esse ; quia iu se [b) re-
curvus, psr se non assurgit ad reclitudi-
nem perfectae justitise; quia totaliter Deo
obnoxius, et Deus bonis ejus non indiget,
nihil potest facere de se et propria virtute,
propter quod Deum sibi constituat debito-
rem, et maxime niercedis aeternae, quae Deus
esf, nisi per divinam condescensionem : hinc
est quod, ad hoc quod salvetur in essc, cum
sit defectivus, indiget semper adjutorio di-
vinae praesentia;, manutenentiae et influen-
tiae, per quam manutenealur in esse : quae
quamvis sit universalis in creaturas omnes,
nominatur tamcn nomine gratia>i, quia uon
ex debito procedit, sed ex liberlate bonitatis
divina?. Hinc est [etiam, quod ad hoc ut se
praeparet ad donum supernae gratiaj, cum
sit in se (c) recurvus , indiget dono alterius
gratiae gratis datae, maxime post naturam
lapsam , per quam habilis efflciatur ab bona
moralia, quEe sunt bona ex circumstautia,
quae nullo modo possunt dici bona, nisi pro-
cedant ex intentione recta, viJelicet quod
non propter nos , sed propter summum bo-
nura fiant : ad quod nou assurgit spiritus
nosler recurvus, nisi praeveniatur a Deo per
aliquam gratiam gratis datam. Ilinc nihilo-
minus est, quod ad hoc, quod faciat bona
opera meritoria mercedis aeternas, cum tota-
liter sit Deo obnoxius, et debitor sui totius,
indiget dono gratiffi gratum facientis, per
quam Deus sibi condescendat, prius accep-
' Gcn., IV, 4.
(a) Cat. edit. produxit. — (A) Civt. edil. non Imbent
in se. — (c) C(Et. edit. ut modo. — (rf) C(Bt. edit.
tans suam imaginem et voluntatem, quam
operationem ex eo manantem : quia cum
causa nobilior sit suo effectu , nullus potest
se facere meliorem, nec facere opus Deo
placens, nisi prius placeat ipse, ut Deus
prius ad [d) ipsum respiciat, quam ' ad mii-
nera ejus. Et ideo omnis radix merendi fun-
datur in gratia gratum faciente, cujus est
facere hominem Deo dignura : propter quod
nullus potest eam mereri merito condigni,
sed solum merito congrui. Ipsa autem ha-
bita meretur sui ipsius augmentum in stalu "
viac, per bonum ejus usum, merito condigni. »
Nam cum solus Deus sit ipsius gratiae fon- ti
tale piincipium iufluendi, ipse solus est
principium augmentandi per modum infun- |
dentis, et gratia per modum meriti et di- '
gnitatis, et liberum arbitrium per modum ,
cooperantis et merentis, pro eo quod liberum '
arbitrium cooperatur gratiae, et, quod est
gratiae, suum facit; et ideonon tantum libe-
rum arbitrium per gratiam meretur gratiae
augmentum in statu viae, merito digni; ve-
nim etiam complementum in statu patriae,
merito condigni : tum propter sublimitatem
doni Spiritus sancti in merito cooperantis;
tum propter veracitatem Dei promittentis ;
tum propter vertibihtatem liljeri arbitrii
consentientis et finaliter perseverantis; tum
propter difficultatem status merendi ; lum
propfer dignitatem Christi nostri capitis in-
tervenientis, quod debet glorificari cum suis
raembris; tum etiam propter liberalitatem
Dei tribuentis, quem non decet parva red-
dere propter obsequium sibi fideliter obtem-
perantis; tum propter nobilitatem operis
quod ex charitate procedit, quod tantum
ponderat inconspectu judicis, quantum amor
ex quo procedit, qui Deum incomparabiliter
praeponit omnibus creaturis, et ideo non
sufflcienter et competenter potest, nisi in
Deo, et summo bono, remunerari. Ex qui-
bus omnibus, tanquam ex septem rationi-
bus, gloriam aeternam merito non tantum
congrui, sed etiam condigni', raereri facit
gralia septiformis.
CAPUT III.
l)e gratia in quanlum est remedium peccati.
I De gratia vero, in quantiim est reme(3ium
conlra peccatum, haec (enenda mut, scilicet
quod liberum arbitrium, licet sit sub Deo
potentissimum, potest tamen per se in pec-
catum corruere; sed nullatenus potcst resur-
gere sine adjutorio divinai graliae , quas di-
citur gratia gratum faciens. Illa aulem gra-
tia, licet sit sufficiens remedium coiilra pec-
catum, non tamen infunditur adulto, nisi
adsit liberi arbitrii consensus. Ex quo colli-
gitur, quod ad justificationem impii quatuor
concurrunt, scilicet infusio gratiai, expulsio
culpae, contritio, et motus liberi arbilrii.
Expellitur ergo culpa a Dei dono, non a li-
bero arbilrio, non tamen sine libero arbitrio.
Nam gratiaj gratis dalte est liberum arbi-
trium revocare a malo, et excitare ad bo-
num; et liberi arbitrii est consenlire, vel
dissentire; et consentientis est gratiam sus-
'cipere; et suscipientis cooperari eidem, ut
tandem perveniat ad salutem.
Ratio autem ad intelligentiam praBdicto-
rum haec est : quia ' cum primum princi-
pium, hoc ipso quod primum et potentissi-
mum, sit causativum omnium quas flunt in
universo, praeterquam peccatorum, quae
sunt transgressiones legis divinse , et cceles-
tium inobedientiae mandatorum ; nihil habet
sibi rebelle, injuriosum et offeiisLvum, nisi
peccatum, quod contemnendo Dei prsecep-
tum, et avertendo nos a bono incommuta-
• bili, offendit Deum, deformat hberum arbi-
trium, perimit donum gratuitum, et obHgat
ad suppUcium aeternum. Cum igitur defor-
matio imaginis, et peremptio gratiae, sit
quasi annihilatio in esse moris et vitaj gra-
tuitae; cum offensa Dei sit tantum ponde-
randa, quantus est ipse; cum reatus poense
aeternae rationem teneat infmiti : impossibile
est quod homo resurgat a culpa, nisi recree-
' Ambros., de Parad., c. viii. — - 1 Tim., ii, S.
DE GR.\TIA SPIRITUS SANCTI. 299
tur in vita gratuita, nisi remittatur offensa,
et pwna relaxctur aiterna. Solus igitiir qui
fuitprincipium creativum, est etprincipium
recrealivum et reparativum, Verbum sci-
licet Patris ffiternum, quod est- Jesus Chris-
tus mediator Bei et hominum, quod quia
omnia de nihilo creat, ideo creat seipso solo,
sine aliquo intermedio.
Quia vero recreat deformatum per viliiim
culpae, reformando per habitum gratiae et i
justitiae; obligatuni ad poenam, absolvendo
per satisfactionem condignani : hinc est,
quod nos reparat sustinendo pro nobis pce-
nam in natura assumpta, et infundendo
gratiam reformativam : quae quoniam con-
tinuat nos suae origini, facit nos membra
Christi; ac per hoc animam peccatricem,
qucC fuerat inimica Dei, prostibulum diaboli,
et serva peccali, facit sponsam Chrisli, tem-
pliiin Spiritus saiicti, et flham Patris aeterni:
quod totum fit per gratuitam et condescen-
sivam infusionem doni gratuiti. Rursus,
quoniam Deus sic reformat , quod leges na-
turae inditas non infirmat; ideo sic hanc
gratiam tribuit Ubero arbitrio, ut tamen ip-
sum non cogat, sed ejus consensus liber
maneat: et ideo ad hoc, quod culpa expella-
tur, non solum necesse est quod gratia in-
troducatur, verum etiam quod liberum ar-
liitrium in adiillis (in adultis dico, quia in
parvuhs suificit fides Ecclesiae, et meritum
Cliristi , et excusat impotentia sui ) ; necesse
est, inquam, quod conformet se expulsioni
culpae per detestationem omnium peccato-
rum, quam vocamus contritionem. Est etiam
necesse, quod conformet se introductioni
gratiae per complacentiam et acceptationem
doni divini, quam vocamus motum liberi
arbitrii. Et sic necesse est, ista quatuor con-
currere ad justiflcalionem impii.
Postremo, quia praedispositio ad formam
completivaaa debet esse ei conformis; ad
hoc quod liberum arbiti-ium se disponat ad
gratiam gratum facientem , indiget admini-
culo gratiae gratis datse : et quia gratiae est
liberum arbitrium non cogere, sed praeve- \
BREYILOQUII PARS V.
bitrium nirc, et simul utriusque est in aclum pro-
dTseTa- dire; hinc est, quod iu noslra justificatione
*''*"'• concurrit actus liberi arbitrii et gratiae, con-
sone quidem et ordinate, ita quod gratiai
gratis datae excitare liberum arbitrium, li-
beri arbitrii autem est hujusmodi excitationi
consentire, vel dissentire; et consenlienlis
estad gratiam gratuin facientcm se praepa-
rare, quia hoc est facere quod in se est : et
sic disposilo gratia gralum facieus habet in-
fundi, cui liberum arbitrium polest coope-
rari, si vult, el tunc meretur; vel conlra-
riari per peccatura , et tiuic demeretur. Si
ergo cooperctur ei usque in finem , mcrelur
pervenire ad ailernam salutem. Verum est
igitur, quod dicit Augustinus ', qiiod: « Qui
creavit te sine te, non juslificabit te sine
te. B Yerum est etiain , quod ' non est vo-
lentis, neque cunentis , sed Dei miserentis.
Yerum est etiam , quod uullus potest super-
bire de meritis, quia nihil in nobis Deus
prajter sua dona coronat. Reservavit enim
sibi Ueus munera gratiae liberaliter largien-
da, ut discat bomo non esse iiigratus, nec in
se, quasi non accepcrit, sed in Doiuino glo-
riari. Yerum est etiam, quod licet liberum
arbitrium per se legem impiere non possit,
nec graliara in se efflcere; inexcusabile ta-
men est, si non facit quod potest, quia gratia
gralis data sempcr est prjesto ad commoui-
tiouem, cujus adminiculo facere potest quod
in se est ; quo faclo, Iiabet gratiain gratum
facientem, qua obtenta , divinaiu impleat
legem, et faciat volunlatem Dei : qua facta,
tandem ad beatitudinem perveniat sempi-
ternara propter opera meritoria, quae tota-
liler sunt a gratia, totaliter etiam a libero
arbitrio, licet priucipalius a gratia : quia,
nt dicit Augustiuus ', gratia cooperatur ad
libcrum arbitrium sicut sessor aJ equum :
qui quidem sessor liberum arbitrium diri-
git, deducit, et perducit al portum aiternaj
felicitatis,exercendo nosin operibus perfeclaj
virtutis secundum donum ipsius gratiae sep-
tiformis.
' Aiip.irfp verb. Apost., serm. xv, al. serni. clxix,
CAPUT IV.
De ramifkatione gratice in habitus virtutum.
Tertio restat agere de gratia in compara-
tione ad habitus virlutum, circa quam con-
sideranda sunt tria : primum est, qualiter
gratia una ramificatur in habitus virtutum ;
secundum, qualiter ramificatur in habitus
donorum; lertium, qualiter ramiflcatur in
habitus beatitudinum. De ramificatioue igi-
tur gratiai in habitus virtutum haic tenenda
siint , quod cum una sit gratia gratificans
aiiimam , Kepteni tanien sunt virtutes gra-
tuitffi, quibus regitur vita humana : tres qui- i,
dem theoiogicae, scilicet fides, spes ct cha-
ritas; qiiatuor cardinales, scilicet prudenlia,
temperautia, fortitudo, etjustitia, quae uno
niodo est virlus communis et generalis , allo
modo specialisetpropria. Ilae autem septem
virtutes , licet sint distinctae , et proprias
excellentias habentes, sunt tamen connexae,
et ffiqiiales ad invicem in eodem : et licet
siut gratuitaj , per gratiam informalae, pos-
suut tamen flcri informcs per culpam , sola
charitale excepta , et iterum reformari per
poeaitentiam adveniente gratia , quae est ha-
bituum virtualiura origo , finis et forma. ^
Ratio autem aJ intelligentiam prajdicto- (
rum ha?c est : quia sicut principium pro-
ductivum , sua summa perfectione, in dando
vitam iiaturaj uou tantiim dat vivere quan-
lum ad actum primum, veruiu etiam quaii-
tutn a 1 actum secunduin , qui est operari ;
sic necessc est , quod principium reparali-
vum vitam tribuat spiritui in esse graluito,
et quantum ad esse , et quantum ad opeiari.
Et quoniam unius viventissecunduiu uiiam
vitam primam mcmbrorum multae sunt
operatioues vitales ad illius vitaj perfectam
manifestationem , cum ' actus diversiflcen-
tur per objecta , et divcrsitas actuum requi-
rat diversitatem sive distinctionem habi-
tuum; hinc est, quod licet una sit gratia
C. XI, u.
episl. cv.
1)1., i.x, IG. — ' Aug., ad Sixl.,
(le Anima , lib II, text. i'i.
DE GRATIA SPmiTUS SANCTI.
301
vivificans, ramificari tamen necessario ha-
Iiet in varios liabitus propter varias opera-
tiones. Et quoniam quajdam s\mt opera mo-
rtilia primaria , sicut crederc ; quaedam me-
dla, sicut intelligere credita ; quaedam vero
postrema , sicut videre intellecta ; et in pri-
mis anima rectificatur , in secundis expedi-
tur , in tertiis perflcitur : ideo graiia gra-
tum faciens ramificatur in habitus virtutum,
quorum est animam rectiflcare ; in habitus
donorum , quorum est animam expedire ;
et in habitus beatitudinum, quorum est ani-
mam perflcere.
Rursus, quoniam rectiludo animae per-
fecta requirit, quod ipsa rectificetur secun-
dum duplicem faciem , soilicet superiorem ,
et inferiorem, et respectu flnis, et respectu
eorum quae sunt ad finem ; ideo necesse est
animam , quantum ad superiorem faciem ,
in qua consistit imago Triuitatis aeternse ,
rectificari per tres theologicas virtutes : ut
sicut imago creationis consistit in trinitate
.potentiarum cum unitate essentise , sic ima-
go recreationis consistat (a) in trinitate ha-
bituum cum unitate graliae, per quos anima
ferlur recte in summam Trinitatem secun-
dum tria appropriata tribus personis : ita
quod fldes dirigit in summe verum, creden-
do et assentiendo ; spes in summe arduum ,
imitando et expectando ; charitas in summe
bonum, desiderando et diligendo. Necesse
est etiam , quantum ad inferiorem faciem ,
animam rectiflcari per quatuor cardinales
virtutes : nam prudentia reclificat rationa-
lem ; fortitudo , irascibilem ; temperantia ,
concupiscibilem ; justitia vero rectificat om-
nes has vires in comparatione ad alterum. Et
quia illud alterum determinate potest esse
proximus ; potest eliam idem homo compa-
rari ad seipsum, ut ad alterum ; potest etiam
esse ipse Deus : hinc est, quod justitia cir-
' cumire dicitur omnes vii'es. Dicitur etiam
• non tantum virtus cardinalis , verum etiam
• generalis, comprehendens totius animte rec-
' titudinem , cum ipsa dicatur rectitudo vo-
(a) Ccet. edit. cousistit. — (6) libertas.
lunfatis. Unde ip.sa non tantumcomprehendit
virtutes ordinantes ad proximum, sicut est
aj^juitas et liberalitas (6) ; verum etiam ad
seipsum, sicut est pcenitentia et innocentia;
nec non ad Deum, sicut est latria, pietas et
obedientia.
Postremo, quiaomnis rectitudo virtutum,
secundum esse gratuitum , manat a gratia
tanquam ab origine et radicc; et, sccun-
dum esse nieritorium, comparatur ad cha-
ritatem sicut ad originem, formam et flnem :
hinc est, quod ceeterffi virtutes gratuitae,
quoad habitus sunt connexoB , et quoad ac-
tus meritorios suntaequales. Hinc est etiam,
quod caeteri liabitns virtutura possunt esse ,
informes, sola charitate excepta , quae est '
virtutum forma. Cum enim habentur sine
gratia et charitate, in quibus consistit vita <
virtutum , tunc sunt informes ; cum autem
superinfunditur gratia, tunc formantur, et
decorantur, et Deo aceeptabiles fiunt : sicut
et colores absque luce sunt invisibiles , su-
perveniente autem lumine fiunt lucidi , pul-
chri, et aspectui complacentes. Uude , quem-
admodum ex luce et coloribus fit unum in
ratione motivi , et una lux sufflcit ad multos
colores illuminandos ; sic ex gratia et habi-
tibus informibus, cum formantur, fit unum
se^undum rationem meritorii et gratuiti ;
et una nihilominus gratia sufficit ad infor-
mationem et gratificationem habituum di-
versorum.
CAPUT V.
De ramificatione gratice in habitiis donorum.
De ramificatione autem gratiae in habitus
donorum haec tenenda sunt , quod licet plu-
riina sint dona gratiae gratis datae, et gene-
raliter omnes habitus divinitus dati dona Dei
non absurde dici possint, specialiter • ta- >
meu et appropriate septem sunt dona Spiri-
tus sancti, quai enumerat et nominat Isaias ' ,
loquens de flore , qui processit de radice
Jesse , id est , Christo : de quo dicit , quod
' Ua., XI, 1-2.
302
BREYILOQUII PARS V,
requiescet super eum spiritus Domini, spi-
ritus sapientias et intellectns, spiritus con-
silii et fortitudinis , spiritus scientioe et
pietatis, et replebit eum spiritus timoris
Domini. In hac autem enumeratione des-
cendendo procedit a sutnmo, et combinando,
ut simul ostendatur donorum distinctio,
connexio, origo ct ordo.
Ratio autem ad intelligentiam prsedicto-
rum, hsec est : quia cum principium repa-
rativum, per summam liberalitatem , non
tantum det gratiam ad reclificandum contra
obliquitates vitiorum per Iiabilus virtutum,
verum etiam ad expediendum conlra impe-
dimenta symptomatum (a) pi-r habitus do-
norum ; ideo purificari debeiit dona gratui-
ta , secundum quod necessarium est ad
expeditionis sufficientiam. Quoniam igilur
anima nostra indiget septiformiter expediri,
hinc est quod ex sepliformi causa necesse
cst Spiritus sancti dona esse sepliformia.
Indiget namque expediri conlra vitiorura
obliquitatcs , quantum ad vires nalurales ,
quoad superadditas virtutes , in paliendo ,
in agendo , in contemplando , et utioque
modo.
Primo igitur, propter vitiorum obliqui-
tates expeditissime repellendas, septeni sunt
dona Spirilus sancti , utpote timor, contra
superbiam ; pietas, contra invidiam; scien-
tia, contra iram, qua? quasi est quaidam
insania ; fortitudo , contra acidiam, quae
mentem reddit ad bona invalidam ; consi-
lium , contra avaritiam ; intellectus , contra
gulam ; et sapientia, contra luxuriam.
Secundo , propter expediendas vires natu-
rales , debcut septem dona Spiritus sancti
esse. Nam irascibilis indiget expediri ad
bona tam in prosperis , quam in adversis :
ia prosperis expeditur per timorem , in ad-
versis per fortitudinem. Concupiscibilis au-
tem indiget expediri quantum ad afTeclio-
nem respeclu proximi, et hoc fit per pieta-
tem; et quantum ad affectum respectu Dei,
et hoc fit per gustum sapientiae. Rationalis
(a) Ccet. edit. syQtomatum.
vero indiget expediri in veritatis specula-
tione , clectione et executione : per donum
autem intellectus expedilur ad verum spe-
culandum; per donum consilii, ad verum
eligendum; per donum scientia?, ad elec-
tum exequendum : per donum enim scien-
tiae recte conversamur in medio nationis
pravae et perversae.
Tertio, propler expedienda septem virlu-
tnm offlcia , septem debent esse Spiritus
sancti dona. Nam timor expedit ad tempe-
rantiam : timor enim carncs configit, unde' :
Confige timove tuo cames meas ; pietas, ad
veram ju tiliam; scientia, ad prudentiam ;
et fortiludo, ad forliludinem, seu patien-
tiam ; consilium, ad spem; intellectiis, ad
fidem ; sapientia, ad charifatem. Unde sicut
chaiitas est maler et consummatio omnium
virtutum , sic sapientia omnium donorum ,
ita ut vere dicat Sapiens ' : Yenerunt mihi
omnia bona pariter cum illa, et innumera-
bilis Imiestas per manus illius.
(Jnarto, propter expeditionem in patien-
do conformiter ad Christum , septem sunt Moiiva
habitus donorum. Cbristum autem ad pa- p"^'^""
tiendum movit paterna voluntas, humana christi
necessitas , et virtutis strenuitas. Paterna
quidem voluntas movit, ut cognila per in-
telleclum . ut amata per sapientiam , ut in
revercntia habita per timorem. Movit etiam
nostra necessilas , ad quam coguoscendam
necessaria est sclentia , ad quam miseran-
dam superadditur pietas. Movit nihilominus
virlutis strenuitas, ut provida in eligendo
per consilium, ut vigorosa in perferendo
per forlitudinem. Et sic dona debent esse
septem.
Quinto, propter expeditionem in agendo,
septem dona dantur a Spirilu sancto. Nam,
ad actionem expediendam , necesse habemus
expediri ad declinandum a malo : quod fit
per timorem. Necessc etiam habemus expe-
diri ad proficiendum in bono duplici, vel
necessitatis , vel supererogationis : circa pri-
mum expedimur per scientiam et pietatem ,
' Psai. cxvill, 120. — ' Sap., VII, 11.
I)E GRATIA SPIRITUS SANCTI.
ita quod unum est dirigens, et aliud exe-
quens; circa secundum expedlmur per con-
silium dirigens et forlitudinem exequentem.
Necesse etiam habemus quiescere in optimo,
et hoc quantum ad intellectum vcri , et
quantura ad affectum boni : primum fit per
donum intellectus ; secundum, per donum
sapientiae , in quo est quies.
^'^ ''- Sexto, ad expeditionem in contemplando,
tam hie-
rarchi- doua Spiritus sancti in septenano numero
ocusne-sunt. Nam ad vitam hierarchicam et con-
cessarn. templativam necessarium est animam pur-
gari, illuminari et perfici. Purgari autem
oportet a concupiscentia, a malitia, ab igno-
rantia, ab infiirmitate, seu impotentia. Pri-
mum facit timor ; secundum , pietas ; ter-
tium, scientia; quartum, fortitudo. Illumi-
nari autem indigemus in operibus repara-
tionis , et primariae conditiouis : primum dat
consiliura ; secundura , intellectus. Perfici
aulem habemus per accessum ad sumraum,
quod consistit in uno , et hoc per donum sa-
pientise : et sic arcanum conteraplationis a
lato consummatur quasi in cubico.
Septirao, ad expeditionem in actione etcon-
templatione, septem debent essedona Spiritus
sancti. Nam couteraplativa, propter conver-
sionem ad Triuitalera , tria debet habere
dona expedientia , scilicet : quantum ad re-
verentiam majestatis, tlmorem ; quantum
ad intelligentiam veritatis , intellectum ;
quantura vero ad sapientiam, sive gustum
bonitatis , sapientiam. Activa vero , quaj
versatur in agendis et sustinendis, debet
habere quatuor : scilicet pietatem ad agen-
dum , et fortitudinera ad sustinendum , et
directiva horum duorum , scilicet scientiam
et consilium. Unde, quia ad expeditionem
necessaria est directio , ideo fit donorum
combinatio , et pluriraa sunt dona ad intel-
lectum spectantia , quia lux cognitionis
vehementer expedit ad dirigendos pedes in
viam rectam et pacis.
' Psal. XXIV, 10.
CAPUT VI.
De ramificatione gratix in habitus beatitudinum ,
et per consequens, fructuum et sensuum.
De ramificatione autera graliae in habitus
beatitudinum haec tenenda sunt : scilicet,
quod septem sunt beatitudines , quas Salva-
tor enumerat in sermone de monte , scilicet
paupertas spiritus, mititas, luctus, esuries
juslitise, misericordia , munditia cordis, et
pax. Ad has vero bcatitudines , propter sui
perfectionem et plenitudinem , duodecim
fructus Spiritus , et quinque spirituales sen-
sus consequuntur : qui non dicunt novos
habitus , sed status delectationura , et usus
spiritualium speculatiofaum , quibus replen-
tur et consolantur spiritus virorum justorum.
Ratio autem ad inteliigentiam praediclo-
rum haec est : quia cura reparativura prin-
cipiura sit perfectissiraum , et perfectissime
reparativum et reformativum per donum
gratuilum ; ideo gratise donum ab ipso ma-
nans liberaliter et abunde , ramificari debet
usque ad habitus perfectionum , qui cum
fini approximent^ recto vocabulo nuncupan-
tur ex nomine bealitudinum : quarum suffi-
cientia, numerus et ordo colhgitur ex inte-
gritate perfectionis , et ex modis perfectio-
num , et ex dispositionibus ad perfectionem.
Primo igitur ad integritatem perfectionis inie
requiritur necessario perfectus recessus a ^^^l^l
malo, perfectus processus in bono, et per- "™''
fectus status in optimo. Quoniam autem consw'
malum aut procedit ex tumore superbiae ,
aut ex rancore malitiae, aut ex languore
concupiscentiae ; ideo , ad perfecte elongan- xres
dura ab hoc triplici genere mali , tres sunt ''^!''"""
necessariae beatitudines : scilicet paupertas '='»"'■»
spiritus , elongans a malo tumoris ; mititas, matm,
elongansa raalo rancoris ; et luctus, elon-
gans a raalo libidinis et languoris concu-
piscentialis. Quia vero perfectus processus
in bono attenditur secundum divinam imi-
tationem , et' universce vice Domini miseri-
cordia et veritas ; hinc est, quod duplex est
304
BREYILOQUIl PARS V.
beatitudo secundum has duas vias , scilicet
esuries, sive zelus justitise , et afTectus nii-
sericordise. Quoniam aulem status in opti-
mo est vel per limpidam cognilionem , vel
per tranquillam afTectionem; hinc est , quod
sunt duse ultimffi beatitudines, scihcet mun-
ditia cordis ad Deum videndum, et pax men-
■ tis ad perfecte fruendum.
Secundo eliam, si modi perfectionum at-
tendantur, debent esse seiilem habitus bea-
Perfeo- titudinum. Nam cst perfectio rchgionis,
!\a^'' prailationis , et iiiternaj sanctitudinis. Ad
perfectionem autem religionis necessario
requii-itur abdicatio boni privali, acceplatio
boni fraterni , et appetilio boni aiterni.
Primum fit per paupcrtatem spirilus ; se-
cundum, per militatem ufTeclus; lertium,
per amaritudinem luctus, Ad peifectionem
vero praelalionis duo nccessario requirun-
tur , scilicct zelus justitiae, et affectus mise-
ricordicB : Misericordia enim ' et veritas
custodiunt refjeni. Secundum ha>c duo dis-
poni debet regimen prajlationis in Ecclesia
militanle. Ad perfectioncm autem inlerna;
sanctitudinis necessario requiritur purilas
conscientiaj , et tranquiUitas tolius animae,
per ' iiiacem Dei omnem liumannm scnsum
exuperantem.
Tertio , si attendantur dispositiones prae-
ambulae, septem debent essc beatitudines.
Timor enim facit recedere a malo, et a mali
occasione : et quia ' radix malorum omniuin
est cupiditas, idco timor disponit ad spiritus
paupertatcm, in qua simul jungilur hu-
niilitas cum paupertate , ut sic elongetur
vir perfectus a fonte omnis culpse , sciiicet a
superbia , et cupiditate. Et hinc est , quod
paupertas spiritus est fuudamentum tolius
perfectionisevangelicaj. Unde primo oportet
hoc fundamentum sternere , qui vult ad
culmcn perfeclionis pervenire , secundum
illud' : Si vis perfectus esse, vade, et vende
omnia quce habes : ecce perfccta pauperlas ,
quae nihil sibi prorsus retinet; Et sequere
' Prov., XX, 2S.— ' Phi/ip., IV, 7. — » 1 Ttm., vi,
10. — ' Malth., XIX, 21. — ' Marc, viu, 34.
??ie;ecce humilitas, quae facit quod homo",
abtiefjando seipsiim, tollat crucem suam, ct
sequatur Chiistum, qui est totius perfectio-
nis principahssimum fundamentum. Dispo-
nit ergo timor ad spirifus paupertatem :
pietas autem ad mititatem : nam qui pie ad
aliquem afficifur, nec illum irritat, nec ab
illo irritatur. Scientia vcro disponit ad luc-
tum, quoniam per scientiam cognoscimus
nos a statu heatiludinis r.elegatos in hauc
valleni miseriae et lacrymarum. Fortitudo
autem disponit ad esuriem jusfifiaj : qui
enim fortis est, tam avide se lenet cum jus-
titia , ut maUt a vita corporali , quam a jus-
filia separari. Consilium vero disponit ad
misericordiam : uihil enim Deus magis con-
sulit in Scriptura, quam facere misericor-
diam, quod super omnia rcputat holocaus-
ta. Intelleclus autem disponit ad coidis
munditiam : nam speculatio veritalis muu-
dat cor no.strumadomnibus planlasiis. Sa-
pienlia vero disponit ad pacem : nam sa-
pienfia jungit nos summo vero ct bono , in
quo est fluis (;t,tranquillitas totius nostri ra-
tionalis appctilus.
Qua paco adepta, necessario sequitur su-
perabundans delectatio spiritualis, quai in
duodenario fructuum Spiritus confinetur,
ad insinuaiidam superabundantiam delecta-
tionum. Est enim duodenarius numerus Daode-
abundans, in quo insiuuatur spiiitualium lusspiri-
charismatum exuberanlia, quibus fruifur et '■"'"■
delectatur anima sancta : et tunc est homo
ad contemplationem idoneus, et ad aspecfus
et amplexus sponsi ct sponsae, et qui fieri
habent secundum sensus spirituales, quibus
videtur Christi sponsi summa pulchritudo,
sub ratione spleudoris; auditur summa har-
monia, subratione verbi; gusfatur suinma
dulcedo, sub ratione sapientiae comprehen-
denfis utrumque, verbum scilicet et splen-
dorem; odoratur summa fragrantia, sub
ratione verbi inspirafi in corde; astringilur
summa suavitas, sub rafione Yerbi incar-
nafi inter nos habifanfis corporaliter, et red-
denfis se nobis palpabile, osculabile, am-
I)E GltATIA SPIRITUS SANCTl
plexabile, per ardentissimam charitatem,
quse mentem nostram per extasim el rap-
lum Iransire facit ex hoc mundo ad Patrem.
Ex diclis igitur raanifeste colligitur, quod
habitus virtutum ad cxercilium principa-
liter disponunt activae ; habitus vero do-
norum, ad actum contemplativae ; habitus
autem beatitudinum, ad perfeclionem utrius-
que. Fructus vero Spiritus, qui siint ' cha-
ritas, gaiidmn, pax, patienlia, longani-
mitas, botiitas, benignitas, mansitetudo,
fides, modestia, continentia, castitas , di-
cunt deleclationes consequentes opera per-
fecta. Sensus vero spirituales dicunt percep-
tiones mentales circa veritatem contem-
plandam : quae quidem contemplatio fuit in
prophetis per revelationem quantum ad tri-
plicem visionem, scilicet corporalem , ima-
ginalivam, et intellectualem ; in aliis vero
justis reperitur per speculationem , quse in-
cipit a sensu, et pervenit usque ad imagi-
nationem, et de imaginatione ad rationem,
de^ratione ad intellectum, et de intellectu ad
intelligentiam, de intelligentia vero ad sa-
pientiam, sive notitiam excessivam, quae
incipit hic in via, sed consummatur in gloria
sempiterna. Ex his gradibus consistit scala
Jacob, cujus cacumen attingit coelum, et
thronus Salomonis , in quo residet Rex sa-
pientiysimus, et vere pacificus, et amorosus,
ut sponsus speciosissimus, et desiderabilis
totus ^ : in qtieni desiderant angeli prospi-
cere, et ad quem suspirat desiderium sancta-
rum animarum ', sicut cervus desiderat ad
fontes aquarum. Quo quidem desiderio fer-
ventissimo ad modum ignis, spiritus noster
non sohim efflcitur agilis ad ascensum, ve-
nim etiam quadam ignorantia docta, supra
se ipsum rapitur in caliginem et excessum,
ut non solum cum Sponsa dicat '' : In odo-
rem unguentorum tuorum curremus; sed
etiam cum Propheta psallat ^ : Et nox illii-
minatio mea in deliciis meis. Quam noctur-
nam et deUciosam illuminationem nemo
305
novit, nisi qui probat; nemoautem probat,
nisi per gratiam divinitus datam, quse quia
nemini datur, nisi ei qui se exercet ad iliam,
ideo deinceps consideranda sunt exercitia
meritorum.
GAPUT VII.
i)e exercitio gratim respedu credendorum.
1 Galiil., V, 22-23.— = 1 Petr.. ill, 22.-
— ' Catit., I, 3. — 5 Psal. csxxviii, 1 1 .
Quarto igitur restat considerare gratiam,
quantum ad exercitia meritorum. Circa quod
consideranda sunt quatuor : primo de exer-
citatione gratise in credendis, cujusmodi
sunt articuli fidei; secundo in diligendis,
cujusmodl sunt illa qua? spectant ad ordinem
diligendi; tertio in exequendis, cujusmodi
sunt preecepta legis divinse; quarto in pos-
tulandis, cujusmodi sunt petitiones Orationis
dominicae. De credendis autem, haec tenenda
sunt, quod Ucet per fidem astringamur cre-
dere plurima, quffi sunt supra rationem, et
generaliter omnia quse continentur et asse-
runtur in canone sacrse Scripturffi; specia-
liter tamen et proprie articuh fidei dicuntur
illi, qui continentur in serie Symboli apos- Articuu
tolici : qui quidem uno modo sunt duodecim, ^"^^'J^"
si habeatur respectus ad eos qui Symbolum ''".<"i«-
ediderunt, alio modo quatuordecim, si con- quomo-
sideremus, quae radicahter sunt credenda, taord"*-
tanquam omnium credendorum fundamenta, "'"'•
Piatio autem ad intelligentiam prsedicto-
rum hajc est: quiacum primum principium
in seipso sit summe verum et bonum, in
opere vero suo sit summe justum et miseri-
cors ; et summe vero debeatur firma assen-
sio, summo bono fruens dilectio, summe
justo universaUs subjectio, summe miseri-
cordi fiduciahs invocatio ; et gratia sit ordi-
nativa mentis nostrae ad primi principii cul-
turam debitam : hinc est , quod ipsa dirigit
et regulat ad debita et meritoria exercitia in
credendis, amandis, exequendis et postulan-
dis, secundum quod requirit summa veri-
tas, bonitas, justilia, et misericordia in Tri-
nitate beata. Quoniam igitur veritati est
credendum, et majori veritati magis est cre-
20
30b
dendum, et summae veritati per consequens
summe est credendum, et veritas primi prin-
cipii in infinilum major est omni veritale
creata, et lumiuosior omni lumine inlellec-
tus nostri : iiinc est , quod ad hoc , quod in-
teilectus noster sit recte ordinatus in cre-
dendis, necesse est quod plus credat summae
veritati, quam sibi, et quod se redigat in
obsequiuin Christi ; ac per hoc quod non so-
lum credat quse sunt secundum ralionem,
verum eliam quae sunt supra rationeni , et
contra sensuum experientiam : quod si re-
cusat, non exhibel summae veritati debitam
reverentiam, dum judicium induslriae pro-
priaj praefert diclamini lucis aeternje : quod
esse non potest absque tumore superbiae, et
elationis improbanda*.
Ad fir- Ilursus, quia verilas snpra ralionem, sive
c"deD- prajter rationem, est veritas non visa, uec
dumduo apparens, sed magis occulfa, et ad creden-
cesaaria. dum difficillima : ideo ad hoc quod firmiler
credatur, necessaria cst iilustralio verilatis
aniniam elevans, necessaria est eliam testi-
ficalio auctoritalis animam firmans. Primum
fit per fidem infusam ; secunduin, per scrip-
turam autbenticam, quorum utrumque est
a voritale summa per Josum Christum , qui
est SpienJor ct Yerinmi, et per Spiritum
sanclum, qui veritatem ostendit, et dicit, et
nihilominus credere facit : hinc est, quod
auctoritas pra'bet fulcimentum fidei, et fldes
assentit aucloritati. Et quia auctoritas prin-
cipaliter residet in sacra Scriptura , quaj per
Spiritum sanctum est condita tota ad diri-
gendam fidem catliolicam, liinc est, quod
vera fides a Scriptura non dissouat, sed ei
assentit assensione non ficla.
Posfremo, quia veritas ad quam creden-
dara arctamur per fidem , et de qua Scrip-
tura agit principaliter, non est veritas qua^-
cumque, sed veritas divina, vel ut est in
natura proprla, vel ut est in natura assump-
fa, nam in hu.jus verifatis cognilioue con-
sistit et praeniium patriaj, et merJtum viai :
hinc est quod articuli fldei , qui sunt fidei
fniidamenta, aut spcctant ad divinilulcni,
BREVILOQUII PARS V.
aut ad humanitatem. Et quoniam divinitas
habet considerari in tribus personis, scilicet ,
in Patre generante, l*'ilio genito, et Spiritu '
sancto procedenfe ; et quadriformi opera-
tione, scilicet creatione in esse nalurae, re-
creafione in esse gratiaj, resuscitalione in
reparatione vitae, et glorificatione in colla-
tione gloriae : hiuc est, quod articuli spec-
tantes ad deitafem suut .septem. Similifer,
quid humanifas Chrisli habet considerari ut
concepta de Spiritu sancto, ut nafa ile Vir-
gine, ut patieus in cruce, ut descendens ad
infernum , ut resurgens a morle , ut asceu-
deus iu coeluui, ul veniens ad finale judi-
cium : hiuc esf, quod sepfein sunt articuli
spectantes ad liimianilatem : et sic sunt in
uuiverso quatuordecim, ad modum septem
stellarum , septem candclabrorum aureo-
rum, iu quorum medio Filius homiuis am-
buiabat.
Quoniam ergo unus est Christus in natura
divina et humana, et una fautum esf veritas
suuima, qUcB est ralio ciedendi, uiia prima,
summa el sola, quae non mntatur per tcm-
pora : hiuc est, quod de omiiibus prajdictis
articulis una fantum cst fides et eadem, non
mutata, tam iu prajsentibus, qiiam in prae- ^
teritis, quam in futuris: licet magis clar;i ■
sit et explicita in eis, qui Chrisfum sequui;-
tur, quam in eis, qui praecesserunt ejus ad-
venfum : sicut Novum Testamentum clarius
est, quam Vetus, in qnibiis pta^dicti arficuli
continenlur. Et quia Spirifus sanctus hos
articulos fidei in Scripturarum profunditatc
confentos, in unum compegit per duodecim
aposlolos, fanquam pcir tesles firmissimos;
hiuc est, quod praedicfi articuli iii unum
symbolum apostolorum collecti fuerunt. Et
ideo secundum apostolos componenles, duo-
dccim articuli dici possunt : quia quilibet
aposfolus in aedificationem fidei posuit uiiuin
arficulum, quasi lapidem imum vivuni : quod
Spiiifus saiicfus recfe praifiguravit in duo-
decim viris, qui duodecim lapides de Jorda-
nis alveo exfraxeruuf, ad allare dominicum
constniendum.
DE GRATFA SPIRITUS SANCTI
307
CAPUT YIII.
De cxercitio gratiw »-espec/« dilirjendorum.
Dc (liligendis autem haBC tenenda sunt,
quod licet omnia opcra divina sint valde
bona, qualuor tamen ' proprie sunt ex cha-
ritate diligenda: scilicet Deus aeternus, quod
nos sumus, proximus noster, et corpus nos-
trum. In quorum dilectionc servandus est
ordo et raodus, ut Deus diligafur primo, et
super omnia, et propter se; secundo quod
nos sub Deo, et pro Deo; tertio proximus
noster, sicut et nos ; quarto corpus nostrum
infra nos, et infra proximum, tanquam bo-
mvrn rainus praecipuum. Ad boc autem exe-
quendum datnr unus charitatis habitus, et
duples mandatura, in quo * pendet univer-
sitas Lerjis et Prophetarum, non solum quan-
tum ad Vetus Testamentum , verura etiam
quantum ad Novum.
J\atio autem ad intelligenliam praidicto-
' rum haec cst: quia primum principium, hoc
ipso quod primum, cst summum; et hoc
ipso quod summum, est summe bonum; et
hoc ipso cjuod summe bonum, est sunime
beatum et summe beatificativum ; et hoc
ipso quod summe beatificativum, est ipso
surame fruendum ; et hoc ipso quod est eo
summe fruendura , sumrae est ei inhaeren-
dum per amorem, et in eo quiescendum
tanquam in fme. Quoniam ergo amor reclus
elordinatus, qui charitas appellatui', prin-
cipaliter ferlur in illud bonum quo fruitur,
et in quo quiescit, et hoc ipsura est ralio di-
ligendi ; hinc esf, quodillud praecipue diligit
tanqyam beatificativum, et caetera, per conse-
quens, qua; per illud idonea sunt beatificari.
Quoniam igitur nobiscura ad beatitudinem
nalus est proximus pervenire, natum est
etiam pervenire et corpus nostrum, tanquam
beatificabile cum spiritu : hinc est, quod
quatuor tanquam ex charitate diligenda esse
' Aug. cle Doclr. Christ., lib. 1, c. x.viir; Mag.
Sent., lib. III, disl. .^xviii, § Hic potest, el dist. xxix.
— *Matth., XXII, 40.
dicitur, sciHcet Deus, et proximus, spiritus
noster, et corpus nostrum.
Rursus, quoniam Deus est supra nos, tan-
quam bonum supremum; spiritus noster
inlranos, fanquara bonura intrinsecum ; et
proximus noster juxta nos, tanquam bonum
cognatum; corpus vero nostrum infra nos,
tanquam bonum subjectum : hinc est, quod
hic debet scrvari ordo in diligendo, ut primo ordo
Deus diligatur super orania, et propter seip- 'j™J
sum; secuudo spiritus noster sub Deo supra .''''«■
omne bonum caducum; tertio proximus
noster juxta nos ad consimile bonum ; quarto
corpus nostrum infra nos sicut bonum infi-
mum : et in eodem gradu contineri debet
corpus proximi, quia utrumque fenet ratio-
nem inferioris boni respectu spiritus nostri.
Postremo , quia amor est pondus mentis,
et origo omnis affectionis mentalis, qui de
facili reflectitur in se, et difficuller tendit in
proxiraum, et difficilius elevatur in Deum :
hinc est, quod licet quatuor sint diligenda
ex charitate, duplex tamen datur manda-
tum, unura quod dirigit in Deum, aliud
quod dirigit in proximum. Et quia omnia Duobus
praecepta vel ad Deum referuntur, tanquam !^^^^^^,
in finem, vel ad proximum, tanquam in 'J^''""»-
illud quod est ad finem ; hinc e.st, quod in "duntu"'
his duobus mandatis clauditur collectio raan- "^tiiLt'
datorura, et comprehensio omnium scriptu- f:'™''.^!
rarum ; charitas ipsa est radix, forraa et finis t'°unL"
virtutum, quae jungit omnes cum ultimo
fine, et ligat omnia ad invicem simul, et or-
dinat : ac per hoc ipsa est pondus inclinatio-
nis ordinatae, et vinculum colligationis per-
fectae : ordinem quidem servans respectu
diligendorum diversorum , quantura ad af-
fectum pariter, et effectum ; unitatera autem
habens in habitu quantum ad unum finem,
et unum principale dilectum, quod est ratio
diligendi respectu omnium aliorum dilecto-
rura, quae per amoris vinculura nata sunt
colligari in unum Cbristum quantum ad ca-
put et corpus , quod unitatera continet in se
salvandorura : quae unitas nunc inchoatur
in vita, sed consummatur in aeterna gloria.
3K BftETlLiKiiTII PARS V.
juti ^aed BoMns ont * : Ijt simt Mm, jvstilHe, secaodum dicUmai ii^ dlTinitus
divinis imperiis di^i- i'"
cor.tingit , viiielift^ ei Ti-i
, vel ex aoftOK j«stitiae ; «t ^^
««-
fifio-
Dei trwifcrfte» Ac per koc, qsia
•t ler-
^aa, eC &igsHtar ■ihiVwMnii'! per pr»-
Ps. De jiiiimii witBm keis dniHe koc te- oepU ; hiac est, qood kx Mosaica , qiat
^^g^wi— est.^—iiateeello8aifs«tprae- est lex taaoRs , oaotiaet jaficialia , et tigu-
ntpote nlia,eCBcniitL WrfBdisiali
CAPCT IX.
Sr oercitiB fpvtim resfect» agemicnm.
A^
ev»- pexfBctio eoBEiliaraa : kiae est, qood lex
»—iiii—iiaiSi- ETwgeBcaeoHliwtistatra.Et{
et eoa^Ka pecfi- iHa ^vne, haee vcntatis : iUa lex pane, ^^
HiAaM faaiper- toc gratia : aia titterriis, et islayritntfrT : ««^
et eoKffiaa aaeecUeK.etistaTivificMs: aiafiMaris,
tesseper- t^ : ila OMris , et ista faofitatis.
P>> ln 10, qaoaiaa regsfae ^ectanlesad
pneficto- jii ililidi ■eeessiMea eoatiBalvia dhriMS
;■ ■jirtift» estjvssenaaBi-
reddere; > aeeesoe est, qaod prae-
is epere SBO ct aBiverso re- eepta BBonfia qaaedMa snt, qaae ordoient
)eoHi,qiiadaa ad pmximmii : se-
est»i«rejiir*Ttim,i—tMitw iase, cMdoa daplex <^ttilatis pcaeeeptam, qood
■ :et ideod^c»
Et qok Oens est .^
^Pater seiieet, etFI^BS, etSpoitos ^ZT^
na anjestas ado- iJZII,
eaa , et eowapiseOuea , per actm opens,
ssoB est «spaaere aos ad «^ oriSj, et eovfis ; ideo taripiex est Baadalra
et iilij II I ■!«■ aSs regafe priBiae tabolae, correspaadeas tribos prs-
■j^x^3.- = iCo,.,x.,3— 'fasiit.* misas,sci5eetad«atiaBSsnbjectiva, ja-
axL ei Jmr^ { |iiiMiit — » £znrf., xxs, 18. ntiQois Tcri&ae, et taildiafiiiitinBts sacratae.
DE GRATL\ SPUITCS SASCTl.
et d^ qoata
CAPCT X.
BKondiraft^lHe.^
310
BREYILOQUII PARS V.
derium efficaciter sursum tendat ad impe-
trandam dona divina , necesse est quod af-
fectio nostra sit iervida, et cogitatio in unum
collecta , et expeclatio nostra sit certa et
firma ; et quia cor nostrum frequenter est
tepidum , frequenter dispersum , frequenter
etiam pavidum propter peccali remorsum ,
nec audens per seipsum comparere ante Dei
conspectum : hinc est quod Doniinus voluit
oratio nos uou tautum orare nientaliter , verum
ii^^et'yo. etiam vocaliter^ ad nostri aflectus escitalio-
c»iis, et ueoj pgj. verba , et ad recollectionem cogi-
tiosanc- fationum per sensum verborum. Voluit
etiam nos orare per Sanctos , et Sanctos pro
nobis, ad dandam fiduciam pavidis, utquod
non audent vel non possunt impetrare per
se , per idoneos irapetratores oblineant : ac
per hoc in orantibus humilitas conservetur,
in Sanctis intercedenlibus dignitas declare-
tur, in omnibus etiam Cbristi membris cha-
ritas et unitas osteudatur, qua qua; inferiora
sunt ad superiora fiducialiter recurrant , et
superiora inferioribus liberaliter condescen-
dant.
Postremo, quia Deus justus et misericors
exaudire oon debet nisi in his, quae spec-
tant ad suum honurem et ad nostram salu-
tcm ; hujusmodi autem sunt, quae spcctanl
ad prajmium palrise^ et ad viaticum viae;
et prima sunt tria , et sequentia quatuor :
hinc est , quod petitiones DominiccP Oratio-
nis, quae docent quid petere uliliter debea-
oraiio- mus, sunt seplem. Quae enim spectant ad
°miui°c divinum honorem et praimium patriae, sunt
petitio- jj,j^ scilicet intelligentia veritalis, reve-
nes sep- ' ° '
tem.ct renlia majeslatis, et concordia volunlatis.
earu'm Sivc , per alia verba : Vel est visio summi
'"""''• veri,quod non videtur nisi a mundis et a
sanctis , et haic petitur , cum dicitur : Sanc-
tificetiir nomen tuum , id est, lui nominis
notitia perfectis sanctis ct mundis donetur ;
vel est tenlio summi ardui, quae reges facit,
et per quara regnura habetur, et haec peti-
tur, cum dicitur : Adveniat regnum tuum;
vel est fruitio surami boni , quae non datur
nisi his, qui voluntates suas habent divinae
voluntati conformes, et haec petitur cum di-
citnr : Fiat voUintas tua , sicut in coslo , et
in terra. Quae autem spectant ad transitum
viie, aut respiciunt collationem boni confe-
rentis, aut amolionem mali nocentis. Colla-
tio autem boni conferentis petitur in pane
quolidiano, sive supersubstantiali , in quo
petitur quidquid necessarium est ad conser-
vationem vitaj prasentis, sive secundum
spiritum , sive secuudum corpus. Amotio
aulem raali nocentis petitur in tribus peti-
lionibus ultimis : quia omne malam aut
tenet rationem prieteriti , aut futuri , aul
praeseniir. Vel aliter, aut tenet rationem
mali culpa3 , aut pugna;, aut poenae. Pri-
mum petitur amoveri in dimissione debilo-
rum ; secundum , iu vicloria tentiilionum ;
tertium , et ultimum , in liberutione ab op-
pressione malorum. Et sic septem in uni-
verso sunt petitiones, in quibus uuiversa-
liter petitur quidquid pelendum est. Et hoc
quidem satis rectum , ut septenarius petitio-
num respondeat septenario divinorum cha-
rismatum, et donorum gratiai septiformis.
Propler quod notanduraest, quod septifor- k,i
mem septeuarium proponit nobis sacra J^^,l'l
Scriptura considerandum, scilicet vitiorum ";'^'_
capitalium , sacramentorura , virtutum ,•■= ripi
donorum , beatitudinum , petilionum, et
dotum gloriosarura , trium scilicet spiri-
tualium , et qualuor corpoialium, ul iiife-
rius apparebit. Propoiiit ergo septenarium
vitiorum, tanquam primiim, a quo debe-
mus recedere; septenarium sacramentorum
secundum , per quem debemus incedere ;
septenarium dotura ultiraum, tiuera debe-
nius appetere ; septenarium pelitionum pe-
nultimum , in quo debemus petere : septe-
nariura autem virtutum , donorum ct bea-
titudinum , triplicem intermediura , per
queui debemus transire : ut sic ' seplies in
die laudantes nomen Domini et orantos,
impetreraus gratiam septiformem virtu-
tum, donorum et beatitudinum , qua vin-
' Psdl. cxviii, 164.
DE MEniClNA SACRAMENTALl.
3H
camus septiformem pugnam vitiorum ca- nihilominus septiformi medicina sacramen-
pitalium , et perveniamus ad septiformem torum divinitiis ad reparationem humani
coronam dolum gloriosarum , adjuvante generis statiitorum.
SEXTA PARS
DE MEDICINA SACRAMENTALI AGITUR
CAPUT PRIMUM.
De Sacramentorum (a) origine.
Postquam actum est de trinitate (b) Dei, de
creatura mundi , de corruptela peccati , de
incarnatione Verbi , et de gratia Spiritus
.sancfi; jam nunc sexto agendum est de
medicina sacrameiitali. Circa quam conside-
propo- randa sunt septem : agendum est enim de
agtDdo- sacramentoium origine , variatione , dis-
"tT\i° tinctione, institutione, dispensatione , itera-
p^fio tione , et uniuscujusque integritate. De ori-
nii.. gine igitur sacramentorum hoc tenendum
est, quod sacramenta sunt signa sensibilia
divimtus instituta tanquam medicamenta,
in quibus sub tegumento rerum sensibilium
divina virtus secretius operatur : ita quod
ipsa ex similitudine naturali repraesentant ,
ex institutione signiflcant, ex sanctiflcatione
conferunt aliquam spiritualem gratiam, per
quam anima curatur ab inflrmitatibus vitio-
rum , et ad lioc principaliter oidinantur
tanquam ad flnem ultimum; valent tamen
ad humiliationem , eruditionem et exercita-
tionem , sicut ad flnem qui est sub flne.
Ratio autem ad intelligentiam prasdicto-
rum haec est : quia principium reparati-
vum , quod est Christus cruciflxus, Verbum
scilicet incarnatum, quod sapientissime dis-
pensat omnia , quia divinum ; et clementis-
(o) Cst. edil. Sacramrnlttli. — (/>) Suppl. in unitate.
sime curat , quia divinitus incarnatum ; sic
debet reparare et salvare humanum genus
aegrotum , secundum quod competit ipsi
segrotanti , aegritudini et occasioni segro-
tandi , et ipsius aegritudinis curationi. Ipse
autem medicus est Verbum incaruatum ,
Deus scilicet invisibilis in natura visibili.
Homo segrotans est non tantum spiritus,
ncc tantum caro , sed spiritus in carne
mortafl. Morbus autem est originaUs culpa,
quae per ignorantiam inficit mentem , et per
concupiscentiam inflcit carnem. Origo au-
tem hujus culpa;, iicet principaliter fuerit
ex consensu rationis , occasionem tamen
sumpsit a .'^ensibus carnis. Ad hoc ergo ,
quod medicina correspondens esset omnibus
supradictis, oportuit quod non tantum es-
set spiriluahs , verum etiam aliquid haberet
de sensibihbus signis : ut sicut haec sensi-
biUa fuerunt animae occasio labendi, ita
essent ei occasio resurgendi. Quoniam igi-
tur signa sensibiha, quantum est de se,|
non habent efflcacem ordinationem ad gra- "
tiam , licet habeant longinquam repraesen-
tationem de sui nalura; hinc est quod opor-
tuit quod ab Auctore gratiae instituerentur
ad significandum , et Ijenedicerentur ad
sanctificandum : ut sic essent ex naturali
simiUtudine reprssentantia ; ex adjuncta
institutione signiflcantia ; ex superaddita
benedictione sanctificantia , et ad gratiam
312
prttsparantia, per quam curaielur et sana-
retur anima nostra. Rursus, quoniam gra-
tia curativa non datur elatis, incredulis et
fastidiosis ; ideo oportuit lisec signa sensi-
bilia divinitus dari , quee non solum sancti-
ficarent , et gratiam conferreut , ac per hoc
sanarent, verum etiam significatione erudi-
rent, et susceptione humiliarent, et diver-
sificatione exercitarent : ut sic per exercita-
tionem exclusa acidia a concupiscibili , per
eruditionem exclusa ignorantia a rationali ,
per humiliationem exclusa superbia ab iras-
cibili, tota anima curabilis fieret a gratia Spi-
ritus sancti , quae reformat nos secundum
has tres potentias, ad imaginem Trinitatis
et Christi. Postremo, quoniam per hujus-
modi signa sensibilia divinitus instituta ,
sacra- gratia Spiritus sancti suscipitur, et iu ois
mcnu aj, accedentibus invenitur; hinc est, quod
quumo-
dovasa hujusmodi sacrameuta dicuutur gratiaevasa
giatraT et causa, non quia gratia in eis substantia-
hter contineatur , vel causaliter cfficiatur ,
cum in sola anima habeat collocari , et a
solo Deo habeat infundi ; sed quia in illis et
per illa graliam curationis a summo medico
Christo ex divino decrcto oportet hauriri,
licet Deus non alligaverit suam gratiam sa-
cramentis.
Ex praemissis igilur apparet , non solum
quis sit sacramentorum ortus, verum eliam
quis usus, et quis fructus. Nam ortus eorum
est Christus Dominus ; usus autcm est actus
exercitativus , et eruditivus, et humiliati-
vus; fructus autem est hominum cura et
salus. Patet etiam quffi sit causa efficiens
sacramentorum, quia divina iustilutio; quae
materialis , quia signi sensibiUs reprajsen-
tatio; quffi formalis, quia gratuita sanctifl-
catio; quee fmalis, quia liominum medici-
nahs curatio. Et quia denominalio fila forma
el fine, hinc est quod dicuntur sacramenta,
quasi medicamenta sanctificantia : per haec
enim anima a fa?ditate vitiorum reducilur
ad sanclifieatlonem perfectam. Et ideo , licet
sint corporalia et sensibilia , suut tamen
medicinalia, et ob hoc veneranda lanquam
BREVILOQUIl PARS VI.
sancta : quia sacra signiflcant mysteria , ad
sacra praeparant cliarismata, a sacratissimo
Deo data , sacra institutione et benedictione
divinitus consecrata, ad cullum sacratissi-
mum Dei in sacra Ecclesia constituta , ut
merito dici debeant sacramenta.
CAPUT 11.
De Sacramentonm variatione.
De variatione autem sacramentorum hoc
teuendura est, quod sacrameufa ab initio
ad curationem hominis sunt institula , et
semper cum morbo liominis cucurrerunt,
et usque in fiaem saeculi perdurabunt : sed
alia fuerunt in lege naturae , aha sub lege
scripta , alia sub lege gratiae. Et in his om-
uibus, illa quae posteriora suut signiflcatio-
ne , sunt evidentiora , ct effeclu gratiae
digniora. lu lege cnim naturae fuerunt
oblaliones , sacriflcia et decimutiones. In
lege autem scripla introducta est circumci- saor«-
sio, et adjuncta e?t expialio , et superaddita ^"Jitu!
est oblationum et decimationum et sacrifl- '*.'"'?-
ciorum multiformis distinctio. In lege au- gratio.
tem nova statuta sunt sacramenta numero
pauciora , ulililate potiora , virtule effica-
ciora, et praeemiuentia digniora , in quibus
est impletio simul et evacualio sacramento-
rum omnium praidictorum.
Rutio autem ad inteiligentiam praediclo-
rum ha^c est : quia Verbum incarnatum ,
quod est reparatiouis nostrae principium, et
fons et origo sacramentorum , cum sit cle-
menlissiiuum et sapientissimum : eo quod
clementissimum est, uon permisit quod cur-
reret morbus peccati siuc reraedio sacra-
raenti ; eo vero quod sapienlissimum , ideo
juxta diclamen suae imumlabiUs sapientlae
cuncta ordinatissime gubernantis , diversa
adhibuit medicameuta et varia, secundum
mutationem variam temporum diversorum.
Quoniam ergo ab initio, praecurrenle tem-
pore , et adventu Salvatoris magis ac magis
appropinquaute , semper magis ac magis
efiectus salutis crevit , et cognitio veritatis ;
DR MEDICINA SACRAMENTALI.
313
congruum fuit et ipsa sigria saliitis per suc-
cossioiiem temporuin alia post alia variari :
ut cfTectus gratiaB divinae in salutem cresce-
ret, simulque et ipsa significatio in ipsis si-
gnis visibilibusevidentiorappareret. Et ideo
primum per oblaliones, postea per circum-
cisionem , ad ultimum per baptismalem ab-
lutionem, expiatiouis et justificationis sa-
cramentum formaliter institulum est : quia
ejusdem mundatiouis forma et similitudo in
oblatione quidem occulte invenitur, iu cir-
cumcisione vero evidenliiis exprimitur, pcr
baptismum autem manifeslius declaratur.
Et hinc est quod illa primi temporis sacra-
menla, sicut dicit Hugo ', fuerunt sicut ve-
ritatis umbra ; medii temporis, sicut figura
seuimago; postremi, scilicet gratice, sicut
corpus, quia intra se veritatem et gratiam
curatricem continent, quam praiseutant , et
prffisentialiter conferunt , quod promittunt.
Rursus , quoniam prsesentia veritatis et
gratise, quse in lege gratiae exhibetur, ra-
tione suae excellentiai et uiultiformitalis in
1 opere et virtute, per unum signum exprimi
j non poterat , ut decebat ; hinc est , quod in
omni tempore et lege plura fiierunt sacra-
menta data , ad illam veritatem et gratiam
exprimendam ; sed praecipue in tempore
legis flgurae , cujus est flgurare , multa si-
gna et varia praecesserunt, qua3 sua varie-
tate Christi gratiam multipliciter exprime-
rent, et excellentius commendareut , et mul-
fipliciter commendaudo nutiirent parvulos ,
exercerent imperfectos, et duros oneraudo
frangerent , et ad jugum gratiae domarent ,
et quodammodo emoUirenl.
Postremo, quoniam snperveniente veri-
tate, cessatumbra; et figura praenuutians
sortitur finem inteutum , qiio habito , ccs-
saredebet ejus ususet actus : hinc est, quod
! gratia superveuiente , vetera sacramenta et
sigua impleta sunt pariter et sublata , quia
1" signa erant praenostica futurorum, et quasi
praenunliantia de longinquo ; et nova uihilo-
' llug. de S. Vict., Dial. di; Sacram. leg. nat. el
.'cnpla:, longissime posl med.
rainns instifuta tanquam denionstrativa praj-
sentis gratiae , ct rememorativa qnodam
modo passionis Dominicae , quae fons est, ct
origo gratiae curativai, sive in oumibus,
sive in nobis , sive iu his qui praecesserunt
Christi advenlum : sed in his qui praecesse-
runt, tanquam pretium proraissum ; in his
qui sequunlur, tanquam pretium persolu-
tum. Et quoniam non debetur gratia pro-
raissioni pretii , nisi ratione persolulionis,
et abnudanlior debetur persoluto pretio ,
quara promisso ; hinc e.sf , quod passio Chri-
sti immediatius sanctificat sacramenta tem-
poris legis novae, et pleniori gratia in eis re-
dundaf. Propter qiiod illa praeparaverunt et
. perduxeruut ad haec, sicut via ad tenni-
num, sicut signum ad signatum, sicut fl-
gura ad verilatcra, et sicut imperfectum re-
ducit et praeparat ad perfeclura.
CAPUT
De Sacramentorum num
ro et distinctione .
De distinctione autem et numero sacra-
meutoruin novae legis , hoc tenendum est ,
quod ipsasuntseptem, secundum correspon-
denfiam ad gratiam septiformem , quae per
septenarium temporis nos reducit ad princi-
pium, quietem et circulum aeternitatis , si-
cut ad octavam resurrectionis universalis.
Horum autem sacramentorum janua est
Baptismus, dehide Conflrmalio, Eucharistia,
P«niteritia, Uncfio extrema, Ordo et Matri-
monium : quod licet ultimo collocetur prop-
ler morbum concupiscentiae annexum, ip-
sum tamen fuit ante omnia introductum in
Paradiso, etiam anfe peccatum.
Ratio autem ad iutelligentiam praedicto-
rum haec est : quia principium noslrum re-
parativum, et curafivum nostrorum mor-
borum , Christus Dominus , Verbum incar-
natum, cum sit Dei virtus , et sapientia, et
misericordia nostra, sic pofeuter, sic sapien-
fer, sic clementer, sic decenter sua debet
instituere sacramenta in lege gratiae, ut ni,
hil prorsus desit curationi nostrae, quantum
Suffi-
314 BRRVILOOUI
competit statui vitae praescntis. Ail perfec-
tam auleLQ curationem aegritudinis concur-
ruut hsec tria, scilicet expulsio acgritiidinis,
introductio sanitatis, et conservatio intro-
Raiioi. ductae salutis. Prinium igitur, quoniam ad
perfectam curationem perfecla et universalis
requiritur morbi expulsio; ct morbus est
septiformis; triplex culpabilis , scilicet culpa
originalis, mortalis, et venialis; et quadru-
plex pcenalis, scilicet ignorantia, malitia ,
inflrmilas et concupiscentia ; et non sanat
oculum , quod sanat calcancum , sicut dicit
Hieronymus : hinc est, quod oporluit adhi-
beri conlra haec septenarium mcdicamen-
torum ad hunc sepliformem morbum ple-
nius expellendum, scilicet conlra origina-
lem , baptismum ; contra niortalem , pceni-
tentiam; contra venialem, unctionem e.\-
tremam ; conlra ignorantiam , ordinem ;
contra maliliam , eucharisliam ; contra in-
flrmitatem , confirmationem ; et contra con-
cupiscentiam , matrimoniiim , quod eam
teniperat et excusat.
Kit o 2. Rursus , quia perfecta curatio iion potcst
esse sinc restitutione integrae sanilalis , et
sanilas animae integra consistit in usu sep-
tem virtutum, trium scilicet theologicarum,
et quatuor cardinalium ; hinc est , quod ad
harum usura sanum reslituendum, institui
oportuit septiforme sacramentum. Nam bap-
tismus sanando disponit ad fidem, confirma-
tio ad spcm, Eucharistia ad charitalem, pce-
nitentia ad juslitiam, unctio extrema ad
perseverantiam , quae est fortitudinis com-
plementum et summa, ordo ad prudentiani,
matrimonium ad temperantiam conservan-
dam, quam maxime persequitur infirmitas
carnis , sed honestas remediat nuptiarum.
Raiio 3. Postromo, quoniam perfecta curatio esse
nonpotestsineconservationesalulisintroduc-
tae, et salus introducta conservari non potest
in confliclu certaminis , nisi in acie Ecclesiae ,
quae est ' terribUis id castrorim acies ordi-
nata, et hoc quideiu fit per septiformis gra-
tiae armaturam ; hinc est, quod necesse est
1 Cnn'., VI, 3. — ' F/)/i ..■>■, \. :ii.
I PARS VI.
septem esse sacramenta. Nam ut haec acies
sit perfecte et continue communita , cum
constet ex partibus corruptibilibus, indiget
sacramentis munientibus , relevantibus et
renovantibus ; munientibus pugnantes , re-
levantibus cadentes, et renovantibus mo-
rientes. Sacramentum autem muniens, aut
munit ingredientes, etsicestbaptismus; aut
stantes, et sic esl confirmatio ; aut exeuntes,
et sic est extrema unctio. Sacramentum au-
tem relevans, aut relevat a casu veniali, et
sic pst euchavistia ; aut 'a mortali , et sic est
pcenitentia. Sacramentum autem renovans ,
aut renovat in esse spirituali , et sic est or-
do , cujus est administrare sacramenta , aut
in esse naturab, et sic e-t matrimonium :
qnod quia renovat multitudiuem in esse na- '
turae, quod est omuium fundamentum, ideo
primo fuit anto onmia institutum , sive in- <
troduclum , licet propter morbum concupis-
centiae annexum. Et quia minime est sanc-
tificalivum , quamvis significatione sit' sa-
cramentum magmnn , inler medicameuta
spiritualiu ultinio coUocatur, et locum sorli-
tur exlremum. Unde, quia baptismus est
ingredientium , confirmatio pugnantium ,
eucharistia vires resumentium , poenilcntia
resurgentium , extrema unctio excuntium ,
ordo novos milites introducentium , matri-
moiiiuni novos mililes prfeparantium, patel
ex his sufflcienlia et ordo medicamentoruiu
sacramentalium , et armonmi.
CAPUT IV.
Dc Sacramentonan institutione.
De inslitutione autem sacramentorum hoc
tenendum est, quod septem sacramenla le-
gis gratiae Christus instituit, tanquam Novi
Testamenti mediator, et praecipuus lator le-
gis , in qua vocavit ad promissa aeterna ,
dfcdit praecepta dirigentia , et instituit sacra-
menta sanctificantia. Instituit vero ea iu
veibiset elemenlis, ad evidentiam signifi-
calionis , et eflicaciam sanctificationis , ita
quod semper habet signiflcantiam verita-
Inslitu-
tionis sa
crsmcn-
DK MEDICdNA
tis, sed non seniper efficaciam curntionis;
non propter defectum a partc sui, s:'d a
parte suscipientis. Institait antem praidicta
sacramenta diversimode : quajdam scilicct
ex cis conflrmando, approbaiido, et consum-
mando, ut matrimonimn et i.oenitenliam ;
quaedam autem insinuando et initiando , ut
■ confirmationem et unctionem extremara ;
quajdam vero iniliando et consuramaudo,
et in semetipso suscipiendo, ut saoramentum
baptismi, eucliaristise, et ordinis. Ha^c enim
tria et plene instituit , et etiam primus sus-
cepit.
Ratio autem ad intelligentiam praedicto-
rum, haec est : quia priQcipium reparaU-
vum nostrum est Christus crucifixus, Ver-
bum scilicet incarnatum, quod quia Yerbum
est Patri coaequale et consubslantiale, est
verbura sumraaa virtntis, summBe veritalis,
ctsummBebonitalis,acperhocetsumra3eauc-
toritatis : et ideo ipsius est proprie novum tes-
taraentum introducere ; ipsius est eliam dare
legeni integram et sufficientem , secuudum
exigentiam summae virtulis, et veritatis, ac
bonitatis suse. Ratione igitur summse boui-
tatis , promissa proposuit beatificanli i ; ra-
tione autem summae veritatis, prsecepta de-
dit dirigentia; rationeverosummffi vlrLulis,
sacramenta statuit adminiculantia : ut sic
per sacramenta virtus repararetur ad im-
plenda prajcepta dirigentia, ct per prsecepta
dii-ectiva perveniretur ad promissa ajterna,
fadente hoc Yerbo seterno Christo, scilicet
Domino, in lege Evangelica, in quantum cst '
via, veritas etvita.
Rursus , quoniam reparativum princi-
pium non solum est Yerbum in quantum
Yerbum , sed etiam m quantum incarnatum,
quod , hoc ipso quod incarnatum , omnibus
se ofFert quantum ad notitiara veritatis, rt
omnibus digne accedentibus se exhibet ad
gi-atiam curationis ; hinc est quod - tanquam
plenum gratice etveritatis, ad majorem evi-
dentiam significandi et efficaciam sanclifi-
^ Jmit., XIV, 6. — ' Joo))., I, [i. — 'Matt'!.,ns, 13.
— '.4c/., I, 3.— 5 Marc, vi, 13,
SACK.AMENTALI. 315
candi , sacramenta instituit in elementis si-
raul , et verbis : ut dum elementa ocuhs , et
verba auribus se otreirent, qui sunt duo
sensus maxime cognoscitivi , evidentiam
darentsignificalioniscxpressse ; deindeeliam
verba sanctiflcarentelementa, utplenior fle-
ret efficacia curationis humanae : quse quo-
niam nulli datur repugnanti et impugnanti
fonlem gratiae interins iii corde; ideo .sic
inslitula sunt, ut significarent semper et
universahter^ non autemsauctificarent , nisi
accedentes digne absque omni fictione.
Postremo, quoniam etsi Yerbum incania-
tura sit fons gratiae sacramentalis , aliqua
tamen gratia sacramentalis fuit ante incar-
nationem ; aliqua vero non nisi post Spiritus
sanrti rais.sionem ; quaeilam autera medio
modo se habens : hinc est, quod oportuit
sacramentd iuslitui diversimode. Nam ante
incarnationem necessaria fuit compunctio
poenitentialis, generatio matrimoniahs ; ideo
hajc duo sacramenta non de novo instituit ,
sed jam a se iustituta , et naturali dictami-
ne (ft) quodara modo impressa consumraavit
et confirniavit ia lege Evangelica, dum poe-
nitentiam prffidicavit, et nuptiis interfuit,
et legem conjugii approbavit , secundura
quod colligitur ex diversis Evangelii locis.
Anle vero Spiritus sancti missionem, nec
fuit plena Spiritus sancti donatio ad confir-
mationem, etnominis Christi publicam con-
fessionem, nec unctio menlis plenaria ad
evolatiouem : ideo haecduo sacraraenta, sci-
licet confirmationem et extreraara unctio-
nem, Christus solum initiavit et insinuavit :
confirmationem , manum parvulis imponen-
do ', et prsediceudo ' discipulos baptizandos
Spiritu sancto ; unctionem vero extremam ,
discipulos ad curandum mittendo, qui in-
firmos ungehant oleo, sicut dicitur in Marco '.
Medio autem tempore, et fuit regeneratio,
et Ecclesia; ordinatio , et spiritualis cibatio ;
ideo Christas haec Iria sacramenta , scilicet
baptisnii , eucharistiae , etordinis, et com-
plete, et clare instituit : primo bapiismura
(n) Ceet. edit. dictamini.
316
suscipiendo, deinde formam dando etceeteris
publicando; ordinem vero, dando primo
potestatem ligandi et solvendi peccata hu-
mani generis , et potestatem conficiendi sa-
cramentum altaris; eucharistiam vero, com-
parando se grauo frumenti , et conflciendo
et dando discipulis, imminente passione,
sacramentum corporis et sanguinis sui. Et
ideo hffic Iria sacramenta per Christum dis-
lincte et integre debuerunt institui , et in
lege veteri multiphciter figurari, tanquam
sacramenta subslantialia novi testamenti,
et propria legislatoris , Verbi scilicel incar-
nati .
CAPUT V.
De Sacramentorutn dispensatione.
De dispensatione vero sacramentorum hoc
tenendum est, quod potestas dispensatio-
nis sacramenlorum regulariter spcclat ad
solum gcnus humanum. Iii omnibus autem
sacramenlis dispensandis, necessaria est in
dispensanle inteutio. In aliquibus etiam ne-
cessario cum iutentioue requiritur ordo ?a-
cerdotalis, vel pontiflcalis : pontiflcaiis, in-
quam, necessarius est, dispensationi con-
flrmationis et ordinis; sacerdotalis vcro, dis-
pensationi eucharistice, pcenitentiae, et unc-
tionis extromae. Baptismus aiitcm , et ma-
trimonium , lict^t ad sacerdotes speclent ,
possunt tamen praeter ordinem sacerdotalem
dispensari de facto, maxime in articulo ne-
cessitati.<. His autem existeatibus , sacra-
meula dispensari possunt a bonis , et malis ;
a fidehbus, et haereticis; inlra Ecclesiam,
et extra : sed inlra, secundum veritatem et
ad utilitatem; extravero, non ad utilitatem,
licet dispensentur secundum veritatem.
Uatio autem ad intelligenlirm prajdiclo-
1 um, haec est : quia reparativum principium
nostrum , Yerbum scilicet incarnalum , in
quantum Deus et homo , sacramenta insti-
tuit ad salulem hominum, ordinavit, sicut
etcongruum luit, uthominibus dispensaren-
tur per ministerium hominum , propter ser-
vandam conformitalem dispensutoris ad Sal-
BREVILOQUII PARS VI.
vatorem Christum , et ad ipsum hominem
salvandum. O«oniam ergo Salvator Chri-
stus humanum genus salvavit, secundum
quod cxigebat cequitas juris , dignitas or-
dinis, et securitas sahitis, operatus est enim
salntem nostram modo recto, ordinato et
certo : hincest quod secundum horum trium
exigentiam, sacramenta commisit homini-
bus dispensanda. Primo igitur, quia recti-
tudo juris exigit ut opera hominis , secun-
dum quod homo , non flant praecipitanter ;
et opera hominis, ut ministri Christi , ali-
quo moJo referantur ad Christum ; et opera
hominis , ut ministri salutis , aliquo modo
referantur ad salutem , vel in generali , vel
in speciali; et dispensatio sacramentoruua
eft opus hominis ut rationalis , ut ministri
Christi, et ut ministri salulis : hinc est, quod
necesse est quod flatex intentione, qua quis
intendat facere quod Christus instituit ad '
huraanam salutem , vel saltem facere quod
facit Ecclesia, in quo clauditur in generali
intenlio praedicta, quia ipsa Ecclesia, sicut
sacramonta a Christo accepit, sic ad fldelium
salutem dispensat.
Rursus, quia ordo dignitatis exigit, ut
majora majoribus, minora minoribns, et
media mediis committantur ; et quaidam
sunt sacramenta , quae praecipue respiciunt
excellentiam virtutis, sive dignitatis , ut
sacramentum conflrmationis , et ordinis :
quffidam, quae respiciunt indigentiam ne-
cessitalis , ut baptismus et matrimonium ,
quorum unum generat, alterum regenerat
ad exislenliam debitam; qua^dam autem
media, ut eucharistia, poenitentia , et unctio
extrema : hinc est quod prima, tanquam
suprema, non possunt dispensari nisi ab
episcopis et pontiflcibus , quantum est de
jure communi ; alia vero, tanquam infitna,
dispensari possunt a quibuscumque ordi-
nibus et personis inferioribus, maxime in
arliculo necessitatis, quod dico ratione bap-
tismi ; media vero a solis sacerdotibus , qui
inter opiscopos, et inferiores personas, sunt
quasi iu medio constituti.
Postrenio, quia seciiritas salutis cxigit, nt
res sic flat, ut in dubium non caflat, el nul-
lus cst, qui certus sit de l)onilate et crcduli-
tatc dispcnsaloris , et idem ipse nou cst
cerlus de so ', utrum odio vel amorc dignus
, sit : ideo si sacramenta dispeusaii soluni
'.' possent a bonis , nullus esset certus de sus-
- ceplione sacramenti, el sic oporleret scmper
iterari, et sic malitia unius prjpjudicaret
■ alienae saluti. Nulla etiam esset stabilitas in
gradibus liierarcbise Ecclesia; militanlis,
quse maxime consistit in sacramentis dispen-
sandis: et ideo congruum fuit, ut sacra-
meutorum dispensatio committerelur ho-
mini, non ratione sanctitatis, quie variatur
secundum voluntatem, sed ratione auctori-
tatis , quffi semper manet, quantum est de
se : ac per hoc oportuit , quod se extenderet
ad bonos et ad malos ; ad eos, qui sunl iutra,
et ad eos qui sunt extra Ecclesiam. Verum,
quia extra unitatem fidei et charilatis, quae
facit iios filios Ecclesiffi et membra, nullus
potest salvari ; ideo si sacramenta exti-a
recipiantur, non ad salutem recipiimtur,
quamvis vera sint sacramenta ; sed utilia
possunt fleri, si quis redeat ad sanctam ma-
trem Ecclesiam , unicam Christi spousam ,
cujus filiostantum (^hristus spousus reputat
dignos haereditate aeterna. Unde Augusli-
nus, contra Donatistas - : « Ecclesia Parailiso
comparata, indicat nobis posse quidem bap-
tismum ejus homines etiam foris accipere;
sed salutem beatitudinis extra eam nemi-
nem vel percipere, vcl tenere. Nam etflu-
mina de fonte Paradisi , sicut Sciiptura
testatur, etiam foras largiter manaverunt :
nominalim quippe commemorantur , per
quas terras fluant, et quod extra Paradisum
constituta sunt , omnibus notum est : nec
tamen in Mesopotamia, vel in jEgypto , quo
illa flumina perveniunt, est felicittis vitaj,
quse in Paradiso commemoratur. Ita fit , ut
cum Paradisi aqua .«it extra Paradisum,
beatitudo tamen non sit nisi intra Para-
1)E MEDICINA SACRAMENTALl. 3i7
disum. Sic ergo baptismus Ecclesiae potest
esse extta Ecclesiam , munus autem beataj
vitae non nisi intia Ecclesiam reperitur,
qua; super petram eliam fuiidata est , quae
ligandi ct solvendi claves accc^pil. Ilajc cst
una, qua' tenet et possidet omnem Sponsi
sui et Domini potestalem , per quam conju-
gulem pote.statem, etiam de ancillis parere
filios potest : qui si non superbiant, in sor-
tem hasreditatis vocabuntur ; si vero super-
biant, extra remanebunt. Magis ergo, quia
pro Ecclesiae honore atque unitate pugna-
mus, non tribuamus haereticis, quidquid
apud eos ejus cognoscimus ; sed eos ar-
guenfes doceamus, quod cxtra unitatem
habent, non valere ad salulem, ni.si a<] eani-
dem venerint unitatem. »
• Eccle.,
m. IV, c.
d.' Hapi.
CAPUT VI.
De Sacramentorum iteratione.
De iteratione autem sacramenlorum , hoc
tenendum est, quod licet commune sit om-
nibus sacramentis non iterari super eamdem
personam et materiam, et ex eadem causa,
ne fiat contumelia sacramento; speciahter
tamen tria sunt sacramenta, quae non sunt
aliquatenus iteranda, scilicet baptismus, con-
firmatio et ordo. In his namque tribus impri-
mitur tiiplex character interior, qui non
deletur; inter quos, characler baptismahs
rctinet fundamentum, nec alii possunt im-
primi, nisi ihe primitus imprimatur. Unde si
quis ordinatur non baptizatus, nihil prorsus
efflcitur , sed est totum de novo faciendum :
quia non intelligitur iteratum, quod constat
non fuisse factum.
Ratio autem ad iutelligentiam praedic-
torum haec est : quia principium nostrum
reparativum, Verbum scilicet incamatum,
licet ratione suae summae virtutis, et sa-
pientiae, et bonitatis, nihil agat iuefficaciter,
nihil inepte , nihil infnictuose ; potissime
tamen hoc observare debet in nobilissimis
operibus suis, cujusmodi sunt illa, per quae
reparatur genus humanum. Quoniam ergo
BREVILOOUII PARS Vi.
genere hujusmodi ope- ralae, et multiplicat» : secundum primum
incredulis ; per
qiiKilani
iltrabi-
1:« pinl,
quJBdam
veroBon.
318
saciamenla suut
rum divinorum; liinc est, quod conlumelia
quodam niodo fit eis, quando super eam-
dem maleriam et per.sonam, et ex eadem
causa iterantur : quia ex hoc osienditur,
quod prius dispen.sala fuerunt inefficacia,
inepta ct infructuosa, confra id quod exige-
bat ipsius reparativi principii virtus, et sa-
pientia, et bonitas snmma, quaj semper
assistit ad operandum in illis, et per illa
sacramenta.
Rursus, quoniam inter haec sacramenla
reparantia, in quibus est generaliter effica-
cia divinae virtutis ad reparationem humani
generis, quaedam sunt quae tantum inlro-
ducta sunt propter remedia morborum ;
quaedam ctiam non sohun ad hoc, sed ad
.■-tatuendum , discernendum et ordinandum
in Ecclesia hierarchicos gradus ; et morbi
possunt variari, expelii, etiterum introduci;
gra(his auteni Ecclesi» dehint esse firmi, et
solidi , et inconcussi : binc est, quod sacra-
nienta quze rcspiciunt morbos ilerabiles,
habenl effeclus Iranseuntes , ac per hoc et
iteraliiies ratione novw causae. Sacrameula
vero illa , quffi respiciunt gradus hierar-
chicos , et status fidei determinatos, necesse
est quod , prajler effectus remediantes , ali-
quos effeclus tribuant permanentes, ad
graduum et statuum Ecclesiae distinctionem
fixam et stabilem. Et quoniam hoc non
potest fieri pcr data naluralia, vel dona gra-
tuita gratum facientia, necesse est quod
fiat per aliqua signa , subsfantiae incor-
ruptibili , scilicet animae incorruptibili , a
principio incorruptibili, secundum confor-
mitatem ad incorruptil)ile , indelebiliter et
gratis impressa, quae characteres appel-
lantur : qui quoniam nunquam delentur,
ideo nec iterari possunt nec illa sacramenta,
in quibus hujusmodi characteres impri-
munlur.
Postremo, quoniam triplex est status fidei,
secundum quem habet fleri dislinctio in
populo Christiano, iu acie ecclesiasticae hie-
rarcbias , scilicet sfatus fidei genifae , robo-
fit di.stinctio fideiium
.secundum fit distinctio fortium ab inflrmis
et debilibus; secundum terfium fit distinctio
clericorum a laicis. Hinc est, quod iUa sa-
cramenla , quae respicinnt triplicem fidei
statuni praedictum, characteres imprimunt,
per quos indelcbiliter impressos semper dis-
tinguuiit : ac per hoc nunquam iterari pos-
sunt. Quoniam ergo bapfismns respicit sta- <
lum fidei genitae, in quo populus Dei ,
distiaguitur ab incredulis, ut Israebtae ab |
jEgyptiis; et couflrmafio respicit statum
fidei roboratae, in quo distinguitur populus
forfis ab infirmis, sicut pugiles ab his, qui
ad pugnam non siini idonei ; et ordo respicit
stalum fidei mulfiplicafae , iii quo dislin-
guifur clerus a laicis , sicul levifae ab ahis
fribubus : hinc est , ciuod in his fantum
tribiis sacrameiitis characleres impriraun-
tur. Quia vcrodistinctiopopuli a non populo
prima est et radicalis; hinc est, quod cha-
racler baptismalis est fundamentum om-
nium aliorum cliaracterum : et idco, illo
non substraio , nibil poterit supera;dificari ,
ac per hoc oporfet de novo fieri ; si autem
ille substernatur , alii imprimi possunt, nec
uuquam ulterius iterandi sunf, nec sacra-
menta tria praedicta, quae hos imprimunt,
ex causa aliqua iterantur; et gravis dc facto
iterantibus debet poena imponi , propter
divini conlumeliam sacrameuti : licet alia
quatuor ox causis diversis possint sine sui
contumelia iterari.
CAPUT VII.
De uilegritate Baplismi.
Jam nunc septimo loco restat videre de
inlegritate uniuscujusque sacramenti : quae
cum sint in numero .septiformi, primo di-
cendum esl de baptismi infegrilate, quod est
janua omnium aliorum sacramentorum.
De integritafe igitur sacramenti baptismi,
hoc teneudum est , quod ad hoc , quod ali-
quis baptizetur vere et plene, requiritur
expressio forraae vocalis a Domino institutai,
qua? est haec : Ego te baptizo in nomine
Patris, et Filii, et Spiritussancti, Amen :
absque oniissione vocabuli, et siue iiiterpo-
sitione vocabuli : absque praeposteratione
ordinis supradicli, et sine comniiitationc
nominis prsenotati. Requiritur etiam nier-
sio, vel ablutio, per elementuni aquae in
loto corpore , vel saltem in digniori parte:
ita quod espressio et mersio fiat ab uno vi
eodem , et in eodem tempore : quibus con-
currentibus, si non sit fictio in baplizando,
datur ei gratia regenerans, et rectificans, et
puriflcans ab omni culpa. Quod ut etfiracius
fiat, catechismus et exorcismus tanquam
prajparatorii praemittuntur tam in parvulis,
quam in adultis; ita tamen, quod in adultis
requiritur fides propria, in parvulis sufficit
fldes aliena.
Ratio autem ad iiitelligentiam prajdiclo-
rum haec est : quia cum principium nostrum
reparalivum , Verbum scilicet incarnatum ,
tanquam perlectissimum et snfficieutissi-
mum principium, reparare habeat genus
humanum per medicamenta sacramento-
rum,itaquod nihil sitiu eis superfluum, nihil
inordinatum, nihil etiam diminutum; ita
disponere debuit, quod sacramentum bap-
tismi et alia integrarentur secundura quod
exigebat sua virtus, nostra salus , et etiam
nosfer morbus. Quoniam ergo virlus nos
reparans est virtus lotius Trinitatis, quam
sancta mater Ecclesia credit in animo, con-
fitetur in verbo , et profitetur in signo sub
trium personarum distinctione, et proprie-
tate, ordine, et origine naturah ; est etiam
virtus passionis Christi, qui mortuus, et
sepultus fuit, et die tertia resurre.^it : hinc
est, quod ad horum expressionem in sacra-
mento, quod primum omnium sacrameu-
torum est, et in quo primo et principaliter
haec virtus operatur , debuit fieri expressio
Trinitatis dislincta, propria et ordinata no-
minatione, quantum est de forma communi ;
licet in tempore primitivse Ecclesiae potuerit
fleri iu nomine Christi, in quo iutelleclus
DK MEDICINA SACRAMENT.\L1. 319
clauditur totius Trinilalis. Debuit etiam firri
propria el ordinala nominatio verbi Bapti-
zandi, cum trina mersione, ad expressio-
nem morlis Christi, et sepulturae, et resur-
rectionis post triduum facfae, quantum est
de congruilate. Et quia simul operalur
utraque virtus, et in uno Christo Salvatore,
utrumque horum debet fieri ab uno et eo-
dem simul, et eodem tempore, propter ser-
vandam unitatera in .sacraraento, et signi-
flcandam uuitatem in nostro Mediatore.
Rursus, quoniara salus noslra requirebat
iiichoari per regenerationem, seu renovatio-
nem in esse gratiaj , conferentis spirituale
esse, aistergcndo immundiliam, effugando
tenebras, et refrigerando concupiscentiam,
qua; universahter labefactal omuijtn homi-
nem descendentem seminahter ab Adam :
hinc est, quod sacramentum primum, quod
est regencralivum, debuit fieri in elemento
quod haberet conformitatem ex naturali
repraesentatione ad triphcem eflectum prae-
dictum gratiae inchoantis nostram salulem.
Quoniam ergo aqua sua puritate mundat,
sua pervietate seu diaphaneitate luminis est
delativa, sua frigiditate refrigerat, et ma-
xime communis est omnibus inter omnia
liquida : hiuc est, quod sacramentum rege-
neratiouis nostrs perfici debuit in elemento
aquse iudifferenter ; quia omnis aqua omni
aquce est eadem specie , et etiam ne aliquis
propter defectum elementi periculum sahitis
incurrere posset.
Postremo, quoniam morbus noster, contra
quem priucipaliter est baptismus, est origi-
nale peccatum, quod animam privat vita
gratiae, et omnium virtutum rectitudine
habihtaute, et prouum quodam modo reddit
ad omne genus culpae, et ti'aducitur aUunde,
et parvulum facit concupiscibilem , et adul-
tum actu concupiscentcm , redigit etiam in
diabolicam servitutem , et in potestatem
principis tenebrarum : hinc est, quod ad
hoc, quod per illud sacraraentum per con-
trarium sufficiens adhibeatur reraedii medi-
caraenium, congruit in eo dari gratiam
Clirlsli
claudit
intiUrx-
lum lci-
tiusTri-
Cuv bap-
aqua&at.
320 BREVILOQUI
regenerantera contra privationem vitae gra-
tuitae; gratiam rectificautem in septiformi
virtiite, contra privationem virtutis liabili-
tativse; gratiam purificaiitem aborani culpa,
contra pronitatem al omnem deordinatio-
nem vitiosam.
Et quoiiiam originale peccatum trahilur
aliundo, ct parvulum facit concupiscibilem,
' et adultum actu concnpisccutem, necessaria
est adulto fides propria, et pcenitenlia : ced
parvulo sulflcit aliena, quae .'ciiicet est in
universali Ecclesia. Qtiia vcro baplismus
debel eruerc a servitute diaboli , et de pote-
state principis tenebrarum, tam pirvulos,
quam adiiltos ; hinc est, quod utrique exor-
cizari debent ad expulsionera potestalis con-
trariae, utrique eliam catechizari : adulti, ut
expulsa caligine erroris , informentur ad
fidem ; parvuH vero, ut sciant patrini, qnid
eos debeant edorere, no pro humano de-
fectu impediatur baptismatis sacramentnm
quominus liabeat finem siinm.
CArUT VIII.
De integritate Confirmatioms.
De sacramento conflrmationis hoc tencn-
dum est, quod ad ipsius iutegritatem requi-
ritur forma vocalis , quae secundum morera
-' magis coraraunera haec est : Signo te signo
crucis, confirmo te c^rismate salulis in
nomine Patris , et Filii , ''t Spiritus sancti,
Ame7i. Requiritur etiara cbrisma, quod con-
ficitur ex oleo oUvarum et balsamo , de (pio
cum per manus episcopi signum cruois
fronti iraprimitur sub praedicta forma ver-
borum, confirmationis suscipitur sacra-
mentum, per quod conflrmatur horao ut
pugil ad nomen Chrisli audacter et publice
confilendura.
Ratio autera ad intelligentiara praedic-
torum haec est : quia reparativum princi-
pium nostrum, Vcrbum scilicet incarnatuin,
sicut aeternaliter conceptura est in corde
Patris , et temporaliter in carne sensibilitcr
» 1 Titn., I, 5.
I PARS VI.
apparuit homini , sic neminem reparat , nisi
ipsuin et corde credendo concipiat, et cre-
ditum exterius confltendo depromat confes-
sione debita : cujusinodi est confessio veri-
dica, veritate plena, quae non tantum est
verilas spocnlaliva , verum etiara pi-aclica.
Haec aulem est in qua non tantum est adae- coi^fcs-
quatio intellectus , sermonis et rei , verum cMj'^?
etiam iu qua totus horao vcritati confor- °»-
matur seeunduni intelligentiam rationis ,
sccnndura coraplacentiam voluntatis, et so-
cunduin adhajrentiam virtutis, ut sit ex
toto cordo, lota a!;ima, et tota mente : sit '
ex corde puro, co7iscientia bona, et fide non
ficta : et talis est confessio inlogra, placida
et intrepida : ut sit (a) integru, ratione ojus
do quo est; placida, ratione ojus coram quo
fit; intrepida, ratione ejus a quo fleri habet
illa confessio. Oiioniam ergo ad hoc homo
pusillanimis non ost idonens , nisi per ma-
iiuni supernae gratiae confirmotur ; ideo ad
hoc sacramentum conflrmationis fuit divi-
nitus inslitutum , tanquani immediafe se-
quens baptismum.
Quia vero flnis imponit necossitatem iis ,„,g.
qucB sunt ad flnera, ideo integrari debet hoc 8"'"»«
sacramontum secundum exigentiam confes- coDfir-
.sionis praedicta», ot snarum conditionum, ""
trium videlicet praedictarum. Primo ergo,
quoniara confef^sio haec debet esse integra ;
et integritas confessionis non est, nisi quis
confitealur Christum verum hominera pro
horainibus cruciflxnm, ouuidemque vcrum
Dei Filium incarnatum in Trinitate Patri et
Spiritui sancto per omnia coaequalom : hinc
est, quod in forma voGih non tantura flt ex-
pressio actus conflrmandi, verum etiara
ipsius signi crucis, ct nominis beatissimae
Trinitatis. Amplius,quiaconfessiodebet esse
placita ratioue ojus coram quo fil; et fleri
habet coram Deo et horainibus ; et Deo non
potest placero, nisi adsit lumcn inlelligentiae,
et nitor consoientiae; nec proximis, nisi ad-
sit odor bonae famae et vitae honestaft : ideo
ad horum designationem, in elemento exte-
(a) Cxt. edit. add. ex.
DE MEDICINA SACRAMENTALI
riori commiscetur oleum olivarum, quod est
nitidum, et balsamura, quod est odoriferum :
ut per hoc significetur, quod confessio ad
quam hoc sacramentum ordinat et disponil,
coDJunctum debet habere nitorera conscien-
tise et intelligcntije , cum suavi odore tam
vitje, quam faraae, ne contrarietas aliqua sit
inter linguam et conscientiam, vel inter Hn-
guam et famam, propter quam tahs confes-
sio non acceptetur ab horaine , uec appro-
betur a Christo. Postremo, quoniam talis
confessio debet esse intrepida, ut nec pu-
dore^ nec limore , dimitlat quis dicere veri-
tatem ; et tempore persecutionis ignominio-
sara mortem Christi in cruce confiteri pu-
bUce formidat quis, et erubescit, prcecipue
horrens incidere in consimilem poenam et
ignominiam passionis; et hujusmodi timor
et pudor potissime apparet in facie, et maxi-
me in fronte : ideo ad omnem verecundiam
et formidinem propulsandam, et manus po-
festativa imponitur^ quse conlirmet, et crux
fronli imprimitur, ut non erubescat eam pu-
bhce confiteri, nec formidet pro confessione
nominis Christi, si opus fuerit, quantam-
cumque pcenara vel ignominiara sustinere ,
tanquam verus pugil unctus ad prsehum, et
tanquam strenuus miles ferens in fronte re-
gis sui siguum, et crucis ejus triumphale
vexillum, cum quo paratus sit penetrai-e
hostium cuneos securus. Non enim potest
crucis gloria libere praidicari, si crucis
pcena et ignorainia forraidetur; juxta quod
sanctus dicebat Andreas : « Ego si crucem
expavescerem, gloriam crucis minime prae-
dicarem. »
321
CAPUT IX.
De integrifate Eucharistice.
Doctri- De sacramento Eucharistise hoc tenendum
caihouca ^st, quod in hoc sacramento verum Christi
h° tstia '^o^P'!^ 6*' verus sanguis non tantum signifi-
catur, verura etiam veraciter continetur sub
dupUci specie, panis sciUcet et vini, tau-
quara sub uno, et non sub dupUci sacra-
TOM. vu.
mento : hoc autem est post consecrationem
sacerdotalem, quae fit in prolatione vocalis
formse a Domino institutse super panem,
scilicet : HoG est corpus meum; super vinum
vero : Hic est calix sanguinis mei : quibus
verbis cum intentione conficiendi a sacerdote
prolatis, transsubstantiatur utruraque ele-
menlum secundum sulxstantiam in corpus
et sanguinem Jesu Christi, remanentibus
speciebus sensibiUbus, in quarum utraque
conlinetur totaUter, non circumscriptibiliter,
nec locaUter, sed sacramentaliter totus Chri-
stus. In quibus etiara proponitur nobis ut
cibus , quera qui digne accipit , non solum
sacramentaUter, verum eliam per fidem et
charitatem spirituaUter manducando, corpori
Christi mystico magis incorporatur, et in
seipso reficitur et purgatur; qui vero • in-
digne accedit, judicium sibi manducat et
bibit, non dijudicans sanctissimum corpus
Christi.
Ratio autera ad inteUigentiam praedicto-
rura haec est : quia principiura nostrum re-
parativura, Verbura sciUcet incarnatum, et
sufficientisslraum est in virtute, et sapien-
tissimum est in sensu : ideo sic nobis con-
tuUt sacramenta, secundura quod exigit sa-
pientiaet efficientia sua. Et quia sufflcientis-
simum est, ideo largiendo medicamenta
morborum et charisraata gratiarura, non
tantum instituit sacramentum quod nos in
esse gratise generaret, ut baptismus, et ge-
nitos augmentaret et roboraret , ut confir-
matio; verum etiara quod genitos et aug-
mentatos enutriret, ut sacraraentura Eucha-
risUae : propter quod haec tria sacramenta
omnibus dantur, qui accedunt ad fidem.
Quoniam ergo nutrimentum nostrum quan-
tum ad esse gratuitum attenditur in unoquo-
que fideUura per conservationera devotionis
ad Deum, dilectionis ad proximum, et dele-
ctationis intra seipsum ; et devotio ad Deum
exercetur per sacrificii oblationera ; dile-
ctio ad proximura, per unius sacramenti
communionem; et delectatio intra seipsum,
. > Cor., XI, 29.
21
BREVILOQUII PARS VI.
per viatici refecUonem : hinc est, quod prin-
cipium Dostrum reparativum istud sacra-
.. mentum Eucharistiaj dedit in sacrificium
'' oblationis, et sacramenlum conimunionis,
- et viaticum refeclionis.
Quia vero principium nostrum reparati-
' vum non tantum est sufflcientissimum, ve-
rum etiam sapientissimum , cujus est omnia
agere ordinate; ideo sic dedit el disposuit
nobis sacrificium, sacramentum et viaticum
exhibere, secundum quod compelit tem-
pori (a) gratiae rcvelattE,statui vi*, et capa-
citati nostrai. Primo igitur, quoniam tcmpus
gratiai revelatae requirit quod jam non olTe-
ratur oblalio qualiscumque, sed pura, pla-
cita [b) et plenaria ; et nuUa alia oblatio est
talis , nisi illa quae in cru(;e fuit oblata, scilicet
Christi corpus et sanguis : hinc est, quod
necessario oportet in hoc sacramento non
tantum flgurativc, verum etiam veraciter
corpus Christi, tanquam oblationem huic
tempori debitani contineri. Simibter, quia
tempori gratiai consonat, quod sacramentum
commuuionis et dilectionis non tantum sit
communionem et dilectioneni significans,
verum etiam ad illam iuflammans , ut effi-
ciat quod figurat; et quod maxime nos in-
flanmiat ad dilectioncm mutuam, et maxlme
uuil niembra, est unitas capitis, a quo per
vim amoris diffusivam, unitivam et trans-
formativam , manat in nos dilectio mutua :
binc est, quod in hoc sacramento continetur
vorum Christi corpus, et caro immaculata,
ut se nobis diffundeus, et nos invicem
uniens, et in se transformans per ardentissi-
mam charitatem, per quam se nobis dedit,
se pro ,nobis obluUt, et se nobis rcddidit, et
nobiscum existitusque ad finem mundi. Per
hunc eliam modum refectio competens statui
gratiae est refectio spirituaUs, et communis,
et salutaris. ilefectio autem spiritus cst ver-
bum vitae, ac pcr hoc refeclio spiritualis
i[isius spiritus in carne est Vci'bum incarna-
tum , seu caro Verbi, quai cibus est commu-
nis et salutaris : quia licet sit una, omnes
taraen salvantur per ipsam.
Quia ergo non est dare ahum cibum spi- cbris
ritualem, communem et salutiferum, nisi ^" J."'
ipsum verum corpus Clirisli; hinc est, quod '■'«■•'=<"'
necesse est ipsum in hoc sacramento vera- m s.cm
citer esse contentum, exigente hoc perfe- ^th.-
ctionesacrificii placativi, sacramenti unitivi, "■""•
et viatici refectivi : quae debent esse iu tem-
pore novi testamenti, et gratia? revelataj, et
veritatis Christi.
Rursus, quia statui viae non competit
Christum aperte videre, propter velamen
aenigmatis, et propter meritum fidei; nec
convenit Chi isti carnem dentibus attrectare,
et propter horrorem crudilalis, et propter
immortalitatem ipsius corporis : ideo necesse
fuit corpus et sanguinem Christi tradi vela-
tum sacratissimis symbolis, et similitudini-
bus congruis et expressis. Et quoniam nihil sana
magis idoneum est ad refeclionem, quam "*°|,7.'
cibus panis, et potus vini; nihil est etiam "«''«•■
magis idoneum ad significationem unitatis pani. ci
corporis Cbrisli veri et mystici, quam panis 'c°ebo''*
factus de mundissimis granis, et vinum ex- ""'^^J'
pressum dc purissimis acinis in nnum col- «"b «'^ '
lectis : ideo sub his speciebus, magis quam eijiibcr:.
sub aiils, debuit hoc sacramentum exhiberi.
Et quia Christus sub illis speciebus esse de-
bebat, non secundum mutationem factam in
ipso, sed potius in eis; ideo ad prolationem
duplicis verbi praedicti, in qua insinuatur
exigentia Christi sub speciebus iUis , fit con-
versio substantiaj ulriusque in corpus et
sanguinem, remanentibus solis accidentibus,
tanquam signis ipsius corporis contentivis ,
et etiam expressivis.
Quia vero corpus Christi beatum et glo- chris-
riosum non potest dividi in partes suas, nec ,abaul-
separari ab anima, neque a divinitate sum- \"* '^,"'
ma; ideo sub utraque specie est unus Chri- unus.to-
slus, et totus, et indivisus, scilicet corpus, diTisus.
et auima, et Deus : ac per hoc utrobique est
unum et simplicissimum sacranientum con-
tineus totum Christum. Et quoniam quaeh-
bet pars speciei significat corpus Christi ;
hinc est, quod totum sic est in tota specie,
(«) Eilit. Val. et Ven. lempoie. — (4) Al. placida.
DE MEDICfNA SACRAMENTALI.
3^3
quod in qualibet ejus parte, sive sit integra,
sive divisa : ac per hoc non est ibi ut cir-
cumscriptum , ut occupans locum , vel ha-
bcns situm^, ut perceptibile per aliquem sen-
siim corporeum ct humanum; sed omnem
lalens sensunij ut fides habeat locum et me-
ritum. Propter quod etiam, ut non depre-
hendatur, accidentia illa habent omnem ope-
rationem, quam etiam habebant prius, licet
sint praeter subjectum , quandiu continent
-intra se Christi corpiis : quod quidem est
quandiu durant in suis proprietatibus natu-
ralibus, et sunt idonese ad cibandum.
Postremo, quoniam capacitas nostra ad
Christum efficaciter suscipiendum non est
in carne', sed in spiritu ; non in ventre, sed
inmente;et mens Christum non attingit,
Qao nisi per cognitionem et amorem , per fidem
"Eucha"- et charitatem , ita quod fides illuminat ad
^ristiam recognitionem vel recordationem, et chari-
oedatur. tas inflammat ad devotionem : ideo ad hoc,
quod aliquis digne accedat, oportet quod
spirituahter comedat, ut sic Christum per
recordationem fidei masticet, et per devotio-
nem amoris suscipiat : per qufe non in se
transformet Christum^ sed ipse potius traji-
ciatur in ejus mysticum corpus. Propter
quod manifeste colligitur, quod qui tepide,
indevote et inconsiderate accedit , judicium
sibi manducat et bibit, quia tanto sacra-
mento contumeliam facit. Et ideo consilium
est his, qui se sentiunt minus mundos mente
vel cai-ne, vel etiam indevotos, ut difTerant,
quousque parati ad esum veri agni , mundi ,
devoti etcircumspecti accedant. Propter quod
etiam hoc sacramentum preeceptum est ce-
lebrari cum solemnitate prjecipua, tam quan-
tum ad locum, quam etiam ad tempus, et
quantum ad verba et orationes, et quantum
ad vestimenta in celebratione missarum, ut
tam ipsi sacerdotes conficientes, quam etiam
suscipientes , percipiant gratise donum , per
quampurgentur, illuminentur, perficiantur,
reficiantur, vivificenturj et in ipsum Chri-
stum per excessivum amorem ardentissime
transferantur.
CAPUT X.
De integj-itate Poenitentim.
De sacramento pcenitentise hoc tenendum
est, quod ' ipsa est secunda tabula post nau-
fragium, ad quam naufragans per mortale
peccatum recurrere potest , quandiu est in
statu praesentis vitae^ quandocumque, et quo-
liescumque divinam clementiam voluerit
implorare. Ipsius autem partes integrales
sunt contritio in animo, confessio in verbo,
et satisfactio in facto. Ex quibus tunc pceni-
tentia integratur, cum peccator omnem mor-
talem culpam perpetratam et facto deserit,
et verbo accusat, et animo detestatur, pro-
ponens nunquam iterare peccatum.*His au-
tem debito modo concurrentibus, cum abso-
lutione facta ab eo in quo est ordo, clavis et
jurisdictio, al)Solvitur homo a peccato, et
reunitur Ecclesiae, et reconciliatur Christo,
mediante clave sacerdotali : per cujus etiam
judicium non tantum fleri habet absolutio,
verum etiam excommunicatio, et relaxatio,
quse proprie habet fieri ab episcopo tanquam
ab Ecclesiae sponso.
Ratio autem ad intelligentiam praedicto-
rum, haec est : quia principium nostrum re-
parativum, Verbura scilicet incarnatum, eo
ipso quod verbum , est fons veritatis et sa-
pientiae; eo ipso quod incarnatum, fons est
pietatis et indulgentiae : ideo reparare debet
genus humanum per medicamenta sacra-
mentorum, et praecipue contra morbum prae-
cipuum, qui scilicet est mortale peccatum,
justa quod decet pontificem pium, medicum
peritum, et judicem aequum : ut sic in cu-
ratione nostra appareat Yerbi incarnati j^p^.
summa clementia , et summa prudentia , et "''«"tia
. . ^- ' ostendi-
SUmmajUStltia. tursmn-
Primum igitur, quoniam in curatione cwsti
nostra a mortali culpa per pcenitentiam ap- tk^"pru'.
parere debet ipbius Christi Pontificis piissimi ^*"'!? '^'
summa clementia, et summa clementia Pon-
tiflcis superexcedit omnia peccata humana,
' Hieron., epi»t, Lxiv,
324
BREVILOOUII PARS VI.
qualiacumque et quantacumqae sint, et quo-
tiescumque fuerint perpetrata : hinc est,
quod peccantes suscipere ad veniam est
ipsius Pontificis clementissimi , non solum
semel, nec bis, sed quotiescumque supplici-
ter imploraverinl clementiam Dei. Et quia
divina clementia tunc vere et suppliciter im-
ploratur, quando iutervenit poenitentiae la-
menluni ; et ad hoc potest horao se conver-
tere, quandiu est iu stalu prsesentis vitaj,
quia convertibilis est in bonum et in makmi :
hinc est, quod quautumcumque, et quando-
cumque , et quotiescumque peccalor pecca-
verit, ad sacramcntum pcenitentiai potest
habere relugium, perquod sibi liatremissio
peccatorum.
Uursus, quia in curatioue nostra debet
apparere et manifestari ipsius Christi medici
peritissimi summa prudentia; et prudentia
medici est in adhibendo remedia contraria ,
per qua; non tautum morbus auferatur, ve-
rum etiam praescindatur causa; et cum pec-
cetur in Deum delectatione, consensu, etper-
petratione, scilicet in corde, ore, et opere :
hinc cat, quod prudentissimus medicus insti-
luit, ul contra deordinalionem peccatoris se-
cundum triplicem vim, scilicet alTeclivam (a),
intcrpretalivam , et operativam, qua; fit per
delectatiouis complacenliam occultam, esset
reformalio pcenitentis secundum tripbcem
vim prajdictam , per dolorem pccnitenliae
conceptum iu corde per compunctioueni ;
expressum {b) in orc pcr confessionem; con-
summatum (c) iu opere per salisfaclionem.
Et quia omnia peccata mortaUa ab uno Deo
avertunt, et uni gratia; opponuntur, et unam
principalem hominis rectitudinem perver-
lunt; hinc est quod ad hoc quod pcenitenlia;
medicamentum sit sufficienter cx suis parli-
bus iutegratum , neccsse est quod poeuiteu-
lia habeatur de omnibus peccatis : et quau-
tum ad prffilerilum , per displicentiam de
perpelratis; et quantum ad prajseus, per
cessationem de pcrpelrandis; et quantum ad
(a) Ita Edit. Lug.; Kdit. Ven. effectivain.— (6) det.
edil. exprcssam. — (o) Cwt. cdit. consunimatam .
futurum, per propositum nunquam recidi-
vandi, vel in idem, vel in aliud genus pec-
cati : ut sic tutaUter recedendo a culpa per
poenitentiam , divina gratia suscipiatur, per
quam obtineatur venia omnium peccatorum.
Postremo, quoniam in curalione nostra
manifestari debet ipsius Christi judicis recta
justitia; et ipsius iupropria persoua uou est
judicare ante judicium ultimum ot finale :
ideo ad particularia judicia, ante fiiiem, ju-
dices debuit conslituere. Et quia judioes isti
inter Deum offensum, et hominem otfcuden-
tem, sunt quasi intermedii, ut pro.\iini Chri-
sto, pr»posili populo; Domino aufem iili
praecipue sunt proximi et familiares ratione
officii, qui sunt ejus pra^cipueministerio con-
secrafi, scilicet sacerdotes : ideo omnibus in
sacerdofaU ordine constitutis, et soHs, datur
potesfas duplicis clavis : sciiicet clavis scien-
tia?, ad discernendum ; et clavis quae cst po-
testas ligaudi ct solveudi, ad dijudicandum,
et absolutiouis beueficium impendendum.
Quia vero, propter confusionem vitan-
dam, non quiiibet cuilibet est pra^lafus in ]
Ecclesia militante, cum ipsa ecclesiastica
hierarchia debeat essc secundum potesfatem (
judiciariam ordinafa; ideo haec pofestas U- ]
gandi cf solvendi concessa esf , primo, uni .
primo ef summo sacerdofi, cui collata est, •■
tanquam summo capiti, potestas universa-
hs ; et deinde , secundum particulares eccle-
sias, dividilur in partes, ita qiiod primo in
episcopos, deinde in presbyfcros desceudit a
capite uno. hleo hcet unusquisque sacerdos
habeat ordinem et clavem ; ad eos tamen usus
clavis tautum se exfendit, qui sibi ordinarie
suut subjecti, nisi sibi ab eo, qui habct ju-
risdictionem ordinariam, committatur. Cum
vero illa jurisdictio sit principalilcr in capite
summo, etdeinde iu episcopo, ct postremo
in sacerdote curato; potest quidem a quo-
libet eorum committi alteri, sufficienter qui-
dem ab infimo, magis a medio, et maxime
a supremo. Et quia in Pontifice summo, et
etiam iu episcopis est hujusmodi jurisdictio
non tantum ad judicandum infer Deum et
DE MEDICINA SACRAMENTALI.
nis, et
hominem in occulto, verum etiam arl jurli-
candum i nterhomi nem ct hominem i n aperto ,
tanquam in illis, quibus commissum est Ec-
clesise regimen et custodia, sicut sponso
committitur sponsa: hinc est, quod gladium
habent pra^lati, quo possunt percutere ad
juris defensioncm in excommunicatione, et
potestatem largiendi de thesauris meritorum
Ecclosiae, quos habent repositos et commen-
datos tam a capite, quam a membris, et hoc
in relaxatione : ut sic, tanquam veri Dei ju-
dices, hgandi et solvendi integram possi-
deant potestatem, per quam impoenitentes
feriant, et compescant rebelles, et nihilo-
minus absolvant et reconcilient Deo et sanctae
matri Ecclesiae veraciter poenitentes.
CAPUT XI.
De integritate Unclionis Extremue.
De sacramento exlremse unctionis hoc in
summa tenendum est, quod ipsa est sacra-
mentuni exeuntium ex hac vita, prseparans
et disponens ad sanitatem perfectam. Valet
eliam ad delenda veniaha, et ad recuperan-
dam sanitatem praesentem, si infirmo expe-
diat. Ad hujus autem sacramenti integrita-
tera requiritur oleum simplex, sed conse-
cratum ; vocalis expressio orationum ; inunc-
tio infirmi in septem parlibus determinatis,
sciiicet in oculis, auribus, naribus, labiis,
manibus, pedibus, et lumbis. Necdebetillud
sacramentum dari , nlsi adultis et postulan-
tibus, imminente periculo mortis, et hoc per
. manum et ministerium sacerdotis. Ex quo
^ colligitur, quod inter lioc sacramentum, et
confirmalionem , est differentia septiformis,
scilicet in efficacia, in materia, in forma, in
suscipiente, in dante, in loco, et in tempore.
Ratio autem ad intelligentiam praedicto-
rum, haec est : quia principium nostrum
reparativum , Verbum scilicet incarnatum,
nos reparat in quantum ' mediator Dei et
hominim, homo Christus Jesus ; et in quan-
tumJESos, habet salvare; in quantum autem
' I Tim., II, 5. — ' Jac, v, 15.
Christus, scilicet (a) unctus, habet unctionis
gratiam in alios derivare : hinc est , quod
ipsius est in sacramentis suis unctionem
membris suis tribuere salutarem. Quoniam
aulem anima, ad hoc quod perfecte sanetur,
indiget triplici generc sanitatis , scilicet ad
strenuitatem actionis, ad suavitatem con-
templationis, et ad felicitatera comprehen-
sionis : et prima est intranthim in aciem
Ecclesiae ; secunda est praesidentium in ea-
dem, quorum est alios erudire ; et tertia est
exeuntium de eadem per mortem : hinc est,
quod non solum unctionem sacramentalem
instituit Dominus in confirmatione , verum
etiara mediara in ordine pontificali, et extre-
mam imminente periculo mortis.
Quoniam ergo fmis iraponit nefjessitatem
his quae sunt ad flnem ; liinc est , quod se-
cundum exigentiam hujus finis debet hoc
sacramentum operari, debet etiam integrari,
suscipi et dispensari. Primum igitur, quia
hujus sacramenti operalio debet regulari a
fine; et fmis est, quia introductum est ad
salutem felicitatis perpetuae facihus et expe-
ditius consequendam ; et hoc fit per devo-
tionem sursum levantem, et per exoneratio-
nem a culpis veniaUbus, et aliis sequelis,
quae deorsum deprimunt: hinc est, quod
sacramentura istud efficaciam habet, et ad
devotionem excitandam , et ad venialia di-
miltenda, et ad peccatorum scoriam facilius
abolendam. Et quia plurimis inflrmis expe-
dit adhuc vivere ad suorum cumulum me-
ritorum ; hinc est quod sacramentum istud,
et animam vigorando in bono, et exone-
rando a malo, frequenter etiam alleviat a
morbo. Et hinc est, quod dicitbeatus Jaco-
bus ^, quod oratio fidei alvahit infirmum ,
et si in peccatis fuerit, dimittentur ei.
Rursus, quia.hujus sacramenti institutio
debet esse secundum exigentiam finis, et
haec est acquisitio spiritualis salutis per re-
missionem culparum , et haec salus respicit
sanitatem et munditiam conscieutiae interio-
ris, secundum quara judicat ille judex coe-
{al Ccet. cdit. non habenl scilicet.
Anima
triplioi
Et6c».
ciaexlre-
mae unc-
tionia.
BREYILOQUII PARS VI.
adullis
r.oDfo-
rendura.
ter huj u
ra»nli.
lestis : hinc est, quod in isto sacramento de-
. bet esse oleum simplex et consecratum, quia
. sanctitatem et nitorem designat in habita-
culo conscientiae. Quia vero super istam sa-
lutem mortalis homo non habet potestalem;
hinc est, quod oratio et forma vocalis expri-
mitur per verbura deprecativum, ad impe-
trandum gratiae donum. Et quoniam anima
infirmitates spiritualcs contrahit in corpore
secundum quatuor virlutes ipsius corporis
regitivas, scilicet sensitivam , interpretati-
vam, generativam, et progressivam ; hinc
est, quod membra his virtutibus deservien-
tia, sunt inungenda. Quia igitur quinque
sunt membra deservienlia quinque sensibus,
scilicet oculi visui, aures auditui, nares ol-
factuij manus tactui, et os gustui, et etiam
alii virtuti, scilicet interpretativae , et pedes
deserviunt progressui, et lumbi generationi,
quia genitalia indignum et pudendum est
contrectari, et etiam nominari; hinc est,
quod inunctio debet fieri in septem locis
prsedictis, ut sic disponalur homo per hoc
sacramentum ad plenitudinem sanitatis per
deletionem omnis veniahs peccati.
Postremo , quia istius sacramenti suscep-
tio a flne dependet, et fiiiis est velocior tran-
situs ad coelum per depositioncm omnium
venialium et conversionem mentis ad Deum ;
ideo non debet dari nisi adultis, qui venia-
liter peccant; nec aliquibus nisi petentibus,
qui devotione sursum eriguntur: nec ali-
quibus nisi in periculo constilulis, et quasi
in transitu ad ahum stalum. Et quia hoc sa-
cramentum est periclitantium, et tamen ha-
bet materiam sacram , sciUcet oleum conse-
cratum; hinc est, quod propter periculum
evitandum communiter commitli debet sa-
cerdotibus, et propter consecrationem olei
non est nisi a consecratis manibus contrec-
tandum. Ex variatione igitur finis in conftr-
matione, et unctione exlrema, oritur diver-
sitas in efficacia, in materia, et in forma, in
loco, et in tempore, in suscipiente, et in dis-
pensante : in efficacia, quia illud sacramen-
tum disponit ad melius agonizandum, hoc
ad celerius evolandum; in materia, quia
illud in oleo perniixto balsamo, hoc vero in
oleo puro; in forma, quia illud in indicativa,
hoc vero iu deprecativa ; in loco, quia illud
in fronte, hoc vero in multiplici parte; in
tempore , quia illud in sanitate , hoc vero in
segritudiue; in suscipiente, quia illud non
sohim adultis, verum etiam parvulis, hoc
vero tantum adultis ; in danle, quia illud ab
episcopis, hoc autem a sacerdotibus quibus-
cumque. Et Iiaec omnis diversitas a fine pro-
cedit: quia, sicut claruit, diversitas in fini-
bus proximis diversitatem inlroducit in Iiis,
quae ad fines illos habent finaliler ordinari.
CAPUT XII.
De inlegritale Ordinis.
De sacramenlo ordinis haec in summa te-
nenda sunt : quod ordo est signaculum quod-
dani, quo spiritualis potestas tradilur ordi-
nato. Licet autem ordo sit unum de septem saor«.
sacramenlis, septifurmis tamen est ordiuis „"/init
gradus. Primus est in Ostiariis, secundus sepiem
gradu».
in Lectoribus, tertius in Exorcistis, quartus
in Acolytis, quintus in Subdiaconis, sextus
in Diaconis, septimus in Sacerdotibus. His
autem quasi per modum cujusdam praepa-
ratorii supponilur clericalis tonsura, et etiam
Psalmistatus ; per modum autem comple-
menti superponitur Episcopatus, Patriarcha-
tus, et eliam Papatus; a quibus manant or-
dines, et dispensari dtbcnl sub debitis signis,
tam ex parte visus, quam ex parte audilus,
solemnitate debita nihilominus observata,
quantum ad tempus, locum, officium, et
personam.
Ratio autem ad intelligentiam praedicto-
rum, haec est : quia principium nostrum re-
parativum , Yerbum scilicet incarnalum ,
quia, ut Deus et homo, sacramentorum me-
dicamenla ad salutem hominum inslituit
ordiuate, discrete et potestative secundum
exigentiam suae bonitatis, sapientiae et vir-
tutis; hincest, quod ipsa medicamenta sa-
cramentorum commisit hominibus dispen-
DE MEDICINA SACRAMENTALI.
327
sanda, non qualitercumque ; sed eo modo,
quo exigebat ordo, discretio et potestas.
Oportuit ergo aliquas personas ad hujus-
modi officiura exequendum distingui et se-
gregari, quibus ordinario jure potestas liu-
jusmodi committeretur.
Et quia hujusmodi discretio non debuit
fieri, nisi per signa sacra, cujusmodi sunt
sacramenta; hinc est, quod debuit esse ali-
quod sacramentum, quod esset sacrum si-
gnaculum, ordinativum, distinctivum et po-
testativum, ad sacramenta caitera dispen-
sanda modo distinctivo , potestalivo et ordi-
nativo. Et ideo ordo diffmitur signaculum
quoddam, in quo spiritualis potestas tra-
ditur ordinato : ita quod simul in ejus noti-
ficatione clauduntur tria preedicta, ex qui-
bus colligi possunt in summa, quae ad inte-
gritatem ordinis exiguntur. Primum igitur,
quoniam ordo est signaculum distinclivum,
et sequestrativum ab omni populo , ut quis
totaliter diviuo sit cultui mancipatus; ideo
ordines praecedit distinctio quajdam in ton-
' sura et corona , per quam intelligitur appe-
tituum temporalium resecatio, et mentis
elevalio ad aeterna, ut totus ostendatur cle-
ricus deputatus esse ad divinum cultum :
ideo dicit in susceptione coronae ' : Dominus
pars hcereditatis mece. Et quia talis debet
esse instructus in divinis laudibus , quae
maxime consistunt in Psalmis; ideo Psal-
mistatus, tanquam praeambulans caeteros
ordines, antecedit, quem tamen largo modo
Isidorus ^ inter ordines numeravit. Secundo
vero, quia ordo est signaculum ordinati-
vum , et in seipso etiam est ordinatum ; et
ordo consistit in graduum disparitate et dis-
tinctione completa, secundum quod exigit
septiformis gratia, ad cujus dispensationem
sacramentum ordinis principaliter ordi-
natur : hinc est, quod septem sunt ordines
gradatim ordinati usque ad sacerdotium, in
quo status est ordinum, quia ipsius est con-
secrare sacramentum corporis Christi , in
quo est plenitudo omnium gratiarum : unde
' Psal. XV, 5. — ' Isid., de Ecdes. Offie.
alii sex simt tanquam subministrativi, et
quasi gradus quidam, per quos ascenditur
ad thronnra Salomonis. Qui, et scx sunt
propter numeri perfectionem, quia senarius
est primus numerus perfectus; et propter
hoc, quod sic exigit perfectio et sufficientia
ofrtcii ministrandi. Nam oportet aliquos mi-
nistrarc quasi a remotiori; aliquos, a pro-
pinquiori; et ahquos a proxlmo, ut nihil
desit ministerio ordinato. Et quia quodlibet
istorum ministeriorum geminatur secundum
actum purgandi et illumandi, hinc est quod
sex sunt ordines ministeriales, et septimus
omnium perfectissimus, in quo altaris con-
ficitur sacramentum, qui consummatur in
ordine uno, tanquam in termino ultimo et
completo.
Postremo, quia ordo est signaculum po-
testativum, non tantum respectu aliorum
sacramentorum dispensandorum , verum
etiam respectu sui ; et potestas super potes-
tatem est potestas excellens : ideo sibi non
tantum competit potestas simplex, cujus-
modi est in ordine simplici, verum etiam
eminentia potestatis, cujusmodi esthis, quo-
rum est ordines ordinare et dispensare. Et
quia excellentia quanto magis descendit, ,
tanto magis dilatatur; et quanto magis as- |
cendit, tanto magis unitur: hinc est, quod
plures sunt episcopi, pauciores archiepis-
copi, paucissimi
triarchae, et unus pater
patrura, qui Papa merito appellatur, tan-
quam unus primus et summus Pater spiri-
tualis omnium patrum, imo omnium fide-
lium, et hierarcha praecipuus, sponsus uni-
cus, caput indivisum, Pontifex summus,
Christi vicarius, fons, et origo, et (a) regula
cunctorum principatuum ecclesiasticorum :
a quo tanquam a summo derivatur ordinata
potestas usque ad infima Ecclesiae membra,
secundum quod exigit praecellens dignitas
in ecclesiastica hierarcliia.
Et quia haec dignitas praecipue manet in
ordine, ideo hoc sacramentum non debet
dispensari, nisi cum magna discretione et
(o) Cmt. edit, deest ef.
Pontifex
et ejas
primatus
mentio>
pensatio
328 BREVILOQUII PARS YI
solemnitate; ac per hoc non a quolibel;, nec
cuilibet, nec in quolibet loco, nec quolibet
tempore, sed personis litteratis, honestis, et
a cunctis irregularitatibus alienis, jejuno
stomacho, loco sacro, tempore uiissae ; et
temporibus ab ecclesiastico jure statutis de-
bent hujusmodi ordines dispensari, et hoc
ab episcopis, quibus propter emineutiam re-
servatur dispensatio ordinum, (onfirmatio
per impositionem mauuum, cousecratio mo-
nialium et abbatum, et dedicatio ecclesia-
rum, quae propter sui celebritatem non de-
bentdispensari, nisi ab his, qui habent praee-
rainentiam potestatis.
CAPUT XIII.
De integritate Matrimonii.
Ue sacramento matrimonii hoic iu summa
tenenda sunt , quod matrimonium est con-
junclio legitima maris et femiua;, indivi-
duam vltae consuetudinem retinens. IIa;c
autem conjunctio non solum fuit post pecca-
tum, verum ctiam anle peccatum. Sed prius
institutum fuit sacramentum coujugii in of-
ficium; nunc autem non solum in officium,
verum etiam in remedium contra libidinis
morbum. Prius significabat conjunctionem
Dei et anima;; nunc autem pra^ter hoc si-
gnificat conjunctionem Chrisli, Ecclesiae, et
duarum naturarum in unitate personae. In-
troducitur autem haec conjunctio in esse per
liberum consensum animorum ex parte
utriusque personaj, exterius exprcssum in
ahquo signo sensibili : consummari autem
liabet in copula carnah. Nam per verba de
fiituro dicitur matrimonium iniliari, per
verba de praisenti ratificari, sed per carna-
lem copulam habet consummari. Hujus au-
tem sacramenti ' tria sunt bona , scilicet
fides, ct proles, et sacramentum; et duo-
decim impedimenta quae impediunt contra-
hendum, et dirimunt jam contractum , qiiae
in his versibus continentur :
Error, conditio , votum , cognatio , crinjen ;
Ciiltus disparitas, vis, ordo, ligaraeu, honestas;
Si sis affinis, si fortc coire neqaibis;
Ha;c socianda vetant conjugia, juncla retractant.
Ratio autem ad intelhgentiam praedicto-
rum, haec est : quia principium nostrum re-
parativum , Verbum scilicet incarnatum , eo
ipso quod Verbu7n Dei, est fons sapientiae in
excelsis; eo ipso quod mcarnatwn, est cle-
mentiae fons in terris : ct ideo eo ipso , quod
Yerbmn increatum, est humani generis for-
mativum ex summa sapientia;eo ipso quod
incarnatum , est ipsius reformativum ex
summa clemenlia : ideo cnim humanum
genus reparat per clementiam, quia prius
reparablle fecit ex sapientia, qune pro suo
summo ordine exigebat, quod genus huma-
num faceret polens stare, potens labi, potens
etiam reparari, sicut iu praecedenlibus os-
tensum fuit. Quoniam ergo Yerbum Dei in
sua sapientia hominem fecit, sicut et con-
gruum fuit, potentem stare, cadere, et sur-
gere; liinc est, quod genus hunianum eo
niodo propagandum ordinavit, quod ex ipso
modo propagaudi haberet, quod manudu-
ceret ipsum ad slandiim; hahcrel etiam,
quod manuduceret ad remedium ; slcut etiam
iu propagatione illaest aliquid per peccatum,
scilicet libido, quod traducit morbum. Et
quia stalus hominis erat ex conjunclione ip-
sius animae ad Deum per amorem unitivum
modo castissimo, singulari ct individuo, re-
medium veniebat ex (onjunclione divinae
naturae et huraanae in unitatem hypostasis
et personae ; unitatem, inquam, divinagratia
introductam , ut singularem et individuam.
llinc est , quod Deus ab initio instituit , ut Mairi-
propagatio fieret per conjuuctionem maris "°°'j"
et femina3 individuam et singularem, nuae '"iiio '<>-
significaret anle peccalura conjunctionem
Dei et anlm£e, seu Dei, et subccelestis hier.-u-
chiae; post peccalum vero conjunclionem
Christi et humanae naturae, seu Christi, et
Ecclesiae : et ideo utrobique est sacramen-
tum, scilicet ante et post, hcet alio et aho
modo, quantum ad signiQcationem et usum.
' Aug., de Gen. ad lill., lib. III, c. vii.
DE MEDICINA SACRAMENTALI
Cum enlm esset sacramentum, aiilequam
superveriiret morbus; libido, quau super-
veiiit per peccatuin, potius habet per matri-
moniiim excusari, quam ipsum valeat vi-
tiare ; quia non morbus medicamentum cor-
rumpit, sed meilicamcntum habet curare
morbum. Ex quo maiiifeste apparet quid sit
malrimonium, et qualiter divinilus sit iii-
troductum in esse.
Rursus, quia quselibet praedictariim spi-
ritualium unionum in sacrameuto mafri-
monii significatarum est unio unius sicut
agentis et influentis, alterius sicut patientis
et suscipientis, et hoc faciente amoris vin-
culo , qui ex raera voluntate procedit : hinc
est, quod matrimonium debet esse conjunc-
tio duplicis personse , differentis secundum
rationem agenlis et patientis , scilicet viiilis
sexus, et muliebris, et lioc ex mero con-
sensu voluntatis. Et quia volimtas exterius
non apparet, nisi per signa ipsam expri-
mentia; hinc est, quod necesse est ut con-
consen- seHsus mutuus extcrius exprimatur. Qiiia
'lugum ^^™ consensus ut de futuro non est proprie
mutuus consensiis, sed ipsius promissio ; consensus
esiex- vero ante commixtionem non facit plena-
pnmeQ- ^.j^^ unionem , quia nondum sunt una
caro : hinc est, quod per verba de futuro
dicitur matrimonium esse Initiatum ; de
prsesenti , ratum et confirmatum ; sed in
carnali copula consummatum , quia tunc
sunt una earo , et ununi corpus flunt : ac
per hoc plene significat unionem iilam ,
qu3B est inter nos et Christum. Tunc enim
plene tiaducitur corpus unius in corpus al-
terius secundum sui comparis potestatem ad
procreandam prolcm. Et ideo ipsius matri-
monii sunt tria bona , scilicet sacramentum,
propter vinculum insolubile ; fldes, propter
debiti solutionem ; proles vero , sicut elTec-
tus consequens ad utrumque.
Poslremo, quia dicta conjunctio matri-
monialis debet esse ex libero consensu, pro-
cedens ad copulationem personarum dis-
tantium in unam matrimonii iegem , et hoc
potest duodecim modis iinpediri ; hinc est
329
quod duodecim sunt impedimenta matri-
mouii : quod patet sic. Ad matrimonialem '™p«-
dimento-
namquo consensum requintur libcrtas iurumm»-
consentiente , et idoneitas ad conjunctio- suraci°'n-
nem. Sed iibertas in coiisensu tollitur per ''*•
duo , secundum duas partes involuntarii ,
scilicet per ignorantiam, et per violentiam.
Et sic sunt duo impedimenta , scilicet error,
et violeutia. Libertas autem in consentiente
toUitur per hoc, quod quis est alligatus
alteri ; et hoc vel Deo , vcl homini : si Deo ,
hoc est vel per votum expressum , vel per
aliquid quod habet votum annexum : pri-
mum est in voto ; secundum in ordine. Si
autem homini, hoc est dupliciter : aut per
ligamen existens, aut per ligamen prsece-
dens : primum est in ligamine , qn(f quis
hgatus est uxori ; secundum est in crimine,
quando mcEchus , vel mcecha , machinatus
est in mortem conjugis, vel, ipso vivente ,
fidem de contrahendo dedit. Et sic sunt
quatuor impedimenta, scilicet votum,ordo,
ligamen , et crimen. Idoneitas autem ad
unionem est distantia personarum conve-
niens , quce tollitur per nimiam proximita-
tcm , vel per nimiam elongationem. Nimia
autem proximitas venit sive per generatio-
nem, sive per aliquid simile generationi ,
ut est cognatio legalis, aut spiritualis; aut
venit per commixtionem sexuum, aut per
contractionem sponsalium. Et sic sunt tria
impedimenta , scilicet cognatio , afflnitas ,
et publicae justitiee honestas. Nimia autem
distantia aut attenditur quantum ad ea quae
sunt naturffi , ut cum noii possunt commis-
ceri carnaliter; aut quantum ad ea quse
sunt fortunffi, quse non sunt in nostra po-
testate, ut patet cum est unus servus, et
alter liber ; aut quantum ad ea quae sunt
religionis christianae , ut cum unus est bap-
tizatus, alter vero minime. Et sic sunt tria
iinpedimenta, scilicet impotentia coeundi,
error conditionis , et disparitas religionis.
Ac per hoc sunt in universo duodecim im-
pedimenta, quee Spiritu sancto dictante,
intioducta sint in Ecclesia Dei. Cui , scilicet Poie«-
183 Er,- Ecclesiae^ etsi omnia sacramenta sunt com-
aimode- raissa,potissimeconjugii sacramentum com-
^"i^* missum est regulandum , propter varietates
monu quae circa hoc sacramentum incidere pos-
jura.
sunt , et propter morbum annexum , qui
est maxime infectivus, et minime tenens
modum ; et ideo ipsius Ecclesiae est gradus
cognationum limitare , sicut pro tempore
BREVILOQUII PARS VU.
expedire videt , et personas legitimas , vel
illegitimas judicare, et divortia facere. Sed
nunquam debet nec potest matrimonium ,
quod legitime introductum est , annullare ;
quia ' quos Deus conjun.xit , non polest
homo, quantumcunique sit magnae poten-
tiae, separare, cnm ipsius Dei judicio judi-
candi remaneant universi.
SEPTIMA PARS
DE STATU FINALIS JIDICII TRACTATUR
CAPUI PRIMIM.
De Judicio
Postquam aliqua breviter dicla sunt de
trinitate(a) Dei,decreaturamundi, decorrup-
tela peccati, de incaruatione Yerbi, de gratia
Spiritus saucti, et de medicina sacramentali ;
restat nunc septimo, et ultimo, aliqua brevi-
ler tangerede statu finaiis judicii. De quoin
summa tenendum est, quod sine dubio judi-
cium universorum fulurum est, in quo Deus
raterperDominum noslrumJesumChristum
judicabit vivos et mortuos , bonos et malos,
reddendo unicuique secundum exigentiam
meritorum. In hoc autem judicio fiet apertio
librorum , sciiicet conscientiarum , quibus
raerita et demerita universorum sibiipsis et
caiteris iunotescent , faciente hoc virtute il-
lius libri vitae , Verbi scilicet incarnati , qui
in foima divinitafis non videbitur nisi a bo-
nis ; in forma vero humanitalis, in qua et
sententiam pronuilgabit, videbitur tam a
bonis, quam a malis, licet terribiUs in ca Jem
forma appareat reprobis, et blandus ju^tis.
■ Uallh.,z\z,6; ifarc, %,0.
(n) Suppl. personarum et iinitale.
Hatio aulem ad intelligcntiam praedicto-
rum , haec est : quia primum principium ,
cum , hoc ipso quod primum , sit a seipso ,
seciindum seipsum , et propter seipsum ,
hoc ipso ipsum estefficiens, forma et finis,
universa producens, regens et perficiens :
ita quod sicut producit secundum allitudi-
nem sumuiae virtulis , sic etiam regit se-
cundum rectitudinem veritalis, et consum-
mal secunduni plenitudinem bonitatis. Quo- Raiio
niaiu crgo altitudo summae virlutis requi- J"/"/,'.
reltat , ut non tanlum esset productio ••J!» i°-
creaturaj aJ vestigium , verum etiam ad
imaginem; uon solum creaturae irrationalis,
verum etiam rationalis ; non solum creatu-
rae quaj movetur secundum impetum natu-
ralem, vorum etiam secundum libertatem
vuluutatis; et creatura quae est ad imagi-
uem, quia capax est Dei, est bealificabilis ;
creatura rationalis, discipliuabilis ; creatura
habens libertatem voluntatis, est secundum
legem justitiae orJinabilis et deordinabilis :
hinc est, quod rectitudo veritatis legem ho-
mini imponere debuit, in qua aJ bealitudi-
nem invitaret, et ad vcritatem eruJiref , et
aJ justitiam obUgaret : ita tamen quod U-
DE STATU FINALIS JUDICII.
bertalem voluntatis non cogeret^ quin pro iucidissime , e
suae (a) libito voluntatis justitiam relinquere
posset, et sequi, cura sic res, quas condi-
dit, administret, ut eas agere proprios mo-
tus sinat. Et quia pleuitudo bonitatis in con-
summando operatur secundum quod exigit
altiludo virtutis , et rectitudo veritatis ; binc
est , quod consummatio beatitudinis non
datur a bonitate summa , nisi his qui serva-
verunt justitiam a rectitudine veritatis im-
positam ; qui susceperunt disciplinam , ac
amaverunt illam summam et perpetuam fe-
licitatem plus , quam bona transitoria.
Et quoniam quidam boc aguut, quidam
autem oppositum , pro suarum varietate vo-
luntatum , quae interius occultantur , et in
statu viae secundum suum arbitrium cur-
runt : binc est, quod ad manifestationem
altitudinis virtutis, rectitudinis veritatis, et
plenitudinis bonitatis , necesse est univer-
sale judicium sequi, in quo fiant justae re-
tributiones praemiorum, aperlae declaratio-
nes meriforum , et irrevocabiles lationes
sententiarum : ut in justis retributionibus
stipendiorum , summae bonitatis appareat
plenitudo ; in apertis declarationibus meri-
torum , veritatis appareat rectitudo ; et in
irrevocabilibus lationibus sententiarum ,
summae virtutis et potestafis appareat alti-
tudo. Primum igitur quoniam justa retri-
butio respicit culpam, cui debetur poena, vel
justitiam, cui debefur gloria ; et universi
filii Adae habent hanc , vel illam ; hinc est ,
quod necesse estjudicioretributionisomnes
judicari , ut boni glorificentur , et impii
condemnentur. Rursus, quia aperfa decla-
ratio meritorum requirit, quod simul appa-
reat quid agendum est, et quid actum est,
vel omissum a libertute voluntatis huma-
nae, secundum varietatem circumsfantia-
rum : binc est quod et libri conscienfiarum
aperientur , ut appareant merita ; et liber
vitae, ut appareat ipsa justitia, secundum
quam approbanda , vel reprobanda sunt
\ merita illa. Et quoniam ille liber vifae est
liber in quo scripta sunt omnia simul et
331
conscientiis scribuntur
veraciter : ideo ex concursu apertionis ho-
rum librorum fiet aperta declaratio omnium
meritorum ; ita quod occulta cordis cujus-
libet, et sibi , et cajteris innotescant. Unde ,
ut vult Augustinus ', liber ille est vis qua
fiet, ut ad memoriam cujuslibet cuncta mi-
rabiliter revocentur , ut lucide appareat
cequitas divinorum judiciorum in apertissi-
mo lumiae veritatis. Posfremo, quia irre- Latio
vocabilis latio sententiarum debet fieri ab J^^j^r"'.
eo qui possit audiri et videri , et a quo non ™<=»i>'i'»
possit appellari ; et videri ab universis non
potest summa lux , quam tenebrosi oculi
videre non possunt, pro eo quod facie ad
faciem videri non potest sine deiformitate
mentis et jucunditate cordis : necesse est
quod judex appareat in effigie creaturae.
Quia vero pura creatura auctoritatem non
habet summam , a qua appellari non possit,
hinc oportet quod judex nosfer ef Deus sit,
ut judicet per auctoritatem summam , et
homo sit, ut videatur, et disceptet cum
peccatoribus in effigie humana. Et quia una
vox discepfationis terret culpabiles, et as-
securat innocentes ; binc est , quod una
ejusdem effigies justos laetificabit , et e con-
trario impios deterrebit.
CAPUT II.
De antecedentibus ad judicium, cujusmodi est
•pcena purgatoria.
Deinde in speciali circa statum finalis
judicii consideranda sunt quaedam, sicut
praeambula; quaedam, sicut concomitantia;
ef quaedam, sicut consequentia. Praeambula
autem sunt duo, scihcet poena purgatorii,
et suffragia ecclesiastica. Primo igitur de snm-
pcena purgatorii hoc tenendum est, quod ^^^*™
ignis purgatorius est ignis corporalis , quo ■'« p"'
tanfum spiritus justorum, qui in hac vifa
non impleverunt poenitentiam et satisfac-
tionem condignam , affliguntur sccundum
plus et minus , secundum quod plus vel
' Aiig., de civit. Dei , lib. XX, c. xix. — {a) Al. suo.
Culpus
332 BREVILOQUIl
minus de cremabili secum ex hac vita tra-
xeriint. Affliguntur autem minus graviter ,
quam in inferno , et gravius , quam in hoc
mundo ; non tamen ita graviter, quin sem-
per sperent et sciant se in inferno non esse,
licet foitc, pro poenarum magnitudine , hoc
aliquoties non advertant. Hac autem afflic-
tione, ab igne corporali inflicta, purgan-
tur spirltus a realibus, et scoriis, et eliam
reliqniis peccatorum ; quibus sufflcienter
expurgatis , immcdiate evolmit et inlrodu-
cunlur in gloriam Paradisi.
Ratio autem ad intelligentiain prsedicto-
rum hffic est : quia cum primum princi-
pium, eo ipso quod primum, sit optimum
et peifectissimum ; et eo ipso quod opti-
mum , sit summe amativnm boni , et sum-
mc detesfativum mali , sicut summa bonitas
non patitur (juod l)onum nianeat irremune-
ratum , sic etiam non dfbnt pnti quod ma-
lum remaneat impiinitum. Qr.oniam ergo
viri justi aiiquando decedunt, qui in hac
vila non totaliter pffinitculiam impleverunt,
cum meritum vitae fetcrnap in eis non pos-
sit remanere irremuneralum , et vitinm
culpa? non possit remanerc impunifnm , nc
perturbetur pulchriludo ordinis universi ,
necesseest quod ip.-^i finaliter praemienfur,
necesse est eliam qaod iidem temporaiiter
puniantnr secundum suarum culparura exi-
gentiam et reatum.
Et quia culpa conimissiva , et oflensiva
fuit majestatis divinae , et damnificativa
Erclesiai, et deformativa imaginis diviuaj
raenti nostrai impressae , maxime si fuit
culpa raortalis , et venialis etiam disponit
ad hoc ; et de ofTensa requiritnr punitio , de
damno vero agcnda est satisfactio , et de
deformatione requirenda est expurgatio :
hinc est quod neresse est , quod poena illa
sil juste punitiva , digne satisfactoria , et
sufficienler expurgaliva. Primum igilur ,
qnoniam poena ista debet esse juste punitiva,
et spiritus qui, contempto bono aeterno et
summo , se subjecit infimo, juste debet in-
feiiori subjici, ut ab ois suscipiat pcenam,
PARS VII.
ex quorura occasione perpetravit culpam ,
et ratione quorum et Deum contempsit, et
seipsum vilem fecit : liinc cst, quod ordo
divinae justitice exigit, ut spirifus ab igne
materiali habeat puniri , ut sicut secundum
ordinem naturae anima unitur corpori, ut in-
fluat vitam ipsi corpori, sic uniatur igni ma-
teriah secundum ordinem justitiffi, ut puni-
bilepunienti, aquosuscipiatpcenam. Etquia
viri justi qui sunt in gratia, nou sunt digni
nisi pcena transitoria , et tanto majori digni
sunt poena , quanto majora commiscrunt
peccafa, et niinorem egerunt pcenitentiam :
hincest, quoJ ab igne raaleriali puniunfur
temporaliter , quidam tamcn diufius, qui-
dam vero brevius, quidam acerbius , qui-
dam levius, secundum quod reatus exigit
oflensarum. Necesse enira est , ut dicit
egregius doctor Augustinus ' , quod fantum
urat dolor , quaatum hsserat amor. Tanto
enim dilflcilius quis purgatur , quanto me-
duUis cordis ejus intimius amor inhaeserat
mundanorum. Amplius, quoniam pcena illa
deliet es.se sati.-factoria , et satisfacfio respi-
cit libertateai voluntatis et statum viffi ,
pofissime cum ibi jam non sit sfatus rae-
rendi , et prenaj illae minime teneant ratio-
neni voluntarii : necesse cst, quod illud
quod dcfecit ex parte libertatis in voluntate
sustinentc, suppleatur iu acerbitate ex parte
poenae. Quia vero grafiam habent, qui pur-
gantur , quam quidem ulfra perdere non
possunt; binc est, quod nec a fristitia pe-
nitus absorberi , nec in desperationem iu-
cidere , nec in blaspheraiam possunt , nec
volunt aliquatenus prosilire ; ac per hoc,
licet graviter puniantur , longe tamen ali-
ter et niitius, quam in inferno : et statum
etiam illum indubilauter sciuut alium esse ,
quam istum in quo sunt illi , qui in inferno
irremediabiliter cruoiantur. Postremo quia
pajna illa debet esse expurgatoria , et pur-
gatio illa spiritualis ; necesse est, vel quod
ignis ille spiritualem liabeat virlulem divi-
nitus sibi datam, vel, ut magis credo, ipsa
' Aug., rfe Civit. Dei . lib. XXI, ••. xxvi.
Quo
modo ab
purgato-
rio spiri-
tas pa-
DE STATU FINALIS JUUICII
virtus gralise interius liabitantis adjuta a
poena extrinseca, ipsam animam jam pro
333
oQensis punitam, et a reatuum onere alle-
vialam purget purgatione sulficienti, utjam
nuUa rcman(!at dissimililudo ad gloriara. Et
quoniam tales spiritus dispositi sunt in
summo ad deiformitatem glorise suscipien-
dam in se, cum janua sit aperla, etpurgatio
consummata, necesse est illos spiritus evo-
lare , in quibus charitatis ignis sursum le-
vans, et nihil retardans ex parte impuritatis
Animifi animae, vel reatus. Nec enim decet diviuam
TtXm'" misericordiam , seu justitiam, ut amplius
evoiani differat gloriam , cum inveniat receptacu-
riam. ium idoueum , et magoa sit pceiia in dila-
lione pra?miorum, nec amplius puniri de-
Iieat spiritus jam purgatus.
CAPUT III.
De antecedentibus ad judicium, cujusmodi sunl
suffragia ecclesiastica.
De suffragiis aulem ecclesiasticis hoc te-
nendum est, quod suffragia Ecclesise pro-
sunt mortuis ; suffragia dico , quse pro
mortuis Ecclesia facit, sicut suut sacrificia,
jejunia, eleemosynae, et aliaj orationes, et
poenee voluntarie assumptce pro eorum cul-
pis celerius et facilius expiandis. Prosunt
autem mortuis non quibuscumque , sed
mediocriter bonis, utpote illis, qui sunt in
purgatorio; non vaklemalis, scilicet illis qui
sunt in inferno ; nec valde bonis, scilicet his
qui sunt in coilo : quin potius e converso
eorum merita et orationes suffragantur Ec-
clesise militanti, cujus membris multa bene-
flcia impetrant beati. Prosunt autem secun-
dum magis et minus, vel pro diversilate
meritorum in mortuis , vel pro charitate
vivorum, quaj magis sollicitatur pro aUqui-
bus, quam pro aUis; et hoc, vel ad poenarum
mitigaUonem, vel celeriorem liberationem,
secundum quod supernsB providentise dis-
pensatio meUus eis viderit expedire.
Raiio Ratio autem ad inteUigenUam praedicto-
suffra- 1, , . . ...
g;„nm i'uiii hsecest: quoniain primum piuicipium.
cuni sit optimum , uc per hoc summae seve- p™ mor-
ritatis contra malum , deliet pariter summae '"'"^
suavitatis esse aJ bonum : et ideo cum, ra-
tione severilalis jusUtiai, jusU in quibus est
reatus culpse debeant post hanc vitara in
purgatoiio tormentari ; debent etiam, ratione
suaviUitis misericordiae, relevari, et liabere
auxilium et munimen ; maxime quia in
miseria sunt consUtuti , et .^uis operibus et
meritis non possunt ampUus se juvare :
disponere igitur debuit regimen divinse
providenUsB suffragia eis coiiferri ab eis,
qui possunt, salva tamen rectitudine justi-
tiae, a qua nec debet nec polest dulcedo
misericordise dissentire, nec aliquatenus se-
parari. Quoniam igitur recUtudo justiUaj
exigit conservationem honoris divini, regi-
minis universi, et quaUtatis meriti humani ;
ideo superni et primi principii providenUa
summa disposuit, hsec suffragia valere de-
functis secundum dulcedinem misericordise,
et rectitudiuem justitiae, servanUs honoris
divini dignitatem, universi regimen, ct hu-
mani meriti qualitatem.
Primo igitur , quoniam in hujusmodi suf-
fragiis servari debet justiUa, quse divini
prsecipue est conservativa honoris ; et honor
divinus nihilominus exigit opera satisfac-
toria et poenaUa sibi persolvi pro culpis :
hinc est, quod per illa opera habent suffragia
fieri , pcr quse potissime flt satisfactio , et
honor recompensatur Deo. Quoniam igitur satis-
hujusmodi sunt tres paiies satisfactionis , ^"'^''""'^
jejunium, oratio, et eleemosyna, et altaris
sacrificium , in quo maxime redditur honor
debitus propter placentiam illius, qui in sa-
crificio iUo offertur ; hinc est quod sufTragia
Ecclesiae consistunt in hujusmodi operibus
saUsfactoriis, et maxime in Missis celebran-
dis, secundum quod Gregorius in Dialogis
insinuat ' aUquos, propter Missarum bene-
ficia , de poenis magnis celerrime liberatos.
Et per hoc pompa exequiarum, et accuratio
funeris, et hujusmodi non debent inter suf-
fragia Ecclesiae computari : propter quod et
' Greg., Dialog., lib. IV, c. Lv.
334
BREVILOQUII PARS Vll.
Eccle
lice su(
fragia
sauclus Augustinus dicit', quod curatio fu-
neris, conditio sepulturae, et porapa exequia-
rum, magis sunt solatia vivorum, qu.im
subsidia mortuorum.
Amplius, quia debet ibi servari juslitia
concervativa ordinis et regiminis universi,
et haec exigit ut in communicatione influen-
tiarum salvetur ordo, et symbolum inter ea,
in quibus et in quae influentise illae manant;
ac per boc inferius uon dcbeat influere in
illud quod cst supra , neque in id quod est
per omnimodam distantiam elongatum :
. hinc est quod sufFragia Ecclesia; non possunt
valere his qui sunt in inferno, quia sunt a
corpore Christi mystico penitus separali :
unde nuiia spiritualis influenlia capilis ad
eos pervenit, nec eis prodest, sicut nec in-
lliientia capitis prodest membris a corpore
amputatis. Uinc est etiam, quod non pro-
sunt beatis, quia sunt omnino superiores
secundum stalum , et jam iu termino exis-
tentes non possunt ad altiora consceudere,
sed magis e converso ipsi prosuut nobis, et
eorum orationes, nam et hoc meruerunt in
carne : ideo disposuit ordo divinus, ut etiam
ipsis sanctis Dei orationes offerantur, ut et
ipsi sulTragenlur nobis ad divina beneficia
impetranda. Non prosunt ergo eis ecclesias-
tica suffragia, sed magis nobis prosunt sua.
Kestat igitur quod prosunt solis justis, qui
sunt in poenis purgatorii. Nam ibi ratione
pcenae, et impotentias se juvandi , sunt vivis
iuferiores ; ralione vero justitiai , caiteris
membris Ecclesiae sunt conjuncti : ita ut
merito eis Ecclesiae sanctae merila possint
propter symbolum el ordinem sufTragari.
Postremo , quoniam debet in his servari
justitia, qua3 pensat cxigentiam meritorum;
hiuc est, quod suffragia illa, quae commu-
niter tiunt pro defunctis, licet omnibus bonis
valeant pro modulo suo , his tamen amplius
valent, qui magis meruerunt ut sibi vale-
rent et prodessent, dum erant iu statu viae.
-Illa vero, quaj specialiter flunt pro aliqui-
' Aug., dn Cura pro mort, agend., c. II. — M Cor.,
Vll, Ul.
bus , quia intentio facientis est recta , et se-
cundum Deum procedit, et ecclesiastica
institulio absque dubio non est cassa : ideo
plus valent illis, pro quibus determinate
fiunt, licet etiam aliis aliquo modo commu-
nicentur. Nec tamen possunt ita aliis sub-
venire , sicnt illi principaH personae , pro eo
quod licet sint spiritualia, tamen divina
justitia pro majori culpa majorem exigit
emendam, et pro pluribus culpis plures
emendas. Unde exemplum de lumine, quod
aequaiiter illuminat ad unam mensam se-
dentes, non piacet; quia hujusmodi suffra-
gia potius assimilari habent pretiis redemp-
tivis, quam hujusmodi influentiis diffusivis.
Quantum autem cuilibet determinate va-
leant, iile certitudinaUter diffinire habel,
cujus est in reatilms, et ptenis, et suffragiis
attendere pondus, numerum et mensuram.
CAPUT IV.
De concomitantibus judicium, sicut est conflagralio
iijnium.
Heinde aliquid dicendum est de concomi-
tantibus judicium, quae sunt duo, scilicet
conflagratio ignium mundanorum, et resur-
rectio corporum. De conflagratione igitur
hoc tenendum est, quod ignis praicedet fa-
ciem judicis, quo terrae facies exurelur , ita
quod ligura hujus muudi mundanorum
iguium (a) conflagratioue peribit, sicut fac-
tum esl aquarum iuuiulatione tempore dilu-
vii. Dicitur autem • tratmre flgura hujus
mundi, non quantum ad destructionem
totalem hujus mundi sensibilis, sed quia per
actiouem illius ignis omnia elementaria in-
flammantis, consumentur vegetabilia, et
animalia purgabuntur, et innovabuntur ele-
menta, maxime aer et terra ; purgabuntur
j usli , et adurentur reprobi : quibus factis
cessabit etiaui motus cceli, ut sic completo
numero electorum, fiat quodam modo inno-
vatio et praemiatio corporum mundanorum.
Ratio autem ad iutelligentiam praedic-
I,»; del. ed l. udd. et.
torum , hsec est : quia principium rerum
universale , cum sit sapientissimum , etsi in
omnibus, quae agit, attendit ordinem sa-
pienlia», potissime tamen in his debet alten-
dere qnae spectant ad consummationera : ut
sic non discordet primum a mcdio, uec me-
dium a postremo ; sed in cunctis congruen-
tissime ordinatis appareat illius primi priu-
cipii sapientia ordinaus, et bonitas , et
altitudo. Quoniam ergo Deus secundum
sapienliam suam ordinatissimam cunctum
mundum islum seusibilem et majorem fecit
propter mundum minorem, scilicet homi-
ni'm, qui inter Deum, et res istas inferiores,
in medio coUocatus est : hinc est, quod ut
omnia sibi invicem congruant , et habitalio
rura habitatore habeat liarmoniam, homine
bene instituto , debuit mundus iste in bono
et quieto statu institui ; homine labente,
debuit etiam mundus iste deleriorari ; ho-
mine perturbato, debuit perturbari ; homine
expurgato , debuit expurgari ; homine in-
novato, debuit innovari; et homine cou-
summato, debuit quietari.
com- Primo ergo^ quoniam mundus ille pertur-
"^°g|.°^°; bari debet, horaine perturbato, sicut stetit
lurmfiQe (.^qj stante, et quodammodo cecidit cura
labente; et in futurojudicio, propter severi-
tatem judicis ostendendam, necesse est om-
nium corda terreri, et peccatorum maxime,
qui universorum Dominum contempserunt :
ut sic omnis creatura divinum accipiat ze-
lum , et conformetur auctori , conformetur
etiam habitatori, necesse est totius orbis
cardines horribilissirae commoveri. Et quia
nihil intensiuS;, et velocius, et horribihus in
agendo commovet alia elementa, quam
ignis hinc inde ex omni parte coucurrens ;
hiuc est, quod necesse est, quod ipsius judi-
cis faciem ignis praecedat , non ex una parte
tantum, sed ex omni parte mundi, ut sit ibi
concursus ignis elementaris , el terrestris ;
iguis purgatorii, et etiam infernalis : ut per
iufernalem, reprobi aduranlm'; per purga-
torium , justi purgentur ; per terrestrem ,
hsec terrse nascentia consumantur ; per ele-
UE STATU FINALIS JIIDICII. 335
mentarem , elementa subtilientur , et ad in-
novationis faciem disponantur, etsimul cum
hoc csetera conturbentur, ut non solum ho-
mines, et dcemones, verum etiam angeli
videntes terreantur.
Rursus, quoniam mundus iste purgari
debet cura homine cxpurgato , et homo in
statu fmalis temporis indiget purgari a sco-
ria avaritiae et mahtiae, sicut in primo tem-
pore a faece luxuriaj ; indiget etiam purgari
et velociter, et intime, et perfecte : hinc est,
quod sicut mundus prius deletus est, et
quodam raodo purgatus, per elementum
aquae, quod est frigidum, contra ardorem et
foetorem luxuriae ; sic finahs mundus per
ignem, propter refrigerium charitatis et
frigus malitiae et avaritiae, quae regualiunt
in fine quasi in ipsius mundi senectute. Quae '
quia maximae sunt adhajrentiae, necesse est
quod purgaus sit actionis intimae , violentae ,
et acceleralae : quod non contingit reperiri
in elemento alio, quam in igne. Et ideo sicut
faclum est aquarum inundatione diluvium,
sic per actionem ignis mundi sensibilis facies
exuretur.
Amphus, quoniam mundus ille innovari
debet cum homine innovato , nec innovari
potest aliquid in novam formam, nisi perdat
vetustam, et quodam modo disponatur dis-
positione nova superiuducta ; hinc est, quod
cum ignis maxime habeat virtutem expul-
sivam formse extraneee , habeat etiam vim
subtilitativam, et ccelesti naturte cognatam :
ideo per ipsum debet fieri purgatio simul et
innovatio, ita quod, cum geminam habeat
efficaciam, quantum ad aliquam, judicis ad-
ventum praecedet (a) , quantum autera ad
rehquam;, habet sequi. Et cum innovatio sit
ad novitatem, quffi amplius nou redit ad
vetustatem ; ac per hoc ad novitatem incor-
ruptibilem , quara dare non est in potentia
alicujus creaturae : hinc est, quod hcet in
illa purgatione et innovatione, ignis aliquid
agat per naturalem virtutem, ut inflam-
mare , purgare , rarefacere , et subtiliare ;
(a) Coit. edit. prsecedit.
336 BREVILOQUII PARS VI
famen necesse est, quod cum illa virtote
Com-
mcro
electo-
naturali sit virtus operans supra naturam,
cujus imperio liet conflagrationis initium,
et cujus etiam virtute fiet nihilominus com-
plementuni.
Postremo, quoniam mmidns ille debet
consummari, homine consummato; et tunc
est homo consummatus, quando in gloria
nia ter- completus crit numerus electorum, ad quem
3.^° quidem statum omnia tendunt, sicut ad
linem ultimum et completuai : necesse est,
facta completione illius numeri, terminari
, ct quietari motus nalurae ccelestis; necesse
est etiam terminari transmutationes elemen-
tares ; necesse est etiam per consequens ter-
minari generationem, quaj cst in animalibus
et in plantis. Cum enim onmia ista ordi-
nentur ad formam nobilissimam , quae qui-
dem est anima rationalis, posito statu in
aiiimabus (a), necesse est et statum, et com-
plementum poni in ca^teris prsecedentibus.
Et ideo corpora coplestia, Iiabita quiete ct
luminis plenitudine, dicuntur remunerari ;
elementa vero, qua? amplius non liabent
vim multiplicandi per transmutalionem
muluam, dicuntur iuterire, non quautum
ad substantiam, sed quantum ad actionem
et passionem mutuam , et hoc maxime ,
quanlum ad qualitates activas. Vegetabiiia
vero et sensibilia, quia non habent potesta-
tem et vitam perpetuam , et durationem
sempilernam , qualis competit statui illius
nobilitatis, necesse est in propria natura
consumi, ita tamen quod salventur iu prin-
cipiis^ et quodam modo in simili, videlicet
in homine, qui simiUtudinem babet cum
omni genere crealurai : et ideo in ipsius in-
novatione et glorificatione possunt dici om-
nia innovari, et quodammodo praimiari.
CAPUT V.
De concomitantibus judicium, sicut est resurrectio
corpomm.
vnntii- De resurrectione autem corporum hoc
'sur"*. tenendum est, quod omnium corpora homi-
num in generali resurrectione resurgent , no^'»
nulla in eis existente distantia quantum ad eTratio.'
ordinationem tcinporis, sed magis qiiantum
ad ordinationemdignilatis. Nam mali resur-
gent cum suis deformitalibus , et poenalita-
tibus, miseriis, et defectibus, quoshabuerant
in statu viaj. In bonis autem natura serva-
bitur, et vitia detrahentur , et omnes resur-
gent integro corpore, et plena aelate, et
debila mensura membrorum, ut sic omnes
sancli ' occurrant in virum perfectum , in
memuram wtatis pknitudinis Christi. Sur-
gent autem tam in bonis quam in malis
corpora eadem numero , quaj prius , et ex
eisdem partibus conslituta, salva totius veri-
tate nalurae, non solum quantum ad mem-
bra principalia, et humiditatem radicalem,
verum etiam salvis capillis et caeteris mem-
bris, qute faciunt ad decentiam corporis, ita
quod in quascumque auras vel sinus naturae
pulvis humani corporis cedat, ad eam ani-
mam redibit, quae ipsum primitus, ut vive-
ret el cresceref, animavit.
Ralio aufem ad intelligenfiam praedic-
torum , lia;c est : quia primum principium,
co ipso quod primum et summum, est uni-
versulissimum, et sufficientissimum, ac per
hoc principium est naturarum, gratiarum,
et praemiorum ; principium eliam potentis-
simum , clementissimum , et justissimum :
et licet secundum quamdam appropriatio-
nem sit polcntissimum in constitutione natu-
rarum , et clemenlissimum in collatione
gratiarum, et justissimum iu retributione
stipendiorum ; tamen sigillalimsingula sunt
in singulis, quia summa potentia, clemenlia
et justitia nuUatenus possunt ab invicem
separari : et ideo in opere retributionis ne-
cesse est, quod ipsa fiat secundum quod
exigit rectitudo justitia;, et reformalio gra-
tia;, et completio natura;. Quoniam ergo
justitia necessario rcquirit, ut homo qui
meruif , vel demeruit , non in anima solum,
nec in corpore solum, sed in anima simul et
■ Kjilies., IV, 1?.
(o) Ccet. cdit. {mimalibus.
DE STATU FINALIS JUDICII.
337
corpore puniatur^ V(?l prsemietur in utroque ;
reformalio antem gratia; requirit, ut totum
corpus assimiletur Chrislo capiti, cujus
corpus mortuum necessarium fuit resur-
gere , cum unitum esset inseparabiliter dei-
tati ; conipletio vcto nalursB reqnirit , ut
Iiomo constet simul ex corpore et anima,
tanquam ex materia et forma, quae mutuum
habentappetitum, et inclinationem niutuam:
necesse cst , resurrectionem esse futuram ,
exigentehanc (a) constitutionc naturse, in-
fusione graliae, ct retribulione justitise,
secundura quas tota universilas habet regi.
Et ideo, ex his tribus, omnia clamant homi-
nem suscitandum , ut omnis toUatur excu-
satio ilhs, qui contra hanc veritatem fidei
obsurdescunt , et merito contra tales ' uni-
versus piignet- orbis terrarum.
Ratio Primo igitur, quoniam resurrectio debet
Deiin ^^^^ secunduni exigentiam oidinis divinse
1["°"°'' justitise, et divina justitia reddit unicuique
quod suum est pro loco et tempore , et om-
nis anima corpori semel et ad punclum tem-
poris unita,vel habet in eo culpam, vel gra-
tiam : necesse est quod omnes resurgant.
Et quia distinctus debet esse slatus retribu-
tionis a stalu vise , et resurrectio spectat ad
statum retributionis : ut non confundatur
ordo universi , et ut fldes habeat meritnm ,
quae credit quod non videt , et ut certius et
clarius appareat seqnitas divinse justitiae, et
ut simul flat consummatio et retributio fina-
lis in angelis et hominibus ; requirit hoc di-
vina justitia, ut omnes resurgant simul,
quantum est de lege communi. Quod dico
propter Christum , et ejus beatissimam Ma-
trem gloriosam virginem Mariam. Quia
vero malis debetur peena et miseria , et bo-
nis gloria : ideo , etsi simul resurgant in
tempore, valde tamen dissimiles erunt in
conditione. Nam quia malis resurrectio non
est ad vitam , sed ad supplicium, necesse
est quod ipsi cum inflrmitatibus , et defor-
mitatibus , ct defectibus suscitentur.
Rsiio Rursus , quia resurrectio debet esse se-
(a) CcBt. edit. hac.
TOM. Vll.
cundum exigentiam consummationis gra- resnrreo-
tiffi, et perfecta gralia facit nos conformes ex"»'-
Christo capiti nostro , in quo nullus fuit de- °"°^e*'
feclus membrorum, sed perfecta aetas, et e"''"-
statura debita, et effigies formosa; oppor-
tunum est, quod boni suscitentur in optirais
conditionibus, ac per hoc necesse est, quod
in eis vitia detrahantur, et natura servetur.
Opportunum etiam est , ut si aliquod mem-
brum deerat, suppleatur; si aliqua erat su-
perfluitas, auferatur; si aliqua membrorum
deordinatio, corrigatur; si parvulus erat,
ad quantitatem setatis Christi , quam habe-
bat in resurrectione , licet non in mole , di-
vina virtute dedncatur; si decrepitus, ad
eamdem setatem reducatur; si gigas, gi na-
nus, ad mensuram congruam limitetur : ut
sic onmes integri et perfecti ' occurrant in
virum 'perfectum in mensuram cetatis pleni-
tiidinis Christi.
Postremo , quia resurrectio debet esse se- Ratio
cundum exigentiam perfectionis naturse , et ^j^-"";
natura spiritus rationalis exigit quod vivi- "a'"»-
ficet corpus proprium , quia proprius actus
in propria materia habet fieri : necesse est,
quod idem corpus numero resurgat , et alio-
quin non esset resurrectio vera. Requirit
etiam natura animae rationahs et immorta-
lis, quod sicut habet esse perpetuum, sic
corpus habeat cui perpetuo influat vitam :
ac per hoc , corpus quod animee unitur, ex
ipsa unione ordinationem habet ad incor-
ruptionem perpetuam : ita tamen quod illud
in quo consistit substantia totius corporis ,
sicut sunt membra principalia, et etiam hu-
miditas radicahs, et caro secundum speciem,
habeat ordinationem necessariam ; alia vero,
scilicet caro secundum materiam , et partes
qua;. sunt de bene esse corporis, habeant
ordinationem de congruo : et ideo primse
partes sunt ordinatae ad resurrectionem se-
cundum ordinem necessitatis ; alia vero
omnes secundum ordinem congruitatis.
Quem quidem ordinem quia Deus impressit
naturae , et natura non potest perficerc ,
> Sap., V, 21. — » Ephes., iv, 13.
338 BREVILOQUII
quia non potest mortuum suscitare , et ipsa
divina Providentia niliil debuit facere frus-
tra ; necesse est, quod ipsius virtute repare-
tur corpus idem numero , et immortale, et
ex oomibus parlibus constituturn , et salva
tota veritale tiumanae naturse. Cum autem
haec natura non habeat in potestate , sed so-
lum in appetitu, quia nec idem corpus nu-
mero destructum reparare potest , cum non
possit in totam rei substantiam ; nec corpus
immortale possit efficere , cum omne per
naturam generabile sit corruptibile ; nec
dispersa colligere potest : necesse est, quod
resurrectio non semiiialibus , nec naturali-
bus causis , sed primordialibus attribuatur,
ut fiat secundum cursum mirabilem et su-
pernaluralem , et secundum divinae impe-
rium voluntatis.
CAPUT VI.
De consequerUibus ad judicium, scilicet de igne
infernali.
Depffi- Consequenter de consequentibus ad judi-
'^^m" ^^^^ ^^^ dicendum ; quae sunt duo , scilicet
sa^a- poena infernalis, et gloria ccelestis. Depcena
""' igitur iufernali hoc tenendum est, quod
poena infernalis est in loco corporali deor-
sum , in quo seternaliter affligentur omnes
reprobi, tam homines, quam spiritus mali.
Amigeiilur autem eodem igne corporali,
qui concreraubit etaffliget spiritus, et etiam
corpora : nec tamen corpora illa consumet ;
sed semper affliget alios plus, alios minus ,
secundum exigentiam meritorum. Hujus-
modi autem affliclioni ignis conjuncta erit
alflictio secundum omues sensus ; conjuncta
erit poena vermis, et carentia visionis Dei ;
ita quod ia his poenis erit varietas , et cum
varietate acerbitas, et cum acerbitate inter-
niinabilitas , ut ad reproborum supplicium %
tomenWum fumus ascendat in scecula soe-
culorum.
Ralio autem ad inteUigentiam prsedicto-
rum haec est : quia cum primum principium
1 Apoc. XIV, H.
PARS VII.
summum sit , quidquid habet , habet in sum-
mo : ideo necesse estipsum esse rectissimum.
Cum ergo in retribuendo agat secundum rec-
titudinem ; sicut contra se facere non potest,
nec se negare, nec suam justiliam impu-
gnare , sic necessario , sua rectitudine exi-
gente , oportet quod peccatum puniatur se-
cundum quantitatem culpse, in liis maxime,
qui legem misericordiae contemnentes , per
impcenitentiam impegerunt in severitatem
justitiae. Quoniam ergo severitatis justitiae Divin»
est considerare culpam non solum quantum ^e^^ltt,
ad radicem , verum etiam quantum ad cir-
cumstantias aggravantes ; congruissimum
est, ut judex justus poenas debitas ab im-
piis exigat usque ad ullimum quadrantem ,
et sic non remaneat dedecus peccati sine de-
core justitiae; et sicut manifesta est potestas
in creando, et sapientia in gubernando , et
clementia in reparando, sic manifestetur
summa justitia in puniendo. Quoniam ergo
divina justitia peccatorem impium debet
punire secundum exigentiam culpae , et
culpa morlahs, ad quam succedit finalis im-
poenitentia , ipsa habet rationem deordina-
tionis perpetuae , deordinationis libidinosae ,
deordinationis multimodae ; necesse est, quod
ipsa puniatur pcenarum aeternitate, acerbi-
tafe, et multiformitate.
Primo igitur deordinationis perpetuae Daor-
poena debet esse perpetua, quia peccatum , nis^^pg"'
quod quis committit , et de quo nunquam p^'"*
pcenitet, perpetuo in animo durat , et a vita
perpetua, scihcet Deo, separat, et a volun-
tate procedit, quK in peccato vellet perpetuo
delectari. Et licet delectatio illa transiens sit
momentanea , quia tamen deordinatio tenet
rationem perpetuitatis , pcena deordinationi
respondens debet habere carentiam finis : ut
sicut homo in suo perpetuo flnem non ap-
posuit a peccato recedendo , sic Deus in suo
perpetuo non desistat a puniendo : et sicut
homo contra inflnitumpeccavit, sic pcenam
habeat inflnitam : et quia non potest hahere
poenam inflnitam intensive , habeat saltem
duratione : et sicut voluntas ejus post mor-
DE STATU FINALIS JUDICII
tem semper malo adhaeret sine susceptione
poeniteiitia^ sic Deus scmper affligat sine
immutatioiie sententiae, requirciilc lioc per-
petuitate dcordinationis in impiis damnatis.
Libid;- Riirsus, quoniam dcordinationis libidino-
d°ordi. sae poena debet esse afnicliva, quia delectatio
panT"' l^unitui' per tristitiam contrariam , et spiri-
lus-rationalis in peccaiido convertit se ad
bonum proprium , et ut nunc, et partiale li-
bidinose amandum, et ex hoc contemnit
divinum imperium et dominium : hinc est,
quod ad hoc, quod illa delectatio improba
perfecte puniatur, in qua simul est delecta-
tio ciim contemptu , necesse est quod ad pu-
nitionem illius contemptus et delectationis ,
peccator, sivesit liomo, s.ve spiritus, prajci-
pitetur in locum infimum, et maxime a statu
gloriae longinqunra, Iiocestin profundissi-
muminfernum. Necesse est etiam , quod ibi
expouaturaffligendus infimainaturae, ac per
hoc noa asulislantia spirituali paliatur, sed a
corporali , et infima, lioc est a fsecil)us corpo-
rum inundanorum,utinfsecibusdefigatur, et
igne , et sulphure concrcmetur. Et quoniam
spiritus, qui per naturam prseponitur cor-
pori , et in corpus habet influere , et ipsum
movcre , dignitatem naturse per culpam per-
vertit, et se subjicit quodam modo vilitati et
nihilitati peccati ; hinc est , quod secundum
ordinem justitiae debet ordinari, ut tam pec-
cator spiritus, quam homo, igui corporeo
alligetur, non ut in illum influat vitam, sed
ut divino decreto suscipiat pcenam. Cura
enim rei , quara horret per timorem divini-
tus immissum , et quam sentit per vim na-
luralis sensus, sit inseparabiliter alligatus,
necesse est quod acriter tormentetur. Et
quia ille ignis non agit nisi per dispositio-
nem peccati, et reatus, et maculae, ex im-
probitate libidinis procedentis; et hccc non
est aequaliter iu omnibus : hinc est, quod ab
eodem igne alii cremantur plus, ahi vero
minus, sicut ab eodem igne aliter uritur pa-
lea, et abter comburitur lignum. Quoniam
autem illa peccati distinctio , ct reatus, se-
cuiidum quam actio ignis moderatur, est in
339
eodem uniformis, et nunquam crescit, nec
decrescit, nec mutatur ; hinc est, quod di-
vino imperio ordinanle, ignis ille sic agit,
quod semper urit, et non consumit; semper
affligit, et non interimit: quia non agit ad
suae formae muUiplicationem , sed ad pacis
animae in corpore perturbationem , sive ip-
sius spiritus in seipso. Unde non flt nova
ademptio , sed ademptae pacis conlinuatio :
ut sic in eadem pcena, nec acerbitas aeterni-
tatem , nec a^ternitas tollat acerbitatem.
Postremo, quoniam deordinationis multi-
modae poena debet esse multimoda; et in
omni peccato actuali mortali est deordinata
aversio a summa luce et bonitate , et inor-
dinata conversio ad bonum commutabile,
et deordinatio voluntatis contra dictamen
rationis rectae : hinc est , quod omnes ac-
tualiter peccantes , qui erunt damnati , pu-
nientur pcena triplici : propter aversionem ,
carentia visionis Dei; propter conversionem,
pcena incendii materiahs ; propter pugnam
voluntatis et rationis , pcena vermis : ut sic
ex hac multiplicitate poenarum afflicti, et
varie, et acerbe, et aelernaliter crucientur,
et ' torvientorum fumus ascendat in scecula
sceculorum. Amen.
CAPUT VII.
De consequentibus ad judicium, scilicet gloria
paradisi.
De gloria autem coelesti hoc in summa
tenendum est, quod in ipsa est praemium
substantiale, consubstantiale, et accidentale.
Prsemiuiu, inquam , substantiale consistit
in visione, fruitione, et tentione unius sum-
mi boni , scilicet Dei : quem beati videbunt
facie ad faciem , hoc est nude et sine vela-
mine ; fruentur avide etdelectabiliter; quem
etiam tenebunt sempiternaliter : ut sic ve-
rificetur illud Bernardi % quod Deus futurus
est rationi plenitudo lucis , voluntati multi-
tudo pacis, et memoriae continuatio aetemi-
' Apoc, siv, 11. — = Bem., in Caitt., seiu. xi.
beato
plei.
340 BREVILOOUII
latis. Praeniium veroconsubstantiale consistit
in gloria corporis , quae secuuda sloia dici-
tur : qua resumpta , perfectius auima beala
tendit in summum ca-lum. El hajc stola
consistit in quadruplici dote corporis , scili-
cct in dote clarilalis, subtilitalis , agilitatis,
et impussibilitatis : quae erunt secundum
plus et minus in diversis, secundum majo-
rilatem et minoritatem prius habilae chari-
tatis. Praemium autem accidentale consistit
in quodam decore speciali superadjecto, qui
quidem aureola uuncupatur , et secundum
Doclorura scntentiam, debetur triplici ge-
ncri operum , scilicet marlyrio , praedica-
lioni, et continenliffi virginali. Et in omnibus
praediclis servabilur gradus et dibtiuctio,
secundum exigenliam merilorum.
Ualio aulem ad intelligentiam praediclo-
rum, iiaec est : quia primum principium,
hoc ipso quod primum , habet sunnnani uni-
. tatem, verifatem, et Ijonitatem; et hoc ipso
iii eo eliam est ponere summam potentiam,
pa[iientiam, clementiam, et justitiam. Quo-
niam autem haic invisibilia Dei manifestari
(lecet per opera ; ideo Deus mundum istum
seusibileni principians, sic produxit, sic gu-
beniat, sic reparat , sic remunerat et con-
suiiimat, quod in productione manifesletur
sunima potentia ; in gubernalione , summa
sapienlia; in rcparatione, summaclementia;
tl iu remunerationc , juslilia consuramata.
Ul orgo mauifeslaretur poteutia ad suiipsius
laudem, et gloriam, et honorem , omuia
produxit de nihilo, faciens aliquid prope ni-
hil, scilicet niatehara corporalem ; et ahquid
piope se, scilicet subslantiam spiritualem;
et siraul ha?c jungeus iu uno homiue, iu
unitate nalurse et pcrsonaj , scilicet rationa-
lem aniraam et maleriam corporalem. Ut
raanifestaretur sapientia, ipse quideni pro-
videntissirae omuia gubernat et ordiuate.
Naui ipsc supreraum horaiuis rcgit per se-
ipsum, mentem scilicet quam illustrat; et
iufiraum, scilicet corpus, per liberura aibi-
trium voluutatis, ut sic corpus et corporalia
qiioad regimen fuhjaceanl spiritui , spiritus
PARS VII.
vero Deo. Ut raanifestaretur cleraentia, lap-
sum hominem reparavit assumendo hominis
natmam, suscipiendo poenalitales , ct tan-
dem perferendo poenam : ut sic summa mi-
sericordia luisero raisericordem faceret esse
conformem ad revelafionem miseriai , non
solum in dignitate naturaj cor.dita'. , verum
etiam in defeclibus naturae iu raiseria con-
stilutae. Ut tandera raauifcsfetur justitia, re-
tribuet unicuique secundura exigeuliam
meritorum, nou solum malis poenam, ve-
rum ellam justis gloriam sempiteruara. Sic
enim exigit retribulio aiqua, et reparatio
gratuita, et gubernatio ordinata, ct produc-
tio virtuosa. Nam omuium horum cousum-
matio est iu fine.
Priraum igitur, quoniam omnium justo- luuo
rum praemiatio fieri debet secundum quod ^a*™'
exigit retribufio justa, et etiara productio "^^
virtuosa;et productio Dei fecit nifionaleui corpusei
... animam.
spintuui prope Deum, capacem l)ei, capa-
cein scilicet secundura vim indifae imaginis
ipsius beatissimae Trinitatis, cui iu justis to-
tus hominis spiritus secundum inlegritatem
iraagiuis deservivit : hinc est , quod a nullo
minusDeopotestrafioualisspirituspraemiari,
uec irapleri , nec ejus capacitas terraiuari :
ideo in prairaiura datur ei deiforuiitas gloriae,
per quara Deo etrectus conibrmis, et ratione
ipsum videat clare , et voluutate diligal ple-
ne, et memoria retineat iii aeteruura : ut sic
aniina tota vivat, tota dotetur iu tribus ani-
maeviribus, tota Deo configurelur, tota iu
illo requiescat : iu ipso, sicut iu omui bono,
invenicns pacera , lucem et sufficieutiam
sempiteruam , per ' quam in statu ouinium
bonorum congregatione perfeclo constituta,
et aeterna vita vivens, dicatur beata, et eliam
gloriosa.
Rursus, quoniam relributio illa debet fieri
secundum quod exigit non solum retributio
justa, et productio virtuosa, verura etiam
gubernatio ordinata, et Deus iu productione
corpus auimae alligavit, et naturali et mutuo
' Boet., de Consol. philos., lib. III, pros. 2, circ«
princ.
DE STATU FINALIS JUDICII.
341
appetitu invicem copulavit ; ad gubernatio-
iiem vero subjeclt, et in statu merili fecit,
ut spiritus condescenderet et intenderet cor-
pori gubernandoj propter exercitium in rae-
renJo; nec naturalis appetitus patitur, quod
anima sit plene beata, nisi restituatur ei cor-
pus, ad quod resiuiiendum babet inclinatio-
nem naturaliter insertam; nec regiminis
ordo sustinet, quod restituatur corpus spi-
ritui beato , nisi per omnia illi conforme et
su])jectuin, quantum potest corpus spiritui
conforinari : quoniam ergo spiritus est vi-
sione lucis seternae clarificatus ; ideo debet
in ejus corpore claritas bicis permaxime re-
sultare. Quia vero diiectione illius summi
spiritus est summe spiritualis effectus; ideo
in corpore habere debet correspondentem
siiblilitatem et spiritualitatem. Qnia ten-
tionc lEternitalis factus est omnino impassi-
bilis; ideo in corpore ejus debet esse impas-
sibilitas omnimoda, tam intra, quam extra.
Quia vcro ex liis omnibus spiritus promplis-
simus est ad tendendum in Deum ; ideo in
corpore glorioso debet summa agilitas repe-
riri. Quoniam igitur per has quatuor pro-
prietates fit corpus spiritui conforme, et
etiam subjectum ; binc est, quod in his qua-
tuor prsecipue dotari dicitur, ratione quo-
rum idoneitatem habet sequi spiritum, et
locari in regione ccelesti, quse est regio bea-
lorum. In istis enim proprietatibus, coeles-
tibus corporibus assimilatur, per quas quasi
gradalim distat corpus cceleste a qaatuor
elementis; et sic dos corporum quadrupli-
cata et corpus in se perfectum reddit, et con-
forme habitationi ccelesti , et spiritui beato ,
per quem a summo capite Deo usque in oram
vcstimenti, scilicet corporis, plenitudo dul-
cedinis et beatitudinis ebrietas redundat, et
quantum est possibile, derivatur.
Postremo, quoniam illa praemiatio debet
fieri secundum quod exigit retributio justa ,
et productio virtuosa , et gubernatio ordi -
nala, etetiam reparatio gioriosa; et in diver-
sis Christi membris diversa sunt charismata
gratiarum non solum quantum ad interiora
dona, verum etiam quantum ad exercitia
exteriora; non solum quoad habitus, verum
etiam quoad status; non solum quoad perfe-
ctionem charitatis in mente, verum etiam
quoadperfectionisdecoremetpulchritudinem
in opere corporali : hinc est, quoil aliquibus
membris non soluni stola animae cum tribus
ejus dotibus, et stola corporis cum quatuor,
verum etiam excellentia qusedam decoris et
gaudii debetur, propter excellentiam perfe-
ctionis et decoris habiti in corpore virtuoso.
Quoniara igitur triplex est genus operis
preecellentis , perfectum, et pulchrura, et
spirituali forma formosum, secundum tripli-
cem vim animae : secundum rationalem,
praedicatio veritatis perducens alios ad salu-
tem; secundura concupiscibilem, perfecta
declinatio concupiscentiarum , per integrita-
tem perpetuam continentiae virginalis ; se-
cundum irascibilem , perpessio mortis ad
honorem Christi : hinc est, quod his tribus
generibus justorum, scilicet praedicatoribus,
virginibus et martyribus debetur illa excel-
lentia praemii accidentalis , quod aureola Aureoi»
nuncupatur, qnod ad decorem facit, non so- r^j°n.
lum animae, verumetiam corporis: quianon ^^-
redditur voluntati tantum, sed operi extrin-
seco, substernens sibi meritum et praemium
charitatis, quod consistit in septiformi dote,
triplici animae, et quadruplici corporis, in
quibus clauditur consummatio, integritas et
plenitudo omnium bonorum spectantium ad
gloriae complementum. Qualia autem et
quanta sint illa, nonverbaraea, sed beati
Anselmi ponantur. Ait enim in fme Proslo-
gii ' : « Excitare nunc, anima mea, et erige
totum intellectum tuum, et cogita, quantum
potes, quale et quantum sit illud bonum. Si
enim singula bona delectabilia sunt, cogita
intente, quam delectabile illud bonum, quod
continet jucunditatem omnium bonorum :
non qualem in rebus creatis sumus experti ,
sed tanto differentem, quanto differt Creator
a creatura. Si enim bona est vita creafa,
quam bona est vita creatrix ! Si jucunda est
' Anselm., Proslog., c. xxiv.
3iS
BREVILOQUII PARS "VII.
salus facta, quam jucunda est salus, quai fe-
cit omnem salutem ! Si amabilis est sapientia
in cognilione rerum conditarum, quam ama-
bilis est sapientia quai omnia condit ex: ui-
hilo ! Deuique si multae et magnaj delecta-
tiones sunt in rebus delectabilibus, qualis et
quanta est delectatio in illo, qui fecit ipsa
delectabilia !
0 > Qui hoc bono fruetur, quid illi erit, et
quid illi nonerit?Certequidquid volet, erit;
et quod noletesse, uon erit. Ibi quippe erunt
bona corporis et animaj, qualia ' nec oculus
vidit, nec auris audivit, nec cor hominis
cogitavit. Cur ergo per multa vagaris , ho-
muncio, quajrendo bona auimae tuae et cor-
poris tui? Ama unum bonum , iu quo sunt
omnia bona, et sufficit; Desidera simplex bo-
num, quod est omne bonum, et satis est.
Quid enim amas, caro mea, quid desideras,
anima mea? Ibi est quidquid amatis, quid-
quid desideratis. Si delectat pulchritudo ' :
Fulgebunt justi sicut Sol. Si velocitas, aut
fortitudo, aut libertas corporis, cui nihil ob-
sistere possit ' : Erunt similes angelis Dei :
quia ' se7ni7ialur corpus animale , el resur-
get corpus spirituale , potestate utiquc, non
natura. Si longa et salubris vita, ibi erit sana
aeternitas, et ajterna sanifas; quia ° justi in
perpetuum vivent, et' salus justorum a Do-
mino. Si salietas « : Satiahuntur cum appa-
ruerit gloria Dei. Si ebrietas ' : Jnebriahun-
tur ab ubertate domus Dei, Si melodia,ibi
angelorum chori concinunt sine fine Deum
laudantes. Si quaelibet, non immuuda, sed
munda voluptas '" : Torrente voluptatis tuw
potahis eos, Deus. Si sapientia, ipsa Dei sa-
pientia ostendet eis seipsam. Si amicitia, di-
ligent Deum plus, quam seipsos ; et invicem,
tanquam seipsos; et Deus illos, plus quam
seipsos : quia illi iilum , et se invicem per
illum, et ille se, et illos, per seipsum. Si con-
cordia, omnibus illis erit uua voluntas, quia
nulla illis erit nisi Dei voluntas. Si potestas,,
omnipotentes eruut suae voluntatis, ut Deus
suas. Nam sicut poterit Deus quod volet per
seipsum, ita poterunt illi per illum quod
voleut; quiasicut illi non aliud volent, quam
quod ilie, ila ille volet, quidquid illi volent;
et quod ille volet, non poterit non esse. Si
honor et divitiae, Deus suos servos bonos et
fideles supra constiluet : imo filii Dci, et dii
vocabunlur el erunt, et ubi erit Filius Dei,
ibi erunt et illi " : Uaeredes quidem Dei, co-
hwredes autem Christi.Hi vera securitas,
cerle ita certi eruiit nunquum et nullatenus
ista, vel potius islud boiunn sibi defuturum,
sicut certi erunt se non sua sponte illiid
amissuros, nec dilectorem Deum illud dile-
ctoribus suis invitis ablaturum ; nec aliquid
Deo potentius invitos Deum et illos separa-
turum. Gaudium vero quale, aut quaiilum
est, ubi tale ac tautum bonum est! Cor hu-
manum, cor indigens, cor experlum aerum-
nas, imo obrutum a^rumuis, quantum gau-
deres, si his oranibus abundarcs ! Interroga
intima tua, si capere possunt gaudium suum
de tanta beatitudiue sua. Scd certe si quis
alius, quem omnino sicut te ipsum diligeres,
eamdem bealitudinem haberet, duplicaretur
gaudiumtuum,quia nonminus gauderespro
eo, quam pi-o le ipso. Si veroduo, vel Ires, vel
multo phires idipsum haberent , tanlumdem
pro singulis, quantum pro le ipso gauderes,
si singulos sicut te ipsum amares. Ergo in
illa perfecta charitate innumerabilium ange-
lorum, et hominum beatorum,ubi nullus
minus alium, quam seipsum diligit, non
aliter gaudebit quisque pro singulis aliis,
quam pro scipso. Si ergo cor hominis de
tanto suo bono vix capiet suum gaudium ,
quomodo capax erit tot et tantorum gau-
diorum ? Et ulique, quia quaulum quisque
diligit aUquem, lantum de bono ejus gaudet,
sicut in illa perfecta felicitate unusquisque
plus amabit sine comparatione Deum, quam
se et omnes alios secum ; ita gaudcbit plus
absque aestimatione de felicitate Dei, quam
de sua et omnium aliorum secum. Sed si
• Anselm., Proslog., c. ixv. — » I Cor., ii, 9. — — « Sap., v, 16. — ' Psal. xxxvi, 39. — ' Psa/. iv
Sap., III, 7. — * Mattli., xxii, 30. — » I Cor., xv, 44. 15. — ' fsul. xxxv, 9. — " Ibid. — " liom., viii, 1
DE STATU FINALIS JUDICII.
343
Deum sic diiigent toto corde, tota mente,
totaanima, ut tamen totuni cor, tota mens,
tota anima non sufficiat dignitati dilectionis,
profecto sic gaudebunt toto corde , tota
mente, tota anima, ut tamen totum cor,
tota mens, tota anima non sufficiat plenitu-
dini gaudii.
« ' Nondum ergo, Domine, dixi aut cog-
novi, quimtum gaudebunt illi beati tiii :
utique tantuni gaudebunt, quantum ama-
bunt; tantura amabunt,quantum cognoscent
te. Quantum cognoseent te, et quantum ama-
bunt te? Ct^rtc nec oculus viiHt, nec auris
audivit, nec in cor hominis ascendit in liac
vita, quantum te coguoscent, et amabunt in
illa vita. Oro, Deus, cognoscam te, amem te,
ut gaudeam te : et si non possum ad plenum
in liac vila, ut proficiara in dies, usque dum
' Anselui,, Prosl., c. xxvi.
veniat illud ad plenum ; proficiat hic in me
notitia tui, et ibi fiat plena; crescat hic amor
tuus , et ibi flat plenus ; ut hic gaudium
meura sit in spe magnura, et ibi sit in re
plenum. Domine, per Filium tuum jubes,
irao consulis peiere, ct proraittis accipere, ut
gaudium nostrum plenura sit. Deus verax,
peto, accipiam, ut gaudium meum plenum
sit. Peto, Doraine, quod per admirabilem
consiliarium nostrura consulis ; accipiam ,
quod proroittis per veritatem tuara, ut gau-
diura meura plenura sit. Meditetur inte-
rira inde mens raea, loquatur inde lingua
mea, amet illud cor meura, sermocinetur os
raeum, esuriat illud anima mea, sitiat caro
mea, desideret tota substantia mea, ^donec
intrem in gaudium Doraini mei, qui est tri-
nus et unus Deus benedictus in ssecula sse-
culorum. Amen. »
CENTILOQUIUM
QUOD COMPENDIUM THEOLOGI^ DICITUR
OPUSCULI SEQUENTIS ARGUMENTUM '
(Ex edit. Vatic.)
Ingredientem ad sacram Theologiam generalibus praceptis instruit hoc opusi-ulo
eximius Ecclesiae Doctor : idque brevitate verborum, ac suntentiarum ubertate, quibus
in Breviloqido usus est, egregie praestat. Tractatus vero isle in parles quatuor distri-
butus est, quae omnes continent secliones centum , unde Centiloquium sibi nomen sor-
titur. Prima igitur pars est de malo sub ratione culpog; secunda de malo sub ratione
pcenae; tertia de bono sub ratione gratiae ; quarta de bono sub ratione gloriae. Ut autem
notum sit perspicerc volenti, quomodo Centiloquium et Breviloquium connexa sint,
animadvertenduni esl primam et secundam parlem Centiioijuii, tertiaeomnino,etparlim
septimaj Breviloquii rcspondere ; tertiam priniai , secunda), quarta), quintae et sextae
similiter; quartam vero septima) pro sua ratione. Adoo vero conformis est doctrina
utriusqu etractatus, ut eumdem ct sibi maxime constantem demonstret auctorem.
PROCEMIUM
Ecce descripsi ea7n tibi tripliciter in cogi-
tationibus et scientia, ut ostenderem tibi
firmitatem et eloquia veritatis, respondere
Prsfa. ex his, illis qui miserunt te '. Informans
0 Auc- gapigjjs in his vcrbis eum, (lul intendit ad
praedicationis officium promoveri , quatuor
innuit studioso discipulo videnda, scilicet
in quo est studendum, quia in trina tradi-
tione, cumdicit: Ecce descripsi eam, scWicqI
doctrinam sacram, tripliciter : quia ad dis-
crelionem boni et mali , informavi rationa-
lem; ad rejectionem mali, animavi irascibi-
lem ; ad dilectionem boni , excitavi concu-
ssora piscibilem. Item tripliciter doctrina sacri ca-
i Cf. Edit. Argentin., anno 1495, paii. 1; Edit.
Vatic, anno 1596, tom. VI, part. I, pag. 58; Edit. Ven.,
anno 1611, toni. I; Edit. Lugd., uuno 1647, tom. I,
nonis est descripta, quia praetcr littcralem scrip-
sensum tribus modis tradilur exponcnda, ''^^l!,'"
scilicel inoralilcr sive tropologice, allogo- exponi-
rice.j et anagogice. Tropologia, sive mcira-
litas, est quando, per illud quoJ faclnni est ,
datur intelligi quod facicndum esf. Ailegoria
est quando, per iUud quod factum est, indi-
catur illud quod credendum est. Anagogia
est, quasi sursum ductio, quamlo per unum
factum intelligcndum est aliud, quod desi-
derandum est, scilicet aeterna felicitas bea-
torum. Secundo, de quo est conferendum,
quia de audila lectione, cum addit : In co-
gitationibus etscientia, id est, ut cogites
quae audisti, etintellectum frequeDter cogas
pag. 57; Edit. Veii-, anuo 17j4, pa-.
XXII, 21.
Prov ,
PART. 1,
circa ruminationem , ut scias ubi audita et
ruminata comprehcndas per cognilionem.
Tertio, quid pixiponendum in prasdicatione,
quia praecepta moralia , quffi sub lege natu-
rae^ scripturai, et gratiai, et firma et immo-
bilia permanserunt , et Evangelia praecipue,
quse ex ore Altissimi prodierunt, cum dicit:
Ut ostenderem tibi firmitatem et eloquia ve-
ritatis. Quarto, per quid respondendum in
interrogatione , quia per ea quaj sunt ex le-
clione percepta, in ratione colleeta, et prse-
dicatione concepta, cum suljjungit : Respon-
dere ex his illis, id est examinatoribus (a),
qui miserunt, id est missi sunt, quo raodo
examiuent te.
In aJminiculum itaque parvulorum rudis
rogatus a rudibus, rudem tractatum rudibus
SECT. I,
3i5
compilavi, in quo rudium rudilas, circa ge-
neralia theologiaj, saltem ruditer poterit
erudiri, et ex lacle infantiae ad cii)nm soli-
dum, prajvia Dci gratia , cura sensus indu-
stria praeparari. Collegi autem hoc ex dictis
proborum, quaehinc inde decerpens, in unius
opusculi angustiam coarctavi. Quod cum ct
centum recipiat secliones, centiloquium po-
terit appellari. Cujus continentiai (6), ut l^ici- '™
lius pateat requirenti, pra;mitluntur centum
tituh sectionum, quae ex quatuor partibus
distinguuntur. In universo enim agitur de
quatuor in prajscnti opusculo : primo scili-
cet, de malo sub ratione culpae; secuiido, de
malo sub ratione pcenae ; tertio, de bono sub
ralione gratiae ; quarlo, de bono sub ratione
gloriae.
Cenlilo-
quium.
Materia
traotan-
PRIMA PARS
SECTIONIBUS TRIGINIA TRIBUS COMPREHENSA
SECTIO I.
Dc malo culpce in generali.
Malum considerare occurrit quantum ad
diffmitionem. Quod diffmieus Augustinus
ait ^ : « Malum est privatio modi, speciei, et
ordinis. » Ad cujus intelligentiam est notan-
dum, quod creatura quaelibet, quantumcum-
que modica, comparari habet ad Deum se-
cundum triplex genus, causaj scihcet effl-
cientis, formahs, et flnahs : et sic habet mo-
dum, speciem, et ordinem. Creatura vero
rationahsnon solum habetmodum, speciem
et ordinem, prout est natura qusedam, sicut
caiterae crealuraj; verum etiamprout est vo-
voian- luntatehbera.Yohmtasautemnostra, quando
",r°°^' habet modura, speciem et ordinem, tunc est
' Breuiloq., p. 111, c. I. — ^ Aug., de Nat. bom,
bona. Tunc autem habet haec tria, quando
in operando continuatur virtuti divinae, ut
principio moventi; conformatur ei, utregulae
dirigenti ; unitur ei, ut fini quietanti. In
primo est modus; in secundo est species;
in tertio ordo attenditur secundum triplex
genus causae. Quandociimque vero quis pec-
cat mortahter, discontinuatur necessario a
Deo, tanquam a principio movente, quia -
Deus nunquam movet ad peccatum; discor-
dat a Deo, tanquam a regula dirigente; elon- '■
gatur et deordinatur a Deo, tanquam a fine
quielante, ponens creaturam flnem sui. Et
sic raalum culpae privat et corrumpit haec
tria inseparabihter et aequahter, non tamen
totahter in rationali creatura, in quantum
est agens voluntai-ie et hbere ullra alias
(a) Cirt. edit. ex his, id est ex animaloriljue il.is.
— (i) Item coutinenlia.
CENTILOQUIDM.
creaturas. Malum vero poenae corrumpit haec
tria praedicta, prout cum aliis creaturis con-
venit in natura.
1 Item consideratur malum quantum ad
dislinctionem : dislinguitur enim malum
per triplicem difierentiam, scilicet in raalum
culpae, sive trausgressionis; malum pugnae,
sive lentationis; nialum pcenae, sive puni-
tionis. Malum culpae idem est, quod injusti-
tia generalis, sive absentia debitae honestatis,
vel passio volunlaria. Maium poeuffi est ab-
sentia debitae dclectationis, cum sensu sui
contrarii, sive passio iuvoluntaria. Malum
pugnae tenet medium iuter ista : nam dia-
bolo est culpa in instigando, justo est pcena
in reluctando.
Quantum ad subdivisionem : suljdividitur
cuim malum in malum culpa; secunilum se
et per se, quod nullo modo potest bene fieri,
ut odire Deum, et blasphemare Deum ; iu
malum in se , sive in genere , ut occiderc ,
quod potest bene fieri propter Justitiam; in
malum ex circumstantia, ut dare eleemosy-
nam propter vanam gloriam.
Item consideratur quautum ad introdu-
' ctionem : et sic nialum originalur a bouo,
id est a voluntate et libero arbitrio non effi-
ciente , sed deficiente ; substantificatur in
bono, non enim est essentia aliqua, vel na-
tura, sed corruptio boni, quae uon potest
esse nisi in bono quod corrumpitur, id est
in libera voluntate contrariatur bono. Ad
quod inlelligendum nota, quod malum cor-
rumpit et perimit justitiam, id est rectitu-
dinem voluntatis. Tria enim circa rectitudi-
nem animae attenduntur, scilicet : potentia
rectifical)ilis, hanc non corrumpit; habitus
rectificans , hunc privat simpliciter, et cor-
rumpit, scilicet gratiam et virtutes; habili-
tas media, et hanc dimiuuit, dum minus
redditur homo habilis ad bonum per pecca-
tum, nou tameu tollit eam. Non enim oppo-
nitur malum illi habilitati ralione naturoe ,
cujus est, sed ralione gratias et virtutis, sive
finis, ad quae est.
' August., Emrr. in Ptaiin. LV. — » Id , >n
SECTIO II.
De tentaiione.
Malum tentationis, sivepugnae, notificatur
per diffinitionem Hugonis de sancto Yictore :
« Tentare est i',allide experiri , et quasi qui-
busdam blandis conatibus probare. » Au-
gustinus ' : « Omnis tentatio probalio est. »
Cassiodorus : «Tentatio diaboli est assimu-
lafio apparentis boni ad fallendum. » Sic
etiam alitor diffinitur : « Tentatio est pulsa-
tioex intentione, vel proposito, ad declaran-
dum bonum hominis, sive malum. » Multi-
plicatur per divisiouem : potcst enim tentatio
considerari quantum ad motivum, et sic di-
viditur tentalio in eam quae est ab hoste, a
carne, et a mundo, juxta illud : « Mundiis, Teni»
caro , da^monia, diversa movent prailia. » ^'.'"''' '"
Item in eam , quae est tentalio alia ab hoste,
alia a carne : prima generaliter, secunda spe-
cialiter. Dividitur etiam quautum ad instru-
mentum ; et sic generaliter est illa divisio
Gregorii : « Est quaedam tcntatio per vitia ,
(iua'dam per flagella; » specialiler, et sic est
illa super Fsalmo ' : « Omnem escam abomi-
nata est anima eorum : » Multiplex est ten-
tatio, quarum prima est error, sive nescien-
tiaviae veritatis; secunda, diflicultas vincen-
darum concupiscentiarum; tertia, tajdium
boni ; quarla, tempestas SKCuIi. Quantum ad
effectuin : et sie generaliter est illa de qua
dicitur' : Tentatio vos non apprehendat insi
humatia. Tentatio alia diabolica, alia hu-
mana : diabolica malum habet exilum, quia
terminatur in mortali; humana non habet
periculosum exitum , quia vel ibi est pecca-
tum voniale, vel nulla est ihi culpa. Specia-
liter, et sic est illa de Doctrina Christiana :
« Diabolus tentat aut vexando carnem, aut
vulnerando naturalia , aut expoliando gra-
tuita. » Qiiantimi ad gradum, et sic genera-
liter est illa : tentatio aUa exterior, aUa inte-
rior; specialiter, ot sic est illa Gregorii' :
Psal. cvi, 18. — »1 Cor., x, 13. — ' Greg., m Eiang.,
hom. XVI.
« Tentatio tribus inodis perficitur , scilicet
suggcslione, delectatione , et consensu. »
Quantum ad tentandi modum : et sic est illa
gi>neraliter et implicite super Psalmum (a)
Qui habitat in adjutorio ' ; « Quaedam ten-
tatio est levis et occulta; quffidam levis et
occulta; quaedam levis et manifesta; quae-
dam gravis et manifesta. » Generaliter et
explicite, sic est illa Richardi pcr septem
membra ' : « Prima est imporluna , quae
pertinaciter insislit; secunda est dubia, quae
animum dubietatis nebula involvit; lertia
cst subita, quae judicium rationis praeve-
nit; quarta occulta, quae deliberationis or-
dinem praeterfugit; quinta est violenta, quae
vires nostras transcendit ; sexta fraudu-
lenta , quae animum seducit ; septima per-
plexa, quae variis vitiis impetit. » Si specia-
liter et implicite, sic est illa Augustini :
« Diabolus tentat ut leo , teutat ut draco. »
Si specialiter et explicite, sic est illa Gregorii
super Job : Diabolus premendo rapit , insi-
diando circumvenit, minando terret, sua-
dendo blanditur, desperando frangit, pro-
mittendo decipit. » Diversificatur autem per
intentionem : nam tentat Deus ut erudiat ;
diabolus , ut decipiat ; mundus, ut alliciat;
homo, ut conjiciat; cai'o, ut iuficiat.
SECTIO III.
De diffimtione peccati.
Viso de malo culpse in geuerali , et de
malo pugnse quod impellit ad culpam , des-
ceiidendum est ad peccatum in speciali.
Circa quod tria considerare debemus, scili-
cet modum divisivum, modum difflnitivum,
modum punitivum. Potest autem peccatum
considerari formaliter, prout dicit privatio-
nem, et materialiter, prout substernit sibi
aliquam actionem. Habet ergo formales
diffmitiones , prout dicit privationem , per
» Gloss. in Psal. xc. — ' Richard., in Psal. xc,
p. II. — ' Aug., de Civit. Dei, lib. XI, c. U et xxii.
— * Id., de Nat. Boni, c. xxxiv. — ' Id., ibid., c. iv.
— 6 Damasc, de Fid. Orthod., lib. IV, c. xxi. —
(a) Ciet. edit. Psalmos.
PART. I. SECT. III. 347
hunc modum. Nam ut dicit recessum a
bono , ct sic tribus difnnitionibus quasi
idem circumloquentibus diffmitur. Prima
ex Aiigustino haec est ' : « Peccatum est
absenlia boni , ut debet es.se. » Secunda ' :
« Peccatum est appetitio non naturarum
malarum, sed descrtio meliorum. » Tertia ' :
« Peccatum est corruptio speciei , modi et
ordinis. » Aut dicit recessum a naturae rec-
litudine, et sic triplex diffiiiitio idem cir-
cumloquons invenitur. Prima esl Damas-
ceni ' : « Peccatum est ab eo , quod est se-
cundum naturam , in id , quod est praeter
naturam , conversio. » Secunda est Ansel-
mi ' ; « Peccatum est carentia debitae justi-
tiae. » Tertia est Augustini ; « Peccatum est
defectus quidam a luce verilatis , naturam
non perimens, sed obscurans. » Aut dicit
recessum ab omnis boni complemento et
perfectione , et sic Iriphciter diffinitur. Pri-
mo, ab Augustino ' : « Peccatum est aversio
abono incommutabili.» Secundo, ab eodem
in libro de Christiana Religione : « Pecca-
tum est carere bonis incommutabilibus ,
quibus fruendum est. » Tertio etiam ab eo-
dem : « Peccatum est tenebra intellectus. »
Habet quoque peccatum materiales diffini-
liones , prout substernit sibi actum , et se-
cundum hoc potest tripliciter comparari :
aut ad Deum quem offendit, et sic tripliciter
diffinitur. Primo, ab Augustino ' contra Ma-
nichaeos : « Peccatum est in praeceptis ve-
ritatis , vel in ipsa veritate errare. » Secundo
ab Ambrosio '" : « Peccatum est prsevaricatio
legis divinae , et ccelestium inobedientia
mandatorum, vel prseceptorum. » Teitio ab
Augustino " : « Peccatum est dictum , vel
factum, vel concupitum contra legem Dei. »
Aut ad virtutem quam excludit , et sic tri-
plex datur diffinitio de peccato. Prima est
Basilii »2 : « Peccatum est dispositio animae
contrarie se habens ad virtutem. » Secunda
"< Anselm., de Concept. Virg. et Peccat. origin., c. vi.
— ' Aug., de Lib. Arb., lib. I, c. xvi. — » Imo
Fulgent., de Fid., c. vill. — '» Ambros., de Parad.,
c. VIII. — " Aug., cont. Faust., lib. XXII, c. vii. —
" Basil., Orat. de Virt. ct Vit.
348
CENTILOQUIUM.
Augustini ' : a Peccatum est voluntas rcti-
nendi vel assequendi quod justitia vetat. »
Tertia est eliam Augustini : « Peccatum est
appetere quae Christus contempsit , vel cou-
temnere qua3 Cliristus appetiit. » Aut ad
bonum quod praeteudit , et sic tripliciter
diffinitur. Primo, ab Augustino, in libro de
Civitate Dei : « Peccatum cst , male uti
bono. » Secundo, ab eodem ' : « Peccatum
est uti fruendis , et frui utendis. » Tertio,
etiam ab eodem ' : « Peccatum est , spreto
bono incommutabili , rebus commutabilibus
adbaerere. » Duae autem inveniuntur diffi-
nitiones pecccati. Una haec est : « Pcccatum
est actus incidens ex defectu boni. » Stcunda
ost haec : « Peccatum est demeritum pcenae
aeterna?. »
SECTIO IV.
De peccato orirjinah',
Peccati Y'so dc pcccati diffinilione, sequitur vi-
divisio- (jei-ede divisione. Dividitur autem peccatum
in originale et actuale, veniale et morlale,
delictum et commissum. Et bae divisiones
sumunlur pencs causam formalem. Item in
peccatum cordis, oris, et operis. Item in
pcccatum superbiae sive inanis gloriae , in-
vidiai, iraj, acidia>, avariliai, gulai, luxu-
riae. In concupiscentiam carnis, in concu-
piscenliani oculorum, et superbiam vilae.
In peccatum cogitationis , deleclationis ,
conscnsus , operis , et consuetudinis. Et ha^
sunmntur pencs causam materialem. Item
peccatum aliud ex ignorautia , aliud ex in-
firniilale , aliud certa malitia perpetratur.
Ilcm pcccatum aliud ex timore male humi-
li;ml(', aliud ex omore male accendcnte ; et
hee sumunlur penes conditioncs poccantis.
Itcm peccatum aliud in Deum , aliud in se ,
aliud in proximum; et hae sumunlur penes
circumstantias ejus in quem peccatur.
Pecca- Primam divisionem prosequamur primo
■ Aug., Rctract., lib. I, c. xv; de duab. Anxmab.,
c. XI. — = Aug., de ver. Relig., c. xvi. — ' li'., de
Trinit., lib. xil, c. x, n. 15; de LXXXIII Qutust.,
q. XXV. — » Id., de Lib. Arb., lib. I, c. .xvi. —
quantum ad peccatum originale : circa hin> <>"■
quod sunt quatuor attemlenda , diffinitio , ^' ^ "
corruptio , curatio , et nominatio. Diffinitur
autem peccatum origiuale ab Anselmo sic':
« Peccatum originale est carentia sive nudi-
tas debitae justitiae per inobedientiam Adae
facta , quam comitatur carenfia Visionis
Dci. » Ista diffinitio est formalis, indicans
hujus peccati essenliini , causam , et poe-
nam. Item aliter diffinitur sic : « Peccatum
originale est vitium ex qnalitate seminis in
humana nalura natum. » Ista est materia-
lis, ostendens originalis peccati etTectum et
originem. Item diffinitur tertio ab Angus-
tino sic " : a Peccatum originale est concu-
piscentia , vel concupiscibililas , quaj par-
vulum facit concupiscibilem , adultum con-
cupiscentem. »
Corrumpitur autem genus humanum pcr
originale peccatum, (]uia licet anima non
sit ex traduce , originalis tamen culpa Iran-
sit ab anima Adae ad animas posterorum ,
mediante carne infecta , tanquam per con-
cupiscentiam generata , et per libidinem
seminata, quae infectionem secum Irahens,
animam sibi unitam inficit et vitiat , non
taiitum poena, sed et culpa. Et -sic liomo
per concubitum generatus nascitur ■> natiira
filiiis ircc, quia privalus est rectiludine di-
vinae justiliai, propter cujus alisentiam in-
currit, quanlum ad animam, infirmitalem,
ignorantiam , malitiam et concupisccnliam ;
quantum vero ad corpus, poenalilates, la-
bores, dolores, defeclus , morbos multipli-
ces : pra3ter haec poenam mortis , incinera-
tionis , poenam carentiae visionis Dei , et
amissionis gloriae ccelcstis, tam in parvulis,
quam in adullis.
Cnralnr autem originalc peccatum per coraUo
baptismum sic qnantum ad culpam , quod Ui^^'.
tamen remanel quanlum ad temporalem °'''-
poenam ; sic curatur quantum ad reatum
pcenae aeternae , quod remanet quantum ad
5 Anselm., de Conc. Virg. et Pecr. orig. — '■ Ex Aug.,
colligit Mag. Sent., lib. III, dist. xxx, § Nomine
autein, liuj. edit. tom. l!l , p. Saf. — ' Ephes.,
II, 3.
PART. I. SECT. V.
349
adiim ct raotum concupiscentise; sic cura-
liir in parente, quod nihilominus a curato
liiircntetransmitlitur in generatam prolcm ;
!-ic lollitur originalis culpae raacula, quod
renianet sequela, cum qua oportet nos pug-
nra-e, quandiu vivimus in hac vita.
Nominatur autem originale diversis vo-
lalmlis, tam ex partc culpae, quam ex parte
pii iiffi. Comparatuin eiiim ad auiinam, dici-
tur infirmitas, quia reddit animam impo-
leutem resistere molibus. Dicitur focditas ,
quia secundum eam anima ralione corporis
coiiiquiiiatur. Dicilur pronitas , propter in-
cliiiationem appetitus ad malum. Dicilur
corniptio , quia ducit ad uihilum , scilicet
ad pcccatum. Dicitur vilium , quia diminuit
nalurales virtutes. Dicitur languor naturoe,
propter diminutionem boni naturalis et de-
li clubilis. Comparalum vero ad corpus, di-
citur lcx carnis, quia est poena a lege jus-
tilia^ uaturaliteriuflicta. Dicitur lex memhro-
rum , quia praestat aptitudiuem ad facicu-
duiu opera mala. Dicitur tyrannus , propter
dominationem quasi violentam in concu-
piscentiis. Dicitur fomes , quia est causa
m;iterialis conservandi peccatum iu carne.
Aiiibrosius , diffiniens fomitem , dicit sic :
« Fomes est morbidus quidam affcctus, qui
coiumovet ad illicitum desiderium quautum
ad actum generalivEe et uutritivse. Compa-
ratum ad actus delectabiles illicitos , dicitur
concupiscentia vel concupiscibilitas. Diffe-
ruut tamen , quia concupiscibilitas dicit
potcntiam , concupiscentia vero actum. Di-
citur etiam libido , quia sequitur quidquid
libct , scilicet voluptuosas delectationes iu
sensu. Comparatum vero ad poenam , ad
quam obligat , dicitur peccatum originale ,
quia est carentia vel nuditas debitae et ori-
ginahsjustitiae.
SECTIO V.
De 'peccato actuali.
Sequitur videre de peccato actuali. Circa
quod quatuor videainus, scilicet diffmitio-
nem essentialem , originalitalem , difTeren-
tiam materialem, ct majoritatem.
Diffinitur autem peccalum actuale sic.
Peccatum actuale est carentia debitae justi-
tise, facta per inobedientiam propriae vo-
luntatis ; vel est aversio ab incommutabili
bono , et ad boniim commutabile conversio.
Trahit autem peccatura actnale originem a
hbera voluntate uniuscujusque per suggos-
tionera , et delectationem , consensum , et
operationem. Si autera suggestio et delecta-
tio sistatcitra consensum, peccatum est ve-
niale; si autem sequatur consensus, et opus
in his quaj divina lege probibentur , pecca-
tum cst mortale consummatum. Si autem
medio modo fiat, ut sit consensus sine opc-
re, hoc potest esse dupliciter : quia aut homo
vult in opus procedere , sed non potest , et
tunc voluutas pro facto reputatur, nec minus
culpabilis est, quam si in ipso facto depre-
henderelur ; aut non vult ia opus procedere,
sed vull interius voluptari in delectatione ,
et tUnc, licet non sit peccatum plenaric con-
sumraatum , est tamen inter raortalia repu-
taudum, quod maxime de peccatis carnali-
bus habet intelligi.
Difrerentise materiales actualis peccati sunt
duae, scilicet peccatum augeli, et homuiis.
Peccatum angeli inchoatum est in prae-
sumplione : statim enim ut vidit suam pul-
chritudinem, prsesumpsit ; et consumma-
tum est in ambitione , quia prsesumens de
se, appetiit quod est supra se; atque confir-
matum est in invidiae et odii aversione ,
quia ex quo non potuit hoc obtineie quod
appetiit, coepit odio et invidia contraire. Et
sic, in peccato Luciferi, superbia praesum-
tionis fuit prima generatione , superbia am-
bitionis fuit prima consummatione.
Peccatum vero homiuis fuit inobedientia ,
ad quam prsecipitavit diabolus hominera
per triplex appetibile naturale, scilicet per
bonum gloriosum, copiosum, et deliciosum.
Teutavit euim de excellentia , sufficientia ,
experientia sive deraulcentia. Diabolus enim
per mulierem volens dejicere hominem.
qaomo-
do per-
petrelur.
^-"^» BREVILOQUIUM.
promisit mulieri dignitatis excellentiam ,
dicens ' : Eritis sicut dii. Ueiude subjunxit
cognitionis abundantiam, diceus : Scientes
bonum et malum. Tertio praetendit suavita-
tis experientiam , cum ostendit ei lignum
pulchnim visu , et ad vescendum suave.
Uiidc peccatum mulieris inclwalum fuit in
supeibia; progressum habuit in avaritia ,
quia non in rebus solum , sed etiam in scien-
lia invenilur avaritia ; cousummatum fuit
in gula. Et sic deordinatum fuit quantum
ad irascibilem , appetendo alta ; quantum ad
rationalcm , appetendo scire occulta ; quan-
tam ad concupiscibilem , volendo gustare
s;iavia.
i- Peccatum majus unum altero dicitur
" diiodecim modis : primo, causalitate, et sic
J; prccatimi diaboli dicitur majus e?se, quia
ejus ' invidia tnors intravit in orbem terra-
rum; secundo, generalitate,et sic peccatum
prinii parentis fuit majus, quia se per to-
tum genus humanum diffudit ; tertio, enor-
mitate, et sic peccatum Judai fuit maximum,
quiatradidit Domiuum Salvatorem ; quarto,
ingratitudine , et sic ejus peccatum dicitur
esse majus, qui plura graliarum dona per-
cepit ; quinto, periculositate, et sic pecca-
tum ignorantiai dicilur esse gravius , quia
periculosius ; st-xto, inseparabiiilate, et sic
peccatum cupiditalis dicitur esse majus,
quia cum cajtera vitia cum homine conse-
nescant, sola avaritia juvenescit ; septimo,
importiinitate , et sic superbia dicitur esse
maxinmm peccatum , quia eliam ex Iionis
operibus generalur ; octavo, pronitate, et sic
luxuria dicitur esse gravius, ad quam ho-
niines pronius inciinantur ; nono, majoris
gratiae impugnatione , et sic peccatum in
Spiritum sanctum dicitur esse gravius ;
decimo, ralione majoris ofiensaj, et sic pec-
catum idololatriae dicitur esse majus ; un-
decimo, ratione majoris facilitalis resistendi,
et sic peccatum Ada? fuit gravissimum ;
duodecimo, ratione majoris improbitatis et
libidinis : et sic peccatum cujuslibet generis
potest fieri majus alleio.
SECTIO VI.
Dc peccalo veniali. et mortali.
Sequitur videre de divisione peccati in
veniale, et mortale. Ad cujus evidentiam
tria sunt breviter attendenda, scilicet: ordo
divinaj justiticB, qui imponitur; peccatum
veniale , quod contrahitur ; et peccalum
morlale, quod incurritur. Ordo autem divi-
nse justiliae , ad queni Dominus hominem
obiigavit , est ut bonum incommutabile
pra^feratur bono commutabili ; ut bonum
honestum prajferatur bono utili; et voluntas
Dei praeferatnr voluntati uostra; ; et judi-
cium ralionis recta3 praeferatur et praesit
sensualitati humana?. Peccatum vero actuale
est inordinafio actualis voluntatis. Ista au-
tem inordinatio, si est tam modica, quod
ordinem istum non exterminat , quamvis
in ali(]uo perlurbet, tunc peccatum est ve-
niale. Quod haiienms pertractare breviler,
quautum ad diffinilionem , distinctionem,
et curationem. Diffmitur aulem sic : Pecca- veoi.-
tum veniale est libido s
in creatura cilra Deum.
Distinguitur autem veniale tripiiciter.
Nam quoddam est veniale ex surreptione ,
et ideo veniale est, quia non potest vitari
tunc : et quia commitlitur praeter rationem,
semper est veniale. Quoddam est veniale
ex cogitatione sine consensu : et ideo ve-
niale, quia non plene consenlitur , ut in
cogitatione , et delectatione : et ideo veniale
fit mortale per complacentiam et consen-
sum. Quoddam est veniale cnm delectatione
et consensu , et ideo veniale est , quia non
est deordinatio contra praBceptum , ut cbrie-
tas et mendaeium jocosum : et istud cum
sit veniale propter delectalionem quce est
citra Deum , tamen polest fieri mortale
propter nimiam libidinem et contemptum.
Non tamen iutelligendum est, quod aiiquod
veniale per essentiam flat mortale , sed quia
de veuiali fit transitus ad mortale per com-
' Oeii., 111, 5-C. — 2 Sai>., ii, 24.
PART. I. SECT. VII
placentiam et consensum , sive per libidi
3S1
iieni et coutemptum.
Remo- Curatur autem peccatum veniale pcr ac-
dedm ''i^ i" quibus est aliqna humiiialio et ile-
coDtra votio, qui quidem aclus gratia informati
repugnant veniali , et sic ad actum curatio-
iiis, et deletionis venialium, graliam gra-
lum facientem coadjuvant et vigorant. Hu-
jusmodi remedia his versibus continenlur:
Confiteor, tundo, respergo, couteror, oro,
Siguor, edo, dono, per qiife venialia pono,
Uuotio, poena ievis, compassio, quaj fit egeuis
Haec enim remedia sunt : generalis con-
fcssio , pectoris tunsio , aquffi benediclffi
aspersio, cordis contrifio, Dominica Oratio,
signatio ab episcopo, Eucharistise sump-
tio, offensffi condonatio , extrema unctio,
lijvis poenitentia, compassio fraterua.
Pecca- Si autem est tanta deordinatio voluntatis,
lorwe. quodordinem exterminat supradiclum, tunc
iiiortale est peccatum , quod potest conside-
rari quantum ad diffmitionem, punilionem,
et remissionem. Difflnitur autem ab Ambro-
sio sic ' : « Peccatum mortale est prievari-
catio legis divinae, et ccelestium inobedientia
mandatorum, vel praeceptorum. » Pcena
peccati mortalis est seterna damnatio : dici-
tur enim mortale, quia per ipsum vitse gra-
tia perditur in praesenti , et vita gloiise in
futuro ; et sic contrahitur mors culpse , et
infligitur mors gehennfe.
Juste autem propter mortale , in quo quis
fmahter perseverat , sempiternaUter crucia-
tur. Unde secundum Gregorium ^ , quia
peccator peccat iu suo aiterno, selernaliter
est cruciandus ; secundum Augustinum '
vero, quia peccat contra bonum aeternum et
iiifinitum, aeternahter punietur.
Reme- Curatur autem, sive remittitur mortale
Imoon P^^ccatum per septiforme remedium, scilicet
a mor- per baptismum, eleemos}'nam , martyrium,
conversiouem proximorum , dimissionem
iujurice, fletum poenitentiae , et per dignam
Eucharistiee sumplionem. Attende tamen
quod baptismus et poenitentia non solum
' Ambros., dc Parad., c. vui. — ^ Greg., Dialog.,
valent contra pcenam peccati , verum eliam
contra culpam ; caetera vcro valent contra
poenam tantum. Unde versus:
Sunt seplein , delere quibus mortalia p'03sis ;
Fons, eieemosyna, martyriuui, conversio fratrum;
In te peccanti diiniltere, flere reatum;
Sanguinis et carnis Christi pereeptio digna.
SECTIO VII.
De ujnorantia.
Sequitur videre de divisione peccali in dcUc-
dehctum, et commissum. Piaevaricatio prae- cc^t'.
ceptorum est delictim , hoc est , transgres- =••'"•
sio praeceptorum affirmativorum. Praeva-
ricatio prohibitionum est covimissim, hoc
est, transgressio praeceptorum negativo-
rum. Differentiae delicli sunt ignorantia ,
omissio, negligentia. Delictum dicitur quasi
derelictum , id est boni desertio. Bonum est Bonum
duplex, scilicet : scienduiu , cujus desertio '^"''''"''
dicitur ignorantia ; et faciendum, ad quod
duo requiruntur, scilicet quod fiat bonus
actus^ cujus desertio dicitur omissio ; et quod
bene fiat, id est cum debitis circumstantiis,
quarum desertio dicitur neghgentia.
Circa ignorantiam quadruplex divisio est igno-
attendenda. Prima est haec : Ignorantia alia 5"^"^:-
negationis , alia privationis , alia pravae dis- ™'°-
positionis. Ignorantia negationis est in par-
vulis , quae non est culpa neque pcena ,
usque ad praeflnitum tempus. Ignorantia
privationis est in adultis , qui tempore de-
terminato ignorant quae possent scire, vel
obliti sunt quae aliquando didicerunt. Igno-
rantia pravae dispositionis est, qua quis opi-
natur contraria fidei; quae potest erronea
dici, et est in haereticis. Prima excusat a
toto; secunda a parte, non a toto; tertia
accusat in toto, quia perversam sequitur
voluntatera.
Secunda divisio est Iiaec : Ignorantia alia secand»^
facti, alia juris. Juris : aut juris naturalis, et '^'""°'
haec non excusat, cum sit scriptum in corde
hominis; vel juris divini, ut Legis, Prophe-
lib. IV, c. iLiv. - 3 Aug., de Civtt. Dei , lib. XXI,
c.xii.
352
CENTILOQUIUM.
tarura, Evangelii, et doctrinae aposlolicBe, et
ista accusat, sicut dc magno et mortali de-
licto, praeiatos, maxime episcopos et raelro-
politunos, qui tenentur de fide et spe reddere
ratiouem. Accusat autem sicut de veniali
clericos simplices et illiteratos, qui cum po-
luis.-ent discere, noluerint. Laicos vero in
nullo accusat , quid ad ipsos non perlinet ,
duramodo nou contemnant. Si esl juris posi-
tivi, ut leguui et decretorum, solos judices
accusat. Si est ignoranlia juris continentis
morales constituliones ecclesiasticas ad dis-
cerneuda peccata, accusat sacerdotes et con-
fessores. Si vero est ignorantia facti ; aut
indiirerentis, sic sufficienter excusat; aut
necessarii ad salutem, et sic aut non potest
vitari , sicut in amente , qui a nativitate
caruit judicio ratiouis, et haic excusat ; aut
potestvitari, sicut in Judaeis et Paganis, qui
poluerunl sclre Cliristum passum fuiss? pro
salule liomlnum, et liaec non excusat.
Tertm Terlia divisio ignorantia? est, quia alia est
^"'"''- simplex, ut quando aliquis nescit qme teiic-
tur scire, facit tamen alicjuid, sed nou plene,
ut illa sciat : haec excusat a tanto, sed non a
toto ; alia est crassa sive supina, ut quando
quis negligit scire quaj tenetur , et tamen
non est determinatura ei quod teneatur scire
illa : hscminus excusat, non excusat a toto,
sed a tanlo; atia est affectata sive affee-
tiva , ut quando aliquis negligit scire quai
tenetur scire, cum ei sit detcrminatum ,
quod tenetur sciro illa : baec accusat potius,
quam excusut.
Quarta Quarta divisio cst : Ignoranlia alia vinci-
divisio. jjjijg^ j^ijj^ invincibilis. Yincibilis : alia potest
removeri cum magna difficullale , ut in
valde hebelibus ; hajc excusat a tanto , non
a toto, si ost de necessai"iis ad salutera. Alia
potest removeri cuni fucilitate, ut in inge-
niosis : hwc non excusat. Invincibilis : alia
est invincibilis per naturam, ut in puero qui
nou utilur ratioue , et in decrepito qui non
disceruit, et in eo qui nascitur amens : ha^c
excusat a toto. Alia est invincibilis per cul-
(a) Citt. edil. adJ. vel pfopiia;, assensus, sine sensu.
pam, ut iu eo qui per culpam efflcitur furio-
sus: et secundum quosdam non excusat a
toto.
SECTIO VIIL
De omissione et negligentia.
Viso de ignorantia, quae est desertio de-
bitae scientiae, sequitur videre de omissione
et negligentia, quae dicunt desertionem rei
debitae faciendae. Omissio est desertio actus
debiti in tempore determinato; et dicitur
actus debitus, quem tenemur facere. Circa
omissionem aiitcm babemus videre quatuor
actus debifos : tentionem, distinctionem, de-
scriptionem, absolutionem. Uicitur autem
omissio, derelictioactus, non circumstantia?;
actus principalis, non annexi; praecepti af-
firmativi, non negativi. Est autem triplex
tenlio, quara omittere non debemus. Quae-
dani cst ratione divinae obligationis, et liaec
est duplex : una ad agendum, ut in prae-
ceptisaffirmativis, ut: Honora patrem Unim;
alia ad non agendum, ut in pra?ceptis nega-
tivis, sive prohibitionibus, ut : Non occidcs.
Prima obligat semper , sed non ad semper ,
nisi pro loco et tempore. Secunda obligat
semper, et ad semper. Qiia^daui est ratione
spoutanea^ consensionis , ut in contractibus,
votis, juramentis, promissis, et obligalione
quam facit conscientia ; quaedam ralione
culpabilis offensionis : nam propter culpani
mortalem obligatur homo, sive tenetur, ad
poenam aeteriialem ; propter venialem vero,
ad poenam temporalem. Describitur autem
tentio sic : Tentio est alieni praecepti , vel
prohibitionis (a) , vel culpa; , ad agendura ,
vel non agendum, vel patiendum obligatio:
ad agendura, quanlum ad pracepta affir-
mativa; iid non agendura, quantum ad prae-
cepta negaliva et probibiliones ; ad pa-
tieudura , qiiantum ad culpara. Triplex est
autera absolutio praedictffi triplicis rationis,
scilicet inipossibilitas, dispensatio, et poeni-
tentia.
Negligentia est debitae circumstantiae de-
relictio iu bono opere faciendo. Circa quam
Omia-
sio quid.
Negli-
genlia
(laid.
PART. I. SECT. IX.
breviter sunt videnda tria , scilicet ejus ori-
ginatio, denoiuinatio, concomitatio. Oritur
autem negligentia ex torpore, undc dicit
Gregorius ' : a Duo sunt in bonis operibus
timenda, desidia scilicet et fraus. » Desidiam
facit minor amor Dei ; fraudem, major amor
sui. Item desidia per torporem nascitur ;
Frau3. fraus, per privatam dilectionem. Fraus ista
sic notificatur. Fraudem in opere Dei per-
petrat, qui se inordinate diligens, ad remu-
nerationis transitoriae bona festinat. Tripli-
citer autem fraus ista committilur : aut cum
cordis humani gratia, aut favoris aura, aut
cum quaelibet res exterior desideratur. Ut
enim bonum opus bene fiat, requiritur bo-
nus finis; quem qui omittit, fraudatur. Re-
quiruntur et aliee circumstanti.i', ut locus,
tempus, modus; quas qui omittit, utique
jiegligit. Nominatur autem duplici voca-
bulo, scilicet negligentia, et desidia : quae si
large accipiantur, communia sunt ad quam-
cumque omissiouem, tam actus debili,
quam circumstantiae. Si vero accipiatur
stricte per omissionem circumstantise, tunc
desidia magis respicit communem significa-
Desidia. lionem. Desidia dicitur quasi desistentia :
negligentia vero magis respicit significatio-
nem propriam, scilicet omissionem circum-
sfantiae debitae , quasi non diligentia : quae
diligentia circumstantias diligenter prose-
quitur. Sunt autem comites negligentiae ,
torpor et pigritia; quse quamvis sint idem,
tamen pigritia dicitur eo, quod pigeat diffi-
Torpor. cultas laboris. Torpor vero aspicit appeiitum
quietis. Triplex est autem torpor sive pigri-
tia , scilicet inflrmitatis naturalis, sicut in
flegmaticis, et est poena, et non culpa ; et
est torpor infirmitatis acquisitae ex culpa
praecedente , ut in ebriosis et gulosis, et talis
non excusat secundum quosdam ; et est tor-
por libidinosus, et dicitur torpor captatus,
et ille torpor est voluntas recusans facere
bonum difficile, eo quod difficile. Et falis
torpor, sive pigritia, cum sit peccalum, re-
prehenditur in Scripturis.
' Oreg., Idoral,, lib. IX, c. xvii
TOM. VU.
SECTIO IX.
De commissione.
Sequitur videre de commisso. De quo est
breviter videndum, et adjungendum quod
est transgressio legis divinae prohibentis ,
quanlum ad praecepta negativa. Potest au-
tem aliquid committi contra naturam; et
hoc dupliciter, scilicet : contra naturam
communem hominibus et brutis , ut quod '
masculus pro femina sit, et hoc est pecca-
tum sodomiticum ; aut contra naturam par-
ticularem, ut in natura angeUca, aut
humana, et hoc est naturale judicatorium
dictans malum esse fugiendum , et bonum
faciendum. Ista natura dictat, quod debe-
mus Deo obedire , Deum colere et diligere.
Dictat etiam quod proximo debemus facere,
quod nobis volumus fieri ab eodem ; et quod
nobis nolumus fieri, alii non debemus irro-
gare. Sic largo modo, omne peccatum quod
committitur , est contra naturam. Potest
etiam aliquid contra legem committi ; et
hoc dupliciter variatur : nam lex prohibet
aliquid quantum ad omne tempus, et hoc
est prohibitum quia est malum, et sic sunt
prohibitiones Decalogi ; prohibet etiam ali-
quid non simpliciter , sed ad tempus, et sic
sunt prohibitioues caeremonialium , et hoc
est malum quia prohibitum. Committi potest
etiam aliquid contra consuetudinem , et hoc
est quod committitur contra mores. Proprie
autem loquendo , mos non scriptus dicitur
consuetudo ; mos vero scriptus constitutio
nominatur. Nota tamen quod facere contra
consuetudinem conservativam honesti, est
peccalum ; facere contra consuetudinem de-
structivam honesti, sanctum est; facere
contra consuetudinem indiflerentem , ma-
lum nou est. Honestum autem est, quod sua
vi nos trahit, et sua dignitate nos allicit.
llem nota, quod lex respicit honestum ;
consuetudo sive constitutio respicit utile,
quod est conservativum honesH.
CEMILOQUIUM.
in logicis
SECTIO X.
Dc errore, pravo judicio,
acceptione.
et personarum
con-
coiiscieiitiae.
Sequitur de divisione peccali in peccatum
cordis, oris,etoperis. Et primo aliquid de
peccalo cordis breviter videamus; et primo
de ejus difQnitione, postea de differentiis.
Peec. Pcccatum cordis sic diffinitur : Peccatum
«°^^°°jf- cordis esl transgressio legis divin» pcr
""" "inordinationem intrinseci molus mentis.
Differcntiai autcm ejus sunt peccatum cogi-
talionis, delectalionis, el consensus. De pec-
cato delectationis visum est supra ' , cum de
pcccato actuali ageretur. Ad peccatura co-
gitalionis pertinel error, pravum judicium,
el acceptio personarum. Ad peccatum
sensus reducitnr peccatiim
Quantum ad peccatum cogitalioiiis, primo
videndum est de ipsa, dcinde <le pravo judi-
cio, postremo de personarum acceptione.
Cogitationum alia speculaliva puie, et ista
non ost peccatum; alia praclica, sive affec-
tiva. Primaestin coiispectu menlis,et est
involuntaria, quanluin est dese; seciinda
in aspectu cum affeclu, el est voluntari
ideo potesl esse peocatum.
Error Vjtov quidam est iiilirmantis, qualis est in
™" febricitantibus, quibus dulcia videntur araa-
ra; quidara est inlirrailatis naturalis origi-
nalis, quo corrmnpilur ratio iu judiciis, et
freqiienler deviat. Isto error, quia non est
voluutaiius, nou est peccatura , sed pcena
peccati. Quidam est error perversce voluu-
talis, cujus est habcre falsa pro veris. Talis
aulem error aut csl contra fldem vel bonos
mores, et ille semper est peccatum. Si non
est contra fldem vel bonos mores, tunc aut
aociditin bis qu« sunt supra judicium hu-
inanum , ut jiidicare de hitentionibus cor-
dinm, et sic seraper est peccatura, quia tunc
usurpatur quod solius Dei cst ; aut accidit in
his, qua; subsunt.iudicio Immano, ut errare
. S.n,.a, se,l. v, i.a^. 310. - = P-om., xiv, 4. -
et
naturalibus et mathematicis , et
tunc non est peccatura. Pravum judicium Pravum
recipit diffinilionem et distinclionem. Diffi-
nitur autem sic : Pravum judicium est ex
errore provenieus temeraria sententia, vel
suspicio mali de occcuhis ahorum. Error est
habere ignota pro notis. Sententia est in as-
serendo (o), vel diffiniendo quod ila est. Sus-
picio est in opinando cum dubitatione teme-
raria, etiamseiilentiando quai.ad ipsum noa
perliiient. Distinguitur autem humanum
judicium secundum hunc modum : judicium
ahud est cerf itudinis, ahud temerilatis, ahud
suspicionis. Primum, scihcet judicium cer-
titudinis, non e.st peccatum, qiiia dc mani-
festis hcite jiidicamus. Secunduin judioium
temerilatis est Iriplex, videlicet diffinitionis,
arpuitionis, assertionis. Dlffiihtionis , cum
quis de futuris male judicat : uam de ah-
cujus correctione desperare, et eum tan-
quam abji-clum reprehendere , qui nunc
apparet malus, cum nesciamus quahs futu-
rus sit, teiiierarium judicium est. Arguitio-
nis, rum qnis judicat de his, quai ad eum
non pertinent, de quo Paulus dicit' : Tu
quis es , qui aiienum servtim judicas ? As-
sertionis, cum quis judicat de occuhis.
Giossa super pra?dictum locum : « De quibus
incertum est quo animo fiant, sine periculo
nemo judioat. » Augustinus, vel Beda, su-
per illud dictuiu Christi ' : Nolite judicare,
dicit, « hoc loco, nihil aliud nobis praecipi,
nisi ut ea facta , qiiffi dubium est quo animo
flanl, in mehorem partem interprelemur. »
Primura est peiniciosum ; secundum prae-
sumptuosum; tertium suspiciosum (b]. Ter-
lium judicium, scilicet suspicionis, est tri-
plex, scilicet : suspicionis violentaj, quando
omnia signa apparent mali, nulia vel pauca
boni ; temeraria;, quando raulta boni, pauca
mali ; levis, quando mulla mah, pauca boni.
Primo modo non cst peccatum ; secimdo,
veiiialegrave; tertio, veniale parvum. Nola,
quod judicium certitudinis nec veniale est,
noc mortale. Judicium temeritalis men-
(«) Ciii. ctUt. assereulia. — (6) superstiliosum.
PART. I. SECT. XI.
snratnr juxta illnd Salvatoris ' : In qm
judiciojiidicaveritis, ,judicahimini. Glossa :
a Si qiiem jndicaveris lemerario dainnalione
veniaii, venialitercondemnaljeris; si damna-
tione mortali , raorlaliter condemnaberis. »
Et iioc intellige sine prffijndicio. Judicinm
suspicionis, quandiu manet in suspicione,
non est mortale, nisi veniat in assertionis
judicium.
Perso- Circa personarum acceptionem attenden-
accepib. ^"™ 6st qnantum ad diffinitionem , et diffe-
rentiam triplicem. Diffinitur aiitem sic :
Personarum acceptio est injustitia qna prae-
fertur persona personse propter causam
indebitam. Differentiae acceplionis persona-
rum sunt tres. Una committitur in honoris
exhibitione ; de qua Jacobus dicit " : Fratres
mei, nolite habere fidem Jesu Christi in
personarum acceptione. Alia ost in judicii
executione ; de qna in Deuteromio ' : Non
accipies personam in judicio. Alia in pro-
motione ad dignitates, quae prohibetur' in
electione David, cui non praetulit Dominus
fratres suos propter vultus pulcqritudinem,
seu propter altitadinem staturse.
SECTIO XI.
De peccato consensus, et de peccato contra
conscientiam , et de perplexitate.
conseu- Sequilur videre de peccato consensus, ubi
susqui . pj,jj.j^Q videndum est de ipso consensu, quid
cst; secundo, de peccato contra conscien-
tiam; tertio, de differentiis perplexitatis.
Consensus diffinitur sic : Consensus est nutiis
voluntatis spontaneus, vel motus animi liber
siii. Et cum nihil ita sit in potestate nostra,
sicut consentire, vel dissontire ; hinc est,
quod consummatur ibi omne peccatum. Ini-
tiaturenim in cogitatione, crescit in delecta-
lione, perficitur vero in consensu.
Ad intelligentiam, quo modo peccatur
quando agitur contra conscientiam , multi-
con- plicitas conscientiae attendenda est. Gon-
' Mall/i,, VII, 2. — - Jac, 11, I. — ' Deut., xvi, 19.
— ' Basil., hom. m princip. Prov. — i* Damasc, de
scientia enim uno modo dicitur superior
pars rationis, qiiam Graici synderesim vo-
cant, et apud nos scintiiJa conscienliae potest
dici. Haic difflnitur a Basilio sic * : « Con-
sc.ientia est naturale judicatorium faciendi,
vel non faciendi. » Differunt tamen secun-
diim rationem synderesis, et conscientia :
nam synderesis judicat faciendum, id est di-
gnum fieri; conscientia vero judicat facien-
dum, id est debitum fieri. Alio modo dicitur
conscientia habitus naturalis dictandi bonum
vel malum, et sic diffinitur a Damasceno ':
« Conscientia est lex intellectns nostri natu-
rahs, opposita (a) peccato : » et secundum
hoc, conscientia nunquam errat. Tertio di-
citur conscientia opinio habita de agendis,
vel non agendis, id est debitis fieri, vel non
fieri , formata. De qua Apostolus " : Quidam
cum conscientia usque nunc idoli, quasi ido-
lothytum manducant. Et ahbi ' : Omne quod
non est ex fide, peccatum est. Glossa : « Id
est, omne quod est contra conscient.iam. »
Isto tertio modo, conscientia est habitus ac-
quisitiis , frequenter erroneus in judicando
esse faciendum, quod non est faciendum, et
e converso. Potest autem dictare conscientia,
tertio modo dicta, ahquid secundum legem
Dei, praeter legem Dei, contra legem Dei :
et est hic sermo de dictamine conscientiae
per modum prsecepti sive prohibitionis, non
per modum consilii vel persuasionis. Primo
niodo conscientia ligat simpliciter et univer-
saliter, quia legi Dei concordat, qua con-
scientiaostenditesseligatum. Secundo modo
conscientiahgat, quandiu manet : unde te-
netiir homo vel eam deponere, vel, quod
dictat, opere adimplere; utpote si dictat
conscientia, quod levare festucam de terra
est necessarium ad salutem. Tertio modo con-
conscientia non ligat ad faciendum , vel non '"°°'"
^ ' erroiiea
faciendum, sed potius ad se deponendnm :
quia ciim taUs conscientia sit erronea, et
errnr ille repugnet legi divinae, nPces?ario,
Fid. Ortk., lib. IV, C. .\.VIII. - ' I Cor., Vll 7. -
' Rom., .XIV, a,
(«) Ccet. edit. apposila.
356
quandiu durat, ponithominem exlra statum
salutis, utpote si dicat peccatrix alicui : « Mo-
riar, si non cognoscas me : » et ille incipiat
habere conscientiam de mortali , si non co-
gnoverit peccatricem ; non est in statu salu-
tis, ipsa conscientia perdurante : quia si non
cognoscit eam, peccat niortaliler contem-
nendo Deum, cum dictet conscientia hoc Do-
mino displicere; si cognoscit eam, facit con-
tra praeceptum Domini.
tUaslri- Perplexitas nascitur ex erroie conscientia;.
piex. Estautemtriplex perplexitas : primaest circa
intelligentiam (a) verborum sacrae Scripturae,
qua; videntur sibi repugnare; secunda est
circa iutelligentiam (&) faciendorum, de qua
Paulus': Quidoreinus, ?iescjw!ws, etc. Tcrlia
p.st inevitabililas peccandi. Prima dissolvitur
per distinclionem et considerationem causa-
rum dicendi utrumque ; secunda dissolvitur
per iiispirationeui Spiritus sancti , qua? cst
unctio docens de omnibus per meritum ora-
tionis, de qua .lacubus dicit - : Si qids indi-
get sapientia, postulet a Deo, elc. Et' Cum
itjnoremus quid agere debeamus, hoc solum
habemus residui, ut oculos 7ioslros diriga-
mus ad te. Terlia dissolvitur per depositio-
nem erroneaj conscientia;.
SECTIO XII.
bc mendacio, perjurio, et contentione.
um°oris S«q"itur videre de peccato oris, quod plu-
ribus differentiis varialur. Peccata enim oris
suut mendacium, in quo veritas destruilur;
perjurium, in quo veritascontemnitur; con-
tentio, in qua (c) veritas impugnatur: est
enim contentio veritatis impugnatio cuui
confidentia clamoris. llaec tria praecipue sunt
contra veritatem. Ista vero contra bonitatem
sunt: scurrilitas, quae cst contra honesta-
tem; vuniloquiuni, sivemultiloquium, quod
est conlra utilitatem ; adulatio, qua est con-
tra rectiludinem in laude aliena; jactantia.
CENTILOQUIUM.
quae est contra rectitudinem in laude pro-
pria; hlasphemia, quae est contra rectitudi-
nem in vituperium Dei; maledictum, quod
est contra rectitudinem in vituperium proxi-
mi, quantum ad pcenam ; contumelia, quae
est conf ra rfctiludinem in vituperium proxi-
mi , quantum ad culpam apertam , quai im-
properatur ; detractio, qua; est conlra recti-
tudinem in vituperium proximi, quantum
ad occuUam culpam.
De mendacio est videre quantum ad diffi-
nitiouem, et divisionem. Diffmitur autem ub '
Augustino ' sic: « Mendacium est falsa si-
gnatio vocis, cum intentione fallendi. » Et
nola , quod cum nientiri sit contra mentem
ire, potest homo mentiri dicendo falsitatcm
ex certa scientia ; item potest honio menliri
dicendo veritatem, quia, quamvis sit verum
quod loquitur, tamen aliud sentit in con-
scienlia. Item potest homo dicere falsum
non mentiendo, nec peccando, ut quando
fallilur, adhibita tamen dehita diligentia.
Dividitur autem mendaciura divisione tri-
membri, scilicet in mendacium offlciosum,
perniciosura, jocosum. Ofhciosum est, quod
juvat; perniciosum, quod nocet; jocosum,
quod delectat. Dividitur autem divisione oc-
timembri sic ': Octo sunt genera menda-
oiorum : primum, quod fit in doctrina reli-
gionis, ut diceie Christum non esse de Vir-
gine Maria natum; secundum, quod nuUi
prodest, et alicui obest, ut mendacium de-
tractionis, et si quis est testis falsus in causa
criminali; tertium, quod alicui obest, ut
prosit alii, ut quod aliquis sit testis falsus in
causa pecuniaria; quartum, quod fit solum
mentiendi libidine ; quintum, quod fit cupi-
dilate placendi aut delectandi suavi eloquio,
ut mendacium adulationis; sextum, quo
quis mentitur pro conservanda pecunia ali-
cujus; septimura, ((uo quis mentitur pro
couservanda vita alterius; octavum , quo
quis meulitur pro couservanda casUtate al-
terius. Nullo horum raendaciorum est men-
' Rom., VIII, 20. —
= Jac.
(. 5.— ' II raralih
2. — ' Aug., cont.
Mend.
acl CoHsent., c. x
Cf. ibicl., c. XIV.
(n) Cat. edit. est intelligenliiB. -
ligeutia. — (c) Ccet. edit. quo.
{/;) llem est iutel-
PART. I. SECT. XIII.
357
tiendum. Dat autem talem regulam Auguii-
tinus ' , quod quanlo aliquid mendacium
magis accedit [a) ad primum, tanto majus
est peccalum; et quanto magis recedit a
primo mendacio, tanto minus est peccatum.
Post mendacium , quo veritas destruitur,
sequiturperjurium,quoveritascontemnitur.
Sed quia perjurium est violatio juramenti,
prius videndum est de juramento quantum
jura- ad essentiam, et sic jurare est invocare Deum
moDtuiu. ji^ testem suae locutionis; qnantum ad licen-
tiam, et sic jurare licet propter pacem et
justitiam conservandam, vel amicitiam con-
firmandam; propter veritatem astruendam,
et sic Paulus frequenter jurabat ; propter
calumniam vitandam, sicut jurant actor et
reus; propter fidelitatem servandam, sic ju-
rant principes regi; quantum ad formam, et
sic est forma concessa, ut jurare per Deum,
et hcec varialur : nam in Veteri Testamento
dicebatur : Vivit Bominus, id est per Deilm
vivum ; in Ecclesia primitiva dicebatur :
Testis est mihi Deus, id est testem Deura
invoco; modo vero dicitur : Per Deum; et
est forma non concessa, ut jurare per idola.
Quantum ad comites, et sic dicitur quod ju-
ramentum tres debet comites habere, sci-
licet veritatem, quae debet esse in conscien-
tia, ut noverit ita esse; judicium, ut discrete
juret, et cum deliberatione ; justitiam, ut
quod juratur sit licitum et honestum. Quan-
. tum ad differentias, quae sunt duae, scilicet
juramentum assertorium, utquando juratur
vel de praesenti , vel de praeterito , ita esse
vel fuisse; promissorium, ut cum jurat ali-
quis de futuro aliquid se facturum. Modo vi-
deri potest perjurii diffmitio, quse est talis ^ :
Perjurium est mendacium juramento firma-
tum. Potest etiam videri distinctio , quae est
haec : « Perjurium dicitur falsa juratio. »
Item, perversa juratio : quod flt, quando est
illicitum quod juratur. Tertio dicitur trans-
gressio juramenti.
' Aug., cont. Mend. ad Consent., c. xiv. — ' Mag.
Senf., lib. III, disU xxxix; vid. sup., tom.V, pag. 198.—
(a) Jtem accedat.
SECTIO XIII.
De adulatione, makdicto et detractione.
Sequitur videre de adulatione , maledicto
et detraclione, quae contra rectitudinem lau-
dis et viluperii committuntur. Adulalio au-
tem diffmitur sic : Adulatio est sermo laudis Aduu-
alicui exhibitus, intentione placendi. Distin- "° ''"'''■
guitur autem sic: est enim quaedam adu-
latio, quae bonum non habitum attribuit;
quaedam, quae habitum extollit, dicendo ma-
jus esse, quam sit; quaedam est, quae malum
nutrit, laudando malum, et dicendo esse bo-
num et licitum; unde in Psalmo dicitur ' :
Laudatur peccator in desideriis animce suw,
et iniquus benedicitur; quaedam est, qua
homo homini vult placere, non propter
Deum, laude tamen vera ; de qua Paulus ':
Si adhuc hominibus placerem, id est placere
vellem non propter Deum, Christi servus
non essem.
Maledictum quadrupliciter variatur, Est
enim maledictum surreptionis , de quo dicit
Augustinus': « Si enim cum omni facilitate
et temeritate maledixerimus, ad minima per-
tinet peccata. » Lasciviae est, cum alicui non
ex animo maledicimus, de quo dicit Hiero-
nymus: « Qui negligit oris maledici rese-
care consuetudinem, etsi non corde mali;-
dicat, immunditiam fanien labiorum, et oi is
inquinamentum incurrit. » Est et maledic-
tum odii, quod ex malo corde procedit zelo
vindictae. Quartum est maledictum justitiae,
quod ex charitate procedit , scilicet cum ali-
cui amico nostro maledicimus ad ejus cor-
rectionem. De his duobus ultimis dicit Gre-
gorius " : « Scriptura sacra duobus modis
maledictum commemorat; aliud quod ap-
probat, aliud quod comlemnat. Aliter enim
profertur amore justitiae, aliter amore vin-
dictae. »
Detractio sic diffinitur : Detractio est alie- n^^trac-
^Psal. x^i. — ^^Galat.,!, 10.— » fl? Sw/, serm. XLi, ''°-
qui est civ, u. 3, Appead. tom. V, inter Oper. S. Aug.
de Aniin. defunctor., ante med. — " Greg., Moral.,
!ib. IV, c. VI.
358
nae famse denigratio
sex modis, scilicet cum bonum negamus,
quod novimus esse factum ; vel cum tace-
mus, ne fiat aliis mauifestum; vel cum per-
vertimus, dicendo illud mala intentione essc
factum ; item nialum occultum revelando, in
casu non concesso; vel augmentando, di-
cendo majus esse, quain sit : vel adinve-
niendo meudaciter malum, quod factum non
fuit. Teiietur autem detractor ad restitntio-
nem bonae fama^, quam abstulit. Majus enim
bonum aufert detractor, quam raptor : et '
« non dimittitur peccatum, nisi restituatur
ablatum. »
SECTIO XIV.
De peccato operis.
De peccato operis breviter est videndum ,
quantum ad diffinitionem, et distinctionem
ab oflensa voluntatis, et superadditionem ad
malitiara voluntatis. Est autem peccatum
operis transgressio legis divinae per inordi-
pecca- nationem extrinseci motus mentis. Ad pec-
™°^^ catum operis reducitur peccatum consuelu-
dinis : peccamus enim cogitatione, delecta-
tione, cousensu, verbo, opere, et cousue-
tudine. Peccatum autem operis comparari
habet ad peccatum voluntatis iuterioris,
prout sunt conjuncla; et sic suut unum pec-
catum, pro eo quod est ibi unus contemp-
tus, et una aversio. Uuum, inquam , sunt,
loquendo formabter, cum sit ibi una deordi-
uatio praevia. Loquendo lamen materialiter,
plurasunt peccata, quia plura sunt deordi-
nata, scilicet voluntas interior, et actus ex-
terior. Si autem haec duo ad invicem com-
parentur tanquam disjuncta, ita quod unus
peccet voluntate tuntum, alius voluntate et
opere ; tunc diversa suut peccata, non solum
matcrialiter, sed etiam formaliter. Superad-
dit vero malitia operis super malitiam vo-
luntatis, quando voluntas mala non vult in
opus procedere, quia tunc non est omnino
' Aug., ad Maced., episl. Liv. - = Gieg., Mora/.,
lib. XXXI, c. XVII. — ' Isid., in Deut., c. ivi.
CENTILOQUIUM.
Committitur autem plenus consensus. Nam si actus operis sub-
sequatur contemptum , aversio et conversio
consummantur. Si autem voluntas mala vult
in opus malum procedere, sed non potest,
tunc distingueiidum est : nam unum pecca-
tum majus altero tripliciter judicatur, sci-
licet: aut ratione majoris contemptus Dei,
et sic opus non addit ad iniquilatem volun-
tatis ; aut ratione majoris delectationis et li-
bidinis, et sic opus aggravat, maxime quan-
tum ad genus carnalis peccati , quo peccat
quis in seipso; aut ratione majoris damnifi-
cationis, et sic opus addit ad malam volun-
tatem, maxime quantum ad genus peccati,
quo quis peccat in proximum. Quantum-
cumque enim velit quis fornicari, uon tan-
tum delectatur in voluntate, quanlum in
opere. El quantumcumque velit quis o ci-
dere, nou tautum nocet volendo, quantum
actualiter occidendo.
SECTIO XV.
De septem vitiis capitalibus in generali.
Sequilur videre de divisione peccati in
seplem vitia capitalia, quae sunt: Superbia,
invidia, ira.acidia, avaritia, gula, luxuria.
De quibus primo videndum est in generali,
deinde de siugulis iu speciali. In generali
tria sunt iu vitiis capitalibus attendenda,
scilicet diversa nomiuatio, connexiva ordi-
natio, sufficiens assignatio. A beato Grego-
rio ' et aliis doctoribus sic nominantur :
« Superbia, invidia, ira, acidia, avaritia,
guld, luxuria. » Ab Isidoro ' sic : a Gastri-
margia, fornicatio, philargyria, tristitia, aci-
dia, cenodoxia, superbia. »
Item superbiam quidem, et cenodoxiam
sive vanam gloriam, distinsit Isidorus. Sed
Gregorius conjunxit, quiu idera sunt in re,
differentes tantum ratioue. Superbia eniin
dicitur, quando aliquis sibi magnus apparet
inlraanimum, vana gloria est , quando ali-
quis nititur majnus apparere per laudem in
facie aliorum. Similiter Isidorus distinxit
acidiara, et tristiliam; sed Gregorius con-
PART. I. SECT. XVI.
.3r>9
junxit , quia ideni sunt iu re , sed diflerunt
ratione. Ideui enim molus est ia acldia, et
tristitia, differens rationc terminorum. Nam
secundum aversionem et recessum ab arduo
gravi, dicitur tristitia ; secundum vero ac-
cessum et conversionem ad levia, dicitur
acidia : ut quia isti est grave surgerc ad
matutinas, tristis avertit se; quia vero levc
est ei quiescere , acidiosus convertit se.
Ordinantur autem vilia capitalia secun-
" dum connexionem, qua fit, ut unum ex al-
tero proferatur. Nam superbus non vult
suliesse majoribus; vult praeferri ajqualibus;
vult conculcare minores. Et si non potest,
invidet majoribus, quiaprincipanlur; aequa-
libus, quia prosperantur; minoribus, quia
exaltantur. Et cum sic nihil proticiat, conci-
pit iram de facili ad majores, niediocres, et
minores. Deinde decidit in acidiam, qua
mentis tranquillitas perLurbatur. Et tunc
cum interiorem consolationem amiserit, ad
exteriorem per avaritiam se converlit, et sic
factus opulentus immoderate per ingluviem
farcit ventrem, et postremo ad luxuiiam re-
solvit carnem, a summo rationis verticc,
usque ad carnis infimum depravatus. Sic
patet quod quinque prima sunt spiritualia,
duo vero ultima sunt carnalia.
Accipitur autem sufficientia septem capi-
taliuni vitiorum , penes pronitatem ad ap-
parens bonum. Haec autem pronitas, si est
respectu boni, quod respicit spiritum se-
cundum se , potest esse quadruplex , secun-
dum quatuor conditiones boni , ad quod
appetitus hominis incUnatur. Appetit enim
quis bonum sub ratione dignitatis , et sic
est superbia ; aut sub ratione proprietatis ,
et sic est invidia ; aut sub ratioue securitatis,
et sic est ira ; aut sub ratione quietis et
tranquilUtatis , et sic est acidia. Si vero sit
pronitas respectu boni quod respicit car-
nem , sive spiritum in carne , sic potest esse
tripliciter. Nam spiritus carnalis appetit
bonum sub ratione sufticientis , et sic est
avaritia ; aut sub rationc demulccntis , et
sic est luxuria ; aut sub ratione reficieutis ,
et sic est gula. Et ex hoc patet numerus et
sufficientia vitiorum capitalium.
SECTIO XVI.
De diffemitia inter capitale vitium, initium
peccati, et radicem malorum.
Attendenda est difTerentia inter capitale capui
vitium , peccati initium , et radicem malo- 1'"'""-
rum. Capitalc vitium dicitur, quia sicut ca-
put est membrum principale et completum,
et aUorum membrorum principium quan-
tum ad motum et sensum ; sic vitium quod
dicitur capitale , nominat peccatum comple-
tum , a quo alia vitia oriuntur. Initium
vero nominat proprie illud, in quo*actus
inchoatur. Radix autem illud, a quo nutri-
mentum trahilur, el fomentum. Unde cum
peccatum nutrimentum trahat ex parte ap-
petibihs, et dicat recessum a Deo ; hinc est,
quod initium peccali attenditur ex parte
aversionis , radix vero ex parte conversio-
nis. Et sic aversio est ratione contemptus,
conversio vero est ratione cupiditatis et li-
bidiuis. Et ideo superbia dicitur initium
omnis peccati , cupiditas radix omnium ma-
lorum.
Dicitur autem initium peccati tripliciter, initium
sive nominatur : aut prout dicit recessum p""^''-
libcri arbitrii a lege majestatis , et sic su-
perbia , sivc contcmptus Dei , dicitur ini-
tium peccati, quia qui prseceptum trans-
greditur Creatoris , a superbia incipit et
contemptu ; aut a lege veritatis , et sic error
dicitur initium peccati , quia , sicut dicit
sapiens ' : « Omnis malus , ignorans. » Et
vere ab ignorantia incipit et errore , quia
seterna dcserit pro terrcnis. Aut a lege bo-
nitatis , et sic insipientia dicitur initium
peccati ; unde Chrysostomus super iUud .
Psalmi ^ , A facie insipietitice mece , dicit ' ,
quod omnis peccati initium insipientia est.
Insipientia enim est contraria sapientiae , in
qua divina bonitas prsegustatur. Merito crgo
• Ai-isl., Etliic, lilj. lli, c. I. — 2 PstU. xsxvu, 6. —
3 Chrysost., in Jotin., c. v, hom. iv.
ab insipiditate dicitur iachoare, qui potius
in malitia peccati, quam in suavitate Dei
elegit delertari.
Radix etiam peccati , sive mali , quae circa
ppccatum dicit libidinis pronitatem , tripli-
citer potest sumi, scilicet : generalissime,
cum dicitur : « Cupiditas, sive libido est ra-
dix omnium malorum ; » generaliter , ut
cum dicitur : « Duplex est radix malorum ,
scilicet amor male accendens , et timor male
humilians , sive dejiciens : amor est respectu
boni , tinior respe(;tu mali ; » minus genera-
liter, ut cum dicitur, quod triplex est radix
peccati , scilicet ' concupiscentia carnis, con-
cupiscentia oculorura, et superbia vitae. Et
sic patet ex prsedictis, quo modo accipiatur
vitium capitale. Patet eliam , quod initium
dicitur aliquando de superbia , aliquando de
crrore, aliquando de insipientia. Patet ni-
hilorainus , quod aliquando dicitur una ra-
dix, aliquando duae, aliquando tres.
SECTIO XVII.
De Stiperbia.
Jam de singulis vitiis capitaHbus est vi-
dendum : ct primo de superbia, circa quam
tria sunt attendenda, scilicet diffmitio, dif-
ferentia, et gradus. Superbia diffinitur sic a
Bernardo • : « Superbia est propri* excel-
lentiae appetitus. » Sic ab Augustino ' : « Su-
perbia est amor propriaj excellentise. » Item
ab eodem ' : « Superbia est perversse celsi-
tudiuis appetitus. »
Superbia , secundum Gregorium ', habet
quatuor differentias : prima est , quando
homo attribuit sibi bonum , quod habet ;
secimdaest, quando , etsi non sibi, taraen
suis meritis; tertia est, quando jactat se ha-
bere, quod non habet; quarta est , qiiando
se existimat aliis pr.-Bvaiere. Unde versus :
.\ se, pro merilis, falso, plus omnLbus intlat.
CENTILOOUIUM.
opinione ; quaedam in voluntate ; quaedam
in sermone ; quaedam in opere. Exaltatio in
opinione est, cum quis reputat se dignum
episcopatu , vel aliqua dignitate , tamen
noUet eam habere. Exaltatio in voluntate
est, cum quis vellet habere episcopatum,
tamen non reputat se dignum , vel etiam
opinatur. Exaltatio in sermone est , quando
nec se dignum reputat, nec vellet habere ;
lamen loquitur ampullosa de aliqua scien-
tia, ut magis appareat. Exaltatio in opere
est, quando aliquis nec se dignum reputat ,
nec vellet habere , nec loquitur magna; ta-
men exaltatur in opere , ut quando vocatur
ad consilia , et hujusmodi.
Gradus superbiae, secundum Bernardura ',
sunt duodecim, scilicet : curiositas, levitas
mentis, inepta la^titia , jactantia, singulari-
tas, arrogantia, praesumptio, defensio pec-
calorum, simulata confessio, rebellio, li-
bertas peccandi , consuetudo. His quasi qui-
busdam passibus , superbus diligenter ad
flnera , quem intendit, pervenit. Curiositas
est , quando superbus diligenter inquirit
ruraores, scilicet quid de ipso dicatur. Le-
vitas mentis est, quando levitcr aliquis mu-
tatur de delectalione ex verbis laudis , in
trislitiam propter verba vituperii. Inepta
liEtitia est, quando laetatur ex defectibus et
criminibus aliorum. Jactantia est , quando
narrat ea quaj habet, ut laudetur. Singula-
ritas est , quando praeter consuetiidinem
aUqua singulariter operatur, ut solus appa-
reat et laudetur. Arrogantia est , quando
jactat se habere , quod non habet. Prae-
suraptio est, quando ingerit se ad facien-
dum, quod ad eura non pertinet. Defensio
pecoati est, quando peccatura suura ct erro-
rem defendil , et excusat quis manifeste et
aperte. Simulata confessio est , quando
peccatum suura excusat occulte. Rebellio,
quando dissidet, scilicet superioribus,pari-
bus et inferioribus; superioribus obviat ,
Secundum Anselmum',quatuor sunt exal-
tntionis species : quaedam est exaltatio in
1 I Joun., m, 115. — ' Bern., Epist., XLii, ante med.
— » Aug., de Gen. ad litt., lib. ,\1, c. xiv. — » Id., de
Civil. Dei, lib. XIV, c. Xlll. - • Greg., Moral.,
Ub. XXIII, c. IV. — « Anselm., de Similit., c. xxi. —
' Bern., trdct, de grad. Humil., § Primuf iiaque, etc-
PART. I. SECT. XIX.
inferiores opprimit, pares molesUit et per-
turbat. Tunc libertas peccandi succedit,
quia nec Deum timens, nec homines reve-
rens, peccat libere, consuetus ad mala, in
profundum decidens peccatorum.
SECTIO XVIII.
fle inani gloria.
Sequitur videre de inani gloria , quae
idem est, quod superbia, secundum rem ,
ab eadem diCferens ratione. Circa quam bre-
viter videnda sunt quatuor , scillcet : diffi-
nilio, oppositio , dilferentiae, et filise.
, Inanis gloria sic diffinitur : Inanis gloria
^ est amor laudis propriee , propter excellen-
tiam apparentem. Inanis gloria ad humili-
tatem habet opponi. Humilitas autem qua-
tuor habet actus, et sic habet quatiior oppo-
sitiones. Primus actus est , velle subjici ; et
sic opponitur superbiae large sumptee. Se-
cundus est, de se parva sentire; unde Au-
gustinus dicit : « Humilitas est sensus pro-
priee parvitatis ; » et sic opponitur tumori ,
vel elationi. Tcrtius est, velle subesse om-
nibus , scilicet superioribus , paribus , et
inferioribus ; ct sic opponitm' superbiae stri-
cte sumptse , quse est amor proprise excel-
lentiae. Quartus est , de se velle parva dici ;
et sic opponitur inani gloriae.
Habet inanis gloria duas differentias for-
males, scilicet appetitum favoris, et appeti-
tum laudis. Favor est excellentia alicujus
in corde, laus in ore. Tres autem habet
differentias materiales , quae ponuntur in
Hieremia , ubi dicit ' : Non cjlorietur sapiens
in sapientia siia , nec iortis in fortitudine
sua, nec dives in divitiis suis : sed in hoc
glorietur , qui gloriatur , scire et nosse me ,
dicit Dominus. Cum gloria sit beatissimae
Trinitatis propria, non est gloriandum in
sapientia , quae attribuitur Filio ; nec in
fortitudine, quae attribuitur Patri; nec in
divitiis, tam temporalibus , quam spiritua-
hbus, quae attribuuntur Spiritui sancto.
• Jerem., ix, 23-24. — « Greg., Moral., lib, XXXI,
inanis gloriae, secundum bealum Grcgo-
rium ' , septem sunt fdiae , scilicet : inobe-
dientia, jactantia, hypocrisis , incontinentia,
pertinacia, discordia, novitalum praesump-
tio. Inobedienlia est voluntas fugiens mino-
rationem potestatis, nolens subjacere supe-
rioribus in debitis. Jactantia est voluntas ,
propter apparentem potestatem propriam,
se ostentans. Hypocrisis est voluntas per
speciem sanctitatis se simulans fallaciter in
aperto, etviliter agens in occulto, sive in-
ientione , sive opere. Incontinentia est vo-
luntas , per conformaiionem sui , ab his ,
qui mali sunt, laudari appetens. Pertinacia
est voluntas fugiens minorationem probita-
tis, dicta vel facta sua irrevocabiliter-defen-
dens. Discordia est voluntas fugiens mino-
rationem sapientiae , ab his , quae ab ahis
dicuntur, dissentiens. Novitatum praesump-
tio est voluntas excedens qualitatem sui
ordinis , propter apparentem novitatem
scientise , vel sapientiae , ostentari cupiens.
Isidorus vero , distinguens inter superbiam
et inanem gloriam , propter differentiam
rationis, dicit', quod de superbia oriuntur
contemptus, invidia, iiiobedientia, blasphe-
mia, murmuratio, detractio, et plura aUa.
De inani gloria vero , secundum eumdem ,
oriuntur contentiones , haereses, jactantia,
et praesumptio novitatum.
SECTIO XIX.
De Invidia.
Sequitur videre de invidia quantum ad
quinque , scilicet quantum ad diversam no-
minationem, diversam diffmitionem , oppo-
sitionem , differentias , et filias.
Invidia dicitur ahquando nomine irae,
utdicitur in Genesi'' -.v. Quare irasceris (a)?»
Glossa : « Id est [b) , livore torqueris » . AH-
quando nomine odii, ulhabetur in eodem^ :
Oderant eum fratres , id est invidebant.
c. XXVII. — ' Isid., in Deut., c. xvi. — » Gen.,
IV, 6. — "i Gen., xxxvii, 4.
(a) Vulg. iralus es. - (6) CeeU edit. Gloss. 1 ,
362
CENTILOQUIUM.
Aliquando nomine eemulationis , sicut con-
stat ex primo Regum ' : Affligebat eam
cemula ejus. Tamen aimulatio quatuor ha-
bet significationes hoc versiculo compre-
hensas :
yEmulus (a) inflalur, amat, iiividet, ac imitalur.
Aliquando nomine proprio ; et sic Damas-
cenus dicit ' , quod quatuor sunt species
tristitiae , scilicet acidia , quae est trislitia
aggravans; achos ' , qnse est trislitia vocem
auferens; misericordia , quai est tristitia de
alieno malo; invidia, quse est tristitia de
alieno bono.
Diffmitur autem sic invidia ab Augus-
tino ' : a Invidia est odium felicilatis alie-
nae. » A Remigio sic : « Invidia est dolor
de alieno bono. » A Damasceno ' : « Invidia
est tristitia de alienis bonis. » A Philoso-
pho ' : « Invidia est Iristitia in appareiili
felicitate alicujus inimicorum. » Ilem alitor :
« Invidia est dissensio ab alieno bono , exis-
timato diminuere proprium. »
DilTerentiae invidiai materialiter assigna-
tae secuudum Auguslinuin ' sunt tres , sci-
licet invidere superioribus, paribus, et mi-
noribus , sive inferioribus. Invidtl enim
homo superioribus, quia eis non aequatur;
paribus, quia in melius prosperantur ; in-
ferioribus , ne ei ajquentur.
Opponitur autem timor Domini superbia,
ratioiie humilitatis quam generat ; et pietas
invidiae , ratione charitatis ex qua genera-
tur. Prima enim et potissima filia charitatis
est pietas , quaj ad omuia valet.
Filia; invidiae secundum beatum Grego-
rium » sunt quinque , scilicet odium , su-
surratio , detractio , exullatio in adversis
proximi, ainictio in prospcris ipsius. Odium
est voliintas affectans proximo malum , ut
careat contristante bono. Susurratio est vo-
luntas loquendi seminans discordias infer
■ I Rfg., 1, G. — ' Damasc , rle Fid. OrlUod., lib. 11,
c. XIV. — ' 'Axo; — ' Aug , Enarr. in Psal. r.iv. —
» Damasc.,loc. cit. — « Arist., lihelor., lib. II, c. x
et XII. — ' Aug., de Gen. ad lill., lib. XI, c. xill. —
» Gieg., Moral., Ub. XXXI, c. xvii. - » Uamasc, de
fratres, ut persequatur proximum propter
ipsius bonum contristans. Detractio est vo-
luntas famam proximorum per verba deni-
grans , ut destruat in aliorum opinione
contristans bonum. Exultatio in adversis
proximorum est voluritas procurata in pro-
ximi aJversitate delcctaiis. Afflictio in bonis
proximi est voluntas procurans malum suo
desiderio , per eventum prosperitatis con-
traria; defraudata.
SECTIO XX.
Sequitur videre de ira quantum ad qua-
tuor, scilicet quantum ad diffinitionem , op-
positionem, differentias et filias.
Diffinitur autem ira a Cassiodoro sic :
G Ira est aninii inotus concitalus ad pojnam
provocans infereinlam. » A lUibano : « Ira
est omnis maliis moliis ad nocendiim. » Ab
Auguslino : « Ira cst tristitia ex impotentia
ulcisceiidi. » A Damasceno ' : « Ira est
fervor ejus, qui circa cor est, sanguinis, ex
evaporalione fellis , vel perturbatioue (6)
fluens (c). » Item ab eodem sic '» : « Ira est
rationis velut satelles et vindex concupis-
centiae (d). Itcm ab eodem : « Ira est desi-
derium repunilionis. » A Philosopho " : « Ira
est appetitus coutrarii doloris , propter ap-
parentem exanimationem ; et appetitus in-
ferendi dolorem sibi adversauti , propter
illalara injuriam apparentem : » quae quo-
dam modo exanimat, per hnc, quod debito
ordine homiiiem quantuin ad judicium aui-
mae prival.
Ilabet auleni ira { c ) oppositionem ad
maiisnetudinem ratione sui initii , quia
mansuetus eliam nunquam vult incipere
irasci; [f] ad iram per zelum, ratione ma-
teriae. Sunt enim circa eamdem materiam ,
Fid. Qrthod., lib. 11, c. ivi. — '• Ihi.l. - " Aiist.,
Hhet.,\\U. II, c. II.
(n) CffiU eitil. .■Emulor.— {/>) C<el. edit. letuibalione.
— (c) Item tiens. — (rf) Hem id quod cst audax mentis
coiicupisceutiaB. — (e) Suppl. per vitium. — [f) Supp,
simililudiuem vero.
PART. I. SECT. XXI.
303
scilicet circa personam , ira per vitiura , et
ira per zelum , quam utraque vult puniri.
Sed ira per vitium vult quoJ persona pu-
niatur , ut sic satietnr vindicta personse ;
ira vero per zelum appetit punitionera per-
sona3 , ut destruat vitium in persona. Bre-
viter ira per zelum vult punitionem personas
cum debitis circumstautiis ; ira per vilium
cum indebitis. Ad patientiam vero habet ira
oppositionem ratioue finis , quia patientia
extinguit iram , ne pi ocedat. Nam qui pa-
tiens est , iras mitigat suscitatas , ut testa-
tur Saloraon '.
Species sive differentise irse sunt tres
secundum Damascenum ' , scilicet fel , ma-
nia , cotus '. Fel , sive fellea passio , dicitur
subitus animi motus impatiens laesionis. Et
accidit ex parte corporis , ex commotione
fellis; et ex parte animaj, ex corruptione
vis irascibilis : et tunc movetur fel ad vin-
dictam , ut expellatur tristitia. De qua dicit
Augustinus : « Ira est commotio passionis
illatffi. » Hsec ira cito transit. Mania dicitur
manens ira , et memorise tradita. Cotus est
ira observans tempus ad vindictam.
Filiae irae , secundum beatum Grego-
rium *, sunt sex , scilicet : rixa , tunior
mentis , contumelia , clamor , indignatio ,
blasphemia. Rixa est audax vindicandi vo-
luntas , in injuriam facti procedens. Tumor
mentis est voluntas vindicandi , fugiens ad-
versantem, propter aestimatas inimicitias.
ContumeUa est voluntas vindicans per ex-
probrationem malorum. Clamor est volun-
tas se vindicans in exaltando vocem per
vituperium , ad aliorum aures perveniens.
Indignatio est voluntas se vindicans per
signum molestiae exterius declaratum. Blas-
phemia est voluntas se vindicans per oppro-
brium Deo vel sanctis illatum. Secundum
Isidorum ^ sunt tres fdiae irae. , scilicet ho-
micidium , clamor , indignatio ; quae sic
distinguuntur : nam vindicta infertur ho-
micidio per manum ; clamore , per os ; in-
dignatione , per signum.
' Prov., XV, 18. — ' Damasc, loc. cit. — » KoXoj,
SECTIO XXI.
De Acidia.
Sequitur videre de acidia quantum ad
tria, scilicet quantum ad diffinitionem , op-
posifionem, et filias. Difflnitur autem sic ab
Augustino : a Acidia est taedium interni
boni. » A Richardo : « Acidia est torpor
animi , bonum inchoare negligentis. » A
Damasceno ' : « Acidia est tristitia aggra-
vans. » Amagistris : « Acidia est diffidentia
de propriis viribus et auxiho Dei iraplendi
ardua, sive mandata. »
Opponitur autem acidia, in quantum est
diffidentia implendi praecepta, virtuti spei,
cujus est confidere. In quantiira est taedium
interni boni , ex quo generatur pusillanimi-
tas, opponitur virtuti fortitudinis. In quan-
tum vero, quod est facile, reputat difficile,
opponitur virtuti charitatis , quse omnia
etiam difficilia facit facilia reputari. Quan-
tum vero ad suam essentiam, quae est tristi-
tia, opponitur gaudio spiritus.
Acidia, secuudum beatum Gregorium ',
habet sex flhas, quae sunt videlicet malitia,
rancor, pusillaniraitas, desperatio, torpor,
vagatio mentis circa ilUcita. Malitia est vo •
luntas gravedinis impatiens, raachinans
malum illius, quem aistimat inferentem.
Rancor est voluntas ex impotentia repel-
lendae gravedinis amaricata , amariludinem
intus clausam per signum exterius mani-
festans. Pusillanimitas est voluntas immo-
derate metuens gravedinem in aggressu
agendorum , sive de propriis viribus immo-
derate diffidens. Desperatio est voluntas
gravedinem reprimens, de adjutorio ad per-
flcienda agenda diffldens, sive de remune-
ratione divina, propter sustinentiam gra-
vedinis quae est in implendis praeceptis ,
diffldens. Torpor est voluntas gravedinis
impatiens, tepida, vel pigra ad expletionem
[11)71;, y.oToc- — ' Greg., loc. cit
— ' Damasc, de Fid. Orlh., lib.
tioral., lib. XXXI, c. xvii.
- 0 Isid., loc. cit.
, c. XIV.— 'Greg.,
CENTILOQCIUM.
364
agendorum inchoatoruin. Yagalio menlis
circa illicita, est voluntas interno gaudio
destituta, in rebus exterioribus illicitis quie-
tem vel solationem quaerens. Secundum
Isidorum ' aliae sunt filiae tristitiae, aliae aci-
dise. Ipse enim tristitiam vocat voluntatem,
in quantum a gravi debito se avertit ; aci-
diam vero vocat voluntalem, in quantum se
ad quietem indebitam converlit. Dicit ergo :
B De tristitia exeunt rancor, pusillanimitas,
amaritudo. desperatio. » De aciriia secun-
dum ipsum oriimtur otiositas, somnolenlia,
importunitas , inquietudo mentis , corporis
instabilitas, verbositas, curiositas.
SECTIO XXII.
Le Avaritia.
Sequitur -^idere de avaritia quantum ad
quinque , scilicet quantum ad difflnilionemi
comparationem , oppositionem, differentias,
et filias. Augustinus, SMper Gemiw adlitte-
ram , diffinit sic avaritiam : a Avaritia est
appetitus non solum pecuniae, sed etiam
altitudinis et scientiae. » Idem, in libro de
Civitate Dei - : « Avaritia est libido habendi
pecuniam. » Item TuUius diffinit eam sic :
a Avaritia est amor imnioderatus babendi. b
Ccimparatur autem avaritia idololatriae ;
unde saepe dicitur idolorum servitus in
Scriptura. Hoc autem dicitur, quia cultor
Dei ad Deum tripliciter comparatur, scilicet
diligendo, honorando, et in ipso confidendo :
quae tria in avaro respectu pecunise inve-
niuntur et reperiuntur, propter quod avari-
tia non immerito dicitur servitus idolorum.
Duplex est etiam actus avarilicC, seilicet
diligere pecuniam, et retinere, sive non
dare. Ratione primi actus, avaritia oppo-
nitur charitati , quae bonum diligit incom-
mutabile; ratione vero secundi actus, oppo-
nitur largitati , sive liberalitati , quae dat
danda, et retinet retinenda. Duplex quidem
est actus largitatis , scilicet dare danda , et
• Isid., in Deut., c. xvi. — » Aug., de Civit. Dei,
lib. XIV, c. XV. — ' Greg , loc. cit — * Uid., loc. ciU
retinere retinenda. Cujus duplex est extre-
mitas vitiosa, scilicet prodigalitas , quae dat
non danda, et avaritia, quae retinet non reti-
necda. Largitas, sive parcitas, quod idem
est, est virtus, tamen ratione actuum ditTe-
rens erit medietas. Si enim la) attendatur
oppositio secundum actum dandi , prodi-
galitas est superfluitas, quae dat non danda ;
avaritia est diminutio, quae nihil dat ; lar-
gitas est medietas. Si vero ordinatur secun-
dum actum retinendi, avaritia est super-
fluitas, quae retinet retinenda, et non reti-
nenda; prodigalitas est diminutio, quae nihil
retinet ; parcitas vero est medietas.
Differentiae avaritiae sunt quinque, scilicet
beneficii subtractio, furtum, rapina, usura,
simonia. Subtractio beneflcii est avaritia
retinens beneficium, quod tenetur dare pau-
peribus in tempore necessitatis , ut dives
indigenti. Furtum est avaritia retinens rem
alienam invito domino. Rapina est avaritia
per vim occupans rem alienam. Usura est
avaritia acquirens per mutumn aliquid prae-
ter sortem. Simonia est avaritia studiose
appetens vendere vel emere spiritualia , vel
spirituali annexum.
Filiae avaritiae , secundum Gregorium ' ,
sunt septem, scilicet proditio, fraus, fallacia,
perjurium, inquietudo mentis. violentia,
obduratio contra mentis misericordiam. Pro-
ditio est voluntas per deceptionem domesti-
corum acquirendis inhians. Fraus est volun-
tas profectum proximi decipiens propter
terrenum emolumentum. Fallacia est volun-
tas per verba decipiens proximum causa
lucrandi. Perjurium est voluntas violans
sncramentum et juramentum. Inquietudo
mentis est voluntas cogitare non cessans,
qualiter possit divitias congregare. Yio-
lentia est voluntas per vim aliorum bona
rapiens. Obduratio mentis contra miseri-
cordiam est voluntas concitata adversus
poMulationem iudigentis, ex nimio ardore
pecuniae retinendae. Secundum Isidorum',
octo sunt fiUae avaritiae, scilicet mendacium,
(a) Cat. edit. autem.
PART. I. SECT. XXIV.
fraus, furtum , lurpis lucri appetilus , falsa
testimonia, violentia, inhumauila.s, et rapa-
citas.
SECTIO XXIII.
De Gula.
oaiB Sequitur videre de gula quantum ad
quatuor, scilicet quantum ad diffinitionem,
opposilionem, dillerentias, et (iiias. Diffi-
nitur autem gula quantum ad excessum in
cibo sic : Gula est iiiunoderatus amor edendi.
Quantum vero ad excessum in polu dicilur
ebrietas , quam diffmit Seneca ' sic : a Nihil
aliud diffuiio ebrietatem, quam insaniam
voluntariam. » Quantum vero ad excessum
cibi et potus, sic potest diffmiri : Gula est
immoderatus amor elemenli. Item sic : Gula
est immoderatus amor delectatiouis ejus,
quae est circa vel secundum gustum.
Secundum hoc gula potest sumi stricte
pro immoderantia in cibo, ct sic opponitur
ei parcimonia ; vel large potest q,ccipi pro
immoderantia in cibo et potu paiiter, et sic
opponitur ei sobrietas , quae modum servat
in utroque.
DiQerentiae sive condiliones gulae , secun-
dum Isidorum', suntqualuor, sciiicet quid,
quantum, quando, quomodo. Quid, ad
ipsam rem pertinet ; qmndo, si ante legi-
timum lempus appetat; quantutn, ad im-
moderantiam referlur ; quomodo , si nimis
ardenter appetat. Secunduni beatum Grego-
rium ' , suut quiuque differentice, Loc versu
comprehensse :
Praepropere, laute, nimis, ardenter, studiose.
Pnepropere , perlinet ad sumptionem cibi
ante tempus; laute , pertinet ad cibi sub-
stantiam, cum scilicet ex se preliosus et
delicatus est ; nimis, ad cibi quanlitalem;
ardenter, attenditur ex parte atTectivffi ; stu-
diose, ex parte cognitivae. Duas istas ulti-
mas differentias secundum beatum Grego-
' Senec, Epist. ad Lucil., epist. lxxxiii. — = Isid.j
Senl., lib. II, c. XLii. - ' fireg., Mornl., lib. XXX,
c. xm. — * Ibid., lib. XXXI, c. xvii. — s Isid., ,„
Deul., c. IVI.
rium*, sub illa, quae est quarto modo,
appreiiendit Isidorus.
Oiiinque snnt filiae gulae secundum Gre-
goriuin, scilicet inepta laefitia, scurrilitas,
immunditia, multiloquium, hebetudo men-
tis vel sensus circa intelligentiam. Inepta
laititia est voluntas per exteriores lusus
excitans libidinem in gustu, et cx ipsa post-
modum excitata. Scurrilitas est voluntas per
verba carnalia libidinem gustus commo-
vens, et ex ipsa postniodum commota. Im-
munditiaest volunlas, per nimiam cibi sum-
ptionem, libidinem in gustu continuare
desiderans. Multiloquium est voluntas, per
multiplicationem verborum, iiitendens in
gustu conservare libidinem. Ilebetudo nien-
tis est voluntas libidine (a) conssrvandae
propriae carnis ab.sorpta, intelligere spiri-
tualia fastidiens. Secundum Isidorum ', duae
sunt filia? gulae, sciiicet coinessatio, et
ebrietas , quarum una in cibo attenditiir,
alia iu potu.
SECTIO XXIV.
De Luxuria.
Sequitur videre de luxuria quantum ad Lnxn-
difflnitionera, oppositionem , tentationem, niuo.'
differentias, et filias. Diffinitur sic : Lu^iuria
est libidinosae voluptatis appetitus. Item sic:
Luxuria est concupiscenlia nimia expe-
riendae voluplatis. Item sic : Luxuria est
inordinatus appetitus illius delectationis ,
quae est secundum coitum.
Opponitur autem luxuria continentiffi ,
cujus triplex est differentia. Est enim conti-
nenlia conjugalis, vidualis, et virginali^--.
Quintuplex autem tentalio est luxuriae, Tenu-
secundum quod in hoc versu continetur :
Visus, et alloquiiim, contactus, et oscula, factum.
Hoc quippe ordine tentatio luxuriae Con-
summatur. Primo enim inchoatur in visu
exteriori, sive interiori, ut in cogitatione ;
deinde venitur ad aUoquium ; po.stea tran-
(a) Cat. edit. libidinis.
366 CRNTIL
situr ad contactum ; deinde prorumpitur ad
osculum ; postea consummatnr per fachini.
nire- DJfferentia; luxurias sunt sex, scilicet for-
""*■ nicatio, adulterinm, stuprum, sacrilegium,
incestus, peccatum contra naluram. Forni-
catio est luxnria, qna solutus cognoscit
solutam naturali usu. Et inteiligitur et so-
lulus et soluta a vinculo conjugii, consan-
guinitatis, affinitatis, ordinis, et religionis,
vel voti continentise. Adulterium est luxu-
ria, qua conjugalis tliorus vioiatur, Stu-
prum estluxuria, quavirginalis incorruptio
violatur, seu defloratur. Sacrilegium hic
appellatur sacrse personae laesio per vitium
luxuriae: et melius luxuria sacrilega dice-
retur. Haec est iuxuria, qua volum couti-
nentiffi violatur, et hoc in se, vel quando in
sacris ordiuibus constilulus, vel religiosus
aliquis fornicatiir, cum aliqua soluta, vel
solula aliqua cum religioso, vel sacerdole.
Incestus est coitus contra consanguini-
tatem , afflnilatcm , vel compaternilatem
commissus. Peccatum contra naluram est
luxuria , qua naturalis usus coenndi maris
et femiuie dissipatur.
Filiae hixnria», secundum Gregorium ',
sunt octo, scilicet csecitas mentis, inconsi-
deratio, inconstantia , prsecipitatio, amor
sui , odium Dei , affectus pra?st;ntis sa-cuh ,
horror sive desperatio fuluri sacuh. Caecitas
mentis est voluntas fastidiens et despiciens
superiora et spiritnalia. Inconsideratio est
voiuntas prfevidere rcnuens agenda infe-
riora. Inconslantia agcnda inferiora. Incon-
stanliaestvoiuntas libidinecarnis confracta,
statum sunm teuere non valens. Praecipitatio
est voluntas aggrediens (a) quajlibet impe-
tnose. Amor sui est voluntas affectione car-
nis imbuta, sibi propter se super omuia
adliaerens. Odium Dei est voluntas Deum ,
tanquam impedimentum propriae voluntatis
carnalis , vel voluptatis , detestans. Aflectus
praesentis saecuH est voluntas praesens saecu-
lum semper manere desiderans, propter
fruitionem voluptatis camis. Desperatio ,
' Greg., loc. cit. — ' Isid., loc. cil.
oomuM.
sive horror fnturi saeculi, est volnntas vo-,
luptate piajsenti caecata, de a?terna jucun-
ditate desperans. Secundum Isidorum ' ,
qualuor ,sunt filiae fornicationis, scilicct lur-
piloquia, scurrilia, hidicra, stultiloqnia. Sa-
pientiae in sermone opponunturstultiloquia;
bonilali in sermone opponuntur alia tria.
Nam cum Iriplex sit bonitas, scilicet utilitas,
delectatio licita , et honeslas : sermoni nlili
opponuntur ludicra ; sermoni delectabili li-
cito oiiponuntur scurrilia; sermoni honesto
opponunlur turpiloiiuia.
SECTIO XXV.
De feccato ex infirmilate , el ignorantia,
et indusiria.
Sequitur videre de divisione peccati tri-
membri, quae est : Peccatum aliud ex infir-
milale, aliud ex ignorantia, aliud ex certa
malitia sive industria perpetratur. Quod aliis
verbis dicitur in Evangelio : Est peccatum
in Palrem, peccatum in Filium, peccatura
in Spiritum sanctum : in Patrom, cui atlri-
buitur potentia, peccare dicitur , quando
quis picat ox infirmitato ; in Filium, cui
atlribuitur .sapiontia , qui peccat ex igno-
rantia ; in Spiritum sanctum, cui attribuitur
bonitas, qui peccat ex industria, sive ex
cerla malitia.
Primo videndum est de peccato ex infir-
mitate , quod est aver.sio volimlatis male
humilialae, vel nialo acconsae ab infima (6)
creatura, a Deo omnipotenle. Duae sunt dif-
ferentiae hujus peccali efleclivae : timor male
humilians, et amor male accendens. Tripli- Amor
citor autem dislinguitur amor, scilicet amor "'''''"■
graluilus, liliidiuosus, et naturalis. Gra-
tuilus habet flnem principalom summum
bouum, scilicet incommulabilem Deum;
libidinosus habet finem voluptatem , sivo
delectationem in creatura ; naturaHs hiibet
finem nccossitatem , sive utilitatem pro-
priam. Primus est laudabilis , quia virtus ;
secundus vifuperabiHs , quia peccatum ; ter-
(n) C(e/. edit. ad aggredi. — (A) Ccet. edit. infirma.
PART. 1. SECT. XXV.
367
tius nec laiulabili.s, ncc vituperabilis , quia
"■ naturalis est. Similiter distinguitur triplex
timor , scilicet naturalis, gratuilus, libidi-
nosus. Naturalis est passio, id est primus
motus, et in testimonium humanitatis verae
fuit iu Domino Jesu Christo ; gratuitus mul-
liplicatur in servilem , initialem, et fiiialem,
de quibus alibi dicetur, scilicet in libro de
Donis ; libidinosus dividitur in humauum,
quo quis eUgit peccare ne lajdatur in cor-
pore, et mundanum, quo quis eligit peccare
ne lcedatui' in possessione. Timore libidinoso
homo male humiliatur ; timore gratuito ,
bene ; timore naturali , nec laudabilit^jr nec
vituperabihter. Item amore libidinoso liomo
male accenditur; amore gratuito , bene ;
amore naturaU, indifferenter.
Peccatum ex ignorantia est aversio voluu-
tatis ignorantis, et perpetrantis quodmabim
est, ab omni scienlia Dei. Nota tamen, quod
abud est peccatum ex ignorantia, aliud
■ peccatum ignorantiffi. Peccatumignorautiae,
est omissio debilse scientise; peccatum ex
ignorantia, est peccatum quod committitur
ignoranter. Est ignorantia juris, et igno-
rantia facli. Ignorantia facti duplex : aut
adhibita debita diligentia , et hoc excusat a
toto ; aut non adhibita debita diligentia, et
hoc cxcusat a tanto, et non a toto. Ignoran-
tia juris quoedam est vincibilis, quse est cul-
pa : haec aulein aut est ex vero consensu, ut
ignorantia affectata , et ista sic ex una parte
excusat, ex (a) aha magis aggravat; aut est
ex negligentia et ignavia , sicut ignorantia
crassa et supina , et isla , etsi aliquo modo
excusat, non tamen sic excusat, quin aeterno
igne ardeat, sicut dicit Augustinus. Sic et
ignorantia juris invincibilis potest esse du-
plex : aut enim est introducta per praeam-
bulam culpam, aut praeter omnem culpam.
Si praeter omnem culpam, aut simpliciterpri-
vat cognitione juris, sicut in iufantibus et
furiosis, qui omnino carent usu rationis, et
haec excusat a toto : unde dicit Bernardus
quoil parvulis infantibus, et dnrmientibus
(«) C<et. edil. et.
nihil imputatur, quod faciunt ; aut non toUit
omnino usum rationis, sed semiplenum, et
tum; non excusat a loto, sed a tanto^ sicut
in his qui non plene sunt furiosi, sed habent
aliquo modo aliqua intervalla lucida, et in
pueris qui sunt aliquo modo capaces prae-
cepti, licet non plene. Si autem ignorantia
est introducta per praeamtjulam culpam ,
sicut in ebrio et furioso, quoriim uterque
praecipitavit se in hoc per culpam suam, sic
non excusat a toto , sed , ut dicit Philoso-
phus ', ebrius habet duplices maledictiones,
unam pro culpa praecedenti, aliam pro culpa
sequenti. Non tamen pi'oprie loquendo est
dicendum , quod ebrius aliquid perpetrans
novam culpam committat; seJ ex conse-
quenti culpa, aggravatur prima, ut vicfetur
magis peritis, quanvis aliqui dixerunt,
quod praeter culpam primam in ebrietate
commissam, secundo committat novam.
Peccatum ex iudustria, sive in Spiritum Peccati
sanclum, estaversio voluntatis malignantis Zm^s^^l
a summo clemente Deo. Cujus sunt sex dif- 35^0169?
fere.'itiae, scilicet desperalio, prajsumptio ,
impugnalio veritalis agnitae, invidentia fra-
ternaj gratiaj, oltstinatio menlis, flualis im-
pcenitentia. Quarum sufficienlia accipitur
sic : Istud peccatum impugnat gratiam pce-
nitentialem , per quam fit remissio peccati
a Deo intra ecclesiasticam unitatem. Potest
ergo impugnare pcenitentiam in se , et sic
suut duce species , quia poenitentia facit re-
silirc a commissis , contra quod est obstina-
tio mentis ; facit etiam praecavere a commit-
tendis, contra quod est finalis impojnitentia,
id est propositum nunquam finaliter poeni-
tendi. Si autem impuguat graliam poeniten-
tialem in comparatione ad Deum , a quo
datur, sic est duplex species. Nam ' univer-
scE vicB Domini , misericordia et veritas ,
sive justitia. Miseri^-ordiam impugnat de-
speratio; jusUtiam impugnat prffisumptio.
Si autem impugnat gratiam pffiuitenlialem
in comparatione aJ uuitatem Ecclesiai , in
qua recipitiir, sicest dupiex peccatum. Nam
' Arist., Ethic, lib. 111, c. v. — ■ Psal. .\.viv 10,
308
CENTILOQUIUM.
unitas Ecclesiae maxime consistit in duobus,
scilicet in fide, sive veritate, contra quam est
impugnatio veritatisagnitae ; etin gratiasive
cliaritale,contraquamestinvidentiafratenia;
gratiae.
SECTIO XXVI.
De idololatria, et hcBresi.
Sequitur videre de divisione peccati, quae
est : peccatum aliud in Deum , aliud in
proximum , aliud in se ipsum. Peccatum in
Deum dicitur impietas; peccatum in proxi-
mum , iniquitas ; peccatum iu se ipsum ,
impuritas.
Primo videndum est de peccatis quibus
inhonoratur divinse nwjestatis omnipoten-
tia superstilione colendi, quai sunt idolo-
latria, ritus judaicus, ritus sai-aceuicus, apo-
idoio- stasia , scbisma , hseresis. Idololatria est
"''"'■ falsa et superstitiosa prolestatio majestatis
divina; in idolo. Idololatriie dute sunt spe-
cies : una iu rebus naturalibus , alia est in
rebus ai-tificialibus, sicut ostenditur in libro
Sapienlue '. Committitur autem tripliciter ,
sciiicet : protestatione cordis, ut credere de
creatura quod sit omnipotens, quod est pro-
prinin Creatoris ; confcssione oris, ut est
nou st)hmi credere , sed etiam verliis expri-
mere ; exhibitione operis, ut flt iu reverentia
et in sacrificiis.
Aposu- Triples est apostasia , scilicet : perfldiae ,
cum quis recedit a flde , ut Julianus Apo-
stata; inobedientia?, cum quis recedit a prae-
ceptis Ecclesia?, et sic * : Jnitium superbice
hominis est apostatare a Deo ; irregularita-
tis, cum qnis recedit a religione claustrali ,
vel clericali. Apostasia sic potest describi :
Apostasia cst temerarius a statu fldei, vel
obedientiae , vel religionis recessus.
schuma. Schisma est illicita dissensio eorum, inter
quos unitas esse debet , vel illicitus ab uni-
tate dissensus. Umuis haeresis est schisma,
sed non couvertitur. Ilaeresis est recessus a
fldei veritate. Item differunt schisma, et ha;-
resis : nam haeresis addit pravum dogma.
' Su/)., Nill, 2, 10 el seq. — = Ecdi., X, 24. — « Aug.,
Schisma in flne confingit aliquam haeresim :
post recessum enim ab unitate Ecclesiae, se-
quitur inobedientia in mandatis Ecclesiae;
in fine vero sequitur assertio , quod non est
obediendum Ecclesiae.
Haeresis idem est , quod divisio , et sic di- H«raiw.
citur haeresis propriissime recessus a flde ;
proprie, falsa interpretatio Scripturarum ;
minus proprie, excommunicatio. Secundum
hoc haereticus dicitur multiphciter : uno
modo , secundum Augustinum •, hffireticus
est , qui alicnjus temporalis lucri , et maxi-
me gloria; , principatusque sui gratia falsas
opiniones de fide ac novas gignit, aut se-
quitur : gignit, ut hsresiarchae , Sabellius,
et Arius; sequitur, ut Salieliiani , et Ariani
decepti per tales. Secuudum llieronymum',
potest hajreticus appellari, licet ab Ecclesia
non decesserit , qui aliter intelligit Scriptu-
ram, quam sensusSpiritus sancti expostulat.
Tertio dicitur ha;reticus quicumque a sacra-
mentis Ecclesiae , vel commuuione fidelium
estdivisus, ut excommunicatus , seii sub-
versor Ecclesiae , seu subrisor sacramento-
rum : unde simoniacus haerelicus reputatur.
SEGTIO XXVII.
De interdicto, ct dualnts spccie'jus exrommuni-
cationis.
Sequitur de lia^resi, quae est excommuni-
tio, diflusius videre in speciali : et primo
de interdicto , quod est excommunicatio-
nis initium. Ad quod notandum , quod no- censn-
mine censurae ecclesiasticae intelligitur sen- '* ""'*"
tenlia interdicti , excommunicationis , et
suspensiouis. Proprie autem excommunica-
tur persona a communione sacrameiitorum
etfidelium separata. Suspendituretiam per-
sona quandoque ab officio , quandoque a
beneficio, quaudoque ab utroque. Interdici-
tur locus, utputa civitas, villa, vel castrum.
In generali iulerdicto debent ista conferri
ab Ecclesia : Baplismus parvulorum, morien-
rfe Utilit. Credendi, ia priQC— * Hieion., iti E^'ist ad
Gatat., c. V.
PAIiT. I. SI-T.T. XXVdl.
libus poRnitentia , peregrinis crucem acci-
pientibus, ob reverentiam rrucifixi, non est
poenitentia deneganda. Potest Episcopus
baptizatos parvulos confirmare , semel in
mense, vel septimana ; populum iuterdictum
causa praedicationis ad ecclesiam convocare.
Item morientibus , si digne pceniteant , po-
test Eucbaristia ministrari. Clerici deceden-
teS;, sine pulsatione campanarum, cessanli-
bus solemnitatibus , cum silentio in coeme-
terio sepebri possunt , si bene servaverunt
interdictum. In conventualibris ecclesiis ,
bini vel tres simul boras canonicas possunt
legere, non cantare , januis clausis, et in-
terdictis exclusis ; et hoc ita demisse, quod
exterius non possint audiri. Ex quo colligi-
tur, quod interdicti, et multo fortius excom-
municati, non debent horas intra (a) eccle-
siam auscultare. Plerisque tamen religiosis
indultum est, ut januis clausis, et interdictis
exclusis , possint simul celebrare divina :
quod hodie ad Episcopos extenditur , nisi
speciaUter eis prohibeatur.
Excom- Excommunicatio vero est animadversione
munioa- gj^^jj spjj.it,jaUs Ecclesiaj a communicatione
sacramentorum et fidelium separatio. Ex-
coramuuicationis duae sunt species : una,
quse dicitur major, excludens a sacramentis
et legitimis actibus fldeUum , hoc versiculo
comprehensis :
Os, orare, vale, cotumunio, mensa negatur.
AUa , quae dicitur minor, separans a sa-
cramentis. Item excommunicatio qusedam
infligitur a jure, et hsec est conservativa ,
quia Ucet videatur esse ad libertatem Eccle-
siae conservandam , principalius tamen est
ad culpam praecavendam ; quaedam infligi-
tur a judice , ethaec est curativa : nam Ucet
videatur esse propter emendam faciendam ,
principaUus tamen est propter contumaciam
confringendam. Pcena sustinentis excommu-
nicationem est muUiplex, quae in hoc versu
continetur :
Gratia subtrahitur^ magis ac magis obice rupto.
De vitio cadil iu vitium, suffragia perdit.
roM. vu.
EcclesisB Satanse vexandus traditur ille,
Quem ligat ex propriis auathematis ultio culpis.
Circumstantia vero praeservans personam
participantem cum excommunicato , ne ex-
communicationis vinculo involvatur , est
muUiplex , ut his versibus cbntinetur :
Utile, lex, humile, res ignorata, necesse :
Haec analhema quidem faciunt ne possit obesse.
Utilitas communicantis , ut quando petit
quod sibi debetur ; excommunicali, ut quan-
do secum tractat de correctione. Lex matri-
monii, quae ligat virum et uxorem. Uumile,
ut fiUi non emancipati, servi, ancillae , rus-
tici, mancipiis et aliis obnoxiis astricti. ileS
ignorata, ut quando nescitur esse excom-
municafus, cum quo participatur. Necesse,
ut peregrini, et pauperes, ac caeteri via-
SECTIO XXVIII.
De duabus reguHs generalibus circa excommuni-
Circa excommunicationem nota duas re-
gulas generales. Prima est haec : quicum-
que in clericum , vel in personam ecclesias-
ticam, manus injicit temere violentas , ex-
communicafus est. Hoc faUit in quatuorde-
cim casibus. Primus est in apostata pereusso,
qui clericus ignoratur; secundus est in apo-
stata admonito , se non corrigenle ; tertius
est in eo qui gerit procurationem et ad- \
ministrationem saecularium personarum ;
quartus est in eo qui ex loco injicit raanus
in clericum ; quintus in magistro , qui causa
disciplinae verberat clericum ; sextus in eo
qui vim sibi illatam a clerico vi repelUt;
septimus in eo qiu clericum deprehendit
cum uxore, matre , vel sorore , aut filia
commisceri ; octavus in eo qui auctoritate
suae prajlationis, vel de mandato praelati,
manus injicit in clericum ; nonus in senio-
ribus Ecclesiae ; decimus in dominis ; unde-
cimus in patribus familias ; duodecimus in
(a) C(el. edit. extra.
24
370
CENTILOQUIUM.
bus per-
Apoatoli-
propinquis; lertiusdecimus in eo qui nianus
in clericum injicit depositum, et curiae tra-
ditiimjquarlusdecimus, cum clericus trans-
fert se ad vitam clericatui prorsus coutra-
liam, ut quando fit miles, vel contraliit bi-
gamiam.
Secuiida regula est liaic : Quicuraque est
excomiuunicatus propler luaiius injectas in
clericuni violentas, pro absolutioiie ad se-
dem Apostolicam est mittcndus. Hoc autem
fallit in quindecim casibus. Priinus est ,
quando percussor cst in mortis articulo con-
stitiitiis ; secundus casus est in eo, qui jus-
tam excusationem habet, ut inimicitias ca-
pitales ; tertiu? cst iu ostiario, qiii necessitate
oflicii sui aliqueiu clericuin noii euormiter
perciisserit ; quartus in iiifirmo; quinlus in
paupere; sextus in seuectute depresso ; sep-
timus in claustrali , qui enormem uon intu-
lit laisioneiu ; octavus in inuliere; nonus in
eis qui sui juris non sunt; decimus in his
(jui suiit iiiagiia' potenliae , et niniium deli-
culi, ila ut laborem in eundo ad cnriam non
possint sustinere ; undecimus in his qiii non
graveiu Ijesionem , sed levein, vel modicam
irijuriam intulerunt clericis; duodecim ia
inipubere , sive aiite pubertateni , sive post
poslulet se absolvi; tertiusdecimus, in servo,
de cujus abseiilia doiniuus uimium grava-
rctur, vel cum ipse servns verberaret clcri-
ciiiu , ul materiam habeat evadendi ; quar-
tusdccimus, in (a) luoniulibus ; quiutu.<deci-
nius, in omnibus coiniiiuniter viveiitibus.
SECTIO XXIX.
De divinatione.
Sequitur videre de peccatis, quibus in-
honoralur divinae sapieuliaj altitudo super-
stilione sciendi, quai sunt sortiiegium , et
divinatio. Ad cujus niali notitiam, est viden-
dum quid sit divinatio , quae siut (6) ejus
species, utrum ouiiiis divinatio sit proliibita.
Divinatio sic describitur : Divinatio est su-
perstitiosa investigatio praescientiae futuro- '» i"'"*-
rum. Cujus quinque sunt species, scilicet piex.
uiantia , maleflcium , sortilegium , augu-
rium, praestigiuui. Mantia dicta est a Man-
te ' , quae in ea praevaluit ; et haec habet
quinque species, scilicet necromantiam,
qiiaj est divinatio facla iu cadaveribus mor-
tuoruin , a necron ', quod est inortuus , et
mantia, divinatio : geomantiam , qiiai est
diviuatio facta in terra, a Gea ', quod est
terra , ut in circulo ; hydroniautiain , quaj
est divinalio facta in aqua, ab hydor^, qnoil
est aqua, ut in aqua pluviali ; aeromauliam,
qiiod est diviuatio facla iii aere, ut iu coiu-
teiiiiilativis circulis ; pyroiuaiitiain , qiiae est
divinalio facta iii igne, a pyr', quod est
iguis. Istae sunt species mantiae. Maleficium
est peritia per quam mulicres faciunt ali-
qiias ligaturas iu damnum vel incommo-
dum alicujus, ut de crista galli, et de rana,
et de imagiue cuiu eis. Sortilegiuiii est ratio
diviiiandi per sortes. Usushnjusdivinationis
fuit in Yeteri Teslamento. Sorle eliani usi
suut apostoli, aute Spiritus sancli plenitu-
diuem. Augurium est ratio diviiiandi per
gafritus avium, vel gestus, ut per volatum.
Praesligium est , per quod diaboiicis illusio-
nibus oculi homiuuni perstriuguntnr, ue
possiut cerncre quod verum est, sed phan-
taslica ligmeiita , ut faciunt iucantatores.
Pra>ler lios niodos, sunt alii mulli et plures,
qui (luolidie per diabolum adinveniuntur.
Est etiain diviuatio facta in varia inspec-
tioiie Psalterii et Kvangelii. Est et divinatio,
quae futui-a praedicit in fatis et consteilatio-
nibus, dicta inalhesis ", media producla. Est
et diviuatio facta per aurarum vel astrorum
inspeclionem , dies et horas custodiens in
agendis, et dicitur aruspicium (c). Est quae
extavt'1 inteslinapecudum inspicit. Estquae
iu aris idolorum a daemonibus responsa ac-
cipit. Dicitur a. Jem ariolus diviuator iii aris.
Est quaj somnia observat. Conjectwatro di-
citur observator in somniis; augur in gar-
(a) ( cet. edit. de.— (/') suut.
rospex, et sic deinceps.
(c) Cat. cdil. au-
' MavT£[«. — ^ Nexpbv
nOp. — '■' MdOrion.
rou.p.
PAni. I. SKCT. XXX.
371
ritu aviuni ; maleficus, immolans daemonibus
pueros, vel saltem lustrans , macjus alio
noniine dictns. Incantator est praestiyiosus
fallens oculos intuentium ; pytho [a] est
ventriloquus per spiritum malignum lo-
quens, a Pylhone, vel Pythio, id est, Apol-
line dictus. Divimis , id est aruspex, id est,
inspector astrorum. Aiispex, qui volatum
avium aspicit. Aiigur, qui voces auditaviura.
Estipex, qui exta, id est, intestina pecu-
dum inspicit. Astrologus, qui in astris au-
guratur. Genethliacus, qui mores hominum
praedicere couatur secundum .sigua suh
quibus homines nascuntur : hic vulgo ma-
thematicus vocatur, cujus superstitio cons-
tellatio dicitur a Lalinis. Horoscopus , qui
per horas nativitatem hominum speculatur
diverso et dissimili facto. Sortilegus est, (jui
sub nomine flctae rehgionis , divinationis
scientiam profltetur, vel ex inspectione aU-
quarum scripturarum prsedicit futura. Sa-
liator,- qui dum qusecumque pars membi'o-
rum ei salierit , exinde aliquid prosperum
vel Iriste signiflcari prwdicit.
omnis Est autem omuis diviuatio deceptio et de-
llmnT '"^io diabolica ; ideo maledicta a Deo , et ab
""• Ecclesia interdicta. Nec potest ea ex volun-
tario commercio quisquam uti sine peccato.
Aut enim est ibi peccatum infldehtatis, dum
aliquid divinum diabolo attribuitur, quod
Dei est; aut est peccatum idololatrise, utpote
in oblationibus et sacrificiis ; aut est pecca-
tum inobedientiae , quia fit contra prohibi-
tionem Dei et Ecclesiae. Talis autem prohi-
bitio est sancta, quia talis peccatin seipsum,
dum discrimini se committit; yeccat in ma-
jestatem divinam , dum recurrit ad diabo-
lum, quasi non sit onmipoL.is, omnisciens,
benignus Deus Christianorum ; peccat in
Ecclesiam , cum commercium habeat cum
illo, quiomninopraecisus estab Ecclesia, et
eidem adversatur.
' Richard., de Erudit. inter. /lom., c. xiil, p. i.
— ' Dan., VH, 6. — ' Greg., in livanrj., houi. iv,
longe post med.
(a) Ccel. edit. Phyto, et sic deinceps.
SECTIO XXX.
De hypocrisi , simonia, et sacrilegio.
Sequitur videre de peccatis quibus vili-
penditur sanctitas bonitatis divinai perver-
sitate utendi : quod flt tripUciter, scilicet ap-
parentis sanctitatis simulatione, ut in hypo-
crisi; abusione doni gratuiti, ut in simonia;
violatione loci sacri, ut in sacrilegio.
Primo , de hypocrisi sunt videndae notifl- iiypocri-
cationes et difTerentise. Hypocrisis sic diffi- f,':''^uoto-
nitur a Rabano : « Hypocrita est , qui vult '"''"'•
videri quod non est, sciUcet boims, quasi
alteriuspersonaerepraesentator. » Item alit*
difflnitur : Hypocrita est , qui vult videri
bonus, cum non sit. Item aliter : Hypocrisis
est vitium clausum, simulatione virtuUs
palliatum. Potest etiam hoc modo diffiniri :
Hypocrisis est vitium, quo quis vult videri
bonus inordinate. Species hypocrisis secun-
dum Richardum ' sunt quatuor , scilicet
affectatio dignitatis , aflectatio libertatis ,
aCfectatio auctoritatis , affectalio potestatis.
Secundum Gregorium, pardus in Daniele "
habens quatuor alas, hypocrita habens qua-
tuor species. Prima est jactantia de bono
manifesto; secunda, simulaUo de bono oc-
culto ; tertia , excusatio de malo manifesto ;
quarta, dissimulatio de malo occulto.
Simonia est siudiosa voluntas emendi vel .si.-nonia
vendendi aliquod spirituale , vel spirituali
annexum. Haec autem contrahitur tripli-
citer , secundum Gregorium ' , scilicet :
munere a manu, quod est pecunia; munere
ab obsequio, quod est servitus indebite im-
pensa; munere a lingua, quod est favor.
Ti'es autem sunt difTerenliae niateriales .si-
moniae : prima est, quando venditur spi-
rituaie , sicut sunt Ecclesiae sacramenta ;
secunda est , quando venditur annexum
spirituaU, ut est prsebenda, quae ratione
consanguinitatis , sive pretii , vel favoris ,
datur et obUnetur indigne ; tertia est, quan-
do venditur spirituale , et annexum spiri-
tuali, ut est praedicatio.
372
CENTILUQUIUM.
sacriie- Sacrilcgium est sacrse rei violatio , vel
^""°' ejusdem usurpatio , quasi sacnlwdiiim.
Conimittitur autem sacrilegium aliquando
ratione persouae , ut cum religiosus ve cle-
ricus verberatur; quandoque ratione loci,
ut quando ecclesiae vel coemeterii immunitas
violatur; quandoque ratione rei, ut quando
res sacra, vel sacro usui deputata, usur-
patur. Circa quod est distinguendum , quia
sacrilegium committitur , aut auferendo sa-
crum de sacro, aut sacrum de non sacro, aut
non sacrum de sacro.
SECTIO XXXI.
De rapina, furto, its«ra, homicidio, et scandalo.
Tripii- Sequitur videre de peccatis quae commit-
°p^„V° tuntur in proximum , quorum tria sunt
mam ggnera. Quibusdam enim iaeditur proximus
mus. in po.ssessione , quae sunt rapina, furtum,
usura. Rapina est manifesta et violenta
alieuai rei contrectatio. Furtum est occulta,
et ignorante doinino, et invito, alienae rei
contrectatio. Usura est, snb specie negotia-
tionis, domiuo sciente, alienaj rei contrec-
tatio.
Quibusdam etiam laeditur in persona, ut
in liomicidio, et in bello. Est autem homi-
cidium hominis occisio ab homine facta.
Duplex cst autem homicidium , scilicet spi-
rituale, et corporale. Spiriluale est, quo
quis occiditur spiritnahter ; quod fit duo-
bus modis, scilicet : odiendo , nam ' qui
odit fratrem suum, homicida est; et de-
trahendo, lingua enim detractoris est gla-
(lius acutus. Corporale vero homicidium
cst, quo quis corporaUter occiditur; quod
etiam fit duobus modis, scilicet lingua, et
opere : lingua tripliciter, scilicet prascipien-
(lo , consulendo , et non defendendo ; opere
quadrupliciter, scihcet justitia , casu, neces-
silate, et voluntate.
Quibusdam vero laeditur in mente pro-
< 1 Joan., m, 15. — 2 XxoivoaXov. — ' Matth., XVII,
2G. - » Matth., XV, 14.
ximus, ut sunt scandala. Est autem scan-
dalum, dictum , vel factum minus rectum,
praebens aliis occasionem ruinae. Scanda-
lon ' graece, latine obex. Sicut ad obicem in
via positum laeditur pes euntis ; sic dictum
vel factum minus rectum est obex infirmis
in via morum. Scandalum aliquando dicitur
obex, scihcet dictum vel factum minus rec-
tum ; ahquando dicitur actio sive impactio
iUius , qui scandahzat ; aUquando dicitur
casus, et ruina illius, qui scandalizatur.
Unde versus :
Scandalon (a) (equivocat, obex, impacUo, casus.
Est autem duplex differentia scandali : est
enim scandalum activum , et passivum :
activum, quo quis alii dat occasionem ruinae
spiritualis ; passivum est ipsa ruina facta ad
obicem maU exempU aUerius , ut cum for-
nicatur quis exemplo alterius. Ad sciendum
autem quae sint [b) propter scandalum omit-
tenda, dnae regulaj sunt notandai : una est
Bernardi, alia llieronymi. Regula Bernardi
est haec : « Peccamus ex infirmitate, vel igno-
rantia, ex cerla eUam interdum maliUa :
cavendum est ne quid faciamus , quod sit in
scandalum alicujus. » De talibus dicit Domi-
nus Petro ' : Ne autem scandalizemvs
eos, etc. hi tertio vero casu, cum scaudalum
procedit ex cerla malitia, non propterea est
omittendum opus, vel ab opere desistendum.
Unde dicit Dominus de Pharisajis scanda-
Uzalis ex malitia ' : Sinite eos, ccecisunt, elc.
Regula Hieronymi est laUs : « Omne quod
pofest fieri, vel non fieri, salva triplici veri-
tatc, omittendum est propler scandaluni. »
Non est aulem omittenda veritas vitce , doc-
trinae, justitiae, propter scandalum evitan-
dum. Yeritas vitcC pertinet ad omnes, com-
prehendens praecepta, prohibita, et consiUa.
Yeritas doctrinae pertinet ad praedicatores et
magistros. Yerilas justitiaj pertinet ad prae-
latos, comprehendens duas partes justitiae,
scilicet, severitatem in puniendo malos et
leos, et UberaUtatem in sustinendo justos.
(a) Ccet. edit. Scan(Jalum. — (A) Item suat.
PAUT. 1. SK
SECTIO XXXII.
De peccato luxurim, et gulm.
Sequitur viderc do pcccalis quihns peccat
quis in seipsum : quse sunt duo, scilicet
peccatum luxurise deordinans generativam ,
et peccatum gulse deordinans nutritivam.
Diipii- Peccata quse accidunt ex deordinatione ge-
nosipsos nerativae, sunt ista^ scilicet pollutio noc-
f^'"?*' turna, luxuria in propria uxore, fornicatio
simplex, meretricium, raplns, adnlterium,
incestus, vitium contra naturam. Peccata ex
deordinatione nutritivae diipliciter commit-
tuntur : manducando, et sic dicitur gulosi-
tas; et bibendo, et sic dicitur ebrietas. Quod
fit quinque diOerentiis , ut supra ' dictum
est, hoc versu comprehensis :
Procpropere, laule, nimls, ardenter, studiose.
Supposito quod coitus conjugalis'' possit
esse pcccatum, videndum est per distinctio-
nem, quis coitus conjugalis est peccatum,
et quis non , et quis venialis , et quis mor-
talis. Nota ergo, quod coitus conjugalis alius
est licitus, alius est fragilis, alius est impe-
tuosus. Licitus est triplex: quidam fit causa
prolis generandae ad cultum divinum, et hic
est theosebiae virtutis, quse dicilur pietas :
quidam causa reddendi debitum , et hic est
justitiae ; quidam causa fornicationis vitan-
dae, et hic est cautelae, de quo ApostoUis ^ :
Vnusquisque habeat suam uxorem, propter
fornicationem , vitandam supple. Fragilis ,
ex fragilitale proveniens, cum quis in uxore
quaerit conjugalem delectationem, non causa
prolis habendse , nec debiti reddendi , nec
fornicationis vitandse, sed causa delecta-
tionis in conjuge. Et distinguitur : aut
illa delectatio amatur citra Deum , et tunc
culpa est veniahs ; vel amatur plusquam
Deus, vel aeque ut Deus, et tunc pecca-
tum est mortale. Impetuosus est, qui ex
libidine sola proveniens, raetas honestatis
' Supr., sect. xxiri, pag. .365. — - 1 Cor., vii, 2.—
' Supr., sect. xxiv, pag. .366.
CT. XXXIII. 373
et rationis excedit. Et ideo mortalis est
quinque modis : primo, quando fit propter
satiandam libidinem per blanditias mere-
tricias; secundo, quando fit praeter naturalem
modum ; tertio , quando fit in tempore pro-
hibito; quarto, cum fit in loco prohibito;
quinto, cum accedit vir ad praegnantera
mulierem vicinam partui, aut in fluxu iiien-
struo laborantera.
Simplex fornicatio est luxuria, qua solu-
tus cura soluta naturali usu feminae commi-
scetur, ita quod solutus excludit vinculum
matrimonii , consanguinitalis , affinitatis ,
ordinis , voti , religionis ; et hoc cum mu-
liere solula, quae unius vel paucorum libi-
dini se exponit. Meretricium est commor-
ciura nefariura cum muliere, quae multorum
paret libidini. Nam meretrix proprie dicta
est mulier, quse multorum libidini se expo-
nit. Adulteriura est alterius tori violatio.
Incestus est lubricum carnis contra consan-
gninitatem , affinitatem , votum , commis-
sura, de quibus supra ' dictum est.
SECTIO XXXIII.
De passionibus, sive proprietatibus peccatorum.
Ad clarioreiu expeditionem prsedictorura,
postremo videndum est de passionibus, sive
proprietatibus peccatorum. Sciendum est
ergo, quod ad peccatum queedam sunt ante-
cedentia, qusedam circumstantia , et quae-
dara subsequentia. Antecedentia quaedam
sunt ex parte aversionis, quaedam ex parte
conversionis. Ex parte aversionis a Deo ,
sunt contemptus, omissio, ingratitudo, ino-
bedientia, el praevaricatio. Ex parte conver-
sionis ad creaturam, sunt libido, concupi-
scentia, delectatio, consensus in peccatum,
et prava intentio. Subsequentia sunt ma-
cula, et reatus. Circumstantia sunt illa, quae
circumstantias nominamus. Aversionem a
Deo comitantur contemptus, omissio, ingra-
titudo , inobedientia , et praevaricatio. Nam
voluntas ad Deum conversa, et Deo con-
formis, vult quod Deus vult, et non vult,
37i
quod Deus non vult
quia V. luntas Dei superior est simplic iter ,
voluntas rationalis creaturae inferior, et ideo
tenetur sequi superiorem, quod si non facit,
dicitur contemnere; tum quia dignum est
jiicere quidquid Deus vult fieri, et ideo, cum
avertimur, dicimur omittere; tum quia jus-
tum est propter accepta beneflcia obsequium
impendere, unde cum averlimur a Deo,
dicimur ingrali ; tum quia ipse estDominus,
et nos servi : ideo tenemur facere quidquid
novimus ipsum velle; quod cum non faci-
mus, dicimur inobedienles et praevarica-
tores: sed inobedientes, quia averlimur a
voluutate Dei ; praevaricatores , quia trans-
gredimur legem ejus. Et nola quod in
vdluntate avertente se a Deo, contemptus,
omissio, iiigratitudo , inobcdientia, et prae-
varicatio, idem sunt secundum rem ; diffe-
runt autem secundum rationem. Nam con-
temptus respicit Dei poteutiam ; omissio ,
sapientiam ; ingratitudo , beneficium ; ino-
bedientia, praeceptuai; praevaricalio, legem.
Et sic , secundum ista , recessns esl in fre-
quenti aversioue a Deo ; elongatio vero est
in obduratione.
Conversioneni autem voluntatis ad crea-
tnrani romitatur libido, quae est improbitas
vobintatis, bonuni creatum praeeligens, et
QuK deserens increatuin. Quam sequitur concu-
iam"ra- pisccntia , quae est primus molus ex foniite
vcniani. provenieus iii sensualitatem , tendens ad
dflectationem illicilam. Tunc sequilur de-
lectiitio , cum inferior pars ratione coude-
lectalur. Terlio est consensus, cuin superior
pars ralionis noii contradicit, sed asseutit.
I.sle Iriplex status designalus est in prima
lentalione per seipenlem, mulierem, et
virum. Deinde reslat operis consuminatio,
vel adhuc osl prava intenlio : naiu inlenlio
est ad opus. Et sic ex parte conversionis,
actuale peccatum antecedit libido, concupi-
scenlia, delectatio, consensus in peccatum,
et prava intentio.
circnm- f,ir. iiinstanlia; vero dicunlur, qua^ pec-
CENTILOQUIUM.
et hoc debet fieri, tum calum circurastant, quae nos circumsfantias
appellamus. Est autem circumstantia, pro-
prietas personae, vef negotii, ex se pertinens
ad laudem, vel vituperium, veldiminuendo,
vel augendo, vel in aliud genus peccati tra-
bendo. rroprietas personae est, ut quia pul-
cher est homo , sapiens , bonus , et caetera
hujusmodi. Et talis proprietas respondet ad
quaeslionem factjiru per Quis. Propiietas
negotii est, quae pertinet ad opus, et est
genus operis , ut quia fecit hoc , ubi fecit ,
quare fecit, quo tempore fecit, et quomodo
fecit. Quae in hoc versiculo continentur :
quid, ubi, quibiis auxiliis
cur, quomodo,
[quando.i
Quae possunt in quatuordecim differentias
explicari, his versibus compreheusas :
Aggravnt ordo, locus, persona, scienlia, tempus,
.-Elas, conditio, numerus, mora, copia, causa,
Et modus in culpa, status altus, lucta pusilla.
Ex his autem , quinque respiciunl per-
souam, scilicet scienlia, aetas, conditio, ordo,
et status. Tres respiciunt crimen , scilicet
copia, causa , lucta pusilla. Duai sunt adja-
centes, scilicet locus et tempus.
Ad peccatum vero sequentia sunt inacula, Qm
et reatus. Aniina enim, cum ad creaturam (^^"^j.
converlitur, secundum Augustinum, obte- q"»"!»".
nebratur, pejoratur, et destruitur. Ista au-
tem obteuebratio , pejoratio , et destructio ,
idein sunt quod deformitas imaginis Dei,
sive dimiuutio naturalis boni , sive inacula,
quia ex conlactu spiriluali inferiorum ,
qui est per amorem inordiiiatum , sordi-
datur imago Dei in nobis, et polluilur.
Reatus vero sequitur peccatum , ratione
aversionis; quia tantum bonum est Deus,
sicut dicit Augustinus ' , ut nulli bene sit
qui ab eo recedit. Sicut ergo ex conversione
ad creaturam est inacula; sic ex aversione a
Deo est reatus , qui est obligatio ad poenam.
1'eccatum quippe pertransit actu, sed rema-
net reatu, peccatum scUicet actuale.
' In Scnt. ei Aug. decerptis, sent. 289.
^ECUNDA PARS
OU.H RECIPIT SEPTEM SECTIONES
SECTIO I.
De mlneratione naturalium.
pttna Postquam visum est de nialo, prout tenet
peccaii. j,jjfjQ„g,,, culpa?, vicicndum esl de malo , in
quanlum tenet lationem pcena;. Est (!rgo
notandum , quod malum , sive peccatum ,
punitur pcena multiplici in praeseuti, et
efiam in futuro. In prajsenti auteni punitur
quantum ad animam, et quantnm ad corpus.
Quantum ad animam , punitur in vulne-
ratione naturalium , et expoliatione gratui-
torum.
Vulnera , quibus vulnerata est anima
propter peccatum , sunt quatuor secundum
Bedam. Dicit enim quod quatuor suiit nobis
inflicta propter peccatum Ada?, scilicet infir-
mitas, ignorantia, malitia, et concupiscenlia
ex his contracta et conflata ; quorum siiffi-
cientia sic accipitur. Anima, sicut dicit Au-
guslinus, est media inter Deum et creaturas.
Deus autem est omnipotens, oranisciens,
summe bonus , essentia indivisus. i'otenlia
attribuitur Patri ; sapientia, Filio ; bonitas,
Spiiitui sancto. Indivisio ad Patris ot Filii
Nota. et Spiritus sancti pertinet unitatem. Aver-
tens ergo se a Deo anima , et ad creaturas
transiens per amorem, deseren lo potentiam
qua potest quidquid potest, incurrit infirmi-
tatem; deserendo sapientiam, qua scit quid-
quid scit, incurrit ignorantiam; deserendo
bonitatem, qua valet quidquid valet, in-
currit malitiam ; deserendo sul)stantiam in-
divisam , incurrit concupiscentiam , qua
homo dividitur in seipso, et a seipso, in
tantum , ut voluntas sensualitatis voluntati
non subjaceat rationis. Non enim ' quod
'Rom.. vn, 15. — » Gal., v, 17.
volumus, hoc facimus bonum, cum ' caro
adversus spiritum concu/piscat. Est autem
infirmitas ex desertione omnipotentiae , im-
potenlia resistendi malis, vel difficuUas in
agendis boni.>. Ignorantia ex desertione
summa! sapientije, est hi-betudo ad cognos-
cendum ea quai sunt necessaria ad salutem.
Malitia ex desertione summae bonitalis , es\
pronitas vel inclinalio ail malum. Concupi-
scentia ex desertionc indivisse substantiae,
est corruptio dividens appetitus, ul appe-
titiis sensualitatis ab appetitu i'ationis dis-
sentiat. Peccavit siquidem per rationalem
primus parens , scientiam indebitam appe-
tendo ; et ideo in rationali potentia est puni-
tus per ignorantiam. Peccavit in concupi-
scibili, appctendo cibum vetitum ; et ideo in
concupiscibiliestpuuitus per casuin in mali-
tiam, quae dicitur pronitas ad maliim. Pec-
cavit in irascibili, appefendo indebitam pote-
statem; et ideo in irascibili est punihis,
cadendo in inflrmitatem. Ex tribus autem
praedictis, concupiscentia est conflata. Ha;c
autem quadruplex poeua, vulneraris ani-
mam, per originale peccatum ad posteros
est transmissa.
SECTIO II.
De spoliatione cfratidtorum.
Sequitiir viilere de spoliatione gratLuto-
rum, qua punitur anima propter peccatum.
Est autc.m spoliatio gratuitorum, subtractio
gratiae gratum facientis, mortiflcalio meriti
praecedentis, frustratio sanguinis redimen-
tis, injuria angcli promoventis, inimicilia
Domini prajsidentis, deformatio divinae ima-
ginis, honoralio deemonis, servilus peccati,
■m
r.ENTlLOQUlUM.
reatus aeterni supplicii, debilitatio liberi ar-
bitrii , elongatio superni beneficii , et pro-
vocatio omnis creaturae Dei in ultionem
inimicorum creatoris sui.
Et quia, teste Augustino, nunquam est
dedecus culpae sine decore justitise , nec est
culpa commissa sine pcena permixta ; ideo
nota , quod quaedam sunt sic peccata, quod
etiam sunt pcena peccati. Speciali modo'
sunt illa peccata et poena peccati , quae
habent adjunctam mo3stitiam et dolorem,
sicut sunt invidia , ira , gula , et acidia.
Minus specialiter dicuntur illa peccata et
pcena peccati , quae habent adjunctam me-
ram depravationem natura? , vel ignomi-
niam , sicut sunt illa peccata , propter quae
dicitur homo ' tradi in reprobim senswn.
Generaliter vero peccata et poena pcccati
dici possunt omnia peccata , quae sunt inter
primam apostasiam , et ultimam gehennaj
poenam. Dicit enim beatus Gregorius', quod
crimina criminibus viudicantur ; et pecca-
tum, quod per pa-nitentiam non diluitur,
mox suo pondere ad aliud trahit. Licel au-
tem idem dicatur pcccatum et pcena peccati,
nota tamen quod omnis poena, in quantum
poena, justa est, et a Deo est; nulia autem
culpa justa est, nec a Deo est, sed tantum
a liberae voluntatis arbitrio. Poena vero ,
quae mere poena est, a Deo est inflicta; quae
vero culpa est, vcl ad culpam inclinans, est
la contracta, vel acta. Et sic collige brcviter,
quod ti'iplex est pwna , scilicct acta, inflicta,
et contracta. Ac.ta est , quae sequitur ad pec-
catum actuale : nam qui culpam mortalem
committit, pcenam damni facit sibi, quia
gratiam Dei perdit. Poena inflicta est, quam
Deus uon statuendo , sed judicaudo vel vin-
dicando, peccatori infligit. Poena contracta
est, quae sequitur ad peccatum originale.
SECTIO IIL
De poenis corporalibus.
Sequitur videre de poenis quantum ad
corpus, quas homines propter peccata pa-
tiuntur. Patiuntur autem homines propter
culpam pcenas naturales : de quibus dicit
beatus Gregorius , quod septem sunt sagit-
tae naturam hominum moli'stantes, scilicet
frigus, calor, fames, sitis, labor, morbus,
mors. Ilae sunt pcenffl naturales et generales,
quae de primis parentibus ad posteros sunt
transmissge, et in ipsis progenitoribus in-
choatae. Nam * primi parentes statim post
culpam senserunt poenam rebellionis et eru-
bescentiae in carne : et post, divino judicio,
vir incurrit poenam laboris et angustiae ,
poenam famis et indigentiae , poenam mortis
et inciuerationis. Mulieri autem duplicata
est poeua : quia inflicta est ei poenalilas
multiplicium aerumnarum in conceptu ,
poena doloris in partu , poena subjectionis
ad virum in convictu. Patiuntur ctiam poe-
nas personales compliires : plurimi enim
fllionim Adam patiunlur in membris dimi-
untionem , quidam superfluitatem , quidam
intrinsecam corruptionem, quidam extrin-
secam deformitatem , quidam sunt paraly-
tici , quidam epiieptici; et alii sunt diversis
infirmitatibus, et aegritudinibus , et specia-
libus morbis oppressi ; alii leprosi, alii a
dajmonibus obsessi. Patiuntur quoque poe-
nas temporales : nam , teste Orosio ' , ab
Adam usque ad nos sunt saecula transacla
nunc bellis gravia, nunc morbis corrupta,
nunc fame tristia , nunc terrarum motibus
terribilia , nunc inandationibus aquarum
insolita , nunc eruptionibus ignium me-
tuenda, nunc ictilius fulminum plagisque
grandinum saeva , nunc parricidiis flagitiis-
que misera.
SECTIO IV.
De locis p<malibus.
Sequitur videre de poena , qua punitur
quis post hanc vitam. Ad cujus rei notiliam
sunt qiiatuor attendenda, scilicet , distinctio
' lili^m suii., B)wi7.,i). liljSect. x,— = Hom., i, 28.
— 3 (irof;., Mnrol.. lil). V, c. IX. — ' liiem sup.,
Brcvi/., 11. III, secl. IV, — " Oios., Hxsi., lili. I, PraBt.
iid Atif).
PART. II.
loconim , apertio librorutn , conflagratio
ignium mundanorum , et triplicatio crucia-
tuum inflictorum.
Triplex autem locus est , sive receplacu-
lum , post hanc vitani ad peccata hominum
punienda , secundum triplcx genus peccati.
Est enim locus purgatorius, et hic debetur
peccato veniali; est llmbus, et hic debetur
peccato originali ; est infernus , et hic dehe-
tur peccato mortali : et creduntur esse sub
terra gradatim posita ista loca , quae aliter
distingui possunt secundum differentiam
quadrimembrem. Pcenalis enim locus dici-
tur alicui deputatus : aut secundum poenam
damni, et sic est limbus ; aut secundum poe-
nam sensus, etsicestinfernus. Utrumque au-
tem membrorum in duo dividitur : nam qui
pcena damni puniuntur, aut simpliciter et
aeternaliter puniuntur, et hi sunt in inferiori
parte loci illius , qui dicitur limbus ; aut
puniuntur non ajternaliter , sed ad tempus,
et hi erant in superiori parte ejusdem loci,
qui dicebatur Abrahae sinus. Similiter qui
poena puniuntur, aut simpliciter el aeterna-
Uter puniuutur , et isli sunt in inferno pro-
prie dicto ; aut ad tempus puniuntur, et isti
sunt in purgatorio.
Determinatur autem locus purgatorius
■ secundum legem communem , et sic cre-
dendum est esse inferius, non superius ,
sicut creditur de limbo. Determinatur etiam
secundum dispositionem divinam , et sic
diversis diversa concessa sunt loca : vel
propter eorum celeriorem liberationem , ut
possint aliis suam indigentiam revelare ;
vel propter nostram instructionem , ut co-
gitemus post hanc vitam quam magnum
restare peccantibus cruciatum ; vel propter
alicujus sancti impetrationem , sicut legitur
sanctus Patricius cuidam in quodam loco
purgationem a Deo impetrasse.
Locus vero ' infernalis absque dubio est
sub terra deorsum , in quo omnes reprobi
aeternaliter affligentur, tam homines, quam
' Idem sup., Bi-evil., p. VII, secl. vi. — ■ Ibid.,
sect. 1. — ^ Rom., II, 15.
SRCT. V.
377
spiritus mali , sub eodem igne materiali ,
qui semper affliget damnatos, nec consu-
met , secundum exigentiam meritorum ex-
crucians omnes sensus. Nec solus ignis
reprobos inflammabit, sed et caetera ele-
menta confusa et permixta in reprobos con-
vertentur : ita quod erit ibi ignis ardens ,
aqua congelans , aer inquietus et perturba-
tus, et terrae foetor. Unde Gregorius : « In
inferno erit frigus irhportabile , ignis inex-
tinguibilis , foetor intolerabilis. »
SECTIO V.
De apertione Ubrorum.
Sequitur videre de apertione librorum ,'
id est, conscientiarum , quae flet in judicio.
De qua apertione tenendum est ^ , quod in
judicio singulis aderit vis divina, qua flet
ut omnia merita, vel demerita, sibi ipsis
et aliis innotescant. Sibi ipsis autem innotes-
cent propria, ut in promptu habeant sin-
guli ' cogitationes accusantes , vel etiam
defendentes. Reducentur etiam ad memo-
riam singulorum cogitationes, aflectiones,
et operationes , et intentiones , ad osten-
sionem divinae justitiai secundum statum
illum , et ad ostensionem divinse misericor-
diae secundum statum transactum, vel prae-
teritum : ad ostensionem divinae justitiae,
retribuendo singulis, ad memoriam redu-
centur bona, vel mala, in quibus finaliter
permanserunt , quia illa sola digna sunt
retributione aeterna; ad ostensionem divinae
misericordiae , de praeterito rememorabun-
tur mala bonorum , a quibus sunt miseri-
corditer liberati ; bona malorum, quae eis
Dominus misericorditer operatus est. Non
solum autem sibi ipsis, verum etiam sin-
gulis, singulorum singula innotescent gesta,
et cogitata bona, et mala, et ex tunc nota
erunt et aperta omnibus. Et hoc ad certam
librationem (a) meritorum, quae scitur in
omnium actuum bonorum et malorum re-
cognitione, ita ut singuli de singulis meri-
(«) Cmt. edit. liberationem .
378
CENTILOQUIUM.
tis aliornm valeant judicare. Ostensio quippe
malorum in bonis erit ad mauifestationem
divinae misericor.liae , prius sibi factae; os-
tensio bonorum in eisdem erit ad manifesta-
tionem justitiae, qua digne a Deo prEemian-
tur. Ostensio autem bonorum in malis erit
ad manifestalionem divinae misericordiae,
in hoc saeculo sibi factae ; ostensio vero ma-
lornm in eis erit ad manifestationem justi-
tiae , qua digne a Deo condemnantur.
Aperietur nihilominus alius lil)er, qui est
liber vitae , Verbum scilicet incarnalum,
cnjus virtute omnia ista fient , qui in forma
deitatis non videbitur nisi a bonis ; in forma
humanilatis, in qua senlcntiam promulga-
bit, videbilur lam a malis, quam a bonis,
licet in eadem forma appareat terribilis re-
probis , blaudus justis.
SECTIO VI.
De igne conflagrationis.
De igne conflagrationis jam modo est
agendum. De hoc breviter est tenendum ' ,
quod ignis praecedel faciem Judicis , quo
terrae facies exuretur, ita quod figura hujus
mundi ignium conflagrafione peribit, sicut
factum est aquarum inundafione diluvium.
Sicut enim prius mnndus deletus est per
aquam, quae est frigida et purgaliva, confra
ardorem et fcetorera hixuriae , qua illud sae-
culum inficiebatiir; sic finalis mundus per
ignem, qui calidus est et consumpfivus,
flniri debet, conlra feporeni charilatis , et
algorem sive frigus avaritiae , quae maxime
regnabit in saeculi senectute. Et quia tunc
hominis iniquitas punietur, necesse erit
terreri corda omnium peccatorum , qui uni-
versorum Dominiun confempserunt. Etquia
habitaculum debet conformari suo habila-
tori , tnnc fotus mundus perturbabitur ,
homine perturbato , sicut stetit cum ipso
stante, etquodammodo cecidit cum labente.
Quia etiam tunc judicis severitas ostendi ■
' Idem sup., BreviL, p. VII, sect. iv. — ' Hsec sup.,
Brcvil., p. VU, sect. v .
tur, cnm divinum zelum accipit (a) omnis
creatura, ut suo conformelur auclori ; (6)
ideo necesse erit totius orbis cardines com-
moveri. Et quia nihil est iutensius et velo-
cius, et horribilius in agendo et commo-
vendo caetera elemenla, quam ignis ex omni
parte concurrens ; hinc est, quod ipsius ju-
dicis faciem praecedet ignis , non ex utraque
partc tantum , sed ex omni parfe mundi ,
ifa quod ibi erit concursus ignis elemen-
taris , terrestris , purgatorii , et infernalis.
Et tunc per infernalem reprobi adurentur;
per purgaforium justi purgabuntur ; per
terre.strem terrae nascenfia consumeufur,
utpole vegelabilia et animalia; per elemen-
tarem omnia subfiliabuiitur, (!t ad innova-
tionis faciem disponentur. Et etiam cum hoc
non solum homines , sed etiam daeinones
turbabunfur , et landem homines reprobi et
spiritns mali cum infernali igne in bara-
thrum intrudentur.
SECTIO VII.
Dc cruciaiibus inferorum.
Sequifur videre jam septimo de tribula-
tione cruciafuum inferorum. Ad cujus rei Damn«-
notitiam est lenendum', quod omnes actua- ^^^1?^.
liter peccanles , et in peccatis finaliler '''■=■'■
perduranfes, poMia friplici apud inferos pu-
nienfur, sccundum quod miillimoila deor-
dinatio est in mortali et actuali peccato : in
oniiii (]uippe morfali peccato est deordinata
aversio a sunima liice et bonitate, et huic
debetur carentia visionis Dei ; est eliam de-
ordiuala conversio ad bonum commulabile,
et huic debetur pcena materialis incendii;
est etiani tertio deordinatio voluntatis liberae
contra dictamen rectae rationis, {t huic debe-
tur vermis intrinsecus. runientur etiara
pcena ajferna, secundum quod deordinafio
in mortali peccato est perpetua. IVccafum
enim, quod quis commillit, et de quo nun-
quam pcenitet, perpetuo in anima p 'rdurat,
et a vita perpetua, scilicet Deo, perpetuo
(a) CcBl. edit. accipieU — (6j Item add, et.
separat, et a voliintate procedit, quae vellet
in peccafo perpetuo deleclari. Et licet illa
delectatio Iransiens sil monientanea, deor-
dinatio tamen tenet rationeni porpetuitatis :
ideo pcena deordinalioni icspondens debet
liabere carentiam tinis, nt sicut homo in suo
perpetuo non apposiiit flnem a peccato re-
cedendo, sic Deus in suo perpetuo non de-
sistat a puniendo ; et sicut contra infinitum
peccavit, sic pcenam habeat iiiflnitam; et
quia infinitam poenam non polest habere
intensione , salteni infinitam pcenam habeat
duratione; et sicut voluntas, post mortem,
malo adhaeret sine susceptione poinitentiae,
sic Deus semper affligat sine sententiae mu-
tatione. Punientur nihilominus poena acer-
ba, secundum quod deordinatio in peccato
PART. III. SECT. I. 379
fuit libidinosa : delectatio enim libidinosa
puniri debelper poenam afflictivam.Et quia
peccatores delectabiliter crealurae adhaese-
riiiit, el Creatorem contnmaciter contem-
pserunt ; ideo praecipitabuntnr in locum
infimum , et maxime a statu gloriaj longin-
quum, sciUcetin profundissimum infernum:
ul)i exponentur affligendi inflmai naturae,
scihcet faecibus corporiim mundanorum ,
igne fumoso et sulplmreo concremandi, in
illo igne insi^parabihter alligandi , et ab eo-
dem, secundum exi^^entiam ineriti, ceterna-
liter cruciandi, nunquam tamen substan-
tialiter consnmendi. Et sic patet, quod in
pcenis daranatorum erit varietas, et cum
varietate aeternitas, et cum aeternitate acer-
bitas.
TERTIA PARS
QVJE HABBT SEPTEM ET QCINQUAGINTA SECTIOKEB
SECTIO I.
De eo, quod est fnii, et uti.
Diclo de malo culpse, quod est fugiendum,
et de malo pcenae, quod est perlimescendum,
videndum est de bono, et hoc dupliciter:
primo, sub ratione meriti in viatoribus ;
secundo, sub ratione praemii in comprehen-
soribus. Ad meritum viatorum spectat co-
gnoscere et discernere triplex bonum, sci-
licet bonum increatum, quod est Deus ; pro-
creatum, quod est mundus ; conjugatum,
quod est Christus. Deus estcreator ; mundus,
creatura ; Christus, creator et creatura ' . Deo
est fruendum ; mundo est utendum ; Christi
Dei felicitate est fruendum ; Christi hominis
conformatione est utendum. Sunt ergo res
quibus est fruendum, ut increatse; sunt qui-
bus est utendum, ut [irocreatae; sunt quae
fruuntur et utuntur, ut angeli et homines.
Res quibus est fruendum, faciunt nos bea-
tos; res qnibus est ntendum, ad beatitu-
dinem adjuvant viatores; res quae fruuntur
et utuntur, habent Christum Deum et homi-
nem, ut contemplentur delectabiliter ejus
divinitatem, et imitentur exemplariter ejus
humanitatem. Deitas Christi maxime beati-
flcat Angelos et Sanctos etiam comprehen-
sores; humanitas vero ejus maxime laetificat
et aediflcat homines adhuc v atores. Est au-
tem ' frui, alicui rei amore inhaerere propter
seipsam ; uti vero est id, quod in usum
' Aug., de Dod. Christ., lib. I,
llb. l, dist. I, hujus edit. tom. J, p. ;
iii. Cf. Smt.,
. ae, 38, 41, 43.
— ' Idem sup., iu Sent., lib 1, dist. I, ari. i ei 2
concl., tom. I, p. 35 et 39; Aug., de Doct. Ch
lib. 1, c. IV.
2, q.I,
380 CENTir
venerit, referre ad obtinendum illud quo
fruendum est. Item ' fruimur cognitis, in
quibus ipsa voluntas delectata conquiescit ;
utimur vero eis, quae ad illud referimus,
quo fruendum est. Item aliter accipit haec
duo Augustinus ' dicens : « Uti , est assu-
mere aliquid in facultatem voluntalis ; frui,
est uti cum gaudio, non adhuc spei, sed jam
rei. » Videndum est ergo per ordinem de
his tribus; et primo, de Deo trino et uno;
secundo, de mundo ex creatura triplici con-
stituto; tertio, de Christo, et triplici ejus
beneficio, scilicet doctrina vel Scriptura sa-
cra,gratia virtulum, et medicinasacramen-
tali.
SECTIO II.
Quid de Deo trino ct uno credendim est, et
intcltigendum, et exprimendum.
De Deo trino et imo, sccundum fidem rec-
tam, habemus credcre, iiiteliigere, et expri-
mere. Credere de pUiralitate personarum in
unitate naturae, hoc est ', quod in divinis est
una natura , et tres personae , scilicet Pater,
et Filius, et Spiritus sanclus : quarum prima
a nulla est; secunda a prima sola est per
ffiternam gcnerationem ; tertia a prima et
secunda est per conifnunem spirationem : ita
quod personarum trinitas non prsejudicat
unitati, nec essentiai unitas praejudicat tri-
nitati. Habemus quoque intelligere ', quod
in divinis sunt duae emanationes : uua per
modum naturae, qua generalur FiUus ; aUa
per modum voluntatis, qua spiratur et pro-
cedit Spiritus sanctus. Tres hypostases , una
Patris, una Fiiii , una Spiritus sancti. Qua-
tuor relationes, scilicet paternitas, filiatio,
spiratio, et processio. Quinque notiones, sci-
licet quatuor praedictae relationes, et innas-
cibilitas est quinta : ita quod innascibiUtas
privative , et paternitas positive , sunt duae
Patris notiones. Filiatio est n(>tio FiUi ; spi-
' Cf. Aug., t/c Tnml., lib. X, c. x. — ' lljid., c. .xi
Duo
modi
OQUIUM.
ratio activa est communis notio Patris et
Filii; processio est notio Spiritus sancti. Tres
sunt etiam proprietates personales , quae his
vocabulis exprimuntur, scilicet Pater, et Fi-
lius, et Spiritus sanctus. Habemus tertium
mysterium divinit;itis Ijeatae exprimere se-
cundum duos modo.i praedicandi, scilicet per ''*°'*\
modum substantiae , et per modum relatio-
nis. Omnia enim praedicamenta , dicta de
Deo, transeunt in substantiam, excepta rela-
tione, quia ratione subjecti, in quo est,
transit in substantiam , ne faciat composi-
tionem ; ratione vero termini , ad quem est,
manet, ut faciat distinctionem secundum
tres modos supponendi, scilicet secundum
modum substantiae, notionis, et personae, de
quibus datur talis regula : quod supposita
essentia, non snpponitur notio, vel persona;
et supposita nolione, non snpponitur per-
sona, vel essentia ; et supposita persona, non
snpponitur notio, vel essentia, secundum
quatuor modos signlficandi substantiam,
scilicet nomine essentiae, substantiae, hypos-
tasis, et personae. Horum qualuor exempla
in creaturis sunt : humanitas , qua; essen-
tiam; honio, qui substantiam; aliquis homo,
qui signilicat hypostasim, sive suppositum;
Petrus, qui dicit personam : secundum quin-
que modos dicendi, sive quaerendi, per qtiin,
qui, quw, quod, et quid : Qiiis, raUone sub-
tanlicB ; (/?</, rationeliypoftasis; quce, ratione
notionis; quod , ratione subslantiae; quid,
ratione fssentiae. Secunihun tres modos dif-
ferendi, scilicet secundum dilTerentem mo-
dum existendi, sive emanandi, sicut difTert
persona a persona. Secundum modum diffe-
rentem se habendi, sicut differt persona, et
essentia, quia persona una refertur ad aliam,
sed essentia non refertur. Secundum modum
intelligendi , sicut differt una proprietas
subslantiaUs ab alia, ut bonitas, et sapientia.
luij. edit. loui.
revil., p.
■' klem sup.,
elv.
PAUT. III. SRCT. IV. 381
seterna productione. Pater siquidem mittit
SECTIO III. Filiuni, quando insinuat quod procedit ab
ipso per ;cternam gencrationeni. Pater et
Filius mittunt Spiritum sanctura, cum insi-
nuant quod procedit ab ambobus per com-
munem spirationem. Pater uon mittitur,
quia a nullo procedit. Spiritus sanctus uon
mittit personam, sed mittitur, quia non pro-
ducit, sed producitur. Filius vero mittitur,
et mittit, quia producitur, et producit. Di-
citur incarnari per commercium divincB na-
turae et humanse in personae unione : quae
unio facta est tantum in persona Filii, quani
tamen est tota Trinitas operata.
Qualiter Deiis trinus et umts manifestat se in
effectibus creaturae.
De Deo trino et uno secundum fidem ca-
tholicam est tenendum ', quod licet sit in-
commutabilis, insensibilis, incircumscripti-
biiis, reddit tamen se per creaturas diversas,
id est, per effectus multiplices manifestum :
ita quod in creaturis omnibus dicitur Deus
esse quantum ad naturam, et hoc tripliciter,
scilicet per essentiam, prsesentiam, et poten-
tiam : ita quod extra immensitatem divinae
essentiae nihil manet; propter limpiditatem
divinae praesentiae nihil latet; contra infini-
tatem divinse potentiae nihil valet: et sic esse
competit beatissimae Trinitati. Dicitur habi ■
tare in justis quantum ad gratiam, quae est
effectus beatissimae Trinitatis, ad Deum re-
ducens, et faciens nos habere Deum, et Deum
haberi a nobis , ac per hoc Deus Trinitas in
nobis dicitur habitare. Dicitur sedere in bea-
tis, quantum ad gloriam, ratione cujus Deus
trinus in beatorum mentibus quieiatur, in
quorum potestativa sedet, ut aequitas; in
cognitiva lucet, ut veritas ; in atfectiva ar-
det, ut charitas. Dicitur apparere sensibiliter
cum expressa significatione , sicut Spiritus
sanctus in specie columbae apparuit super
Christuui, et in linguis igiieis super aposto-
los. Et quia personae distinctae sunt, distinctis
possunt signari signis, ita quod tres simul
personae., sicut Abraham in tribus angelis
dicitur apparuisseTrinitaspersonarum. Pos-
sunt etiam duae apparere, et quaelibet sigil-
latim dicitur descendere de coelis : et hoc
cum effectus tam spiritualis, quam sensibiiis
inchoatione : qui quamvis iu se immutabilis
perseveret, tamen de absente dicitur fieri
nobis praesens, quando in nobis incipit ha-
bitare per donum gratuitum, quod non vi-
demus, sicut accidebat frequenter in Ecclesia
primitiva. Dicitur mittere sive mitti cum
SECTIO IV.
De appropriatis Patri.
De Deo trino et uno, secundum fidem ca-
thohcam, est tenendum % quod licet omnia
essentialia tribus personis aequaliter et in-
difTerenter conveniant, taraen Patri dicitur
appropriari unitas, aeternitas, i'atio princi-
piandi, et omnipotentia. Haec autem quatuor
dicuulur appropriari Patri, nou quia fiant
propria, cum omnibus personis sint commu-
nia; sed quia dicuntur in cognitione per-
sonae Patris, quae est origo personarum in
Trinitate non habens principium , sed prin-
cipians, a qua etiam fluit omne posse. Est
autem Dei potentia completa ' : non potens (a)
deficere, cum non sit de nihilo; non potens
succumbere, cum non sit de aliquo; non
potens indigere, cum nunquam careat aliquo
bono. Potentia vero hominis in peccando
deficit, in patiendo succumbit, in corporali-
bus actionibus indigentiam includit. Est
igitur Deus oninipotens, ita tamen, quod ei
non attribuuntur actus culpabiles, ut posse
mentiri, et malum facere; nec actus pcenales,
ut posse metuere et dolere ; nec actus mate-
riales, sive corporales, ut possit currere et
ambulare. Est etiam Dei potentia ordinata,
ita quod ei non attribuuntur actus inconve-
nientes, ut posse facere majorem se, vel
(a) Cat. edit. non posse.
382 CENTILOQIIIUM.
alium Deum aequalem sibi, vel creaturam
inflnitam actu : qiiia, sicut dicit Anselmus,
quodlibet inconveniens, etiam minimum, est
impossibile apud Deum.
SECTIO V.
De appropriatis Filio.
Filio ofipropriatur ' veritas, species, ratio
exeni[>laiidi, et omnis scientia. Haec autem
quatuor dicuntur appropriari Filio, non quia
fianl propria, cum tribus personis sint com-
niunia; sed quiaducunt in cognitionem Filii
persouae, quae est a Fatre ut Verbum, quod
est 1'atri aequale, et iiJeo sumnie puli;brum,
in quo omnia praevisa ot disposita exem-
plantur, a quo, tanquam primo et sunimo
cxemplari, fluit omne scire. Cognoscit au-
tcm ' Dei sapientia limpide omnia bona et
raala, et praeterita, praesentia et futura, ac-
tualia et possibilia, incomprehensibilia a
nobis, etinflnita: ila tanien quod in senullo
modo diversificatur, licel diversa vocabula
. sorliatur. Nam in quantum ipsa sapientia
Dei cst cognoscitiva omnium possibilium,
" dicitur scientia, sive cognitio; in quantum
est coguoscitiva omnium qnai fiunt in imi-
verso, dicitur visio; in quautum estcognos-
ciliva omnium quffi bene flunt, dicilur ap-
probatio; in quantum est cognosciliva om-
niuiii quae futura sunt, dicitur praescientia,
sive piajvisio; in quantum est cognoscitiva
eoiuin quae ab ipso Deo flenda sunt, dicitur
dispositio; in quantum corum qiiae pra?-
miaiida sunt, dicitur pra^destinalio ; in quan-
tum eorum quae dauinanda sunt, dicitur re-
probatio. Possunt autem ad tria reduci vo-
cabiila ista septem, scilicet ad notitiam sim-
plicis cognitionis , qua cognoscit Deus bona
et mala, quae sunt, fuerunt et futura sunt,
et qua^ pos.>unt esse et nunquam enuit ; ad
notitiam visionis, qua cognoscit Deus omnia
boua et mala quai .sunt, fuerunt, et fntura
siint ; ad notitiam approbationis , qua co-
' Hffic sup., Brevi/.. \k I, c. \i — = llmi., c. viii.
— • Ibid., c. VI. — ' Ibid., c. ix.
gnoscit Deus quae sunt, fuerunt, et futura
sunt tantum bona.
SECTIO VI.
De appropriatis Spiritui sancto.
Spiritiii sancto appropriatur ' bonifas,
usus, ratio finiendi, ct voliintas, sive bene-
volenlia. Haec autem quatiior appropriaiilur
Spiritiii sancto, non quia fiant propria, cum
tribus personis sint communia ; sed quia du-
cunt in cognitioncm personae Spiritus sancti,
qiiae est a Patrc et Filio, ut amor et donum
summe proficuiim ct commimicalivum,
omnis nostri desiderii finilivum, ad quod
bonum, tanqiiam ad finem summuin, tendit
omne velle rationabiliter ordinatum et incli-
iialum. Est autem ' voluntas Dei sic recta, voiun-
quod nullo modo potest obliquari ; sic efficax,
quod nullo modo potest retardari; si.', unica,
quod tamen quiuque signis habet signifi-
cari , quaa hoc versiculo continentur :
Imperat, et probibel, permillit, consulit, implet.
Dicitur autem voluntas Dei, ratione regu-
lala, providentia, qua omnia, quae in uni-
verso fiuut, irreprehensibiliter gubernantur;
cum nihil praecipiat, prohibeat et consulat.
nisi recle ; nihil agat, uisi bene; niliil per-
mittal lieri, nisi juste. Cum autem volunta-
Dei sit rectissima, nullus potest esse rectu^,
nisi conformetur ei; ct uemo potest ei coi-
formari, nisi sibi signis aliquibus innotescat,
tanquam reguia rectitudinis prosequendae.
Est aulem duplex reclitudo : quajdam ncces- Recti-
silatis, quaj consistit in faciendo bonum, ad J°^°/"'
quod est praeceptum, et in declinando malum,
propter quod est proliibitio; quaedam est
perfectionis in supererogando ultra debitum,
ad quod esl consilium. Est etiam voluntas
Dei efficacissima, ita quod nullus potest ali-
quid efficere nisi ipsa coefficiente , et sic est
impletio in siginim voluntatis. Item nullus
potest deficere, vel peccare, nisi ipsa juste et
merito deserentc, et sic est permissio, ut si-
gnum voluutatis divinae justitiae deserentis.
PART. 111.
SECTIO VII.
De quatuor sinml creatis, et de mensuris
durabilium.
Postquaiii vidimus de bono increato, quod
est Deus, videndiim est de bono creato, quod
est mundus. Cii-ca productionem autem niun-
dialis machinae, habemus primo explicare
creaturae summitatem. Et sic dicit B(;iia :
quod quatuor fuerunt primo creata, quae
dicuntur esse coaevaj vel fuisse scilicet, na-
tura angelica, ccelum empyreum, materia
quatuor elementorum, et tempus; quorum
sufQcientia sic accipitur. Primo debuerutit
creari ahqua prima in quohbet genere crea-
tura3, scihcet respeclu creaturarum spiritua-
lium, et corporaliura activarum, et corpo-
ralium passivarum, et etiam respeetu men-
surarum. Respectu creaturarum spirilua-
lium, primo creata est uatura angelica;.res-
pectu crealurarum corporalium activarum,
est primo creatum coelum empyreum, de
quo dicit Damascenus', quod est conlinentia
omnium corporalium, et spirituahum crea-
turarum; respectucrealiu-arum corporahum
passivarum, primo creata est materia qua-
tuor elementorum ; respectu mensurarum ,
primo creatum est tempus, quod generaUter
accipitur pro mensura cujuslibet durationis
habentis iiiitium, sive fuiem habeat, sive
non.
Tresdu- Ad cujus rei uotitiam sciendum quoJ tres
menTu^ ^™'' raensurabilium, sive durabilium, men-
■■«• surae principales, scilicet selernitas, aeviter-
nitas, et tempus proprie dictum. jEternitas
est divinarum personarum duratio, quse
non habet principium neque finem : de qua
dicit Boelias -, quod est interminabihs vitae
tota simul et perfecta possessio. yEviteruitas
est mensura eorum quai liabent principium,
sed nou fmem, sicut sunt angeh, animae
ccelestis naturae, et materia quatuor elemen-
torum. Haec mensura ahquando dicitur
' Damasc, de Fid. Orthod., lib. 11, c. .i.— '- Boet.,
rfe Comol. phiios., lib. V, pros. 6. — ' Yid. sup.,
SECT. Vni. 383
aevum, aliquando aeternitas creata. Sed quia
aeternitas proprie dicilur de divinis, aevum
vero aliquando pro tempore invenitur; ideo
ex his ihiobus ajvileriiitas nominatur. Tem-
pus autem proprie dictum est meusura eo-
ruiu quae habent principium atque linem,
sicut sunt generabilia atque corrui^tibilia,
quae secuiidum motum priini mobilis va-
riantur, usque ad completionem numeri
quatiior elementorum. Qiiarta vero diffe-
reiitia non potest esse, quae careat principio,
habens finem.
SECTIO Vlil.
De veriiafe exprimenda cum exclusione erroris
circa prodtictionem mundi.
Secundo habemus errorem extinguere, et
exprimere veritatem. Propter quod tenen-
dum est ', quod universitas machiiiae mun-
diahs est producta in esse ex tempore : in
quo excludilur error pouentium mundum
aeteriium ; ex nihiio : iu quo excluditur
error ' poneiitium «ternilatcm circa mate-
riale principium; al) uno principio : in quo
excluditur error Mauichajorum, pouentium
pUiralitatem principiorum; solo et summo :
in quo excluditur error * ponentium Deum
produxisse infeinores creaturas per ministe-
rium intelligentiarum ; iu certo pondere,
numero et meusura : iii quo ostenditur, quod
creatura est effectiis Triuitatis creantis sub
triplici geiiere causalitatis : scUicet efficien-
tis, ratiorie cujus est iu creatura unitas, mo-
dus et mensura; exemplaris, ratione cujus
est in creatura veritas, species et numerus;
fmalis, ratione cujus in creatura est bonitas,
ordo et poudus.Omnis quippecreaturacons-
tituitur in esse ab efficiente; formatur ad
exemplar; ordinatur ad fliiem : ac per hoc
est una, vera, et bona ; modificata, speciosa
etordinata; mensurata, discreta, et ponde-
rata. AIus eUam vocabulis praediclus terna-
rius nomiaatur : ab AugusUno, in libro de
Brcvil.. p. II, c. I. — ' Vid. Aug., de H/eres. ,id Quod
vultd., bceres. 40. — i> Plat., iu Timao.
384 rENTILOQUIUM.
Anima et Spiritu, dic.itur essentia, species,
etusus; a Dionysio, liamioDia, species, et
coramensuratio ; item ab eodem, subslantia,
virtus, et operatio. Ex una ergo parte cadunt
unilas, modus, essentia, subslantia, men-
sura et commeusuratio ; ex una, veritas,
numerus, species, virlus et harmonia; ex
una, bonitas, ordo, usus, pondus et ope-
ratio. De priino autem ternario nota, quod
unum nominat ens commutabile connume-
rabile, et hoc propter indivisionem sui in
.«e ; verum nomiuat ens cognoscibile, el hoc
patet per indivisionem sui a propria specie;
bonum nominat ens communicabile, et hoc
habet per indivisiouem sui a propria opera-
tione.
SECTIO IX.
De tripHci differentia crcaturm.
creaiura Tcrtlo, circa productioncin mundi, habe-
iripiex. ij^yg attendere creaturaj triformitatem. Pro-
duxit enim Deus Irinus et unus dlQerentiam
triplicem creaturaj. Nam produxit creatu-
rani pure corporalem , ut est mundialis
machina ; creaturam pure spiritualem , ut
est natura angelica ; creaturam ex utraque
compositam , ut est natiirahumana. Sic enim
decuit Deum producere varia et diversa , ut
mulliiilicitas creutura; faceret perfectionem
universi : quai cousislit in amplitudine am-
bitus , iu sufhcientia ordinis , et influentia
bonitatis : ex quibus etiam divina potentia ,
sapientia et bonitas innotescit.
Poien- Decuit namque Deum sic res producere ,
''"' f' ut essent ad manifestationem suae potentiae :
ct bo.ii'- quae quidem apparuit in productione crea-
in\\-!^l- turarum summe distantium , et earumdem
''""'^ conjunctione , ut patet in natura humana,
in qua corporeum et incorporeum uniuntur.
Item decuit Deum sic res producere, ut es-
sent in manifestationem suai sapientia; : quae
maxinie ex perfecfione ordinis declaratur,
qui quidem ordo necessario Iria requiril, sci-
bcet iufimum , medium et supremum. Infi-
mum fuit natura corporalis ; supremum ,
natura spiritualis ; medium , natura compo-
sita ex utraque. Item decuit Deum sic res
producere , ut essent in manifestationem suae
bonitatis et benevolenliae : quae maxime
consistit in difTusione et communicatione in
alterum, Sic ergo divina bonitas communi-
cavit actum nobilissimum, qui est vivere et
intelligere , ut non lantum daret alii poten-
tiam vivendi et intelligendi , sed etiam po-
tentiam se communicandi aiii : quod factum
est in homine, in quo spiritualis vita et in-
tellecliva perflcit corporalem.
SECTIO X.
De productione machinm mmdialis.
De histribus differentiisvidendum est per
ordinem , et primo ' de natura pure corpo-
rali, cujusmodi est machina mundialis,
quae sex diebus fuit in esse producta, ita
qnod in principio anle omnem diem creavit
Deus ccelum et terram. Prima vero die for-
mata est bix ; secunda , factum est flrma-
mentum in medio aquarum ; tertia die sepa-
ratae sunt aquae a terra , et congregatae in
unumlocum ; quarta die ornatum est coelum
luminaril)ns; quinta die aer et aqua ornati
snnt piscibus et avibus; sexta die ornata est
terra animalibus et hominibus; septima die
requievit Deus a novarum speciernm pro-
ductione , quoniam omnia fecerat , vel in si-
mili, sicut illa quae propagantur ; vel in ra-
tione seminali, sicut illa quae aliis modis in-
troducuntur in esse.
Et sic colligitur ex praedictis quod triplex operik-
fuit operatio divina in mundi machina pro- ^°^^^
ducenda, scilicet crentio, distinctio, et ad- ■" v">-
, ducendo
ornatio. Prima operatio appropriatur Patn ; mundo.
secunda Fiho ; tertia Spiritui sancto. Creatio
fuit ex nihilo : ideo fuit in principio ante
omnem diem , tanquani rerum oninium et
temporum fuudamentum. Distinctio vero
corporura mimdanorum fuit niodo triplici :
ideo per triduum fuit facta. Itaque prima
die fuit facta dislinctio naturae luminosae a
perspicua et opaca , cum lux a tenebris est
' Idem siip., Brevil., p. II, c. II.
PART. III. SECT. XII.
distincta ; secunda die est facta distinctio na-
ccElesti
triplex.
turse perspicuaj a perspicua , cnm aquai in-
feriores a superioribns sunt divisae ; tcrtia
die facta est distinctio natnrse perspicuje ab
opaca, cnra divisse sunt aquaj a terra. Orria-
tus autem , qui distinctioni corporum corre-
spondet , est etiam in triduo consummatus ,
ita quod oi-natus naturae luminosse est fac-
tus quarta die, in formalione stellarnm, et
solis, etlnnae; ornatus natura; perspicuae
factus est quinta die, in qua facti sunt pisces
et aves , in aquse et aeris ornamentum ;
sexta die est factus ornatus naturjB opacae,
quando factse sunt bestise de terra, facta sunt
reptilia , facta est humana natura ad consum-
mationem omnium praidictorum.
SECTIO XI.
De consistentia machince corforaHs.
Consistit autem ^ tota natura cocporea
maxime in duobus, scilicet in natura ele-
mentari , et ccelesti. Coelestis distinguitur in
tres ccelos principales , scilicet empyreum ,
crysiallinum, etfirmamenlum. In firmamen-
lo autem, quod est coelum, continentur sep-
tem orbes septem planetarum, qui sunt Sa-
lurnus, Jupiter, Mars, Sol, Venus, Mercu-
1 rius , et Luna. Natura vero elementaris dis-
tinguitur in quatuor sphgeras, scilicet Ignis,
Aeris, Aquae, et Terrse. Et sic, procedendo
a summo cceli cardine usque ad centrum
terrae , occurrunt nobis decem orhes cceles-
tes, et quatuor sphserae elementares, ex
quibus tota mundi sensibilis machina inte-
gratur : ita quort « coelestia influunt in ter-
restria et eleraentaria , quantura ad distinc-
tivam signiflcationem temporum, dierum,
mensium et annorum, dicente Scriplura ' :
Sint in signa, et tempora, et dies, et annos.
Influunt etiam quantum ad effectivam pro-
ductionem rerum generabilium et corrupti-
bilium , et corporum huiiianoruni. Sic ta-
men sunt in signa temporum, rerura et ope-
' Idern sup., BrevU., p. I c. ii. — •' IbiJ., c. iv. —
' Gen., I, 14.
rationum per luc*m, calorem, motum et
virtutem, ut non sint certa signa contin-
genliimi futurorum, nec influant super li-
berum arbitrinm per vim constellationum,
quara dixerunt aliqui fatum esse. Et sic col-
ligitur ex prajdirtis, quod Deus ordinate res
condidit quantum ad tempus, ordinate dis-
posuitquantum ad situui, ordinate gubernat
quantum ad influentiam, in Scriptura sacra
ordinate narrat quantum ad doctrinae sacrae
sufficientiam : qua> in principio sui iusinuat
naturam luminosam nomine cce/t ; natm-am
opacam nomine terne; naturam perspicuam
nomine aqme. Insinuat et beatissiraam Tri-
nitatem : Patrem , in nomine Dei creantis;
Fiiium, in nomiue principii ; Spiritum sanc-
tum, in noraine Spiritus Dei. Insinuat etiam
nobis appropriata trium personarum : scili-
cet omni[iotentiara Patris, in producendo;
omniscientiam Filii, in distingueudo; bene-
volentiara Spiritus sancti, in influendo.
SECTIO XII.
De sufficientia cmlorum.
De natura coelesti specialiter est videndura. ccbIo-
Coeluraquidem,secundiimcomnmnemaccep- '"™ °°-
tionem , nominat naturam perspicuam con- diversi-
tentivam; secuudnra vero propriara acceptio- oZpu-
nem, nominat naturam perspicuam contenti- ''*"''■
vam, nulli contrarietati subjecfam. Secun-
dum primam acceptioiiem, septem coeU a Ra-
bano distinguuntur, scilicet coelura aereum,
aelhereum , olympum , igneum, sidereum ,
aqueum , erapyreum. gnorura sufflcientia
sic sumitur. Ccelum enim (o) natura perspi-
cuaet contentiva, aut est daliva luminis,
aut receptiva. Si est dativa, aut est unifor-
mis non mola, et sic est coelum erapyreum;
aut multiformis et mota, etsic est sidereum;
aut uniformis etmota, et sic est crystalli-
nura : quarta diflerentia non hahetur, scLli-
cet multiformis et non raota. Si autem na-
tura perspicua est luminis receptiva, aut est
receptiva separabiliter, aut inseparabiliter :
(a) Sufipl. si dicaluri
25
386 CENTILOQUIUM.
si inseparabiliter, aut secundum superioris
superflciei circulum , et sic est olympum ,
quod nionti appropinquat Olympo ; si vero
separabiliter, aut secundum superiorem par-
tem , et sic est selhereum ; aut secuudum in-
feriorem, et sic est aereum.
Si autem dicatur coelum natura perspicua
contentiva nulli contraria , sic. a quibusdam
octo orbesdistinguuntur, scilicet septem pla-
netarum cum octava sphaera ; a quibusdam
ampliuseruditis, novem; ab ahis vero ulte-
rius illustratis, decem. Uoruni autem suffi-
cientia sic potest accipi. Distinctio enim ccelo-
rum , aut est per primam diversitatem for-
marum, aut est per dispositiones motuum et
hnninariumcontenlorum.Siperdivcrsitatem
formarum , sic distiiiguuntur tres ca-ii : aut
enim in ccelo viget natura perfectae lumiuo-
sitatis, et sic est habile ad statum gloriae et
quielum, sic est empyreum ; aut viget iu eo
natura perfectaj perspicacitatis, et effectivae
frigiditatis, et sic est aqueum , sive crystal-
linum, quod facit ail conservationem rerum
corruplibiliimi , ideo est habile ad motuni ;
aut viget in eo natura perfectae perspicui-
latis simul el luuunositatis , et effeclivaj ca-
liditatis, et sic ost sidcreum , quod facit
transuiutatiouem iuferiorum : ideo est mul-
tiforme, habile ad motum. Si vero coeli pe-
nes coutenta luminaria distiuguuntur, sic
est orbiuin distinctio alteudeuda : aut enim
orbis continet sidorum multitudinem, et sic
coelum sidereum , sive stellarum ; aut conti-
net uuilatem , et sic septem planetai septem
orbibus sunt distincti , quibus regilur mii-
versitas temporum , dierum septenario dis-
peusata.
quorum nommum communium, non om-
nium ; divisio hierarchiarum diversorum
statuum ; custoditio commissorum homi-
num. De conditione supernorum spiritiium
est tenendum , quod angebs a primordio
suae conditionis sunt quatuor attributa, sci-
licet simplicitas essentiai , distinctio perso-
nalis , propter ratiouem naturaliter insi-
tam, memoria, intelligentia, et voluntas;
et liberlas arbitrii ad ehgeudum bonum et
respuendum inalum. Hsec autem quatuor
principalia attributa , alia quatuor comitan-
tnr : scilicet virtuositas in operando, officio-
sitas in ministrando, perspicacitas in cogno-
scendo, et immutabiiitas iu eligendo; im-
mutabilitas , iniiuam , post electionem , sive
in hono, sive in malo. Subslantia quippe
spirituahs ct incorporea, simplex et omni
carens divisioue quantitatis, cujusmodi est
natura angeUca, hoc ipso, quod est simplex,
est virtuosa in operando ; hoc ipso quod est
virtuosa , et persoualiter discreta , competit
ei distinctio officii iu minislrando; hoc ipso,
quod est simplex ct virtuosa , compelit ei
perspicacitas iu disceruendo ; hoc ipso, quod
est pcrspicax, ct simplex, et habens inlel-
lectum deiformem , hahet post electionem
stabilitatem in electo, sive bonum fuerit ,
sive malum. Sufficientia horum qualuor sic
accipitur. Angehjs potest considerari qua-
drupliciter : sciiicet iu se, et sic est essenliae
simplicitas; ad allerum angeium, et sic est
distinctio personalis; ad Deum , et sic est
memoria, intelligentia et voluutas, in qui-
bus consistit ratio imagiuis; ad ea quaj ejus
regimiui suut subjecta, et sic est hbertas li-
beri arbitrii.
SECTIO XIII.
De quatuor attribxUis angelis, cum conditione sui.
De uatura pure spirituali , cujusmodi est
angelica, sex per ordiuem suut videnda,
scilicet : conditio angelorum omnium ; prae-
vaiicatio maliguorum dajmonum ; coufir-
malio beatorum spiriluum; diffiuitio ali-
SECTIO XIV.
De prcevaricatione spirituum malignorum.
De praevaricatione damnatorum spirituum
est teneudum, quod Lucifer primus inter
angelos praesumens de bono privato , appe-
tiit privatam excellentiam , volens ahis su-
perierri : ideo, cum omuibus adhaereulibus
sjbi , perditlit locum summum, scilicet coe-
lumempyreum, descendens in locumimum,
scilicet caliginosum aerem, vel infernum.
Cecidit autem in culpam per liberum arbi-
trium ; lapsus vero in poenam per divinum
staius judicium. Cadensautem factus estimmulabi-
las^^dia lis per ruinam : ideo statim fuit obstinatus in
boii post maiQ^ excaecatus a vero, deordinatus in ope-
ratione, inflrmatus in virtute. Voluutas dia-
holi obstinata babet deformitatem , in qua
est continuatio , naturae variatio , decisio si-
ve minoratio , ratione prima3 macula?, a cu-
jus adhaesione nullatenus separatur. Habet
pronitatem, in qua est continuatio quantum
ad aclum peccandi ; tamen intervenit varia-
tio quantum ad genus peccati. Ratio vero in
diabolo est excajcata. Praedicit aliquando fu-
tura, quod dicit Augustinus ' fieri quatuor
modis , scilicet : sensus vel ingenii acrimo-
nia ; longa temporum experientia ; dolpsa
cautela , quia proponit aliquando facere ,
quae praedicit ; aliena doctrina , cum ab an-
gelis aliquid didicit, justo Dei judicio per-
mittente.
cnr mi- Miuisteriaiis diaboli operatio est homini-
bus interdicta, tum propter peccatum infl-
delitatis, ne attribuatur diabolo quod est Dei ;
us in tum propter peccatum idololatriae , quia de-
am!° siderat diabolus aliquid sibi immolari ; tum
propter peccatum inobedientiae, quia volun-
tarium commercium cum diabolo praeciso,
tam a Deo , quam ab Ecclesia prohibetur.
Virtus diaboli peccati merito coarctata, quan-
do permittitur, vertitur ad miracula facienda,
propter transmutationes repentinas circa
Discre- corporcas creaturas. Possunt discerni dia-
iioTum '^^li miracula a miraculis Dei veris quatuor
modis, scilicet: ex parte principalis agentis,
nam in miraculis Dei operatur virtus poten-
tiae inflnitae , in miraculis diaboli virtus
creaturae ; ex parte ministri , quia miracula
Dei fiunt per publicam justitiam, scilicet
per fidem justiflcantem , quae publice praedi-
catur, vel signa publicae justitiae, ut in pec-
' Aug., (ie Div. Dam., c. lil et viii ; auctor de Spir,
*t Anim., c. xxviii. — (a) Caet. edit. add. et virtute.
[>ART. m. SECT. XV. 387
catoribus , qui per fldem aliquando sunt
miracula operati; miracula diaboli flunt per
privalos contractus et arcana quaedam, qnia
sic inventores artis magicae cum daemonibus
pepigerunt; ex parte finis , quia miracula
Dei flunt ad hominum utilitatem et Dei glo-
riani , mii-acula daemonum et magorum ad
deceptionem et fraudem ; ex parte facti, quia
miracula Dei sunt excellentia, ut suscitare
mortnos, illuminare caecos, etsimilia; mi-
racula diaboli sunt vilia, ut facere muscas,
bufones et serpentes.
SECTIO XV.
hc confirmatione spirituum bonorum
Sequitur videre de confirmatione spiri-
tuum beatorum , de quibus tenendum est,
quod abis apostatantibus , ipsi immobiliter
Domino adhaeserunt : ita quod aliis per ma-
litiani irrevocabiiiter obstinatis , ipsi sxmt
per gratiam et gloriam in voluntate perfecte
confirmati. Simul enim tempore , non na-
tura, gratiam et gloriam conversionis et
adhaesionis ad Deum merito perceperunt,
ratione cujus fuerunt quantum ad volunta-
tem stabiles et felices. In ratione sunt per-
fecte illuminati secundum cognitionem ma-
tutinani et vespertinam. Lux quippe divina
angelum illuminans ad cognitionem Dei,
angelum facit lucem. Cognitio autem Dei
in se dicitur dies , quia pure est lux tan-
quam cognitio et ratio cognoscendi. Lux au-
tem angelica divinitus illustrata habet cog-
noscere creaturam , quae respectu Dei tene-
bra reputatur : ideo ejus cognitio dicitur
vespertina, prout cognoscitur in seipsa; di-
citur matutina , prout ex illa cognitione
consurgit mens angelica in laudem Dei,
cognitionem illam referens ad cognitionem
quam habet in Verbo (a). In virtute sunt
perfecte fortificati, sive in operando, sive
in exequendo ; et hoc, sive assumpto cor-
pore, sive etiam non assumpto corpore.
In operatione sunt perfecte ordinati , sive
contemplativa , sive administrativa. Duplex
CENTILOQUIUM.
Angcio- est enitn vis angelica : contemplativa , qua
7^\cx' contemplantnr Deum ; et negotiativa , sive
adiiiinistrativa, qna negoliantur circa salu-
tem hominuin. Non possunt aulfm deorfli-
nari ascendendo ad contetnplationem Dei ,
nec descendendo in adininistruido homini ;
quia quocumque raitluiitur, semper currunt
et militanl intra Deum.
SECTIO XVI.
De diffinitionil 'ns angcli, ordinis, et h''erarchi(e.
Sequitur videre de diffmitionilius trium
vocabuloruin , quje faciunt ad nolitiam an-
gelorum , quae sunt angflus , ordo, liierar-
chia. Ex multis nempe augelis ordo consnr-
git; ex phirilius ordiuibus saltem trihus,
constituilur angehca hieraivhia. Angelus
diffiiiitur a Damnsceno ' sic : « Angelus eA
substantia inleUectualis , semper moliilis,
arbitrio hbera, incorporea, Deo ministraiis,
secnndum gratiam,non naturam, immorta-
litatein suscipiens. » Ordo sic diffmitur a
Gregorio ' : « Est niultitudo ca?k'slium spi-
rituum , qui inliT se in aliqno miuiere gra-
tia2 siinilanlur, sicut et in iiaturahum dato-
rum munerc coiivcninnt. » Triplex antcm
invenitur diflinitio hierarchiaj , secundum
quod triplex est difTerentia hierarchiae , sci-
licetdivina,angehca, etecclesiastica. Divina
sic difflnitur a Dionysio ' : « Ilierarchia est
divina pulchriludo, ut sinipla, ut oplima,
ut consummativa. » AngcUca sic diffinitur
ab eodem : « Ilierarchia est ordo divinus ,
scientiaet actio, deiforme, quanlum est pos-
sibile, similans , el ad inditas ei divinitus il-
luminationes proporlionabiliter in Dei simi-
litudinem ascendens. » Ecclesiaslica magis-
traUter sic difliiiitur : «llierarchia est rerum
saiTarum etrationabilium ordiiiata potestas,
debitum in subditis oblinens principatum. »
Haec autem diffuiitio potest etiain conveuire
angebcae hierarcliiaj.
1 Damasc, cle Fnl. Qrtlod., lib. II, c. ni. — ' Est
A Damasceno * diffinitur Angehis quan-
tum ad substantiam , cuin dicit : « Angelus
est substantia incor[iorea ; » quantnm ad vir-
tutein, cuin dicit : « hitellectualis, semper
mobihs, arbitrio hbera : » ubi l<ingitur tri-
plex virlus angelica, scihcet cognitiva, cum
dicit : Intellectualis ; operativa, cuin dicit :
Setnper mobUis, quia infatigabiUter opera-
tur; imperaliva, cum dieit ; Arbitrio libera.
Operatio tangitur, ciim dicitur : Deo ser-
tncns; duratio, cum dicitiir : gratia, non
natura, immortaUtatemsuscipiens. Ordono-
tificatur quantum ad fiindamentuin , cum
dicitnr : o Ordo est coelestium spirituum
mullitudo : » et quanturn ad conipleme.n-
tum, cum dicitur : o Qiii inter se in aliquo
munere giatise similaiitiir ; » et quantum ad
dispositioncni, qiiaj inter haec medium tenet
locum, ciim dicitur : « Sicut in naturalium
donorum participatione convcniunt. » Diffi-
nitio angelicai hierarchiaB notificat ipsam
egredientem a Deo per modum imaginis,
cum dicit : « llierarchia est oido divinus ,
scienlia et actio : » ut ordo, id e.st ordinala
poleslas, re.spondeat Patri ; scienlia, Filio;
aclio, Spiritui sanclo,secundum memoriam,
inleUigenliam , et volunlalem. Secumlo de-
scribUur nt egrediens per modum simiiitu-
dinis, cum dicitur : « Deiforme, quantum
pos.sibile est, similans, » quantum ad habi-
tnm, et ad inditas De.i divinitus ijhiminatio-
nes proportionabiliter in Dei .simililudiiiem
ascendens,.quantumail actum. Indiffiniiione
hierarchiae increata?., ostenditur esse iinitas
in trinitate , cuin dicitur : IHvina pulchri-
tndo. Pulcliritudo enim ex pluralitate et ae-
qualilateconstat. Utautem ostendatur, quod
pluralitas non praejudicat unitati, dicitur : IJt
simpla: quod unitas pUiralitati, dicitur : Ut
optima : quod unitas spectat ad perfectionem
pluralilalis, el e converso, suhjuiigitur : Ut
consummaWva.
Blag. Senleiit., lib. II, disl. u, § llic consideiwidum,
huj. eclil. tom. 11, p. <."i8. et colLgiliir, c.\ Greg., in
Evimg., liom. x.\xiv. — ' Uiou., de Ccel. Hier., c. iii.
— * Damasc, loc. cit.
PART. 111. SECT. XVIIi.
SECTIO XVfl.
De triplici divisionc hierarchim.
Scquitur videre de tribus (livisionibus
hierarcbiae. Prima est hajc : Hierarchiarum
alia superccelestis , id est diviua ; alia coe-
leslis, id est, angelica ; alia subcoelesLis, id
est, ecclesiastica, vel humana. Omissa ec-
clesiastica et divina, subdividitur secundadi-
visione angelica liierarcbia in supremam,
mediam, et infimam; sive peralia vocabula,
in epiphaniam , hyperphaniam , et hypo-
phaniam. Epiphajiia est incalescentis adionis
incendio, altioris intellectus fastigio, judi-
ciiqne libera resultalio dislributa. Hyper-
phaniaestdivina illumindliosui participes (a)
interscalari reverentia insigniens , usum
edocens dominandi , arcensque contrariuni.
Hypophania est divinum participium legibus
naturse occurrens, arcana reserans, proTa-
pacilate discreta. Tertia divisio est haec : In
suprema hierarchia, quse dicitur epiphania,
sunt Seraphin, Cherubin, et Throni. In me-
dia, sive hyperphauia, sunt Domiualijnes ,
Virtutes, et Potestates. In infima, sive hy-
pophania, suut Principatus, Angeli et Ar-
changeli.
ADgeio- Aguntur quidem et agunt Angeh , secun-
tua actio dum ordiuem hierarchicum in eis iiiitialum
per nalui'am, consummatum per gloriaui ,
quae in eis stabilivit liberi arbitrii verlibili-
tatem, illustravit perspicacitatem, roboravit
virtuositatem , et ordiuavit officiositatem.
Perspicacitas rationis in contemplando , aut
respicit bonitatem desiderandam , sic sunt
Seraphin ; aut veritatem inteUigendam , sic
suut Cherubin ; aut majestatem venerandam,
sic sunt Throni. Ad Thronos spectat reve-
rentia ; ad Cherubin sapientia ; ad Seraphin
benevolentia. Ad perfectam virtuositatem
spectat virtus imperativa , quse est iu Domi-
nationibus; virtus executiva, quae est in
Virlutibus, virtus expeditiva, quse est in
Potestatibus , quarum est arcere contrarias
(a) Ccet. edit. particeps.
poteslates. Ad perfectam officiositatem spec-
tat regere, quod faciunt Principatus; diri-
gere, quod faciuiit Archangeli ; revelare,
quod fatiunt Angeli.
SECTIO XVIII.
/Je custodia hominvm per Angelos.
Jam sexto et ultimo ' circa naturam an-
gelicam, decustodia hominum suo regimini
commissorum, est videndum. Ad cujus no-
titiam est notandum , quod Angeli habent
ab hominibus defectum quadruplicem relc-
varc, scilicet pronitatem ad malum, diffi-
cultatem ad bonum , longinquitatem a Do-
mino, et tepiditatem a meute. Ad quse qua-
tuor designanda, quatuor nomina Angelo-
rum, el non [jlura, sunt in Scriptura homi-
nibus revelata, scilicet Raphael, qui inter- Raphaei.
pretatur medicinaDei, sivesanansDominus.
Hic est missis curare Tobiam a caecitate
oculorum, et Saram ab improperio de occi-
sione virorum. Et hoc contra duo, quae ex
originali contraximus , quae sunt ignorantia
rerum ageudarum, et concupiscentia noxia-
rum; per quse duo reddimur ad malum la-
biles. Item Gubriel, qui interpretatur forti- Gabriei.
tndo Dei, qua fortificamur et confortamur
ad observantiam prajceptorum Dei et ad im-
pletionem consiliorum : in signum primi ,
luissus est anuantiare ortum Praecursoris
de conjugatis; in signum secundi, missus
est annuntiare ortum Salvaloris de Virgine.
PerJoannisexempIum, reddimurfortesad ex-
pugnandum malum ; per Christi beneficium
et exemplum, reddimur dispositi et faciles ad
bonum. Item Michael, qui interpretatur quis Michiei.
ut Deus, qui dicitur animas in coelo Domiuo
praesentare : propter quas de manu diaboU
eruendas commisit praelium cum dracone.
Hujus duas soleranitates solemniter celebra-
mus, scilicet Apparitioni.s et Dedicationis,
in signum, quod ipse pro nobis est, dum vi-
vimus in hoc saeculo , et dum educimur de
' Uujus seclionis doctrina fere ouinis esl ex Gieg.,
in Evang., hom. xxxiv.
390
CENTILOQUIUM.
Uf'«i- exilio. Item Uriel , qui interpretatur lucens
Deo, sive apparens Deo, vel ignis Dei, aut in-
cendium Dei : quae duplex interprelatio in-
nuit,quo(l per ejus ministerium illustramur
iri veritate, et inflammamur in cliaritate.
Mittuntur enim Angeli ad iiluminandum
nostrum intellectum, et inflammaudum no-
strum affectum , etsi non effective, saltem
dispositive. Dehoc nomine, Uriel, legitur in
tertio Esdrae ' , quia missus est iste angelus
ad consolationem populi Dei, qui ab alieni-
genis premebatur.
AQgeio- Habent etiam Angeli circa hominem ac-
las^circa tum tripliccm frequentare, scilicet purgare,
'«"°'- illurainare, perficere. Primus actus ordi-
natur ad amotlonem impedimentorum ; se-
cundus actus, ad cognitionem verorum;
tertius, ad dilectionem bonorum. Ilabeut
terlio in hominibus efTectum dupliceiu pro-
creare : unum scilicet respectu boni , vel
conservandi, vel acquirendi , vel augmen-
fandi ; alium respectu mali , vel deserendi ,
vel vitandi, vel miniiendi. Ilabent nihilo-
minus omnes propter ministerium humani
generis miiitare. Quidam euiiu mittuntur ad
nos missione exteriori ; quidam mittuntur
ad Angelos propter nos missione interiori,
sicut illa superna agmina quai pra^eminent,
quae usum exterioris otTicii nunquam ha-
bent, tamen ad nos vel propter nos mittun-
lur, secundum quod dicit Apostolus ', quod
omnes sunt admi7ii$trat<rrii sinritus, in ini-
nisterium missi , -proiner eos qui hceredita-
tem capiunt salutis. llabent quoque Angeli
ad custodiam hominum deputati, ab infu-
sione auimae usque ad egressionem de cor-
pore, couatum diaboli contra hominem re-
frenare. Uude dicit beatus Hieronymus ' :
<t Magna dignitas animarum, ut unaquaeque
habeal ab ortu nativitatis in custodiam sui
angelum delegatum. » Et beatus Gregorius
■dicit ', quod « unusquisque habet unum
bonum angelum sibi ad custodiam, et unum
malum ad exercitium deputalum. »
1 Esdr., lib IV, iv, i et seq., inter apocrypha Bi-
bliorum. — * Hebr., i, U. — * Hi«roii., Commeat. in
SECTIO XIX.
De di/finitionibus aninuB.
Restat videre de tertia differentia crea-
turse, quae composita est ex spirituaU et cor-
porah, cujusmodi est humana. Et primo,
quantum ad animam; secundo, quantumad
corpus ; tertio, quantum ad conjunctum. De
anima humana duo sunt principaliter vi-
denda, scilicet diffmitio, et potentiarum
divisio.
Anima septem difllnitionihus diffinitur.
Prima est in libro de Motu cordis : « Anima
est substantia incorporea , intellectualls ,
illuminationum, qua sunt a primaet ultima
relatione, perceptiva. Secunda est Remigii :
« Anima est substautia incorporea, regens
corpus. B Tertia est Aristotelis , in libro de
Anima ' : « Anima est actus primus cor-
poris organici pbysici, potentia vitam ha-
bentis. » Quarta est Augustiui " : « Anima
est similitudo omnium. » Quinta est simi-
liter Augustini ' : « Anima est substantia
quaedam ralionis particeps, regendo corpori
accommodata. » Sexta .'-umitur ex Genesi ' :
« Anima est deiforme spiraculum vitae. d
Septima est Seneca; : « Anima est spiritus
intellectualis, in se et in corpore ad beatitu-
dinem ordinatus. » Per primam diffmitio-
nem notificatur auima rationalis, prout est
spirilus ; per secundam et terliam, prout est
anima. Copulatm" enim auima, et unitur
corpori, ut motor mobili, et sic est secunda ;
et ut perfectio perfectibih , et sic est tertia.
Per alias vero quatuor, quae sequuntur, dif-
liuitur ut auima et spiritus, ita quod quarta
est per comparationem ad creaturas genera-
liter; quinta, per comparationem ad corpus
quod perflcit; se.xta, per comparationem ad
Deum tanquam ad suam causam efficien-
tem : scptima, per comparationem ad Deum
Mutth., c. xviii, — ' Grcg., Mom/., lib. II, c. xv et
.\vi. — s Arist., de Anima, lib II, text. 5. — ' luio
auctor lib. Je Spir. et Anim., c. vi. — ' Ibid., c. III.
— » Gen,, II, 7.
ut finem ultimumj citra quem non potest
rationalis anima quietari.
SECTIO XX.
De divisione potentiarum animcB, secundum
Magistros, in quinque membra.
Sequitur videre divisionem potentiarum
animae ; ad quarum notitiam habendam ,
quadruplex est divisio percurrenda. Una
divisio secundum Magistros est in quinque
membra, scilicet in sensualitatem , sensum,
imaginationem , rationem et intellectum.
• Sensualitas secundum Magistros est ilia po-
tentia quae sensificat corpus, et movet, et
appetit ea quae sunt delectabilia corpori , et
. refugit nociva. Sensus est illa vis animffi,
qua Iiomo cognoscit res corporales prae-
■ sentes. Imaginalio est illa vis auimae, quae
. intuetur res corporales absentes. Ratio est
illa vis animae, qua anima inter bonum et
malum, inter verum et falsum discernit infra
• se. Intellectus est illa vis animae, qua anima
apprehendit res immateriales et intelligi-
biies, ut animam, Angelum et Deum.
Istorum quinque membrorum sufficientia,
sic potest sumi : Anima est quasi duo, sicut
dicit Augustinus' : «Estanima, etspiritus ; »
anima, in quantum corpus perflcit et vivifi-
cat ; spiritus, in quantum sine corpore con-
sideratur et separata perdurat. Secundum
vero quod est anima, comparatur ad corpus,
et corpus ad animam; et sic congruit anima
corpori , et aptatur ei, ut influat ei vitam et
sensum. Et haec potentia animae dicitur ani-
mae sensualitas. Congruit etiam corpus ani-
mai, et aptatur ei, ut per corpus perficiatur
quantum ad vitam inferiorem ; et haec po-
tentia dicitur sensus. Seusus autem est du-
plex, scilicet interior, qui dicitur imagina-
tio; et dicitur exterior, qui communiter
dicitur sensus, ut visus, qui flt per oculum,
et auditus per aurem, et sic de aliis. Ipsa
vero anima, in quantum spiritus, dicitur
duplicem habere aspectum : uuum respectu
' Lib. (ie Spir. et Anim., c. IX. — « Ibid., c. xi.
PART. III. SECT. XXI. 391
nferiorum, et unum respectu superiorum,
secundum quod dicit Augustinus • , quod
anima duas habet partes, scilicet unam ad
superiora respicientem, et aliam ad infe-
riora. Inferiorem Magistri appellant ralio-
nem; superiorem vero, intellectum.
SECTIO XXI.
De divisione potentiarum, secundum Naturdles,
in tria membra.
Secnnda vero divisio , secundum Natura-
les, est in tria membra. Secundum enim
quod anima comparatur ad actus, tres sunt
animae potentise, ad actum triplicem ordi-
natae. Tres quidem sunt actus animae primi,
scilicet vegetare, sentire , et ratiocinari. Et
secundum hoc dislinguitur triplex animae
potentia, scilicet vegetabilis, sensibilis, et
rationalis. Nota tamen, quod vegetabilis est
anima in plantis; sensibilis est anima in
brutis; rationalis est anima in hominibus.
In homine autem non sunt tres animae, sed
tres poteutiae sunt dicendce in anima. Vege- „
tabilis r.ppetit esse ; sensibilis , bene esse ; J^
rationalis, optime esse. Vegetabilis subdivi-
ditur in generativam , et nutritivam : gene-
rativa est ad conservationem esse univer-
salis, scilicet speciei ; uutritiva est ad conser-
vationem esse singularis , scilicet individui.
Nutritivae duplex est actus, scilicet nutrire,
et iste actus semper est necessarius; aug-
mentare, etiste solum est necessarius usque
ad rei completionem. Unde nutriuntur sem-
per animalia ; non autem semper augmen-
tantur. Vis seusibilis dividitur in apprehen-
sivam, et motivam : apprehensiva dividitur
in sensum particularem, et sensum commu-
nem ; sive in sensum exteriorem, et interio-
rem. Sensus particularis, sive exterior, divi- '
ditur in quinque sensus, scilicet visum,
auditum , gustum , odoratum et tactum.
Circa istos quinque sensus tria necessario
requiruntur, scilicet bonitas organi, dispo-
sitio medii, et praesentia objecti. Organum '
visus sunt pupillae oculorum ; organum qu
392 CENTILOOUIUM.
odoratus , sunt uares ; organum auditus ,
sunt aures; organum gustus, lingua et
palatum; organum tactus, sunt nervi tolius
corporis. Ista organa desceudunt ab iuteriori
parte cerebri , iu qua quidem est uervus qui
dicitur opticus, et descendit ad puiuilas, et
rauiificatur iu duas partes : alius deseendit
ad nares ; alius ad aures ; quidam alius ad
linguam et palatum; quidam multiiiliciler
ramificalus est organum tactus in toto cor-
pore. Objecta vero sensuum sunt haic : ol)-
jectum visus est color, et ejus dilTerentiae;
objectum odoratus est odor, et ejus diffe-
rentiaj; objectum gustus , est sapor, et ejus
differentiae ; objectum auditus est souus, et
ejus differentiae ; objectum tactus sunt ele-
menlares qualitates, ut calidum, humidum,
frigidum, siccum, rarum et densum, leve
et gravBj asperum et lene. Media seusuum
sunt haec : aer, et aqua, et quodUbet corpus
diaphanum et trausparens. Ulumiuatum est
medium iu visu, aer exterior el inlerior est
medium in auditu : auris enim concava ia
concavitate habet aerem iutriusecum sibi
connaturalem. Vapor per aerem deiatus, est
medium in odorafu : res euim odorifera
quasi fumum insensibilem evaporat, ex quo
immulalur aer defereus odoratui odorem (a).
Uumor salivalis est medium in gustu. Caro
est mediuui in tactu.
8 interior sensus dividitur in Ires partes, se-
■ cundum tres partes cerebri, quai suut ante-
rior, iu qua est imaginatio; media, in qua est
aeslimativa; postrema, in qua est memoria.
Imagiuatio aliquaudo dicitur sensus commu-
nis, aliquando iuiagiuatio, aliquando plian-
tasia. Seusus comumnis ilicitur, in quautum
ibi concurrunt seusus paiticulares quinque,
tauquam liueaj ad centrum, ibique ligautur.
Imagiuatio dicitur, iu quaulum repraesenlat
formas prius receplas a iiartieularibuo seu-
sibus, quamvis absenles. Phanlasia, iuquan-
tum potest compouere formas novas secuu-
dum similitudiues eorum quae percepit per
sensus particulares. iEslimativa est illa vis
(u) Ciiit. edil. odoruUuij.
secundum quani dicimus sagacitatem vel
prudeiitiam iu brutis , ut in vulpe , sive in
aliis, in appeteudis delectationibus , et refu-
giendis nocivis. Memoria est vis illa, quae
conservat sive reliuet formas seusibilium
specierum. Yis seusil)ilis motiva est moti-
vum secundum niotum movens universa-
liler niembra corporis, ut caput, brachia, et
armos. Motiva pedum dicitur gressibilis,
quia secundum eam movetur animal molu
progressivo. Vis ralioriis dividitur in intel-
lectum siJeculativum, qui exercetur in con-
templalione veri ; et practicuui, qui iu ope-
ratioue boni. Secundum haiic duplicem ra-
dicem iutellectuum, dicuutur vita acliva, et
contemplaliva.
SECTIO XXII.
Dc divisiouc potendavum secundum Nalurales
et Tlieologos. ■
Terlia divisio secundum Theologos et
Naturales est haec : Potentiarum alia corpo-
ralis, id est, corporis regitiva ; alia spiritua-
lis. Cor|)oris regitiva distinguitur in anima-
lem, vitalem, et naturalem. Secuudum has
vires anima regit corpus. Vis animalis,
secuudum Medicos, est iu cerebro; vitalis,
in corde ; naturalis , in hepate. Vis animalis
dividitur in cognitivam , et molivam. De "
cogniliva dictum esl supra. Motiva dividitur
in irascibilem , et coucupiscibilem. Motus
enim animalis aut est a malo nocivo, el
dicitur motusfugae, qui est ab irascibili; aul
est ad houum delectabile , et talis motus esl
a concupiscibili. Vis vitalis est vis motiva
aeris in corpore animalis per arterias, unde
est pulsus. Tauti enim caloris est cor, quod
nisi refrigeraretur aere attracto per inspira-
tionem, el emisso per resiiirationem, animal
moreretur. Ilaec eadem vis est motiva ad
vocem formandam , eo modo , quo formatur
vox irrationalis , ut vox avium et anima-
lium. Vis naturalis comprehendit nutritivam ,
et geuerativam. Sed nutritiva est ad conser-
vationem natm-a; singularis ; geuerativa est
PART. 111. SECT. XXIll.
ad conservationem naturae universalis. Nu-
tritivse virtuti ali;e quatuor deserviunt,
scilicet appetitiva, quaj appetit nutrimcn-
tuni; digestiva, quai separat conveniens, et
non conveniens, in alimento; retentiva, quae
transmittit ad singulas paites corporis quod
conveniens est in nutrimento, ut facta de-
perdilio restauretur ; expulsiva, quae expellit
quod in nutrimento fuit inconveniens et
nocivum.
vis spi- Spiritualis autem, id est, spiritus regiliva,
niaaiis. ^jyjjjiyj. aliquando secundum naluram in-
tellectivam, et affeclivam; ali ;uando secun-
dum officia , ut cum dividitur ratio iu supe-
riorem , et inferiorem ; aliquando secundum
status, ut ' cum dividitur in intellectum
speculativum , et practicum. Speculativus
intellectus extensione fit practicus, dum
conjungitup voluntati et operi. Aliquando
secundum aspectus, ut cum dividitur cogni-
tiva in rationem, quae aspicit ad inferius ; et
intellectum , qui aspicit ad par ; et intelli-
gentiam, quae aspicit ad superius. Aliquando
secundum actus, ut cum fit divisio in inven-
tivam , et dijudicativam : invenire enim, et
judicare, sunt actus potentiae cognitivae ad
invicem ordinati. Aliquando secundum dif-
ferentias, ut cum dividitur intellectus in
agenteni, et possibilem : nam piima diffe-
rentia intellectus utitur anima ad abstra-
hendum; secunda vero ad recipiendum.
Aliquando secundura diversos modos mo-
vendi, et sic est divisio voluntatis, sive appe-
titus, in naturalera et deliberalivara. Priraa
est divisio principalis in intellectuui et affec-
tum, sive cognitivam et affectivam, sive in
rationem et voluntatem.
voiuntas Yoluutas dicitur potentia, et sic diffmitur
ab Anselrao ' : « Voluntas est instrumentum
per seipsura movens. » Dicitur actus sive
motus potentiae, et sic diffmitur ab Augus-
tino ' : « Voluntas est animi motus, cogente
nullo, ad aliquid admittendum, vel uon
admittendum, vel adipiscendum, vel non
adipiscendum. » Dicilur etiam volitum, ut
cum dicit aliquis : « llajc est mea voluntas. »
Sex sunt actus ad voluntateui liberara per-
tinentes secundum Damascenura ', scilicet
consilium, judicium, sententia, electio, ope-
ratio, et usus. Liberum arbilrium vult, ecce
voluntas; inquirit et scruiatur, ecce consi-
liura; judicat, ecce judicium; disponit, ecce
senteutia; eligit, ecce electio, quae est duo-
bus placentibus alterura praeoplare; impe-
tum facit, ecce operatio ; agit, ecce usus.
Ratio autem habet quinque actus : duos, Ra"»-
per quos dirigitur in fmein veri, quoruui
unus prajcedit cognoscere, et dicitur ralio-
ciuatio, quae sic " ab Augustino diffmitur :
« Ratiocinatio estrationis inquisitio. » Huic
ratiocinationi est insitum ingenium , quod
diffmilur ab Augustino " : « lugeniura est
illa vis aniraae, sive intentio, quase extendit
anima et exercet ad iucognitorum cognitio-
nem. » AUus actus est ipsum cognoscere,
quod est aspectus veri; et secundum hoc
diffinitur ratio ab Augustino ' : « Ratio est
anirai aspectus, quo per seipsum verum in-
tuetur. » Habet etiam ratio tres actus per
quos dirigitur in fmem boni. Primus est
boni et maU discretio, sive boni et mehoris;
secundus est, discrelione facta, boni, sive
melioris electio ; tertius est dilectio. De his
triiius dicit Augustinus * : « Ratio est animae
aspectus, quo bonum et malum discernit,
virtutes eligit, Deum diligit. »
SECTIO XXIII.
De clivisione potentiarum, secundum Augustinum.
Quarta divisio potentiarum ponitur ab
Augustino ' in lihro de Spiritu et Anima,
quae facit ad majorem evidentiam praedicto-
rum. Distinguit autera vires aniraae in ratio- Tresv
nalem, concupiscibilem , et irascibilem. Pcf mae.
rationalem est anima habilis ad cognoscen-
> Arist., de Anima, lib. 111, text. 49. — ' Anselm., de Fid. Orthod., lib. H, c. xxii. — s Ub. dc Sjnr. et
de Lib. Arb., c. vii. — s Aug., lib. XXI, Sent., ^lmw., c. i. — « Ibid.. c. XI. — ' Ibid., c. l. — ' Ibid.,
8ent. XIV , el de dmb^ Animal)., c. x. — ' Damaec, c. xi. — • Ibid., c. iv.
CENTILOQUIUM.
dum aliquid infra se , et supra se , in se , et
juxta se. Cognoscit siquidem Deumsupra se,
se in se, angelum juxta se, et quidquid coeli
continetur ambitu, infra se. Per concupisci-
bilem et irascibilem habilis est affici ad ali-
quid appetendum vel fugiendnm, amandum
vel odiendum. De rationalitate omnis sensus
animae nascitur ; de concupiscibilitate omnis
affectus. Affectus quadripartilus esse digno-
scitur, dum de eo, quod amamus, jam gau-
demus, vel gaudendum speramus; vel cum
de eo, quod odimus, jam dolemus, vel do-
lendum metuimus. Unde de concupiscibili-
tate gaudium et spes, de irascibilitate doior
et metus oriuntur. Qui quidom quatuor af-
fectus animae oranium sunt viliornm atque
virtutum qnasi quaedam principia , et com-
munis materia. Affectus quidem omni operi
nomen imponit. Nolandum vero ', quod sen-
sus animae virtntes appreheiisivffi vocantur,
sive cognitiva? , quae a rationabilitate oriun-
tur. Quiiique aulem sunt progressus ad sa-
pientiam : sensus, imaginatio , ratio, intel-
lectus, intelligentia. Sensusesteavis animae,
quae rerum corporearum corporeas recipit
formas, sed praesentes. Imaginatioest ea vis
animaj, quae rerum corporearum corporeas
recipitformas, sed absentos. Sensus namque
formas accipit in materia; imaginatio oxtra
materiam. Et ea vis oxterius formata , sen-
sus dicitur; et eadem usque ad intimum
traducta, vocatur imaginatio, qua de sensu
oritur. Ratio est ea vis animae , quae reruni
corporearuiii formas , naturas , differentias ;
propria et accidentia omnia percipit incor-
porea , sed non extra corpora , nisi ratione ,
existentia. Abslrahit enim a corporibus,
quae fundantur in corporibus, non actione,
sed consideratione. Intellectus est ea vis
animae , quae invisibilia percipit , ut ange-
los , daemones , animas , et omnem spirl-
tum creatnni. Intelligentia est ea vis ani-
mae, quae immediate supponitur Deo. Cernit
quidem ipsum summum verum et vere
' Haec babenlur intcr Aug. Opera, lib. cit., c. xi. —
'Ibid.jC. XV. — ' Vid. 8up., Brevil., p. II, c. ix.
immutabile. Sic ergo anima sensu percipit
corporea : imaginatione, corporum simili-
tudines ; ratione , corporum naturas ; intel-
lectu, spiritum creatum; intelligentia , spi-
ritum increatum. Ad iinaginationem, quse
dicitur sensus communis , ot etiam phanta-
sia, pertinent ea quae vident in somnis dor-
mientes: de quibus dicit Augustinus *, quod
omnium, quae sibi videntur videre dor-
mientes , quinque sunt geuera , scilicet ora-
culum, visio, somnium , insomnium , et
phantasma. Oraculum est, cum in somnis
parens, vel aliqua gravis persona, seu sa-
cerdos , vel etiam Deus aliquid eventurum
apcrte, vel non eventurum, facienduin, vel
vitandum denuntial. Visio est, cum id (]uis
videt, quod eodem modo, quo apparuerat,
evenit. Somnium est figuris tectum , et sine
interpretatione intelligi nou potest. Insom-
nium est , quando id , quod vigilantem fati-
tigaverat, se ingerit dormienti , sicnt est
cibi cura, vel potus, vel aliqua studia , vel
artes, vel infirmitates. Justa infirmitates
enim diversi diversa accipiunt somnia : aUa
enim vident sanguinei, alia cholerici , alia
melancholici, aha flegmatici. Isti enim vi-
dent rubra et varia ; et illi nigra et alba.
Phantasma est, quando vix dormire coeperit
quis, et vigilare se cxistimat, et vidotur
aspicere irruentes iu se , vel passim vagan-
tes formas discrepantes , et varias, laetas, et
turbulentas. In hoc genere est ephialtes ,
quem opinantur vulgares invadere dormien-
tes , et opprimere (luiescentes , quod non est
nisi fumositas conscendens ad cerebrum a
stomaciio, vel a corde , vim comprimens
animalem.
SECTIO XXIV.
De quo est anima.
Potest colligi ex praedictis , quod ' anima
estens vivens, intelligens,aclibertate utens.
Forma quidem est anima, non a seips-\, uec
de diviua natura , sed a Deo per creationem
de nihilo in e^se deducta. Forma autem vi-
PART.
vens est non ex natura extrinseca , sed ex
seipsa ; non vita mortali, sed perpetua. For-
ma vero intelligens, non tantum creata, sed
etiam per creatricem essentiam , ad cujus
imaginem et similitudinem facta est. Imago
autem nominat conformitate/n in quantitate ;
similitudo vero j convenieWram in qualitate.
Imago namque dicit quamdam conflgura-
tionem ; et illa importat flgurara , quae est
quantitas in qualitate , et qualitas in quan-
titate. Similitudo vero dicitur rerum dilTe-
rentium eadem qualitas. Ex hac primaria
differentia, triplex modus distinguendi inter
imaginem et similitudinem assignatur : se-
cundum Hugonem ', imago respicit flgu-
ram, similitudo naturam; alius est modiis
distinguendi , quod imago est in naturali-
bus , similitudo in gratuitis ; tertius modus,
secundum Augustinum ', est, quod imago
est in potentia cognoscendi , similitudo in
potentia diligendi. Haec ultima est per ap-
propriationem, pro eo quod in imagine quse
est per creationem , duae sunt potentise ex
parte cognitivae, scilicet memoria et intelli-
gentia, et una ex parte affectivae, scilicet
voluntas. E contrario autem in similitudine,
quae est per recrcationem sive justiflcatio-
nem , duse sunt virtutes ex parte affectivae ,
scilicet spes et charitas ; et una ex parte cog-
nitivae, scilicet fides. Et propterea ponitur
imago in potentia cognitiva , similitudo in
potentia afTectiva. Difflnitur autem imago
ab Hilario, in libro de Synodis ^, sic : a Ima-
go est ejus rei , ad quam coimaginatur (a) ,
species indifferens. » Est etiam anima forma
libertate utens , quia semper est libera a co-
actione. Haec autem libertas a coactione
nihil aUud est, quam facultas rationis et vo-
luntatis , quae sunt potentiae animae princi-
pales. Haec autem libertas consurgit ex de-
liberatione praeambula , et voluntate ad-
' Hug., Annot. elucidator. in Genes,, c. vii. —
' Lib. de Spir. el Anim., c. xvui.— 3 Hilar., de Sijnod.,
defiuit. 1, u. 13. — * Vid. sup., liujus edit. tom. IH,
p. 193, Sent., lib. II, dist. xxv, in principio. —
» Bern., de Lib. Arb., ante med. — « Vid. sup., huj.
[a) Ccel. edit. imagiuamus.
SECT. XXIV. 395
juncta; et communiter liberum arbitrium
appellatur.
De quo libero arbitrio videndum est quan-
tum ad diversam diffinitionem, et quantum
ad variam denominationem. Liberum arbi-
trium a Philosopho sic diffinitur * : « Libe-
runi de voluntate judicium.» A Bernardo '
sic, in libro de Libero Arbilrio : « Liberura
arbitrium est consensus ob voluntatis in-
amissibilem libertatem , et rationis indecli-
nabile judicium. » Ab Augustino' si>' : « Li-
berum arbitriura est facultas rationis et vo-
luntatis , qua bonum eligitur, gratia assis-
tente, vel malum, eadem desistente. » Ab
Anselmo' sic : « Liberum arbitrium est po-
testas servandi rectitudinem propter seip-
sam. »" Potest enim liberum arbitrium con-
siderari quantum ad actum , et sic diffinitur
a Bernardo ; quantum ad actura et objectum,
et sic ab Anselmo ; quantum ad actum , et
objectura , et finera ultimum , et sic ab Au-
guslino. Denominatur autem isfa potentia a
Magistro Sententiarum ' : « Libertas a coac-
tione , sive necessitate , a culpa , et a mise-
ria ; » a Bernardo ^ vero : « Libertas arbitrii,
consilii, et complaciti : » a Magistro Senten-
tiarum, privative ; a Bernardo, positive. Con-
siderari enim potest Ubertas ista quantum
ad esse , et sic dicitur a Magistro : Libertas
acoactione, privalive; aBernardo : Libertas
arbitrii, positive. Itera, quantura ad bene
esse, ad quod requiritur duplex bonum ,
scilicet bonum rectificans, sive ordinans, et
bonum delectans , sive qnietans ; et exclu-
ditur duplex malum , scilicet raalura defor-
mans , et malum affligens : respectu mali
deforraantis , dicitur a Magistro : Libertas a
culpa, privative ; respectu boni rectificantis,
dicitur a Bernardo : Libertas consilii , posi-
tive. Respectu mali affligentis, dicitur a Ma-
gistro : Libertas a miseria, privative ; re-
spectu boni quietantis , dicitur a Bernardo :
Libertas complaciti, positive.
edit. lom. III, p. 1.53, Sent., lib. II, dist. ,\x.v, § Li-
berum vero. — ' Anselm., de Lib. Arb., c. .tv. —
« Sent., Ub. II, dist. xxv, tom. III, p. 195. — » Loc.
ciU
quid,
396
CENTILOUUIUM.
SEGTIO XXV.
De conditione humani corporis.
Sequitur videre de natura composita, hoc
est humana natiira quantum ad corpus. Fuit
enim corpus primi hominis de limo terrae
conditum et furmatum , anlmae suiijectum
Anima et proportionabilc suo modo. Proporliona-
eiTorpo- bile , inquam, fuit, quanlum ad iequalem
"^^^j.P''''' complexionem , et quantum ad pulclierri-
mam et multlformem urgauizalioiiein , et
quantum ad staturaereclitudinem. Quamvls
enim corpus et auima multum distent , ta-
men infimum spiritus et supremuni rorpo-
ris sunt unibilia miro niodo. Spiritus enim
animalis , sive rationalis , habet potentiam
vivificandi, potentiam vegetandi , et poten-
tiam sentieudi. Corpus veio habet com-
ple.\ionis aiqualitatem , organorum multi-
formitalem , et spiiiluum subtilitatem , se-
cundum Iriplicem dineieutiam : habet nam-
que spiritum vitaleni, spiritum naluralem ,
et spiritum animalem. Comparando igitur
complexionis aequalilalem ad potentiam vi-
vificativam , per medium sive vinculum
spiritus vilalis , oplimus est ncxus. Simililer
comparando non solum complexiouein ae-
qualem, verum eliam organizatiouis perfec-
tionem , ad potentiam vegetativam et sensi-
tivam, mediante spiritu naturali et animali,
optima est proportio et niirabilis uexus.
Unde, sicut terra et ignis, quamvis multum
distent, duplici tamen medio connectuntur :
uno , quod magis communicat cum igne ;
alio, quod magis communicat cum terra :
sic est in proposito intelligendum. Rursus,
quoniam anima, tanquara aJ beatiludinem
ordinata et habilis, lendit sursum ; corpus
habet staturai rectitudinem, et caput sursum
erectum , ul sic rectitudini spiritus atteste-
tur. Fuit etiam corpus animae subjicibile et
subjectnm , ita q^iod esset obtemperans sine
rebellione, vegetabile sine defictione, pro-
pagabile sine libidine. Unde datus est sibi
Paradisi terrestris locus in tranquillam habi-
tationem; datum est ei lignum vitae ad
continuam vegetationem ; formata est ei
mulier de latere viri in consorlium et adju-
torium , ad imraaculatam propagalionem.
Efqiiia hoino ex humiue, sicut est in Ratio
cajteris, seminaliter prupagatur , de ratione us. '
seminali est aliquid adjungeiidum. Ad quod
notandum est , quod causa et causalis ratio
communis est ad principium extrlnsecuin et
iutrinsecum , quantum est de vi nomiuis;
semeu vero et ratio seminalis respicit prin-
cipium inlriiisecum. Possunt tamen dislin-
gui, ut causa et ratio causalis accipiatiir
quantum ad principium increatum; semen
et ratio semiualis quantum ad principium
creatum. DifTeruut tameu causa, et ratio
causalis : quia causa dicit priucipium pro-
ductivum ; ralio veio causalis dicit regiilam
dirigfutem illud principium iii opeiatioue
sua. Similiter etiam difTeruut senien , et
ralio seminalis. Regula autem agentis iu-
creati est fornia exemplaiis vel idealis;
regula ageutis creati est forma naturalis. Et
ita raliones causales sunt formae ideales vel
cxemplares; rationes vero seminales sunt
formai naturales. Et secundum hoc patet, Raiio-
quod ralioncs causales et primordiales suni °^y°',
idem re, differenles solum ratione : primor- p^™'""
diales dicuutur , per privationem prioris ;
causalcs, per positionem posterioris. Et pri-
murdiales respiciunt Deum ut (o) primum
priucipium; causales respiciunt Deum ut [a)
ultimum finem , qui est causa causarum.
Similiter ualurales rationes , et seminales,
idem suiit re, sed differunt ratione : quia
seiuen dicit, ut ex quo; natura, ut a quo.
Ratio seminalis atteiulitur in quantura dicit
potentiam uaturae, ut cx aliquo aliquid fiat.
Yel seminalis ralio respicit inclinationem ct
virtutem intrinsecam, qua3 movet et opera-
tur ad effectus productionem ; naluralis vero
ratio concernit producentis ad productum
assimilationem , et modi agenJi assuctudi-
nem.
(u) Cat. edit. et.
PART. III. Sl
SECTIO XXVI.
I)e toto homine ex corporc et anima constituto.
iiouiini Jam tertio est videndum de toto homine
,irti"iV i'X anima et corpore constituto. De qno doc-
Irinaliter est tenendum, quod lioinini datus
est duplex sensus, scilicet interior sive men-
tis, et exterior sive carnis. Datus est ei ilu-
plex motus, scilicet imperans in voluntate,
et exequens in corpore. Datum est ei duplex
bonum , unum visibite , alterum invisibile.
Datum est ei duplex pra?ceptum, scilicet
naturae, et disciplinae. Prajceptum naturai ' :
Crescite et multiplicamini. Prwceptum dis-
ciplinffi ^ : De Uono scientice boni et mali ne
comedas. Daluni est ei quadruplex adjuto-
rium , seilicet scientiae , et conscientise, syn-
deresis, et gratiae. Et sic potest coUigi ex
praedictis, quod creatura mundi est quasi
quidam liber, in quo relucet, repraesentatur
» et legitur Trinitas fabricatrix secundum
triplicem modum expressionis , scilicet per
modum vestigii, per modura imaginis, et
per modum sirailitudinis : ita quod ratio
vesligii invenitur in creaturis omnibus;
ralio imaginis, in solis intelleclualibus, sive
ratioaalibus ; ratio similitudinis , in solis
deiformibus (a). Omnis enim creatura, Deum
habens ut principinm, configuratur ei per
unitatem, veritatem et boiiitatem, et hoc est
vestigium ; habens Deum ut oVijectum ,
ipsum capit per memoriam, inteHigentiam
et voluntatera, haecest imago ; habens Deura
ut donum infiisum, configuratur ei per
fidem , spem et charitatem , sive per visio-
nem, tentionem, et perfectara dilectionem :
in hoc est similitudo.
Et quia imago est expressa simililudo, et
haec in creatura rationalis secundum gra-
dum triphcera invenitur ; ampliato nomine,
potest distingui triplex imago in creatura
raticnali, qua repraescntatur expre.sse Ti-ini-
imago tas fabricatrix. Est enim imago creationis,
in"himi. quae consistit in trihus potentiis et in unitate
°*- . ubstantiae : ita quod memoria repraesentat
1 Gen., I, 28. — > Gen., ll, 17. — ' Gal., IV, 4.
iCT. XXVIi. 397
Patrem, inteUigentia Filium, et volunfas
Spiritum sanctum ; substantia vero animai ,
cum sit una, repraesentat diviuae essentiae
unitatem. Est etiam imago recreationis ,
quffi consistit in trilms virtutibus theolo-
gicis, et unitate gratiae gratura facientis :
ita quod fules repra?sentat Filium ; spes,
Patrem; et charitas, Spiritum sanctum;
unitas vero gratiae gratum facientis repra?-
sentat essentiae unitatem. Est et imago glo-
rificationis, quae consistit in tribus dotibus
gloriosis, et unitate gloriae : ita quod aperta
visio reprasentat Filiiim ; secura tentio re-
praesentat Patrem ; perfecla dilectio , Spiri-
tum sanclum ; unitas vero gloria; repraj-
sentat unitatem essentiae. Prima iraago est
animaium a Deo exeuntium per creationem ;
secunda est ad Deum redeuncinm per justi-
ficationem ; tertia est ad Deum pervenien-
tium per gloiiticationem. Prima dicitur
propriae iraago naturae, et est angelorum
oranium et omniura ratioiialiura animarum;
secunda dicitur simililudo graUaj , et est
angelorum conversorum etanimarurajusta-
rura , non autem daemonum , nec hominum
peccatorum ; tertia dicitur deiformitas glo-
riae , et est angelorum sanctornm et beata-
rum animaruin. Haec autem tria operatur
tril>us vicibus per singulos hominnm bea-
torum benignUas Salvatoris.
SECTIO XXVII.
De unione naturanm in Christo.
Postquara vidimus de bono increato, quod
est Deus, et de bono creato , quod est mun-
dus , videndum esl aliquid de bono ex utro-
que conjugato, quod est Christus. De quo
breviter tria sunt videnda , scilicet nalura-
rura sociatio, gratiaruiu exuberatio, et poe-
narum toleratio.
Quantum ad naturarumuiiionein in Chri-
sto, tenere debeimis, quod in fme saeculo-
rum, quando ' venit 'plenitudo temporis,
post legem naturaj et scripturae , post pa-
(a) Ccet. edii. deformibus, mendose.
CENTILOQUIUM.
triarchas et prophetas, quibus, et per quos
fuit incarnatio repromissa, dignatus est
Filius Dei incarnari propfer homines redi-
mendos ; et tunc Angelo nuntiante virgini
Marise incarnationis niysteriuni perficien-
dum in ipsa . virgo credidit , appetiit , et
consensit; et descendit Spirilus sanctus su-
per eam ad sanctificandum el fecundandum;
cujus virtute, virgo concepit Dei Filium,
quem virgo peperit, et posl partum virgo
permansit. Concepit non soUim carnem,
verum etiam carnem aniniatani , et Verbo
unitam, et nulli peccato obuoxiam, sed om-
nino sanctam et immaculatani : ratione cujus
dicitur Mater Dei, et Virgo Maria. Hanc
autem incarnationem fuit tola Trinitas ope-
rata. Per quam quideni incarnationem, facta
est assumptio carnis a divinitate, et unio
divinitatis cum carne viviflcata (a) spiritu
rationali, secundum potentiam vegetandi,
sentiendi, et intelligendi. In hac autem
incarnatione non cst facta unio in unitate
naturae, sed personse; non liumanae, sed
divinae ; non assumpta^, sed assumentis; non
personai cujuslibet, sed personai solius Ver-
bi. Ha;c vero unio tanta fuit, ut faceret
Deum homineni , et honiinem Deum : ita
quod quidquid dicitur de Filio Dei per natu-
ram, dicilur de fdio hominis per gratiam,
et 8 contra, exceptis his in quibus expri-
mitur unio, et induditur negatio. Non enim
potest dici, quod humana natura divinam
naturam assumpserit, vel sibi unierit, sed
quod assumpta fuerit et unila. Similiter non
potest dici, quod Fihus Dei incoeperit esse:
hoc enim negatur de assumente; sed vere
dicitur de assumpto.
SECTIO XXVIII.
De perfectione gratiarum in Chrisfo.
Sequitur videre de perfectione gratiarum
quae fuerunt in Domino Jesu Christo: de
^ quibus tenendum est, quod in Christo, a sui
" conceptione, fuit plenitudo omnis gratiae, et
(u) CiEt. edit. vivifica.
quantum ad gratiam singuiaris personaB , et
quantum ad gratiam capitis, et quantum ad
gratiam unionis : ita quod per gratiam sin-
gularis personae habuit omnis pecrati im-
munitatem, et quantum ad actum, et quan-
tum ad posse, quia nec peccavit, nec peccare
potuit. Quantum ad gratiam uuionis, dignus
est non solum felicitate gloriae, verum etiam
adoratione latriae, quae est cultus reverentiae
soU Deo debitus. Per gratiam vero capitis,
influit motum et sensum in universos qui
ad eum accedunt per fidem rectam , vel per
fidei sacramenta, sive adventum ejus prae-
cesserint, sive fuerint subsecuti. Christo
enim considerato in se, quantum est singu-
laresive individuum, competit gratia ipsum
sanclificans et confirmans, quam vocamus
gratiam singularis personae. In compara-
tione ad Verbum unitum, competit ei gratia
unionis, ratione cvijus habuit superiorem
naturam, et iuferiorem; divinam, et huma-
nam; adorabilem, et adorantem. In compa-
ratione vero ad corpus mysticum , competit
ei gratia capitis hac ratione : quia sicut caput
habet in se sensuuni plenitudinem, et cffi-
teris membris est conforme, caeteris mem-
bris pra'sidet, caeteris praeslat beneficium in-
fluentiae, qua^ ipsi capiti connectuntur ; sic
Chrisfus habens in se gratiae superal)undan-
tiam, nobis consimilis in natura, prae caeteris
sanctis et sanctus et justus, caeteris, qui ad
ipsum accedunt , praestat beneficium gratiae
et spiritus , per quem fit sensus et motus in
spiritualibus : sensus , inquam , cognitionis
et veritatis; motus dilecUonis et charitaUs.
SECTIO XXIX.
De plenitudine sapientice in Christo.
Vidimus de plenifudine grafiai, quam ha-
buit Christus in affectu; videamus subse-
quenter de pleuitudine sapientiae, quam ha-
buit in inteUectu. Et sic tenendum est, quod
in Verbo incarnato fuit omnis sapientiae ple-
nitudo, non solum ad cognita, verum etiam
quantum ad modos et differenUas cognos-
PART. 111. SECT. XXX.
399
TriplOJ
cogDitio
inChriE'
cendi. Fuit namque in Christo cognitio sera-
piternalis, ex partedivinitatis; cognitio sen-
sibilis, ex parte sensualitatis et carnis; co-
gnitio scientialis, ex parte mentis et s[)iritus.
Et hffic fuit triplex : qusedam per naturaui ;
quaidam per gratiam; quffidam per gio-
riam. Unde sapientiam habuit, ut Deus, et
homo ; ut compreliensor, et viator ; ut per-
iecte illuminatus per gratiam, et ut recte
formatus per naturam. Et ita in universo
fuerunt in Christo quinque modi sciendi,
sive cognoscendi. Primus, secundum divi-
nam naturam : et secundum hoc , cognovit
omuia actualia et possibilia, fmita et infi-
nita, cognitione actuaU et comprehensiva.
Secundus, per gloriam : et hoc modo co-
gnovit omnia actualia et finita, cognitione
actuali; infraita vero, cognitione habituah.
Tertius, per gratiam : et hoc modo coguovit
omnia spectantia ad humani generis redemp-
tionem longe excellentius et meliu^., quam
aliquis prophetarum et angelorum. Quartus,
secundum naturam iutegram, cujusmodi
fuit iu Adam : et hoc modo cognovit quse
spectant ad mundanam machinam cons-
truendam, excellentius et melius quam ipse
Adam. Quintus, secundum sensibilem expe-
rienliam : et hoc modo cognovit omnia quae
veniunt ad organa sensuum, secundum
quem modum dicitur ' quod didicit ex his,
quce passus est, obedientiam.
Debuit quidem in Christo esse quintuplex
. iste modus. Nam res habent esse in aeterna
arie, in humana mente, et iu proprio ge-
- nere. In arte cognovit res per naturam divi-
nitatis, et per gloriam comprehensionis. In
mente, per laabitum naturalem sive inna-
tum, sicut cognoverunt angeli ; per habitum
gratuitum et infusum, sicut cognoverunt
sancti Dei per Spiritum sanctum illuminati.
In propiio genere cognovit via sensus, me-
moriae et experientiae, quae in nobis facit
rem incognitam cognosci ; inChristo autem,
rem cognitam secundum unum modum,
fecit per modum alium esse nolam.
CAPUT XXX.
De plenitudine meriti Christi.
Sequitur videre de plenitudine meriti,
quam Christus habuit in opere ct effectu.
Et sic est tencndum, quod in Christo Domino
fuit omnis meriti perfectio et plenitudo. Pri-
mo , quantum ad eum , qui raerebatur, quia
non tantum erat homo, verum etiam Deus.
Secundo, quantum ad tempus in quo me-
rebatur, quia ab inslanti couceptionis usque
ad horara mortis. Terlio, quantum ad id quo
raerebatur, propter perfeclissiraura habitura
charitatis et perfectissimura exercitium vir-
tutis in agendo, orando, et patiendo. Quarto,
quantum ad eum cui merebatur, quia non
taulura sibi , sed etiara nobis , irao omnibus
justis. Quinto, quantum ad id quod raere-
batur nobis, quia non tantum gloriam, ve-
rum etiam gratiam et venlara ; non tantum
gloiiara spiritus, verum etiam stolam car-
uis, et aperlionem januae coelestis. Sexto,
quantum ad id quod merebatur sibi, quia
licet non mereretur glorificationera raentis,
quam jam habebat, merebatur tamen acce-
leratiouera resurrectionis, et glorificationem
sui nominis, et dignitatera judiciaiiae potes-
tatis. Septimo, quantum ad raodura quo me-
rebatur : cum enim dicatur tripliciter quis
mereri, scilicet vel de indebito facere debi-
tum ; vel de debito facere magis debitum ;
vel de debito uno modo, facere debitura alio
modo : omnibus his modis meruit nobis;
tertio tanlummodo meruit sibi, faciente ad
hoc plenitudine Spiritus sancti, per quara
Christus simul erat beatus et in statu me-
rendi : ita quod supra ejus meritum omnia
nostra merita habent fundari. Cum in Christo
siquidem fuerit plenitudo gratice in affectu,
et plenitudo sapientiai in intellectu, necesse
fuit quod in ipso esset plenitudo et perfectio
merili secundura omnem modum pienitu-
dinis.
'He6r., V. 8
Tribus
modia
merait
CENTILOQUIUM.
SECTIO XXXI.
De tolerantia passionis Domini nostri Jesu Christi.
Sequitur videre fle tolerantia passionis
circa Dominum Salvatorem. Sciendura est,
quod Christus assumpsit non tantum natu-
ram humanam , sed etiam defectus circa na-
luram Immanam : assumpsit enim poenaU-
tates corporales, ut famem, sitim et las«itu-
dinem; assumpsit et spirituales, ut tristi-
tiam, gemitum, timorem et dolorem. Nec
tamen omnes corporales assumpsit, sicut
sunt defectus aegritudituun multiiormium;
nec omnes spirituales, sicut sunt ignorantia,
et rebellio carnis ad spiritum , et e contra ;
nec eas qualitercumqne assumpsit , quia sic
necessitatem [^aliendi assumpsit, ut nihil
[)al i posset invile , nec secundum divinitatis
voluntatem, nec secundum volunlatem ra-
tionis, licct passio fuerit contra voluntatem
sensualitatis et carnis.
In natura passil)ili sic assunipta, passus
cst passione generalissima quanlum ad na-
turam humanam, quianon soluni secundum
omnia membra corporis principalia, verum
etiam secnndum omm^ni animae potcntiam,
licct nihil pali posset secundum naturam di-
vinam. Passus est passione acerbissima :
tum propter complexionis aequaliiatem ; tum
propter sensuum vivacitalem; tum propter
suspendii coiitinuilatem ; tum quia doluit
propter vulnera, ul patiens ; tum quia doluit
propter iiostfa delicta, ut compatiens. Passus
est pas.sione ignominiosissima : pi'0[)ter pati-
biilum crucis, quod erat supplicium latro-
num el pessimorum ; et propter consorlium
iniquorum latronum , scilicet ' cum quibus
repiitatus est. Passus est tandem passione
intercmptoria , per separationem auimae a
corporc, salva tamen unione utriusque cum
divinitate. Anathema enim cst, qui dicit Fi-
lium Dei naturam, quam semel assumpsit ,
reliquisse. Peracto autem mysterio passio-
nis, descendit anima Chrisli ad Uberationem
' Isa., Lin, 12. •— » Joan., i, 14.
eorum qui inter membra sua decesserant
per fidem rectam , vel per fidei sacramenta ;
tertia die rediens ab inferis, corpus, quod
prius vivificaverat, factum iramorlale et im-
passibile assiimpsit; post quadraginta dies
ccelos ascendit; inlerjectis decem diebus,
Spiritum sanctum misit.
SECTIO XXXII.
De sacra Scriptura, quantum ad duo Testamenta.
Sequitur videre de triplici beneflcio Chri-
sti : et primo de doctrina sacra, ratione cujus
dicitur ' plemis veritatis ad homines descen-
disse. Dnclrinatn ergo sacram, sive scriptu-
ramdivinam, habemus considerare quan-
tum ad diversitatein Testamentonim, quan-
tum ad generalitatem contentorum, et quan-
tum ad specialitatem praeceptorum. Et sic
scriptura.sacra in duo dividiturTestamenta,
Vetus scilicet et Novum. Velus habet multi-
tudiiiem librorum : habetenimlibros legales ,
quinque, scilicetGenesim, Exodum, Levili-
cum, Numeri, Deuleronomium. Ilaliet histo-
riales decem, qui sunt Josue, Judicum, iibri
Regum quatuor, libri Paialipomenon duo,
libri Estlraj tres, libri Tobiaj, Judith, Esther,
Job, etlibri Machabaeorumduo. Sapientiales
suntquinque : Parabolae, Ecclesiastes, Can-
tica, liber Sapientiae, et Ecclesiasticus. Pro-
phetales sunt sex, scilicet Isaias, Hieremias,
Ezechiel, Daniel, liber Psalmorum, et libri
duodecim Prophelarum, qui sunl Osee, Jo-
hel, Amos, Abdias, Jonas, Micheas, Naum,
Abacuc, Sophonias, Aggaeus, Zacharias,
Malachias.
Novum Testamentum habet etiain libros i
multos, scilicet Evangelia quatuor : primum,
sectmdum Matthaeum ; secuudum, secundum
Marcum; terlium, secunduin Lucam; quar-
tum, sccundum Joannem. Ilabet Actus Apo-
stolorum. Haibet Epistolas Pauli quatuorde-
cim : ad Uomanos unam, ad Corintbios duas,
ad Galatas unam , ad Ephesios uuam , ad
PhUippenses unam, ad Colossenses unam,
ad Thessalonicenses duas, ad Titum unam.
Mosaicae
et Evan-
gelica,
PART. ni. SECT
ad Philemonem unam, ad Timotheum duas,
ad Hebraios unam. Et septem canonicas, sci-
licet unam Jacobi, duas Petri, tres Moannis,
unam Jiidse. Habet etiam librum Apoca-
lypsis. Novum Testamentum , et maxime
quatuor Evangelia, quatuor qualitatibus se-
cundiim Hieronymum ' contexuntur : quae
suntpraecepta, mandatn, testimonia, et exem-
pla. Praecepta sunt ad declinandum a malis;
mandata, ad faciendum bona; testimonia,
ad credendum vera; exempla, adimitandum
et explendum honesta. Timor incutitur prae-
ceptis ; fides roboratur testimoniis ; spes eri-
gitur exemplis ; charitas consummatur man-
datis.
Legis Assignatur autem differentia inter legem
Mosaicam et EvangeUcam in hunc modum :
quia lex Moysi dicitur lex fi^gurse, !ex pcense,
lia. lex htteralis, lex occidens, lex timoris, lex
servitutis, lex oneris ; lex autem ^vangelica
dicitur lex veritatis, lex gratiae, lex spiri-
tuaUs, lex vivificans , lex amoris, lex liber-
tatis, lex facilitatis. In lege quippe Evange-
lica quatuor conditiones nobilissimse sunt
adjectae, scilicet documenta instruentia, nro-
missa incitantia, sacramenta adjuvantia, et
consiliaperficientia, quaesunt consilium pau-
pertatis altissimae, castitatis mundissimae, et
obedientiae sive humiiitatis subjectissimae.
Resde Agitur enim de septem in universo in
scrTptoa sacra Scriptura tam Novi , quani Veteris
^*"" Testamenti, scihcet de trinitate Dei, et de
agit. ' '
creatura mundi, de corruptela peccati, de
incarnatione Verbi, de gratia Spiritus .sancti,
de medicina sacramentali , de slatu flnalis
judicii. Sunt specialiter in Scriptura quatuor
genera praeceptorum : scilicet quaedam cae-
remonialia, ut ' : Non arabis in bove et asino;
quaedam sacramentalia, ut de vitula rufa, et
aliis sacrificiis, et circumcisione; quaidara
judicialia, ut ' : Ocidum pro oculo-, dentem
pro dente ; quaedam moralia, nt decem prae-
cepta Decalogi.
XXXIII.
SECTIO XXX
De prceceptis Decalogi.
II.
' Hieron., m Evang. Marc, Praef. — ' Deut., xxii,
10.— * Levit., XXIV, 20.— > Joseph., Antiq.Jud., lib.
111,0. IV. —^Quiest.in Exod., lib. II, q. 11.
TOM VH.
Praecepta Decalogi sunt specialiter decla- sain»
h-rminis.
randa, quae dicuntur moralia, quia cum fide
sunt ad salutem hominum necessaria. In fide
enim et moribus est salus hominum consti-
tuta. Fuerunt antem conscripta digito Dei in
duabus tabuhs lapidei.s, in signum gerainae
charitatis, divinae scilicet et humanae. De
quibus breviter duo sunt videnda, scilicet
ordinatio, et numeri sive sufficientiae assig-
natio. Ordinantur autem a Josepho » histo-
riographo, secundum ordinem rei gestae,
quinque in prima tabula , et quinque in se-
cunda; secundum eumdem ordinera ab Au-
gustino ^ tria in prima tabula, et septem in
secunda. Origenes considerans materiam
eorum quae ordinantur , distinguit primum
in duo, scilicet : Non habebis deos alienos
prceter me ; et : Non facies tihi sculptile : in
quorum primo prohibetur adoratio statuae
nihil habentis simile in naturis; secundo
prohibetur adoratio statuae habentis simi-
litudinem cum aliqua creatura. Duo vero
ultima secundae tabulae non distinguit, repu-
tans ea esse unum, scilicet : Non concu-
pisces uxorem proximi tui; et : Non desi-
derabis rem ejtis. Augustinus vero, conside-
rans finera ad quera praecepta Decalogi or-
dinantur, primura non distinguit, quia utro-
bique secundum intentionem idololatria pro-
hibetur ; et sic ponit tantum tria in prima
tabula. Praeceptum vero de concupiscentia
uxoris, et possessionis alienae, distinguit in
duo, quia alio flne concupiscitur uxor ad
usum voluptatis, alioflne concupiscitur pos-
sessio ad usum cupiditatis : et sic septem
ponit in secunda.
Augustinum ergo sequentes, qui tria ponit sura-
in prima tabula, et septem in secunda , suf- '^^°^^
ficientiam numeri assignemus. In prima ta- pr^^ep-
. ^ toram.
bula tria fuenint praecepta ordinantia ad
Deum, quorum sufflcientia potest sumi penes
402 CENTILOQUIUM.
subjeclum, quod est triplex in uobis, scilicet
potentia irascibilis, quae ordinatur per prae-
ceptum de protestatione veritatis; potentia
concupiscibilis, quae ordinatur per praece-
ptnm de sabbatizatione mentis; potentia ra-
tionalis, quae ordinatur per praeceptum de
adoratione (a) majestatis. Potest etiam sumi
penes objectum, quod est triplex in divinis,
scilicet summa majestas reverenda, respectu
cujus est primum; summa veritas profi-
tenda, respectu cujus est secundum; summa
bonitas diligenda, respectu cujus est ter-
tium. Potest snmi nihilominus penes actum
intermedium, qui est triplex, scilicet : actus
oporis, qui exercetur iu primo mandato per
actualem adorationem; actus oris, qui exer-
cetur in secundo per sermocinalem prola-
tionem ; actus cordis, qui exercetur in tertio
per affectualemdilectionem. Non potestbene
sabbatuui, id est, quietem mentis eulcbrare,
qui per quielem contiuuam non studet omne
peccatum mortale declinare. In secunda ta-
bula septem fuerunt pra^cepta ad proximum
ordinantia, quorum sufficientia sic accipi-
lur. Ad proximum habemus dupliciter ordi-
naii, scilicet : per beneficentiam , et sic est
primum, scilicet : Uonora patrem et inatrem
tiiam; per innocenliam, et sic possumus no-
cere proximo tripliciter, aclu operis, actu
oris, et actu cordis : actu operis, tribus mo-
dis, scilicet : in propria persona , et sic dici-
tur : Non occides; in persona conjuncta, et
sic dicitur : Non mcechaberis; in possessione
sua, et sic dicitur : Non furaberis. In actu
oris possuraus nocere proximo 1'alsum testi-
ficando, et sic dicitur : Non loqueris falsum
testimonium contra proximum tuum. In
actu cordis possumus nocere ei dupliciter,
£cilicet : affectu carnalitatis, et sic dicitur :
JVoJi concupisces uxorem proximi tui ; ct
aflectu cupiditatis, et sic dicitur : Non desi-
derabis rem ejus. Decem praecepta per ordi-
nem his versibus conlinentur :
SECTIO XXXIV.
De prceceptorum summa.
Ad majorem notitiam prceceptorum est
attendendum, quod ost praeceptum naturae,
disciplinae, etscriplurae. Praeceptum naturae
est duplex : innatum, eldatum. Irmatumest
duplex : quoddara respectu Dei , quoddam re-
spectuproximi. Respeclu Deiest illud Deute-
ronomii ', videlicet : Diliges Dominum Deum
tiium ex toto corde tuo, et ex tota mente tua,
et ex tota fortitudine tua. Rospeclu proximi
est duplex : unum per beneficentiam, de quo
Salvator* : Qwecumque vultis ut faciant vo-
bis homines, et vos eadem fucite illis ; aliud
est de innocentia, in Tobia^ : Quod ab alio
oderis tibi fieri, 'vide ne alteri aliquando tu
facias. Dalum est duplex praeceptum : unum
ad conservationem individui, in Genesi^ :
Ex omni ligno Paradisi comede ; aliud est ad
conservationem speciei, ibidem' : Crescite ,
et mxdtiplicamini. Pra?ceptum disciplina^ est
duplex : quoddam ad probationem obedien-
tife* : De ligno scientice boni et mali ne co-
medas ; qnoddam ad probationem fidei ' :
Tolle filium tuum unigenitum, quem diligis,
Isaac, et offeres eum mihi.
Praecepta Scripturw sunt iu quatuor gene-
ribus compreliensa, sicut supra' dictum est :
quaedam sunt caeremonialia ; quaedam sacra-
mentalia; quasdam judicialia, et moralia.
Haec quatuor genera prfficeptorum fuerunt
in Veteri Testamento tanto multiplicato nu-
mero, ut quasi non essent plures dies in
anno, nec ossa in homine, qaam praecepta
data Dei populo. Lex autem Evangelica su-
perveniens, tanquam abbrevianset consum-
mans, cjeremonialia et sacramentalia eva-
cuavit adimplendo ; judicialia temperavit
auferendo; moralia consummavit, consilia
salutifera adjiciendo. Possunt autem omiiia
Sperne deos, (ugito perjuria, salibata serva.
Sil libi patris lioiior, sit tibi matiis amor.
Non sis occisor, iiioechiiii, fur, teslis iuiquus,
Vicinique thoruui, resque caveto suas
1 Dcut., VI, 5. — -MaUh., vil, )i. — ^ Tub., iv, 1(
- » Gcn., ii, 16. — » Gen.. i, 28. — » Gen., il, 17. -
Gen., .xxu, 2. — ' Supra, liuj. parlis sect. xxxii.
(n) Cat. edit. ordinalionc.
PART. III. SECT. XXXV.
prsecepta, quae legiraus in Scriptura, rerluci
ad tres differenlias, sive membra : ut dica-
mus qiiod prseceptum aliud executionis, si-
cut est illud quod implere tenemur ex Domini
voluntate; aliul probationis, sicut fuit prs-
ceptuui Abrahae , ut immolaret filium , in
quo lequirebat Deus non opus, sed prompti-
tudinem voluntatis ; aliud instructionis, sicut
quandoque curabat Dominus aliquos, et
mandabat curatis ne eum in populo divul-
garent. Non enim obligabat Doniinus cura-
tos, ut tacerent ; sed instruebat, ut de magnis
operibus laudes non captemus.
SECTIO XXXV.
De gratia in se comiderata, quoad diffinitionem,
divisionem et operationem.
Sequitur videre de secundo beneticio Jesu
Cbrisli, quod est gratia, ratione cujus plenus
gratia dicitur ' advenisse. Est autem consi-
derare gratiam in se , et in comparatione ad
babitus virtuales. In se babet considerari
gratia quantum ad diversitatem diffinitionis,
divisionis, nominationis, et operationis.
Graiiffl Difflnitur autem gratia multipliciter, se-
63°' '"' cundum quod multipliciter comparatur.
Comgaratur autem d" ad suum principium,
et sic diffinitur ab Isidoro * : « Gratia est di-
vinae misericordiae donum , per quod bonae
voluntatis est exitus. » 2° Ad suum objec-
lum, et sic est illa-(a) super Psalmos [b) ' : Ut
exhilaret faciem in oleo : « Gratia est quidam
nitor animse, ad conciliandum sanctum amo-
rem. » 3° Ad suum oppositum, et sic est quse
datur in Glossa super Psalmos : « Gratia est
justificatlo, et recisio peccatorum. » 4° Ad
suum efTectum, et sic est illa Chrysostomi :
« Gratia est sanitas mentis, dilectio cordis. »
Potest quinto comparari ad suum praemium,
et sic^st illa : « Gratia est simililudo gloriae. »
Secundum has omnes comparationes, assig-
natur diffinitio magistralis, quae talis est :
« Gratia est forma aDeo data gratis sine me-
1 Joan., I, ii. — ■> Isid., rfe Difflnit., diff. 27. —
' Psat. cui, 15. — * 1 Cor., xii, 7. — ' Isa., xxxi, 5.
i03
ritis, gratum facienshabentem, et opus ejus
bonum reddens. » Invenitur et alia notifi-
catio, quae competit gratiai gratis datae :
« Gratia cst manitestatio spiritus ad utilita-
tem spiritus, » sumpta ab Apostoio *.
Dividitur etiam gratia multipliciter, se- Divisio-
cundumquodmultiplicitercomparatur.com- T' ^^'^'
parata enim ad suum prineipium, a quo est,
dividitur in gratiam praedestinationis, voca-
tionis, justificationis, et magnificationis.
Priraoenim Deus gratiam prsparat, secundo
offert (c), tertio confert, quarto complet.
Comparata ad suum subjectum, in quo est,
dividitur in gratiam cognitionis, voluntatis,
et perfectionis , secundum triplicem poten-
tlara, scilicet intellectivam, affectivara et
operativam. Et sumitur a Bernardo in libro
de Libero Arbitrio. Comparata ad opposi-
tura , contra quod est , dividitur in gratiam
protectionis, liberationis , extractiouis (d) et
salvalionis, contra quadruplex malum , sci-
licet pugnae, sive tentationis ; miseriae, sive
persecutionis ; culpaj, sive infectionis; et se-
quelae, sive damnationis. A primo protegit,
a secundo liberat, a tertio extrahit, a quarto
salvat. Et sumitur de Isaia ^ : Proteget Do-
minus exercitmm Hierusalem, ■protegens,
et liberans , transiens, et salvans. Compa-
rata ad efTectura, ad quem est , dividitur in
gratiam praevenientem , et subsequentem ;
sive operantem, et cooperantera : quae sunt
duae differentiae gratiae secundum effectus,
quos habet in voluntate. Dicitur enin gratia
prae veniens, quia non est a libero arbitrio, sed
infunditur ab ipso Deo ; subsequens vero dici-
tur, vel cooperans, in quantum adjuvat libe-
rura arbitriura respectu boni operis eliciendi.
Expriraitur autem gratia diversis voca-
bulis, secundum ditersas intentiones uorai- nomina.
nantiura. Dicitur enitu gratia gratis data, et
gratia gratum faciens ; dicitur gratia ope-
raus, et cooperans; sive gratia praeveniens,
et gratia subsequens. Accipitur enim gratia
(a) Supijl. diftjnitio quse datur in Glossa. — (6) Suppl.
ad hunc locum.— (c) CcBt.edit. afferf. — {d) Item deest
extractioois.
404
CENTILOQUIUM.
largissime, et sic comprehendit dona natu-
ralia, et dona gratuita. Accipitur minus cora-
rauniler, et siccomprehendit gratiam gratis
dalam, et gratiam gratum facientem. Etsic
dicil beatus Bernardus ', quod qusedan gratia
serainat cogitalum, et haec est gratia prseve-
niens; qucedam perflcit bonumj et hjec est
gralia subsequens. Dicit enim in hbro de
LiberoArbitrio, quod «Deus operatur in no-
bis cogitare, velle, et perflcere : primum
sine nobis, secundum nobiscum,. tertium per
nos. » Et nota^ quod gratia gratis data com-
muniter a Theologis dioitur gratia quse bo-
nis et malis potest esse communis, et pluri-
ficatur in homine secundum munificentiam
largitoris; gratia vero gralum faciens solis
justis convenit, qui sunt pra?diti charitate :
et est in uno homine una sola, tum ratione
unius principii effectivi, cui assimilat; tum
ratione unius subjecti perceptivi, quod vivi-
fical; tum ratione unius finis ultimi coraple-
livi, ad quem gradatim ordinat. Nara totum
bominem acceptum Deo reddit, opus a libero
arbitrio egrediens raeritorium facit, et ad
unum summum bonum perducit. Accipitur
tertio giatia stricte, etsic comprehendit gra-
tiara gralura facientem, et gioriam ; et tunc
gratia praeveniens est ipsa gratia , gratia
subsequens est gloria. Et sccuudum hoc di-
cit Augustinus ^ : « Gratia prajvenit, ut pio
vivamus ; subsequitur, ut cum illo semper
vivamus. » Accipitur etiara magis slricte, et
sic norainat tantura gratiara gratum facien-
tem ; et tunc prffiveniens dicit effectum con-
tra malum , subsequens ad boiuun , vel ad
bonum tantum : ita quod prseveniens dici-
tur, secundum quod informat ; subsequens,
secundum quod raovet, vel raonet.
oraiiffl l''st duplex effcctus gratiae : uuus in in-
effeciu!. gpessu ; alius in profectu. Et sic exponit
Augustinus in libro de Natura et Gratia.
Haec aulera gratia cura sit unn, taraen ranl-
ta in aniraa operatur. Ipsa enim aniraam
efflcit sponsam Christi, filiam Patris aeterni,
' Bern., Iract. de Lib. Arbitrio. — ' Aug., de Natwa
et Grat., c. xxxu. — ' Arist., de Ccel., teit. 106. —
et templum Spiritus sancti. Ipsa (a) animam
purgat, illuminat, perficit , vivificat , refor-
mat, et stabilit, elevat, assimilat Deo , con-
jungit , ac per hoc acceptabilem Deo facit :
propter quod tale donum gratia gratum
faciens non immerito debuit appellari.
SECTIO XXXVI.
De gratia in comparatione ad habitus gratuitos,
ut sunt virlutes in generali.
Sequitur videre de gratia in comparatione
ad babitus virtuales, iu quos ramiflcatur :
qui sunt in triplici differentia. Sunt enim
habitus virtutum , donorum , et beatitudi-
num : prlmi sunt ad primos motus aniraaj,
secundi ad raedios, tertii ad perfectos. Sunt
enim qusedam opera moralia primitiva, si-
cut credere ; quBedam media, sicut credita
intelligere; quaedam postreraa, sicut intel-
lecta videre. Item primi sunt respectu inci-
pientium ; secundi , respectu proflcientiuni ;
fertii, re.spectuperfectorum. Item primi.sunt
ad potentias auimae rectificandas ; secundi,
ad expediendas ; tertii, ad peiTiciendas.
Primo de virtutibus aliquid vidBamus
breviter. De quibus in generali tria sunt
simpliciter referenda, scilicet diffinitio , et
distinctio, et connexio. Multiplex virtutis virtutis
diffinitio inveuitur : nam virlus accipitur 0^3°'''°'
communiter, proprie, et magis proprie.
Communiter accepta virtus, comprehendit
virtutem moralera, et naturalem ; et secun-
dum hoc comparata ad actum, diffinitur a
Philosopho ' , de Ccelo et Mundo, sic : « Vir-
tus est ullimuui potentiae de re. » Comparata
ad aclum et finera ullimum , diffinitur ab
eodem ' sic : « Virtus est dispositio perfecti
ad optimura. » Accepta vero proprie cora-
prebendit raoralem tantum , ad politicam et
gratuitam [b) se cxtendens, et secundum hoc
comparataad aCtumdiffluitur a Philosopho»
in Ethicis sic; 0 Virtus est habitus qui per-
* Id., Phys., lib. VII, text n. — » Id., Ethic, lib.
II, c. VI. — (a) Ccet. edit. ipsam. — (6) Forte leyen-
dum fleconomicain.
PART. III. SECT. XX.KVII.
flcit habentem, otopusejus bonum rcddit. »
Comparata ad principium dirertivnm, diffl-
nitur ab eodem ibidem sic : « Virlus est
habitus voiunfarius , in menle consislens ,
recla ratioue determinatus, prout sapiens
determinavit. » Serundum hoc difflnitur a
Tullio ' : « Virtus est hahitus meiitis hene
compo.sitae. » Item ab Augustino ', in libro
de Quantitale animce : « Virtus est aequa-
litas quaedam vitae ralioni undique consen-
tientis. » Accepta magis proprie , compre-
hendit virtuteni gratuitam. Et secundum
hoc comparata ad fliicm, difflnitur ab Au-
gustino in Soliloquiis^ : a Virtus-est lialiitus
ratione recta ad suum flnem perveniens. »
Comparata ad suum subjectuni, quod infor-
mat, difflnitur ab eodem in libro de Civitate
Lei : « Virtus est bona voluntas. » Ad actuin
proprium , sive complementum , difflnilur
in libro de Moribus Ecdesiw : « Virtus est
ordo amoris, sive amorordinatus. » Cumpa-
rata ad suum principium effectivum , diffl-
nitur ab Augustino sic » : « Virtus est bona
qualitas mentis, qua recte vivilur, qua nemo
male utitur, quam Deus nobis sine uobis
operatur. »
Sunt autem septeni virtutes , quibus vita
regitur christiana : tres theologicse, scilicet
fides, spes, et eharitas ; quatuor cardinales,
scilicet prudentia, justitia, temperantia, et
fortitudo : quarum sufficientia sic accipitm'.
Duplex est facies anima?, scilicet superior ,
quae est respectu flnis; et inferior, qua
est respectu eorum qua sunt ad flnem.
Superior habet rectiflcari per theologicas,
et quantum ad triplex objectum quod est in
divinis, et quautum ad triplex siibjectum,
quod esl in nobis. In divinis est summa veri-
tas, in quam nos dirigit fides in credendo et
assentiendo ; summa majestas, sive largitas,
in quam erigit spes in laudando et expec-
tando ; summa bonitas , cum qua unit cha-
ritas in complectendo et diligendo. Triples
etiam subjectum in nobis est, scilicet poten-
tia rationalis, quae ordinatur sive rectifl-
catur per fidem ; irascibilis, quae per spem ;
concupiscibilis, qiiai per charitatem. Infe-
rior vero facies animaj habet rectiftcari per
qiiatuor cardinales : nam prudenlia rec-
tificat rationalem ; fortitudo , irascibilem ;
temperantia , concupiscibilem ; jnstitia rec-
liflcat omnes vires, sive virtutes, in compa-
ratione ad alterum. In comparatione, in-
quam , ad proximum , rectiflcans omnes
vires, dicitur justitia cardinalis ; in compa-
ratione vero ad proximum, ad ipsiim, et ad
Deum, non solum cardinalis dicitiir, sed
generalisjustitia, totius aiiimae lectitudine/n
comprehcndens. Potest et aliter sufficientia
cardinahum assignari per subjecta. Nam
rationalis reclificari habet respectu sui , et
sic indiget prudentia; respectu proximi, et
sic indiget justitia. Irascibilis habet recti-
ficari contra adversa, et sic indiget fortitu-
dine; concupiscibilis contra prospera, et sic
indiget temperantia. Habent autem virlutes
esse gratuitum a gratia , tanquam ab ori-
gine et radice ; et esse meritorium a chari-
tate, tanquam a motore, forma et flne. Et
ideo omnes virtutes quoad habltus sunt
conuexce; quoad habitus meritorios sunt
aequales.
SECTIO XXXXVII.
De Fide.
Sequitur videre de singuhs virtutibus in
speciali , et primo de flde. Et primo, quan-
tum ad ejus essentiam; secuudo, quan'um
ad Symboli continentiam. In se possu-
mus considerare fldein quantum ad diffini-
tionem, aequivocationem , actus diversifica-
tionem, et effectus impetralionem.
Difflnitur autem fides multipliciter. Quan-
tum ad genus proprium , diffinitur ab
Augustino ' : « Fides est virlus, qua cre-
' Est iuter Aug. Opera, de Spir et Anim., c. iv. — et de Lih. Arlj., lib. II, c. xvm et XIX. Vid. Seut.,
- Aug.jrfe Quantit. Anim., c. xvi.— » id., Solil. lib. I, Ub. li, aisl. xxvii, bujus edit. lom. lli, p. 257. —
C. vj, n. 13,— * ColUgilur ei Aug., Retract., Ub. 1, c. ix, ' Aug., Qucest. Evang., Ub. II, c. xxxix.
406
CENTILOQUIUM.
duntur ea quse non videntur. b Quantum ad
finem ultimuni, ab Apostolo ' : «Fides est
subslautia rerum sperandarura, ai-gumen-
tum non apparentium. » A Damasceno ' :
a Fides est eorum quae sperantur hyposlasis,
rerum quae non videntur redargutio. »
Quanlum ad objectum et primum motivum,
ab Augustino : « Fides est illuminatio men-
tis ad summam veritatem. » Quantum ad
actum proprium , a Damasceno ^ : « Fides
est non inquisitus consensus. » In ordine ad
subjectum, a Dionysio ' : « Fides est uni-
cum credentium 1'undamentum, eos collo-
cans in veritate. » In comparatione ad alios
habitus et moduni asserendi, ab Ilugone '
sic : « Fides est voluntaria quaedam cerli-
tudo de rebus absentibus , supra opiniouem
et infra scientiam constituta.
Accipitur autem nomen fidei decem nio-
dis. Aliquando enim accipitur pro spon-
sione , unde Apostolus " : Primam fidem
irritam fecenint. Aliquando pro fulelitate ' :
Periit fides , et sanctus de terra. Aliquando
pro conscientia * : Omne , quod non est ex
fide , peccatum est. Aliquando pro sacra-
mento fidei ; unde dicit Augustinus " : « Par-
vulos habere fidem , non est aUud, quam
fidei habere sacramenlum. » Aliquando pro
acceptione conclusionis per ratiouem pro-
balffi ; et sic dicit Boetius : « Argumentum
est ratio rei dubiae faciensfidem. » Aliquan-
do pro cognitione comprehensionis, et sic
accipitur ab Apostolo '» : Justitia Dei reve-
labilur ex flde in fidem : Glossa : « In fidem
speciei, quae fides dicitur, quia fidentissima
et certissima est. » AUquando pro habitu
fidei informis, a Jacobo " : Fides sine operi-
bus mortua est. Aliquando pro habitu fidei
formatae " : Justus ex fide vivit. Aliquando
pro actu fidei; et sic dicit Augustinus " :
« Fides esl credere quod non vides. » Aii-
quando pro objecto fidei ; uude dicitur in
Symbolo " : H(sc est fides catholica.
i Hebr., XI, 5. — = Damasc, rfe Fid. Orlhod., lib. IV,
c. XI.— ' Ibid., c. XII. — ' Ibid., c. vn. — ' Hug.,
MiscelL, lib. I, c. xviii. — ' 1 Tim., V, 12. — ' Jerem.,
VII, 28. — ' Rom., iiv, 23. — ^ Aug., ad Bonif.,
Diversificatur autem actus fidei , qui est
credere, per credere Deum, credere Deo,
credere in Deum. Credere Deum et credere
Deo possunt esse actus informis Qdei, et
formata". Possunt autem ad eumdem actum
secundum ordinem pertinere. N>im credere
Deum, respicit divinam veritatem ut objec-
tum; credere Deo, ut motivum ; credere in
Deum , ut finem ultimum. Istum uUimum
actum muItipUcat et exponit Anselmus sic "" :
« Credere in Deum, est credendo eum ama-
re , credendo in eum ire , ei adhairere , et
credendo ejus membris incorporari. » Ad
hoc enim quod fides perfecte tendat in Deum,
requiritur adjunctio charitatis, quaj ordinat
ad amorem Dei, et sic est prima differentia ;
ad operationem boni , et sic est secunda ; ad
perpessionem maU, et sic est tertia ; ad dilec-
tionem proximi, et sic est quarta.
Fidei attribuitur operatio miraculorum.
Ipsa est enim prima virtus , quae supra se
elevat inteUectum , captivans eum in obse-
quium Domini nostri Jesu Christi : et ideo
meretur de cougruo apud Deum opus ar-
duum impetrarc, ad quod se nou extendit
possibilitas admiraiitis. Et hoc est, quod
tangitur in diffmitione miracuU : « Mira-
culum est opus ardnum et insolitum , supra ,
spem et facultatem admirantis consistens. » '
SECTIO XXXVIII.
JDe continentia Symboli quantum ad articulos.
Sequitur de continentia SymboU : circa
quod tria sunt breviter attendenda, scilicet
differentia Symbolorum, sufflcientia creden-
dorum, et essentia arUcuIorum.
Tria suntSymboIa fideichrisUanae, scUicet
Symbolum Apostolorum ; Symbolum Nicaeui
concilii, quod trecenti et octodecim episcopi
condiderunt ; et Symbolum AlhanasU. Causa
principalis conditioius primi fuit certa fidei
traditio; causa secundi fuit certa probatio
epist. xxiii, al. xcviii, n. lO.quoadseusum.— >'Rom.,
I, n. - " Jac, II, 20. — " fiow., 1, 17. — '» Aug., in
Joan., Iract. xl, n. 9. — '* Symb. Athan. — '• Auselm.,
in Epist. ad Rom., c. iv.
Fidei
operatio.
PART. III. SECT. XXXVIII.
vel propalatio ; causa tertii fuit erroriim Patris omnipotentis.
407
Deinde Philippus :
Ritus
Symbo-
lorura.
articulo-
rum fidei
puilulantium exterminatio. Primum dicitur
majus , non numerositate contentoruiu , sed
majoritate conditorum, vel auctorum. Et
dicitur submissa voce, quia fuit conditum
teiuporo veritatis nondum propalatse , vel
prolatae; vel quia est ad proprise conscien-
tise securitatem. Dicitur etiam in diei prin-
cipio et fme , scilicet in Prima et in Comple-
torio, propter duplicem confessionem fidei
necessariam, scilicet iu principio Ecclesiae,
et in fine ; vel in principio regeneralionis
baptismalis , et ultimo defunctiouis corpora-
lis, in testimonium coiiversaliouis trium-
phalis ; vel in prosperis , et adversis ; vel in
agendo, et patiendo : vel quod fldes est scu-
tum contra tentatioues diurnas, et contra
tentationes nocturnas. Secundum, quia edi-
tum est propter veritatem traditam propa-
landam , in dielius dominicis et festis solem-
nibus, propter majorem conventum populi,
alta voce cantatur : et hoc post Evangelium,
quia est ejus brevis collectio ; et ante com-
munionem, quia est ad ipsam digna prcepa-
ratio. Tertium dicitur, nocte fmita, prima
diei hora, quia fuit editum tempore veritalis
concusscB per hsereticos, praevalentis flualiter
contra eos.
Sufficientia articulorum in Symbolo Apo-
stolico coutentorum potest dupliciter assi-
gnari, scilicet ex parte causae efficieatis,
scilicet apostolorum, quia ad condendum
Symbolum singuli singulas particulas po-
suerunt '. Petrus dicit : Credo in Deum
Patrem omnipotentem , creatorem cceli et
terrce. Andreas subjunxit : Et in Jesum
Christum filium ejus , Dominum nostrum.
Deinde Joannes : Qui conceptus est de Spi-
ritu sancto, natus ex Maria virgine. Deinde
Jacobus Major : Passus sub Pontio Pilato ,
crucifixus, mortuus, sepultus. Deinde Tho-
mas : Descendit ad inferna, tertia die resur-
rexit a mortuis. Deinde Jacobus Minor :
Ascendit ad ccelos , sedet ad dexteram Dei
' Ideui habetur in Hexaem., serm, viii, el Uieet.
Salui., c. III.
Inde venturus est judicare vivos et mortuos.
Deinde Bartholoinseus : Credo in Spiritum
sanctum. Dcinde Matthajus : Sanctam Eccle-
siam catholicam. Et est sensus : Credo in
Spiritum sanctura sanctiflcantem imiver-
salom Ecclesiam. Deinde Simon Chananaeus:
Sanctorum communionem , remissionem
peccatorum. Et est sensus, quod remissio
peccatorum fit in communionevivorum, vel
sacramentorum. Deinde Jiidas Thadseus :
Carnis resurrectionem. Et est sensus : Credo
quod Deus resuscitabit carnem. Deinde Mat-
thias : Vitam (eternam, Amen.
Potest etie m sufficientia assignari ex parte suffl-
causae materialis, scilicet ipsorum articulo- ^"^^^^X»
rum. Omnes articuli sunt de Deo, vel secun- '^^"=f
dum naturam in qua consistit, vel secundum us.
naluram quam assumpsit. Et sic quidam
articuli spectant ad divinitateiu, quidam ad
humanitatem. Qui ad divinitalem , aut res-
piciunt divinam naturam in se, et sic est
primusde singiilaritate, cum dicitur: Credo
in Deum, et non in deos. Aut respiciunt
divinse essentiaj tres personas, et sic res-
pectu Patris est : Credo in Patrem omni-
potentem : Respectu Filii est : Credo in
Jesum Christum filium ejus unicum, Domi-
num nostrum. Respectu Spiritus sancti est :
Credo in Spiritum sanctum. Aut respiciunt
divinae essentiae operationes , quarum una
est in collatione naturae , et hajc est creatio
habens suum articulum : Credo in creato-
rem cceli et terrce. Alia est in coJlatione
gratiae, et haec est sauctificatio habens suum
articulum : Sanctam Ecclesiam catholicam,
sanctorum communionem, remissionem pec-
catormn. Et est sensus : Credo quod remis-
sio peccatorum fiat in Ecclesia catholica,
ubi est communio sanctorum masculine, vel
sanctorum neutrahter, scilicet sacramentd-
rum. Aliaest in collatione gloriae, et haecest
gloriosa resuscitatio , habens suum arti-
culum : Carnis resurrectionem , et vitam
ceternam, Amen. Septem sunt ergo articuh
respectu divinitatis accepti. Accipiuntur
CENTILOQUIUM.
etiam septem respectu humanitatis Christi,
juxta septem actus principales , quos ad re-
parationem nostram Dominus Deus ordina-
vit. Primus fuit incarnari, habens suum
articulum : Qui conceptus est de Spiritu
sancto. Secundus fuit nasci, habens suum
articulum : Natus ex Maria virgine. Ter-
tius fuit pretium pro uobis solvere , habens
suum articulum : Passus siib Pontio Pilalo,
crucifixus , mortuus, et nepuUus. Quartus
fuit inferos visitarcj habenssuum articultim:
Descendit ad inferna. Quintus fuit infernum
spoliare , habens suum articulum : Tertia
die resurrexit a mortuis. Sextus fuit coele-
stia transcendere , habens suum articulum :
Ascendit adcoelos, sedet ad dexteram l)ei
Patris omnipotentis. Septimus erit venire
ad judicium, habens suum articulum : Inde
venturus est judicare vivos et mortuos. Et
sic sunt septem articuli respectu humani-
tatis Christi. Diffinitur autem a Richardo
Arii ... articulus sic : « Articulus est indivisibilis
' veritas de Deo, arctans nos ad credeuduni. »
Ab Isidoro vero sic : « Arlicuius est percep-
tio veritatis divinae, tcndens in ipsam. »
Prima diffinitio nou tantum convenit arli-
culo formato, sed eliam informi.
SECTIO XXXIX.
De Spe.
s,y<,uu- Sequitur videre de spo : cirea quam pos-
^"*'" sumus eonsiderare quatuor, scilicel difflni-
tionem, a?quivocalionem, aclus excellentiam,
et cum fide differenliam. Spes, in quan-
lum est nomen allectiouis , diffluilur a Phi-
losopho ' : « Spes est suspicio fuluri boni. »
In quautum est nomeu virlutis, tribus diffi-
nitionibus notiflcatur. Prima est ha;c >:
« Spes est virtus, qua spirilualia et a;terna
bona speranlur, id est, cum fidiicia expec-
tautur. » Ista spiiitualia bona possuut intel-
ligi veuia peccatorum, gratia meritorum, et
gloria prsemiorum, ut dicalur quaidam spes
venia;, qujedam gratia;, quaidam gloriai.
•Aiisl., Rhei., lib. II, c. v. — 'Mag. Sejit., lib. 111,
Secunda haec est : « Spes est certa expec-
tatio futurje l)eatitudinis, veniens ex Dei
gratia, et meritis prajcedeutibus. » TerUa
est Augustiui ha?c : « Spes est virtus , qua
quis se ad iilud, quod credit, perventurum
praisumit.
Accipitm- autemmultiformiter nomen spei.
Aiiquando enim nominat afreclionem, se-
cundum quod dicit Boelius ' :
Oaudia pelle,
Pelle limorem,
Spemque fugato,
Nec dolor adsil.
Aliquando nominat habitum virtutis, et
tunc spes non habet ortum ex meritis, sed
ex ea merita oriuntur. Aliqiiando nominat
virtutis actum, et tunc spes oritur ex intuitu
meritorum. Nemo enim recte se sperat ad
beatitudinem perventurum, nisi qui Deo
servit, vel servire proponit. Aliquando uo-
minat virtutis stalum, et tunc spes ex me-
ritis concomilantibus habet orlum, juxta
illud Pauli': Probatio operatur spem, idest,
certiludinem secuudum Glossam : ad quam
cerlitudinem per bona opera, et maxime per
adversorum toierantiam pervenitur. Ali-
quando nominat virtutis termiuum, sive ob-
jectum, id est, rem speratam, scilicet bea-
titudinem sempiternam, et tunc spes ex
gratia et meritis prajcedentibus habet ortum.
Et sic spes virlus, secundum primam accep-
tationem sui, praecedit merita; secundum
ultimam, sequitur; secundum duas inter-
medias, sequitur et praecedit.
Ilabet autem spes excellentiam in aclu j.^^^i_
suo. Nam habens potentiam irascihilem pro 1«°''»
subjecto, virtutum habitus praisupponit, /uo^loto.
quibus superemiuet, ut regina. Habet enim
irascibilis defestai-i mala culpa;, tolerare
mala poenae, aggredi terribiUa, erigi ad ar-
dua. Ad detestaliouem culpai alienae , re-
quirit iram per zelum; ad delestationem
culpae propriae, requirit poeniteutiam ; ad
perpessioncm malorum pcenae, requirit pa-
di3l. wvi, hujus edit. lom. IV, p. 5(j|. — ' Boet.,
(le Consol. fhitos., lib. I, metr. 7. — » Rom., v, 4,
PART. III.
tientiam; ad aggressionem terribilium, ha-
bet fortitudinem , et tunc ad expeclationem
ffiternae beatiludinis per spem erigitur, a Deo
liberaliter repromissa}.
Fideiot Assignatur autem inter fidem, et spem,
fsrentt! difTereiitia per huuc modum. Nam * fldes est
bonarum rerum, etmalarum; spes tantum
bonarum. Est etiam fides rerum praeterita-
rum, preesentium et futurarum; spes tan-
tum futurarum. Item fldes est rerum pro-
priarum et alienarum ; spes est solumraodo
propriarum.
SECTIO XL.
De Charitate.
Defini. Sequitur videre de charitate : circa quam
ruatis'."' debes considerare diffinitionem , distinctio-
nem, perfectionem , diligibilium sufficien-
tiam, et ordinis exigentiam. Charitas tripli-
citer diffinitur. Nam comparata ad objectum,
diffinitur in Sententiis a Jlagistro ^ : a Cha-
ritas est dilectio, qua dihgilur Deus propter
se, et proximus propter Deum. » Comparata
ad actum proprium, qui est vivere et adhae-
rere, diffinitur ab Augustino sic ' : « Charitas
est rectissima animi aflectiOj conjungens nos
Deo. » Vel : « Charitas est virtus, qua Deum
videmus, eo quod frui desideramus. » Vel :
« Charilas est vita, copulans amantem cum
amato. » Comparataad habitum sibi injunc-
tum , diffinitur ab Apostolo ' : Charitas est
finis pmcepti de corde puro , et conscientia
bona, et fide non ficta.
Distinc- Distinguitur enim inter amorem, et dilec-
''"■ tionem, et charitatem. Nam amor competit
rationalibus, et iiTationalibus creaturis; di-
lectio vero et charitas tantum rationalibus
dicitur convenire. Item inter dilectionem , et
charitatem, differentia invenitur : Nam di-
lectio, quasi de diversis electio, rationalibus
convenit, sive justis, sive injustis; charitas
vero solum est justorum.
pertect.o Est autem in charitate, prae caeteris vir-
' Aug., Enchirid., c. vm. — » Sent., lib. III,
dJ8t. VII, huj. edit. tom. 1, p. 272. — > Aug., de Morib.
SECT. XL. 409
tutibus, perfectio et dignitas specialis. Nam
cum sit forma virtutum, non potest esse in-
formis triplici ratione : una ex parte objecti,
idem enim habet pro objecto et pro fine: in-
separabilis enim est a fine, ratione cujus est
perfectio quantum ad meritum in virtute ;
alia ex parte subjecti, ipsa enim est regula
rectificans voluntatem, qua rectificata, tota
anima recte vivit; tertia est ex parte causae,
habet enim similitudinem cum Spiritu sanc-
to, a quo est, qui etiam charitas dicitur, sive
amor a quo inseparabilis est : et ideo esse
informis omnino non potest.
Quatuorautem suntex charitate diligenda
secundum Augustinum': unum, quod est
supra nos, scilicet Deus; alterum, quod nos suta-
sumus; tertium, quod juxta nos, scilicet diH^bt
proximus ; quartum, quod infra nos est, sci- '"""•
licet humanum corpus. Horum quatuor suf-
ficientia sic accipitur. Ex charitate diligere,
est summum bonum optare dilecto. Qui ergo
ex charitate diligit, aut optat summum bo-
num ipsi Deo, et sic est primum membrum;
aut sibi ipsi, et sic estsecundum membrum;
aut simili, et sic est tertium ; aut sibi inhae-
renti, et sic est quartum. Est autem Deus
diligendus primo super omnia propter se;
nos secundo, pro Deo, et sub Deo ; proximus
noster tertio, sicut nos, et ex quo nos, quia
afTectu et effectu ; ad quod nos, quia ad gra-
tiam in prsesenti, et ad gloriam iu fuluro;
in quo nos, quia in bono ; propter quod nos,
quia propter Deum. Quarto corpusnostrum,
infra nos et proximum, tanquam bonum
minus praecipuum. Ad haec autem exe-
quenda datur nobis unius charitatis habitus,
et duplex mandatum, in quo pendet univer-
sitas Novi et Veteris Testamenti. Assignat
autem Ambrosius % praeter supradictum,
alium ordinem diligendi : ut primo Deum ,
secundo nosmetipsos, tertio parentes, deinde
filios et fratres, postea domesticos, demum
inimicos diligamus.
Eccl., c. 1. — '1 Tim., I, 5. — > Aug., de Doct.
Christ., lib. I^ c. xxni. — "^ Habetur apud Mag. Sent.,
lib. 111, dist. XXII, §0m!6u* o6u!a(, huj. edit. tom. IV,
p. 644.
SECTIO XLI.
De Prudentia.
Sequitur videre de virtutibus cardinali-
bus, et primo de prudentia; circa quam tria
scnt breviter videnda, scilicet diffinitio, spe-
cierum collectio, et actunm variatio. Pru-
dentia diffinitur, sive describitur ab Augus-
tino ' : « Prudentia est amor, ea quibus ad-
juvatur in Deum, ab his quibus impeditur,
sagaciter discernens. A Gregorio sic : « Pru-
dentia est cognitio vitandarum rerum, et
appetendarum. » A Tullio ' in Ithetoricis
sic : « Prudentia est rerum bonaram, et ma-
larum, et utrarumque scientia. » Ab eodem
de Officiis ^: « Prudentia est cognitio imi-
tandarum, fugiendarumque scientia re-
rum. » Ab eodem in libro de Requie mentis
sic: « Prudentia est rerum bonarum, et ma-
larum, cum alterarum dilectlone, et reli-
quarum detestatione scientia. »
Partes sive species prudentise secundum
Tulllum '■ in Rhetoricis sunt tres, scilicet
memoria. Intelligenlia , et providentia. Me-
moria est, per quam animus aspicit ea quae
fuerunt intelligentia est, per quam perspicit
ea, quai sunt. Providentia est, per quam
futurum aliquid videtur, antequam factum
sil. Seneca videtur concordare Tullio in hls
tribus, dicens : « Si prudeiis es, animus tuus
tribus temporibus dispensatur. Pra;seutia
ordina, futura provide, et praiterila recor-
dare. » Secundum dogma Philosophorum ,
prudentia dividitur in quatuor species, sci-
licet pi'ovidentiam , circumspectionem, eau-
tionem, et docihtatem. Providentia est pr.fi-
sens notio, futurorum pertractans eventum.
Circumspectio est contrariorum vitioruni
cautela. Cautio esl discernere a virtutibus
vitia, virtutum speciem praeferentia. Doci-
litas est prudentia erudiendi imperitos.
Secimdum Augustinum'* habet prudentia
CENTILOQUIUM.
plures actus. Nam prudentia scit quid debeat
facere : prudentiaest scire quid possit : pruden-
tiaestinehgendis : prudentia est nihilpoeni-
tendum appetere, et nihil praeter justum
velle facere. Secuudum Macrobium', pru-
dentia est mundum istum , et omnia quae in
mundo sunt, divinorum contemplatioue de-
spicere,etomnem auimi cogitationem in sola
divina dirigere. Prudentia est ad rationis
normam, quae cogitat quaeque agit, universa
dirigere, et nihil praeter rectum velle facere,
humanisque actibus tanquam rationis arbi-
trio providei'c. Prudentiae insunt ratio, in-
tellectus, circumspectio , providentia, doci-
htas, agnitio. Item prudentia, iuhomine jam
purgato, est divina non quasi in electione
prajferre, sed sola nosse. Officium etiam pru-
dentiae est, ex praeteritis et praesentibus fu-
tura perpcndere. UudedicitBoelius' in libro
de Consolatione Philosophiw : « Nou quod
ante oculos est situm sulficit intueri; rerum
exitus prudentia metitur. Circumspeclionis
officium est, per diligentem consideratio-
nem, inter contraria vitia medium tenere. »
' Aug., de Uorib. EccL, c. xv.
Ub. II. - ' Id., de Offic, lib. I,
Jnvent., lib. II. — ' Lib. de Spir
— ' Cic, rfe Invent.,
in fine. — * Id., rfe
et Anim., c. xx. —
SECTIO XLII.
De Temperantia.
Sequitur videre de temperanlia quantum
ad ti ia , scilicet quantum ad diffinitlonem ,
specierum assignationem, et acluum varia-
tionem. Temperantia describitur a Tullio in
prima Rhetorica ' : « Temperantia est ratio-
nis iu libidinem, atque in alios non rectos
impetus animi, firma et moderata domina-
tio. » Item ab eodem in libro de Officiis' :
« Temperantia estdominium rationisin libi-
dinem, et in motus alios imporlunos. » Ab
Augustino, in libro de Moribiis Ecclesice '" :
« Temperantia est anior Deo sese integrum
incorruptumque conservans. » A Macrobio " :
M Temperantis est, nihil appetere pceniten-
dum, in nullo legem moderationis excedere,
" Macrob., in ^omn. Scrip., lib. i. — Ujot., de
Consol. PJiilos., pros. 1. — * Cic, dc Invent., lib. II.
- ■' Id., de Offtc, lib. l. - '» Aug., de Morib. EccL, ■
c. XV. - " Macrob., in Somn. Scip., lib. I.
PART. III.
sub jugo rationis cupiditatem domare. » Ab
Augustirio ' : « Temperantia est affectio coer-
cens et cobibens appetitum ab his rebus quse
turpiter appetuntur. »
Partes temperantise , secundum Tullium
inprma Rhetorica^, sunt tres, scilicet con-
tinentia, clementia, et modestia. Continentia
est, per quam cupiditas consilii guberna-
lione regitur. Clementla est virtus, per quam
animus inodiumalicujus temere concitatus,
benignitate remittitur. Hsc secundum Tul-
lium. Secundum Senecam vero ' : « Cle-
mentia est temperantia animi in potestate
ulciscendi, vel superioris lenitas adversus
inferiorem in poenis constituendis. » Modes-
tia secundum TuUium est , per quam pudor
honestatis puram et stabilem comparat au-
ctoritatem. Auctoritas in hac descriptione
stabilis, appellatur gravitas perseverans. Se-
cundum dogma Pbilosophorumj partes tem-
perantiae sunt, quae fcedis motibus dominan-
tur, quae sunt modestia , verecundia , absti-
nentia, castitas, honestas, moderantia, par-
citas, sobrietas, pudicitia. Modestia est, quae
facit cultum , et motum , et omnem nostram
occupationem, ultra defectum et citra exces-
sum sistere. Verecundia est in gestu et verbo
honestatem servare. Abstinentia et honestas,
moderantia et parcitas, et sobrietas edulii, co-
hibent nutrimenta. Abstlnentia est, statutum
terminum prandendi non praevenire. Ilone-
stas est , nec lautiores cibos quserere, nec in
apparatu operam dare. Moderantia est , ni-
mium ciborum appetitum rationis imperio
revocare. Parcitas est, mensuram refectionis
non excedere. Sobrietas est, excessum in
potu cohibere. Hujus officium est, arcere
mala ebrietatis. Castitas est abstinentia ab
omni coitu ilbcito : quse est triplex , scilicet
conjugalis, vidualis, et virginalis. Virgini-
tas est , secundum Augustinum * , in carne
corruptibili perpetuae incorruptionis medi-
' Aug., de Lib. Arb., lib. I, c. xiii. — 2 Cic, cle
Invent., lib. II. — 3 Senec, de Clem., lib. II, c iii.
— » Aug., de Virginit., c. xiii. — • Lib. de Spir. et
Anim., c. xx. — « Macrob., in Somn. Scip., lib. 1. —
' Cic, de Invent., Ub. 11. — ' Id., Ub. 111, ad Herenn.
SECT. XLIII. 411
tatio. Pudicitia est, moderamine rationis pe-
tulantiam domare.
Actus temperantiae , secundum Augusti-
num% sunt contra prospera, non praesumere
quod non po$slt, exerceri in utendis, terre-
nas cupiditates non tantum reprimere, sed
penitus obhvisci. Secundum Macrobium',
temperantia est omnia relinquere , in quan-
tum natura patitur, quae corporis usus re-
quirit.
SECTIO XLIII.
De Fortitudine.
Sequitur videre de fortitudine quantum ad
diffmitionem, specierum assignationem , et
actuum variationem. Fortitudo sic describi-
tur a Tullio in prima Rhetorica '^ : « Forti-
tudo est considerata periculorum susceptio,
et laborum perpessio. » Item ab eodem in
secunda Rhetorica^ : «Fortitudo est magna-
rum rerum appetitio , et humilium contem-
ptio, et cum ratione utilitatis laborum per-
pessio. » Item ab eodem : « Fortitudo est
rationalis aggressio terribilium, cum con-
stanti eorum perpessione. » Secundum Aris-
totelem ' : « Fortitudo est virtus difflcillimo-
rum in passionibus operativa gralia boni. »
Augustinus " , de Moribus Ecclesice : « For-
titudo est amor facile omnia tolerans pro-
pter id quod amatur. » Fortitudo etiam aliter
describitur : « Fortitudo est firmitas animi
contra molestias saeculi. » Et sumitur de
Mattbaeo " (a) : Erant quatuor millia, etc
Partes fortitudinis, sivespecies, secundum
Tullium sunt quatuor, scilicet magnificen-
tia, fldentia, patieutia, et perseverantia. Ma-
crobius '^ septem ponit partes fortitudinis ,
scilicet magnanimitatem , flduciam , securi-
tatem, magniflcentiam, ronstantiam, patien-
tiam, flrmitatem. Secuiidum dogma aliquo-
rum, fortitudo est virtus restringens impe-
tus adversitatis. Hujus partessunt quaecum-
— » Arist., Etliic, lib. III, c vil et viii. — 1» Aug., de
Morib. Eccle., c xv. — i' Matth., xv , 38. —
'5 Macrob., in Somn. Scip., Ub. I.
(a) Forte legend. de Glossa ia Matthaeum.
412 CENTILOQUIUM.
que haec efficiunt, quae sunt magnanimitas,
fiducia, securitas, magniflcentia, constantia,
patientia, fldentia, et perseverantia. Magna-
nimitas est difflcilium spontanea et rationa-
bilis aggressio. Fiducia est certa spes animi
perducendi ad flnem reni inchoalani. Secu-
ritas est babitus secundum quem imminen-
tes incommoditates et rei inclioalae affiues
non formidantur. Maguiflcenlia, secundum
Tuliium ' , est rerum maguarum et excelsa-
rum cum animi ampla quadam et splendi-
dissima propositione cogitatio alque admi-
nistratio. Secundum Macrobium ' : « Magnifi-
centia estdifflcilium et prfficlarornui consum-
matio. » Constantia est stabilitas aninii firma,
et in proposito perseverans. Patientia est
virtus contumeliarum et omnis adversitatis
aequauimiter mala portuns. Ilem aliter : Pa-
tienlia est aequanimis malorum illatorum
toleranlia. Gregorius ' : « Yera patientia est,
aliena mala aequanimiter perpeti, et contra
eum , qui mala irrogat, nullo animi dolore
moveri. » Item abter diffinitur : Patientia
est omnium molcstiarum aliunde illatarum
victoriosa perpessio. Fideutia est virtus per
quam, magnis et houestis in rebus, multum
ipse animus se in fiducia coUocavit. Perse-
verantia, secundum Tullium *, est ratione
bcne considerata stal)ilis et perpetua per-
mansio. Magistraliter sic dcscribitur : Perse-
verantia est permanentia in bono diuturna,
sive finalis. Nota quod constantia est per-
manentia in proposito; perseverantia est per-
mauentia in bono, sive contiuuatio boni.
Conslantia cavet levem transitum a propo-
sito in propositum; perseverantia vero discon-
tinuationem vel imperfectiouem respectu de-
biti finis.
Secundum Augustinum' : o Actus fortitu-
dinis est contra adversa facere quod possi t ,
constans in tolerandis, nihil nisi turpia ti-
mere, ct quidquid agimus , vel cogitamus,
ad rationis normam dirigere. »
' Cic, de Invent., lib. II. — ^ Macrob., loc. pro.xime
cit. — ' Greg, !>i EvruKj., boui. .\xxv, nou uiullum
ante med. — ' Cic, loc. proxime cit. — ' Lib. de
Spii: et Anim., c. xx. — ' Cic, de Invent., lib, II.
SECTIO XLIV.
Sequitur videre de justitia quantum ad jasuti»
difflnitionem, specierum assignationem, et ,f„"g"'^
actionum progressionem. Justitia difftnitur
sic a TuUio in pritna Rhetorka « : « Justitia
est habitus animi, communi utilitate servata,
suam unicuique tribuens dignitatem. » Ma-
crobius ' : a Justitia est unicuique servare
quod suum est. » Augustinus, libro de Li-
bero arbitrio ' : « JustiUam quid dicam esse,
nisi virtutem qua sua cuique tribuuntur? »
Super Matthaeum ' : Beati qiti esuriunt et
sitiunt justitiam (a) : « Justitia est sua cui-
que tribuere, sibi, proximo, et Deo. » Se-
neca : « (Juid est justitia, nisi naturae tacita
conventio, in adjutorium multorum invea-
ta?Bldem: « Justitiadivinalex est, et vincu-
lum societatis humanae. » Isidorus : « Justi-
tia est ordo eta>qiiitas, qua homo cum una-
quaque re beue ordinatur. » Ansehnus '» :
« Justitia est rectitudo voluutatis propter se
servata; d propter se, rectitudiuem scilicet.
Item aliter difflnitur sic : Justitia est virtus
conservatrix humanae societatis, et vitae
communitatis. Augustinus ", de MoribiisEc-
desiCB : « Justitia est amor soli amato ser-
viens, et propterea recte dominans cffiteris
quae homiui subjecta sunt. A Magistris sic '* :
a Justitia est constans et perpetua voluntas,
jus suum unicuique tribuens. »
Justitia, secundum quosdam, dividitur in
severitatem, et liberalitatem. Severitas est
virtus debito supplicio coercens injuriam.
Liberalitas esl virtusbeneficiorum erogatrix,
quae pro affectu benignitas, pro effectu be-
neficeutia nominatur : et consistit haec virtus
tota in tribuendo. Benignitatem vero divi-
duut in septem partes, scilicet in reiigionem,
pietatem, innocentiam, amicitiam, reveren-
— ' .Miicrob., loc. cit. — ' Aup., de Uli. Arb., lib. I,
c. XIII. — » Matth., V, 5. — '• .4uselu) , de Verit.,
c. iiii. — ' Aug., de Morib. Eccl., lib. XV. —
'« /'is/i7. de Justit. et Jure, iu priuc.
(a) Suppl., Glossa.
PART. III.
tiatn, concordiam, misericordiam. Alii divi-
dnnt in innoccntiam , amicitiam , concor-
diam, pielatom, religionem, affcclum ct hu-
manitatem. Secundum Tullium in prima
Rhetorica^ : oAd justitiam pertinent religio,
piefas, gratia, vindicatio, observantia, et ve-
ritas : » addo pro nunc disciplinam et obe-
dientiam.
Religio est virtus quse superioris cujus-
dam naturae, quam divinam vocant, curam
csremoniamque afferl. Haec Gra^ce dicitur
Lairia. latrfa, quffi sic describitur : Latria est cultus
i)eo debitus et exhibitus. Vel : Latria est vo-
luntas impendendi Deo cuUumdebitum. Im-
penditur autem cultus debitus Deo corde per
fidem , spem et charitatem ; ore per adora-
tionem, laudationem, beuedictionem, etgra-
tiarum actionem ; opere per oblationem ,
thurificationem et geniculationem. Hujus
primum officium est perpetrati sceleris pce-
nitere; secundum est temporahum mulabi-
litatem parvi pendere; tertium, vitam no-
stram ex toto Deo commitlere; quarlum,
Duiia. vcritatem servare. Nota tamen , quod diiha
aliquando idem est, quod latria ; slricte ta-
men et proprie accipilur pro reveienlia sau-
ctis, sive personis sublimibus exhibenda.
Quffi sic describitur : Dulia est servitus , vel
cullus creaturae debitus et exhibitus. Et vi-
detur idem esse cum reverentia posila in
prima divisione justitiae, quae sic describitur :
Reverentia est virtus personis gravibus, vel
aliqua praelatione sublimatis , debitae hono-
rificationis cultum exhibens. Deo autem de-
betur latria, sanctis dulia, beatae Yirgini
Mariae hyperdulia.
pieias. Pietas e.st virtus per quam sanguine con-
junctis patriaeque benevolis officium el dili-
genstribuitur cullus. Gratiaest virtusin qua
amicitiarum et beneficiorum alterius me-
moria, et remunerandi voluntas continetur.
Vindicalio est virtus per quam vis aut inju-
ria, et omnino omne quod obfuturum est,
defendendo aut ulciscendo propulsatur. Ob-
' Cic, de Invent., lib. II. — ^ Bern., ad Sophiam.
episl. cxu, in Sne.
SECT. XLIY.
413
servanlia est virtus per quam homines in
aliqua dignitate, cultu quodam et honore
dignanlur. Veritas est virlus per quam im-
nnitata ea quae sunt, aut quae ante fuerunt ,
aut futura sunt, dicuntur. Innocentia est pu- i„„o-
ritas animi, injuriae omnem illatiouem ab- °'°'''''
horrens. Hac virtutedii placantur. Amicitia
est voluntas bona erga aliquem, causa illius
qui diligitur, cum ejus pari intentione aquo
diligitur. Hujus primum offlcium est idem
velle, et idem nolle; alterum secreto admo-
nere, et palam laudare. Concordia est virtus
concives el compatriotas in eodem jure et
cohabitatione, et spontanee metiens. Miseri-
cordia est virtus per quam animus super
calamitate afflictorum movelur. Haec virtus
nihil humanum a se alienum putat ; aliorum
damna vel commoda, sua aestimat. Disci-
pUna, secundum Cyprianum, est morum
ordinata correctio, et majorum praeceden-
tium patrum regularis observatio. Secun-
dum Hugonem de saucto Victore ; a Disci-
plina, est conversatio bona et honesta, cui
parum est non malum facere; sed studet in
his, quai bene agit, per cuncta irreprehensi-
bilis apparere. « Idem : « Disciplina est om-
nium raembrorun; motus ordinatus, et dis-
positio decens in omni habitu et actione. >»
Bcrnardus' : a Disciplinacervicem submittit,
deponit supercilia, vultum componit, ligat
oculos, cachinnos coliibet, moderatur lin-
guam, gulam frajnat, iram sedat, format in-
cessum. » Obedientia sic describitur : Obe- obe-
dienlia est voluntas faciendi praeceptum, vel '^'^°'''"
mandatum superiorum. Item sic : Obedien-
tia est obtemperatio secundum regulam sa-
crae Scripturaj majoribus quibuscumque de-
bita. Vel sic : Obedientia est spontaneum et
rationabile propriae voluntalis sacrificium.
Vel sic : Obedientia est pio studio propriae
voluntatis abnegatio. Augustinus : « Citius
exuuditur una obedientis oratio, quam de-
cem millia contemptoris.» ./Equitas est amor
aequalitatis in his, in quibus debet esseaequa-
litas (a).
(u) Co!/. cdil. ijuahlas.
ili
De juslitia dicit Prosper : « Justitia est
quaedam animi nobilitas, suam cuique tri-
buens dignitatem, superioribusreverentiam,
paribus concordiam, inferioribus discipli-
nam, Deo obedientiam, sibi ipsi sanctimo-
niam, inimico palientiam, et misero com-
passionem. » Secundum Augustinum '
« Actus justitise est scire quid debeat reddere
non velle plus, quam possit distrihuere
omaem animi cognitionem ad solum Deum
dirigere et erigere, eumque, tanquam nihil
aliud sit, sola mentisacie intueri. «Secundum
alios » aulem est etiam actus j ustitis ad unam
consentire viam, uniuscujusque virtutis ob-
sequium servare, unicuique quod suum est
reddere ; item cum superna et divina mente
sociari , ut servet cum ea perpetuiim foedus
imitando.
SECTIO XLV.
De septem donis Spirihts sancti.
Septem sunt dona Spiritus saucti, quae
enumerat Isaias • : scilicet donum sapientiae,
et intellectus, donum consilii, et fortitudiuis,
donum scientia", et pietatis, et donum timo-
ris Domini. Ilabemns autem videre de do-
nisdivinis, quaiSpirilui sancto attribuuntur,
tria : scilicet specialem sufficieuliam, singu-
larem consistentiam, et generalem dilferen-
tiam.
sufo- Specialis sufficientia habituum prsedicto-
sMcMs •""'" ^^^ accipilur. Dona Spiritus saucli spe-
dono- cialiter suut, vel principaliter, ad expedien-
das potentias anima^ in agendo. Habemus
autem expediri quautum ad decliuationem
mali, et sic est donum timoris; item quan-
tum ad operationem boni, et hoc dupliciter :
nam aut est bonum necessitatis , ad quod
expedimur per donum pietatis, cujus regi-
men directivum est donum scientia; ; aut est
bonum supererogationis, ad quod expedi-
mur per donum forlitudinis, cujus regimen
est donum consilii.
» Lib. de Spir. et Aniin., c. xx.— ' Plot., de Virt.,
Enn. 1, et ex eo Macrob. , in Somn. Scip,, Ub. I. —
CENTILOOUIUM.
Ad majorem horum donorum evidentiam, singu-
attendenda est consistentia actuum singulo- "orum'
rum. Nota ergo primo, quod sapientia com- ""^,''
muniter accepta dicit cognitionem genera-
lem rerum divinarum et bumanarum , se-
cundum Augustinum ' et Philosophum ',
qui dicit, quod sapiens esf, qui novit omuia.
Minus communiler dicitcognitionem rerum
Kfernarum, unde Apostolus * : Alii datur
sermo sapientiCB , id est cognitio £Eferno-
rum. Proprie dicit cognitionem qua colitur
Deus fide , et spe, et charitate : unde Job ' :
Pietas [a) ipsa est sapientia. Magis proprie
nominat cognitionem Dei cxperimentalem ,
et sic est unum de septem donis Spiritus
sancti, cujus acfus consistit in degustando
suavitalem Dei. Qui quidem actus partim
est cognitivus, partim afTectivus : ita quod
in cognitione inchoatur, et in affectione con-
summatur. Item habemus quiescere in op-
timo per intelligenfiam virtutis , et sic est
donuni intellectus; et per afTeclionem boni-
tatis, et sic est donum sapientice.
Scientia etiam dicitur tribus modis. Qua^- scienUa.
dam enim est scientia consistens in intellectu
pure speculativo , fundata super principia
ralionis, ut est srientia acquisita, sive hu-
mana philosophia. Qiiaidam est consisfcns
in intellectu incUnafo ab affectu (a), fundata
super priucipia juris naturalis , ordinans ad
rectam et honestam vitam , ut est scientia
prudentiae virtutis. Quaedam est consistens
in intellectu inclinato a fide , et inclinante
ad operationem bonam, fundata super prin-
cipia fidei , habens ortum a donis spiritualis
gratiae , ut est donum scientia* , cujus actus
prajcipuus est dirigere iu agendis secundum
exigentiam regulae tidei , et imitationem
Christi.
De dono intellectus tene, quod ejus actus miei-
consistit in contemplafione non solum crea-
tricis essentiae, verum efiam in contempla-
tione spiritualis creatmae. Habetur quidem
' Isa., XI, 1 ct seq. — > Alig., de Trinil., lib. ,\1V, c. I,
— 5 Arist., Melaph., lib. 1, c. u. — • I Cor., xii, 8. —
' Job, xxviii, 28.
(b) Vulg. Timor Domini. — (6) Cat. edit. effectu.
PART. III.
cognitio de Deo sub ratione veri tripliciter :
scilicet per simplicem ascensum , et sic est
fides faciens assentire ; per rationis admini-
culum , et sic intellectus donum , cujus est
credita per rationem intelligere ; per sim-
pllcem contuitum, et sic est munditia cordis,
cujus est videre Deum. Etenim ad intelli-
gendum credita non adjuvatur homo per
rationes sumptas a conditionibus.
consi- De dono consilii tene, quod consilium ali-
qnando dicit actum consiliandi; aliquando
dicit illud ad quod terminatur ille actus ; ali-
quando dicit habitum qui expedit et dirigit
animam ad eligendum prosequenda, et vi-
tandum fugienda. Habitus autera dirigens ,
si sit respectu eligibilium qua? sunt necessi-
tatis, est prudentiaj , quffi dirigit ad talia ,
licet minus excellenter, quam scientia quae
estdonum. Si autem eligibilia sint arduitatis
et difficultatis , est donum consilii. Potest
quippe homo dirigi in electione vel secun-
dum regiilam juris naturalis, et sic est pru-
dentia; vel secundum regulam juris divini,
et sic est donum consilii , cujus est dirigere
in electionem prosequendorum , et fugam
vitandorura.
Forti- De dono fortitudinis est tenendum, quod
ejus actus consistit in sustinentiapassionum,
et aggressione arduorum. Aggredi autem
ardua , sive perpeti passiones , potest homo
dupliciter : vel proptcr justitiaj et honeslatis
conservationem, et sic respicit virtutem for-
titudinis ; vel propter Christi perfeclam irai-
tationem , et sic respicit donum fortitudinis.
Primum est de dictamine juris naturalis ;
secundum , de dictamine juris divini. Actus
ergo doni fortitudinis attenditur penes
promptam et expeditam tolerantiam passio-
num.
pietas. De dono pietatis tene , quod pietas alten-
ditur erga Deum, et est idem quod latria ;
erga parentes , et est pars justitiae , secun-
dum regulam juris naturahs , et secundum
obbgationem necessitatis ; attenditur etiam
erga proximum Dei imagine insignitum , et
sic est Spiritus sancti donum. Sed nota quod
SKCT. XLV. 418
misericordiffi virtus attendit in proximo con-
formifatem in natura, et necessitatem in
miseria, praivio dictamine juris naturalis,
secundum regulam prudentiae ; pietas vero
attendit in proxirao divinam imaginem ,
prsevio dictamine juris divini, secundum
regulam doni scientiBe. Ex dono ergo pie-
tatis est homo benevolus cuilibet creaturae
Dei imagine insignitse. Tahs autem benevo-
lentia pro loco et terapore exit aliquando in
compassionis affectum , ahquando in operis
beneficium. Actus crgo pietatis praecipuus
est , facere hominem benevolum respectu
cnjushbet proximi , in quantura gerit ima-
ginem Creatoris.
De dono timoris tene , quod ejus acUis
generahs est resilire ab arduo. Et polest dif-
finiri communiter omnis timor sic : Timor
est resihtio ab aliquo arduo , vel excehente.
Si autem iilud arduum est in genere boni,
tunc est resihtio cum reverentia. Si autem
in genere mah, tunc est resilitio cum fuga.
Damascenus ' dicit timorem esse expectato-
rem futuri mali. Augustinus, diffiniens timo-
rera, dicit * : « Timor est fuga animi, ne
amittat id quod habet. » Timoris donum tria
intuelur, scihcet : pcenara, ut eara fugiat,
et sic est timor servilis ; offensam , ut eam
caveat , et sic est timor initiaUs, qui unum
habet oculura ad pojnam, et unura ad of-
fensam ; majestatem summara , ut ei i'eve-
i'enter subjaceat, et sic est timor fihahs , cui
duplex respectus est ^ unus in refugiendo
ofTensam, ne separetur a Deo ; alius est prin-
cipaUor in reverendo Deum , et iste perma-
net in beatis. Distinguuntur autem sex ti-
moris differentiae , secundum quod a tripUci ;
principio habet ortum. Habet enim ortum a
natura, et sic est timor naturaUs ; a hbidine,
sive concupiscentia, et hoc vel ex nimioamore
sui , et sic est timor humanus; vel ex niraio.
amore suorum , et sic est timor mundanus ;
a gratia , et hoc vel a gratia gratis data , el
sicest timor serviUs; vel a gratia gratum fa-
• Damasc, de Fid. Orthod., lil). II, c. xii, in fine.—
» Aug., de LXXXllI QwEst., q. xxxiii.
Diffe-
genera-
4i6 CENTILOQUIUM.
ciente , scilicet inchoata, et sic est timor ini-
tialis ; aut agratia perfecta, et sic est timor [a)
filialis. VA iste dicitur amicabilis, vel amica-
lis, quia timet volimtatum dissensionem ;
castus, quia timet sponsi complexus separa-
tionem ; filialis, qiiia timet palris indigna-
tionem ; sanctus , quia timet in omnibus in-
quinationem.
De Spirilus sancti donis nota difterentiam
generalem. iNam quoddam donum esta Spi-
ritu sancto, et nunquam cum Spiritu sanclo ;
sic esl timor serviiis, in quo viget voluntas
peccaudi, si impunitas speraretur. Quoddam
a Spiritu sanclo, et nunquam sine Spiritu
sancto ; et sic est douum charitatis, et gra-
tise gratum facientis. Quoddam est a Spiritu
sanclo, et polest esse cuni Spiritu sancto,
et sine Spiritu sanclo, ut est donum scien-
tiae , et donum prophetiae , caiterae gratiae
gratis data3.
SECTIO XLVI.
De beatitudinibiis, et vita activa, cum operibus
misericordim; et de vita contemplativa cum ora-
tione, et duodecim fnictibus , et quinque sen-
sibus.
Septem sunt beatitudines, quas enumerat
Salvator in monte , sciiicef paupertas spiri-
tus , militas , luctus , esuries justitiae , af-
fectus misericordiae , munditia cordis , et
pax. Circa beatitudines liabemus videre nu-
merum , sufflcientiam , vitaj duplicis excel-
lentiam , usus duplicis consequentiam. Sunt
autem beatitudines numero septem, quarum
ratio et sufficieutia sic accipitur : Beatitudi-
1 nes sunt ad potentias animae perficiendas.
t Ad integrara autem perfectionem tria prae-
cipua requirunlur, scilicetperfectusrecessus
a malo , perfectus profectus in bono, et per-
fectus status in optimo. Malum autem pro-
cedit aut a tumore superbiae, a quo elouga-
mur per paupertatem spiritus; aut ex ran-
core malitiai , a quo elongamur per mitita-
tem; autex languore concupiscentiae, a quo
elongamur per luctum. Perfectus autem
profectus, vel proressus in bono , est secun-
dum imitationem divinam. Vniversm autem '
vice Domini sunt misericordia et veritas ,
quae pro justitia ponitur. Deum justum per
esuriem juslitiae imitamur; Deo misericordi
per effectum misericordiae conformamur.
Perfectus status in optimo est per Umpidam
cognitionem in vero , et sic est munditia
cordis, ad videndum Deum ; et per tranquil-
lam atTeclionem in bono, et sic est pax men-
tis , ad fruenduni Deo. Habitus virtulum
disponunt ad exercitium vilae activae; habi-
tus donorum, ad otium vitae contemplativae ;
habitus beatitudinum, ad perfectionem fa-
ciunt utriusque.
De his dual)us vilis, signatis per Liam et do<
Rachel, per Pelrum et Joannem, per Mar- '"''■"'
tham et Mariam, dicit Beda : « Acliva pa-
nem corporalem esurienti, vel panem doctri-
nae ignoranti porrigit, errantem corrigit,
superbum ad humilitatem revocat, quae sin-
gulis expediunt dispensat. Contemplativa
charitatem Dei et proximi retinet; sed ab
exteriori operatione qniescit, soU Conditoris
desiderio inhaeret, et calcatis omnibus curis,
ad videndum faciem Creatoris inardescit, et
desiderat misceri supernis civibus, de aeterna
Domini incorruplione gaudentibus. Est au-
tem triplex proprietas in utraque, secun-
dum quas mutuo excedunt. Prima proprie-
tas aclivae est dibgentia utilitatis et necessi-
tatis publicae, respectu ralionalis; secunda
est charitas erga proximum , cum compas-
sione, respectu concupiscibilis ; tertia est
fecundilas bonorum operum in agendo,
cum perfectione palientiae, respectu irasci-
bilis. In his contemplativa exceditur ab
acliva. Prima proprietas contemplativae est
contuitus pulchritudinis summaB majestatis,
cum delectatione , respectu rationalis ; se-
cunda est quies cum securitate, respectu
irascibihs ; tertia est munditia cordis, cum
bonitate, respectu concupiscibilis. In his
contemplativa excedit activam.
Ad activam pertinent opera misericordiae, op
' Psal. ,Txiv, 10. — (a) Leg. charitas iiueamor.
cordiae
corpora-
PAUT. III
tam corporalia, quani spiritualia. Corporalia
suiit septem, hoc versiculo comprehensa :
Visito, polo, cibo, redimo, tego, coUigo, condo :
Quorum sufflcientia sic accipitur. Homo
est subslantia animata : per hoc tangitur ,
1% vegetabilis , qua? indiget restauratione
calidi et sicci , et hoc per cibum ; frigldi et
humidi, ct hoc per potum. 2° Sensibilis, et
huic est necessarium diiplex operimentum
propter exteriora nociva : remolum, et est
hospitium ; propinquum , et hoc est vesti-
mentum. 3° Rationalis , et sic est subtantia
libera , nata habere libertatem a carcere ,
vel ab inflrmitate : et sic est contra intru-
sionem in carcere , vel in lecto , visitatio ;
et a servilute , et contra hanc est redemptio.
4° Mortalis , et sic inest ei mors, propter
quam , sive post quam indiget sepultura.
Spiritualia qno(|ue sunt septem , hoc ver-
siculo comprehensa :
Instrue, consule, castiga, solare, remitte, fer, ora :
Quorum sufflcieutia sic accipitur. Defectus
spiritualis in proximo si non potest relevari
nisi per Deum , tuuc adhibenda est oratio ;
si potest relevari per hominem , et est cog-
nitivffi , ut ignorantia cognoscendorum ,
tunc est instructio ; si est ignorantia agen-
dorum , tunc est consilium. Si vero est
affectivae , aut est culpa commissa in te , et
sic est remissio ; aut in alios , et sic est cor-
rectio. Si est poena , aut est relevandus
verbo , et sic est consolatio ; aut facto , et sic
est supportatio.
Ad contemplativam pertinet oratio. Unde
de contemplativa videndum est quantum ad
difflnitionem , gradum , distinctionem , et
■ contentam sub ea orationem. Contemplatio
sic difflnilur : Contemplatio est verus cer-
tusque intuitus de quacumque re. A Ri-
chardo ' sic : « Contemplatio est libera men-
tis perspicacia in sapieiitiae spectacula cum
admiratione suspensa. » Yel sic : « Contem-
' Richard., Benjam. Maj. de ConteinpL, c. iv, p. I.
— ' Aug.,(/e Quantit. Anim., c. xxxiii.— ' Imo auct.
TOM. VU.
SECT. XLVI. 417
platio est perspicax et liber animi inluitus
in res perspiciendas usqucquaque diffusus. »
Bernardus ponit sex gradus contemplationis,
qui sunt vacatio , intuitio, admiratio, di-
lectio, delectatio , anlielatio. Augustinus',
de Quantitate animoe, ponit septem gradus,
sive actus. Primus dicitur animatio; secun-
dus, sensus; tertius, ais; quartus, virtus ;
qnintus , tranquiUitas ; sextus, ingressio;
septimus, contemplatio. De oratione viden-
dum est quantum ad difflnitionem in gene-
rali , quantum ad assignationem petitionum
Orationis dominicse in speciali. Oratio sic
describitur ab Augustino ' : « Oratio est
pius mentis affectus in Deum directus. » A
Joanne Damasceno sic * : « Oratio est asceu-
sus intellectus in Deum. » Idem : « Oratio
est expressio desiderii directi in Deum prop-
ter bouum adipiscendum , vel malum remo-
vendum, formata per verbum interius et
exterius. » Et magistraliter sic : « Oratio est
ostensio voluntatis nostrse ei , a quo impe-
trare speramus id quod desideramus. » Gre-
goiius ^ : « Veraciter orare , est in com-
punctione amoris gemitus et non composita
verba resonare. »
Jara descendendum est ad orationem , oratio
quam Dominus composuit : in qua, sub Domini-
septenario petilionum, comprehenditur uni-
versitas petendorum, et quantum ad ea quaj
spectant ad prsemium patriae , et quantum
ad ea quae spectant ad meritum viae. Quse
spectant ad praemium patriae, sunt : Intelli-
gentia veritatis, sive aperta visio veri, quai
petitur ibi : Sanctificetur nomen tuum , id
est : Notitia tui nominis personis sanctis et
mundis donetur. Reverentia majestatis, sive
secura teutio summi ardui , quae reges facit,
et per quam habetur regnum , quae petitur
ibi : Adveniat regnum tuum. Concordia
voluntatis, sive perfecta fruitio summi boni,
quae petitur ibi : Fiat voluntas tua sicut in
caelo et in terra. Quae spectant ad meritum
lil) 'le Spir.et Auiin,, c. iv, iuter Aug. (Iper., ai^i.ud.
tom.VI.— ' Damasc, de Fid. Orthod., lib. Ill,c. xxiv.
— » Greg., Moral., lib. XXXlll, c. xxi, iu fine.
27
418 CENTILOQUIUM.
sive transitum viae , aut respiciunt coUatio-
nem boni , aut amotionem mali. Collatio
boni petitur in pane quotidiano sive super-
substantiali , in quo petitur quidquid ne-
cessarium est ad conservationem vitae prae-
senlis , tam secundum spirilum , quam
secundum corpus. Amotio mali petitur in
c tribus sequentibus. Est autem malum tri-
plex : quoddam tenet raiionem praeteriti,
quoddam praesentis , et quoddam futuri.
Sive quoddam est malum culpae , sive trans-
gressionis; quoddam est malum pugnae,
sive lentatiouis ; quoddam est malum pcenae,
sive tribulationis. Primum petitur amoveri
in dimissione deliitorum ; secundum , in
victoria tentalionum ; tertium , iu libera-
tione ab oppressione adversorum'.
Perfectioneni beatitiidinum consequitur
duplex usus , scilicet quinque sensuum spi-
ritualium, et duodecim frucluum spiritus.
Sensus spirituales sunt visus , auditus ,
gustus , odoratus , et tactus. Visu videtur
sponsi Christi summa pulchritudo sub ra-
tione splendoris ; auditu auditur Chrisli
summa harmonia sub ratione verbi ; gustu
gustatur Chiisti snmma dulcedo sub ratio-
ne sapientiae , comprelieudentis verbum et
spleudorem ; odoratu odoratur Christi sum-
ma fragrantia sub ratione verbi inspirati in
corde ; tactu astringitur et palpatur Christi
summa suavitas sub ratione Yerbi incarnati,
1 inter homines habitantis. Fructus vero spi-
rifussunt' charitas, (jaudium, pax , pa-
tientia , longanimitas , honitas , benignitas,
fides , mansuetudo , modestia, continentia,
et castitas. Non sunt autem sensus , neque
fruclus, per se habitus : sed fructus dicunt
affectuales delectaliones circa bonitatem
Sponsi degustandam ; sensus autem dicunt
inlellectuales perceptiones circa veritatem
Sponsi contemplandam. Quae contemplatio
fuit in prophetis per revelationem quantum
ad triplicem visionem, scilicet corporalem,
imaginariam sive spiritualem , et intellec-
' Viil. noslri Docloris Expositionem in cap. sextum,
Uattk — ■ Gal., T, 22-23. — » Maleria hujus seclionis
tualem. In aliis vero justis reperitur per
speculationem , quae incipit a sensu, et per-
venit ad imagiuationem ; de imaginatione ,
ad ralionem; de ratione, ad intellectum ; de
intellectu, ad inteUigentiam ; de inleliigen-
tia , ad sapieutiam , sive notitiam excessi-
vam : et sic assistitur vero Salomoni.
SECTIO XLVII.
De Sacramentis in generali.
Jam videndum est de tertio beneficio Jesn
Christi, quod est sacramentaUs niedicina ».
De sacramentis ergo primo videamus in ge-
nerali ; postea de singulis in speciah. In
generali habemus videre de sacramentorum
institutione, diffinitione, ordinatione, itera-
tione , sufficientia et praecellentia.
Institutio sacramentorum Deum decuit, et lasuiu-
nobis expediens fuit. Decuit qnidem divi- meato-"
nam misericordiam nobis providere reine- "'"'•
dia, non sohim quae faciunt ad remissionem
culpae , sed etiam pcenae. Decuit divinam
justitiam , quae a nobis exigit ahquam
humihationem, quam exhibemus per signo-
rum sensibihnm observatiouem. Decuit (hvi-
uam sai^ientiam , quae in sensibihbus decre-
vit remedia invenire, ex quibus contingit
naturam homiuis interire. Nobis expidiens
fuit : quoniam enim eramus caci quoad
rationalem , ideo data sunt sacramenta sen-
sibiha ad eruditiouem ; quoniam eranius
elati quoadirascibilem, ideodata suiitsacra-
menta corporalia ad humiliationem ; quo-
niam eramus proni ad malum quoad con-
cupiscibilem , ideo data sunt sacrameuta
plura ad exercitationem.
Sacramentum sic diffluilurin Sententiis* : Diffin'-
0 Sacramentum est invisihilis gratiae visi-
bihs forma, cujus similitudinem gerit, et
causa exlstit. b Hugo de sancto Viotore sic
difliuit ' : « Sacramentum est materiale ele-
mentum subjectum ocuhs , similituihne re-
liiibelur sii|pia, brcvi/. imrle vii, a c. 1 , usque
ucl vii. — » Sent., lU). IV, dist. i, liuj. cJil tom. V,
p. 24i. — » Hug., de Sacram., Ub. I, p. I.\, c. ii.
PART. III.
praesentans, institutione signiflcans, signi-
ficatione gratiani conferens.
Ordinantur aulem sacranienta sic : Bap-
tisraus, confirmatio, Eucliarislia, poenitentia,
nxtrema unctio , ordo , et malrimonium.
Quinque prinia respiciunt personam ; ordo
ordosa- et niatrimonium Ecclesiam. Ordo patet sic :
cramen-
toium. nam baptismus est ad vulnerum curatio-
nem ; confirmatio , ad curationis habitae
conservationem ; Eucharistia, ad habitse et
conservatae promotionem ; pcenitentia , ad
cnrationis perditae reparationem ; extrema
unctio, ad venialium expiationem quoad
culpam , et pcense debitae partem remitten-
dam ; ordo esl respectu personarum g<ne-
rantium spiritualiter ; matrimonium est
generantium corporaliter. Kt utraque gene-
ratio est Ecclesiae necessaria , ne deflciat in
gratia et natura.
iieratio. Quatiior autem surit sacramenla quae pos-
sunt iterari, vel potius frequentari, scilicet
Eucharistia, pcenitenlia, extrema unctio, et
matrimonium. Baptismus autem, et conflr-
matio, et ordo non iterantur, quia in eis tres
characteres indelebiles imprimuntur, qui-
bus, secundum diversos status fldei, homi-
nes ab hominibus distinguuntur. Nam se-
cundum statum fidei genitae , est character
baptismalis, secundum quod fldeles ab infl-
dehbus distinguuntur. Secundum statum
fldei roboratae, est characler confirmationis,
distinclivus foitium ab infirmis. Secundum
statum fidei jam multiplicatae, est character
ordinis, ((uo cierici a laicis distinguuntur.
sum Sufficientia sacramentorum sic accipitur.
Sacramenta sunt medicamenta contra mor-
bum. Morbus autem est duplex, scilicet
morbiis culpae, et morbus pcenae. Morbus
culpae est duplex, scilicet originalis culpae,
contra quam est baptismus; et actualis cul-
ps , qua etiam geminatur : nam quaedam
est culpa actualis mortalis, contra quam est
' Ca-it., VI, 3.
SECT. XLVII.
419
poenitentia; quaedam actualis venialis, cou-
tra quam est extrema unctio. Morbus poenae
est quadruplex, scilicet ignorantia, contra
quam est ordo; malitia, contra quam est
Eucharistia; infirmitas, contra quam est
conflrmatio ; concupiscenlia , contra quam
est matrimonium. Sacramenla sunt etiam
adjuvamenta, quia sunt in adjutorium sep-
tem virtutum : in adjutorium fidei, est bap-
tismus ; in adjutorium spei , est extrema
unctio; in adjutorium charilatis, Eucha-
ristia ; in auxilium prudentiae , ordo ; in
auxiUum temperantiae , matrimonium ; in
auxiUum fortitudinis, confirmalio ; in auxi-
lium justitiae , poenitentia. Sunt quoque sa-
cramenta armamenta Ecclesiae militantis,
quae in Canticis dicitur , tenibilis, ut castro-
runi acies ordinata. Et quidem terribilis,
quia fortis et munita per sacramentum con-
firmationis ; acies , quia conjuncta et unita
per sacramentum Eucharistiae ; ordinata,
per ordinem. Ex hac acie quidam subtra-
huntur per mortem ; ad hos restaurandos
est matrimonium : quidam prosternuntur
per culpam ; ad hos relevandos est poeni-
tentia. Hanc aciem quidam ingrediuntur,
ut praelientur , et hoc per baptismum ; qui-
dam egrediuntur, ut coronentur, et hoc per
extremam unctionem.
Dicitur autem unum sacramentum aliud Prascei-
praecelleie quinque modis, scilicet: propter
significationem, sic matrimonium praeceUit,
quia significat unionem naturarum in Chri-
sto; propter continentiam , et sic excedit
Eucharistia ; propter efficaciam, et sic exce-
dit baptismus ; propter dignitatem dispen-
sativam, et sic confirmatio, quae a soUspon-
tificibus dispensatur ; propter majorem,
digniorem et nobiliorem gradum in quo po-
nit, et sic dicitur ordo major. Unde versus :
Major iu effectu baptismus, corpus in esse.
Coujugium slgno, majori Chiisma ministro.
Nobiliore gradu prEcellere dicitur ordo.
420
SFXTIO XLVIII.
De Baptismo.
Nunc de sacramentis singulis est viden-
dum '. Et primo de baptismo quantum ad
diffmitionem , significalionem ^ formai ex-
pressionem, effectus collationem , noniinis
distinctionem, et operis completionem. Bap-
tismus, secundum quod est nomen elementi
significantis et sanctificantis virtute veibi,
diffmitur ab Hugone sic ' : « Baptismus est
aqua diluendis criminibus sanctificata. »
Secundum vero quod est actus, vel usus
elementi, diffmitur a Magistro in Senlon-
tiis ' : « Baplismus est intinctio corporis
exterior, facla sub forma verborum prae-
scripla. » Secundum autem quod accipitur
pro sacramento , et re sacramenti , quae est
character , diffinitur a Damasceno ' : « Bap-
lismus est vitai spirilualis principium, sigll-
lum et custodia, et illuminatio mentis. » Et
langitur hic qiiadruplex conditio charac-
leiis : quia enini prteparat ad gratiam Dei ,
dicitur vitae spiritualis principium ; quia
distinguit gregem Doniini, dicilur sigillum;
el qiiia indelcbiliter perseverat, dicitur custo-
dia ; quia spiritualiter disponit ad fidem ,
dicitur illuminatio mentis. Secnndum quod
accipitur pro sarramento, dilflnitur a Diony-
sio ' : « Baptismus est rcgeneralionis sacra-
mentiim, secundum quod prius subsistit in
anima, animales spirilualiter formans motus
ad operationem divinorum eloquiorum et
aclionum, et ad (a) cojlestis quietis anago-
gem (6) iter faciens. » In hac diffinitione tan-
gitur res sacramenti , quae est gratia vivifi-
cans animam, cum dicitur : Secundwn quod
prius subsistit in anima. Tangitur habili-
tatio potentiarum per virtutem : primo
quanlum ad activam, cuin dicilur : Formans
aniinales ^notus ; secundo quoad contempla-
' Idem supra, brevil., p. VII, c. viii — = Ilug., de
Sacr., lib.I.p. VI, c. ii.— ^ Stn(., lib. IV, dist. m, linj.
edit. tom. V, p. 295. — ' Damasc, de Fid. Orl/iod.y
lib. IV, c. X. — • Dion., de Eccles. Hier., c. n.
LENTILOQUIUM.
tivam , cum dicitur : Et cwkstis quietis ana-
gogem.
Ouantum ad significationem nota, quod signi-
in baptismo, sicut in caeteris sacramentis, est
aliquid quod est tantum sacramentum, sive
signum significans, ut elementum visibile ;
aliquid est res tantum significata, ut gratia
cnrans ; aliud quod est sacrainentum et res
signata, ut character.
Forma , quando puer immergitur, expri- f»™»-
menda est haec : Ego baptizo te in nomine
Patris, et Filii , et Spiritus sancti. Amen.
Haec forma debet exprimi sine omissione
vocali , sine intermissione vocabuli , sine
praBposteratione ordinis supradicti, et sine
corauiutatione ordinis praenominali.
Eflectus autem, qui recipitur in Baptismo Effecim.
ab homine humiliter accedenle, est charac-
teris impressio, gratiai infusio, et innocen-
tiai reslitutio, coeli aperlio. Gratia, i quam,
Infunditur regenerans, reclificans , et puri-
Ucans ab omni culpa origiuali et acluaii,
tam mortali, quam veniali, absolvens nihi-
lominus a poena aeternali , et ab omni poena
satisfacloria temporali.
Distinguitur aulem triplex baptismus , Disiinc-
spilicet flaminis, fluminis et sanguinis. In
baptismo flaminis, qui est per pffinitcnti;im
et Spiritus sancti gratiam, purificamur a
culpa. In baptismo fluminis, purificamura
cuipa, et a satisfacloria pcena. In baptismo
sanguinis, purificamur ab omni miseria.
Non sunt autem, baptismus flamiiiis et san-
guinis, sacramenta, cuni in eis deficiant quae
conveniunt sacramento , scilicet repraesen-
tatio ex similitudiue, significatio cx insti-
tutione, et sanctificatio ex verbi prolatione.
Quantum ad integritatem sacramenli , integri-
sufficiunt verbum et elementum. Quantuui
ad solemnitatem , pr^emittuntur, tanquam
praeparaloria, catechismns et exorcismus in
parvulis et adultis : ita tamen, quod in adul-
tis rcquiritur fides propria, in parvulis suf-
ficit alieua. Qiiaiitum ad verilatem , requi-
(«) Ccet. edit.
sic deinceps.
deest ad. — (6) L/.-ge fruitioueu
PART. Fll. SECT. F,.
ritur briptizantis recta inteniio ; ct (jiianliim
ad utilitatem baptizati, fictionis rlepositio.
SECTIO XLIX.
De Conflrmatione.
Sequitur videre de confirmalione ', quan-
tum ad formam, quantum ad materiam,
quantum ad dispensationem , quantum ad
gratiae coUationem , et quantum ad sigiii-
, ficationem. Forma in confirmatione ser-
vanda est haec : Sigiio le signo crucis , et
confirmo te chrismate salutis , in nomine
Patris, et Filii, et Spiritus sancli. Amen.
Fn hac forma exprimitur duplex aclus, quia
in hoc sacrameiito datur gratia ad robur
fldei quantum ad confirmationem in corde,
et quanlum ad liberam confessionem in ore.
Unus actus res[jicit liberam Crucifixi con-
fessionem, quasi semper fei-en^lam in froute ;
alter respicit firmam stabilitatem in corde.
Materia in hoc sacramento est chrisma
confectum ex oleo olivarum et balsamo.
Oleum, propter nitorem, significat fidi-m
interiorem ex bona conscientia; balsamum,
propter odorem, significat diguam et lauda-
bilem confessionem in evidentia : et lioc
secundum correspondentiam ad duplicem
aotum in forma expressum.
Istud autem sacramentum a solis episcopis
dispensatur: quod si alii pra?sumunt , niliil
faciunt. Quia enim , tam in confirmatioue ,
quam in ordine , datur gratise plenitudo ;
propter hoc haec duo sacramenta per eos
.solummodo dispensantur, qui gerunt aucto-
litatis plenitudiuem.
, Gralia quae confertur in conflrmatione,
est gratia gratum faciens. Gratiaautem gra-
turii faciens dicitur dupliciter : aut gratum
faciensde uou grato, et talis est gratia bap-
tismalis, et pcenitentialis ; aut est magis
gratum faciens do jam grato, et talis gratia
datur in conflrmatione , quae gratiam prius
receptam ampliat et conflrmat.
' Vid. sup., Brevil., p. VII, c. viii. — s vid. ibiJ.,
c. IX. — ' Joan., xil, 24 ; xv, 1 .
In islo sacramento aliud est qiiod est tan- signi-
tum signum, ut est forma audibilis, et ma-
leria visibilis ; aliud e.stqiiod est tantum res,
ut est gratia corroborans et confirmans ;
aliud est, quod est res et sigimiu, ut est
character.
SECTIO L.
De Enckaristia.
Sequitur videre de Eucharistia ' , et hoc Eooha-
quantum ad integritatem , signiflcationem , [,^^^»3°.
repraesentationem, manducationemet opera-
tionem. De integritate et necessitate liujus
sacramenti sunt quatuor, scilicet ordosacer-
dotalis, iutentio consecrandi, materia debita,
et fornia verborum praescripta.
Materia hujus sacramenti est panis de Materia.
frumento, et vinum de vite, Ille enim cibus
inter omnes cibos et inter omnes potus est
convenientior et communior, efficacior et
sanior. Fdeo Domiuus se comparavit ^ grano
frumenti et ligno vitis. Et ideo in his dua-
bus speciebus confecit, et conliciendi m con-
stituit, ad innuendum quod corpus suum,
sub hoc sacrainento contentum ut cibus
non est cibus qualiscumque, sed cibus con-
veniens, cibus communis, cibus efflcax ,
cibus sanus. Vino miscetur aqua, quai si-
gn.iflcat populum, et, per conjunctionem sui
cum viuo, signiflcat membrorum cum capite
unitatem. Per vinum autem sigiiificatur
unio membrorum ad invicem.
Forma super panem est haec : Hoc est Forma
enim corpus meum. Super viuum vero est
haec : Hic est calix sanguinis mei. Hujus
autem formae positio est singularis. Est
enim verbum operativum , non operatione
successiva, sed instantanea, et operativum
non alicujus rei novae , vel non existentis;
sed terminus ejus est, quod ens actu cpm-
pletum, et non mutatum, et ad id termi-
natum , ut est alterius signum, id est , cor-
poris Christi mystici : et hoc totum lit virtutc
Verbi increati, adjuncto ministro circa ma-
teriam nihil agente. Quia ergo hic sermo
«2 CENTILOQUIUM.
est conversivus et operativus, operatur circa ditione fuerunt
substantiatn panis : ideo pronomen demon-
strat substantiam panls sub accidentibus
quae aspici possunt oculis; et tangitur id
quod convertitur per subjectum^ sicut (a) id
in quod convertitur per praedicatum. Qma
vero terminus operationis est ens actu non
innovatum, debet ibi poni verbum essendi,
non fiendi. Quia vero subito fit conversio,
ita quod simul est fieri, et faclum esse ; ideo
praesens verbum instantaneum , non futu-
rum ibi ponitur, est scilicet, et non erit.
Quia vero operalio terminatur ad corpus
verum, ut est signum corporis mystici, in
quo est diversitas operationum, dicitur cor-
pus, et non caro : quia corpus est hetero-
geneum , non homogeneum ; caro vero ho-
mogenea, Quia vero haec operatio flt virtute
Verbi increati adjuncti (6), et ut conjuucti (c),
dicitur meum, non iii persona sacerdotis,
sed Christi Verbi , scilicet increati. Quoniam
autem niinister nihil operatur circa mate-
riam, nec immutat; ideo nihil plus est de
forma. Unde si minister nec tangat, nec
frangat, dummodo consecrare intendat, et
verba dicat, confectum est.
signi- Quantum ad significationem tene, quod
in hoc sacraniento est aliud tantum signum,
ut species visibilis panis et vini ; aliud tan-
tum res, ut corpus Christi mysticum; aliud
res et signum, ut corpus Christi verum ,
quod est res signata per panem ex diversis
granis confectum , et sanguis per vinum ex
diversis racemis expressiun, et siynum cor-
poris mystici. Quia enim corpus partes ha-
bet heterogeneas, diversas operationes in
Ecclesia significat.
uoprs- in hoc sacramento flt repraesentatio Domi-
sentalio. . . . ,,
luiusin ^"^* passioms. Unde fiunt significationes
"tllT' '^^P'^'" vicibus, propter passionem Domini
wi*!». exprimendam. Prima vice fiunt tres propter
trinam Christi traditioneni , scilicet a Deo,
Juda, et Judajo. In secunda vice flunt quin-
que, propter quinque personas, quje in tra-
(o) CoBt. edit. ailtt.
(c) Item coDJUDCtB.
(6) C(st. edit. adjuncla. —
quae fuerunt persona tra-
diti ; persona tradenlis Jud» ; personae emen-
tium, quae fuerunt tres, scilicet pontifices,
scribae et pharisaei. In tertia vice duae, prop-
ter duplicem conversionem duplicis ele-
menti , scilicet panis et vini. In quarta vice
fiunt quinque, propter quinque plagas. In
quinta vice fiunt duae , propter vincula qui-
bus fuit ligatum corpus, et propter flagelia
quibus usque ad sanguinem fuit flageliatum.
In sexta vice ftunt tres, propler crucifixio-
nem factam linguis Judaeorum , quando ter
clamaverunt : Crucifige. \n sepfima vice
flunt tres cruces de corpore super calicem ,
propter tres cruciatus, scilicet propassionis,
passionis, et compassionis; et duae allerae,
propter aquam et sanguinem , quaj de Chri-
sti latere profluxerunt.
Duo autem sunt modi manducandi illud M.odu-
sacramentum, scilicet sacramentalis et spiri- "''"■
tualis, quoruin distinctio oritur a Iriplici
principio: primo a dispositione sumentium :
quidam enim accedunt male dispositi , et hi
manducant sacramentaliter ; quidam bene>
et hi spiiitualiter, et sacramentaliter. Se-
cundo, a modo sumendi : quidam enim su-
munt ore carnis , et hi sacramentaiiter ;
quidam ore cordis, et hi spirilualiter. Unde
duplex os, duplex manducatio. Tertio, a
duplici re hujus sacramenti : duae quippe
sunt esssentiae hujus sacramenti, scilicet
corpus Christi verum , et gratia in corpore
mystico faciens unionem , quarum una sine
altera sumi potest. Manducare autem sacra-
mentaliter , est manducare sacramentum ut
sacramentum. Ad quod quatuor requi-
runtur : cibi existentia ; ejus ad cibatum
naturalis convenientia , ut sciiicet sumatur
ab homine, non a mure; intentio , et illius
intentionis regulatio per fldem. Spirituaiis
manducalio habet duo, scilicet : suo modo
masticationem, quae consistit inrecognitione
cibi, scilicet carnis Christi pro nobis expo-
sitag in pretium redemptionis et cibum re-
fectiouis; habetetiam incorporationem, quae
consurgit ex tali recogitalione, dum reco-
PAKT. III. SECT. Ll
gitans ardore afficilur charitatis , et ei , de
quo recogitat, jungitur, etsic incorporatur;
et dum incorporatur , reficitur, et magis
assimilatur.
operstio Spidtualis autem operatio, sive effieacia
hujus sacraraenti, est unire : non de novo,
sed jam unitos per gratiam magis unire.
Digne enim accedentem reddit ferventiorem,
ut carbo ignitus; et forliorem, ut bonus ci-
bus. Etutistamefficaciamhabeatinsnmente,
primooportetipsum sumentem cibum istum
ab aliis discernere per fidem; secundo ho-
spitium praeparare per sui probationem ;
tertio in hospitium paratnm recipere cum
honore et devotione. Et talis dicitur digne
accedere. Nota de hostiae fractione versus :
Hostia dividitur in partes ; tincta beatos,
Plene sicca notat vivos, servata sepultos.
Fractio est passio; partes fractae, tres jus-
tornm differentiae. Quidam regnantin ccelo ;
hi per tinctam : quidam securi expectant in
sepulcris, hi per eam qnae antiquitus ser-
vabatur; quidam [lUgnant in mundo, hi per
siccam partem hostiae figurantur.
SEGTIO LI.
De Pmmtentia.
Sequitur videre de pcenitentia ', quanfum
ad diversam diffinitionem, diversam nomi-
nationem, integrationem , .justificationem,
et significationem. Poenitentia, quautum ad
Pa=ni. actum prinoipaleni, sic diffmitur : Poenitentia
defiDitio. est prima virtus, perimens vetereni homi-
nem. Ambrosius : « Poenitentia est dolor et
amarituilo animae, pro peccatis quse quisque
commisit. » Augustinus ' : a Pcenitentia est
quaedam dolentis vindicta, semper puniens
in se, quod dolet commisisse. » Iteni diffmi-
tur, quantum ad actam annexum , sic ab
Ambrosio ' : a Poeiiitentia est praeterita mala
plangerc, et plangendaiterum non commit-
' Vid. sup., Brevil., p. VII , c. x. — « Imo auclor
lib. rfe ver. et fuls. Panit., c. vin — ' Vid. siip ,
Scnt.. lib. IV, dist. xiv, huj. edit. tom. V, p. 533 —
* Greg., in Evang., liom. xxxiv, post med. — » Mag.
423
tere. » Gregorins * : « Pcenitentia est ante-
acta maladeflere, etflenda noncommitlere. »
Item sic ' : « Pcenitentia est virtus, vel gra-
tia, qiia commis.sa mala cum emendationis
proposito plangimus et odimus, et plan-
genila ulterius coiiimittere nolumus. » Diffi-
nitiir etiam, quantum ad elTectum, a Daraa-
si^eno sic : « Poenitentia est ab eo quod est
praeter naturam , in id quod est secundum
naturam , conversio. » Item, super iliud
Matthm^ : Posmtentiamagite: « Pcenitentia
est correctio inalae mentis. » Augustinus ' :
« Pceniteiitia est quaedam res optima et per-
fecta, omnes defectus revocans ad perfe-
ctnm. »
Pcenitentia diversis vocabulis nominahir, Nomi
secundum quod diversa contra peccati ma-
culam operatur. Expellitenim peccati aclua-
lis maculam, quae animam deformat, poten-
liam ad malum inclinat, sive deliabilitat ,
naturam vidnerat, actu liberae volunlatis
committitur, cum delectatione et libidino
perpelratur. Delere autem culpam ut defor-
mantem, est gratiae reformantis ; ut dehabi-
litantem, est virtutis habilitantis; ut vul-
nerantem , est sacramenti curantis ; ut actu
voluntatis commissam , per actum similiter
voluntatis; ut cum delectatione et libidine
perpetratam , cum passione contraria. Ideo
pcenifentia recte dicitur gratia, virtus, sacra-
menlum, actus et passio.
Partes poenitenliae integrantes, sive inte- lotegri.
grales, sunt cordis contritio, oris confessio,
et operis satisfactio.
Cordis contritio est dolor voluntarie pro
peccat;s assuraptus. Oris confessio debito
modo facta, debet habere sexdecim conditio-
nes, his versibus comprehensas :
Sit simplex, humilis confessio, pura, fidelis;
Sitque frequens, nuda, discreta, libens, verecunda;
Integia, secreta, lacrymabilis, accelerata;
Fortis et accusans, et sit parere parata.
est confessio iteranda. Duo sunt ex parte sa- rand»
Sciil., lib. IV, dist. .\iv, supr., t^.m. V, p. 567,—
' Matth., IV, 17. - ' Imo auctor Hypoynoit., lib. III.
CENTILOQUIUM.
424
cerdotis : quorum priorum primus est pro-
pter enormitatem sceleris, ob quam est con-
fitens ad superiorem remittendus ab eo , si
voluerit, iterura audiendus; secundus est
propter ignorantiam sacerdotis, quia tunc
est quaerendus peritus, sciens solvere et li-
gare, cui sunt iterum peccata detfgenda.
Duo vero sunt ex parte confltentis : quorum
primus est propter malitiam flctionis , ut si
accessit cum volunlate peccandi, vel aliquod
peccatum scienter in conscientia reservavit;
secundus est propter contemplum satisfa-
ctionis, ut quando satisfacere negligit et con-
temiiit. In duobus ullimis casibus, si vadit
ad aiium sacerdotem, vel eumdem interjecfu
temporis jamohlitum, debet homo mala sua
iterum conflteri. Et sic cx parte sacertlotis
est duplex defectus, scilicet quia non potest
absolvere, vel quia nescit; ex parte etiam
confitentis est duplex defeclus , scilicet quia
contemnitsacerdotisabsolutionem, aut liga-
tionem. Suut alii duo casus, de quibus est
controversiainter doctores : unus est de pec-
cati alicujus oblivione; alius, de recidiva-
tione. Sed potest dici , quod in his duobus
casibus iteruni omnia peccata confiteri sit
consilium, non prseceptiim. Ouiiique autem
sunt casus, in (iuibus est confltens ad epi.sco-
pum mittendus, vel super eo episcopus con-
. sulendus. Primusest de pcenitentiu solemni,
" quse ab ipso debet imponi, et per eum pceni-
- tens reconciliari . Secundus est deexcommu-
nicatis, quod non potest sacerdos aliquando
absolvere. TertiusestjCuminveneritsacerdo-
tem, irregularitate contracta. propter quam
debet ad episcoimm mittere confltentem, qui
si potest, eum absolvat, vel cum litteris siiis
ad Papam mittat. Quartus est de incendia-
riis. Quintus est, si sil consuetudo in aliquo
episcopatu, quod certa crimina ad episcopum
mittanlur, ut Iiomicidium et sacrilegium, et
iste casus non est generalis. Satisfacere , ut
dicit Augustiims ' , « est peccatorum causas
excidere, et eoruin suggestionibus aditum
> Imo Geunad., de Ecrlcs, Dogmat., c. Liv. —
(q) Pro cum.
non indulgere. » Anselmus ' vero dirit :
« Satisfaccre est debitum Deo reddere. » Par-
tes autem satisfactionis tres commuuiter as-
signantur, scilicet jejunium, eleemosyna, et
oratio. Jejunium est contra carnis concupi-
scentiam; eleemosyna, confra cupiditatem
oculorum ; oratio est contra superbiam vilae.
Item , jejunium ordinat nos ad nosipsos ;
eleemo.syna, ad proximos; oratio vero, ad
Deum. Item per orationem recouciliamur
Deo, cui secundum Augustinum ', per jeju-
nium et eleemosynam, facimu.s duas alas.
Qualuor autem ad justiflcationem impii
requiruntur : duo ex parte Dei, scilicetgra-
tiae infusio, et culpa^ expulsio; et duo ex
parte impii, scilicef motus liberi arbifrii con-
soiiaus gratiaeadvenienti, el cordis contritio
concordans gratiae culpam expellenti. Haec
autem quatuor praecedit aftrifio, scilicet ad
justiflcationem praeparatio, qua? est motus
fldei et doloris, quamvis longo tempore se-
miplenus. Tanguntur autem haec quatuor
supradicfa in illo versu ' : Commovisti ter-
ram, et conturhasii eam : sana contritiojies
ejus, quia commota est. Gratia quippe adve-
niens in animam, comiuovet rationem, se-
cundiiiuquod e.st poteslas vel potentia liiieri
arbitrii; et conturbat voluutalem per contri-
lionem ; et postmodum sanat per peccati
expulsionera. Et horuiu reddilur duplex ra-
tio, scilicet commotio rationis, et confurbatio
mentis, quae pra^cessit : unde subditur :
Quia commota est. Unde commolio dicitur a
con (a), quod est simul, quia tunc omiies
vires super se punguntur, et raoventur ad
bonum.
In sacramento pcenitentiae est aliquod quod sigDi-
est tantum signum, ut exlerior poenitentia ^" '"'
secundum institutionem Ecclesiae : in qua
est sacerdotis absolutio , tanquam formale ;
et confltentis humiliatio , sive quantum ad
actum contritionis, sive quantum ad verbum
accusationis, sive qnantum ad pcenam satis-
factiouis, tanquam materiale; aliud, quodesl
' .^uselm., Cur Deus homo, c. xi. — ' Aiig., Rnarr- m
Psal. xLil, n. 8. — * Psal. lix, i.
PART. III.
tantum res, ut peccati remissio perftcta;
aliud , quod est res et signum, ut pcenitudo
interior.
SECTIO LII.
De Unctione Extrema.
Sequitiir de unctione extrema' : circa
quam septem breviter sunt videnda, scilicet,
quae materia, quse forma, quis dispensator,
quis susceptor, quae efficacia, quae ad con-
firmationem difterentia, et quae siguificatio-
nis convenientia.
Materia. Materia tiujus sacramenti est oleum sim-
rorma. plcx, scd cOHsecratum ab episcopo. Forma
vero est vocalis expressio orationum in or-
Minisiar. dinariis contentamm. Hujus sacramenti dis-
pensatio sacerdotibus competit ex officio, et
hocconfirmatauctoritas, et ratio. Auctoritas,
dicente .Jaoobo ^ : Qiiis infirmatur? inducat
presbyteros. Ratio eliam hoc confirmat, quia
cum materia bujus sacramenti sit oleum ab
episcopoconsecratum,>consecratis debet ma-
nibus contrectari. Et sic, cum sit medicina
periclitantium, non ad solos episcopos per-
tinet. Oleum autem consecratum non ad ah-
Quibos quos laicos se extendit. Debent autem illud
dodanda sacramentuui suscipere soli infirmi ratione
extrema "tentes, quia scilicet potuerunt peccare ve-
unotio. nialiter, vel etiam peccaverunt, et hoc in
mortis articulo existentes. Et sic patet, quod
nec infantibus, nec naturaliter stultis debet
extrema unctio dispensari, nec intrantibus
justum bellum, quia sacramenta Ecclesiae
non sequuntur fortunam, sed respiciunt na-
turam; nec etiam per sententiam condem-
natis, quia tales , qualitercumque damnati ,
in Ecclesiae facie sunt infames ; nec medio-
criter infirmantibus, quia adhuc possunt ve-
nialia iterare.
Efflcada Est autcm Imjusmodi sacramentum tam
finaliter, quam efflcaciter contra venialia or-
dinatum, etquantum ad remissionem culpae,
et quantum ad dimissionem partis poenae.
Vid. supr., Brevil., p.
Jac,
SECT. LII. 425
Valet etiam consequenter ad recuperandam
corporis sanitatem, si expediat inflrmanli.
Et quia venialia efficaciter tunc curantur,
qiiandn sic delentur, quod non amplius ite-
rantur; tunc debet adhiberi ista medicina ,
quando desperattu' de infirmantis vita. Si
tamen contingat eum restitui sanitati , po-
test et debet, propter venialia iterata, medi-
cina venialium iterari. Et quia venialia pec-
cata per organa sensuum maxime contra-
huntur, ideo partestribus potentiis servientes
iimnguntur. Est enim triplex potentia secun-
dumquam anima regitcorpus, et etiam con-
trahit justum inorbum, sciiicetsensitiva, ge-
nerativa et progressiva. Sensitivaedeserviunt
os, oculi, nares, aures, etmanus;generativae,
lumbi; progressivae , pedes. Et secundum
hoc est infirmus in septem corporis partibus
inungendus, scilicet in labiis, in oculis, in
manibus, in auribus, in naribus, in lumbis,
in pedibus.
Ex praedictis colligitur, quod iiiter hoc sa-
cramentum, et sacramentum confirmationis,
est difTerentia septiformis : scilicet in effica-
cia, in materia, in forma, in suscipiente, in
dante, in loco, et in tempore. Nota tamen
quod unctio qusn fit in chrismate, dicitur
unctio principalis quadruplici ratione : scili-
cet ratione loci , quia fit in fronte ; ratione
ministri, quia ab episcopo; rationeelementi,
quia de oleo mixto cum balsamo; ratione
effectus , propter abundantiam gratiae , quia
ibi datur Paraclitus in magna abundantia.
Juxta quod nota, quod chrismate inungun-
tur baptizati in vertice, couflrmandi in fronte,
pontifices in capite, reges, ut dicitur, in sca-
pulis.
In sacramento extremae unctionis, secun-
dum exigentiam sacramentalis significatio-
nis, est aliquid quod est tantuin signum, ut
exterior unctio ; aliud quoil est tantum res, ut
venialis morbi curatio; aliud quod est reset
signum, ut ipsa devotionis excitatio in anima,
quae non est aliud , nisi quaedam spiritualis
unctio.
DilTa-
rentia
SECTIO LIII.
De Ordine.
Sequitur videre de sacramento ordinis ' ,
quantum ad prseparationem consignationis ,
qnantum ad ordinis diffinitionem , quantum
ad characteris impressionem, quantum ad
debitam dispensationem, quantum ad rectam
susceptionem , quautum ad significationem,
et quantum ad status consumniationem.
prima Qui sunt ad ordines eccicsiaslicos assu-
mendi, primo assignantursignaculo divino,
distinctivo, et instruitivo. Nani tondentur in
capite, quod est membrum prae caeteris no-
bile. Etquia tonsura tam superius, quam in-
ferius facta, formam babet coronae , quae est
signum dignitatis regise, innuitur, quod qui
taliter ab aliis distinguuntur, ad offlcium
nobile, sciiicet ad regale sacerdotium, assu-
muntur. Non tantum auteni tale signum est
siguum distinctionis, sedetiam instructionis.
In tali enim tonsura est superfluitalis amo-
lio : in quo instruuntur clerici quid vitan-
dum , quia superfluitas terrenorum. Est
etiam summitalis capitis denudatio : in quo
instruuntur quid amandum, quia felicitas
supernorum. Est figurae orbicularis impres-
sio : in quo instruuntur quomodo conver-
sanilum est, quia figura orjjicularis est sim-
plicissima, ca[iacissima, et pulcherrima : ad
innuendum, quod taliter coronati debent (a)
simpliflcari in intentione, ampliflcari in di-
lectione, pulchriflcari in castiflcatione.
ordo Ordo sic difflnitur : Ordo est signaculum,
quotu- in quo s[iirilualis polestas traditur ordinato.
P'""' Cum enim septem sint ordines, scilicet ordo
janitorum, lectorum, exorcislaruui, acoly-
torum, subdiaconorum , diaconorum et sa-
ceniotum : in ordine sacerdotali datur pote-
stas conficiendi corpus Christi verum, etab-
solvendi corpus Christi mysticum : et hic
ordo, tanquau) nobilissimus, debet habere
alios sibi ministrantes, respectu duplicis po-
I Vid. sup., Brevil,, p. VII, c. xii. — ' Joan.,
CENTILOQUIUM.
testatis. In conficiendo corpus Christi verum,
sibi serviunt subdiaconi et diaconi, ita quod
potestas et offlcium subdiaconi est in acci-
piendo hostias a plebe ; potestas et officium
diaconi est easdem a (6) subdiacono susce-
ptas sacerdoti offerre. In absolvendo autem
corpus Christi mysticum , quatuor minores
subserviunt sacerdoti : ita quod poteslas et
officium janitorum est ad locum sacrum ad-
mittere; lectorum est documentum praebere;
exorcistarum est ausiUum praestare; acoly-
torum est e.\empla monstrare. Hoc officio
septiformi Dominus usus fuit : fuit namque
ostiarius, quando facto flagello ejecit nego-
tiantes de teuiplo ; fuit lector, quando legit
insynagoga, assumpto iibro ; fuit exorcista,
quando saliva sua tetigit linguara surdi et
muti; ostendit se acolytum, quando dixit (c) :
E(jo sum lux mundi » ; fnit subdiaconus ,
quando lavit pedes discipulorum , et linteo
se praecinxit ; fuit diaconus, quando post
ccenam corpus et sanguinem suum discipu-
lis suis dispensavil; fuit sacerdos, dum se-
ipsum in ara crucis obtulit, idem sacerdos et
hostia, et etiam quando in coena par.em in
corpus, et vinum in sanguinem commu-
tavit.
Character, cum sit signaculum impres- char»c.
sum, distinctivum, perpetuum, Christo con- pressus.
figurativum, imprimitur in quolibetordine :
non idem , sed diversus; ordine congruo,
non necessario , cum unus possit recipi ,
(juamvis indebite , alio praetermisso : ita
<luod, cum pervenlum fuerit gradatim ad
ordinem sacerdolis, iii quo est statns, quam-
vis septem sint gradus , unus est tantum or-
dinis sacramentum, sicut unam dicinms epi-
stolam, quamvis habeat multas partes. In
quolibet autem ordiue character imprimitur
iu eo signo , quod majorem habet similitu-
dineni ad signalum , et in quo principalis
potestas , quam ordo respicit , signiflcalur
tradi ordinato. Ad quam signiflcandam (d)
(n) Ita Eilii. Lugd., Edtt. Val.
(i) Item deest a.— (c) Ccet. edil. dk-
et Ven. signiGcandum.
'en. dicunt.
((/) Edit. y
PART. III.
duo concurrunt exterius, scilicet traditio ali-
cujus instrumenti , et expressio vocalis ver-
bi , ut in signo visibili simul et audibili si;^-
nificetur dari : ethaec duo sunt essentialia et
intrinsera ordinis sacramento.
Debet autem dispensari hoc sacramentum
cum magna discretione et solemnitate : ac
per hoc non a quolibet, nec cuilibet, nec in
quolibet loco, nec quobbet tempore ; sed sub
debitis signis , tam ex parte visus, quam ex
parte auditus , ut dictum est : solemuitate
nihilominus observata, quantum ad tempus
et locum , offlcium et personam.
Requiritur autem multiplex conditio , ut
digne et debite suscipiatur ordinis sacramen-
tum, scilicet : ex parte originis, ut non sit
filius sacerdotis, vel spurius, vel etiam so-
lemniter pcenitons ; a corporis parte , ut non
sit corpore vitiatus , daemoniacus , epilepti-
cus ; a parte actionis , ut non sit homicida,
vel aliter enormis peccator ; a parte condi-
tionis, ut non sit servus ; a parte conversa-
tionis, nt non sit curialis ; a parte conjuga-
tionis , ut non sit bigamus ; a parte sexus ,
ut non sit mulier, quae non potest ordinari ,
nec de jure, nec de facto ; a parte sensus, ut
non sit infantulus, in quo nondum viget ju-
dicium rationis.
In hoc sacramento est aliud quod est tan-
tum signum , ut exterior operatio in tradi-
tione alicujus instrumenti et expressione
verbi ; aliud, quod est tantum res, ut spiri-
tualis potestatis collatio ; aliud , quod est res
et signum, ut interior characteris impressio.
Collige ex praedictis , quod septem sunt or-
dines, et non plures : quatuor sunt minores,
qui dicuntur non sacri, quia post eorum sus-
ceptionem potest clericus conjugari; tres
majores , scilicet subdiaconatus , diaconatus
et presbyteratus, in quo est status ordinum.
Hi dicuutur sacri , quia post eorum suscep-
tionem non licet ordinatis carnali operi de-
servire , cum sint totaliter divino cultui de-
dicati. Et sic patet, quod psalmistatus non
est ordo , sed officium annexum ordini ; nec
episcopatus est ordo , sed dignitatis nomen
SECT. LIV. «7
et officii. Colligas in unum nomina tam or- ecou-
dinum , quam officiorum, et dignitatem , ut hferM*
devenias ad unum hierarcham ecclesiasticae ''•''"'■
hierarchiae , et sic procede : Psalmisla , Os-
tiarius, Lector, Exorcista, Acolytus, Sub-
diaconus, Diaconus, Presbyter, Archipres-
byter, Episcopus, Archiepiscopus, Patriar-
cha , Pontifex summus.
SECTIO LIV.
De Matrimonio.
Sequitur videre de sacramento malrimo-
nii ', quantum ad diffinitionem, quantum ad
institutionem, et quantum ad contractionem,
quantum ad divisionem , quantum ad sig-
nificationem , quantum ad bonum prove-
niens, et quantum ad impedimentum pro-
hibens.
Matrimonium diffinitur sic : Matrimonium
est viri muherisque conjunctio maritalis in-
ter legitimas personas, individuam vitse con-
suetudinem retinens. Est autem institutum
matrimonium a Deo in officium, iii reme-
dium , et in sacramentum , vel signum : in
offlcium, inquam, procreandae prolis, etiam
in statu naturse institutae ; in remedium ,
contra impulsum libidinis , in statu naturae
lapsse ; in sacramentum , sive sigiium inso-
lubiHs conjunclionis naturarum in Christo,
divinae scilicet, et humanae. Circa contrac- conirac
tionem raatrimonii nota, quod per spousalia l"^^*;'
de futuro initiatur; per niutuum consen-
sum , inter legitimas personas per verba de
praesenti expressum, ralificatur ; per carna-
lem copulam subsequentem consummatur.
Circa sponsalia nota, quod ante septennium
contracta de jure non valent ; post septen-
nium vero tenent. Et hsec quatuor modis
contrahuntur : scilicet simplici promissione,
fidei datione, sive juramenti interpositione ,
datis arrhis sponsalitiis, et annuli subarrlia-
tione.
' Materia hujus sectionii et duarum sequentium
habetur supr., Brevil., p. VII, c. xiii.
di conju.
ges.
Sic autem [a) contracta octo mod
tur. Primusest, voto solemni superveniente,
ut si alter sponsorum iiitret religionem ;
secundus est, superveniente matrimonio,
ut si cum alia contraliat de praesenti ; ter-
tius est, supervenienle affinitate^ ut si cog-
noscat aliam consanguineam sponsae suae,
et hoc possit fama vel facto probari ; quartus
est, iijcuratiili infirmitafe superveniente ,
putaleprae, vel mutilatione alicujus mem-
bri ; quintus est, altero se absentante, ut cum
vadit in regionem longinquam , sine licen-
tia alterius ; sextus est , altero fornicante ;
septimus est , utroque volente, scilicet cum
arabo consentiunt, et mutiio se absolvunt;
octavus est, minore petenle, ut quando con-
tracta sunt sponsalia inter duos, quorum
unus est in aetate debita, alter uon. Duobus
primi? modis solvuntur sponsalia ipso facto;
consequentibus vero, per jutlicium Eccle-
siae. Duplex est autem efFectns sponsalium
contractorum : unus est oliligatio propter
promissionem : unde tales compellendi sunt
ad matrimonium contrahendum, nisi tiinea-
tur uxoricidium, vel interveiiiat aliquis ca-
suum praedictorum ; alius effectus est pubU-
cae honestatis justitia, quae est, quod nuUus
consanguineorum sponsi potest confrahere
cum sponsa, vel e converso.
Conjuncti matrimonialiter per Ecclesiam
tripliciter separantur : aut simpliciter quan-
tiim ad vincuhun, cum ostenditur, propter
impedimentum , legitimum non fuisse con-
jugium inter eos ; aut separantur ad tempus
ad poenitentiam faciendam , ul quando con-
tra interdictuin Ecclesiae contraxerunt ; aut
separanfur simpliciter quantum ad tempus
in poenam , propter aliquod crimen contra
suhstantiam matrimonii perpetratum , ut,
quando alter conjugum fornicatur, tnnc si
petat innocens cum probatione adulterii,
absolvitur per Ecclesiam a mutua cohabita •
tioneuxoris, et debiti redditione. Sunt au-
tem septem casus, in quibus potest adultera
(a) Efiit. Vat. et Veii. aiil. — (6) C(vt. edit. nubel. —
(o) Eciil. Val. el yen. religione.
CENTILOQUIUM.
solvun- excipere contra petentem divortium. Pri-
mus est , si fornicari convincitur ; secundus
est , si eam prostituat ; tertius , cum crede-
bat virum in bello esse defunctum, et nupsit
alteri ; quartus , si cognita est ab altero la-
tenter, quem credebat esse virum suum ;
quintus est, si fuit vi oppressa ; sextus est ,
quando post adulterium reconciliavit eam
sibi , et petiit debitum , septimus est rarior
casus, ut si infldelis repudiavit uxorem , et
illa nubat (6) alteri : si veniat ad fidem, debet
eam recipere , non obstante quod fuit forni-
cafa.
In matrimonio ratiflcato est aliud quod est signi.
tantum signum, ut consensus exterior, per *""°"
verba aut nutus expressus ; aliud quod est
tantum res , ut unio Dei et animse per gra-
tiam, quae tameii est separabilis per peccati
mortalis transgressionem , sicut iilud matri-
monium est separabile per ingressnm in re-
ligionem (c) ; aliud quod est res et signum ,
uf consensus interior animorum. In matri-
monio consummato est tantiim signum ,
consensus exterior ; tantum res , unio natu-
rarnm inscparabilis iu Christo ; res et sig-
num, consensus mutuus animorum.
'Iria sunt bona conjugii', scilicet bonuin Triabo
ftdei, bonum prolis, bonum sacramenti. Fi- °„Vi'°°
des est, quod suam cognoscat, et non aham :
et hoc ef t bonum moris cadens in genere ho-
nesti. Bonum prolis cadit in genere confe-
rentis : confert enim proles ad speciei con-
servationem , et ad numeri perfectionem.
Bonum sacramenti cadit in genere delecta-
bilis : taiita est enim ibi unio , ut propter
uxorem relinqnat lioino patrem et matrem.
Et sic patet, quod tria sunt in eiectione se-
cundum Philosopnum , scilicet honestum ,
conferens, et delectabile. In hoc triplici ge-
nere sunt bona conjugii distributa ; et suut
haec bona numero tria , quia ad hoc , quod
m itrimonium sit complttum, tria potissime
requiruntur, scilicet inslitutio, usus et fruc-
tiis. Ratione institutionis , est bonum sacra-
menti ; ratione usus debiti, est bouum fldei ;
' Ita Aug., rfeGen. ad litt., lib. IX, c. vii.
PART. III.
ratione friictus conferentis , est bonum pro-
lis.
SECTIO LV.
De impedimentis matrimonii in getierali.
Circa impedimenta matrinionii , quia fre-
quenter occurrunt , est specialiter iusisten-
dum. De quibus est tenendum , quod quae-
dam sunt quae impediunt ex congruitate,
sicut Ecclesiae interdictum , et feriarum
tempus : et ista dicuntur impedire contra-
hendum, sed non dirimere jam contractum.
Quaedam impediunt de necessitate, quia non
stat cum eis matrimonii sacramentum : un-
de sic impediunt malrimonium contrahen-
dum, quod etiam dirimunt jamcontractum.
Haec autem sunt numero duodecim, quae
versibus istis continentur :
Error, conditio, votum, cogualio, crimen;
Cultus disparitas, vis, ordo, ligaraen, honestas;
Si sis affinis, si forte coire nequibis ;
Hsec socianda vetant connubia , juncta retractant.
Tria sunt ex parte causae efficientis , quae
est consensus , ad quem concurrit ratio et
voluntas. Contra actum rationis est error ;
contra actum voluntatis est vis, sive violen-
tia ; contra actum utriusque est conditio ser-
vitutis, quae impedit partim propter defec-
tum liberlatiS;, partim propter errorera. Tria
ex parte causae materidlis. Nam matrimo-
nium est conjunctio voluntarie introducta
inter personas antea non conjunctas : unde
conjuncti in proximitate ad matrimonium
sunt inepti. Conjunguntur autem quidam
consanguinitate, quidara affmitate , quidam
publica; justitiae honestate quae contrahitur
ex sponsalibus per verba de praesenti. Et sic
snnt tria impedimenta , scilicet cognatiO;,
affinitas, et honestas. Tria sunt ex parte
causae formalis, quia matrimonium est vin-
culum in quo est mutuu pciteslas viri et uxo-
ris. Haec autem potestas impeditur, quando
alter tradit potestatem corporis sui alii , ad-
huc vivente proprio, et sic est ligamen; aut
quia dedicavit se Deo, et sic est ordo; aut
' Hug.,rfe Sacram., lib. II, p. XII, c. iil.
SECT. LV. 429
quia mancipavit se Deo et praeiato, et si(; est
votum. Tria autem ultima sunt ex parte
causae finalis. Nam matrimonium estad pro-
creandam prolem ad cultum Dei , vel saltem
in remedium lerapestatis. Contra ralionem
geuerandi, vel remedii, est impoteutia co- .
eundi ; contra cultum Dei , qui est in fide,
est cultus disparitas; conlracultum Dei, qui
e.st in moribus, esl criminis enormitas.
Circa impedimentum quod proveuit ex Error
errore, attendendnm est, quod error potest
esse circa personam, et circa proprietatcs
personae. Error circa personam coiisensum
tollit , et matrimouium impedit : utsi qui (a)
credit consentire in Mariam, de qua cogitat
sensu interiori , consentit in Margaretam ,
qiiae offertur sensui exteriori. Si aiitem sit
error circa proprietates personae , iion prop-
ter hoc ma*trimonium impeditur : ut si quis
(b) credat accipere divitem et nobilem, quam
postea depreheudit ignobilem et pauperem.
De proprietatibus autem personae accipi- condiUo.
tur conditio servitutis , quae impedit matri-
monium contrahendum, et dirimit jam coii-
tractum. Circa quod nota , quod triplex po-
test esse error conditionis : scilicet paris, ut
cum servuscreditaccipereliberam, et accipit
ancillam, talis error non impedit ; aut condi-
tionis melioiis, utcum scilicet credit accipere
ancillam, et accipit liberam, nec iste error
impedit; aut conditionis deterioris , ut cum
credit accipere liberam, cum sit hber, et ac-
cipit ancillam, taiis impedit contrahendum ,
et dirimit jam contractum, nisi velit in eam
libere consentire.
Circa votum uota diffinitionem Hugouis' :
« Votum e=t testiQcatio promissionis factae
spontanee, quae Deo, et de his qua? Deo perti-
nent, fieri debet.» Item aliter diffinitur : Vo-
tum est meliorisboni conceptio, cum delibe-
ratione formata. Est autem duplex votum :
simplex, et solemne. Simplex est, in quo non
est in praelatum translata potestas : impedit
contrahendum, sednon dirimitjam contrac-
tum. Solemne votum est , quod solemniza-
(a) Cat. edit. deest qui. —-(6) Item deest quis.
430 CENTILOQUinM.
tur ordinis sacri susceptione , professionis
emissione, habitus professorum assumptio-
ne, cum aliis quae ostendunt hominem pro-
fessum : impedit contraheadum , dirimit
jam contractum.
Circa crimen nota, quod in septem gene-
ribus criminum denegatur conuubium.
Primum est adulterium cum occisione mu-
lieris, seu uxoris , et (a) fldeidatione de du-
cenda uxore adultera , propria defuncta, vel
cum contractione de f;icto ; secundum est
incestus ; tertium est raptus sponsae alterius;
quartum est de eo, qui insidians matrimo-
nio, filium suum de sacro fonte levavit ;
quintum est de eo , qui occidit presbyterum ;
sextum est de eo qui occidit propriam uxo-
rem , sive persequendo culpam aduUerii ,
sive persequeudo personam ratione odii ;
septimum est solemniter pcenitens. In om-
nibus istis dispensatur, praeterquam in pri-
mo, quod respicit determiaatam persouaui.
Nam adulterium cum uxoricidio, vel cum
fldeidatione , vel contraclione de facto , re-
spectu illius persona; inipedit contrahen-
dum , et dirimit jam contractum.
Item impotenlia naturalis coeundi , si est
temporalis, non impedit. Si est perpetua ,
impedit; et dirimit, si praecedit matrimo-
nium. Si autem sequatur matrimonium, non
dirimit. Sic etiam de sectis dicitur.
Ordo sacer triplex impedit coutrahendum,
et dirimit jam contractum; minores ordines
neutro modo, si voluerit ordinatus Ecclesiae
deservire.
, De cultus disparitate nota, quod infidelis
dicitur aliquando, quia caretfide, non ta-
men fldei sacramento, ut hseretica baplizata :
talis disparitas impedit contrahendum , et
non dirimit jaiu contractum. Aut est infide-
lis , carens fldei sacrameuto : et talis dispa-
ritas impedit et dirimit , etiamsi mulier sit
fldelis, quia caret baptismo, qui est janua
sacramentorum.
Circa vim, sive violentiam , tene, quod
coactio potest fieri vi, sive metu. Vis est
{a} Cat. edit. bcUicel.
majoris rei impetus, qui repelli non potest,
ut cum quis capitur, traliitur, ligatur : talis
vis impeditetdirimit. Metusest instantisperi-
culi Irepidatio. Metus autem est duplex, sci-
licet levis, et justus. Levis est, qui non cadit
in constantem virum , ut quando parva est
comminatio, vel per hominem parva poten-
tem : coactio per hunc modum, sive metus,
non dirimit, nec impedit. Justns metus est,
qui potest cadere in constantem virum , ut
quando verisimile est, quod malum inferet,
qui minatur : et talis coactio tollit ronsen-
sum, et secundum jura impedit matrimo-
nium , et dirimit jam contractum.
Ciroa ligaaien nota, quod quantumcum- i
que fiat divortium inter conjuges , propter
crimen adulterii, quantum adthorum etco-
habitationem, manent personae sic separatae
innubiles cum aliis : cuni inter eos, quan-
diu vixerint ambo , permaueat indissolubile
vinculum et ligamen.
Circa honestatem publicae juslitiae nota,
quod qui contrahit sponsalia cum abqua
post septennium, et decedit ante consum-
matum matrimonium, ex tali honestate re-
trabuntur consanguinei sponsi defuucti a
contractione matrimonii cum reUcta : et
haec honestas impedit contrahendum , et di-
rimit jam conlractum.
SECTIO LVI.
De impedimeiitis affinitatis et cognationis in
speciali; et primo de af/initate.
De duobus impedimentis , quae restant,
specialiter est videndum , scilicet de aflini- '
tate, et cognatione. Et primo de affinitate :
circa quani primo est notanda triplex diffe-
rentia; secundo notanda esl triplex uotula.
Differt ergo primo inter esse affinem, et con-
sauguineum ; consanguinitas enim venit ex
carnis propagatione ; affinitas autem, ex car-
nali commixlione, prajsupposita consangui-
nitate, quae diffiaitur sic : « Afflnitas est
proximilas personarum ex carnali copula
proveniens, omni carens parentela; » quari'
ti?, dilTe-
triplex.
PART. 111.
tum est de se, supple. Unde si quis cognoscit
mulierem, efficitur affmis omnibus consan-
guineis mulieris, et e contra. Secundo differt
inter affmitatem genus, et gradus : Nam
genus attenditur penes plurificationem com-
mixtlonis carnis ; gradus vero, ex parte san-
guinis et propagationis : propter quod dice-
batur antiquitus :
Mutat nupta genus, sed generata gradum.
Eranl enim quondam tria genera affini-
latis. Primum erat ex consanguinitate , et
prima carnis commixtione. Verbi gralia :
Si frater tuus contraxit cum Maria , illa erat
tibl affinis in primo genere. Secundum erat
ex affinitate et secunda carniscommixtione:
ut si Maria, mortuo fratre tuo, contraxit cum
Martino, ipse erat tibi affinis in secundo ge-
nere. Tertium erat ex secunda afiinitate , et
tertia carnis commixtione : ut, si Martinus,
defuncta Maria, contraxit cum Guillota, ipsa
Guillota erat tibi afflnis in tertio genere. Et
sic nupta mutabat genus. Generala vero,
sive propagata, mutabat gradum : nam si
Maria, mortuo fratre tuo, ex Martino filiam
generasset, illa filia fuisset tibi affinis in se-
cundo gradu, quasi neptis, et non in se-
cundo genere. Hodie vero cessant illa tria
genera, prseter primum; et fllia generata ex
cognata tua ex alio viro nihil dicetur tibi
attinere. Et sic tertio differt, utrum mulier
affinis generet ex consanguineo , vel extra-
neo. Nam si generet ex consanguineo, proles
genita attinet tibi gradu consanguinitatis;
si vero ex extraneo, attinet tibi proles genita
gradu affinitalis, ut dictum est secundum
jura antiqua ; secundum vero jura moJerna,
nihil libi attinet proles illa.
, His visis, tres notulae sunt ponendae : qua-
'• rum prima est , quod in primo genere affl-
nitatis , non licet contrahere usque ad quar-
lum gradum inclusive, sicut el de cunsan-
guinitate dicitur. Si autem quartum gradiun
velis agnoscere, recurre ad personam me-
' iNota tarnen quod ex decreto concilii Tridentini
de Heformatione mairimonii, sess. xziv, c. iv, alBjii-
SECT. LVII. 431
diante qua affinitas est contracta ; et quoto
gradu distat ab illa, tanto gradu distat a per-
sona, cui est affinis : ut si contraxisti cum
muliere, factus es affinis consanguincis mu-
lieris; et quoto gradu aliquis est consangui-
neus mulieris tua;, toto gradu cst tibi affi-
nis ; et si atlinet sibi in quarfo gradu con-
sanguinitatis , attinet tibi in quarto gradu
affinitatis. Et sicut non licet uxori tuse con-
trahere cum tali, ita nec tibi. Secunda est,
quod ex quo affinitas est contracta , mortua
persona mediante qua est contracta , nihilo-
minus manet, quia sicut vinculum consan-
guinitatis est perpetuum, sic etiam affini-
tatis. Tertia est, quod affinitas non solum
contrahitur per coitum coujugalem, sed
etiam per fornicatorium '.
SECTIO LVII.
Le cognatione triplici.
Sequitur videre de cognatione : quse dis-
tinguitur triplex, scilicet carnalis, spiritua-
lis, et legahs. De singulis videndum est per
ordinem. Et primo de carnali , circa quam
primo ponenda est triplex diffinitio. Ergo
videndum est quid sit consanguinitas, et quo
modo diffinitur. Secundo adjungenda est
triplex notula.
Primo consanguinitas est vinculum per- cons
sonarum ab eodem slipite descendentium , ^"""'
carnali propagatione contractum. Secundo u-a
videndum est, quid sit linea : Linea est or-
dinata collectio personarum consanguinitate
conjunctarura , ab eodem stipite descenden-
tium, diversos gradus continens. Et quia
ordo potest attendi quantum ad id quod est
supra , vel ad id quod est infra, vel ad id
quod est juxta; tres lineae assignantur :
quaedam ascendentium, in qua sunt gradus
isti : pater et mater, avus et avia , proavus
et proavia, abavus et abavia, atavus et ata-
via; quaedam est descendentium, in qua
sunt filius et filia, nepos et neptis, pronepos
ta3 ex fomicatione ad secundum gradum bodie res-
tringitur.
432
CENTILOQUIUM.
et proneptis, abnepos et abneptis, atnepos et
atneptis ; quaedam est transversalium , in
qua sunt duo fratres, filii duorum fratrum,
nepotes duorum fratrum. Tertio videndum
Gradue. est, quid sit gradus: Gradus est habitudo
''"' ■ personarum distantium, qua cognoscitur
quota generis differentia duae personse dif-
ferunt, seu distant inter se.
NoiuiK Nunc ponendae sunt tres notulae : quarum
prima est, quod non licet contrahere cum
aliqua consanguinea usque ad quartum gra-
dum inclusive; secundaest,quod totogradu
personae descendentes a stipite distant a se
invicem , quoto distant a stipite ; tertia est,
quod quando personae inajqualiter distant a
stipite, utpote una in secundo gradu, alia in
quinto, quod linea consanguinitatis et gra-
dus compulari debet secundum differentiam
personaj magis remotae.
cogna- Circa cognationem spiritualem, primo vi-
tu°aU8'" dendum est quid sit. Est autem cognatio
spiritualis propinquitas, sive proximitas,
proveniens ex sacramentali donatione, vel
ad id tentione. Secundo videndae sunt ejus
diCferentiae, quaj sunt tres : compaternitas,
quae est inter patrem spiritualem et patrem
carnalem; paternitas, quae est inter patrem
qui suscipit, el eum qui suscipitur, sive sit
masculus, sive femina; fraternitas, quae est
iuter fllium spirilualem et Ulium carnalem ',
universaliter et praecise : non enim se exten-
dit nisi ad eum qui suscipitur. Tertio viden-
dum est, quot modis coutraliilur ; quia du-
pliciter, scihcet : indirecte, ut cum alter con-
jugum fit compater ahcujus per actum con-
jugis"; directe, ut cum ahquis fit compater
alicujus per actum proprium, ut quando
> Hoc uUiniuui coguatiouis spiritualis geuus aboli-
tum est a concilio Trideuliuo, sess. xxiv, decret. de
Re/orm. Malrim., c. Ii. — > Iste modus contrahendi
cognationem spirilualeui nou aduiittilur a concilio
Tridentino. — » Post concilium Trideutinum jam non
contrabitur nisi per Baptismum.
ipse personahter de fonte suscipit fihum ah-
cujus. Secundum istum duphcem modum
inteUige istos versus :
Ouse mihi, vel cujus (a) natum de fonte levavit,
Hkc mea commater, fieri mea sed (6) nequit uxor.
Si qua mea; natum non ex me fonte levavit,
Hanc post fata meam (c) non inde vetabor habere.
Contrahitur autem haec cognatio per ca-
techismum, baplismum, et confirmationem':
sed per catechismum adeo exiliter, ut vix
impediat matrimonium contrahendum , non
autem dirimit jam contractum; per haptis-
mum vero et conflrmationem contracta co-
gnatio spirituahs, secundum triplicera ditfe-
rentiam supradictam, impedit contrahen-
dum et dirimit jam contractum.
Modo videndum est breviter de cognatione cogna-
legah, quae sic describitur : Cognalio legahs [|° '**•'
est proximitas proveniens ex adoptione. Tri-
plexautem oritur cognatio per adoptionem:
una est quasi descendentium , quaj attendi-
tur inler adoptantem, et flham, vel ueptem
adoptatam, et inter ipsos non potest con-
trahi matrimonium ; aiia est quasi a lalere,
quae attenditur inter filium naturalem, et
fiham adoptivam, et isti, quandiu sunt in
potestate patris, non possunt matrimonio
conjungi, emancipati vero possunt matri-
monio copulari ; alia est quasi afflnitas qua^-
dam, quai attenditur inter adoptatiim, et
uxorem adoptanlis, vel inter adoptantem et
uxorem adoptati : inter istas non potest ma-
trimonium celebrari. Nola quod carualis co-
gnatio sumitur penes legem naturalem; spi-
rituahs, penesdivinam; legahs, penes legem
humanam. Frima respicit bonuin uaturae;
secunda, bonum gratiae; tertia, bonum for-
tunai : prima, corpus ; secunda animani;
tertia, conjunctum.
(a) Ccet. edit. add. mea. — (A) Ccet. edit. deest scd.
— (c) Coet, edit. functam.
PART. IV. SECT. I.
433
QUARTA PARS
QDJI TRIBDS SECTIONIBVS EST COnTBKTA
SECTIO I.
De triplici differentia prcEmii.
Postquam visum est cle bono, iu quanlum
tenet rationem merili ; videndum est jam
ullimo de bono, in quantum tenet rationem
praemii. Circa quod brevitiT sunt tria vi-
denda, scilicet triplicis praemii differentia,
viae expedientia, et gaudii sufficientia. Quan-
tum ad primum, tenendum est, quod triplex
Pre- praemium legitur in Scriptura , scilicet prae-
™^™ mium quod dicitur aureola ; et praemium
™ tn- quod dicitur fructus ; et praemium quod di-
cilur aurea. Aurea est merces incorrupti-
bilis et aeterna, veritate et bonitate. Com-
paratur autem talis merces aureae propter
tria : aurea enim est corona de auro : corona
autem debetur filio legis. In qua etiam,
quantum est in se, non est reperire princi-
pium ueque finem. Et materia de qua est ,
scilicet aurum , esl inter caetera metalla
maxime incorruptibila. Praemio ergo, quod
dicitur aurea, praemiantur, qui transeuut
ad regni hereditatem , ad Dei aeternitatem ,
ad sui soliditatem , sive incorruptibilitatem.
Hoc autem praemium debetur cuilibet vir-
luti, et praecipue reddilur charitati, et aliis
virtutibus gratia charitatis. Nam si fuialis
charitas amittatur, illud praemium nulli da-
tur. Et quia est bonum increatum , de quo
percipitur ista merces , dicitur (a) nunc au-
rea, nunc praemium substanliale , nunc bo-
num essentiale.
Aureoia AuTeola vcro est gloria incorruptionis ,
'"'"'"'' secundum profectum trium virium animse,
vel in came operantium. Tres quippe natu-
(a) Ceet. edil. add. autem. — (6) Ccet. edit. transfigit.
— (c) Item transfigit. — (d) Item inconuptione.
TOM. VU.
rales potentiae , scilicet rationahs , irascibi-
lis, concupiscibilis, in actus perfectissimos
egrediuntur respectu carnis tribus virtuti-
bus informatai , scilicet prudentia , tempe-
rantia, et fortiludine. Temperantia habct
suum perfectissimum actum, et difficilli-
mum, qui est semper servare carnem suam
integram, absque omni contagione venereae
actionis , quod faciunt virgines : ratione
cujus debetur eis aureola virginum. Forti-
tudo habet suum aclum difficillimum, quem
in carne transigit (6), et exercet mediante
carne, uti est sustinere mortem pro justitia
et veritate ; quod faciunt martyres : ratione
cujus debetur eis aureola martyrum. Pru-
dentia quoque habet actum suum difficilli-
mum, quem transigit (c) et exercet in carne,
quae aggravat animam : et hic est docere
aliosinfide et moribus, quod faciunt doc-
tores : ratione cujus debetur eis aureola
praedicatorum. Aureola igitur virginum est
gloria de incorruptione carnis, attestante
incorruptionem (d) mentis. Aureola marty-
rum est gloria de invicta sustinentia mortis,
usquequo aliquis perseveraverit usque ad
mortem pro fide et justitia patienter. Au-
reola praedicatorum est gloria de incorrup-
tione doctrinae ad alterum prolatae, verbo,
et mente, et exemplo. De hac aureola praedi-
catorum dicitur ' : Quce est mea spes, aut
gaudium , aut corona glorice ? nonne vos
ante Deum ? In signum hujus triplicis au- RHn».
reolae debitae tribus generibus salvandorum,
praemittuntur in aliquibus ecclesiis antipho-
nis beatae Mariae versiculi, in signum au-
reolae virginum ; antiphonis beati Pauli
ApostoU , pro praedicatoribus ; antiphouis
« I Thesi., II, 19.
m
beati Lanrentii martyris
Et nota , quod pro quatuor datis maximis ,
quae dat honio justus Deo , ab eo recipit
quatuor dona maxima. Nam pro bona vo-
luntate informata ciiaritate , recipit auream ;
pro bona doctrina fldei et morum, recipiunt
prsedicatores aureolam ; pro suslinentia mor-
tis , recipiunl martyres suam ; pro incorrup-
tione carnis , virgines liabent suam aureo-
lam.
Pr«- Pisemium quod dicitur fructus, attendi-
frncui" lur secundum unum praediclorum , scilicet
secundum conlinentiam virginalem. Et di-
versificatur fructus, secundum quod diver-
siflcatur continentia. Est enim continentia
conjugalis, absliuens se ab omni coitu illi-
cito , nou tamea ab omui coitu. Huic res-
pondet fructus tricesinms, in quo est dena-
rius , qui aeterna signiflcat , et ternarius
trium bonorum conjugii, scilicet prolis,
fldei , et sacramenti , quai ad denariura re-
feruntur. Est continenlia vidualis, abstinens
se ab omni coitu in carne corrupta, respectu
temporis et personae , a posteriori tantum :
cui respondet fruclus sexagesimus , in quo
est denarius ajterna significans, et senarius
operum , in quibus propter denariuni aeter-
norum debeut viduaj exerceri secundum'
sex Apostolum ' : quorum operum primumest
Tu"i'» reddere parentibus vicem ; secundum est
castiiatis instare obsecrationibus et orationibus ; ter-
tium est filios educare; quartum, pauperes
hospitiorecipere; quintum, sanctorum pedes
lavare ; sextum, tribulationem patientibus
subministrare. Est tertio continentia virgi-
nalis abstinens se in carne incorrupta, res-
pectu cujuslibet temporis et personae, ab
omni coitu : cui respondet fructus centesi-
mus, qui coustat ex denario in se ducto.
Iste quidem competit virginibus , quae in
terra manentes, angelicam ducunt vitam,
et tautum interius sibi vacant propter aeter-
num bonum , quod est denarium in se du-
cere. Castitasconjugalisbene excolit terram
suam, vidualis melius, virginahs optime.
■ I Tim., V, i ct seq.
CENTILOQUIUM.
pro martyribus. Et nota quod cum virginitas sit in carne
corruptibili perpetuae incorruptionis medi-
tatio, virginitas tria dicit : primum est
abstinentia ab omni coitu illicito; secun-
dum est abstinentia ab omni coitu licito ;
tertium est integritas mentis et carnis.
Quantum ad primum , dicit habitum virtu-
tis : huic debetur aurea. Quantum ad se-
cundum, dicit virtutis statum : huic debetur
fructus centesimus. Quantum ad terlium,
dicit decorem : huic debetur aureola. Fruc-
tus autem in virginibus determinat ante se
aureolam; aureola vero praesupponit au-
ream. Voluntati enim continendi propter
Deum debetur aurea; sed cum additur in
carne incorrnpta, superadditur ei aureola,
quia sic est continentia in suo suiumo. Ul-
terius cum additur respectu cujuslibet lem-
poris et personae , debetur ei fi uctus cente-
simus.
SECTIO n.
De exjpedientia ad prcmium.
Sequitur videre de his, quae auimam ex-
pediunt ad gloriaj supplementum. Retarda-
tur enim anima exuta , quamvis gratia
flnali inforniata, dupliciter, ne totaliter fe-
ratm" in Deum, scilicet propter cremabile,
quod secum traxit, et propter corpussuum
sociuni,quod dimisit. Contra primum ex-
peditur per Ecclesiae orationes et suffragia
viatorum ; contra secundum expeditur per
consummationem justitiaj, sive per remu-
nerationem corporum resumptorum. Primo
ergo videamus qualiter auimabus in purga-
torio retardatis valeant sufFragia viatorum ;
et post, de resurrectione mortuorum.
Prosunt autem Ecclesiae suffragia defunc- sofrra-
tis , non quibuscumque , sed medioci-iter defiinc-"
bonis , utpote illis qui sunt in purgatorio; ''-•
non valde malis, ut illis qui sunt in inferno ;
necvalde bonis, ut illis qui sunt in para-
diso , sed polius eorum orationes et merita
mililanti Ecclesiae suffragantur , quia nobis
adhuc miseris multa per eos beneficia im-
pctranlur. Prosunt autem suffragia sic im- Effectus
PART. IV. SECT. III.
43S
in/rrs- pensa secundum magis et minus, vel pro
diversitate meritorum in mortuis, vel pro
sollicitudine charitatis in vivis. Prosunt ,
inquam, ad pcenaruin miligationem, vel ad
celeriorem liberationem , prout divina pro-
videnlia-voluerit dispens;ire. Suffra-ia au-
tem , quae valent praecipue in remedium
defunctorum, his versibus continentur :
Missa frequens, crebraeque preces, jejunia saci-a,
Prosunt defunctis, prodest eleemosyna sancta.
Cum autem per diviua munera et propria
raerita, necnon et aliena sufTragia, animse
ad gloriam transierint angelorum ; adhuc
tamen, secundum Sanctos, propter natu-
ralem inclinationem ad corpus, a contem-
platione plena et fruitione perfecta retar-
dantur.
Resur- Unde videndum ost de resurrectione , de
genlra- ^"^ secuudum fidem catholicam est tenen-
!'»• duiu, quod omnia corpora hominum resur-
gent in generali judicio , non existente in
eis distantia quanlum ad ordinem temporis,
sed potius quaiitum ad ordinem dignitatis.
Mali enim non in melius mutabuntur ; sed
in boiiis natura servabilur , et vitia atque
defectus detiahentur. Omnes quippe resur-
gent in integro corpore, plena aetate, debita
mensura membrorum, in eisdem corporibus
numero, et eisdem partibus constitutis, salva
totius veritate naturas, non solum quai;tum
ad membra principaha et humiditatem radi-
calem , verum etiam salvis capillis et mem-
bris caeteris, quse ad corporis decentiam
pertinebunt : ita quod in quascumque auras
pulvis humani corporis dispersus fuerit, ad
eamdem redibit animam , quae hominem
prius, ut viveret et cresceret, animavit. Et
quia electi deberit esse conformes primo-
genito mortuorum , id est Domino nostro
Jesu Christo, in quo nullus fuit omnino de-
fectus ; necesse erit , ut si aliquod membro-
rum deerat , suppleatur ; et si aliqua super-
fluitas inerat, auferatur; si aUqua membro-
rum inordinatio, corrigatur ; si parvus erat,
ad quantitatem aetatis Christi, quam hahebat
parvulus , in ratione, quamvis non in mole,
virtute divina deducatur; si decrepitus, ad
eamdem aetatem deveniet ; si gigas, ad eam-
dem ; si nanus deficiens, ad mensuram con-
gruam hmitetur : ut sic omnes sancti et
integri et perfecti occurrant ' in virwn per-
fectum, in mensuram cetatis ykniludinis
Christi.
Erunt autem in corporibus electorum Dote»
quatuor conditiones nobilissimae, qus dotes ^beMo"
dicuntur, in quibus caetera bona includun- ™°> ■=<"'-
tur. Quae quidem dotes sunt claritas, agi-
litas, impassibilitas, et subtilitas : quae sic
corpus perficiunt, quod ordinant ad animae
actionem, quae duplex est, scilicet cognitio,
et dilectio. Claritas habet ordinem ad cogni-
tionem ; aliae tres dotes, ad dilectionem. Con-
sistit autem dilectio, quae est delectatio
magna, in conjunctione convenientis cum
convenienti. Est itaque agilitas, ut conjun-
gatur anima Deo ; impassibihtas, ut non
retrahatur; subtilitas, ut nihil interponatur
inter diligens et dilectum. Potest autem
sumi sufficientia harum dotium penes cau-
sam materialem sic : Corpus humanum
quatuor habet defectus ex quatuor elementis,
guibus componitur et subsistit. Ab aqua
habet passibiUtatem , quae est elementum
fluidum : contra hunc defectum habet im-
passibilitatem. A terra habet opacitatem :
contra quam habet claritatem. Ab igne, qui
consumit, habet animalilatem , secundum
quam alimoniis reddit ponderosum : contra
quem defectum habet agilitatem. Ab aere,
qui cedit cuilibet impellenti , habet infirmi-
tatem : contra quam habet subtilitatem sive
penetrabilitatem, per quam corpori glorioso
erit pervium omne durum.
SECTIO III.
De sufficientia gaudii.
Jam ad gaudii sufficientiam est tertio, sive
ultimo transeundum. Circa quam breviter
est attendendum, quod gaudiuna surficiens
' Eplips., IV, 13.
436
CENTILOQUII PART. IV. SECT. III.
Tresdo- perficitur et completur in tribus dotibus
mL glo- animae, quae sunt aperta visio summi veri,
rioa«. ggjta tentio summi ardui , perfecta dilectio
summi boni. In primo perficitur rationalis ;
in secundo , irascibilis ; in tertio , concupis-
cibilis. Primum est praemium fidei ; secun-
dum, praemium spei; terlium, praemium
charitatis. Sunt autem quidam ternarii in
superiori facie animae , quibus ab imo sui
usque ad summum Dei pervenit, et quiescit.
Sunt tria subjecta, scilicet tres potentiae
■ naturales : ralionalis, irascibilis, et concu-
piscibilis ; quae tanquam fundamenta bonis
spiritualibus substituuutur. Sunt tres habi-
tus virlutum tlieologicarum , scilicet fidei,
spei, et charitatis; quae a Deo gratis ad in-
formationem trium virium praedictarum in-
funduntur, et quibus ipsae potentiae dirigun-
lur. Suiit Ires actus qui a praedictis potentiis,
medianlibus tribus hat/itibus supratlictis,
scilicet tribus virtutibus theologicis, ehciun-
tur : scilicet credere, asseutiendo summae
veritati propter se, et super omnia ; sperare,
intendendo summae largitali propterse,et
buper omnia ; diligere , complectendo sum-
mam bonilatem propter se, et super omnia.
Sunt tria objecta ad quae tres actus egre-
dientes a tribus potentiis virtute trium habi-
tuum terminantur : ista autem objecta sunt
veritas increata , majestas increata , et boni-
tas: ita quod summum verum est objectum
fidei ; summum arduum est objectum spei ;
summum bonum est objectum charitatis.
Verum, inquam, sub ratione veri; arduum,
sub ratione ardui ; bonum, sub ratione boni.
Et respiciunt haec omnia statum et meritum
viatorum. Sunt etiam tria praemia , scilicet miu
cognitio , sive intelligentia veritatis infalli- '"'''^'
bilis; possessio, sive permanentia dignitatis
inamissibilis ; dilectio, sive complacentia
bonitatis infatigabilis. Et sic potest cnlligi
ex praedictis , quod in gloria caelesli erit
praemium substantiale , consubstantiale , et
accidentale. Substanliale, et ex parte animae,
consistit in Dei visione aperta, Dei tentione
secura , Dei dileclione perfecta : et haec est
prima stola. Consubstantiale , ex parte cor-
poris, consistit in claritate, impassibili-
tate, agilitate, et subtilitate : et haec e&t
secunda stola. Accidentale consistit in tri-
bus aureolis, quae non sunt omnium salvan-
dorum.
OPUSCULUM
DE ECCLESIASTICA HIERARCHIA
ARGUMENTUM
[Ex edit. Vatic.)
Praesens Opusculum quadripartituni est : cujus prima pars agit de tribus primae
hierarchise ordinibus; secunda, de tiibus ordinibus hierarchiae secundae; tertia, de
tribus ordinibus hierarchiae tertiae; quarta, de cceli et co-lestium corporum proprieta-
tibus. Continent autem singulae partes singularem et valde utilem doctrinam iis pra;-
sertim, qui regimini praesunt, dum modum ostendit Auctor quo se superioribus spiri-
tibus conformare debeant tam subditi quam prajlati pro sua quique ratione. Lector
tamen animadverteredebet priEcedens Opusculum a S. Bonaventura hic in principio
citatum, in quo se de rerum ordine et distinctione egisbe ait, illud non esse quod in
ultima editione Veneta de Mystica Theologia inscriptum huic proxime praeponitur, tum
quod in eo de his non agit, tum quod an Bonaventurae sit ab aliquibus in dubium revo-
cetur, tum denique quod in anliquis impressis non est. is Opusculorum ordo. Quare vel
injuria temporum tractatus ille non extat , vel fortasse Breviloquium est, in cujus
secunda parte de productione, et distinctione rerum agitur , et si conjecturae aliquis
locus est, fortasse Auctor statim post Breviloquium , hoc scripsit '.
PRIMA PARS
>RDIHIBDS PSIM,G
CAPUT PRIMUM. sempiterna quoque ejus virtus et divinitas.
A magnitudine enim speciei et creaturce
De nomine Angeli, et qnod eo varia in Scriptura
significentur. tom. II, 38; edit. Ven. an. 38; edit. Ven. an. 1754,
totn. V, p. 195; edit. Lugdun. an. 1647, tom. II,
Invisibilia Dei,per ea, quce facta sunt , £■ 'f^- " 'J"^- t"* '° antecessum tomi hujus ex
^ ' ^ ' ProMromo dicta sunt. — ^ Tituli capilum quatuor
intellecta COnspiciuntUr , ut ait ApOStolus*, partls hujus, qui in csteris editionibus hoc loco lege-
bantur, remiltuntur ad calcem hujus tomi, scilicet ad
' Cf. Edit. Argentin., an. 1491, p. II, 29 ; edit. Vat. Indicem materiarum; et sic de titulis aliarum partiuui .
seuRom.an. 1596, tom.Vll,p. 264; edit.Ven. an. 1611, — * Rom, i, 20.
DE ECCLESIASTICA HIERARCHIA.
cognoscibiliterpoterat Creatorhorum videri,
ait' Sapiens. Ex quo apparet manifeste, quod
humanus intellectus ad invisibilium et in-
tellectualium contemplationem ascendere
non poterit, nisi per visiiiilium et sensii)i-
lium considerationem dirigatur. « Impossi-
bile namque est , ut dicit Dionysius % aliter
nobis lucere divinum radium, nisi varietate
sacrorum velaminum anagogice circum-
velatum. » Ideo Theologia poeticis sacris
informationibus usa est, ut ex rerum visi-
bilium similitudiuibus allegoricae iocutiones
et mystici intellectus transumptiones fornien-
tur, etsic sensibilibuset visibilibus spiritua-
lia et invisibiliacoaptentur. Hujus rei gratia
praesens opuscuium , etsi lalioriosum mihi,
tamen et aliis parvulis in Christo lac peten-
tibus, ut spero, non infructuosum, olfero
ad aedificationem domus Uomini , qui est
sublimis et gloriosus in sjecula saeculorum.
In quo agitur de proprietatibus rerum natu-
ralium , quas secuudum parvitatem meani ,
nunc tropologice, nuiic allegorice, nec non
quandoque anagogice rebus spiritualibus
comparavi, junioribus relinquens materiam
exercilii sensibilia insensibilibus, et carnalia
spiritualibuscoaptandi. Et cum rerum nalu-
ralium proprietates ipsarum sequantur sub-
stantias , secundum ipsarum distinctionem
substautiarum et ordinem erit distinctio et
ordo proprietatum , quas in alio opusculo
per se positas et distinctas, poteris per ordi-
uem reperire.
Primo igitur de spirituali substanfia actu
et potentia a materia separata est agendum,
cujus proprietates et difTerenlias, in praece-
denti opusculo traditas, poteris diligentius
intueri. Sed quantum ad praesens spectat
negotium, est notandum, quod inter princi-
palem ct propriam significationem, Angelus
metaphorice ad significandum diversa in
sacra Scriptura est transumptus, quia, ut
beatus ait Gregorius ' , nomine Angeli, nunc
' Sup., XIII, 5. — ' Dion. Areop., de Eccles. Hier.,
e. 1, n. 5. — • Greg., in Evang., hom. vi, quoad
Bensum, et Moral., lib. XXIV, c. li. — » Ua., vi, 8. —
» Matth , IV, 24. — f Joan., viii, 42, 49. — ' Exod..
Christus, nunc .justus, nunc gratia seu vir-
tus, figuraliter nuncupatur.
Christus igitur, ratione assumpt* huma-
nitatis, dicitur AH(/e/i/s propter missionem.
Angelus enim mitlit, et mittitur ; sic Christus
a Patre in mundum missus est. Unde dicit
Isaias » : Quem mittam ? et quis ibit nobis?
et in .Matthaeo ' : Non siim missus , nisi ad
oves domus Jsrael. Et in Joanne ' : lionori-
fico eum, qui me misit. Et in Exodu ' : Mit-
tamvobis angelumpracursorem, ut ejiciam
Amorrhmm, etc. Et ibidem « : Ecce ego
milto angelum meum , qui proecedat te , et
custodiat te in via, et introducal in ter-
ram, etc Unde Cliristus sic missus more
angeli alios misit , juxta illiid Mattha-i ' :
Ecce ego mitto vos sicutoves; et Lucas '" :
Rogate dominum messis, ut mittat opera-
rios , etc. Ideo dicitur in libro Judicum " :
Bixit Angehis Domini ad Gedeonem : Vade,
et scito , f/uod misero te , et liherabis Israel.
Et in Hieremia" : Ad omnia qucecumque
mittamte, etc.
Secundo, propter illuminatiouem : Ange-
lus enim iliuminaf, et illuminatur ; sic Chri-
stus, divinitatis lumine replelus, ad illumi-
nandum sedeutes in fenebris ef umbra
mortis mundo est datus, ut dicif Joannes " :
Lux in tenebris lucet, etc.Et Isaias " : Dedi
te in lucem gentium, ut sis salus, etc. Ef in
Apocalypsi " : Vidi angelum alium descen-
dentem de ccelo habentem polestatem ma-
gnam, et terra illuminata est a gloria ejus ,
etc. Et in Actibus '" : Angelus Itomini astitit,
et lumen refulsit in habitaculo carceris.
Nam ubi Christus est, tenebra esse non po-
test.
Tertio, propter purgationem : quia ange-
lus purgat ef purgafur ; ef Christus in ma-
tris ufero diviua virtute ab omui imiiiuu-
ditia fomitis est purgatus, et acf u et potenfia
ab omni corruptione vitii liberatus, et fide
corda credentium purificat, et ad totius
xxxill, 2. — » Ibid., i.tiii, 20. — « Matih., %., 16. —
" Luc., X, 2. — " Judic, vi, 14. — " Jerem., i, 7. —
" Joan., I, 5, — »« Isa,, xux, 6. — " Apoc, xviu, 1.
— «« Act., xil, 7.
PART. I
munditiBe puritatem nos informat. In cujus
rei figura flixit Angelus ad Manue' : Absli-
neat puer ab omni immundo : vinum et
siceram , etc. Isaias • : Volavit imus ad me
ex seraphim, et dixit : Ecce tetigi labia tua,
et auferetur iniquitas tua , et mimdabitur
peccatum tuum.
Quarto, propter perfectionem ': quia an-
gelus perficit et perficitur ; et Chrislus non
solum est purgatus a ma'o, imo perfectus
est in omni bono , et est causa totius nostrae
perfectionis, juxta illud Lucse ' : Ferfectus
omnis erit, si fuerit [a) sicut magister ejus.
Undeinsignumsummae perfectionis , omnia
terrena fugere docuit. In cujus rei flguram
dixit Angelus ad Jacob * : Surge , egredere
de terra liac, revertere in terram nativitatis
tuai, etc. Hic angelus est Christus, qui mo-
net ut de terrenis fugiamus, et in terram
viventium ingredi festinemus.
Quinto, propter me'diationem : nam an-
gelus inter Deum et homines est medius ;
et hoc congruit Christo , qui est Mediator
Dei et hominum , mundum sclHcet Deo re-
concilians, et acl Patris amicitiam nos redu-
cens , et pro nobis conlinue intercedens.
Unde ilicit Joannes = : Advocatum habemus
apud Patrem Christum Jesum, qui ' inter-
pellat pro nobis. Et Job ■" : Si fuerit pro eo
angelus loquens, miserebitur ejus , et dicet :
Libera animamejus, ne descendat in cor-
ruptionem.
Sexlo , propter mysticam refectionem :
nain Angelus , divino alimento repletus, nos
reficit ; et Christns , Patris complendo vo-
luntatem , reflcitur. Unde Joannes dicit ' :
Meus cibus est , ut faciam vohmtatem
ejus , e.c. Et sic refectus, et spirituahter et
sacramentaliter nos reficere non destitit ,
juxta illud Sapientiae ' : Angelorum esca
nutrivisti populum tuum , et paratum pa-
nem de coelo pnestitisti. Et tertio Regum '" :
CAP. I. *39
Tetigit eum Angelus, et dixit : Surge, et
comede.
Seplimo , propter inferiorem regimen sive
gubernationem : angelorum eniin regimini
hsec inferiora depntantur, ul dicitur in Ec-
clesiastico " : In unamquamque gentem prce-
posuit rectores, etc; et hoc Angelo magni
consihi, id est , Christo convenit, qui om-
nium electorum mentes in sua custodia sus-
cipit et tutela, ut dicitur in Joanue " : Quos
dedisti mihi, ego custodivi , et nemo ex eis
periit , nisi filius perditionis , etc. Et in
Ecclesiaste (b) " : JVe dicas coram Angelo :
Non est providentia , etc. Et in Exodo •* :
Tollens se Angelus Domini, qui prcp.cedebat
castra filiorum Israel, abiit post illos , etc:
quia Christus , qui omnes prsecessit doctrina
et exemplo, omnes sequitur custo.liffi bene-
ficio; aitenim Psalmisla" : Immitit Angelus
Domini, etc. Bernardus '« : « 0 quam desi-
derant cives angelici civitatis suse ruinam
restaurari 1 o quain soUiciti ut veniant lapi-
des vivi ! Quomodo discurrunt medii inter
nos et Deum , gemitus nostros portantes I
Non dedignantur nobis fieri socii , qui pro
nobis jam suiit ministri. Expectat nos creata
jam illa multitudo. Vse tibi, quicumque es ,
qui redire jam desideras ad lutum, reverti
ad vomitum. In quovis diversorio angelo
tuo reverentiam age , ne audeas illo prsesen-
te , quod me vidente non auderes. »
Nomine Angeli iustus intelligitur, et prae-
cipue vir spiritualis et religiosus ; et onmis
litteratus, seu praelatus (c), Angelo compa-
ratur. Sic Joannes Baptista, propter prffidi-
cationis excellentiam , et spirituaiis vitae
eminentiam , Ange^MS a Domino nuncupatur
in Malthaeo ''' : Hic est de quo scriptum est.
Ecce ego mitto angelum meum, etc. Ilem
Joaunes, in Apocalypsi '^.Rectores septem
Ecclesiarum Angelos vocat , et Paulus ".
Spectaculum facti sumus mundo, et angelia,
quando-
telligitur
' Judic, XIII, 4. — = Isa., vi, 7. — ' Luc, vi, 40. -
' Geti., XXXI, 13. — * 1 Joan., Ii, 1. — ' Rom., viii, xiv, 19. — '^ Psal.
34. — ' Job., xxxili, 24. — ' Joan., iv, 34.— ^ Sap., c. vi. — " Mattli.,
XVI, 20. — '" III Hcg., XIX, 5. — " Eccli., xvii, 14. passim. — " I Cor.,
— '2 Joan., ivii, 12. — '■> Eccle., v, 5. — " Exod., edit. Ecclesiastico. -
XXMII, 8. — " Btru., Mid,l.,
u, 10. — " Apoc , I, II ct iil,
V, 9. — (n) Vulg. iil.— (*) Ca?t.
(c) Edit. Ven. adl. pro.
440
et hominibus. Et alibi ' : An nescitis , quia
angelos judicabimus ? El rursus ' : Mulier
habeat velamen super caput suum propter
angelos.
J"»" Comparanlur autem viri justi angelis
6epiem propter scptem. Primo , propter munditiam
rlnto!' cortWs , et puritatem conversationis : uani
Angelus ab omni corpulentia et conditione
carnea est separatus. Spiritus enim ' car-
nem et ossa non habet. Sic vir juslus nihil
habet in se admixlionis carnalis delectatio-
nis ; imo sicut adeps ab omni carne se-
paratur, ut dicitur ' in Ecclesiastico , et in
Psalmo » : Qui facit angelos suos spiri-
tus, elc. Ideo legitur Angelus carnes con-
sumpsisse : Extendit , inquit ^ in lil)ro Ju-
dicum , Angelus Domini summilatcm virgoe,
et tetigit carnes, a^cenditque ignis de petra,
et carnes azymosque panes consutnpsit. Vir
enim spirituulis , cum virga poenitentiae ,
quitiquid in co carnalltatis est, consumere
solet, etper omnia abolere.
Item secundo, propter linipiditatem divi-
nae cognitionis : Angelus enim deiformem
liabet intellectum. Unde sicut t^us inlellec-
tus Deo immediate conjungitur, et influen-
tia occulti luminis iliustratur , sic vir justus
suuni sensum et intellectum Ueo reddit
conformem , et non de se praesumit ; sed ut
amplius mereatur per fidem illuminari , et
perfeetius divinis instrui, se Deo subjicere
non postponit. Ait enim Apostolus ' : Des-
truentes per arma spiritualia omnem altitu-
dinem extoUentem se adversus scientiam
Dei , et in captivitalem redigentes omnem
intellectum in obsequium Christi. Et ad
Timotheum ' : Quod manifestatum est in
carne , justificatum est in spiritu , appa-
ruit angelis, prcedicatum est in gentibus.
Item tertio propler humilitalem subjec-
tionis : nam iuferior angelus subest supe-
riori, et obedit sine inurmure et indigna-
tione , quia superior praeest sine tyrannica
' 1 Cor., VI, 3. — = 1 Cor., XI, 10. — ' Luc., xxiv,
39. — * EccU.. XLVii, 2. — » Psal. CIII, 4, — ' Judic,
- » 1 Tim., III
DE ECCLESIASTICA HIERARCHIA.
I, 21. — ' II Car.,
' Uebr.. XI ii, 27. — '
16. -
Pelr., I, 22.
inferiorum oppressione. In quo notatur,
quanta debeat conformitas esse inter impe-
rium praelatorum , et obedientiam subdito-
rum. Nam sicut pi-ailatorum monere est cum
mansuetudine, ita suliditorum est humiliter
justis jussionilius obedirc, sicut dicitur ad
Hebraeos » : Obedite prcepositis vestris , et
subjacele eis. Ipsi enim pervigilant, quasi
rationem pro animabus vestris reddituri. ut
cum gaudio hoc faciaiit , (a) non gementes.
Unde in signuin talis oliedientia? dicitur in
Zacharia "> : Alius angelus egrediebatur in
occursum angeli qui loquebatur in me , et
dixit : Curre , et lo^fuere ud puerum is-
tum, etc. Ecce cum qiianto moderamiue
major praeci[iit ,. et cuin quanla humilitate
alter ejus imperio ac^iuiescit. Et Petius in
Canonica " : Animas nostras castificantes
in obedientia charitatis et fraternitatis
amore , simplici ex corde.
Item quarto, propter reclitudinem inten-
tionis : nam Angelus, ut dicit Gregorius,
in omni suo opere Deum inspicit , et nihil
aliud , quam divinae voluntatis regiilam ,
diligit vel requirit. Ita enim exteriora di-
vino nutii angeli peragunt , quod mentis
aciem ab ipso nondeflectunt. Ideo dicitur in
Mattheo '^ , quod Angeli eormn semper vi-
dent faciem Patris. Giegorius : « Seinper
videutis oinnia faciem intuentur, qui nulla
intentionis dissimilitudine ab ipsius praesen-
tia removentur. » Et in secundo Regum " :
Tu, Domine mi, quasi angelus Dei es, fac
quod beneplacitum est tibi : quia qui Deum
vera intenlione cordis diligit, ab ipsius vo-
luntatis beneplacito non recedit.
Item quinto , propter sedulitatem et dili-
gentiam administrationis : angelus enim ad
sanctorum ministerium continue depiitatur,
et substantiai sua^ agilitate ad peragendum
quaelibet injuncta subito concitatur. Omnes
enim " sunt administratorii spiritus [b) missi
propter eos, qui capiunt hcereditatem salu-
— " MaUh., xviii, 10. - '» II Reg., xix, 27. — '• Hebr.,
I, 14.
(n) Vulg. add. et. — (6) Item add. i>i minisienum.
PART. I
tis. Sic absque dubio viri angelici angelo-
rum nuniero ascribuntur, qui pro aliorum
salute laboris ministeria assumere uon ve-
rentur. Ideo dicit Isaias ' : Ite, Amjeli ve-
loces , adpopulum, etc. Unde magnum ob-
tinent angelorum offlcium , qui docendo et
inducendo vitaj exemplo , ad Deum errantes
alliciunt et convertunl. De quo Jafobus ^ :
Qid converti feceril peccatorem ab errore
vice suce, animam ejus salvabit a morte, elc.
Talis fuit angelus qui dixit ad Agar ' : Re~
vertere et humiliare sub manu dominw tuce,
et noli timere, etc. Talis etiam fuit angelus,
de quo dicit Manue* : Obsecro, Domine, ut
mittas angelum , ut veniat iterum , et doceat
nos , quid de puero , qui nasciturus est,
facere debeamus.
Item sexto, propter continuitatem dulce-
dinis contemplafionis : Angelus enim sic
administrando Deo servit , quod propter
hominum servitium a contemplationibus
intimis non recedit , ut dicit Gregorius ^ :
« Nam quandocumque ad exteriora exeuntj
ab interiori contemplatione non recetl unt ,
quia illum semper aspiciunt, qui praesens
est quocumque vadunt. Sic vir spiritualis
taliter circa exteriora se occupat, ut devo-
tionis spiritum non extinguat. Unde quando
extrinsecus per bonorum exercitationes ope-
rum fatiyatur in corpore , intrinsecus rcfl-
citur in mente. » Unde in Osea dicitur « :
In fortitudine sua directus est cum angelo ,
et invaluit ad angelum et confortatus est ,
flevit et rogavit eum. Et in Genesi ^' : Vidit
angelos descendentes , et ascendentes per
scalam , etc. Scala , sicut ibi dicit Glossa ,
cujus caeumen tangebat coelum, signiflcat
Christum , qui est via recta perducens ad
Deum : per hanc scalam descendunt viri
spirituales cum angelis ministrando , ascen-
dunt et contemplando. Uiide dicitur in Da-
niele ' : Millia millium ministrabant , etc.
Et Joannes : Videbitis angelos ascendentes,
et descendentes super Filium hominis.
' Isa., xviii, 2.-2 Jac, v, 20. — ' Gen., xvi, 9. —
' Judic, xui, 8. — » Greg., Moral., lib. I, c. II, in
CAP. I. u\
Item septimo, propter fixum et stabilem
molum dilectionis, quo amor angelicustan-
qnam ignis pine termino in Deum movetur;
idco saepius angeli in sperie ignis leguntur
apparuisse, ut in Exodo » apparuit Domi-
nus, id esl Angelus in quo erat Dominus,
in ftamma ignis de medio rubi, et videbat
quod rubus ardebat , et non combureba-
tur (a), elc. Rubus est vir spiritualis spinis
poeniteutiae circumplexus; medium rubiest
cor viri justi, de cujus medio erumpere de-
bet flamma inextinguibilis charitatis. Unde
dicitur in Canticis '» : Lampades ejus lampa-
des ignis atque ftammarum. Et in Psalmo " :
Ministros suos facit ftammam ignis. Hoc
igne cor accensum ardet, et non comburitur,
quia nulla adversitate frangitur, niillo etiam
mortis metu ab iilo, quem diligit, scparatur.
Unde secundo Regum legitur '^ : Sicut an-
gelus Domini, sic est dominus meus Rex,
qui nec benedictione , nec maledictione mo-
vetur. Ideo dicitur in Actis i^ : Angplus Do-
mini apparuit Moysi in igne rubi. Et in
libro Judicum '* : Angelus Domini cum
ftamma pariter ascendit in coelum.
Item angelus dicitur gratia Dei , sive vir- ^^ ,,;
tus. Hunc angelum Dominus miltit , quando oomine
alicui gratiam infundit : ideo dicitur in Da- Dd^Tve
niele " : Angelus Domini descendit in fur- "gniaca.'"
nacem, etc. Omnis enim eestus concupiscen- '■"■■
tise , ac fomitis incentivum extinguitur ,
quando angelus in fornacem mittilur, id est
quando divina gratia cordi infunditur , et
virtus animae inspiratur. Virtus enim dicitur
quasi virum tuens, vel quasi virens intus :
quoniam duplicem habet effectum, nam ani-
mam sua praesentia tuetur ac conservat , et
ornat atque decorat, sicut angelus hominem
custodit et servat, animam etiam illuminat,
perflcit et informat. Ideo dicitur in Actis '«:
Viderunt vultum Stephani, quasi vultum
sensu. — « Ose., xii, 4. — ' Gen., xxviii, 12. —
' Dan., vit, 10. — ^ Exod., iii, 2. — " Cant., vui, 6.
— " Psal. cill, 4. — "S II Reg., xiv, 17. — " Act., v,
19. — " Judic, XIIJ, 20. — '» Dan., iii, 49. — " Act.,
VI, 15.
(q) Vulg. arderet... combureretw.
u^
DE ECCLESIASTfCA HIERARCHIA.
angeli. Ef in libro Esther ' : Vidi te, Domine,
qmsi angelum Dei : valde enim mirahilis es;
et facies tua plenn gratiarum. Dicitur ergo
gratia angelus Dei, per quem mens humana
perfectissimecustoditur (a), per quem pecca-
tum expellitiir, et potestas daemonum in
aninia evacuatur. Unde dicitnr in Exodo ' :
Angelus meus prtecedet te, et custodiet te in
via, et ejiciet Amorrhwum, Cananceum, etc.
Septem nomina gentium ponit, per qiiae se-
ptem principalia peccata inteliigit, quae su-
perveniens gratia ejicit penitus et excUidit.
Et sunt novem genera gratianmi, quaecom-
paratioiiem halient ad novem ordines ange-
lorum, et quarum usu ad angelorum aequa-
litatem pervenitiir.
Prima igitur gratia est gratia dileclionis
sive charitatis, de qua Lncas ' : fii diligitis
eos, qui vos diligunt, quce est vobis gralia?
Et.Ioannes » : Majorem graiiam non habeo,
quam ut audiam filios meos in verilate am-
bulare. Ista gratiaaDominoanimae immissa,
ipsam inflammat , et per fervorem anioris ,
ordini Seraphim ipsam assimilat et confor-
mat. Unde in Luca dicitur ' : Ignem veni mit-
tere in terram, et quid volo, ni.ii utardeatf
£t in Threnis ' : De excelso misit ignem in
ossibus meis.
Secunda gratia est gratia sapientia? et di-
vinae cognitionis, de qua in Proverbiis ' : In-
veniens (6) gratiam et discipUnam bonam co-
ram Deo et hominibus. Et in Ecdesiastico ' :
In me omnis gratia vitw et veritatis. Et in
Proverbiis ' : Super aurum et argentum est
gratia bona. Et in Ecclesiastico ■" : Vir sa-
piens amubilem se faciet ; gratice autem fa-
tuorum effundentur. llaec gratia mentem
illnminat, et iutuituni animae ad Deum vi-
deiidum per fidem habilitat et informat :
Uiide Psalmista " : Prceceptum Domini luci-
dum , illuminans oculos. Per hanr gratiam
ordo Cherubim in anima collocatur, quando
mens a sensu carnali abstracta, ad susceptio-
nem divini luminis per cognitionem veritatis
praeparatur. Et hoc intellexit Psalmisfa cum
dixit " : Ascendit super Cherubim, et vola-
vit, etc. Et Ezechiel " : Tu Cherubim plenus
sapientia, et decore.
Tertiagratia est contemplationis, sive spi-
rituahs delectationis, quae ex plenitudine di-
vinae dilectionis et cognitionis in anima ge-
neratur. De hac dicitur in Exodo " : Domine,
si inveni gratiam coram te, ostende mihi fa-
ciem tuam, etc. Etin Kcclesiastico ": Gra«?am
et speciem desiderabit oculus , et super hoc
virides sationes. Haecgratiamentem quietat
et pacifirat, et vehit sedem quietissimam ad
divini superadventussusceptionem praeparat
et coaptat; et sic Thronorum ordinem reprae-
sentat. Anima etiani justi sedes sapientiae
esl; dicitur enim (c) in Ecclesiastico '«: Thro-
nus meus in columna nubis. Columna nubis
est anima per contemplationem suspensa et
elevata, inqua Dei Filius tanquani in throno
requiescit.
Ouarta gratia est benignae severifatis, sive
sever£e liberalitatis, ad bene praee.ssendum.
Magna enim gratia Dei est, quod praelati sic
exequanliir contra delinqueiites justitiam,
ut benignitafem etmisericordiamnondimit-
tant. Unde dicitur in Ecclesiastico " : Curam
illorum habe , iit ornamentum gratice acci-
pias, et coronam ac dignitatem consequaris.
Et alibi iternm " : Retribuet gratiam, qui
offert similaginem; et qui facit misericor-
diam, offert sacrificium. Et rursum " : Sunt
homines misericordice invenientes gratiam
in ocidis omnis carnis, elc Haec gratia ordi-
nat praelatos respectu suorura subditoruin,
ut sciant qualiter se debeant iiiferioribus
conformare, etsinetyrannidedominari. Ideo
dicitur adhuc in Ecolesiastico '" : Rectorem te
posuerunt ; noli extolli , esto in illis quasi
unus ex ipsis .-el sic configiiratur ordini Do-
< Esth., XV, 16, n.-' Exod., xxiii, 23. — ' Lt
V), 32. — » lll Joan., 4. — ^ Luc., xii, 49. — « Tlire
l, 13. — ' Prov., III, 4. — » Eccli., xxiv, 25.
' Prov., XIII, 1. — '0 Eccli; xx, 13. — " Psal. xv
9. — " Psal. XVII, 10. — '» Ezecli., xxviii, 12. — etiaiii
Exod., xxxiv, 9. — '» Eccli., XL, 22. — '« Eccli.,
:iv, 7. — " Eccli., xixil, 3. — " Eccli , xxxv, 4. —
Eccli., XLIV, 27. — " Eccli., xxxii, 1.
(n) ,i/. custoJiatur. — (b) Vulg. Itwenies. — (c) Al.
PART. I.
minationura. Apostolus eliam ad Colossen-
ses ' : Bomini, quod justum est, facite servis
vestris , scientes, quia et vos Dominum ha-
betis in coelis. Et Petrus » : Non ut domi-
nantes in clero, sed forma gregis facti ex
animo ; et cum venerit l'rinceps pustorum,
percipietis immarcescibilem coronam glorice.
Quinta gratia est huiDiiitatis ad obedieii-
dum, de qua dicitur iii Ecclesiastico ' : (juanto
magnus es, tanto plus te humilia in omni-
bus, et coram Deo invenies gratiam ; quo-
niam magna est potentia Dei solius , et ab
humilibus honoratur. Et Petrus * : Humiii-
bus dat gratiam. Haec gratia ordiuat subdi-
tos respectu suorum superiorum, ut debi-
tam reverentiam eis impendant. Unde dici-
tur in Ecclesiastico ^ : Audi tacens, et pro
reverentia accedet tibi bona grutia ; et sic
per hanc gratiam ordiui Principatuum anima
conformalur. Magnus enim princeps est, cui
propria voluntas non principatur. Ait Eccle-
siasticus " : Principatus sensuti stabilis erit.
Et Job ' -.Senes assurgentes stabant, et prin-
cipes cessabant loqui, et digitum superpone-
bant ori suo, etc. Et in Genesi ' : Princeps
Dei es apud nos. Et Psalmista ' : Prcevene-
runt principes conjuncti psallentibus, etc.
Sexla gralia est patientiae et louganimi-
tatis , de qua Petrus '" : Hcec est gratia , si
propter Dei conscientiam sustinet quis tris-
titiaspatiens injuste. Quceenimgratiaest,si
peccantes suffertis? El iu Ecclesiastico " : In
dolore sustine, et in humilitate tua patien-
tiam habe. Haec gratia docet resistere tenta-
tionibus, et adversas dsemonum coercere po-
testates. Unde Ecclesiastes '- : Si spiritus po-
testatem habentis ascenderit super te , ne
dimiserislocum tuum. Locum suumdimittit,
qui per impatientiam daemoni cedit, cum
dicat Jacobus (a) '^ : Resistite diabolo, et fu-
giet a vobis. Unde per patientiam confor-
CAP. 1. m
matiir homo ordini Potestatum. Maxima
enim potestas est per patientiam seipsuin ,
mundum et diabolum snperare. Unde in Pro-
verbiis '» : MeUor est vir patiens viro forti,
et qui dominatur animo suo , expugnatore
urbium. Et in libro Machabaeorum " : Accin-
gimini, viri potentes, etc. Et in Psalmo " :
Accingere gladio tuo super femur tuiim, po-
tentissime.
Septima giatia est pudicitiae et castitatis ;
ait enim Sapiens " : Nemo potest esse conti-
nens, nisi Deus det, et hoc hei donum est.
Gratia enim super gratiam, est mulier san-
ctu et pudorata, ut dicitur " in Ecclesiastico.
Item in Deuteronomio " : Si non inveniet
mulier gratiam corum viro suo propter ali-
quam faditutem, ubominabilis erit mulier
hujusmodi. Gratia enim Dei luxurioso peni-
tus denegatur. Haec gratia hominem facit
virtuosum, ut viriliter omnes motus sensua-
litatis rebellantes conterat , et allidat. Unde
Psalmista «" : Viriliter agite, et confortetur
cor vestrum. Et haec virtus refertur ad ordi-
nem Virtutum , quorum [b) est officium na-
turam lapsam vel coFruptam miraculose re-
parare, Non enim est majus miraculum,
quam in carne praeter carnein vivere : hoc
enim non esthumanae natnrae, sed angelicae,
ut dicit" Hieronymus. Et Psalmista '' : Dex-
tera Domini fecit virtutem, dextera Do-
mini, etc.
Octava gratia est eloquentiae ad docen-
dum, de qua Psahnista " : Diffusa est gratia
in labiis tuis. Et habetur etiam in Prover-
biis '* : Propter gratiam labiorum , habebit
amicum regem. Et in Eclesiastico " : /n lo,-
biis sensati invenietur gratia. Haec gratia
ordinat animam adgradura Arcliangelorum,
quorum est docere. Unde in Daniele " : Ga-
briel, fac intelligere visionem. Et ahbi":
Egressus sum ut docerem te, et inteUigeres.
I Coloss., IV, 1. — M Petr., v, 3. — ' Eccli., xxxi,
1. — » 1 Petr., V, 5. — s Eccli., XXXII, 9. - <• Eccli.,
X, i. — ' Job, XXIX, 9. — ' Gen., xxiii, 6. — » Psal.
LXVIl, 26. — I» 1 Pelr., Ii, 19. — i' Eccli., ii, 4. —
" Eccle., X, 4. — " Jac, iv, 1. — ■' Prov., xvi, 32. —
" 1 Macli., iii, 58. — 1' Psal. ILIV, 4. — " Sap., viii,
21. — '* Eccli., XXVI, 19. — '• Deut., xxiv, 1. —
"> Psal. XXX, 25. — =1 Hieron., ad Demetriad.,
epist. viii, post med. — ^' Psal. cxvii, IC. — " Psal.
XLIV, 3. — 2» Prov., IXII, II. — "■' Eccli., XXI, 19. —
^s Dan., viii, 16. — " Dan., ix, 22.
(a) Al. deest Jacobus. — (6) Leg. quarutu.
DE ECCLESIASTICA HIERARCHIA.
Et Malachias ' : Labia sacerdotum custo-
diunt (a) scicntiam, etc.
Nona est gratiamisericordiae et pietatis ad
conipatiendum , de qua in Ecclesiastico ' :
Eleemosyna gratiam hominis conservabit
quasi pupiUam. Et alibi ' : Fatuo, id est
avaro, 7ion erit amicus, et nonerit gratia in
bonis illius. Haec gratia conformat menlem
ordini Angelorum , qui omues suas gratias
Qobis communicant, qui bonis nostris con-
gratulantur. Unde Lucas ' : Majus gau-
dium, etc; et nostris niiseriiscoiiipatiuntur.
Isaias ' : Awjeli pacis amare flebunt. Et in
libro Judicum' ; Ascendit Angelus ad locum
flentium.
Cum secandum Dionysium Ilierarchia sit
sacrarum et rationalium rerum ordinata
potestas, debilum in subditis retinens priu-
cipatum ; manifestum est triplicem esse
Hierar- hierurcliiam secundum Iriplicem ordinatam
p^^j '"' a Deo potestatem, scilicet divinani, ange-
licani, et hunianam. Est itaque prima hie-
ranhia superccelestis sive divina, quae
consistit in tribus increatis personis. Se-
cuuda est ccelestis, sive angelica, qua; com-
pletur in bonis angelis et beatis. Tertia est
snbcoeleslis, scihcel humana, quffi in prae-
destinatis hominibus perficitur, et praecipue
in prailatis. Ilsec autem hierarchia humana
ad simiiitudinem coeleslis hierarchiae ordi-
nata est et disposita, et secundum majorem
vel minorem graliae sive potestatis percep-
tionem, in majori vel minori, sive in excel-
lentiori et inferiori gradu ordinatissime
constiluta. Unde in Job dicitur'' : Numquid
nosti ordinem coeli ? aut rationem ejus pones
in terra? ete. Nosse coeli ordinem, est co-
gnoscere supernarum virtutum ordinatissi-
main dispositionem ; ejus rationem in terra
ponere, est vitam et officium hominum,
quandiu in terra sunt , secundum simihtu-
dinem ccelestium spirituum sancte et reve-
' Malach., w, 7. —^Eccli., xvil, 18 — ' Ecdi., xx,
n. — * Luc, XV, 10. — 5 Isa., xxsui, 7. — * Judic,
II, 1. — ' Job., xxxvni, 33. — ' Eioii., XXV, 40. —
» Sap., IX, 8. — '" I Paral., xxvii, 19. — " Uiou.
.\rcop., de Cwlest. Hier., c. Iii, n. 1.
renter ordinare. Unde novem sunt ordines
ordinandorum, sicut novem sunt sancti or-
dines angelorum. Est enim ordo Episco-
porum, Presbyterorum, Diaconorum, Sub-
diaconorum , Acolytorum , Exorcistarum ,
Lectorum , Psalmistatus , et Ostiariorum.
Sicut Moysi dictum est ' : Inspice , et fac
secundum exemplar , quod tibi in monle
7nonstratum est; et in Sapientia dicitur':
Dixisti 7ne CEdificare te^npMn et altare,
secundum similitudinem sancti tabernacuU,
quod pneparasti ab initio , etc. ; et primo
Paralipomenon '". 0/n7iia, inquit David ,
evenerunt ad me scripta 7nanu h07nini, ut in-
teUigerem opera exe/nplaris : nostra itaque
exemplaria sunt sanctorum angelorum ag-
miiia ordinata, ut scilicet secundum ipsorura
ordinationem , distinctionem et operationem
nostram , qiiantum possibile est, ordinemus
conversalionem. Ut igitur illa omiltamus,
ratione difficullatis et prolixitatis, qiiae dicit
Dionysius in Ecclesiastica llierarchia, hoc
sufficiat de hoc ista vice, quod Ecclesia mili-
lans in suis membris liisponitur secundum
similitudinem Ecclesiffi triumphantis ; et
hoc quoad ordinationem , quoad scientiam ,
et quoad actionem. Est enim hierarcliia, ut
dicit Dionysius ", « ordo divinus, scientia et
actus , deiformi (b) similans , et ad inditas ei
divinitus illuminationes proporlionaUter as-
cendens. » In ordine notatur distinctio illo-
rum , qui per ordinatum officium a Domino
majorem vel minorem recipiunt potesla-
tem. In scientia notatur discretio; in actione
vero ministerium. Sine ordine enim prae-
sumptio est actio ; sine actione , negligentia
est ordo; sine scientia et discretione, est
actio reprehensibilis , et ordo inutihs. Et
ideo tam in ordine, quam scientia et actione,
et hominum , et angelorum potestas Dei
uiiiformitatem (c) imitatur, et secundum
modiiin et mensuram suae illuminationis in
ordine suo proficit , et recte discernendo , et
(a) Vul::. Sacerdotis cusiodient. — (*) Al deiforrae.
Interpr. Cordcrii : « Aclio quae ad, deiformitatein,
quautum fas esl, accedit. » — (c) Les- DeiformiUteuj.
PART. I, CAP. II.
445
bene operando, ad Dei conformitatem, qiian-
lum possibile est, ascendit; tura (a) veroan-
gelorum hierarchiae humana hierarehia [h]
per imitalionem et vilae conrormationem
assimilatur (c) , duin tres electorum homi-
num ordines secundum trlnas conditio-
nes sive differentias , singuhs appropriatas,
coraparantur. Et hi tres salvandorum status
significantur per illos Ires, quos dicit Eze-
chiel hberandos ' : Si fuerint, inquit , in
civitate hi tres viri, scilicet Daniel , Noe, et
Job, mim liberabunt animas suas ? Daniel ,
qui abstinentiae merito obtinuit intelligen-
tiam visionum, typum gerit claustrahum et
reUgiosorum , qui continue gratia et excel-
lentia abstinentiae , qua non solum abstinent
ab ilUcitis , verum etiam a licitis concessis,
merentur amphus illuminari. Noe autem,
qui arcani gubernavit, formam gerit praela-
torum, per quorum scientiam, et regiminis
industriam , electi in krca Ecclesiae consti-
tutl, a diluvii , id est , peccati periculo me-
rentur liberari. Per Job vero, ccetus acti-
vorum, et conjugatorum numerus poterit
designari, pietatis operibus et misericordiae
comprobalus : Job enim fuit conjugatus.
Tres igitur sunt ordines electorum , sciii-
cet rehgiosorum, sive contemplativorum ,
praelatorum, et activorum. De his dicitur in
Luca ' : Duo eruni in lecto , in agro , et in
mola. Nara illi , qui sunt contemplativi ,
in cubiculo divinae suavitatis requiescunt;
qui vero praelati sunt, in agro regiminis,
correctionis et praedicationis officio se expo-
nunt ; sed qui vere subditi sunt et activi, la-
borem molaenonrenuunt, etaboni exercitio
non desistunt, etc. Iste igitur triplex status
salvandorum per quamdam appropriationem
videtur esse comparabilis triplici statui an-
geiorum, inter quos, secundum ordiaum
differentiam, quidam sunt primi, quidam
vero ultimi, et quidam intermedii. Primi
(]uidem ordines , hierarchici debent esse
tres ordines, scilicet angeh de ordine Se-
' Ezech., XIV, 20. — ' Luc, xvii, 34, 35. — » Eccli.,
H.VI1I, 1. — < Luc, niv, 33.
raphim, qui amoris incendio prae caeteris
fuerunt; Cherubim quoque, qui cognitionis
privili'gio gaudent; et Throni, qui justitiae
pcrpendiculo aUis pra^eminent. Angehs ho-
rum trium ordinum, qui officio et dignitate
sunt caeteris sublimiores, comparabiles sunt
viri summae perfectionis, religiosi videlicet
et claustrales, qui tanto majoris meritiajsti-
mantur, ciuanto ad altiorem vitae perfectio-
nem ex voti proposito ol)ligantur : et ideo
nomen et officium angelorum qui Deo sunt
viciniores, sibi vendieant, qui amoris incen-
dio inflammati, ac sapientiae dono praediti ,
divinae justitlae se conformant. Unde dicun-
tur Seraphim, id est, ardentes vel incen-
dentes, propler intensionem (d) et fervorem
charitatis; Cherubim, propter pleiiitulinem
coelestis sapientiae, et cognitionera diviuae
veritatis; Throni vero, propter ainorem ju-
stitiae, et perpendiculum aequitatis.
CAPUT II.
De Seraphim.
Dicuntur igifur primo Seraphim, quia an- ser»-
geh ilhus ordinis , divini amoris incendio p**'"
prae caeterisinflammati, aliorumsunt inflam- flamma-
mativi. Sic religiosi, quasi ignei, iUos ad
amorem Dei et proximi inflammant, ad quo-
rum corda, nunc verbo, nunc exemplo ap-
propinquant. Diciturenim in Ecclesiastico ' :
Surrexit Helias sicut ignis, et sermo ejus
sicut facula ardebat. Et in Luca » : Nonne
cor nostrum ardens erat in nobis? etc. Et
ideo angeli ordinis Seraphim non solum di-
cuntur calidi, imoperfervidi. Namqui fervet
caloris vioIentin,nuncextra sejactatur, nunc
supra se tolUtur : sic mens reUgiosa , in Dei
amore fervida, nunc supra se per devotionem
rapitur ; infra etiam , ut quando sui ipsius
obliviscitur ; nunc ad proximum inflam-
mandum diffunditur et dilatatur, in se stare
non valens ; nunc volens alios attrahere et
(a) Al. tunc. — (b) Al. hierarcbi», quibus.— (c) Al.
deest as3imilatur. lacus isle mutiliii est. — [il) Al. in-
ceusionem
446
DE ECCLESIASTICA HIERARCHIA.
Sera-
phim
sibi incorporare, satagit et conalur. Unde
dicitur in Job ' : Fervens et fremens absor-
bebit terram. Et Psalmus ' : Qui facit ange-
los suosspiritiis, et minislros suos flammam
ignis. Et in Apocalysi ' : Vidi angelum,
cujus facies erat ut sol , et pedes ejus ut co-
lumna ignis. Ideo dicilur iu Isaia * : Volavit
ad me unus ex Seraphim, et in manu ejus
calculus ignitus , quem tulerat de altari, et
teligit os meum , etc.
Item secundo, quia in se mobiles, aliorum
sunt motivi; unde et volasse leguntur in
Isaia. Sic religiosi spiritu divinae dilectionis
moti , mobiles sunt jussis superiorum, siue
morae dispendio obtemperando , et aliis
exemplum obedientiaj relinquendo. Tales
perficere imperata non procrastinant; sed
velut volucres, ad omne, quod prsecipitur.
advolant et festinant. Ideo de veloci talium
obedientia dicitur in Isaia ' : Qui sunt isti ,
qui ut nubes volant ? Et alibi « : /te , An-
geli veloces. Et in Sapienlia' : Omnibus mo-
bilibus mobilior est sapientia. Et in Eze-
cJiiele " : Quocumque ibat spiritus rot(e , le-
vabantur sequentes eu7n. Spiritus enim vi-
toe, elc. Spiritus vitae est charitas , qu;e vita
est animae : Qui enim' non diligit, manet in
morte , ut dicit Joannes. Spiritus quidem
vitae principium est molus el opcrationis in
corde : unde si fuerit spiritus vitae in corde,
mobilem efficit hominem, et agilem ad quam-
libet victoriosam actionem. De tali dicitur in
Proverbiis ■" : Vidisti hominem velocem in
opere suo ? etc.
Item tertio acuti sunt et penetrativi : pe-
t netraut enim contemplando ad interiora ve-
• laminis, id est, ad secretissima Deitatis : sic
contemplativorum affectus per desideriuni
semper in Deum tendit, et extra se nou ef-
fluens , ad aliud praeter ipsum , et extra ip-
sum non divertit. Unde dicitur in Ecclesias-
tico '' : Girum cali circuivi sola, et profun-
dum abyssi penetravi. Et ad Corinthins '* :
* Job, xxxix, 24. — ' Psal. cili, 4; Hebr., i, 7. —
' Apoc, X, 1 . — ♦ Isa., VI, 6. — ' Isa., LX, 8. — ' Isa.,
XVIII, 2. — ' i'a;j., VII, 21. — ' Eteck., i, 20. —
» 1 Joan., m, 14. — >" Prov., xxii, 29. — - " Eccli.,
Spiritus omnia scrutatur, etiam profunda
Dei. Et Job ": Omne pretiosum vidit oculus
ejus , profunda fluviorum scrutatus, etc.
Tam acutus et penetrativus fuit Paulus,
quod in perscrutatione ccelestium arcano-
rum usque ad ccelum tertium inlroivit. Un-
de in libro Sapientiae dicitur inter alia '' ,
quod spiritus sapientiae est acutus.
Item quarto sunt inf.-riorum et supposito- ser»-
rum reductivi : quia quos Seraphim igne ^«''r^ram
charitatis accendunt , ad Deum , qui sursum '•.«'^"<^''-
est. deducunt et converlunt. Sic afl^ectus viri
ipiritualis , igne charitatis succensus, nunc
se extendit ad Deum per contemplationem ,
nuncveroad proximum per compossionem.
Ad Deum inovetur, ut in eo conquiescat; ad
proximum, ut ipsum ad Deum revocet et
redncat. Unde Jacobus "' : Si erraverit quis
a veritate, et converterit eum aliquis , scire
debet, etc. Et in Exodo '" : Si erraverit bos
vel asinus , reduc eum , etc.
Itemquintoactivi et exemphficativi, quia ser.-
non solum inferioresaccendunt, vcrum etiam \^ H'
et ordinate diligendi formam tribuunt : quia "^^^^^
angelos inferiores informant qualifer per
amorein perfectum redeant in Deum , et se-
cundum superiora proflciant et incedant.
Et hoc proprie religiosis congruit, quos Do-
miuus saecularibus posuit in exemplum, ut
secuiidum ipsorum imitationem niores pra-
vos corrigant , et conlemptis terrenis , cce-
lestia appetant et acquirant. Sic et Isaias "
nudus et discalceatus , datus est in signum
et portentum jEgyptiis , et iEthiopibus ,
et quibusdam aliis. Vita itaque religiosorum
exemplar est mundanorum. Similiter vita
et conversalio sancta pr*latorum, forma est
et reformalio vitae subditorum. Und»; dicitur
in Deuleronomio " : Describet sibi reDeu-
teronium legis , et accipiet exemplar a sa-
cerdotibus leviticce tribus , et habebit se-
cum, etc. Et Zacharias" : Adam exemplum
meum ab adolescentia mea. Et in Joanne,
Cor.,
XXIV, 8.
" Sup.,
XXIII, 4.
" Zach.,
r.. 10. — " Job, XXVIII, U. —
22. — " Jac. V, 19-20. — " Exod.,
" Isa., XX, 2. — '• Deut., xvii, 18. —
PART. I.
dicit ' Jesus (a) : Exemplum dedi vobis , etc.
Et Paulus ' : Esto exemplum fidelium in
verbo , in fide et in castitate. Mali autem,
sanclorum angelorum omisso exemplo , se
exhibent exemplar perditionis, sicut Acliaz,
qui ' misit exemplar altaris Damasci in Hie-
rusalem. Quoi quidem videntur facere ali-
qui de modernis, qui liuic [b) saeculo ne-
quam se conformant , relictis et abjectis pa-
trum et regulae institutis, ut dici possitillud
Job * : Posuit me quasi in proverbium vulgi,
et exemplum sum. Relinquunt aliis exem-
plum culpse : erunt posteris exemplum poe-
use , sicut dicit Ezechiel * : Eris opprobrium
et blasphemia, et exemplum et stupor cunctis
geniibus. Et Petrus ^ : Civitatem Sodomo-
morum in cinerem redigens eversione dam-
navit , exemplum eorum , qui impie acturi
sunt, ponens , etc. Et canonica Judse ' : Gi-
vitates finitimw simili modo exfornicatm ,
et abeuntes post carnem 'alteram, factce sunt
exemplum., ignis ceterni pcenam sustinentes.
sera- I^m sexto , augcli ordiuis Seraphim sunt
^"^^^ holocausti purgalivi : quia non solum suut
vi. purgati a corriiptione mah , imo ab im-
perfectione omnis boni , in quibus nulla ad-
est mali corruptio, nec deesse aUcujus boni
perfectio comprobatur : et hoc potissime
congruit viris angelicis et perfectis , qui se
Domino medullatum holocaustum penitus
obtulerunt ; qui velut angeli ignei , in se
etiam leVioris culpai maculam non admit-
tunt; iuio omnem mali speciem in se et in
aliis annihilant, et consumunt. Ideo dicit
Malachias * : Erit quasi ignis conflans , et
sedebit , et purgabit filios Levi. Et in Eccle-
siastico ' : De negligentia purga te cum pau-
cis. Nec solum sunt puri et immunes a cor-
ruptione mali , verum etiam ab imper-
fectione boni , ut dicitur in ncuteroiuio '" :
Perfectio tua et doctrinu tua viro sanc-
to, etc. Sic etiam dictuui csl Abrabam " :
' Joan., \iii, 15. — ' 1 Tim., IV, 12. — s IV Reg.,
.XVI, lu. — » JoO, xvii, G. — 5 lizech., v, 13. —
« 11 Pelr., II, (1. _ ■ Jud., 1. — ' Ualach.. Ill, 3. —
' Eccli., VII, J4. — "> Deut., xx.xiii, 8. — " Ge7i.,
ivil, 1. — " Isa., VI, 7, 13. — " Dion. Areop., *
CAP. II. 447
Ambula coram me , et esto perfectus. Ideo
dicunt Seraphira ad jsaiam " : Auferetur ini-
quitas tua, et peccaium tuum purgabilur :
iu quo notalur purgatio oiniiis uiali. Et se-
quitur in eodem capite : Adlmc erit decima-
tio, et convertetur, et erit in ostensionem (c)
sicut terebinihus, et sicut quercus expan-
dens ramos suos : semen sanclum erit, quod
steterit in ea. Ecce perfectio totius boni,
quae consequitur purgalionein mali.
Item septimo sunt illuminativi, et omnis sera-
teuebrosaj obscuritatis fugativi : luciformem ^^ina."
enim et illuminativam habent proprietateiu, "''•
ut dicit Dionysius '^ : quod viris spiritualibus
potissime convenit, quos Deus velut lumi-
naria iu firmamento, id est, in Ecclesia col-
locavit , quibus dicitur '* : Vos estis lux
mundi; et ideo omnes lenebras in se et in
aliis discutiunt, et lucis spiritualea radios
undique circumsparguuf, juxta illud Job " :
Per quam viam spargitur lux ? Et ad Ephe-
sios •* : 'Ut filii lucis ambulate in dilectione.
Et ad Philippenses " : Inter quos lucetis
tanquam luminaria , etc. Et Daniel " ; Ful-
gebuntjusti, sive docti, sicut splendor fir-
mamenti, etc. Nomine igitur Seraphim, qui
Deo immediatius conjunguntur, et in divinis
laudibus voces frequentius emittere digno-
scuutur, viri religiosi et spirituales non im-
meritointelliguntur, qui viciniores sunt Deo
per contemplationem et laudis continuatio-
nem , sicut dicitur in Isaia '' : Clamabant
alter ad alterum, et dicebant : Sanctus,
Sanctus, Sanctus , etc. Etpropler charitatis
incensionem, cujus excessus sive incensio
plus exigitur in ipsis quam in aliis , praeser-
tim cum ipsi sint altare Domini , in quorum
corde et corpore juge sacrificium Domino
immolatur ; et ideo ignis iu hoc aitari est
continue accendendus, ut patet in Levitico »" ;
Ignis, etc.
De istis autem augelis ordinis Seraphim , oasc-
Ccel. Hier., c. vii. — " Matth., v, 14. — '5 Job,
XXXVIII, 24. — '« Ephes., v, 8. — " Philip., ii, 1.=;. —
'« Dan., x:i, 3. — " Isa., vi, 3. — 20 Leoit., vi, 12.
(a) Al. Joannes dicit. — (4) Al. hoc. — (c) Edit.
Veii. ostensione.
u&
DE ECCLESIASTICA HIERARCHIA.
septem
septem specialiter exprlmuntur, scilicet quod
stabant , quod duo erant quae stabant , quod
bls sex alas habebant, quod se velabant,
quod volabant, quod clamando requiem non
iiabebant, quod tollentes lapidem ignitum
de altari , labia Isaiae emundabant. Ista om-
nia exiguntur in viris angelicis et spiritua-
libus quoad statum perfectionis. Quod nam-
fiue duo fuisse dicunlur, refeiiur ad mutua^
cohabitalionis associationem , sive ad mu-
tuam geminae charitatis exhibitionem ; quia
inter pauciores, quam inter duos, esse non
potcst ostensio charitatis. Ideo dicitur ui Lu-
ca ' : Misit binos et binos, ante faciem
smm, etc. Et Ecclesiastes * : Melius esl dtios
e$se simul quam unum ; habent enim emo-
luinentum societatis suce , etc. Ideo duo an-
gidi missi sunt simul in Sodomam , ut ha-
bitur in Genesi', quorum unus gentem
perversam subverteret , alter vero justum
Lut cuin sua familia liberaret. Ad utrumque
ministeriiim complendum uims angelus suf-
focisse potiiisset; duos tamen simul misit
Dominus , ut societatem mutuam in angelis
ol hominibus commendaret , et ad augmen-
tum et couservationem charitatis soeietatem
esse necessariam demonstraret. Ideo dicit
Psalmista * : Ecce quam bonum, etc. Ideo
diciintur ' duo fuisse in agro, duo in lecto.
Quod autem secundo super templum sta-
bant, scilicet quod non sedebant, non jace-
baiit, sed fixi et erecti super utrumque pe-
dem stabant, refertur ad ereclam aOectionis
et inleutionis elevationem ad ccelestia , et ad
lixam ac immobilem aeternorum contempla-
tioiiem. Unde dicitur in Psalmo ° : Statdes
crunt pedes nostri in atriis tuis, Hierusa-
km. Et iu Uieremia^: State super vias ves-
iras, et videte, et interrogate, quce sit via
bona? Et in 1'salmo ' : Mane astabo tibi, et
videbo. Et Uabacuc « : Super custodiam
meam stabo, etc. Et in Sapientia"': Coslum
allingebat stans in terra. Ideo dicitur " An-
> Luc, X, 1. — ' Eccle., IV, 9. — ' Gen., xix, i. —
♦ Psal. cxxxii, 1. — ' Luc, xvji, 35. — ' Psil. cxxi, 2.
_ i Jerem., vi, t6. — ' Psal. v, 4. — ' Hab., u, 1.
— '0 Sap., svui, 16. — >' Apoc, vin, 3. — '• Matih.,
gelum stetisse juxta aram templi, etc, in
Apocalypsi.
Tertio bis senas alas habebant, quia sex
erant uni, sex alteri : et hoc habet referri ad
plenitudinem operum charitatis et miseri-
cordiaj, quae necessario super observationem
decalogi supererogantur, quibus viri spiri-
tuales, velut duodecim pennis sive alarum
fulcimentis, a terjenis ad ccelestia elevantur.
Sex itaque alae unius , sunt sex opera mise-
ricordiae, qu£P exhibentur proximo respectu
corporis : reficere esurientem, potare sitien-
lem , cooperire nudum vestimentum non
habentem, visitare infirmantem, recolligere
pauperem transeuntem hospitio, sepelire
raorientemiDe quibus dicitur in Matthaeo ",
et in Tobia ". Sex vero alae alleriiis, sunt sex
opera spiritualia proximo exhibita ex parte
mentis, scilicet convcrtere errantem, ins-
truerc ignorantem, ad gratiam suscipere
pceuitentem; diligere persequentem, arguere
delinquentem , defendere innocentera. Tali-
bus alis, a dextris et a sinistris, electorum
mentes ad coelestia elevauliir, sicut dicitur
in Psalrao " : Si sumpsero pennas meas di-
luculo, etc. Et Ezechiel "■ : Pennce eorum
erant junctCB alterius ad alterum, etc. Et in
Apocalypsi '" : Datw sunt ei aloe, ut vo-
laret in desertum a facie draconis perse-
quentis.
Quod aulem Seraphim velabant faciem et
pedes, refertur ad humilem religiosorum
intenlionem. Non enim intcndunt sua me-
rita propter hominum lauilem pulilicare ,
sicut faciunt Iiypocrita;, qui stant in angulis
platearum orantes, ut videantur ab liomi-
nibus, ut dicitur in Matthaeo "; sed, ul Deo
placeant, qui videt iu abscondito, student
bona, quae faciunt, occultare. Nesciat sinis-
tra tua, quid faciat dextera, ut dicit idem
Matthams ". Caput itaque, corpus et pedes
velant et tegunt, qui nec iu principio, nec
in Dne, nec in raedio, de bonis, qua; faciunt,
XXV, 35 et seq. — " Tob., i et seq. — " Psal. cxxxviii,
9.— " Ezec/t., I, 9.— " Apoc, xil, 14. — " Matth.,
VI, 5. — '» Ibid,, 3.
PART. I.
laudari appetunt ab hominibus, vel requi-
runt.
Seraphim quinto dicuntur volasse , et hoc
refertur ad perfectionem justorum, et meri-
torum multiplicationem. Nam avis volans,
per mulliplicatum alarum motum, et saepius
iteratum , aera petens , a terra se elongat :
sic viri sancti non per otlum et torporem,
imo per bonorum operum exercitium et la-
borem , relictis terrenis , ca^.lestibus appro-
pinquant. Psalmista ' : Qins milii dabit pen-
7ias ? etc.
Clamor sexto Seraphim jugem significat
divinaj laudis sine intermissione continua-
tionem: sic continue prorumpunt electi ex
desiderio videndi Deum. Mem Psalmista " :
Ad videnduum in bonitate ekctonm tuo-
rum, ad Uetandum in ketitia gentis tuce, ut
lauderis cum hwreditate tua. Clamabant
autem Seraphim : Sanctus, Sanctus, Sanc-
tus. Ideo enim prorumj^unt electi, praecipue
rehgiosi, in triplicem laudem Dei;, quia ipse
Sanctus sanctorum electos suos sanctiflcat^
ab amore mundanorum separando ; et sepa-
ratos , in via meritorum promovendo ; et in
flne jam sanctificatos , per sanctificationis
consummationem in gloria prcemiando. Est
itaque jugiter laudandus, quia efficit homi-
nem sanctum et mundum in poenitentia,
sanctioreminjustitia, sanctissimum vero in
gloria sempiterna. De hac sanctiflcatione di-
citur iii Joanne ^ : Sanctiftca eos in veri-
tate, ut et ipsi sanctiftcati sint et consum-
mati in unum, sicut ego et tu unum sumus.
Quod vero septimo labia Isaise polluta cum
calculo tangebant et mundabant , habet re-
ferri ad sanctorum et religiosorum miseri-
cordiam et compassionem , qua per gratiam
ipsos sanctiflcantem in se purgati, sa3culari-
bus etiam et aliis immuudis peccatoribus
compatientes , ferventissimis et devotissimis
orationum suffragiis, eoruui sanclificationi
cooperantur. Sic Moyses * suis precibus Ma-
riam leprosam et immundam , sanitati et
^ Psal. Liv, 7. —■ Psol.cv, ',. — ^Joan., xvii, 17-19.
— » Num., XII. — ^Job, XLII, 8, 10. — « I Cor., ii,
TOU. VU.
CAP. III. U9
munditiae restituit. Et in Job dicitur » : Ser-
vus meus Job orabit pro vobis, faciem ejus
suscipiam, ut vjobis non imputetur stultitia.
Et sequitur : Conversus est Dominus ad
poenitentiam Job, cum oraret pro amicis
suis, etc. Ex quo patet manifeste, quod mul-
tum cooperantur bonorum suffragia ad pec-
catorum justiflcationem et emendationem.
Et haec de ordine Seraphim dicta sufflciant.
CAPUT III.
De Cherubim.
Sicut viri perfecti configurantur ordini
Seraphim propter excellentiam ferventis-
simae dilectionis; ita assimilantur ordini
Cherubim propter plenitudinem sapientiae,
et praerogativam limpidissimae cognitio-
nis, qucB in 'viris spiritualibus dignoscitur
prae caeteris relucere. Cherubim quippe
plenitndo sapientiai interpretatur : quod
absque dubio viris spiritualibus convenit,
per quorum corda spiritus sapientiae af-
fluentissime (a) se diffundit. Uiide Apostolus « :
Sapientiam loquimur inter perfectos, sed
non sapientiam principum hujus sceculi,
quce destruetur; sed loquimur sapientiam in
mysterio absconditam; quam nemo princi-
pum hujus mundi cognovit, etc. Istius sa-
pientiae coelestis radius per Spiritum sanc-
tum in cordibus virorum spiritualium dif-
funditur, sicut ibidem sequitur : iVo6iS au-
tem revelavit Deus per Spiritum sanctum
suum, quia Spiritus scrutatur otnnia, etc.
Hffic sapientia non est mundana qua3 inflat,
sed illa qus aediflcat. Prima enim est ter-
rena, de qua dicitur in Luca': Prudentiores
sunt filii hujus sceculi filiis lucis : et hffic
est in avaris et negotiosis. Praeterea est ani-
malis, de qua ad Romanos^: Prudentia car-
nis mors est: haec est in voluptuosis, quia
vera sapientia non invenitur in terra sua-
viter viventium, ut dicit « Job. Est insuper
diabolica, et hsec est in superbis, et in iavi-
6 et seq. — ' Luc, \\i, s. - s Rom., viii, o. — « Job,
xxviii, 13. - (a) Ccsl. edit. afflueutissimse.
430
DE ECCLESIASTICA HIERARCHIA.
(lis, de quibus Isalas ': Vce qui sapienles
estis in oculis vestris, etc. Et in Hieremia ' :
Sapientes sunt ut faciant mala. Sed in ma-
levulam animam non introibit sapientia, ut
dicitur ' in Sapienlia. Ideo ad veram et per-
maiientem sapientiam, quae desursura est,
recurrendum est. Ilaec enim est pudica, pa-
cifica, modesta, etc, ut dicit* Jacobus. Nam
mentem, quam inhabitat, purificat, et paci-
flcat, et quietat. Et ideo islius sapientiai ple-
nitudo, perfectorum mentes angelis nrdinis
Cherul)im parificat et configurat. Ideo in
Malachia ' : Labia sacerdotis custodiunt
scientiam, et legem nquirent ex ore ejus,
quia angelus Domini exercituum est. Et in
hiijus rci figuram dicitur in Exodo ': Duos
qnoque Cherubim facies ex utraque parle
oracuH : Clierub unus erit in latere uno,
et Cherub alter in latere altero , etc. Islud
oraculum est cor humanum, in quo oportet
Deum adorare in spiritu et veritate, sicut
dicilur ' in Joanne. In quo quasi a sinistris
erigitur Cherub qnoad scientiam in huma-
nis, ut scilicet sciamus qualiter in medlo
iiujus pravae et perversa; nationis sapienter
conversemur; in alia vero parte debet esse
Chorub quoad sapientiam necessariam in
divinis, ut scilicet sccundum spiritum di-
vinae .sapientise nos coelestibus conformemur.
Et sic Cherubini vocabulum in pra?senti et
in futuro scienliam significat.
.cru- Possunt itaque viri perfecli dici Cheru-
5,'ln';' bim, j)ropter multa quffi , secundum tradi-
.?"• tionem beali Dionysii , istis angehs speciali-
ter appropriantur, et primo propler deificam
visionem. Ideo enim Deividi dicuntur, quia
divini luminis influentia primo et principa-
liter irradiantur, qua in Dei visione subh-
miori gloria extolluntur. Et hoc ideo : nam
viri spirituales, angeUs quidem cherubim
compaiabiles , Deum vident per cognitio-
ncm, et per conscieiitiai niunditiain sibi ad-
haerent inseparabihler per amorem , et sic
de numero Cherubim efflciuntur, ad quorum
aequiparantiam se devenisse vitae et gratiae
mcrilo dignoscunt. Unde dicitur in primo
Paralipomenon' : Aurumptirissimumdedit,
vt fieret ex eo simililudo Cherubim , secuti-
dum opera exemplaris, etc. Aurum purissi-
mum puram significat conscientiam, et mun-
dam, quae in viris spirituahbus potissime
invenitur, propter quam vita angehcae in
eis (a) similis potissime reperitur. Nam nulla
creatura puritati angeUcae in praesenti pote-
rit adaiquari , quae ipsius angeU (6) purita-
tem , quantum in se fuerit , contempserit
imitari.
Item secundo, propter singularem divini
luminis susceptionem, quialux divina super
ipsos transfusa, ipsos singulariter illuminat,
ut omnibus sub se constitutis ipsis median-
tibus evidentissime se ostendat. Propter
quod Cherubim plena fuisse ocuUs legun-
tur', quia viri angeUs cherubim comparati,
circumspeclionis gratia et providenliae dono
circumdati, sunt undique luminosi, ut non
solum propria , verum etiam et aspiciant vi-
gilanti studio aUena. Et ideo forsan facies
Cherubiin mutuo se leguntur respexisse,
qiiia unusquisque alterius debet esse oculus,
et alieno periculo velut proprio cum discre-
tionis moderamine contrarie.
Item terlio, propter sibi infusaj sapientiae
communicationem. Nam occultum supremae
sapientiae donuni sive lumen , quod divini-
tusaccipiunt, ad alios transfundunt: sicjusti
talentum quod ex Dei dispensatione reci-
piunt, non ponunt sub modio^", sed super
candclabrum , quod omnibus , quanluin in
se est, communicant aequaUter et exponunt.
Ideo dicit Sapiens" : Sacramenta Dei non
abscondam , sed ponam in lucem scien-
tiam , el no/i pneteribo veritatem , etc. Ve-
rum erubescere possunt invidi et ajmuli, qui
donum Dei nituntur sibi solum vendicare.
Contra quodest illud Numeri " : Quid inquit,
' Isa..
, V, 21. — ' Jerem., iv, 22. — ' Sap., I, 4. -
» Jac, II
I', n.—iMalach., ii, 7. - « Exod., xxv, IS,
13. — '
' Joan., IV, 2i. — ' 1 Paral., xxviii, n. —
» E:ech., i, 18; x, 1
15. — " Sup., vi,24,
{a) Cctt. edit. angelica ia
Apoc, IV, 6, 8. — '» ,Va(//i.,
'* Num., XI, 29.
(6) Augelii
PART. I.
cemularis pro me ? Quis tribuat ut omnis po-
pulus prophetet , et det singulis spiritum
suum ?
Ilem (juarto , propter divinae quletis prae-
parationem. Unde Dionysius ' eos divinae
quietis hospites sive receptores cognominat.
Ex eo enim quod lumen capiunt, locus lu-
niinis finnt. Qui igitur per amorem et quie-
tem conscientiae Deo desuper venienti in suo
affectu locum prceparant , angelis cherubim
se conformant. Ideo torsan dicitur sedere
super Cherubim , quia quos quielos, humi-
les, et raansuetos inveniet, in ipsis fami-
liarius requiescet , sicut dicit Isaias ^ : M-
quiescet super eum , etc. Et Psaimista' : In
pace factus est locus ejus , etc. Isaias ' : Su-
pcr quem requiescet spiritus meus , nisi su-
per matisuetum , etc
Item quinto, propter immedialam secretse
Dei sapientiffi circuitionem. Nara angeli che-
rubim immediate quidem Deo assistunt per
incommutabililatem coutemplalionis et ve-
ritatis; circumeunt tamen semper admirando
et laudando infomprehensibiiem profundi-
tatem divinaimajestutis : nam quanto con-
tomplationis acie profundius divinitatis se-
creta comprehendere satagimt , tanto se mi-
ims comprehendisse per omnia recognos-
cunt. Sic revera est de perfectis , qui non-
dum se comprehendisse arbitrantur ; imo
quanto videntur esse virtutibus et gratiis
perfectiores , tanto se reputant omnibus in-
feriores ; et cum aliqui reputant eos usque
ad Dei secrelioi-a jam penetrasse, vix putant
se adhuc talia inchoasse, juxta illud Eccle-
siastici" : Cum consummaverit homo, tunc
incipit (a) . Et in Luca « : Cum omnia bene fe-
ceritis, dicatis : Servi inutiles, etc.
Item sexto , propter deifici alimenti unifi-
cam repletionem : quia non esset per omnia
beatus angelorum status, si multa de secre-
tis Dei caperent intellectu, et tamen vacui
remanerenl in aflectu. Ideodicit, quodmulta
' Dion., de Ccsl. Hier., c. vii. — ^ /^g^ j,^ j_ _
' Psal. Lxxv, 3. — ' Isa., lxVi, 2. — » EccU., xviii, 6.
— • Luc, XVII, 10. — ' Jerem., xxxi, 14. — ' Isa.,
LV, 2-3. — ' Gen.. xviii, 4. — " Sop., ivi, 20. —
CAP. III. i5«
quidem et inaudita de Dei secrelis intelU-
gunt, sed singuli summam replelionem spi-
ritualem, quaDeoincorporantur, inveniunt,
et per internam dulcedinem divinae volun-
tati uniti;, ab ipso non recedunt. Sic viri spi-
rituales, multa capientes intellectu , (6) ube-
rius se et alios reficiunt, quanto profundiora
de occultis divinse sapientiae apprehendunt.
Ideo diciturin Hiereinia'' : Inebriabo animas
sacerdotum pinguedine , etc. Et in Isaia' :
Audite, etc. Istius alimenli dulcedinem tanto
justi perfectius i'ecipiunt et sentiunt, quanto
sensus corpoiis et affectiones cordis purius
custodiunt atque regunt. Ideo Abraham prius
angelorum pedes abluebat , quos temperdto
cibo reficere disponebat, ut dicitur in Ge-
nesi ": Afferam pauxillum aquce, et laventur
pedes vestri , etc. Soli enim boni et mundi
ad esum angehcum admittuntur. Et Sa-
piens '" : Prceparasti populo tuo escam ange-
lorum, etc.
Item septimo, propter situs coilocationem.
Nam supernae virtutes ex parte dexterae col-
locantur ; daemones vero sinislram tenere
videntur, juxta illud Ezechielis" : Cherubim
stabant a dextris domus, etc. Et hoc est pro-
prium electorum et perfectorum, ut sintfilii
dexterae , sicut mundani filii sunt sinistrae.
Nam oves a dexteris , hoedi vero a sinistris
in judicio locabuntur, utdicitur '" in Matthaeo.
In cujus rei figuram Abraham dexteram te-
nuit , Loth vero tenens sinistram in Sodo-
mam declinavit, ut legitur" in Genesi. Ideo
etiam posuit Jacob manum dexteram super
caput Epliraim , sinistram vero super caput
Manasse, ut dicitur " in Genesi. Manasse
oblivio , Ephraira vero frugifer vel fructifi-
catio interpretatur. Qui hic gaudent bonis
temporalibus , quibus applaudit mundus,
sunt Ephraim , et putant se dexteram felici-
tatis obtinere, juxta illud Psalmi '" : Beatum
dixerunt populum , cui hwc sunt. ReUgiosi
vero , quos obliviscitur et abjicit mundus ,
" Ezech., X, 3. — " Matlh., xxv, 33. — " Gen., xiu,
12. — '* Gen., xlvui, 17. — " Psul. cxLHi, 15.
(o) Vulg. incipiet. — (b) Suppl. tanto.
452 DE ECCLESIASTICA HIERARCHIA
sinistram habere partem a reprobis opinaa-
tur, dicente Sapientia ' : Hi sunt , quos ali-
quando habuimiis in densum, etc. ; sed in
fine cancellabuntur manus , quia raali sinis-
tram cum rubore obtinebunt, boni vero cum
honore dexteram obtinuisse se gaudebunt ,
quando dicetur' : Amice, ascende superius ;
et erit tibi gloria coram simul discumbenti-
bus, aliis incipientibus obtinere novissimum
locum cum rubore.
Item octdvo, propter inferiorum excita-
lionem. Nam angeli ordinis Cherubim infe-
riores angelos excitant in diviuai contempla-
tionis admirationem ; et quod de Deo per
cogiiitionis donum percipiunt, inferiori-
bus innotescunt. Et hoc convenit Heligiosis,
et verbo et exemplo saeculares allicere ad
laudem et cognitionem Creatoris ; nam dicit
Scriptura • : Cum ambularent Cherubim ,
ibant pariter, et rot(e juxta ea , et cum ele-
varent alas suas ut exaltarentur de terra ,
non residebant rotw, scdjuxta erant, stan-
tibus illis stabant, etc. Ex quo manifestum
est , quod ex profectu vcl defeclu Religioso-
rum et Clericorum dependet profeclus vel
defectus laicorum, jnxta illud* : Etnunc,
fratres, vos qui estis presbytcri in jiopulo
Dei , ex vobis pendet anima illorum.
Ilem nono , propter divina; voluntatis ma-
nifestationem. Nam , mediantibus angelis
cherubim divina volmitas in superioribus
jnnotescit. Ideo dicitur» : Audiebat vocem
loquentis ad se de propitiatorio , quod erat
super arcam inter duas alas Cherubim, inde
et loquebatur ei. Sic Religiosi et iitlerati viri
sunt quasi interpreles Dei ad aures simpli-
cium laicorum , et ipsorum laicorum ad au-
res Dei. Moyses retulit verba Domini ad po-
pulum, et vice versa , populi ad Deum , ut
dicitur ' in Exodo. Et sonus alarum Cheru-
bim erat quasi sonus aquarum multarum,
quasi vox sublimis Dei, ut dicitur' in Eze-
chiele. Nam perfccti verba populorum refe-
runt ad Deum in oratione et gratiarum ac-
tione , et verbum Dei annuntiant populo in
praedicatione. Videant igitur, quod fldeles
sint interpretes , noii amore , non odio vel
timore alicujus personae , (a) divinum consi-
lium peccatoribus occultantes. Talis inter-
pres fuit Paulus , qui dicit ' : Nihil subtraxi
vobis utilium , quin annuntiarem vobis , et
docerem , publice testificans omnibus poeni-
tentiam et fidem , etc.
Item decimo, propter specialem custodiae
paradisi deputationem. Nam Cherubim ,
velut janitoribus, custodia janua; paradisi
fuit dcputata, ut patet in Genesi ' : Colloca-
vit Cherubim, et flammeum gladium atque
versatilem, ad custodiendam viam Hgni
vitm. Et hoc videtur esse proprium officium
Religiosorum, et Doclorum, et Prajlatorum,
ut tam ex vitaj merito , qnam cx officio ,
viam arctam quae ducitad vitani in sc custo-
diant, et aliis ostendere non desistant , ut
dicere possint illud Ilieremia; '° : lla:c est via,
ambulate in ea; sed non debet esse sine
gladio versatili et flammeo vir perfectus.
CAPUT IV.
Dc Thronis.
Tcrtius ordo primae hierarchiae vocalur
ordo Thronorum, in quibus divina justitia
potissimc requiescit, per quorum niiniste-
rium divinoe cequifatis excellentia , benigne
et sapienler judicans, universa hominibus
innotescit, sicut dicit Psalmus " : Sedes
super Thronum , qui judicas justitiam. Et
Ecclesiasticus " : Vnus est Altissimits, Crea-
tor omnium , potens , et metuendus nimis ,
sedens super Thronum , dominans Deus.
Unde hi angeli , in quibus Deus residet,et
cuncta subjecla ordinat et disponit, dicuntur
Throni, quia sicut Ihronus subjicitnr resi-
denti, sic angeU illius ordinis divinae justi-
tiae sunt subjecti : ex quo praesidentis aucto-
' Sap., V, 3. — « Luc, XIV,
— » Judith., viii, 21. - ' Nu
lix. 7, 8. — ' Ezich., 1, :;i.
Jerem., vi, IC
). — » Ezech., X, 16 "f,"-',. '
,., vu, 89. - « i-xod., "i"/'.'.
— ' Act., \i, 20. — (ri) Ccct. eclil. hic add. ct
PART. I. CAi'. IV.
453
ritas declaratur , et ipsoniin suljjectorum
Throiiorum, id est, angelorum humilitas
commendatur. Nam ' super humiles spiritu
Dominus requiescil (a) : et ideo viri spiri-
tuales et peifecti, sive sint Religiosi, sive
Prffilati, signiflcantur per Thronos ralione
juslitiae et humihlatis , sicut per Clierubim
propler excellentiam sapientiae, et sicut per
Seraphim ratione charitatis. Nam illa (juae
de Thronis per appropriationem dicuulur,
in viris sanctis per imitationem divinse jus-
titiae inveniuntur.
De proprietalibus autem Thronorum dicit
Dionysius % quod sunt sedes Dei altissimi
compactse , id est, convenienter conjunctae ,
ab omni liberse subjectione, divini super-
adventus susceptivee, deiferse, et ab omni
extremitate remota;, etc. Et hae conditio-
nes, quamvis proprie dicantur de angells
tertii ordinis, conveniunt tamen per appro-
prialionem viris sanctis, qui possunt dici
viri ignei vel flammei quoad perspicuitatem
cognitionis et fervorem charitatis , juxta
illud Danielis ' : Thromis ejus flamma ignis :
ibi Glossa Origenis : « Thronus Dei sunt
Monachi et Eremitse , et consimiles , qui in
uno loco degentes, Deo militare student, nec
per loca discurrunt ; in quorum quielis cor-
dibus quiescit Deus : qui bene flamma nun-
cupantur, quia dilectione Dei et proximi, et
desiderio coelestis patriae inflammantur.
Dicuntur efiam Throni eburnei propter
munditiam cordis, et candorem innocentise
castitatis. Unde signiflcantur per Thronum
eburneum, quem fecit Salomon '' de ebore
grandem , ut patet in secundo Paralipome-
non ' , et tertio Regum. Nam in cordibus
eburneis, id est mundis et castis, Dominus
requiescit , qui ' pascitur inter lilia, donec
inclinetur umbra, et aspiret dies. Et ideo in
virginali utero, velut in throno eburneo,
divinitas novem mensibus requievit, juxta
illud 1 :Venter tuus eburneus , distinctus
' /<o , Lxvi, 2. — ! Dion., de Ccel. Hicr., c. MI. —
5 Dan., VII, 9. _ 4 II Paral., IX, 2\. — s III Reg., x,
18. — « Cant., II, t6; iv, 6. — ' Cant., iv, U. —
' Lvc, .\i, 27. — » Hzech., i, 26. — '» Ajjoc-, iv, :;.
sapphiris : iile, inquam, venler, de quo
Lucas ait ' : Beatus venter qui te porta-
vit, etc. Qui utique fuit eburneus venter vel
thronus, quantum ad extinclionem fomitis
et concupiscentise, tam originalis quam ac-
tualis , et quoad priviiegium continentiae
singularis.
Item sunt Throni gemmei, variis sciiicet
gemmis et lapidibus pretiosis insigniti ,
quantum ad mentis constantiam et patien-
tiae flrmitatem. Unde dicitur in Ezechiele ' :
Similitudo Throni quasi aspectus sapphiri.
Et in Apocalypsi '" : Sedes erat posita in
coelo, et super sedem sedens, et aspectus ejus
quasi aspectus lapidis smaragdi. Sapphirus sappui-
est solidus lapis coelestis et aerei coloris , et ™°'
significat illos qui flrmi sunt et stabiles con-
tra extrinsecas mundi tribulationes, et hoc
ob spem aeternorum et bonorum coele.stium
futurorura, sicut fecit Eleazarus, qui dixit" :
Domine, tu scis quia cum a morte possem
liberari, duros corporis sustineo cruciatus ;
secundum animam vero (b) propter timorem
tuum hoec Ubenter patior. Smaragdus vero , smara
qui lapis estmundus, et contra impetuosiim ^ "''
sanguinis fluxum utilis , significat illos qui
in amore castitatis roborati, innatas repri-
munt in se corporis passiones, sicut fecit
Apostolus quando dixit '^ : Castigo corpus
meum , et in servitutem redigo , etc. Jaspis ja^pis
vero, qui est gemma fugans phanta.smata,
illos signiflcat, qui tentationes daemonum
superant , et ipsorum phantasticas vincunt
illusiones et declinant, sicut Aposlolus, qui
dixit '^ : JYon ignoramus cogitationes ejus, etc.
Et talibus gemniis , id est , viris solidis in
flde et opere virtuosis, prseparat Dominus
thronum suum, sicut dicitur de Hierusalem
ccelesti '* : Thronus Dei , dicebatur in Mat-
thaeo. Et in Tobia " : Ex sapphiro et smaragdo
(edificabitur, et ex lapide pretioso, etc.
Iteni Throni sunt uubei per compassio-
— 1' II Mach., vi, 30. — '2 1 Cor., u, 27. — " II Cor .
n, n._ i> Mntlh., v, 34.— <» Tob., xiii, 21.
(u) Vulg. Ad quem respicinm, nisi ail fauperculum
ct contritum spiritu? etc. — (6) C(et. Edit. secuudum
allam vero trauslatiouem.
454, DE ECCLESIASTICA HIERARCHIA
nem et pietatem, in quibus Dominus resi-
dens, velut de quibusdam nubibus pluens,
per ipsas subvenit miseriisafflictorum. Unde
in Ecclesiastico ' : Speciosa est Dei miseri-
cordia in tempore tribulationis, quasi nubes
pluviw in tempore siccitatis. Et in Prover-
biis ' : Misericordia et veritas custodiunt
regem, et roborabitur clementia thronus ejus.
De hoc throno dicitur in Ecclesiastico ' :
Thronus meus in columtia nubis.
Item justi dicuntur throni Domini, sed
quasi aurei per incorruptibilem justitiam, et
inflexibilem aequitatem : nam aurum incor-
ruptibile est et vix flexibile; sicjustitia, de
qua in Sapientia * : Justitia perpetua est ,
et immortalis, etc. Et in eadem ' : Justi in
perpetuum vivent. Et ideo in eis velut in
throno aureo, flrmo et solido, Dominus
requiescit, sicut Assuerus, qui in throno
aureo et in solio regni sui residebat. Et in
Proverbiis " : Airfer iniquitatem et impie-
tatem de vultu regis, et firmabitiir.
Possunt etiam dici justi throni siderei,
sive stellei, et hoc per tranquillitatem con-
scientiai, et perfectam cordis humilitatem.
Nam quanto hominis conscientia humiliando
se magis indignum reputat, tanto circa coe-
leslia obtinenda amplius se coaptat, et ad
Deum in se suscipiendum tanto est habilior,
quanto in sni consideratione humilior judi-
catur. Ideo dicit Psalmista ^ : Thronus ejus
sicut Sol in conspectu meo , et sicut Luna
per fecta, etc. Sol quidem et Luna compu-
tanlur inter sidera, quae quamvis corporali
diraensione et virtuali efleclii et operatione
sint maxiraa, tamen minima secundum sen-
sus aspectum judicantur. Et hoc humilibus
congruit , qui quanto in mundo minus re-
putantur, tanto sunt majores, juxta illud
Sapientiae « : Habuimtis eos in derisum, et in
similitudinem improperii, et finem illorum
sine honore ; et ecce quomodo computati sunt
inter filios Dei, etc.
Sancti itaque viri , qui tam multiplici
causa Dei dicuntur throni , angelis tertii
ordinis comparantur , propter altissimae
paupertatis professionem. Nam illud repu-
tamus altius, quod est a centro remotius.
Tales sunt pauperes spiritu, quorum ' est
regnum coelorum ; qui cum terrenis nihil
commune possident , et ideo superiorein in
ccelestibus locum habent , sicut dicit Apo-
stolus '" : Altissima eorum paupertas abun-
davit in divitias simplicitatis eorum, elc.
Alla quidem est paupertas, quae toUit super-
flua; altior, quae distribuit et licita et per-
missa ; sed altissima sibi snbtrahit etiam
necessaria, sicut illa vidua ", qua? in gazo-
phylacio de suis necessariis duo dedit rai-
nuta. Altus est igitur pauper spiritu super-
flua abjiciens, sicut Abraham, qui dixit '* :
Juro tibi (a), etc. Allior vero a licitis absti-
neus , sicut David " , qui abstinuit ab aqua
quando silivit. Sed altissimus est,ea quae
videntur necessaria, non admittens, juxta
illud Isaiai " : SustoUam te super aUitudinem
terra, et cibabo te hcereditate Jacob patris
tui, etc.
Item Throni angelici (6) sunt compacti, id
est, convenienter aptati et conjuncti, quia
mutuaecharitalisjuncturam,aliquarelaxante
injuria (c), non deserunt, sed secundum na-
turae suae et gratiae capacitatem Deum super-
venienlem aptissime recipiunt, et receptum
de se ulterius non repellunt. Et hoc conve-
nit sanctisviriset perfectis, ut sint compacti
sicut throni per mutuae charitatis et affectio-
nis indissolubilem compaginationem , sed in
omnibus se Deo coaptantes, sibi in suis affe-
ctibus immutabilem praeparent mansionem.
Unde Paulus " : Crescamus in charitate in
iUo qui est caput, ex quo totum corpiis ipsi
compactum est. et (d) connexum per omneni
juncturam, etc. Nam in illis, qui sunt uniti,
et compacti in charitate, sine omni scissura
» Mait/i.
' Eccli., XXXV, 26. — > Prov.. XX, 28. — ' Eccli.,
XXIV, 7. — * Sap., 1, 15. — » Sa/)., v, 16. — « Prov.,
XXV, 5, quoad sensum. — ' Psal. lxxxviii, 38. —
>«/)., V, 6. — ' juairii., V, 3. — " II Cor., viti, 2. —
<i Marc, XII, 41. — " Gen., xiv, 22.— " II Reg ,
iiiil, 16. — '* /«a., Lviii, 14. — '» Ephes., iv, 15.
(a) Vulg. Levo manum meam , ptc. — (/<) Al. angeli.
— (f) Edit. Vcn. injuriam. — (rf) E.
PART. I.
etaffectionis separabilitate, Deiis pacis re-
quiescit, etc.
Itein ab omni ignominiosa sulijectione
sunt liberi, quantum ad omnimodam servi-
tulis peccati evacuationem. Nam Tlu-oni ,
quamvis Deo sint subdili , non tamcn seivi-
liter sunt oppressi; et tanto magis sunt li-
beri, quanto ei magis sunt subjccti, cui ser-
vire est regnare, etc. Servitus itaque nimis
ignominiosa et turpis est pcccare. Nam qui
facit peccatum, servus estpeccati, ut dicit •
Salvator. Deo vero subjici, et ejus jussis ob-
temperare, summa est libertas, et jam cum
Christo in spiritu conregnare. Et ad Roma-
nos • : Liberati a peccato, servi fucti estis
justitice, etc. Yeri ergo servi sunt, in quo-
rum mentibus per malitiam regnat diabohis;
sed vere liberi sunt, quorum corda per gra-
tiam inhabitat Deus.
Item sunt deiferi perlegisdivinae volunta-
riam supportationem : nam tunc Deum ferre
dicimur, quando fidei suae prfficeptis volun-
tarie subjicimur. Ideo ait Apostolus ' : Olo-
rificate et portate Deum in corde et corpore
vestro. Tanquam ergothioni Deumferimus,
quando praeceptorum suorum onera com-
portamus. Unde in Canticis ' : Ferculum fe-
cit sibi Salomon, etc.
Item divini superadventus sunt susceptivi,
et hoc per omnimodam voluntatis cum Deo
conformationem. Nam ad illos Deus sine ob-
staculo pervenit, ubi contradictionera vo-
luntatis improbe non agnoscit : et ideo tliro-
num cordis oportet disponere et aptare , si
ipsum in nobis voluerimus habitare, quia
legitur in libro Sapientiae » : Non liabita-
bit in corpore subdito peccatis. Et ideo sola
domus cordis est praeparanda et ornanda,
ne forsitan ad nos declinans recedat , eo
quod thronum vel sedem paratam non in-
veniat. In figuram hujus dicitur quarto
Regum " : Vir Dei sanctus est iste qui tran-
sit per nos; faciamus ergo ei cmnaculum, et
' Joan., VIII, 34. — ' Rom., vi, 18. — '1 Cor., vi,
20. — ' Cant., i;i, 9. — » Sap., I, 4. — « IV Reg., iv,
10.— ' II Pural., XIX, 7.— ' Prov., XVIII, 5.— ' Prov ,
XIX, 6. — " Isa., Lii, 14. — " Prov., XXIX, U. —
CAP. IV. 46S
ponamus in eo lectubm, mensam, et seUam,
et candelabrum, ut, cum venerit, maneat
apud nos, etc.
Iteml hroni angelici ab omni extremitate
sunl remoti, quia ei, qui sine fine et princi-
pio est, in quo non est reperire extremita-
ter.i, immediate sunt conjuncti : et hoc rc-
fertur ad virtutis meditiitionem, sive virtutis
existentis in medio electionem, quam viti
sancti angelcrum exemplo eligunt, et ab
extremitate vitiorum (a) se subtrahentes, iid
virtutis medium tendunt, et bonis aeterni^,
quia sine extremitate sunl , per vii tutis opei a
se conjungunt. In medio se tenendo profi -
ciunt, quia per fidem et charitatem Media-
tori Deiethominum adhserendo, ab ipsoper
voluntatis discrepantiam non recedunt. lu
medio se tenent, qui omnibus indifferenter,
sine acceptione person2e,justitiam exhibent.
Dicitur enim in libro Paralipomenon ' : Non
est apud Deum iniquitas, neque personarum
acceplio, neque cupido munerum, etc. Et in
Proverbiis ' : Accipere personam impii in
judicio, nonest bonum, etc. Hi medium non
tenent, sed ad extremitatem tendunt, et ideo
throni Dei non sunt. Et iterum ' : Multi co-
lunt personam potentis, et amici sunt mu-
nera tribuentis. Et Isaias *» : Corruit in pla-
tea veritas, et causa pauperis non potuit
ingredi ad eos. Boni vero et electi ideo throni
Deisunt, quia pauperibus, sicut divitibus,
aequaliter se exponunt. Unde dicitur in Pro-
verbiis " : Qui inveritate judicat pauperes,
thronus ejus in wternum firmabitur, etc.
Item Throni angelici Deo piaesidenti non
coacte, sed spontanee snnt subjecti, et id^io
eorum ministerium potius est felicitatis,
quam necessitatis ; et hoc refertur ad voIut-
tariam electorum obedientice subjectionem :
coacta enim servitia Deo non placent. Undt!
Paulus '* : Non ex necessitate, sed ex hila^
ritate , etc. Et in Psalmo " : Voluntarie sa-
crificabo tibi, etc. Et in Exodo " : Obliderunt
II Cor., IX, 1.
XV, 21.
Psal. Liii, 8.
456
DE ECCLESIASTICA HIERARCHIA.
mente promiHissima et devota primitias Do-
mino, etc. In corde itaque devoto, et ex de-
votione ad obediendum prompto, Dominus
suaviter, velutin throno, requiescit. In cujus
rei figuram Spiritus sanctus sicut columba
descendit, et requievit super caput Domini,
quando Joanni voluntarie subditus ab ipso
voluit baptizari ; ait enim Joannes ' : Vidi
Spiritum, quasi columbam, de coelo descen-
dentem, et manentem super eum, etc. Patet
itaque ex prsedictis, quia in viris sanctis et
religiosis ille triplex ordo coeleslis per quam-
dam assimilationem configuratur : ex qui-
bus convincitur, quod subsequenlis hierar-
chiae friplex ordo in bonis recloribns praj-
latis per quamdam expressam similitudineni
reperitur. Nani media hierarchia continet
Dominationes, Virtutes et Potestatcs, secun-
dum Dionysii ordinationem. Nam Domina-
tiones nsum dominandi edocont; Virtutes
vigorem conforniandi se Deo inferioribus
viriliter exhibent; Potestates malitiam ad-
versariorum cohihent atque arcent. Istis tri-
bus aiigelornm ordinibus, quorum nomina
sonant in doniinium , virlutem , et potesla-
tem , omnis praelationis auctoritas corres-
pondet. Nam omnis praelatio est propter tria
principaliter a Domino ordinata , quia per
ipsos vult Deus homines per fidom veritatis,
et mores sanctitatis, ad Dei similitudinem
reformare, vel lites rescindere, ac discordes
ad eoncordiam revocare, aut coercere rebel-
les, et malitiam reformare. Ad morum disci-
plinam et corrcctiouem est instituta dignitas
sacerdotalis ; ad reformandam concordiam
inter homines, etpacem conservandam, or-
dinata est aucloritasjudiciaria; ad nialitiam
coercendam, concessa est potestas saecularis,
imperialis scilicet et regalis. Prima auctori-
tas est pure spiritualis; terlia est pure tem-
poralis; sed media est mediocris, ?cilicet par-
tini spiritualis, parlim temporalis. Illi igitur
qui praeeminent in ministerio pontiiicali ,
sive sacerdotali , assimilanlur ordini Domi-
nationum ; qui vero ex officio praecellnnt in
auctoritate judiciali, conformilaleiu habent
cum ordine Virtulum; sed qui alios tran-
scendunt in potentia saeculari, configurantur
ordiiii Potestatum , de quibus per ordinem
aliqua sunt breviter iu medium proferenda.
SEGUNDA PARS
TRIBUS Ot
CAPTJT PRIMUM.
De Dominationibxts.
Doniinationes itaque dicuntur angeli pri-
mi ordinis mediae hierarchiae. Sic autem
secundum Isidorum ' nuncupantur, quia in-
ferioribus angelis dominantes , eos instruunt
et informant , qualiter iu praelationis officio
debeant subditos ad deificam similitudinein
1 Jonn., I, 32. — « Isid., Etymoi., lib. VII, c. v. -
• Diou., de Cal. Hiei-., c. ui.
revocare , et sine tyrannide subditorum facta
liberaliler ordinare. Unde dicit Dionysius ' :
« Nominatio Dominationum absolutam et
liberam anagogeu absque ulla tyrannica
dissimililudine , liberaliter severam , et ab
omni subjectione ignominiosa remotam de-
clarat ; » quasi dicat : Sicut per anagogen ,
id est, per excellentiam universalem , super
alios angelos sine subjectione elevantur, ita
per nnllani tyrannidem ad depressionem
aliorum inclinautur. (Juorum domiuatio et
PART. II.
liberalis est et severa : liberalis in benigni-
tate ; severa in potestate : et hoc proprie
convenit Prwlatis , qui in spiritualibus sin-
gulariter dominantur, sicut sacerdotibns et
episcopis , qui in spirituali oificio judicantur
omnibus digniores. Dicuntur itaque illi qui
praesunl pure in spiritualibus dominationes :
quia verum dominium est, quando supe-
rantur vilia , ac virtuosa opera in regno
animae , sive Ecclesiee , dominantur. Non
autem possunt exlirpari mala, ut bona effi-
caciter doiniiientur , nisi per PrBelatorum
ministerium , quibus ccelitus collata est
auctoritas , ut per ipsorum officium , et sa-
cramentorum mysterium evacuentur vitia ,
et mores in hominibus corrigantur , et sic
subditorum mentes per morum disciplinam
ad deiformem simililudinem reformentur. Et
ideo apud Praelatos animarum istius domi-
nationis auctoritas a Domino est relicta , ut
ipsis cooperantibus, peccati servitus penitus
auferatur, et vera libertas spiritus electis
mentibus per ipsorum ministerium confera-
tur. Unde dicitur in libro Sapientise ' : hi
sapientia tua constituisti hominem , ut do-
minaretur creaturce tuce , quce a te facta est,
ut disponas orbem terroe in (tquitate , et in
directione cordis et in justitia, etc; quasi
dicat : Ideo dominium homini super homi-
nem contulisti, ut cor aversi hominis per
injustitiam , mediante justitia, ad Deum
iterato (a) dirigatur. Recognoscant igitur
pontifices Christi ac si cerdotes, quoda Do-
minatore universae terrae receperunt supre-
mum dominium, et a diebus saeculi, non
solum hominibus , imo et angelicis spiriti-
bus penitus inauditum : quia , ut dicit Ber-
nardus ' , « nec regibus , nec saecuU hujus
potestatibus , legitur attributum , ut illud
conficiat quotidie consecratus in sacerdotem
in altari, quod Dei Filius divinitatis virtute
perfecit in coena paschali , ubi fuit remune-
rans et munus, cibans et cibus , conviva et
CAP. I.
iB7
' Sap., IX, 2. — ' Bem., serni. ile cacii
8 Forsan ministerium vet ministratioueui.
(a) Edit, Ven. iateratio.
iJoiniiii. —
— ' Zac/i.,
convivium , ofTerens et oblatum. » Istud
donum Prslatis est collatum , non ad tur-
pem (|uaestum cxtorqiiendum , nec ad su-
perbiendum , vel siibdilos qualitercumque
oitprimendum ; sed potius ad verae libertatis
statum, per sacerdotum officium et sacra-
mentorum mysterium ' reducendum. Ethoc
dicit Zacharias * : Sedehit , et dominabitur ,
et erit sacerdos in solio suo , et erit consi-
lium pacis inter eos,et erunt coronce me-
moriales in templo Domini. Dicuntur igitur
Christi sacerdotes dominationes , non quia
debent dominari in clero, ut superbiant, sed
iit formam gregi ex animo se ostendant,
et ad angelorum conformitatem verbo et
exemplo promoveant subditos et adducant ,
juxta illud Petri ' : Non ut dominantes in
clero , etc.
Illi igitur , qui plenam in spiritualibns a Epijco-
Domino receperunt auctoritatem , non im-P'^ ''"''"
merito Dominationibus conformantur , et Domina-
hoc praecipue propter illa , qnae appropriata confo"-'
de istis angelis recitantur. Primo propter "'^"''"'
clericalis auctoritatis libertatem : nam in
hoc istorum angelorum dignitas consistit,
quod nuUius pedestris subjectionis oppres-
sione oppressa sit , ut dicit * Dionysius : et
hoc quidem clero convenit, qui liberlatem
non modicam , laicis omnino et pedestribus
incomparabilem , a Domino recipere meruit,
ut dici possit illud Psalmi ' : Non fecit tali-
ter omni nationi. Unde omnium jumento-
rum , et reptilium , et etiam volatilium do-
minatio, est universaliter clericis et viris
spiritualibus attributa , ut dicitur in Ge-
nesi ' : Dominamini piscibus et volucri-
bus , etc. Et in Deuteronomio ' : Dominabe-
ris omnibus nationibus , et nullus tibi do-
minabitur.
Item secundo , propter praeessendi mo-
dum, et dominandi qualilatem. Nam angeli
illius ordinis sic inferioribus praesunt , quod
nullam tyrannicam violentiam illis, qui sibi
VI, i:!. _ 5 1 Peti:, V, 3. — 6 Diou., de Ccel. Hier.,
c. vjii. — ' Psal. CXLVII, 20. — ' Gcn., l, 28. —
> Deut., XV, 6.
458
DE ECCLESIASTICA HIERARCHIA.
subjecti sunt , inferunt ; sed simplicitcr eis
in omnibus condescendunt : quod utique
clericis convenit , ut taliter se habeant circa
laicos, quod eorum vita videatur habere
conformitatem ad angelos supradiotos.
Item tertio, propter ipsorum clericorum
coeleslem intenlionem, sive intentionis pu-
ritatem. Nam isti angeli dicuntur a Diony-
sio ' sursum activi , quia conversi ex suo
ordine, alios inferiores convertunt, et per-
fecti in se alios perficiunt , et alios ex suo
luniine illuminare satagunt et intendunt :
et istud manifestum est esse angelicum , ut
illi qui prajsunt verbo et cxemplo ailiciant
convertendos , et perficiant perficiendos , ut
sic cortina corlinam trahat, et qiii audit,
dicat : Veni, sicut dicitur ' in Apocalypsi:
et in Ecclesiastico ' : qualis est Domims ,
vel rector civitatis, tales sunt qui habitant
in ea, etc.
Item quarto, propter officii clericalis ne-
cessariam liberalilatem. Nam angeli istius
ordinis dicuntur lilierales et severi , quia
benignitatem habent et severitatem in libe-
ralitate : sic et praelati ordinis ecclesiastici
liberales sunt in casu necessario , pariter et
severi : iiberales quidem et benigni circa
humiles et providentes ; duri vero circa re-
probos et rebelles : quia quos non possunt
censura ecclesiastica reducere ad veritatem
vitaj per beuignitatem , nitunlur reducere
per scveritatem. Sic legitur Aposlolus fe-
cisse ud Titum ' , et ad Jimotlieum , cum
dixit' : Increpa, obsecra, etc.
Item quinto , propter quamdam vitae et
morum saecularium disparitatem : quia ,
sicut dicuntur angeli Dominationum, omni
scilicet dissimilitudine segregati ; quia nihil
indecens, nihil inhonestum divinaj similitu-
dini contrarinm in angelis illiusordiuis in-
veuitur, el hoc utique angelica; puritati
consonum est, ul qui alios tangunt, et aliis
corrigendo domiuantur, non subjaceant vi-
tiis , quibus verborum morsibus adversan-
tur , sicut faciunt iUi : Qui prcedicant non
furandum , furantur ; et qui dicunt non
mcechandum, machantur, ut dicit Aposto-
lus *. De quibus eliam Isaias' : Audite, il-
lusores , qui dominamini super populum
meum. Tales sunt hypocritae , qui multa
dicunt et imponunt aUis, et snum digitum
non apponunt. Qui utique illusores sunt,
quia decipiunt quibus adulantur , juxta
illud Isaise ' : Popule meus , qui te beatum
dicunt , etc.
Item sexto , propter status potestatum
dominabililatem. Nam illi veri sunt domini,
qui ita dominantur ahis , quod sunt etiam
domiui propriae voluntatis , sicut de istis
angelis dicit Dionysius ' , quod sunt veram
dominationem indesinenter desiderantes :
quod ulique islis congruit, qui ita aliis prae-
sunt , qnod propriae conscientiae dominium
non oniittunt; de quibus dicitur in Prover-
liiis '" : Melior est patiens viro forti; et qui
dominatur, etc. Neqnaquam enim sunt re-
putandi dominatores hominum aliorum ,
qui servi sunt vitiorum ; dicitur enim in
Genesi " : Sub te erit appetitus tuus, et tu
dominaberis illius. Et alibi '* : Sub potestate
viri eris et ipse dominabitur tui.
Item septimo, propter tixam et stabilem
afTectus immulabilitatem , sicut dicitur de
Dominatiouibus : et ad nuUum vane appa-
rens, sed ad vere exisfens totaliter sunt
conversi , quia ad nuUum inane et transito-
rium se convertunt, scd semper illum, qui
verus est , Deum scilicet , aspiciunt , et sibi
in oinnibus placere concupiscunt. Non igitur
clericis convenit vanitates et insanias mundi
falsas aspicere , qui Dominatori vero semper
debent assistere, et dominatorum vel domi-
nalionum nomen , vel officium , se sesti-
niant obtinere. Ideo dicit Tobias " : Nun-
quam in tuo sensu superbiam dominari per-
mitte, etc.
Palet igitur, quoddignitascleric.ilis, quae.
' Dion., ubi siipra. — ' .ipoc.,
, 2. - » Tit., 1, 13. — »11 Tim ,
20. — » Eccli.
— « Rom., II
21. — ' Isa., siviii, 14. — ' Isa., lii, 12. -
ubi supra. — " Prov., xvi, 32. — " Gen..
'' Gen., 111, 16. — '»70*., iv, U.
Dioi)
'. 1. -
PART. II.
in sua radice considerata , est peiiitus spiri-
tualis, merito est consona orrlini Domina-
tionum [a), quae sicpraecedit alios inferiores
ordines, quod iilos iliuminat, perficit et
purgat, et tamen ab illis non illuminalur,
nec perficitur,, nec purgatur : quia, sicut
spiritus digiiitate et officio praiicellit corpus,
sic potestas spiritualis dignior est quain
saecularis, et ideo bene sorlitur uoraen do-
minationis. Unde regalis potestas subjaret
potestali et auctoritati spirituali, sicut in
prima Canonica Petri dicitur ' : Vos estis
gens sancta , regale sacerdotiim , etc. Nam
teiuporale regnum, velut quoddam adjec-
tum, subjacet (b) sacerdotio in novo testa-
mento : sed in veteri testamento, sacerdo-
tium subfuit regno ; unde dicitur in Exo-
do ' : Elegi eos in popiilum peculiarem , in
sacerdotale regnum , etc. : ubi regnum poni-
tur substantive , sed sacerdotium adjective ,
et ideo reges tunc poterant amovere ab
officio summos sacerdotes, sicut Salomon '
amovit Abiathar. Jam vero possunt sacer-
dotes et pontifices ex causa amovere reges,
et deponere imperatores , sicut ssepius acci-
dit et visum est , quando scilicet eorum
malitia hoc esigit , et reipublicaj necessitas
sic requirit. Summus vero Pontifex , penes
quem prima in terris residet auctoritas, non
a rege, non a principe saeculari, non al)
homine judicatur ; sed solius Dei judicio re-
servatur. Spiritualis enim * homo judicat
omnia , et a nemme , nisi a solo Deo , judi-
catur. Sed ut possint tales personae liberius
spiritualibus vacare, ut nunc per verbi vitae
praedictionem , nunc vero per sacramento-
rum ministrationem populum sibi subditum
ad deiformem similitudinem reformare, ne-
cesse fuit alios assumere in partem sollicitu-
dinis, qui in diversis negotiis et causis eis
assisterent , et onus eorum supportarent.
Temporalia enim spiritualibus sunt annexa,
' I Petr., II, 9.— 2 Exod., xis, 6. - = 111 Reg., Ii, 5.
— » I Cor., II, 15. — s Exod., xviii, 18, 22. — « Dion.,
de Cml. Hier.. c. viii. — ' Psal. LXXi, 3.
(a) Al. Dominationis. — (h) Subjaceat. — (c) Dei-
formeni. — {d) Pontificam.
CAP. II. i59
et de facili spirituale offlcium impedirent,
nisi causas et lites , ex temporalibus orien-
tes, ali()ui per justiliam deciderent et defl-
nirent. Ideo di.sit Jethro ad Moysen' : Ultra
vires est negotium : solus sustinere non po-
teris : esto tu populo in liis qme ad Deum
pertinent, ut referas quce dicuntur ad Deum,
ostendasque cceremonias et ritum colendi
Deum, viamque per quam ingredi debeant,
et opus quod facere debeant. Provide ergo
viros potentes et timentes Deum , in quibus
sit veritas, et qui oderint avaritiam : et
conslilue ex eis, qui judicent populum in
omni tempore; leviusque tibi sit , partito in
aliosonere. Et tales suiit decani, praepositi,
archidiaconi , et quicumque judices , sive
ordinarii, sive delegati , qui lites sopiunt,
et decidentes causas, discordes ad concor-
diam levocant et reducunt : et tales sua
officia provide et viriliter exequentes, con-
formitatem habent cum ordine Yirtutum,
qui sequitur ordinem Dominalionuni : nam
sine virtule non potest tale expediri offi-
cium.
CAPUT II.
De Virtulibus.
Virtutes itaque dicuntur angeli secundi
ordinis mediae hierarchiae : qui sic vocantur,
ut dicit Dionysius^ propter fortem et immu-
tabilem virilitatem, ad susceptionem divina-
rum illuminationum nullatenus inflrinam,
sed viriliter in Dei imitatioueni reductam,
deiformitatem (c) morum non derelinquen-
tem, sed flrmiter ferentem in superessen-
tialem et potentificam (d) virtutem , deifor-
miter provenientem. Haec omnia flgurative
intellecta , sunt ad illos, qui jutlicandi reci-
piunt potestatem , referenda. Nam ut pax et
concordiain Christi Ecclesia habealur, justi-
tia a Domino est ordinata. Justitia enim et
pax se invicem concomitantur ; nam dicit
Psalmista ' : Suscipient montes pacem po-
pulo, et colles justitiatn : quia non esset pax
in montibus , id est, in superbis hominibu.s,
nisi esset justitia in collibus, id est, in bonis,
m DE ECCLESIASTICA HIERARCHIA
et humilibus praelatis ac judicibus, in quibus
virilitas sive virtuositas angelica requiritur,
ut nec benedictione, nec maledictione a rec-
titudinejnslitise moveantur, sicntde David,
dc quo in sccundo Reguni ' : Tu autem,
Domine mi Rex, es sicut angelus Dei , qui
nec maledictione, nec. benedictione movetur.
Fortis igitur , et virilis deltet esse judex, ne
timore , odio vel amore , a vigore justitiae
deflectatur. Ideo datur consilium in Eccle-
siastico ' : Noli qumere fieri judex, nisi
virtute valeas irrumpere iniquitates , ne
forte expavescas faciem potentis. Et in Sa-
pientia' : Audite, reges etjudices, quijudi-
catis terram : vobis data est virtus ab Altis-
simo , etc. Et iterum in Ecclesiastico * :
Homines divites in virtute , pulchritudinis
studium habentes , pacificantes in domibus
suis. Sunt igitur virtutes quoad virilem
justiliae executionem, ut dicitur in Psalmo » :
Viriliter agite.
Item, propter virtuosam justiliae defen-
sionem : nam dicitur in Ecclesiastico " : Pro
justitia agonizare, et usque ad mortem certa
projustitia, etc. Nara quando subdili vident
prajlatos pusillauimes et Irepidos, de facili
perlerrentur , ut dioitur in Zacharia ' : Per-
cutiam pastorem, etc. Ilieronymus : « Hunc
scilo verc (a) esse christianum , qui nec
metuit, nec concupiscit. » Ideo dicitur in
Ezechiele » : Ut adamantem et silicem posui
te, ne timeas eos , elc. In silice duro, et
adamante solido et omnis ferri atlractivo,
significatur judicis conslantia et fortitudo,
cui semper assoiAanda est palientiffi man-
suetudo, quae quandoque attrahit etiam iu
mahtia obstinatos. Yiriliter igitur dicuntur
viri angelici Virtiitum ccelestium imitatores
esse justitiae propugnalores, ne dici possit
illud Ezechielis « : Non ascendistis ex ad-
verso, non opposuistis, vos, etc
' II lirfj., XIV, n. — » Eccli., VII, 6. — ' S«/-., VI,
2. — ' Eccli., XLiv, fi. — » Psal. xxx, 25. — ' Hccli.,
IV, 33. — ' Zacli., xui, 7. — « Ezecli.. iii, 9. —
» Ezeck., .\lil, 5. — " SaiK, vi, 2:). — " Jerem., v, 4, 5.
(n) C(et. cflit. miUimi. — (/<) Vulg. paupeie.i sunt et
sttilti, ignorantes.
Item Virtutibus cceli comparantur, prop-
ter divinae sapientiae imitationem , quam
semper debent judices in suis sententiis prae
ocuHs retinere. Ilumana enim justitia divi-
nam debet , prout est possibile , imitari , et ,
ne erret per ignoranliam, divino lumine
iilustrari. Ideo dicitur in iibro Sapientiae "> :
Diligite lumen sapientice , qui prceestis po-
pulis , elc. : ne dicatur illud Hiererniae " :
Forsitanpauperes etstulti ignorant [b] viam
Domini, etjudicium Dei sui. Ibo igitur, etc.
Et Isaias " : Nescierunt saturitatem, ipsi
pustores ignoraverunt intelligentiam. Et
ideo dicitur de Virtutibus, quod viriliter per
susceptii)nemiliuminationumreducunturad
Dei imitationem. Nam qui a Deo illumi-
nantur , sine ofTendiculo ipsius justitiam
exequuntur; et hoc est quod dicit Psal-
mista " : Domine , in lutnine vultus tui
ambulabunt, et in justitia tua exaltabuntur.
Item , propter celerem causae pauperum
determinationem : nam vera justitia, cum
fuerit nota judici , non cst ab executione
retardanda, imo statim defmienda et promul-
ganda : cthoc pra^cipue in causis pauperum,
quarum dilatio eis multipliciter est nociva.
Et ideo dicitur, quod Virtutes deiformem
motum non derelinqnunt, quia virtuosi
judices, cognita causa pauperis, judicare
non differunt; sicut nec Deus, de quo dici-
tur " : Dominus non elongabit, sedjudicabit
justos, et faciet judicium, et forlissimus
7ion habebit in illis patientiam , etc. Nam
sine morae dispendio sunt innocentes absol-
vendi, rei vero punieudi.
Item, per voluntariam avaritiaefugam, et
munerum declinationem : nam munerum
cupiditas multum solet enervare vires judi -
ciorum. Ideo praicipitur in Exodo " : Non
accipies munera, quce excoecant etiam pru-
dentes, et subvertunt verba justorum. Et in
Deuteronomio '^ : Non accipies personam
neque munera, quia exaecant, etc. Et ideo
eis congruit, quod dicitur de Virlutibus,
— '■ /jn.,Lvi, 11. - " Psal. Lxx.wiij, 16.— " Eccli..
ixxv. 22.— " Eiod . xxiil, 8.— '" Dcut., x, 17.
PART. II. CAP. III.
461
quod ad potentiflcam et superessentialem
virtutem perveniunt, id est, in suis motibus
et operibus solum Deum, et non proprium
commodum attendunt. Sic virtuosi judices
et praelati nihil faciunt propter lucrum , sed
omnia peragunt propter Deum : quia non
hominum est judicium, sed divinum, ut
patet in secundo Paralipomenon : Videte,
inquit ' , quid faciatis : non enim hominum
exercetis judicium, sed Bei, etc
Item, propter celerem et virilem oppres-
sorum liberationem : nam judex virtuosus
innocenter oppressos viriliter erlpit , et fa-
cienti injuriam totis viribus se opponit. Prap-
lati enim et judices angeli sunt, et angelo-
rum officium gerunt, quorum ministerium
est daemones coercere a violentia , et ab ob-
sessis corporibus viriliter removere, juxta
illud Tobiae ^ : Apprehendit Raphael [a) dce-
monium , etc. Et in Daniele ' : Misit Deus
angelum suum, et conclusit ora leonim, etc.
Tanquam dsemones sunt crudeles impii ty-
ranni, innocentum et pauperum oppresso-
res , de quibus Isaias * : Baho eos in manus
dominorum crudelium, etc. Et Hieremias ^ :
Crudelis est, et non misereUlur. Et ideo vir-
tuosum est talium insolentiam reprimere,
et (6) oppressos per justitiam llberare. Unde
in Proverbiis ' : Erue eos qui ducuntur ad
mortem. Quod si dixeris : Vires mihi non
suppetunt, etc. £t Job ' : Eo quod liberassem
pauperem vociferantem, et pupillum cui non
erat adjutor: conterebam molas iniqui, et
de faucibus illius, etc. Et in primo Regum ':
Pascebat servus tuus gregem patris sui, et
veniebat leo vel ursus et tollebat arietem de
grege, et persequebar illos. et percutiebam,
et eruebam de ore eorum, etc. Et ideo dicitur
in Isaia ' : Jiidicate pupillo , subvenite op-
presso. Item, propter alienee famae, vel pe-
cuniae ablatae et debitae, vel subtractse, ple-
nariam restitutionem : et in lioc assimilatur
eorum officium ministerio Virtutiim, quia
' 11 Paral., xix, 6. — » Tob., viii, 3. — 3 Dan., vi,
22. — » Isa., XIX, 4. — s Jerem.. \i, 23. — « Prov.,
XXIV, U, 12. —7 Job, XXIX, (2. — » I Heg.. xvii, 35.
(a) Edit Ven. Racliel, mend. — (b) Cat. edit. add. ut.
per angelos illius ordinis flunt miracula; et
membra corporis, a suis usibus depauperata
et depravata, in statum pristinum restau-
rantur. Et hoc convenit judicibus et Piaila-
tis, famam proximi injusle laesam, et pos-
sessionem vel pecimiam vi ablatam, integre
restaurare per sententiam, et ipsos laesores
ad satisfactionem compellere, et emendam.
Et hoc figuratur in hbro Regum '" : Eruit
David omnia quw tiilerant Amalechitce, nec
defuit quidquam de spoliis; sed omnia quce-
cumque rapuerant, retulit et reduxit. Et
alibi": Ovemreddet in quadruplum, etc.Sic
Salomon, audita causa duarum mulierum
super raptu pueri, reddidit infantem malri
suae. Et tantum de Ecclesiasticis.
CAPUT III.
De Potestatibus .
Sicut autem praelati spirituales, et judices
in suis offlciis conformitatem habent ad Do-
minationes et Yirtutes, sic reges et principes
sfficulares ccelestes debent imitari Potestates. '
Nam Potestates dicuntur angeli, quorum '
potentia speciali adversae potestates coer-
centur, ne tantum laedant, quantum deside- '
rant. Unde dicit Dionysius " : « Sanctarum
Potestatum cognominatio docet potentem,
et bene ornatam et inconfusam circadivinas
susceptiones ordinationem, non t^Tannice
inferiora virtute potestativa praecipitantem,
sed potenter in divina reducentem, et ad po-
tentiflcam causalem potentiam, quantum fas
est, assiiiiilantem, et ad Deum, qui princeps
est omnis potestatis, secundura hierarchi-
cam dispositionem inferiora convertentem,
divinam et lucentem potentiam in inferiori-
bus resplendere facientem , etc. Unde angeli
illius ordinis refraenant et coercent omues
hierarchicam praelationis et subjectionis or-
dinationem impedientes. Unde praelationis
potestatem a subditis contemni non permit-
tunt, et subditos per violentiam ab iniquis
— ' Isa., 1, 17. — '" 1 Rfg., xxx, 18. — " II Bey., xil,
6. — '^ Dion., rfe Ccel. Ilier., c. viii.
DE ECCLESIASTICA HIEHARCHIA.
dominis opprimi non sinunt; imo omni in-
jurise istorum et illorum obviant potentis-
sime, et resistunt. In his omnino debent re-
ges et principes saeculares sanctas et caelestes
intueri potestates, scilicet ut sapienter re-
gant, ordinate vivant, et potenter malum
reprimant et vindicent, innocenlibus par-
cant, et injuriam fieri personis miseris non
permittant; ut etiam de suscepta potestate
non superbiant, sed potius humilibus con-
descendant. Istae conditiones in hahentibus
potestatem requiruntur, quia hujusmodi
reges et principes a Deo recepisse potestatem
hujusmodi dignoscuntur.
Ordinata igitur erit potestas saecularis, et
secundum similitudinem coelestium potes-
tatum disposita, si in potestate oonstituli fue-
rint sapientes, scilicet non secundum volun-
tatis impetum, sed secundum rationis gu-
bernaculum in singulis procedentes, sicut
dicitur in Proverbiis ' : Audiens sapiens sa-
pientior erit, et intelligens gubernacida pos-
sidehit. Ideo Salomon in principio regni sui
petivit sapientiam , dicens ' : Domine Deus,
tu me fecisti regnare pro patre meo, et ego
>ium puer parvjtlus, ignorans egressum et
introitum meum. Da [a) ergo servo tuo cor
docile , ut possit judicare populum tuum, et
disccrtiere inter bonum et malum, etc. Sicut
enim nec in spirituali jurisdictione, sic nec
in lemporali, sine sapientia et discretione est
agendum. Ideo praecipitur in Deuterono-
mio ' : Cmn sederit rcx in solio regni sui.
faciet sibi describi Deuteronomii verba, et
accipiat [b) cxemplar a Sacerdotibus levi-
ticce tribus, et habebit secum, etc. Ideo pro-
vectae aelatis homines et senes solebant eligi
iu principeset in reges: quia non in pueris,
£ed in antiquis ' sapientia reperitur. Propter
hoc Uoboam perdidit regnum, quia juvenis
existens ', derelicto consilio seniorum,juve-
nim comilio acquievit. Ideo dicit Ecclesias-
tes ' : Vce lerrce (c)cujus rex est puer, etc.
> Pro»., I, 5. — ' III lic;)., iii, 7, 9. — » Deul.,
XVII, iS, 19. — ' Joh, xn, 12. — » III Reg., xil, 13.
— « Eccle., X, 16. — ' 1 Keg., xvi, 7. — « 1 Mach., iii,
Item similes sunt potestatibus ccelestibus,
si , ornati moribus , vitam bonam et inno-
centem subditis oslendant. Nihil enim pro-
dest vestiri purpura, diademafe iusigniri,
gemmislucentibus splendere,et moribus in-
compositis sordescere et foetere. Ideo dicun-
tur potestates bene ornatam et inconfusam
accepisse a Domino potestatem. Nani , sicut
dicit Poeta :
Virtus non quaEritur extra ,
Nou enet exterius, qui moribus inlus abundat,
Nobililas sola est aniruum quiE moribus ornat.
Dominus itaque non attendit in potenlibus
mundi, vel carnis nobiUtatem, sive corporis,
sive habitus venustatem ; sed nobilitatem
morum, et coiiscientiae puritatem : et hoc
est, quod dicitur in primo Regum ': Non
respicias vultum, neque altitudinem staturce
ejus, quoniam abjeci eum, neque juxta in-
tuitum hominis ego video, elc.
Item poteslatibus sunt similes, quia amore
justiliae animati, omnem maliliam sunt in
reprobis vendicautes, et pacem perturbantes
publicam persequentes, sicut de Juda dici-
tur « : Persecutus est iniquos, perscrutans
eos, qui populum conlurbabant , et succendit
eos flamtnis, etc. Est enim potestas regum
et principum inter iiomines a Domino ordi-
nata, ut ipsorum nietu nialorum audacia
refrenetur, qui quidem tantum invalesce-
rent [d), quod si non resi.steret potestas pu-
hlica, etiam humana societas penilus dissi-
paretur. Ideo dicitur » : Omnis anima subli-
mioribus potestatibus subdita sil, elc. Et in
primo Machabaeorum '": Accingimini et es-
tote filii potentes et estote parati, quia me-
lius est mori, etc. Ideo eliam dicilur in
E.Kodo " : Elige de omni plebe viros poten-
tes, etc. Et in Psahnis " : Super femur tuum,
potentissimc.
Item vere sunt Poteslates, qui non tyran-
nica crudelilate, sed potius humana, imo
angelica benignitale subditos reguut, el cus-
5.-9 Rom., XIII, ). — " I Mach., iii, 58. — " Eiod.,
\\u\, 21. — ■> Psal. XLIV, 4.
(a) Vulg. Dahis. — (6) Vulg. verba , accipiens. —
(c) Vulg. ttbi, terra. — (d) C<Bt. edil. invalesceret.
PART. IJ.
todiunt innocentes. Unde dicitur in Esther ':
Gum phiribus gentibus imperarem, el uni-
vcrsum orbem me(c ditioni subjugassem, vo-
lui nequaquam abuti pote^itiw magnitudine ,
sed cum clementia et lenitate gubernare sub-
jectos, ut absque terrore vitam transigentes,
oplata pace fruerentur. Et ideo de Poteslati-
bus dicitur, quod nihil ab eis tyrannlce per-
ficitur, sed omniacum mansuetudine pera-
giintur.
Item Potestates sunt, qui seipsos conside-
raiit, et de suscepta potestate non super-
binnt; imo, quanto videntur aliis esse magis
auetoritate et potentia transcendentes, tanto
abundantiori humilitate sunt aliis condes-
ceudentes, sicut dicilur in Ecclesiustico ' :
Quanto major es, tanto plus te humilia [a)
in omnibus; sicut ipse Dei Filius, qui omni-
bus praefuit, omnium potenlissimus, se in
omnibus exhibuit inflrmiorem , malens po-
tiiis per humilitatis mansuetudinem, quam
per potestatis fortitudinem , mundum mise-
rum perducere ad salutem. Unde dicitur in
Pj^almis ' : Non in fortitudine equi, etc. Ille
igitur potentissimis et supernis spiritibus
est similior, qui alios benigne regendo est
humilior, sicut dicitur in Daniele * : Cognos-
cant viventes, qnia dominatur (b) Excelsus
in regno hominum, et humillimum hominem
constituet super eum. Et iu Ecclesiastico ' :
In manu Deipotestas terrce.
Item pacem generalis Ecclesiae sunt po-
teiitissime procurantes : nam tanta subeunt
niala hominum , quod nequaquam Dei Ec-
clesia in pace conquiesceret (c) , nisi poten-
tificaregum et principum providentia sub-
veniret. Unde secundo Machabaiorum ^ : Yi-
debat sine providentia regali impossibile
dari pacem rebus , nec Simonem posse ces-
sure a stultitia sua, elc. Et ideo recognoscere
di'-beiit principes saeculai es , qiiod idcirco
gladium portant , ut per auctoritatem et po-
testatem illis concessam , pax Ecclesiai uui-
' Esth., XIII, 2. — ' £cc/!., III, 20. — ' Psal. CXLVI,
10. — * Dun., )v, 14. — » Eccli., x, 4, — « II Mach.,
[a) Vulg. es, humilia te.— (4) Edit. Veu. domiiiabi-
tur. — (e) CcBt. edit. conquiescit.
CAP. III. 46a
versaliter tueatur, et humana audacia metu
potentiae principum restringatiir. Unde Pau-
lus ' : Yis non timere potestatem? Bonum
fac , et habebis laudem.
Item lucentem Dei potentiam sunt in istis
inferioribus resplendere facientes , sicut de
Poteslatibus dicit Dionysius, quia sicut in
eis relucet divina bonitas, et veritas, et po-
testas, mediantibus angelis superioribus, ila
Potestates angelos inferiores reducunt ad
consimiles gratise et glorise parlicipationes.
Tales utique debent esse hujus mundi Pote-
states, ut nunc per justitiam et severitalem,
nunc vero per clementiam et benignitatem,
populum simplicem ad Dei reducant cogni-
tionem, et potentes ad inviolabilem legum
divinffi justitiae observationem. Ideo dicilur
in Ecclesiastico ' : Dominantes in potestati-
bus suis , ho7nines magna virtute et pruden-
tia prwditi. Et in P.-^^almis ' : Fecit Solem
in potestatem diei , Lunam et stellas in po-
testatem noctis, quasi dirat : Sicut Sol po-
testate illuminat et perficit dieiu, Luna vero
decorat noctem ; sic Itoni praelati , ad mo-
(ium Solis, per exempla benignitatis et cle-
mentiae alliciunt ad amorom, et per rigorem
justitiae formidinem incutiuiit et lerrorem.
Per timorem quidera a tenebrosis operibus
revocant ; sed per clementiam et amorem ad
bonum provocant, exhilarant, et confortant.
Unde dicilur in Proverbiis '" : Sicut fremitus
leonis , ita et regis iru ; et sicut ros super
herbam, ita hilaritas ejus. Merito igitur
nomine Potestatum inlelliguntur reges et
principes, sive domini secularium et mun-
danorum, quibus est obediendum in bis,
quae ad buuin pertinent principatum, ut pa-
tet per apostolum Paulum, qui dicit " : Om-
nis anima potestatibus sublimioribus sub-
dita sit, etc. Et Petrus, in prima Canonica,
dicit " : Servi, subditi estote in omni timore
dominis, etc. Et in eodem " : Sive regi, tan-
quam pra:cellenti , etc.
IV, 6. — 1 fiom., Slli, 3. — • Eccli., XLiv, 3. — ' Psal.
cxxxv, S. — '• Prov., XIX, 12. — '' Rom., xiil, I. —
" 1 Petr., ii, 18. — '3 1 Petr., ii. 13.
DE ECCLESIASTICA HIERARCHIA.
TERTIA PARS
DE TtlBUS ORDIMBIS T£I1TI£ HlEBARCHIJl
CAPUT PRIMUM.
De Principatibus.
Ultinia hierarchia , secundum Diony-
sium ', continet Principatus, Archangelos,
et Angelos; et hi tres ordines referuntur ad
stalum subjectionis , sicut praecedentcs tres
respiciunt statum prailationis. In subditls
autem tria considerantur , scilicet obcdien-
tia respectu Dei et Praelati , et vitai innocen-
tia respectu sui, et misericordia respeclu
proximi : ut sic vivant justi quoad Deuni, et
Praelatis ejus exhibendo obedienliam debi-
tam et reverentiam , sobrie quoad se , inno-
center vivendo , et conservaudo vilffi mun-
ditiam; et pie quoad proximum, ei liberali-
ter subvenieiido , el impartiendo misericor-
diam. Unde qui majorum suorum imperio
humiliter acquiescunt , Principatibus coufi-
gurantur; qui vero vita; contiuentiam ser-
vanl, et innocenter vivunt, Archangelis as-
similantur ; sed iUi , qui operibus pietaiis et
eleemosynai sua peccata redimunt , et indi-
gentibus liberaHter subveniunt , Angelos
imitanfur. Subditi igitur humiles et vere
obedientes Principalibus, et continentes sive
innocentes Archangelis, misericordes et pce-
Hitentes Angelis comparantur.
Principatus autem dicuntur angeli, ul [a]
dicit Isidorus ', qui pra? caeleris possident
domun reverentiaj. Unde eorum ministe-
rium est docere homiues , exhibere unicui-
que reverentiam secundum graduni suum :
ut, sicul Dominationum subsidio superiores
in onere regiminis adjuvantur, ita subditi ,
sanctorum Principatuum prcBsidio, ad obe-
' Uion., dc Ca:l. Hiei: c. vi. — ' Isid., Etymot.,
Ijb. Vll, c. V. — ' Diou., ubi supra. — ' Judic, v, 9.
diendum suis superioribus provocentur. De
istis quidem dicit Dionysius' : «Sancti Prin-
cipalus ad principalem principatum deifor-
miter sunt motivi et inferiorum ordinatione
sancta et convenienli reductivi, et ad super-
principalem omnis principatus principem
totaliter convcrsivi, et ordinationis ejus ma-
nifeste osteusivi , » etc. Istis igitur angeUs
similes sunt vere obedientcs, per volunta-
riam (6) rei imperatae adimpletionem, ut
scilicet, sicut desiderant sibi praeesse sine
tyrannide et oppressione , ita libenti aDimo
pro l)ono obedientiae sciant et velint subesse
sine rebellione animi et voluntatis contra-
dictione. Nani sicut tyraunica superiorum
oppressio prajlationis jura violat, ita subdi-
torum insolentia obedientiai principatum
destruit etenervat. Qui ergo suis majoribus
humiliter obtemperant, per donum reveren-
tiai in se Principatuum ordinem repraesen-
tant. Unde dicitur in libro Judicum ' : Cor
mcum diligit principes Israel : qiii volunta-
rie vos obtulistis discrimini, benedicite Do-
mino, etc.
Item secundo , per debitam reverentiae
exhibitionem , quia » cui honorem, hono-
rem ; cui timorem , timorem , ul dicit Apo-
stolus , in flexione, in assurreclione , et ut
dicitur in Levitico « : Coram cano capite
surge, etc. De his omnibus (Hcitiir in libro
Job ' : Scnes assurgentcs stabant , principes
cessabant loqui, et digitum superponebant
ori suo ; vocem suam cohibebant duces , etc.
Item tertio, per huinilem divinae potes-
tatis recoguitionem : quia dum suis supe-
— 5 Rom., XIII, 7. — « Levit., xix, 32. — ' Job,
ixix, 9.
(<i) Edit. Ven. et. — (4) Cat. cdit. voluulariae.
PART. III. CAP. I
rioribus obeJiuut, Dei potestatem in illis.
quibus obtemperant , recognoscunt. Unde
bomini non obediunt, sed potius Deo, quem
in homine considerant, et attendunt. Unde
Alexandcr Macedo redargutus a suis princi-
pibus, quod summum sacerdotem Judaio-
rum sicut principem adorasset, respoudit ',
quia non hominem adorasset , sed Deum in
homine, qui sibi in tali effigie in somnis
apparuisset, ettolius orbis principatum sibi
promisisset. Et ideo non est attendendus ho-
mo, qui praecipit et imperat, sed Deus, qui
praecipicntium corda inhabitat , et legem
obedientiae ipsis medianlibus praecipit ct de-
mandat. Et Paulus ' : Servi , obedite per
omnia dominis veslris , non ad oculum ser-
vientes, quasi placentes hominibus , sed in
simplicitate cordisti mentes [a] Deum. Quod-
cumque (b) facitis, ex animo operamini, si-
cut Domino , et non sicut hominibus. Et ali-
bi ' : Non ego prcecipio , scd in me Domi-
nus. Et iterum * : An experimentum quce-
ritis ejus, qui in me loquitur Ckristus? Ho-
mo igitur non est nisi organum , per quod
Deus ioquitur. IIoc patet in Exodo , ubi di-
citur' : Eqo veniamad te in caligine nubis,
ut audiatme populus loquentem ad te , et
credat tibi in perpetuum. Et ideo non ho-
mini facit injuriam, qui non obedit; sed
Deo, cujus ordinationi resistit, sicut dicit
Apostolus °. Si ergo Principatus , medianti-
bus superioribus ordinibus , ad obediendum
summoPrincipidonumreverentiffirecipiunt,
et idem donum ad reducendos inferiores per
obedientiai legem eis communicant et traus-
fundunt; sic homines, qui Principatibus
sunt conformes, mediantibus suis superiori-
bus, ad superprincipem omnis potestatis,
scilicet ad Deum totaliter converluntur, et
ipsius imperio humerum subjicientes , ad
dignitatem Principatuum et Angelorum
consortium obedientiae merito reducunlur.
Unde dicit Isaias ' : Factus est principalus
super humerum ejus , etc.
' Josepb., Aniiq. Jud., lib. XI , c. vin. — 2 Col.,
111,2:!, :;;].— 3 1 Coi-., vii, 10.— ' il Coi\, .\1II, 3. —
Itcm quarto, propter libertatis verae acqui-
sitionem : nullus enim vere iiber esse pole-
rit, qui non, secundum Principatuum assi-
milationem , obedientice legibus penitus se
subjererit. Nam qui vere obcdiens essel,
omnem creaturam sibi subjicibiiem inveni-
ret. Omnis cnim creatura, ut dicit Augusti-
nus, liomini obediret, si simpliciter Creatoris
imperio obediret; imo ipse Deus nihil peni-
tus subtraheret ab hominis obedientia, si se
non sublraheret a divina. Et hoc patet, quia
quandiu antiqui suis pra3ceptis simpliciter
et praecise obediebant, eliam Deum obedire
humanisjussionibus ver.sa vicissitudine sen-
tiebant, ut patet in Josue * : Non fuit post
vel atite tam lonrja dies, obedienle Deo voci
hominis et purjnante pro Israel. Unde patet,
quod qui vere est obediens, summum Prin-
cipem Deum sibi subjicit, et habere con-
formitatem cum summis Principatibus se
ostendit.
Item quinto , subditi, et subjectionis statu
constituti, configurantur ordini Principa-
tuum propter suorum superiorum modes-
tam supportationem : quia si subditi, spiritu
superbiae inftati, prffilatorum officio resiste-
rent, modis omnibus spiritualem Ecclesiae
principatum impedirent. Et ideo in officio
praelationis conslitulis non est leviter dero-
gandum, nec eis faciliter detrahendum, quia
hoc omnino contrariatur officio Principatus.
Ideo dicitur in Exodo' : Diis non detrahes ,
etprincipi popidi iui non maledices. Et in
Proverbiis '" : Verbosus dissipat (c) princi-
pes. Et ideo, sicut non dccet subditum oblo-
qui pra^lato, sic non expedit ipsum majorem
de facili adhibere fidem, quando sinistra vel
detractoria dicuntur de subdito seu ministro.
Dicitur enim in Proverbiis " : Princeps qui
libenter audit verba mendacii, omnes mini-
stros habet impios, etc.
Item sexto, propter expressam divinae di-
lectionis oslensionem : de Principatibus enim
' Kxnd., T!ix, 0. — « Roiii., \n\, 2. — ' Isn., ix, fi. —
" Jos., X. 14. — » Exod., x.xii, £8. — '» Pruv., \\i, ii.
— " l^ruv., XXIX, 12.
(a) AI. Amanles. — (6) Qmd. — (c) ^'iilg. spparat.
30
m
DE ECCLESIASTICA HIERARCHIA.
dicitur, quod sunt supersubstantialis ordi-
nationis manifeste ostensivi, id est, ordinat®
dilectionis. Nam superiores ordines, quibus
mediantibus suas recipiunt illuminationes,
singulari modo diligunt, et in signum amo-
ris, inferiores angelos ad superiorum con-
formitatera ordinatissime promovent et re-
ducunt. Et hoc convenit bonis subditis, ut
suis prjelatis obediant, ut Domino Deo et
eisdem non ex tiraore, scd ex amore, reve-
rentiam et honorem exliibeant et impendant.
Unde Sapiens in Ecclesiastico ' : Filii sa-
picnticB ecclesia jiistorum, et nalio eorwn
obedientia et dilectio. Et Apostolus ' : Obe-
dite prcepositis vestris, et subjacete eis : ipsi
eiiim pervigilant , r/uasi ralionem pro ani-
mabus vestris reddituri, ut cum gaudio hoc
faciant , ct non gementes , etc. Ilem Eccle-
siasticus ' : Timor Dondni initinm est dilec-
tionis. Talis timor reverentiae debelur pra^la-
lis, et iion servilis («) , de quo dicilur ab eodem
Apostolo ' : Vis non timerc potestatem, etc.
Ilnde tales, qui suos diligunl prailatos, a
Domino versa vice singulariler diligi pro-
merentur, sicut etiam patet in Ecclosiastico ' :
Eris tu velut filiiis Altissimi obediens, etmi-
serebitur tui magis quum mater. Et in libro
•ludicum» : Anima mea [b) diliQit principes
Israel, elc.
Item septimo, propter voluntariam corrc-
ctionis sasceptionem. Nam qui angelicis
Principatibus in vita et in moribus assimi-
lantur, libentcr sustinent correclionem ; et
correcti, non ad iram velodium provocantur.
Quidquid enim Dominationes et Potestates
Principatibus influunt,vel infundunt, hoc be-
nignoafrecluPrincipatusrecipiunt, etadmit-
tunt. Nam babetur in Ecclesiastico ' : Quid-
quid tibi applicatum fuerit, accipe, et in
doloresustine,et in/mmilitate tua patientiam
habe, etc. Nam correctio, sive disciplina, est
animae medicina : quffi, etsi ad tempus vul-
nus mordeat, tamen sanat. Et id
» Eccli., IH, 1. — ' Hel,)\, XIII, 17. — ' Ecc/i., xxv,
Ifi. — ' /lom., xin, 3. — ' Eccli.,\v, 11. — « Judic,
V, 9. — ' Eccli., 11, 4. — • Piov , XXVIII, 23. — ^ Job.,
(a) Ccet. edil. servis. — (4) Vulg. Cor meum.
non odit medentem , imo diligit, et sustinet
corrigentem. Ideo dicilur in Proverbiis * :
Qui corripit hominem, gratiam postea inve-
niet apud eum, magis quam ille , qui per
lingua; blandimenta decipit. Et .lob' : In-
crcpationem Dominine oderis, ciuia ipse vul-
nerat, etmedetur, etc. Ex quo patet, tjuod ho-
mines asperi et amari, qui nolunt corripi, non
possuntsanari. Undedicitur iterum iu Prover-
biis "* ■.Homini qui dura cervice corripientem
contemnit, repentinus ei superveniet inte-
ritus, etsanitaseum non sequetur. Et Amos" :
Oderunt in porta corripientem , et pcrfecte
loquentem abominati sunt, clc. Stulti sunt
tale.«, qui obloquuntur et murmurant contra
disciplinam. Dicit enim Isaias " : Stultus
stulta loquetur, scilicet murmurando coutra
praelatos, et corripientibus se detrahendo. Et
seqnitur : Princeps vero ea, quce dignasunt
principc cogitabit, etc. Quod ulique facit ,
qni cogitatum suum sic disponit et ordinat,
ut omnia velit suslinere patienter, et corri-
genti non resi.stat. Talis princeps fuit Job,
quando dixit " : Hcec sit consolatio mea , ut
affligens me dolore non parcat.
CAPUT II.
De Archangelis.
In subditis vero non solum exigitur obe-
dientia respeclu praelati; imo et vita>. mun-
ditia, et innocentia respectu sui. Mundos
enim , et immaculatos subdilos et miuistros
requiritDomiiius, similiterelpra^latiis. ITnde
P.-^almista " : Ambulans in via immaculata,
hic 7nihi fninistrabal, ctc. Tales fucrunt pueri
David, ut patet in primo Reguin " : Si mundi
sunt pueri a mulieribus, manducent. Et
respondit David : Continuimus nos, et vasa
puerorum sancta sunt. Exigilur auleni in
eis triplex munditia, scilicet 1. numditia cor-
dis;nam, Beati mundo corde, etc, dicitur"
in Matthaeo ; et in Proverbiis " : Qui diligit
V, n. — '» Prov., Xiix, 1. — " Amos, v, 10. —
— '»1 licj., XII, 4,
Job., VI, 10.
- " .1/(1//.'/., \
quoreo-
cbaoge
PART. III.
cordis munditiam, etc, Item 2. munditia oris ;
iii Job ' : Hcec passus sum absque iniquHate
manus meoB, cuni haderem mundus ad Deuni
preces. Ideo Angclus legitur' mundasse labia
Isaiffi. Item 3. mundilia corporis, dc qua
Isaias ' : Mundamini, quifertis vasa Domini.
Et Jol) ' : Si mimdus et rectus incesseris. Et
Paulus » : Ut mandaret sibi populum acce-
ptabilem, etc. Et ilem * : Mundemus nos ab
inquinamento carnis ct spiritus, perficientes
sanctifieationem. Sic sancdficali et mun-
dati (a) assimilantur sanctis Archangelis, qui
Principatibus [b) immcdiatius sociantur; et
Archangelns ad Virginem cst transmissus,
ut pcr hoc ostenderclur, quod magna est
convenientia inter viigineam caslitatem, et
archangelicam dignitatem.
Dicuntur aulem Archangeli, qni ad nun-
lianda majora asummo Principe transmit-
tuntur; qui inter angejos inferioris ordinis
principatum habere diguoscuntur ; qui a
Principatibus accipiunt ilhiminaliones, quas
postea Angehs manifestant. Et ideo dicit Dio-
nysius ^ quod ordo Archangelorum commu-
nicat ciim Principatibus, et ordinibus supe-
rioribus, quantum ad susceptionem illumi-
nalionum, et sui ad superprincipale princi-
pium conversionem ; communicat etiam cum
inferioribus, per ipsorum ad Deum reductio-
nem. Nam uniti Deo, mediantibus ahis ordi-
nibus superioribus per amorem, angelos in-
ferioris ordinis et homines nituntur unire
Deo, quemadraodum et ipsi sunt uniti; et
ideo vivificam et simpUficam dicuntur ha-
bere virtutem. Undc status continentium
merilo comparatur ordini Archaugelorum,
qui per vitae munditiam merentur obtinere
illius ordinis dignitalera, sicut dicit Domi-
nus ' : In resurrectione neque nubent, neque
nubentur, sed erunt sicut angeli Dei.
Conformes igitur debent esse Arcbaugehs
quantum ad conscientiae puritatem, ut scili-
cet eorum mens et conscientia ab imagina-
' Job, XVI, 18. — > Isa., VI, 7. — ' Isa., Lll, II. —
4 Job, VII), 6. — 5 m., II, 14. — « II Cur., VII, I. -
{a) Coet. edit. mundi. — (i) Edit. Ven. principatus.
CAP. II. 467
tione et appelitione carnalitatis sit remota, 'i'^^^«
sicut natura archangelica ab omni taU con- ™ foi
ditione esse dignoscitur aliena. Et ideo non
solum expedit talibus a carnis passionibus
abstinere ; verum etiam illecebram carnis
sahem in memoria non tenere. Dicitur enim
in Luca ' : Spiritiis carnem et ossa non ha-
bet. Et in Psalmis '" : Quifacit anrjelos suos
spirilus. Incnjiisreisignum,prajcfplum est
filiis Caath, quod mundarent altare acinere,
et involverent illud purpureo vestimento, et
ponerentcum vasis ministerii. Caa^/i dolens
vel pcenitens interpretatur. Fihi itaque Caath
tihi sunt pcenitenlia; et doloris, qui "' altare
proprii cordis debent emundare, non solum
ab igne luxurise, imo etiam et cincre, id est,
a reUquiis immunditiaj , sciiicet a memoria
et cogitatione, sicutdicitur iuGenesi '^ : Nec
stes in omni circa recjione, etc. Et tunc digni
erunt hujusmodi, cum vasis tabernacuh et
ignis receptaculis involvi, id est, sanctorum
Archangelorum societati adaequari, si vide-
Ucet fuerint in purpureo continentiae vesti-
mento imdique involuti.
Item secundo , propter officii digiiitatem :
nam inter coelestium spirituum ministeria,
leguntur ArchangeU liabuisse in omnibus
digniora, ut patet in Gabriele, qui virgini-
tatis Filium praedixit de Virgine nascitu-
rum. Similiter, et in Michaele'^ qui popu-
lum Israeliticum praidixit de captivitate Ba-
Ijylonicaexiturum. SimUiter, etin Raphaele,
qui '* missus est ad Tobiam curandum , qui
preedixit se daemonium fugaturum. Fumus
("inquit'^) ejus extricat omne rjenus doemo-
niorum , etc. Et in istis tribus offlciis privi-
legiatis , videntur habere continentes assi-
milatiouem cuiu Archangelis praetaxatis :
nam continentia sanat a vulnere concupis-
centiae mentem, et spiritualem reparat in
animo visionem : nam libido affectum cor-
rumpit et sauciat , intellectum vero oLlene-
brat et excaecat , ut patet in Samsone , qui
' Dion., de Cail. Hier., c. ix, § 2. — « Maith.. xxn,
30. — » Luc, XXIV, 39. — '» Psal.cw, i. — •' :\ui„ ,
IV, U. — '- Gen., xix, 17. — " Ban., x, 13. — '* Tob.,
XII. U. — '5 Tob., VI, g.
m
per libidinem , et vires corporis amisit , et
exoculatus ab hostibus fuit. Idem etiam pa-
tet in illis senibus , de quibus dicilur ' : Exar-
serunt in concupiscentiam ejus , et everte-
runt sensum suum , et declinaverunt oculos
suos , ut non viderent coelum , neque recor-
darentur judiciorum justorum. Sic vir ar-
changelicus, continens scihcet et mundus,
Raphaelis consilio piscem arripit, et, contra
omnemspiritus infirmitatem, cordis et fellis
particulam apponere non desistit. Piscis est
Christus, sicut dicit Glossa super finem Joan-
nisultimi :« Piscisassus,estChristuspassus.»
Cujus cordis particula, id est, dilectio in
perforatione cordis nobis ostensa est, potis-
tlssime ad fugam et declinationem omnis
malitia; nioliva. Fellica autem passionis ejus-
dem amaritudo, est omiils turpitudinis con-
cupiscentiai purgaliva , et caecitatis ac cali-
ginis spiritualis abstersiva. At tale collyrium
mitlit Joannes in Apocalypsi, dicens» : In-
junge oculos tuos coUyrio , etc. Continentia
eliam a Babylonica confusione liberavit, et
Hbertali gloria; filiorum Dei suos imitatorcs
restituit vel reslauravit : et ideo Archange-
his Michael, qui populo captivo praifuit ,
annuiiliaturus populi iiberatiouem, Dauieli^
in vestimentis hneis se oslendit, et auro
nmndo cinctus fuit. hi quo datur nobis in-
telligi , quod illi soh ab uUima corruptione
naturse el gratia; liberabuntur, qui hac du-
plici munditia , scilicet meutis et corporis,
vestiuntur. Ideo dicit Ecclesiasles ' : Omni
tempore sint vestimenta lua candida , elc.
Et Apocalypsis ^ : Beatus qui custodit vesti-
menta sua, ne nudus ambulet. Ad hoc etiam
continenlia divinae inhabitationi hominem
prasparat , quia Deus mentes castas inhabi-
tatelfrequentat : et ideo archangelus Gabriel
mundissimus ad Mariam mundissimam est
specialiter destinatus , et adventus auctoris
totius munditice nuntiatus , et hoc ut omnis
conscientia hic advertat quia nnmdus Deus
mcntes immunditia? subditas non subintrat.
DE ECCLESIASTICA HIERARCHIA.
ut dicitur in hbro
bit, etc.
lientiae ' : Non habita-
Item vila contiaentiae assimilatur digni-
tati archangelicae propter corporis assumpli
qualitatera : nam angelus, cum sit incorpo-
reus, nonnisi propter nostram iustructio-
nem , corporis assumit effigiem sive reprae-
sentationem : et ideo Archangelus apparens
secundum humanae capacitatis apprehensio-
nem et castitatis commendationem mortaU-
bus se ostendit , sicut patet in propheta Da-
niele, ubi de Michaele Judaeorum principe ,
et archangelo , secundum quod dicit Glossa
super illud^ : Vir vestitus lineis, el cinctus
auro obrizo apparuit , cujus corpus fuil
quasi chrysolithus, et facics ejus quasi spe-
cies fidguris, et octdi cjus ut lampas ar-
dens, et brachia ejus et pedes sicut simiti'
tudo a?ris candoitis. Haec quidem de Archan-
gelo Michaele sunt dicla, sicut expressedicit
Giossa, cujusibidem commendatur corpus.
Describitur etiam et vestitus : nam vestis li-
nea candida , et circa renes deaurata ; cor-
pus etiam fait gemmeum, igiieum et a?aeum :
in quo ostcaditur, quod duplex est coatinen-
tia, sciUcet corporalis, quae quidem cum dif-
ficultale acquiritur, difficiUus retinetur, sed
difficiUime, imo impo?sibiliter usque in finem
sine gratia cusloditur. Vestis itaque liuea ,
sive caudida , refertur ad castitatis honesla-
tera , qua hcminis animus mirabililer deco-
ratur : deaurata vero , ad ejusdem refertur
coutinentia; claritatem [a) , sive pretiosita-
tem, cui omnis virtus inaestimabiUs , vel
incomparabilis repututur, juxta iUud Eccle-
siastici ' : Non est cequa % ponderatio conti-
nentis animce. Et Isaias ^ : Pretiosior erit vir
auro, et homo mundo obrizo. Quod fuit si-
milis chrysolitho lapidi , sciUcet maris effl-
giem praeferenti, igiu sive fulguri, et aeri
candenti, omnimodam significat mentis pu-
ritatem : quae quidem acquiritur per amari-
tudinein contritioais, et hoc cbrysoUtho de-
siguatur ; et per iuQammationem delectaUo-
• nan., xiir, 8. - ■ Apo,\, iii, 13. — ' Dun., x, 5.
— ' Ecclc. IX, 8. — ' AijOc, XVI, io. — '^ Sa
(«) Cat. cilit. charilateiu. — (A) Vulg. di/jna.
— ' Uan., X, 5. — 8 Eccli., vj, 15. — ■' Isa., xii
PART. III. CAP. III.
nis (c), et hoc in igne vel fiilgure flguratur ;
et per invincibilem instantiam et continua-
tionem opcrationis [d) , et hoc in sere can-
dente demonstratur, etc. Et lioc est quod
dicitur in Ezechiele'!: Erat aspectus ani-
maliiim , scintillce quasi aspectus ceris can-
clentis , et sicut splendor ignis , et fulguris
coruscantis, et quasi visio maris, etc.
Item comparantur contiiientes Archange-
lorum ordini proptcr unificam simplicita-
tem : nam uniti por gratiam et amorem ,
alios nituntnr inferiores ad divinam reducere
unionem, ut dicit ' Dionysius. Et hoc proprie
convenit continentibus, qui divinae simpU-
tatis sequentes puritatem, divisas carnaHum
affectiones nituntnr abstrahere ab illicitis , et
reducere ad menlis et corporis castitatem ,
quia cortina cortinam trahit, sicut dicitur
in Apocalypsi ' ; et in Ezcchiele * : Erant aii-
tem pennce conjunctce alterius ad alte-
rum, etc. Ideo Angeli se mutuo exhortantur
ad sanctitatem , ut dicit Isaias " : Clamabat
alter ad alterum, dicens : Sanctus, Sanctus,
Sanctus, etc. Et Paulus^ : Esto exemplum
fideVmm in verho , in conversatione , in cha-
ritate , in fide et castitate.
Itera, propter singularem quam habent
cum Domino familiaritatem : nam Archan-
geli specialissime dicuntur Domino assistere,
sicut sibi prae caeteris magis familiares, ut
dicitur in Luca' : Ego sum Gabiiel, qui
asto ante Deum, etc. Et in Tobia * : Ego sum
Raphael , unus ex septem, qui astant ante
Deum. Et utique continentibus convenit,
qui ratione vitae incorruptae Domino familia-
rius videntur adhaerere , sicut de innocenti-
bus dicitur' : Virgines enim sunt., et se-
quuntur agnum quocumque ierit. Ideo Joan-
nes virgo permanens majorem familiarita-
tem cum Yirginis Filio hubuit et contraxit.
Hoc est quod dicitur in libro Sapientiae '» :
Incarruptio facit propinquum Deo.
CAPUT iir.
De Angelis.
' Ezech., I, 7. — ' Dion., de Cal. Hier., c. ii. —
'Lege Exad., xxv(, 3; Apoc. xxii, 11, quoad sensum.
- ' Ezech., I, 9. — 5 ha., vi, 5. — « I Tim., iv, 12. —
Luc, i, 19. — » roA.,-xil, 15. — » Apoc. xiv, 4. —
• Sap., VI, 20. — " Dion , de Cal. Hier,, c. :x. —
Ultimus ordo est Angelorum. Unde Angeli
suut coelestes spiritus ullimam hierarchiam
perficientes, qui immediate se habent ad ec-
clesiasticam hierarchiam , ut eani purgent ,
perficiant et illuminent , ut ipsis medianti-
bus sit snrsum ad Deum actio , conversio ,
communicatio, et unitio, dicit" Dionysius.
Est autem Angelus nomen officii , non natu-
rae : semper enim spiritus sunt; sed cum
mittuntur, Angeli vocantur. Unde iilumina-
tiones, quas ex superioribus accipiunt, ad
uos deferunt , et secundum diversos gradus
vitam humanam ordinant et disponunt, et
ad divinam cognitionemnosadducuut. Unde
sieut aliis ordinibus subsunt, ita hominibus
praesunt; et ideo sursum se extendunt per
dileclionem, deorsum progrediunlur per ho-
minum guljernationem.
Et istis angelis potissime assimilantur
boni subditi quoad exercitiura raisericordiae
et compassionis : quia enim nos diligunt,
ideo dona gratiarum, quae a Deo recipiunt,
nobiscum dividunt, et (c) , quantum iu eis
est, laborant, ut ad divinse gratiae partici-
pationem nos perducant. Et quamvis Deo
assistant per contemplationem , moventur
tamen ad nos per dilectionem ; et quae in
secreto contemplationis hauriunt , sanctis
animabus coramunicant et transfundunt. Sic
viri spirituales angehs se conflgurantes ,
operibus pietatis intendunt, et sua indigen-
tibus distribuunt liberaliter, et impendunt.
De quibus dicitur in Ecclesiastico " : Isti sunt
viri misericordicB , etc. Hoc docuit Tobias,
dicens '^ : Si multum tibi fuerit, abundanter
tribue ; et si exiguum tibi fuerit, etiam
exigiium impartiristude. Et in Proverbiis '* :
Ver misericordiam et fidem , etc. Et Lu-
cas " : Estote misericordes , etc. Talis fuit
"Eccli., xLiv, 10. — " Tob., IV, 9. — ^''Prov., iv, 27.
— '5 Luc, VI, 36.
(a) Forsa legendum dilectlonis. — (A) Item oratio-
nis. — {c) C(et. edit. add. diligunt.
Subditi
cordes
Aageli»
470
DE ECCLESIASTICA HIERARCHIA.
infantin crevit mecnm Omni petenti te tribue. Ideo eliam iri flgura
Job, qui ilixit
miseratio , ct de iitero egressa est meciim.
El ille est verc misericors, qui totum cor
impendit miserlis proximorum.
Item Angeius, quia nou depemlet a mate-
ria corporali , transiens per tnaterialia et
sensibilia, ab ipsis non coarctatur, nec in
aliquo coinquinatur : sic boni activi, tran-
seuiites per bona temporalia, nullam ab iilis
contrahunt infectionem; namipsorum corda
non dependenl a terra : ideo dicit Fsalmista* :
Divitice si affluant, nolite cor apponere. Non
sic est de avaris , quorum aftectus omnino
dependet a lerrenis, ut dicit idem Psal-
mista ' : Conglutinatus est in terra venter
noster. Et in Joanne («) * : Qui cle terra est,
de terra loquitur. Et Isaias ' : De teira mus-
sitabit elofjuiiim tuum.VA. in Ecclesiastico ' :
Nihil est iniquius , cjuam amare pecuniam.
llem Angeliis illis, qui magis ei sese con-
formant, et vicinius appropinquant, plus se
communicat; et ideo comparatur luci in
Genesi , in fMca, et in Actibus. Nam sicut
lux traiisparentia et diaphana manifestius
ilhiminat, coiitracta autem et terrestria,
propter grossitudinem s'bi resistenlem, non
penetrat, nec immulat ; sic lux aiigelica sibi
appropinquantes perfectius illuminat et illu-
slrat , et ideo ubi obstaculum improbae vo-
luiitatis invenit, per hujusmodi alTectiim
tfrrcnuiu et grossum se non diffundit. Ideo
dicitur iu libro Sapieutiai'' : Spiritus disci-
pfina; effugiet fictum. iu quo per spiritum
angelicum instruimur, quantum in nobis
cst, omnibus beuefacere, sed preecipue
doinoslicis fidei humanitatis obsequium pro-
pcnsius eshibere , et praecipue illis, qui
iidbiscum majorcm habent in virtuosis ope-
ribus couformitatem, juxta illud Sapientis " :
Si benefcceris, scito cui benefeceris. Pauper
enim justus injusto pra?poueudus cst; quain-
vis tempoie nccessitatis bonis et malis sit
elcemosyna facienda, juxta iilud Lucse ' :
Job, XX^l, IS.
— - Psal. i.xi, n. - ■' Psal. xLlil,
— <> Jocin., ill,
31. — » lia., XXIX, 4. — « EcclL,
10. — •' Sup.,
\. 5. - 8£cc/.., XII, 1.-9 Luc,
ignea ieguntur Angeli apparuisse in multis
locis sacraeScripturae : quia vis ignea omnia
penetrat, et omnia purificat, et tameu per-
fectius illa immutat, quae subliliora sunt et
in sua substantia puriora, et ad susceptio-
nem suae impressionis sunt habiliora.
Item Angeli, velocitate sua naturali, subito
etin temporeinintelligibih(6)operaulur: ideo
comparantur veutis simihter in mullis locis,
et maxime a Psalmista, qui dicit '" : Volavit
super pennas ventorum. Nam ventus ve-
lociter agens non valet delineri, subito
venit, et subito recedit, et causam mofus
uon cognoscimus , et, ubi se occultat, non
videraus : sic et Angeli. lu hoc etiam assi-
milantur viri misericordes Angelis, qui sta-
tim qiiando pauperis indigenliam percipiunt,
manum adjutrioem porriguut , et tanquam
veuti, nunc occulte, nunc manifeste ad sub-
veniendum paa{)eri se exponunt, sicut fecit
beatus .Michael, qiii subito et occulte sicut
ventus ad sublevationem inopiaj sui populi
prosilivitjjuxta illud Sapientis" : Corinopis
ne afflixeris , et non protrahas datum an-
gustiunti. Et iii Job " : Si expectare feci
oculos viduce. Unde exemplo angelorum
instruimur festinanter et occulte, sive inin-
telligibiliter (c) pauperi subvenire. Et hoc est
contra aliquos , qui pauperibus bene pro-
nnttunl, sed promissum non perducunl ad
effectum. Contra quod dicitur " : Ne dicas
amico tuo : Vade , et revertei-e , cras dabo
tibi, cum statim possis dare.
Item virtus angelica uniformiter est per-
manens, et indefessa : ideo semper depingilur
in forma hominis juvenis, et hoc pro[iter
viviticam angelorum virtutem semper con-
valescentem , et nunquam deficientem , vel
ad auliquationem pertingentem. Et hoc
congruit justis, qui a bono proposito non
deficiunt , sicut faciunt aliiiui , qui liberales
et prodigi sunt in juventute, sed ad avari-
VI, 30. — '" Psal. XVII, 11. - " Eccli., iv, 3. —
'- JoA, XXXI, IC— '3 Prm:, iii, 28. — (a) Al. Et
Joaunci. — (4) Al. mtelligibili. — ('-) inlelligibiliter.
PART. 11 1.
tiain se converlunt in seneclute , et lunc
potissirae in •horrea congregant, cX tempo-
ralia coadunant, qiiando morli vicinius ap-
propinquant, sicut Ifgitur fecisse dives ille
stultus in Lucci ' : Hac nocte repclent ani-
mam tuam, eti\ Sed virangelicus iiunquam
torpescit alj exercitio operuiu cliaiitatis ; imo
tanto plus proficit in virlutibuSj qiianlo pro-
cedit amplius in diebus : sicut de Aser dici-
tur in Deuteronomio ' : Sicut dies juventutis
tiue, ita et senectus tua. Et in Psalmo ' :
Senectus mea in misericordia uheri. Sicut
et Caleb *, cum esset octogenarius, ita fortis
fuit ad gradiendum et pugnandum, sicut
lempore juventutis. Et in Psalmo * : Reno-
vabitur ut aquilce juventus tua, etc.
Item Angeli habent virtutem motivam
semper in divina proceilentem , et ideo An-
geh alati et pennati describuntar : alis enira
et pennis a terra volucres elevautur. Sic
boni et angelici viri alis gemint-e charitatis
ab amore terrenorum , affectu et voluntate
separantur, et ad coelestia, meiite ab omni
cura terrenorum expedita, elevantur. Istse
sunt duae al» , quaj data; sunt mulieri , ut
fugeret in desertiira, ut dicitur * in Apo-
calypsi, et Isaia ' : Assument pennas iit
aquilce. Et ideo describuntur Angeli in
figura aquilae , et significant sublimcm
ascensum Angelorum et honiiimm in di-
vina, quando quae sursum sunt, diligunt,
et non quse super terram. Alas ([uidem non
aquilce, sed potius milvi, liabent impii, rap-
tores et avari , pauperum oppivssores , qui-
bus non elevantur ad ccelum, sed potius
depriinuntur ad infernum, ut dicit Zacha-
rias ' : hatce sunt ei alce milvi , et delata est
in campum Senaar, quod interpretalur fo'-
tor , et signat infernuin, ubi deferuntur
impii duplici ala adjuti , scilicet ala cupidi-
tatis, et ala maligiiilatis. De quibus Hiere-
mias ' : In alis tuis inventus est sanr/uis
pauperum.
' Luc. XII, 20. — ■ Deut.. xx.xm, 25. — ^ Psal . .\ri,
I !. — * Jos., XIV, M. — ' Psal. cil, 6. — ' Apoc, xii,
14. - ' /ot., xl, 31. — 8 Zticli., V, 9, II. — » Je-em.,
[n) Vtils. diein ielli.
CAP. III. i"l
Itein Angeli tanta lcgc oljedienliae suat
astricti , quod nunqiiam ad aliud deflec-
tuntur , nisi ad illud solum , ad quod Dei
ipsius praesidentis nutu et imperio dncuntur,
et ideo in figura equorum ssepiiis descri-
buntur : nam sicut equus circumducitur
fraeno, sic ipsi divino imperio circumagun-
tur. Ita viri sancti in statu sulijectionis con-
stituti, velut equi ad Dei laudem infraenati,
ab obedientiae legibus non recedunt; sed
nunc se exhibent Deo tanquam albos equos
per vitffi munditiam et castitatem , nunc
eliam ut nigros per humilitatem, et nunc
rubeos sive igneos per fervidam charitatem,
nunc varios per multiplicis meriti diver-
sitatem. De his equis dicitur "• : Numquid
prcebebis ecjuo fortitudinem ? Et in Prover-
biis " : Eciuus paratur ad bellum{a), etc. Et
in Zacharia '^ : Visitavit Dominus exercituum
cjrecjcm suum , domum Juda , et posuit eos
quasi eciuum gloricesucB in bcllo. Et in libro
Machabaeorum '^' : Apparuerunt adversarii
de coelo viri qiwique in equis, frcenis aurcis
decori, etc, et in his puritas conscienliae, et
ductilitas obedientiae desigiiantur : nam
talibus fraenis Dei jumenta refraeiiantur ,
quia a voluntatis propriae impetii volun-
tarie coarctantur. Unde Jacobus '* : Eciuis
frcena in ora mittimus, ad consentiendum
nobis , et omne corpus eorum circumferi-
mus , etc.
Item Angeli , quamvis ad diversa et con-
traria sint missi , tamen in se contrariis
affeclionibus et animi motibus non affi-
ciuntur, et ideo vestimenta varia , et aureis
zoiiis constricta, habui.sse dicuntur. Nnin
Angelus habet virtutem servandi finniler,
et coadunandi et suas, et subdilorum alFec-
tiones , ut singulae et universae in Deum
justificentur , el ad ipsum reducantur, sicut
vestes, ne decidaiit, circa corpus zoiia colli-
gautur. Et lioc proprium estexisteniibus in
acliva vita, ut quamvis corpora circa di versa
sint distracta, corda tamen quoad inteutio-
472
nem finis semper in Domino sint unita :
sicut fuerunt corda discipulorum, de quibus
dicitur ' ; Erat omnibiis cor unum et anima
una in Domino. Varia ipsa vestimenta, varia
sunt viitutum opera^ quae zona charitatis,
quae ' est vinculiim perfectionis , ad flnem
unicum uniuntur , juxta illud Lucae ' : Sint
lumbi vestri proecincti , et luccrncp, etc. :
lumbi quidem cingulo castitatis, sed pectus
zona aurea charitatis. VA in Ecclesi^astico * :
Circumcinxit eum zona juslitice, etc.
Ilem, quando ad exteriora miltuntur,
orationes et merila singulorum , vel deme-
DE ECCLESIASTICA HIERARCHIA.
rita, sub certo justitise pondere el mensura
ad Deum reducere perhibentur, ut patet ^ in
libro Tobiae : ideo instrumenta mensurandi
et ponderandi * in manibus gestare videntur.
Quibus sunt similes viri justi, qui non so-
ium propria, veruni etiam aliena nilunlur
apud Deum in orationibus et gratiarum ac-
tionibus habere recommendata. Eamdem
enim mensuram gratiffi et gloriaj a jnsta
Dei providentia profuturam desiderant ,
quam ex proprio merito a summo judice
jam expectant. Uude Paulus ' : De reliquo
reposita est mihi corona iustilioe , etc.
QUARTA PARS
(Ouic routila, ac imiierfccto cst)
r E C OE 1. 1 E T F 1 R M A M E N T I V A II 1 1 S S 1 G X I K l r. A T 1 0 N 1 B I! S (l)
CAPUT PRIMUM.
Cczli nomine varia iti Scriptura signi/icari, et
quomodo nomine cccli sigtiificentur angeli.
' Vocavit Deus firmamentum cfelum, etc.
Viso qualiter ordines angelorura figurative
possint adaptari diversis ordiaibus homi-
num electorum, nunc ad intuendas coeli et
c«lestium corporum proprietates est bre-
viter transeundum. Et cum sit multiplex
roelum, ex considcratione proprietatum cor-
porum ca'Iestium mulliplicera possumus
clicere mysticum intellectum. Dicitur enim
iu Deutorenomio ' : En Domini Dei tui
cosluni est, et coslum coelonnn, et<\ Ibi dicit
Glossa : « Nonnulli dicunt septem esse coe-
los : primum aereum, secundum ffithereura,
tertium olympium, quarlum igneum, quin-
turaflrmamentum, sextum aqueum sive cry-
stallinum, seplimum empyreum. » Nomine
igitur coelorum intelligere possuraus statum
et dignitatem tara hominum , quam ange-
lorum electorura, quorum conversatio in
coelis est.
Coeli itaque nomine quandoque in Scrip-
lura intelligitur puritas angeloruni , quan-
doque dignitas sanctorum, quandoque po-
tostas sive auctoritas , quandoque sublimis
vita et conversatio justorum , quaiidoque
occnltatio divinorum judiciorum. Ccelo igi-
tur primo, scilicet empyreo, puritas ange-
lica comparatur, de quo dicit Basilius :
« Ccelum primum est natura simplicissi-
mum, de corpulentia habens naturam subli-
lissiraam, et tamen solidissimam, primum
mundi inferiorum contenlivum, ordina-
tivum et informativum : quod propter suam
Scriplu-
rasigoi-
ficantar.
' Acl., IV, 32. — • Coloss., m, 14.
— » Eccti., XLV, 9. — 6 Tok, xii, 12.
-•twc, .\ii, 35.
- ' Ezcch., XL,
Amos, vn, 7;
8 Gen., i, 8. -
Apoc., XXI
- ' Deul., X,
., IV, 8.
(n) Cat. cdit, dcest titulns ille De coeli, etc.
PART. IV.
dignitatem est singularis Dei sedes, sive
habitaculum nuncupatum. » Haec omnia
beatissimis spiritibus congruunt, in quibus
singulariter requiescit Deus per aptissimam
et ordinatissimam voluntatis conformitatem.
Unde dicit Isaias * : Ccelum sedes mea cst, etc.
Et Psalmista » : Dominiis, in ccelo sedes ejus.
Et iterum ' : Dominus in coelo paravit se-
dem suam. Et in Apocalypsi dicitur ' : Et
ecce ostium apertum in cceio. Et paruui
infra : Et ecce sedes posita erat in coelo ,
et supra sedem sedens.
Dicuntur itaque angeli ccelum propter
omnimodam incorruptionem, et naturae suae
puritatem : nihil enim habent corpulentiae,
qui ab omnibus corporis passionibus sunt
divisi. Ideo dicitur in Esodo ^ : Sub pedibus
ejus quasi opus lapidis sappliiri , et quasi
coelum, cum serenum est. Unde sicut ccelum
serenum, serena est et pura natura angelo-
rum , cui nulla prorsus adhaeret oppilatio
carnalium passionum, nulla attingit infectio
morum vel affectionum.
Item secundo subtilissimi sunt quantum
ad intelligentiae perspicacitatem ; unde dicit
Psalmista ' : Qui fecit coelos in intellectu :
quia quanto sunt Deo viciniores, tanto in
secretis diviuis et arcanis Dei sunt subti-
liores, et ad videndum omnia in speculo
aptiores. Dicit enim Ezechiel ' : Plenus sa-
pientia , et perfectus decore, etc.
Item tertio solidissimi sunt quaiitum ad
naturae incorruptae perpetuitatem , et fisam
ac stabilem in Deo voluntatem , sicut dicit
Job ' : Tu forsitan cum eo fabricatus es
ccelos , qui solidissimi quasi oere fusi sunt :
ibi Glossa: a Angelici spiritus^ qni in coele-
stibus sunt conditi, per coelos exprimuntur,
qui ab integritate eliam acceptae fortitudinis,
nulla mutabilitatis rubigine consumuntur.
Ideo dicitur in Ezechiele ' : Et similitudo
super capita animalium firmamenti, quasi
aspectus crystalli horribilis. Crystallus flr-
' /«;., LXVi, 1. — = Psal. X, 5. — ' Psal. cii, 19.
— " Aiioc, IV, 1, 2. — 6 Exod., XXIV, 10. — « Psnl.
cxxxv, 5. — ' Ezech., xxviii, 12. — « Job, xxxviil,
18. — " Ezech; I, 22. — " Apoc, xxii, 1. — " Eccli.,
CAP. I. 473
mam soUditatem habet , et radium solis in
serecipiens, ignem emittit : sic divini spiri-
tus soliditatem habput in constantia virtuoFae
actionis, et per.spicacitalem in perceptione
divinae illuminationis. Unde dicitur in Apo-
calypsi '" : Ostendit mihi fluvium aquoe vivm
tanquam crystallum procedentem de sede
Bei. Per fluvium crystallinum, de sede proce-
dentem, possumus intelligere abundantiam
virtutis et gratiae, quam divina virtus per
angelorum ministerium in nobis operatur.
Item quarto quantitate sunt raaximi, non
per dimensionem, sed per virlutem et po-
testatem. Immensam enim habent altitu-
dinem quoad divinonim praeceptorum (a) ;
immensam latitudinem , quoad completissi-
mam dilectionem ; maximam profunditatem,
quoad secretorum cognitionem. Unde in Ec-
clesiastico " : Altitudinis prmamentum ,
pulchritudo ejus, etc. Et Isaias " : Quis men-
sus est pugillo ac/uas , et ccelos palmo pon-
deravit ? Glossa ; « Ut divina manus coele-
stium spirituum potentiam ponderat , et
eorum virtutes numerat et mensurat. »
Item quinto qualilate sunt lucidi sicut
cceli per scientiae et sapientiae claritatem.
Nam ccelestes spiritus illuminantur a fonte
primi luminis per sapientiae receptionem,
et alios illuminant per gratiae susceptae
communicationem,juxtailludApocalypsis":
Vidi angelum descendentem de ccelo, haben-
tem potestatem magnam, et terra illumimta
est a gloria ejus. Et Lucas " : Angelus Do-
mini stetil juxta illos , et clai'itas Dei cir-
cumfulsit illos, &ic, Et in Actibus " : Angelus
Domini astitit, et lumen refulsit, etc.
Item sexto flguratione sunt sphairici per
conteraplationis continuationem (6), quia
mens angelica a fonte primi himinis primas
recipit influitiones, quas posfca ad alios
diffundit, et diffundendo et communicando,
illos, quibus communicat, ad Deum revocat et
XLIII, \. — " /«(., XL, 12. — •' A]iOC., XVIII, 1 —
'* Luc, II, 9. — '5 Act., XII, 7.
(fi) Ueest forsan audilionem, aut aliud sinnle. —
(b) Ccet, edit. conliuuationis coutemiilaliunem.
reducit. Unde affectus angelicus circulariter
movetur, quia primo movetur in Deum, et
de Deo in proximum per dilectionem , et
iterum a proximo movetur in Deum per di-
lectionis extensionem ot continuationem.
Unde dicitur in Ezechiele ' : Ibant , et re-
vertedantur m similitudinem fulguris co-
ruscantis. In quo notatur motus circularis
in angeiica atrectione. Fiilgur enim , sicut
ibi dicit Glossa, ab igne exit, et discurrens
subito ad igneni tanqnam ad nialricem re-
dit : sic spiritus angelicus a Deo graliae in-
fluentiam per contemplationem recipit, et
communicandoaliis, pergraliarum actionem
ad Deum, qui est ignis consmnens, redire
nou desistit , exit ministrando , redit lau-
dando et contemplando , juxtii iilud V.cda-
siastici ' : Gyrum cccli circuivi sola , etc. Et
Psalmista ' : Circuivi et immolavi in taber-
naculo ejus hostiam vociferationis , etc.
Apocalypsis * : Omnes Angeli stabant in
circuitu throni. Et Ezechiel " : Splendor crat
in circuilu ejus.
Ilem sepfimo, situ sunt supremi, non per
circumspectionem , sed per dignitatem :
iiam dignitate naturae et officio cxcelhmt
aliascrealuras, sicutcoehnn aUa praie.\celht
elementa. Tanto enim sunt omnibus supe-
riores, qnanto Deo per familiaritatem et
gratiam sunt propinquiores. Unde dicit
Job " : Suscipe ccelum , et intucre cethera ,
quod ultior te sit. Ibi Glossa : « In ccelo et
in aethere supernas accipere possumus po-
fcstates , quas jubemur ut intueamur, ut
cum angelicos spiritus longe a nobis distare
conspicimus , ab ipso Creatore spirituuni
qnanlum differamus, cogiioscamus. »
Itcm octavo, omnium inferiorum sunt
contenlivi quantum ad charitatem. Nam ex
atVectu dilectionis , angeli hominibiis electis
admin'strant , et in esse gratiae detinent et
conservant, sicut dicitur in Psalinis ^ : An-
gelis suis Deus mandavit de te , iit custo-
' Ezech., 1 , 1
DE ECCLESIASTICA HIERARCHIA.
diant te , etc. Et iterum » : Immittet (a) An-
gelus Domini in circuitu, efc. Et Sapiens • :
- '- F.cdi.
;. — * Apoc, VII, 11. —
ixxv, 5. — ' Psal. xc, H,
Sn/J., 1, 7. — "fWA,, XIII,
XXIV, 8.— ' Pial. XXVI,
5 Ezech , I, 4. — f Joh,
— « Psal. xxxiii, 8. —
10. 11. — " Job, XXXVIII,
Et hoc quod continet omnia , scientiam ha-
bet vocis. Et Esther ait "> : Tu fecisti ccelum
et terram, et quidquid coeli ambitu contine-
tur. Dominus omnium es , nec est qui resis-
tat majestati tuce.
Item nono, omnium inferiorum ordina-
tivi : nam circiili cceli ordinate se interse-
cant, et hcec inferiora nunc calore, nunc
frigore ordinant et immutant : sic coelestes
spiritus, in se ordinati, aliorum sunt ordi-
nativi, dicenle Job " : Numquid nosti or-
dincm coeli , aut rationem ejus pones in
terra? etc. Ordinem coeli noscere, est dis-
positionem superniirum virlutum videre.
Rationem ejus poiiit in terra , qui vitam
suam disponil secundum coelestia , et aiige-
lorum patrocinio affectionem suam erigit
ad aelerna. Et Ilieremias " : Templum juxla
ordinem suum fundabitur, etc. Ad Galafas
dicilur ' : Ordinata [tii lex) per angelos in
tnanu ynediatoris. Ex liis igitur novem cceh
proprietatibus , manifeslum est angelicam
naturam in Scriptura cceliim aptissime nun-
cupari.
CAPUT II.
Cmlorum nomine quomodo apostoli sancU
signifi.entur,
Ccelorum etiam nomine apostoh sancli
possuut merito designari, de quibus Job " :
Spiritus Domini ornavit coelos , ubi dicit
Grogorius '■'' : o Nisi apostoli Christi pro-
missa Paraclefi dona pcrcepissent , nuho
virtutis decore claruissent. » Haec vitam coe-
leslem et conversationem spirilualem advo-
cavit. Uiule Isaias dicit " : Posui verba mea
in ore tuo , et in umbra manus mcce pro-
tcri te , ut plantes coelos , et fundes terrotn.
Hi suut coeli , qui ubique enarraverunt glo-
riam Dei , qui coelos stabiliunt priidentia ,
cujus rore nubes concrescunt , ut dicilur "
33. — " Jerem., xxx, IS. — " Gal., iii, 19. — " Jub,
xxvT, 13. — '5 Greg., Moral., lib. .Wll, c. xix. —
'« Isa., Li, 16. — '■' Prou., lil, 20.
(n) Csel. edil. ImmiHil.
PART. IV.
in Proverhiis. Nam sanctorum apostolorum
vila i)ariter, et doctrina, universus mundus,
quasi rore quodam salulifero , medullilus
irrigatur , ut dicitur in Deuteronomio ' :
Caligahunt coeli rore. Ibi dicit Glossa :
M Tunc apostoli fuerunt quasi cceli rore
pleni , quando subtili et suavi doctrina
Christi ccelitus sunt iinbuti. » Non enim
fructificat , quod hujus roris perfusio non
fecundat. Ideo Isaias, prsescntiam apostolo-
rum desideraus, exclamat dicens^ : Rorate,
coeli , desuper , et nubes pluant , etc. Fue-
runt itaque apostoli quasi cceli , sed aerei,
in ipsorum vocatione , quando scilicet , a
terrena conversatione elevati, divinis lau-
dibus et proximorum profectibus a Domino
sunt deputati. Nam aer a terra elevatur , et
substantia? suse subtilitate ccelo assimilalur,
et propter conformitatem quam habet iu
ccelo , saepius in Scripturisaeris interstitiura
coelum nuncupatur,sicut Matthaeus dicit ' :
Yenenmt volucres coeli, et comederunt ea.
Et in Psalmis ' : Super ea volucres coeli ha-
bitabunt. Ait etiam Job ^ : Volatilia cceli
indicabunt tibi. Nam apostoli, doctores fidei,
virtutum pennis de terrenis elevati , prgedi-
cationis discursu per mundum universum
circumvolaverunt , et velut coeli aerei nunc
tonanfes minis , nunc pluentes doctrinis ,
nunc miracuhs coruscantes , sopitorum
corda in peccatis salubriter commoverunt ,
sicut scriptum est in Psalmis " : Illuxerunt
coruscationes tuce orbi terrce; vidit , et com-
mota est terra. Et in libro Judicium ■" : Terra
mota est, ccelique ac nubes distillaverunt
aquis. Item cceli, scilicet aetherei , sunt facti
in ipsorum perfectione , five in perfecta
vitse Christi imitatione. iElher enim natu-
ram ignis imitatur ; ignis est Christus , qui
est ignis consumens. Uude in Deuterono-
mio ' : Dominus Deits tuus ignis consumens
est. Cujus puritatem tam in vita , quam in
doctrina, apostoli, post eorum vocationem,
CAP. II. 47,S
perfectissime sunt secuti. IJnde Job ' : Sus-
pice coelum, et intuere, et contemplare cjethe-
m,etc.; quasi dicat : Considera aitlieream
et coelestem couversationem in apostolis,
qui excmplo Christi oninia contempserunt
in terris , ut suo Regi essent similes, qui
habitat in supernis. Unde dicitur in Prover-
biis '" : Quando prceparabat ccelos, aderam,
quando cethera firmabat sursum.
Item coeli ignei sunt effecti in Spiritus
saucti missione , quando a Christo vocati ,
et ipsius vestigia plenissime imitati , igne
ccelesti in adventu Spiritus sancti sunt re-
pleti , et quidquid in eis fuerat infirmitatis
vel imperfectionis , in istius ignis praesentia
penilus est consumptum , juxta Sopho-
niam " : In igne enim zeli mei devorabitur
omnis terra, etc. Et in Threnis '^ : De excel-
so misit ignem in ossibus meis , id est , cha-
ritatis fervorem in apostolis , per quorum
igneam conversalionem universalis Ecclesia
amore Christi est undique inflammata. Unde
dicil Zacharias " : Ponam duces Juda sicut
caminum ignis in lignis , et sicut facem
ignis in fceno , et devorabunt ad dexteram
et sinistram omnes populos, etc. Duces Jurla
fuerunt apostoli primitivi , qui dicuntur "
Ecclesiarum Principes , et belli Christi
triumphales duces, qui charitatis camino
succensi, quidquid fuit in se et in aliis ligni ,
stipulse, vel foeni omnino annihilaverunt,
et populos credentes per fidem et amorem
Christo incorporantes , in igneam et cceles-
tem conversationem transtulerunt , juxta
illud Levitici "* : Egressus ignis a Domino
devoravit holocaustum , et adipes qui erant
super altare. Et in tertio Regum '* : Cecidit
ignis Domini de coelo , et voravit holocaus-
tum , et ligna et lapides , pulverem quoque,
et aquam quoe erat in aquoeduclu lambens :
omnia enim peccata, mortalia etvenialia,
carnalia et spiritualia , velut pulverem et
ligna, spiritus iguitajcharitatis, per aposto-
Psal. cni
— '^ Judic.
— 3 Matl/i,.,
7. — 8 Psu/.
, 24. — ■' Jo/>,
XXXV, 3. — '" Prov., VIII, 27. — " Sophon., Iii, 8. —
'- T/tren., I, 13. — " Zac/i., xii, 6. — " Hymn. in fest.
Aposl. — '5 Levit., ix, 24. — '« Ul Reg., xviii, 38.
470 DE ECCLESIASTICA HIERARCHIA.
lorum ministerium , in hominibus consume-
bat, et in coelestem ac igneam naturam
convertebat.
Item quasi cceli siderei refulserunt in mi-
raculorum perfietratione, quando scilicet, di-
vino Spirilu repleli, miraculis claruerunt,
et veritatemfidei, quam docebant, prodigio-
rum ostensione, et coeleslis virtutis appro-
batione, tam efficaciter affirmarunt, quod
nec sapientes mundi, nec etiam tyrannorum
gladii fulgorem fidei exlinguere potuerunt.
Habacuc ait ' : Ibunt in spletidore fulgu-
rantis hasta; tuce. Nam fulgore miraculorum,
quasi cum hasta Petrus et Paulus Simonem
Magum dejiciebant, et Neronem Romano-
rum priiicipem, vlrtuosis operibus devince-
bant, juxta illud Judicum - : De ccelo dimi-
catum est contra eos, stellce manentes in
ordine suo, etc. Tot itaque sideribus reful-
serunt, quot miraculis et virtuosis operibus
claruerunt : ideo dicitur in Genesi ' , quod
fecit Deiis stellas, et posuit eas infirmamento
coeli, ut lucerent,(ilc. Et in eodem* : Suspice
ccelum , et numera stellas , sic erit semen
tuum. Unde dicitur in Ecclesiastico ' : Spc-
cies coeli est gloria stellarum.
Ifem crystallini effecti sunt coeli in ipso-
rum passione, quando nuUa injuria, nuUa
tormenti violentia potuerunt a fide Christi
dividi vel avelli, ut patet ad Rotnanos, ubi
dicitur ' : Qtiis nos sejyurahit a charitate
Chrisli? Unde fi<lem, qnam docebant (a), per
passionis constanliam roborabant, et ad mo-
riendum pro fide alios animabant. Unde di-
citur in Ezechiele' : Similitudo firmamenli ,
quasi aspectus crystalli horribilis. Crystallus
primo est aqueus et fluidus; sed, perflante
vento, coadunatione partium fit solidus at-
que durus. Aqueus et fluidus fuit Petrus,
quando ad vocem ancilla^, dum mori timuit,
auctorem vitae se noscere denegavit; sed per
venti flatum , id est, per Spiritus sancti ad-
ventum, fuitipse in flrmitatem crystallinam
subito induratus, quando di.Kit in Actibus ' :
Non enim possumus quoe audivimus et vidi-
mus, non loqui. Per Ecclesiasticum ' : Gela-
vit cri/stallus ex aqua.
Coeli vero empyrei factl sunt in eorum
glorificatione : nam coelum empyreum to-
tum splendidum est, nihil habens tenebra-
rum ; quod sanctis gloriflcatis convenit, quo-
rum splendor coeli spleudorem superavit.
Unde Tobias '" : Luce splendida fulgebis. Et
Ecclesiasticus " : Vas castrorum in firma-
mento cceli resplendcns. Et Daniel " : Qui
docli fuerint , fulgebunt sicut splendor fir-
mamenli. Et Sapiens " : Et fulgebunt justi,
et tanquam scintillce in arundineto discur-
rent. Et Isaias " : Implebit splendoribus ani-
mam tuam, et ossa tua Ubei'abit.
CAPUT III.
Coelorwn notnine auctoritas judicum et prcelatorum
designatur.
Patet ilaq'ie, quod merito sancti apostoU
dicti sunt coeU : quibus assimilari debent
prajlati, ipsorum successores : nomine enira
'^oelornm intelligitur auclorltas judicum {b)
et prailatorum, qui sicut in offlcii dignitale,
sic iu merito et vit£e sanctitate coelestem
apostolorum conversationem deberent in
seipsis exhibere. Auctoritas enim apostolica
in coelestibus sacramentis distribuendis, in
verbi vitai mysteriis {c) exponendis, in sopien-
(lis lilibus, et judiciis faciendis, ad Ecclesia-
rum prjelatos est ex ordinatione dominica
derivafa. Coelestis igitur debent esse virtutis
et naturae, qui se et alios debent de coelesti-
bus espedire. In hnjus rei figin-am Domi-
nus nianna de coelo pluit, ut habetur " in
Exodo. De coelo docuit, ut (d) alibi '« : Vos
ridistis, quod de coelo locutus sum vobis. De
cffilo etiam leges et judicia Ilebraeorum po-
pulo promulgavit, ut patet in Deuterono-
XIII, 13. — " Eccli., XLili, 9. —
Sap.. III, 7. — '* Isa., Lvlll, tl.
Habac , lll, 11
»G<-«., XV, 3.-
— 1 Ezech., 1
- = Jiidic, V. :
Ecr/i.. XLIII,
;2. — » Acl.,
— ' Gen., I, 16.
, — 5 Rom., VII),
20. — ' Eccli.,
XLili, 22. — '0 Tob.
" Daii., XII, 3. —
— 15 Exod., XVI, 4. — '" Exod., xx, ii
(a) Coet. edit. dicebant. — (6) Judicis,
riis. — (d) Et.
I^ART. IV.
mio ' et Exodo ', ut sic cceli nomine nos pa-
tenter instrueret, quod officium conficiendi
panein vitae , docendi etlam , et judicandi
alios, nullus silii assumeret, qui coelestem
naturam scientia et moribus non haberet.
Propter quod dicit Psalmisla ' : Annuntia-
bunt cceli justitiam ejus. Non enim possunt
annunliare Dei justitias homines impii et ter-
reni. Unde Psalmographus * : Peccatori dixit
Deus : Quare tu enarras juslitias meas? Sed
coeli, id est, ccelestes viri, quoruni conversa-
tio in ccelis est, ad coelesie officiuin suntdiyni.
Dicuntur autem praelati coeli propter plura.
Primo, quia sunt luminosi, et luminis diffu-
sivi, sicut coelum : quod bonis praelatis con-
venit, qui sunt luminosi in se per conscien-
tiae puritatem, et lumen ad ahos dilfundunt
per doctrinam et sanctae conversationis cla-
ritatem. Quibus dicit Dominus '-^ : Vos estis
lux mundi. Et ibidem : Sic luceat lux vestra
coram hominibus, ut videant opera vestra
bona. Et in Ecclesiastico * : Species coeli, glo-
ria slellarum inundum illuminans, etc. Sic
lucidi fuerunt apostoli, et alii patres primi-
tivi, ut patet in Moyse, qui, ex consorlio Dei
in monte, tantam contraxit claritatem in fa-
cie, quod ejus vultum non poleraut Judaei
intueri, ut patet ' in Exodo. Plurimi autem
praelati moderni temporis hanc claritatcm
perdiderunt. Unde dici potest illud Hiere-
miae ' : Aspexi coelos, ct non erut lux in eis.
Et Isaias ' : StelliP. cceli et splendor enrum
non expandent lumen suum. Et Ezechiel '" :
Et operiam, cum extinctus fuerit , ccelos,
nigrescerefaciametstellasejus. Etquia prae-
lali nec in vita, nec in scientia sunt lumi-
nosi, ideo non est mirum si subditi fiant (a)
tenebrosi, sicut Tobias, qui dixit" : In tene-
bris sedeo , et lumen cceli non video. Et
Amos " : Tenebrescere faciam terram in die
luminis, etc.
Item secundo, uniformiter sunt motivi, et
in suo motu velocissimi. Coelum enim est
CAP. III. 477
mobile et inquietum , cujus motus est revo-
lubilis super medium, id est, super axem :
in quo ostenditur bonorum pra>Iatorum dili-
gentia et soUicitudo circacuram et salutem
suorum subditorum , qui more coeli praedi-
cando moventur, juxta illud Ecclesiastici " :
Ecce cadum, et cceli ccelorum, abyssus, et
universa terra, et quce in eis sunt, in con-
spectu illius commovebuntur. Virtus enim
motivacoeli rapit firmamentam ab oriente in
occiilentem, et iterum redit de occidenle ad
orientem : sic vir perfectus a quiete contem-
plationis procedit ad laborem praedicationis,
et jlerum, peracto exercitio operis, procedit
orando, sicut fecit Moyses, qui postquam fre-
gerat vitulum , et corripuerat populum, ait
ad populum " : Peccastis peccatum maxi-
mum : revertar ad Dominum, si c/uo modo
quivero ipsum deprecari pro scelere isto.
Reversusque ad Dominum ait : Obsccro, Do-
mine, aut dimitte ei hanc noxam, etc. [b). Sic
autem obsecrantes libenter exaudit Deus. Et
in Osea *^ : In die illa ego exaudiam coelos,
et cceli exaudieiit terram. De hoc motu cir-
culari dicitur in Ezechiele '* : Ibant et rever-
teba7itur in similitudinem fulguris , etc. Et
in Job '^ : Lustrant per circuitum, quocum-
que eas voluntas gubernantis duxerit. Et in
Ecclesiaste " : Lustrans univcrsa in circuitu
pergit spiritus, et in circulos suos revertitur,
se movendo, (c) et circumeundo. Coelum sem-
per volvitur circa axem, cui inniteus me-
dium nunquam derelinquit. Axis e^t Chri-
stus, cui per intentionem et amorem semper
adheeret, et innititur vir perfeclus : et talis
medium virtutis non deserif, qui Mediatori
Dei et hominura in omnibus suis operibus se
conjungit.
Itemtertio, ccelumcontinuatione sui motus
est principium generationis et corruptionis
efTcctivum : et hoc proprie conveuit praelaiis,
qui fihos giatiae per Evangeiium Domino
' Deut., V.
Psnl. xLix ,
:liu, 10. —
- ' Isa., XIII
Exod., XX. — s psal. xxi, 32. -
- <• Mull/i., V, U, 15. — « Eccli
iiL, XXXIV, :_)0. — 8 Jerem.,
— '" Ezeclt., xiiii, ~i. — II Ii)b., V,
23.
12. — '2 Amos, wu, 9. — '• Eccli., .xvi, IC. —
I* ExoiL, x.xxii, 30, 31.— 15 Ose., 11, 21. — '« Ezech.
1, 14. — " Job, xx.xvii, 12. — '8 Eccle., i, G.
(n) C<ft. cdit. fueraut. — (b) Cat. cdit. add. In
ExoJu. — ('-) UciH add. se.
478
DE ECCLESIASTICA HIERARCHIA.
geiierant, et virtutum germina in subdito-
rum cordibus radicantes, vifium extrahunt
et extirpant, et rore («) doctrinse salutaris
irrigant et fecundant. Et Isaias' : Quomoc/o
descendit de coelo imber, et nix, et inehrint
terram, el infundit eam, et germinare facit
ipsam; sic verbum quod procedit, etc. Et
Zacharias * : Vinea dabit fructum suttm, et
terra dabit c/ermen suiim, et coeli clabunt
rorem suum. Si coeli tempore nostro essent
roriflul, id est, prajiati essent dono ca?lestis
sapientiaj repleti , tunc utique populares et
subdili frucliferi fierent et fecundi ; sed quia
praelati aridi sunt et duri, ideo non profi-
ciuntsubditi. Ideodiciturin Deuteronomio' :
Sit ccclum supra te aneum, et terra quam
ccdcas ferrea. Et sequitur : De ccbIo descen-
dat super te cinis.
Item quarto, coelum estsiderum errantium
repressivum : nam violentia sui motus pla-
netas evagantes relrahit , et motu diuturno
ab Oriente in Occidentem post se rapit. Stel-
l£e erranles , subdili sunt peccantes , ut in
Canonica Judae * : Sidera swit errantia,
cjuibm procclla tenebrarum sermta est in
ceternum. Etin Job ' : Obtenebrentur stellce
caligine ejus , etc. Ibi ait (Jregorius : « Quos
scrpens tortuosus durus per inalitiam ad
necem perculit, fuisse lat«ntes hypo-',ritas
velut stellas caliginosas ostendit, ut quales
interius fuerint latenter in prosperis , evi-
deuter pateat in adversis. » De his slellis ait
Job « : Stellce ixon sunt inundce in conspectu
ejus. Horum siderum motum inordinatum
CQjli, id est, justi Pra^lati coelestis legis judi-
cio repriraunt, quando talium excessus cor-
rigunt, et correctos ad frugem melioris vi-
t;e provehunt et compellunt. Unde Pautus':
Corripite incjuietos. Et Psalmista ' : Ca^Ii
distillaverunt a facic Dei Jsrael. Tunc coe-
lestes animi non furoris grandinem , sed im-
bris dulcedinem stillant , quando divinam
clemeutiam circa peccatores intuentes , non
' Isa., LV, 10. — ' Zach., viii, 12. — » Deul.,
xxviii, 23, 24. — * Juii., 13, — ' Job, iil, 9. — ' Job,
XXV, 5. — ' I Thess., \, U. — » Psal. LWii, 9. —
(a) Cat. edit. jure.
cum severilatis impetu, sei blandientis ani-
mi affectu, mentes corrigunt et castigant.
Unde Psalmista ' : Corripiet me vir justus
in misericordia , et increpabit me, elc. Et
Hieremias '" : Corripe me , verumtamen in
judicio , et non in furore , ne forte, etc.
Ilem quinto, coelum esl inferiorum infor-
malivum ; inferiora enim sunt in superiori-
bus tanquam in propriis formis , ut dicit
Philosophns , quia secundum vai ias corpo-
rum impre.^^siones flgurantur, et formantur
species inferiores. Et hoc praelalis congruit,
quorum vila vita; subdilorum debet in om-
nibus esse forma, sicut dicit Pelrus in prima
Canonica " : Forma facti gregis ex ani-
mo , etc. Et secunda ad Thessalonicenses " :
Ipsi scitis qualiter oportet vos imitari nos ;
quoniam non inquieti fuimus , clc. Et.<;eqai-
tur : Non qunsi non habuerimus potestatem;
sed ut nosmetipsos daremus vobis formam ad
imitandum nos. Et ad Philippenses " : Iiiii-
tatores mei estote, et observate eos qui ita
ambulant, sicut habetis formam nostram.
Forma enim debent esse subdilorum in doc-
trina veritalis. Et ad Romanos " : Confidis
tc esse ducem ccecorum , magistrutn infan-
tium, habetitetn formam scientice et veritatis
in lege. Et ad Thessalonicenses " : Forttia
facti estis omtiibus credentihus in Mace-
donia.
Item in munditia castitatis, ut patet ad
Timotheum " : Exemplutn esto fidclium in
verho , in conversatione , iti cluiritate , iti
fide , et in castitate.
Item in excellentia humilitatis; dicilur
enim in Ecclesiastico '' : In brachio suo for-
ttiabit lutum , et ante pedes suos curvabit
virtutem suam. Prima forma informat ani-
mam ex parte rationalis; secunda, ex parte
concupiscibilis ; terlia, ex parte irascibilis.
Sed ne aliquid in subditis relinqualur non
formalum , informandi sunt a siiis supe-
rioribus ultima forma , scilicet forma per-
9 Psal. CXL, 3. — "> Jcrem., X, 21. — " I Petr., v, 3.
— " II Thess., III, 8, 9. — " Philipp
"• fiow., II, 20. — .'M Thets.,
— " Eccli., XXXVIU, 33.
17. —
IV, 12.
PART. IV.
fectissimse charitatis , de qua dicitui- in Sa-
pientia ' : Amator factus sum formce illius.
Istius formae impressor fuit Paulus , cum
dixil * : Imitatores Dei estote sicul filii cha-
rissimi, et atnbulate in dileclione. k<\ tales
informationes coelestes in subditis impri-
mendas , invitavit Deus Moysen , cum
dixit ' : Inspice, et fac secundmn exemplar,
quod tibi in monte monstratum est. Opera
itaque praelalorum velut quaedam exerapla-
ria cffilestia objicienda sunt oculis subdito-
rum. Unde Psalraista * : Quoniam videbo
coelos tuos, etc.
Item sexto, coelum est oranium motuum
inferiorum dimensivum : nam motus coeli
est primum temporis subjectum , et omnium
motuura infeiiorum mensura. Unde qui mo-
tum corporis coelestis non considerat, incom-
putatione teraporis multum errtit. Sic auc-
toritas et jurisdictio Praelatorura regula est
ct raensura subditormn : nara juxta ordina-
tum motum voluntatis superiorum , moveri
debent corda et voluntates inferiorum. Ipso-
rum enim est officiura , subjectorum corda
discutere , et de singulorum faclis rationem
et computum exigere : quia de factis sub-
ditorum reddituri sunt rationem , quando
dicetur illud Hieremiae ^ : Ubi est grex , qui
datus est tibi, pecus inclytum tuum ? Et Eze-
chiel ^ : De manu tua requiram. Et tertio
Regura ' : Custodi virum justum : qui si
elapsus fuerit, erit anima tua pro anima il-
lius. Et ad Hebrseos * : Ipsi pervigilant ,
quasi reddituri rationempro animabus ves-
tris. Ideo motus et affectiones oportet men-
surare , et cognoscere merita singulorura ,
sicut dicit Salomon ^ : Diligenter cognosce
vultum pecoris tui , ne scilicet contingat cr-
rare in reddendo ralionem. Et Job '" : Quis
enarrabit rationem ccelorum? etc. Difficile
' Sap., VIII, 2. — ^ F.phes., v, I. — ' Exod., xxv,
40. — * Vsal. VIII, 4. — 5 Jeiem., xlii, 20. — '^ Ezec/i.,
III, 18. — ■ III Herj., XX, 33. — 8 lieOr., xtii, 17. —
• Prov., XXVI;, 23. — "> .loh, xxivill, 37.— " Liic, xvi,
CAP. III. 479
utique estenarrare, quam districtani requi-
ret a Praelalisde subditis rationein , quamlo
dicet unicniipie " : Redde rationem villica-
tionis tuce. Et Isaias '* : Visitabit militiam
coeliin excelso, etsuper reges quisunt super
terram.
Item seplimo, ccelum aquarum superio-
rnm et inferiorum discretivum est, sicut di-
citur in Genesi " : Posuit firmamentum in
medio aquarum , et divisit aquas ab aquis :
et signat Praelatos Ecclesiffi , qui fidei firmi-
tate, et fortitudinis robore, contemplativos
quasi superiores aquas sursum tenent, ne
labantur ad inferiora,etssecularibusnegotiis
se implicent; et ssccularibus implicitos quasi
aquas mobiles sub sc coercent, ne tranquil-
litatem contemplalivoruin perturbent. Dis-
cernunt eliam inter bonos, qui coeiestem ha-
Ijent puritatem, etmalos, qui carnalem ha-
bent fluiditatem : spiriluales scilicet sursum
tenendo per consolationem, carnales depri-
mendo et compellendo subire correclionem .
Vita etiam prajlatorum inter vitam contem-
plativam et activam, quasi in medio, firmata
est, et quasi ex utraqiic compacta; eorum
etiam diligentia se debet interponere me-
diam inter hujus mundi divites et tyrannos,
et inter pauperes ac infirmos , ne sinant
violenliam divitum transire in oppressionem
pauperura , nec insolentiam panperum ia
fraudem et coutemplum potentium, sive
suorum dominorura : ideo in persona boni
Praelati dicitur de Joseph in Ecclesiastico '* :
Natus est homo princeps («) , firmamentum
gentis , stabilimentum populi, etc. Pi-oprit!
igitur nomine coelorum significatur in Scrip-
turis potestas pi'aelatorum, qui auctoritale
et potenlia Chrisli Ecclesiain disponunt el
gubernant, sicut cceli inferiora mundi ele-
meiita ordinant et immutant.
Isa., XXIV, 21. — 1' Gen., i, 7.
ElcN.,.
HLIX, \'i.
(a) Suppl. fratrum.
CAPUT IV
Ccelorum nomine rehgiosi et contemplativi
significantur.
Cojlorum etiam nomine inlelligilur sanc-
titas religiosorum , sive ccElestis et sublimis
conversatio conlemplativorum ^ in quorum
menlibus pacificis el quietis , divina virtus
tanquam in ccelis singulariter requiescit ,
juxta illud Isaiffi ' : Coelum sedes mea, (crra
autem scabellum pedtim meorum , etc. De
his ctflis dicit Psalmista * : Confitebunlur
coeli mirabilia tua , Domine. Hi coeli sunt
clauslrales et contemplalivi , qui ad coeles-
tem vitam divina graliu elevati , in divinse
laudis confessione continue perseverant :
quia, sicul dicit Glossa : « ante suam con-
versiouem ad poenitentiam, heri fuerant vo-
rago ebrielatis, hodie ad Deum conversi ,
effecti sunt ornamentum sobrietatis : heri
ccelum luxuriae , hodie decus temperantiae ;
heri blasphemalorus , hodie Dei laudatores ;
heri serviebant creaturis , hodie effecti sunt
servi Creatoris. »
Dicuntur autem tales coili propter plura.
Primo, propter remotissimam ab amoreter-
renorum elongationem : nam coelum aequis
spatiis a centro terrae est remotissimum; sic
conlemplatores cceleslium, ab omni cura lem-
porali abslracti , locum sibi vendicant superio-
rem, Deo scilicet etangelis propiorem, sicut
dicit anima conlemplativa in Ecclesiastico ' :
Ego in altissimis habito , etc. Et in Prover-
biis ' : CoRlum sursum , et terra deorsum ;
sic eor regum inscrutabile , id est, imper-
scrutabilis est affectio illorum , qui bene se
regunt. Non a carnalibus potest experiri,
quid dulcediuis de Deo suo sentiunt, qui
coulemplatiouis volatu per coelestia se dif-
fundunt : ideo " via aquilce in calo a Salo-
mone difficilis judicatur in Proverbiis, quia
quod contemplativae mentes iu raptu con-
' Isa., Lxvi, 1..— > Psal. Lxxxviii, 6.-3 Eccli.,
DE ECCLESIASTICA HIERAHCHIA.
templationis de divina dulcedine hauriunt,
a mundi amatoribus ignoratur, justa illud
Ecclesiastici ^ : Yirtuietn altitudinis cceli
ipse conspicit. De istius coeli altitudine jam
multi corruerunt , qui coelestem gratiam
parvipendentes , ad [a) amorem terrenorum
velut canes ad vomitum redieruut, et pro-
fessionis suae altiludinis jam obliti , mundi
hujus immunditiis adhceserunt. Ideo dicit
Isaias ~ : Quomodo cecidisti de cailo, Luci-
fer, qui mane oriebaris? corruisti in ter-
ram, etc. De hoc alias.
Secundo, propter ccelestis munditiae imi-
talionem : nam propter subtilitatem suae
essentiae cceli sunt purissimi, et ab omnis
corruptionis immunditia alieni, sicut dicit
Aristoteles « : « Corpus cceli non ingreditur
corruptio, nec generatio, » etc. Sic coutem-
plalivi coeleslem puritateni aemulaulur, et
iu omni cordis et corporis munditia puri-
tati coelesti per confessionem continentiae
conformantur. Et ideo in castis et lucidis
religiosorum mentibus specialiter requies-
cit, juxla illud Psalmi ' : Ponain thronwn
ejus sicut dies cceli. Et iu Ezechieie '" : Et
super firmamentum cjuod erat imminens
capiti eorum, quasi aspectus lapidis sapphi-
ri, similitudo throni. Sapphirus ccelestem
repraesentat puritatem pariter, et colorem ,
et significat mundiliam et castitatem, cujus
gratia viri spirituales thronus Dei fleri pro-
merentur, juxta illud Psalrai " : Dominus in
coelo paravil sedcm suam.
Tertio, propter ordinatam obediontiaj vo-
luntariffi continuationem : nam ccelum cur-
sum suum ordine quieto et imperlurbato
peragit, et ab eodem puncto in idem con-
tinue se revolvit : et hoc congruit religiosis,
qui spiritu divino commoti, sine laeiiio et
murmure, non cessant cursum iujunctae
obedientiae pro viribus adimplere. Unde
Ilieremias " : Si defecerint leges coeli [b) co-
ram me, dicit Dominus, tunc semen Israel
XXIX, 7. — ' Prov
., XX
V, 3. — ' Piov., XXX, 19. —
'» Ezerl,.,
I, 22. —
" Psat. cii,
^ Eccli., XVII, 33.
'— 7
Isa., XIV, 22. - 8 Arist., de
XXXI, 36.
Cael., lib. 1, toxt.
20.
— » Psal. Lxxxvill, 30. —
(0) EMI.
Vcn. et. —
(6) Vulg. islu:
Uier.,
PART. IV.
deficiet, ut non sit gens coram me cunctis
diebus, etc. Hiinc motum velut stellae erra-
ticae quidam retardant, et obedientia; legi-
bus obviantes, et voluntatis propriae motibus
innitentes, quietam claustri conversationem
dissipant et perlurbant,. jnxta iliud Apoca-
lypsis ' : Factum est prcelium magnum in
ccelo, et draco pugnabat, etc. Dicitur, quod
quando stellae erraticse mutuo conveniunt
in capite vel cauda Draconis, vel conlrarii!
se aspiciiint, tunc ccelum perturbatur, el
frequenter oriuntur tempestates, et eclipsis
niinc Lunffi, nunc Solis in capite vel cauda
Draconis ex mutua conjunctione, vel directa
oppositione procreatur. Stella3 evagantes,
sunt perversi claustrales a reclitudine regu-
I.uis disciplinae per campos licentiae devian-
les, qui nunc conveniunt iii Dracone per
fiaudulentam conspirationem, nunc ex ad-
verso se aspiciunt, et mutuo se opponunt
per niutuam defensionem, ex quonun lite et
rnnspiratione turbationis non modicae, scan-
(lala plurima saepius oriuntur, et ipsi reli-
giosi, qui per famam velut coeli relucere
lieberent, famce sua; jacturam per talium in-
solentiam paliuntur. Unde dicitur in Apoca-
lypsi' : Sol factus est nigcr tanquam saccus
cilicinus, et stellce ceciderunt de coelo, etc.
Item quarto, propter harmonicam circu-
lorum coeli proportionem : nam in ccelo qui-
daiii sunt circuli superiores, quidam infe-
riores, quidam autem dicuntur solstitiales,
quidam ffiquinoctiales , quidam a^stivales,
quidam hiemales. Sic in religiosorum colle-
gio, velut in coelo; quidam vicem gerunt
pvselationis , et hi sunt solstitiales, in quo-
riim vita et conversatione Sol juslitiae debet
expressius relucere, juxta illud Ecclesias-
tici' : In unamquamque gentem posuit rec-
lorem, et pars Dei Israel facta est mani-
festa, et omnia opera illorum velut sol in
conspectu Domini. Alii sunt aequinoctiales,
illi scilicet qui in statu subjeclionis dies et
' Apoc, XII, 7. — ' Apoc, VI, 13. — ' Eccli., .livi!,
14. — » Isa., Lxil, 6. — 6 Psal. Liv, 18. — = Isa., vi,
5. - ' Psal. XXXIV, 28. — » Job, xxii, 12. — ^ Jok.
TO.M. VU.
CAP. IV. m
noctes aequare et continuare in Dei laudibus
non desistunt, qui scilicet in media nocte ad
confitendum Domino surgunt, et in die me-
dia, seumeriilie, laudes laudibus accumu-
lant et adjungunt. De quibus Isaias * : Tota
die et tota nocte non tacebunt. Et Psalmista' :
Vespere, el mane, et meridie narrabo et an-
nuntiabo, etc. Et Isaias": Clarnabant: Sanc-
tus, Sanctus, Sanctus, etc. Et Psalmista ' :
Tota die laudem tuam.
Circuli vero sestivales, qui polo appropin-
quant , et versus verticem coeli plus se ele-
vant, sunt contemplativi, qui ab omni solli-
citudine temporali se elongant, et sublimi-
tale contemplationis coelestibus se confor-
mant. Dicitur enim in Job*: Excelsior coelo
est, et supra stellarum virtutem sublimalur.
Sed per circulos hiemales, qui terra; sunt
viciniores, significantur boni activi et offl-
ciati, qui officio administrationisintenli tem-
poralia procurant, et ea, quae sunt aliis ne-
cessaria, officiosissime administrant. Iterum
dicit Job°: Prcecipit hiemis pluviis et imbri-
bus fortitudinis suce. Et in Genesi '" : Jj^stas
ethiems, nox etdiesnon requiescent. Prae-
lati igitur et subrliti, aclivi etcontemplativi,
velnt quidam ccelestes circuli, officiorum
gradibus ab (a) invicem sunt distincti, nexu
tamen indissolubilis charifatis pariter sunt
conjuncti, sicut dicit Apostolus " : Totum
corpus compactum et connexum pcr omnem
juncturam subministrationis , etc.
Item quinto, propter omnimodam contra-
riefatis remotionem. Ccelo nihil est contra-
rium, ut dicit Philosophus '=, maxime quia
ex contrariis partibus non componitur, et
ideo non potest ccelum aliqua corruptio sub-
intrare: sic inter viros spirituales et coelestes
nulla contrarietas in affectu, nulla disparilas
in victu, nulla singularis diversitas in ves-
tilu debet inveniri; imo ipsorum concordia
attestatur, quod tam in virtutibus, quam in
moribus permanent incorrripti, juxta illud
ixxvii, 6. — " Gen., vlii, 22. — " Ephes., iv, :r,. —
" Aiiil., </.• Ca:l., lib. 1, text. 20.
(a) C(£t. cdil. ad.
m
Job'
DE ECCLESIASTICA HIKRARCHIA.
; Qui facit concordiam in sublimibus
suis. Et in Ecclesiastico * : Concordia fra-
trum, amor jiroximorum, vir et mulier
bene consentientes , etc. Ubi ergo rixae et di-
visionesj et contrariae partes sunt in claus-
tris, ibi summa est corruptela. Dicit enim in
Osea ' : Divisum est cor eorum , ideo nunc
interibunt. Nam contrarietas est causa cor-
ruptionis, sicut unitas sive simplicitas in-
corruplibilitatis. Unde dicitur in Actibus * :
Erat omnibus cor umim, et anima una in
Domijw. Et in Psalmis ^ : Qui habitare facit
unius moris in domo. Et Sophonias^: Ut in-
vocent omnes nomen Domini, et serviant ei
humero uno. Et iu Osea ' : Congregabuntur
filii Israel, et filii Juda pariter, etc. Unde
discipuli congregati in unum, Spiritum sanc-
tum recipere meruerunt, ut dicitur ' in Ac-
tibus.
Item sexto, propter ordinatam orbium
coeli elevationem et depressionem : dicunt
enim Philosophi, quod ex ordlnato orbium
molu, et eorum gravi et acuto et interciso
processu, incredibilis harmonia procreatur.
Sic viri ccelestes, omnia ordinate facientos,
suavem reddunt melodiam : quando scilicet
de contemplatioiie ad aclionem, de lectione
procedunt ad orationem ; quando superiores
juste et benigne praesunt siue tyrannide et
injusta subditorum oppressione, et inferiores
mansuete subsunt sine murmure et contra-
dictione; quando qui praesunt ad subditos
condescendunt pcr compassionem et amo-
rcm, et illi qui subsunt ordiuate exhibent
suis superioribus reverentiam debitam et
honorem, ex tali ordinato ascensu, et des-
censu, dulcis concentus generatur. Ideo dicit
Job ' : Concentum cceli quis dormire faciet?
Sed hic concentus jam minus in cceli orbi-
bus, id est, clauslralibus invenitiu-, juxta
illud Apocalypsis '° : Factum est silentium in
c(slo fere per dimidiam horam. Ecce in
multis locis insurgunt subditi coutra prajla-
' Job, XXV, 2. — ' Eccli., xxv, 2. — ^ Ose., x, 2.
— ' Acl., IV, 32. — I* Psal. LXVII, 7. — ' Soiilion., iii.
tos, et praelati contra subditos grassantur;
et sic concentus coeli in talibus vel silet pe-
nitus, vel plurimum impeditur : boni tamen
istud silentium tanquam periculosum et no-
civum infringunt, qui scilicet ordinate et
pacifice vivunt, sicut dicitur iterum in Apo-
calypsi " : Audivi vocem in cwlo, sicut vocem
citharcedorum citharizantium in citharis
suis, et cantabant quasi canticum novum.
Item septimo, propter cautissimam meri-
torum suorum occultationera : nam coelum
interpolare [a) aliqua de suis contentis aspi-
cientibus repraesentat, sed plura et nobiliora
ab oculis intuentium subtrahit et occultat :
et hoc religiosis vitam coelestem habenlibus
convenit , ut aliqua de suis virtutibus osten-
dant aliquando ad aediflcationem proximi ;
sed pluraabscondant propter humihationem
sui, secundum doctrinam Domini dicentis in
Malthaeo " : Tu cum oi-averis , inlra cubicu-
lum tuum, et clauso ostio ora Patrem tuum
i)i abscondito , etc. Et in eodem : Faciem
tuam lava, ne videaris hominibus jejunans ;
sed Palri tuo , qui videt in abscondito. Et in
eodem : Altendite ne faciatis justitiam ves-
tram coram hominibus , etc. Uui igitur coe-
hcam ducunt vitam, non omnia omnibus
revelent propter ostenlationem ; sed quando
aliquaoportet facere proximis ad cxemplum,
in occulto faciant quoad inteutionem. Nam
nobiliora in coelo plus celantur, quam illa ,
quaj in firmamento sensibiliter intueutur.
Ait enim Sapiens " : Quce in prospcctu nos-
tro sunt, invenimus cum labore; quce autem
in coelis sunt , quis investigabit ? quasi di-
cat : Nullus potest merita sanctorum occulta
cognoscere, nisi ille solus, qui super omnes
coelos considerat , et Iwnen ejus super om-
nes lerminos terroi , ut dicitur '* in Job. IUe
solus vota humilium respicit et approbat,
qui solus coeli occultissima invesligat. Et ia
i'salmis " : Quis sicut Dominus Deus noster,
qui in altis habitat? etc. Hypocritae vero.
Apoc, xiu, 1.
. — '■" Job, xxxviu
Apoc, xiv, 2. —
•> muh,, VI, (
xxxvii, 3. — '»
(u) Cutt. eUit.
, n, l. — •> Sap., IX, 16.
Psa/. cxll, 5.
iiilerpolate.
PART. IV.
qui in seipsis cceli speciem mentiunfur se
liabere, plura bona. quam habeant, fingere
non verentur («) . Unde dieit Nahum ' : Plu-
res fecisti , quam stellce sint coeli , negotia-
tiones tuas. Sed tales stella; non sunt stellae
verse , quia in coeli corpore non sunt fixaj ;
ct ideo semper percunt et cadunt in fine, si-
cut quasdam flammulas, stellis similes, de
ccelo in noctibus cadere ssepius est videre.
Ideo in Apocalypsi ^ dicuntur stellse de ccelo
cecidisse, et ' in Matlhao. Nam, ut dicit Gre-
gorius * : « Hypocritarum opera , quamvis
ad tempus inter justorum merita lucere vi-
deautur, in fine tamen , quia a fructu sunt
vacua, fundilus annuUantur. » Ideo dicitur
in Job " : Si ascenderit ad ccelum superbia
ejus , et caput ejus nubes tetigerit, etc. Et
in Abdia ' : Inter sidera posueris nidum
tuum, etc. Et Isaias ' : In cadum ascendam,
super astra coeli exaltabo solium meum. Et
Psal mista ' : Posuerunt in coelum os suum, etc .
Sed qui veri sunt cceli, in Deo abscondita
sua occultant opera, et ideo stabilia perma-
nent usque in posterum alque fixa , juxta
iUud Ecclesiastici ^ : Conclude eleemosynam
in sinu pauperis , et orabitpro le , etprode-
rit tibi super aurum.
Item octavo , propter continuam influen-
tiam et virtutis diffusionem : nam virtus coe-
leslis per singula se diffundit elementa. Sic
religiosi bona, quae desuper recepenint ,
omnibus indigentil)us communicant, et mi-
sericordise opera secundum uniuscujusque
indigentiam singulis administrant , et ad
imitationem Patris coelestis , qui misericors
est, et misericordes diligit, et illis specialem
gratiam infundere consuevit , sicut dicit
Psalniista'" : Domine, in coelo misericordia
tua, etc. Beati enim misericordes, quoniam
ipsi misericordiam consequentur , dicitur"
iu Matthaeo. Rehgiosi itaque pietatis opera
dihgentes , sunt coeli , in quibus thesauri
> Nah., 111, 16. — » Apoi:., vi, 13. — ^ MaWi., xxiv,
29. — * Greg., Moral., lib. Vlll, c. xxiv, quoad sen-
aum. — 6 Job, XX, 6. — " Abd., 4. — ' Isa., xiv, 13.
— 8 Psal. Lxxii, 9. — e Eccli., xxix, 15.— '" Psal.
(a) Edit. Ven. non velentur.
CAP. IV. 483
Domini reperiuntur, qui inspiratione divina,
necessitatis tempore, pauperibus diffundun-
tur. Unde dicitur in Deuferonomio : " Ape-
riet Dominus thesaunun suum optimum cce-
lum : ut pbiviam tribuat terrce in tempore
suo.
Patet ex prffidicfis, quod coelorum nomine
rehgiosi in Scripturis ssepius denofantur,
qui inter ceteros elecforum gradus, coelis
potissime conformantur, ratione subtilitatis
divinae Scriptur^e, in qua velut in ccelo om-
nia occulta Christi et Ecclesiae mysteria con-
tinentur, juxta illud Isaiaj " : Complicabun-
tur sicut liber cceli, etc. Et Ezechiel '* : Aperti
sunt cosli , et vidi visiones Dei. Et in Apo-
calypsi '^ : Apertum est templum in ccelo,
et visa est arca testamenti in ccelo. Nam
sicut ccelum est principium illuminatio-
nis et irradiationis totius mundi sensibi-
lis, sic totius veritatis cognitio exordiiim a
divinis eloquiis accipit et scripturis , juxta
illud Psalmi '« : Declaratio sermonum tuo-
riim illuminat. Nam mandatum lucerna est,
et lex lux, ut dicitur " in Proverbiis. Unde
quidquid proponitur propheticae rationis,
quidquid asseritur mundanse sapientiae ar-
gumentis, si veritati theologicae non conso-
nat, a natura coeli discrepat et discordat, ut
dicere possit mundi sapientibus Scriptura
veritatis " : Sicut exaltantur cceli a terra, sic
vi(B mece a viis vestris.
Item secundo virtus cceli est causa vivifi-
cationis inferiorum et sensificationis , quia
nihil vivit, nec sensum percipit, ubi coeh
radius non perlingit : ex quo manifeste con-
vincitur, quod omnis mens vel conscientia
moritur, ad cujus interiora verbi vitae virlus
non ingreditur. Quod expertus Petrus, dixit
in Joanne '^ : Ad quem ibimus ? verba vitce
cBternoi habes. Et Psalmislsi^'' : Eloquium
tuumvivificabif me. EtDominusinJoanne^' :
Ve7'ba c/uce locutus sum vobis, spiritus et
XXXV, 6. — " Matih., v, 7.— '' Deut , xxvui, 12. —
•s Isa., xxxiv, 4. — '* Ezech., i, 1. — " Apoc., xi,
19. — '8 Psal. cxviii, 130. — " Prov., vi, 23. —
<8 Im , Lv, 9. — '9 Joan., v;, 68. — s» Psal. cxviil,
50.— >'7oan., vi, 64.
-484.
vila sunt. Et ia Ecclesiastico ' : Sustulisti
mortuum ab inferis, de sorte mortis, in verbo
Dei tui. Et ideo Scriptura divina , spiritua-
liter iutellecta, intellectum vivificat et a£fec-
tum, juxta illud Joannis': Vita erat lux
hominum. Et Apostolus » : In (a) tuba Dei
descmdet de coelo , et mortui qui in Christo
sunt, resurrjent primi , etc. Tuba de ccelo
canens est vox prajdicatorum de secretis
Scripturai coelestia exprimens , resonans et
exponens. Ad tubaesonitum resiirgent mor-
tui de sepulchris peccatorum, sicul dicit
Joannes ' : Hora venit, et jam nunc est, in
qua [b) omnes, qui in monumentis sunt, au-
dient vocem Filii Dei , etc.
llem tertio, ratioue obnubilationis, quia
ccelMm , quod in suo proprio circulo seniper
lucidum est et serenum, secundum nostrum
aspectum, propter Interposilionem vaporum,
sajpius apparet nubilosum : sic Scri[)lura di-
vinitus inspirata (/;), flguris et a^nigmatibus
est sa^pius involuta, ut carnallbns et indig-
nis Scriptnrarum lateant mysteria, qua; ta-
men piis menlitms, sapientibus ea quae suut
spirilus, lucida sunt et aperta , juxta illud
Genesis ' : Cum obduxero ccelum nubibus ,
apparcbit arcus meus, ete. Quandoque euim
propter aliquorum imperitiam, quandoque
etiam propter ba;rcticorum malitiam , simt
cclandii quaidam Scripturae et fidei sacra-
nienta. Et hoc faciendum est coram simpli-
cibus et intirmis , ne subtilia et sul)limia ca-
pere non valentes a reclo devient ; similiter
coram iiifidelibus , ne blasphement : non
enim debemus sanctum darc canibus, nequc
spargere marcjaritas coram porcis , nc forte
conculcent eas, etc, sicut dicit^ Dominus in
Matthajo. Ideo praiceptum fuit , quod nulli
viderent vasa sanctuarii nuda , exceptis sa-
ccrdolibus flliis Aaron , ut dicitur ' in Nu-
meris. Ideo oportuit arcam et alia taberna-
culi vasa obvolvere pellibus hyacinthinis, ne
for.sitan alii aliqua curiositate secreta taber-
Eccli., XLviu,
. — ' Joan., I,
S. — » Gen.,
(i) Al. quod.
DE ECCLESIASTICA HIERARCHIA.
naculi intuentes morerentur, sicut ibidem'
dicitur. Claritatem itaque coeli obvolvit nu-
bibus et obducit, qui Scripturarum sublilia
sublicens , simplicia et intellectu facilia pro-
ponit , simplicibus autem exponit. Radius
enim luminis coelestis , qui visum acjuilae
acuit et confortat, obtuudit visum noctiiae
et excfficat. Unde qui debilis est visus, id est,
parvi intellectus, uon debet alta et insensi-
bilia perscrutari, ne de claritato nimia ob-
tenebretur ejus animus, unde pulabal illu-
minari. Unde dicitur in Proverbiis • : Ad opes
quas habere 7ion poteris, ne erigas oculos
tuos. Facicnt enim sibi pennas, et volabunt
in ccehim. Hoc sciens Dominus , dixit Nico-
demo in Joanne '" : Si dixi vobis terrena, et
non creditis ; si dixero vobis ccelestia , c/uo-
modo credetis ? Et iu Ecclesiastico ' ' : Altiora
te ne qucesieris , et in pluribus Dei operibus
non fueris curiosus , etc. Et sequitur : Non
est neccsse quce abscondita sunt videre ocu~
lis tuis.
Item quarto, ralione foecundationis. Nam
calore ccelesti pariter et rore omnia pro-
creantur, necaliquid in terra crescendo pro-
ficit, nisi ubi calor coelestis se spargit, et
humor rorisaut pluviw coeleslis sedifTundit.
Scriptura tota ignea e.st, illuminans per sa-
pienliam intelleclum, et ad amorcra iuflam-
mans affectum. IJnde dicit Psalmista '* :
Ignitum cloquium tuum vehementer, etc.
Et in Deuteronomio " : In dextera ejus ignea
lex. Et Hieremias " : Factus est sermo Do-
mini in corde meo guasi ignis cestuans ,
clausus in ossibus meis. Et in Pioverbiis " :
Omnis sermo Domini ig?iitus clypeus , etc.
Clypeus est, cum protegit; i.gnitus, cum
acceudit. Coclum igitur igneum, divinum
est verbum, dum inflammat. Unde ait Psal-
mista " : Eloquium Domini inflammavit
eum, etc. Rorifluum autem est, dum fe-
cundat: inflammatenimcor ad dilectionem;
fecundat, velut pluvia aut ros, ad opera-
VII, 0. — ' A'«m., IV, 14. - • Ibia., £0. — » P,-
14
[c) aspiraU
Tltess., IV,
« NaUh.,
xxiii, 5. — "> Jotiii., 111
'2 Psal. cxvili, 140. —
XX, y. — '' Prov., XXX,
14. - ' Ibia., £0. — '
12.— '■ Eccli., m, 2:
^Dfu^^xxxiU, 2.— "
3, — " Ptat. Civ, 19.
PART. IV. CAP. IV.
485
tioneni. Dicitnr cnim in Deuteronomio ' :
Cona-cacat ul pluvia doctrina mea , flnat
velut ros eloquitim meum. Et Job ' : Stilla-
hat super eos eloquium meum , expectabant
me sicut pluviam, et os suum aperiebant
quasi ad imbrem serotinum. Vi ergo talis
caloris et humoris, de agro corclis, virtutis
germen prorumpit in fruclum operationis.
Uiide dicit Isaias ' : Quomodo descendit
imber de ccelo, et non rcvertitur, sed infun-
dit terram et incbriat (a) eam, ct germinare
eam facit , etc. Et Job * : Ros m messione
mea morabitiir , etc. Maledicta autem terra,
quae rorifluis cceli gultis continue infun-
ditur, et tamen bterilis invenitur. Et Pau-
lus " : Tcrra quce spinas profert et tribulos,
reprobaest, et rnaledictoproxima. Etin Deu-
torononiio * : De ccelo descendet super te
cinis, etc. Qiiod fit in perversis theologis,
qni rore cceli quotidie pluuntnr, seinper
taiuen remanent sine fructu.
Item quinfo, ratione permanentieeinfinitse
durationis. Coelum enim, inter omnia cor-
pora, magis durabile est et firmum : et ideo
est perpeluum, quia cuni non sit compo-
situm ex contrariis, nou habet in se prin-
cipium dissolutionis : et hoc convenit Scrip-
turse vei-itati, quse tantae est flrmitatis, quod
non potest arte vel ingenio immutari. Et
ideo dicit Psalmista ' -.Statuit ea in ceternum
et in soeculum swculi ; prceceptiwi posuit, et
non prwteribit. Et in Proverbiis ' : Labium
ve9'itatis firmum erit in perpetuum. Et ite-
rum in Psalmis ^ : Quce procedunt de labiis
meis , non faciam irrita : Et in secunda Pe-
Iri '" : Et habemus firmiorem propheticum
scrmonem. Unde omnes scientiae quae in
firmitate istius scripturae non sunt fundatae,
inutiles sunt atque vanae, juxta illiid Hie-
remiae" : Omnes leges gentium {b) vancesunt.
Et Sapiens '^ : Vani sunt omnes homines, in
' Deut., xxxil, 2. — « Job, xxix, 23. — ' Isa., lv,
in. — » Job, XXIX, 19. — ^ Hebr., vi, 8. — « Deut.,
xxviil, 24. — ' Psal. cxLViil, C. - » Prov , xii, 19.
— » Psal. Lxxxviil, 33. — '» II Pelr., I, 19. —
" Jerem., x, 3. — '= Sap., viii, 1. — n /;om., i, 21.
— '» fsul. XXXI, 6. — '5 Dan., xii, 3. — '« Job.,
XXXVII, 18. — " Eccli., XLUi, 10. — 18 Sap., vil, 19.
quibusnon snbcst sapientia. Et Aposlohis" :
Evamienmt in cogitationihus suis, dicentes
se essc sapientes, stulti facti simt. Uiide sa-
pientes hiijus ssculi, qui ingenia siia fiin-
dant in sapientia hujus mundi, nihil haljent
ccelestis penitus firmitatis : sed doctorcs
boni, virtute divini veibi, sunt firmissimi
sicut coeli , juxta illud Psabni " : Verbo Do-
mini coeli firmati sunt. Et Danicl " : Ful-
gebunt sicut splendor firmamenti. Et Job " :
Solidissimi sunt qiiasi cere fundati (c).
Item sexlo , ratione ornatiis et compusi-
tionis : nam propter varium stellariiin orna-
tum, nihil est pulchrius quam sit coelnm.
Sic divina sapientia, quae in scriptura divina
sculpla est et caelata, exposilionibus variis,
quasi quibusdam radiantibus stellis , ninlti-
plicitcr estornata. Relucet euim divina veri-
tas nunc inhistoria, nunc in allegoria, nuiic
in ea rutilat sensus tropologicus, nunc irra-
diat anagogicus intellectus. Unde in Eccle-
siaslico ''' : Species cali esl gloria stellarum.
Et in Sapientia " : Dedit mihi scire anni
cursus, et stellarum dispositiones, elc. Variis
itaque scripturae divinae sententiis, quasi
coruscantibus coeh astris, omnium errorum
et pbantasmatum tenebrositas effugaltir, et
relucet veritasfidei, qua totius Ecclesiae su-
perflcies decoratur. Unde dicit Job " : Supcr
omnes coelos considerat , et lumen illius
super omnes terminos terrce. Tempore vero
Antichristi, islius cceli ornatus splendidus
obfuscabitur , quando verbi praedicatio ab
haereticis et tyrannis prohibebitur, et veri-
tas fldei latens in Scripturis, variis haere-
ticorum figmenlis, insuper el [ihysicis argu-
mentis multipliciter impugnnbitnr, sicut
dicitDaniel '" : Magnificatum est cornu mo-
dicum iisque ad fortitudinem cceli., ct dejccit
de stellis, et conculcavit eas, et abstulit juge
sacrificinm , el dejecit locum sanctificationis
ejns , elc. Et in Apocalypsi *' : Ccelum re-
— " Job, xxxvll, 3. — -" i)a«., viii, 10. — " A\ioc.,
(a) Vulg. sed inebriat terram et infundit ram ; Cfet.
cdit. se infundil m ierram et imb'Ud. — [b) \ uly.
pojjulorum. — {'■) Viilg. fusi.
DE ECCLESIASTICA HIERARCHIA.
cessit sicut liber imolutus , et montes et in-
sulce de loco suo mot(B sunt. Nam liber
divinae sapientise, qui modo omnibus est
apertus , tempore perseculiouis extremse
claudetur undique, et erit omnibus obvo-
lutus; et tunc montes et insulae movebun-
tur, quia tam praelati quam subditi, tam
contemplativi quam activi , qui voluerint
esse stabiles in fide, in lege Domini perma-
nere, iniquifatem perseculionis daemonis et
Anticbristi cum suis lugere compellentur.
Quapropter dicitur m Proverbiis ' : Cum
defecerit prophetia, dissipatur populus ; qui
vero custodit legem, beatus est. Putet itaque
quod veritas diviuae sapientia;, qua? in Scrip-
tura sacra velut in ccelo occultatur, congrua
similitudine coelesli corpori comparatur.
CAPUT V.
Calorum nomine Dociores sacrw Scripturce
significantur.
Doctores sacrff! Scripturae propter (a) ra-
tiones praetaxatas co^li sajpius nuncupan-
tur, quia rauudum illuminaiit per vitam
et doctrinam. IJnde dicit Daniel ' : Qui docti
fuerint fulqebunt sicut splcndor firmamenti.
Et Paulus ' : Inter quos lucetis sicut lumi-
naria in tyiundo , verbum vitce continentes
adqloriam meam in die Christi , qida non
in vacuum cucurri , neque in vacicum labo-
ravi.
Item primo, quia mortuos in peccatis vivi-
ficant et sensificant ad vitam, eos indueendo
ad pcenitentiam , sicut fecit David , qui quos
voluit viviflcavit, et quos voluit mortificavit,
ut patet * in secundo Uegum. Nam bonorum
confessorum et doctorum consilio, qui vi-
vunt mundo et peccato, mortificantur, ut
vivant Deo ; mortificant carnem, sed spiritui
vitam conferunt spiritualem, juxta illud
Petri ' : Mortificatus quidem carne , vivi-
ficatus autem spiritu. Et Paulus « : Mortui
« Prov., XXIX, 18. — « Da«., xii, 3. - » Pldlip., ii,
13. — » 11 fiej'., VIII, 2. - * I Pitr., m, 18. — «Co/oss.'
(a) Cat. edit, per.
estis, et vitavestra abscondita est in Christo.
Ad hanc vitam perducit solertia doctorum et
sacerdotum, ex quorum consilio dependet
vita subditorum, juxta illud Judith ' : Vos
qui estis presbyteri in popido Dei , ex vobis
dependet anima illorum ; ad eloquium ves-
trum illorum corda erigimtur. Ideo legitur
Dominus dixisse discipuiis ad praedicandum
destinatis ' : Infirmos curate, tnortuos susci-
tate, ut dicitur in Matthaeo. Sicut leo , qui
vocis rugitu suscitat catulum mortuum; sic
slrenuus doctor, rugitu praedicationis et cor-
ruptionis , revocat suliditos ad vitam spiri-
tuaiem : nam dicitur in Proverbiis " ; Virqa
percute eum , et animam ejus a morte libe-
rabis , etc. Sic vivificativi tanquam cceli, et
inferiorum sensificativi fueruut doctores et
sacerdotes primitivi ; sed de modernis sacer-
dotibus potest dici illud Ezechielis '" : Viola-
bant me nd populum meum, ut interficerent
animas quoi non moriuntur , et vivificarent
animas qiue non vivunt , mentientes popido
meo, etc. Et in Osea " : Particeps sacerdotum
in via interficientium pergentes de Sichem.
Item secundo, propter subditorum exem-
plum se huniiliaiit, et tam in parcitate vic-
tus, quam in humiUtatc habitus , corpora
sua cruciant et castigant : sicut Joannes
Baptista, qui erat vestitus pilis camelorum.
Sic Elias, de quo dicitur '* : Vir pilosus, et
zona pellicea accinctus renibus. Et illi simi-
les sunt ccelo , cujus claritas non deficit ,
quamvis nebulis vel nubibus obducatur :
quia asperitate pcenitentiae eorum sanctitas
amplius augmentatur, juxta iliud Isaiae " :
Induam calos tenebris , e( ponam saccum
operimentum eorum : quod fit , quando di-
vina virtute, sub sacco vel cilicio pceniten-
tiae, coelestis tbesaurus occult:itur. Sic legi-
tur scyphus Joseph argenleus , et ad augu-
randum opfimus , in sacco Benjamin fuisse
occultatus, ut legitur " in Genesi. Scyphus
argenteus est sacerdos clarus scientia, mun-
III, 3. — ' Judith, vin, 21. — « Malth., x, 8.—
' Prov., ixill, 14. — " Ezech., xiii, 19. — " Ose.. vi,
9. — " IV Reg., i, 8. — " Ua., L, i. — " Gen.,
XLIV, 12.
PART. IV. CAP. V.
487
dus vita : cujus oris ministerio , quasi scy-
pho mundo, auditoribus doclrinae salutaris
eloquiiim prafulgeat [a). Talis scyplius fuit
Paulus, sicut ibidem dicit Glossa, in ciijus
corde coelestis doctrinae poculum propina-
balur(6),juxlaillud Ezechielis' : Tulisti tibi
scyphos , et vasa aurea et argentea , etc. Et
Salomon dicit ' : Feci mihi scijphos, et ur-
ceolos in ministerio ad vina fundenda , et
supergressus sum opibus omnes , qui ante
me fueruntinEierusalem. Urceoli sunt doc-
tores, dum vinum coelestis sapientiae hau-
riunt et recipiunt ; scyphi vero , quando
gratiam coelitus receptam aliis triliuunt et
diffundunt. Tales scyphi in sacco Benjamin,
id est , fihorum dexterae deponuntur , quia
sub habitu humihtatiset poenitentiae usque
ad tempus praevisum a Patre absconduntur;
sed aperto sacco, statim proditur, quam
pretiosum vasculum in sncci oriflcio conti-
netur, quia animae resolutae a corporis er-
gastulo evidenter solet Deus ostendere ,
quantum dilexit thesauros reposilos in sac-
co. Unde Psalmisla ^ : Conscidisti saccum
meum, et circumdedisti me lcetitia.
Item boni doctores comparantur ccehs,
quia coelesti more alios rore coelestis gratiae
infundunt, et humore devotionis ad com-
punctionis gratiam ipsos provocant et invi-
tant. Nam mulli omnimodo aridi et indevoti
accedunl ad praedicationem , vel confessio-
nem, qui bonorum sacerdotum sufTragio
ante suum recessum de coelo consolalione et
lacrymarum imbre copiosius compluti re-
cedunt, in optimo proposito fructiferi , qui
prius aestimabantur penitus steriles et infe-
cundi. Unde dicitur in Genesi ' : De rore
cosli et de pinguedine terrce , erit benedictio
tua. Et in Canticis ^ : Caput meum plenum
est rorc , et cincinni mei guttis noctium.
Ideo de confessoribus et de docloribus, quos
reliquit Deus ad mundi fecundationem , di-
citur in Micbfea ^ ; Erunt relicjuicE .Jacob in
' Ezcch., XVI, n. — = Eccle., u, 8. - ' Psiil. xxix,
. — " Gen-, xxvii, 28. — » Cant., v, 2. — « Mich.,
7,8. — ' Isa., XLV, 8. — ' Psal. Lix, 18. — ' Prov.,
medio populorum multorum sicut ros a
Domino , et quasi stillce super herbam, quce
non expectat virum , et non prcestolatur fi,-
lios hominum. Et erunt reliquice Jacob in
gentibus, in medio populorum multorum,
quasi leo in jumentis sylvarum , et quasi
catulus leonis in gregibus pecorum. Ideo
dicit Isaias ' : Rorate cceli desuper , et nubes
pluant justum , etc.
Item secundo fixi sunt et constantes per
omnimodam patientiam , sicut coeli , qui ita
sunt firmi et stabiles, quod nullius (c) con-
trarii motus impetu possunt dissolvi. Sic
doctores et praedicatores Christi nulla [d)
corporis injuria possunt frangi. Unde Psal-
mista ' : Patientes erunt , ut annuntient. Et
in Proverbiis ' : Doctrina viri per patien-
tiam noscitur , etc. Unde , sicut coelum a
superioribus aquis non deprimitur, nec ab
inferioribus elevatur ; sic nec justus doctor
erigitur in prosperis, nec dejicitur per pu-
sillanimitatem in adversis. Aquae enim su-
periores significant prospera , juxta illud
Job '" : Sicontinueritaquas,omniasiccabun-
tur ; si emerserit eas , subvertent terram.
Inferiores vero signiflcant gravia et adversa,
ut dicitur in Threnis " : Aquce inundaverunt
super caput meum; et dixi : Perii. Inter
has aquas stabant boni immobiles atque
flrmi, sicut dicitur in Josue '^ : Ingressis sa-
cerdotibus .Jordanem, steterunt aquce supe-
riores instar montis intumescentes , quoe
aulem inferiores erant in mare solitudinis
descenderunt , etc. Unde sacerdotes portantes
arcam,ad modum coeli, inter medias aquas,
fuerunt tuti, juxta illud Isaiae " : Cum tran-
sieris per aquas, tecum ero, et flumina non
operient te. Sic Eliseus ", divisis aquis Jor-
danis, transivit intrepidus, Eliae pillio, qui
in coelum raptus fuerat , praemunitus. Eliae
pallium de ccelo derelictum , est Christi
exemplum nobis datum in subsidium , ut
XIX, n. — '• Job, XII, 15. — " Thren., iil, 54. —
'= Jos., 111, 16. — " Isa., XLIII, 2. — '* IV Req., ll, 8.
(«) Ccet. edit. prafulgebat.— (A) Cat. edit. proplna-
tar. — (c) Edit. jMgd. de nuUius. — [d) Ccet. edit.
cum nuUa.
DK ECaESlASTICA HIERARCHIA.
nec raundi prospera timeamus^ nec arlver-
sa. Uiide Aposlolus ' -. Curramus ad propo-
situm nobis certamen , aspicientes , etc.
Item ccelesti decorantur, sicut cceli, or-
natu , quantum ad vitee perfectionem , et
virtutum decentiam , et ccelestem in mori-
bus disciplinam. Unde dicit Job ' : Spiritus
Domini ornavit coelos. Ubidicil Gregorius' :
« Quot sunt dona pra?dicantium , tot sunt
ornamenta coelorum. » Oueni ornatum enu-
mcrat Apostolus, dicens * : Oportet Episco-
pum esse prudcntem , sobrium , pudicum ,
hospitalcm, modestum, ornatum.,&\t. Ilunc
ornatum ccelestem prsefigurabat babitus sa-
cerdotis in Exodo': Fecit siiperhumerale
de auro et hyacintho , purpwa coccoque his
tincto , et bysso retorta opere plumario , et
posuit in rationali doctrinam et verita-
tem , etc. Et in Sapientia « : In veste poderis
ejus erut descriptus totus orbis terranim.
Coelique non sunt, ubi tales ornatus desunt :
sicut est videre in perversis sacerdotibus ,
in quorum vila non relucet sol fervenlis
cbaritalis , nec resplendet luna niisericor-
dia; et pietalis, nec refulyeiit stellae mundi-
tiai et castitatis, non comparent etiam con-
stellationes duodecim signorum, id esf, non
reUicet in eis , nec apparet vestigium vitae
et conversationis duodecimapostolorum, non
Ilyades, non Pleiades, non Oriona cum in-
tcrioribus Austri , quoniam nec virtntes
int(!riores, scilicet purgati animi, ad con-
templativam pertinentes ; nec cxteriores,
videlicet purgatorice et politicae vitam exte-
riorem quoad (a) activam dirigentes, jam
in Ecclesiaj doctoribus vix inveniuntur, et
ideo totius Ecclesiae species in tenebram et
deformitatem est mutata. Ideo dicit Job ' :
Qui prcecipit Soli, et non oritur ; et claudit
stellas quasi sub signactdo. Sequitur : Qui
facit Arcturum, Oriona, et Hyadas, et inte-
riora Austri. Et in Iliercmia •* : Aspexi coR-
' llcbr., X 1 1 , 1 . — ' -
.1/0)«/., lib. XVll, c. XYi,
» I Tim., III, 2.— » Exod.
24. — ' Job., IJ, 7, 9. -
(o) Forsan legcndum sv
h., XXVI, 13. — ' Ciieg.,
;t III Evang., hom. iix. —
xxviii, 6. — 8 Sap., xviii,
' Jerem., iv, 25. — • Act.,
los , et lux non crat in eis. Et ideo multa
imminent mundo pericula, quia ubique de-
ficiunt in doctoribus et sacerdotibus hnjus
mundi ccelica ornamenta, sicut dicitur in
Actibus ' : Neqtie sole , neciue sideribus ap-
parentibus per plures dies , et tempestate
non exigua ingrueyite , omnis spes sahitis
ablata est.
Item quarto , sicut coeli nniversaliter ex-
tenduntur, juxta illud Isaiae '" : Qui extendit
ccelos, et cxpandit eos sicut tabernacidum
ad inhabitandum. NuUa enim est co-li par-
licula, quin aiqualitcr expansa inveniatiu' et
extensa : sic Cbristi sacerdotes, ad coeb si-
militudinem, nihil retiuent non extensum.
Extenduut enim linguam, cor et manum.
Cor , inquam , extendunt ad Deuni per de-
votionem, ad proximum per compassionem.
De primo dicit Psalmista " : Anima mea si-
cut terra sine aqua tibi. De secundo dicitur
in Job " : Compatiebatur anima mea pau-
peri. Et Isaias " : Cum effuderis esurienti
animam tuam, etc. Linguam eliam exlen-
dunt ad Deum in oratione et continua gra-
tiarum actione ; ad proxiinum , in doctrina
et praedicatione. De primo dicitnr iu Eccle-
siaslico '^ : Iteravit orationem suam , volens
ostendere virtutem Dei. Et post : Rursum
oravit Deum omnium , qui magna fecit in
omni terra. Et Psalmisla '" : Labiis exulta-
tionis laudabit os meum. De secundo dicitur
in Proverbiis " : Os suum aperuit sapicntice,
et lex cfementia; in lingua ejus. Similiter
manus exteuduut ad Deura per supplicatio-
uem, juxta illud Psalmi '^ : In noctibus ex-
tollite maiius vestras in sancta. Sic Moyses
extendit manus suas in coelum , et cessa-
verunt tonitrua (in"Exodo). Ad proxi-
mum vero extendunt manus per subventio-
nem, et necessitatis proximi sublevationem.
De hoc dicitur in Proverbiis " : Manum suam
aperuit inopi , et palmas suas extendil ad
pauperem. Sic Martinus tanquam coelum
XXVII, JO. — '0 ha., XL, 22. — " Psal. f.xLii, 9. —
»2 Job, XXX, 23. — " Isa., Lviii, 10.— " Eccli., l, 23,
24. — '5 Psal. LXII, 6. — " Prov., xxil, 26. — " Psal.
cxxxili, 2. — " Exod., IX, 28. — " Prov., xixi, 20.
PART. IV. CAP. VI.
■m
fuit extensus ad Deum , quando ' oculis et
manibus in ccnlum intentus , invictum ab
oratione spiritum non relaxabat. Similiter
ad proximum , quanclo etiam nec pallium
sibi sine pauperis solatio relinebat, et ideo ,
propter tantam charitatis extcnsionem , coe-
lum extensum poluit merito nuncupari,
juxta illud Psalmi ^ : Extendens caeliim si-
cut pelletn. Et Isaias ' : Manus tJiew tetetide-
rutit coelos, et omni militice eorum deman-
davi[a). Et in Hieremia ' : Prudentia sua
exlendit coclos. Propter istas et alias supra-
positas cceli proprietates et naturas, merito
doctores Scripturae ccelo comparantur.
CAPUT VI.
Firmamenti nomine Christus significatur.
Sicut nomine cceli significantur sancti su-
perius nominati, sic et nomine firmamenti.
Idem est enim firmamentum , quod et coe-
lum, sicut dicitur in Genesi ' : Vocavit fir-
mattietitum coelum. Singulariter tamen po-
test vocari firmattientum natura nostra a
Christo assumpta, et in ipso unione personse
cum divinitate unita , de quo Psalmista " :
Fiat matius tua super virutn decterce tuce, et
super filiicm hominis, quetti confirmasti tibi.
Nam Redemptor nosfer , super omnia Deus
verus , et factus super omnia bomo perfe-
ctus, secundum naturam assumptse huma-
nitatis firmamentum nuncupatur, sicut di-
cit Psalmista ^ : Dominus firtttatnentum
meum et refugium meiim. Et Ezecheiel * :
Aspectus firmamenti , quasi aspectus crtj-
stalli, etc. Natura enim nostra, priusquam
assumeretur, fuit terra; postquam autem
ab auctore est assumpta et super angelos su-
blevata, facla est flrmamentum : et ideo si-
milis est crystallo, quae ex aqua congelata
indissolubilem contrahit firmitatem. Quia
igitur corpus Redemptoris usque ad morlem
passionibus et poenis sulijacuit, aquae fluxi-
' In fest. S. Martia., ant. 4. — - Psal. ciii, 2. —
» Isa.. XLV, !2. — ' Jerem., x, 12. — s Gen., i, 8. —
• Psal. LXXli, 18. — ' Ptal. xvir, 3. — * Ezec/t., i,
(a) Yulg. mandavi.
bilitatem in se habuit : quia nascendo, cre-
scendo, esuriendo, sitiendo, moriendo, per
momenta temporum inobihter deciicurrit.
Cujus cursum intuens Propheta ait° : Exul-
tavit ut gigas ad currendatti viam, etc. Sed
in resurrectionis gloria virtutera incorru-
ptionis obtinuit, et in crystallinain flrmita-
tem natura primo mutabilis mutata fuit. Di-
citur ilaque Christus homo firmamentum,
ratione firmae et flxse unionis, qua hinnana
natura in unione prrsona; in Christo indisso-
lubihtcr copulatnr juxta illud Ezechielis '" :
Iti firmamctito quod erat super caput Che-
rubitti quasi lapis sapphirus. Lapis sapphi-
rus est Christus Dominus, qui est lapis an-
gularis, in se Deum et hominem uniens,
horaines et angelos quasi parietes duos
associans, et conjungens sibi per fldera et
araorem, inflxos retinens, etiam ab ipso-
rum favore et gratia non recedens. Unde
Paulus" : In spiritu vobiscumsuttigaudcns,
et videns ordinetti vestrutti, et firmamentum
ejus, qim iti Christo est, fidei vestrce. Et
sequitur ibi : Supercedificati , et cotifirmati
in illo, in gratiarum actione , etc. Quia igi-
tur ipse totius Ecclesise militantis, et etiam
triumphantis, congruum est fundamentum,
ideo bene vocatur flrraamenlum. Et quia
fundamentum coeleste est, et non terrenum,
ideo dicitur iu Isaia " : Fundabo te iti sap-
phiris. Et in Exodo " : Sub pedibus ejus quasi
opus lapidis sapphiri, etc. lit Paulus '* : Fir-
tnum Dei fundamentutn stat. Et in Mat-
thseo" : Fundata eratsuprafirmampetram.
Item secundo, ratione mediationis; nam
sicut flrmamentum est inter aquas superio-
res et inferiores medium collocatum, sic Me-
diator Deiet hominum, secundura quodhomo
Patre luinor, tamen in quantum Dei Filius
orani creatura superior, ima et summa , in-
visibilia etsensibiliareconcihat, et in se me-
dio recoUigit et adunat, sicut dicit Aposto-
lus " : /n ipjso condita sunt universa iti coelo
22. — 9 Psal. XVIII, 6. — '<> Ezech., x, 1. — " Coloss.,
U, S, 7. — '^ Isa., Liv, 11. — 13 Exod., xxiv, 10. —
" II Ti»i., II, 19. — '5 Mattli., VII, 23. — '» Cohss.,
l, 16.
190 DE ECCLESIASTICA HIERARCHIA
et m terra ; visibilia et invisibilia. Et in Ge-
nesi ' : Posuit firmamentwn in medio aqua-
rum, divisitque aquas ab aquis, etc. Et ideo
qui niodo secernit etdividit inter iiiferiorum
et superiorum, bonorum et malorum, spiri-
tualium vel carnalium merita, sequo judicio
dividet et discernet inter praemia aut flagella.
Unde dicitur in Matthaeo * : Cujus ventila-
bnim in manu ejus, etc. Et in Proverbiis ' :
Sicut divisiones aquarum, ita corda regum
in manu Domini.
Item tertio, ratione universalis conserva-
tionis inferiorum et comprehensionis : nam
firmamentuminfrasusesphaeraecircumferen-
tiam omnia sensibilia comprehendit , et per
alternum generationis vel corruptionis offi-
cium, quid(juid est de esse et substanlia uni-
versi, custodit, nec destructionem permittit.
Sic Christus, arsetsapientia Dei Patris, infra
sinum suse potestatis prsedestinatos continet
et praescitos, nec prsedeslinationis filios fina-
liter permittit ire ad interitum, nec praesci-
tos ex toto in nihilum. Nam filios gratiae
prceservat ad gloriam; reprol)ationis vero
flliosservat ad gehennam : ut sicut in bonis
immutabilis Dei gratia commendatur, ita
pjus inflexibilis justitia, quae videbitur in re-
probis, timeatur. Unde Sapiensdicit' : Tem-
pore casus sui inveniet firmamentum. Et
rursum ' : Justitia ejus p^-oteqet te, et in die
agnitionis invenies firmamentam.
Item quarto , ratione divinae inhabitatio-
nis : nam cum Deus sit in omni crcatura ,
ccelum tamen sive firmamentum pro speciali
sede sibi vendicat, quia ibi singulariter et
excellenter operando , majestatis suae prae-
sentiam manifestat, ut dicit Daraascenus :
sicut humanitas, quae de Virgine est assum-
pta, singulare divinitatis habitaculum esl
effecta , quando * Verbum caro factum est,
et habitavil in nobis. Unde dicit Paulus ' :
Complacuit omnem plenitudinem inhabitare,
etper eiim 07nnia reconciliari, etc, * de prce-
parato habitaculo suo. Etin tertio Regum • :
Cum oraverit in loco hoc , tu exaudies in
coelo, in firmamento habitaculi tui, efc. Et
in Exodo '" : Sanctuarium tuum quod firma-
vei-unt manus tiue. Et in eodera : Firmis-
simo habitaculo quod operatus es, etc. Ideo
enim divinitas Christi humanitatem inhabi-
tat, ut homines per hominem deprecantes
audiat, et eorum postulationibus condescen-
dat. Propter quod omnes oollectae et oratio-
nes Ecclesiae per Christum nostrum finiun-
tur. Unde dicit Aposlolus " : In quo habitat
plcnitudo divinitatis corporaliter, et estis in
illo repleti, etc.
Item quinto, ratione circularis revolutio-
nis : circularem enim formam habet firma-
mentum , et motum oblique volubilem. Si
enim firmamentum moveretur in directam
quoadnos, generatio rerum inferiorum nou
perficeretur. Et talis forma, quae est perfecta
et nobilissima , nobilissimo corpori erat
danda, quia talisfigura continuo motui ejus
fuit necessaria. Circularis, imo circulus per-
fectissimus est ipse Christus, in quo duae ex-
tremilates lineae velut in puncto nniuntur.
Nam divinitas, qua; omnium rerum caput
est et principium, cum natura humana qua'
finis erat omnium creaturarum, et ultimo
in esse producta, in ipso Christo, velut in
puncto, in unione personae est conjuncta, et
tantfi firmitate roborata.FirmatfE enim sunt
diiae naturae in una persona sic, quod una
ab altera nunquam poterit separari. Et ideo
proprie Chrislus nomen obtinet firmamenti,
cujus motus et operatio circularis est. De
sinu enim Patris, in Virginis uterum est in-
gressus; deinde, per mundum et limbura
progrediens, iterum ad Patrem est reversus
sicut dicitur in Joanne '- : Exivi a Patre, et
veni in mundum ; et iterum }-elinquo mun-
dum, et vadoadPatretn. Et in Ecclesiaste " :
Oritur sol et occidit, et ad locum suum re-
vertitur, gyratper meridiem, etfiectitur ad
• Gen., I, 7. — ' MuUh., iii, 12; Luc, iii, 17. —
' Prov., XXI, 1. — * Ecdi., III, 34. — ' Ecdi., xxvii,
9. — '■ Joan., 1, 14. — ■> Coloss., i, 20. — ' Psal. xxiii,
14. - " III R(g , VIII, 43. - " Exod., xv, 17. —
"Coloss., III, 16. — "Joan.,-x\[, 28.— '» £cc/e., i, 5,
(u) Forsan lcg. in directum.
PART. lY.
aquilonem, etc. Ecce motus Christi reflexus
et obliquus. Attingit enim a fine usque ad
fincm fortiter, et clisponit omnia suaviter,
sicut dicitur ' in Sapientia : quia nunc fle-
ctitur ad aquilonena, id est, ad peccatores in
peccatis induratos, per misericordiam illo-
rum corda ad poenitentiam remolliendo ;
nunc vero ad meridiem, id est, ad bonos in
fervore charitatis existentes , ipsos conso-
lando. Ideo dicitur in Ecclesiastico ^ : In me-
ridiano exurit terram , etc. Et in Esdra ' :
Convertitur in gyro coili, et itcrum rever-
titur in eumdem locum in uno die.
Item sexto, ratione fortissimae impressio-
nis et aggregationis luminis in centro. Nam
cum sit firmamentum corpus sphaericum, et
luminosum , et concavum , et convexum ,
cujus medium est (a) centrum, ex omni
parte ex se emittit radiilm ad suum medium :
unde cum terra teneat vicem centri, mani-
festuni est, quod in terra fit radiorum ma-
xima aggregatio, et ex influentia radiorum
luminis maxima fit variarum specierum
productio et generatio. Firmamentum igitur
lucidum et connexum significat Christum
Dominum , qui est lux vera , illuminans
omnem hominem venientcm in hunc mun-
dum, ut dicit ' Joannes : cujus sphaerica
rotunditas , id est , aeterna potestas , omnia
continet et sustentat; cujus luminositas omnia
ilhistrat ; cujus convexitas omnium bono-
rum , gratiarum , et donorum plenitudinem
comraensurat, juxta iUud Joannis » : Vidi-
mus « eum quasi unigenitum a Patre plenum
graticB et vcritatis. Ab istius igitur firma-
menti convexitate, ad cor humanum, velut
ad proprium centrum, transfunduntur radii
gratiaruni. Dc plenitiidine ejus omncs reci-
pimus, gratiampro gratia. Plena igilur fit
impressio et coadunatio ccelestis luminis
in corde hominis quoad ipsius justiflcatio-
nem; plenior, quantum ad illustrationem
' Sap., VIII, 1. — ' Eccli., XLIII, 3. — ' III Esdr.,
IV, inter apocrypba. — ' Joan., i, 9. — 5 ibid., U. —
Mbid., 13. — 1 Rom., xill, 10.— » Psal. .\Lvii, 11. —
• Psal. Lxiv, 10. — 1" Joan., ix, 13. — " Snp., ivli,
19. - '2 Isa., XI, 9. — » Psal. lxiii, 10. — »* Job,
CAP. VI. 491
sapientiae, et veritatis inspirationem ; ple-
nissima vero, quoad consummationem justi-
tiae, et finalem charitatis in homine perfec-
tionem et conservationem. Ideo ait Aposto-
lus ' : Plenitudo legis cst charitas [b). De
prima dicitur in Psalmis ' : Plena estjusti-
tia dextera cjus. Et iterum in alio Psalmo ':
Flumen Dei repletum est aquis, etc. A Chri-
sto enim, vekU a fonte, procedit flumen
pcenitentise, qua anima a sordibus abluitur
et purgatur, et ad videndum lumen desuper
veniens disponitur et habilitatur , sicut dici-
tur in Joanne '" : Abii , lavi , et video. Et in
Sapientia " : Omnis orbis terrarum limpido
rcplebatur [c) luminc, etc. De secundo dici-
tur in Isaia " : Rcplebitur tcrra scientia
Domini, quasi aquai maris operientes. De
tertio dicitur in Psalmis " ; Dies pleni inve-
niuntur in eis. Et Job '* : Complebunt dies
suos in bono , et annos suos in gloria. Et in
Canticis '* : Resident juxta fluenta plenissi-
ma. Talibus radiis a Christo effluentibus,
tanquam a firmamento nobilissimo, vir-
tutum et meritorum species in electorum
cordibus procreantur , juxta illud Eccle-
siastici '^ : Ipse est firmamentum virtutis,
tegimen ardoris , et umbraculum meridiei,
deprecatio offensionis , adjutorium casus ,
cxaltans animam , ct illuminans oculos ,
dans sanitatem , vitam , et benedictionem. :
quasi dicat : A Christo, velut a firmamento,
effluit virtutis perditae restitutio , ardoris
concupiscentiae et diabolicae inflammationis
repressio, persecutionis mitigatio , de offen-
sis remissio , et apud Patrem pro peccatis
propitiatio, ut dicitur " in Joanne, et in Da-
niele ; a ruina et casu sublevatio, ut [d) in
Psalmis '' : Cum ceciderit , non collidetur ;
et in Proverbiis "• : Scpties cadit justus ; af-
fectionis ad ccelestia elevatio, ut (e) in prirno
Regum ^" : Ut scdeat cum principibus ; et in
xxsvi, U. — '5 Cant., v, 12. — 'i^ Eccli., x.xxiv, 19.
— " I Joan., 11, 2; Dan., ix, 9. — '» Psal. xxxvi, 24.
— " PrOU., XXIV, 1. — 20 I Hpg^ i„ 8.
[a) C(Ef. edil. et. — (A) Vulg. dilectio. — (c) lllumi-
nabatur. — (d) C(et. edit. Et. — (e) Cat. edit.
deest ut.
4.92
DE ECCLESIASTICA HIERARCHIA.
Psalmis ' : Exaltam animam meam ; secre-
torum revelatio , collatio impassibilitatis ,
donum immortalitatis, benedictio aeternse
haereditatis, ut ((?) iterum in alio psalmo^ : Illic
mandavit Dominiis benedictionem , et vi-
tam, etc. Ista decera bona, velut decem
radil, a Christo exeunt, ad perfeclionem
hominum emanare et effluere undique non
desistunt. Unde dicilur in Genesi ' : Cata-
ractie cceli apertce siint , et facta est phwia
magna, elc. ; et in quarto Regum * • Si fece-
rit Deus cataractas cceli aperire , luimquid
poteril esse quodloqueris, ctc.
Item septimo, ratione inflammationis :
nam firmamentum illud inflammat, ad quod
per contactum appropinquat. Hoc Christo
convenit, qui sibi gratia et favore conjunclos
ad divinum amorem inflainmat penitus et
accendit, ut pafet.in apostolis, qui tanto
ferventiori igniculo sunt accensi, quanto
magis sibi vicini, meruerunl fieri per fami-
liaritalis gratiam propiiiqui, juxta illud
Deuteronomii ' : Qui appropinquant pedi-
bus ejus , etc. Unde doctrina Christi ignea
ipsos fecit fervidos peiiitus et ignilos. Unde
dicitur in Threnis * : De excelso misit ignem
in ossihus meis, ct erudivit me Dominus.
Et Ezechiel ' : Vidi speciem ejus quasi spe-
ciem electri, ct quasi aspectum ignis intriti-
secus , etc. Loquitur de sedente in throno
super firmainentum : qui utiqiie significat
Christum, cujus humanitas significatur per
electrum, quoil est metallum ex auro et
argento composilum, subtili artifieio con-
flatum. Nam in auro incorruptibili, aniraae
Chrisli immortahtas; in argento candido et
mundo, assumpti corporis puritas designa-
tiir; ex eis duobus Cbristus secundum ho-
minem est formatus : qui secundum utram-
que naturam argento mundior, et auro
obrizo pretiosior inaestimabihter arbitratur.
Istiitl electrum intrinsecus videtur ignenm,
quia corpus Christi cum auima Deo, qui est
' Psal. cxxx, 2. — = Psal. cxxxii, Z. — ' Gen., viii,
2. — » IV Reg., vii, 2. — s Deut., xxxill, 3. —
- » Deut., IV, 24;
, II. - "> Ezech.,
« ignis consumens , ineffabihter est unitum.
Istius sedentis species , a medio corporis et
sursum, videbatur ardens intrinsecus et
latens ; a lumbis vero deorsura, ignis splen-
dens exterius et apparens : nam Christi vir-
tus cum supernis spiritibus quantum ardeat,
humana ratio non excogitat. Unde dicit
Isaias ' : Quis potest habitarc cum igne de-
vorante, et cum ardoribus sempiternis? etc.
Et Ezechiel '" : In medio lapidum ignitorum
ambulasti. A lumbis autem dcorsum appa-
ret ignis splendeiis , quia in quantum apo-
stolos et alios gratice filios accenderit , per
facti evidentiam omnibus est apparens. Nam
in lumbis sedes est generationis : et ideo a
lumbis deorsum in circuitu splendere dici-
tur, quia in illis, quos per gratiain gignit,
ampliori gratia fervescere se ostendit. Unde
dicitur in Levitico " : Sanctificabor in his,
qui nppropinquant mihi , etc. Nos siquidem
latet, quantum Christi virtus accendit illos
qui sunt in patria ; sed per multa exempla
videmus, qualiter a sua gratia igniuntur,
quos per verbum vilai geuuit hic in via.
El ideo bene firmamentum dicitur , qiiia
raens, quae ab eo tangitur, accenditur su-
bilo, et ignitur.
Item octavo, ratione irapermutabilis fixio-
ni.s, quia firraamentuin in suu iialura imraii-
tabile permanet, et persistit ; et quamvis
inferiora variis impressionibus alteret et
iiumutet, tamen mutabilitateni inferiorum
corpori.m in se non recipit, nec admittit.
Haec firmamenti proprietas est in Christo
manifesta, cujus bonilatem humana perver-
sitas non superat, cujus misericcrdiam ad
ullimam pcenam creaturai malitia non incli-
iiat ; quia ex iniiata sibi bonitate semper
punit citra merituni , et remiiuerat supra
digiumi. Ideo dicit Habacuc '• : Cum ira-
tus fueris, misericordiw recordaberis. Et
Psalmisla " : Jratus es, et miserluses nobis.
Imo quando, exigente justitia, tanquara [b)
• m
Hehr
Ezech.,
■ 9 Isa.
I» Psal. Lis
(n) Ccet. .
ilU. deesl ut. — (*) Cat cdil. uuuiiuam.
PAIIT. IV. CAP. VII.
iratus, aliquos punit, in puniendo tamen
irascentis passionem non sentit, sicut dicitur
inSapientia' : Tu , dominator virtutis ^ ciim
tranquillitate judicas , et eum marjna re-
verentia disponis nos. Et in Psalmis*: Mu-
tabis eos, et mutaOuntur ; tu autem idem ipse
es, etc. Etin Numeris' : Non est Deus quasi
homo ut metitiatur, nec ut filius hominis ut
mutetur. Et Malachias * : Ego sum Deus,
et 7ion mutor. Et Jacobus" : Apiid quem non
est transmutatio , etc. Permanens itaque ve-
ritas in Christo fixaque bonitas, sicut est
permanens fixio vel stabilitas in firmamento.
Unde dicitur in Ecclesiastico * : Amicus si
permanserit fixus, erit tibi cocequalis : quia
permanet in die necessitatis.
Itemnono, ratione immensse magnitudinis
et incomprehensibilis dimensionis. Nam si-
cut cceli altitudo vel latitudo super verlicem
ca'li graditur, etc. Et 'in Esdra ' : Excelsum
esi coslum, etc. Et Job * : Excelsior ccelo est:
et quidfacies ? Et Psalmista ' : Super coelos
estgloria ejus. Firmamentum quidem quan-
doque cum terra videtur conjungi, ut patet
in nostro horizonte , sive in termino nostri
visus; et tamen quantum distat a nostro
capite, tantum vel plus distat ab horizonte.
Sic Christus '" in terra visus, cum homiiiibus
conversatus , in nuUo differre ab aliis mor-
tahbus est putatus. Unde dixerunt " : Unde
huic sapiential nonne hic est filiiis Joseph
et Marice, etc. Falsa tamen fuit eorum opi-
nio, sicut falsa est oculi vis.o, ubi putat ada-
qnari terrae superficiem firmamento. Unde
Isaias " : Sicut exaltanlur cceli a terra, ita
vi(e mece, a viisvestris, etc. Et in Psalmista " :
Elevata est magnificentia tua super ccelos.
Patet igitur ex praidiclis, quod humanitas
assumpta, prffldictis rationibus, ca;lum fuit,
quod firmamentum est vocatum.
' Sap., xii, 1S. — = Psal. CI, 27. — 3 Num., XXIII,
19. — ' Matac, lii, 6. — ^ Jac, 1, 17. — ' Eccli.,
VI, 11. — 'III ICsilr., IV, iuter upocrypha. — ' Job,
XI, 8. — » rsa/. cxil, 4. — '" Baruc, iii, 38. —
" Matlh., xiii, ,■;!. — '■- Isn., LV, 9. — '= fsal. vili, 2,
— '* l>sai. XVII, 10. — '5 III Rcj., VIII, 27. — '6 Sap.,
II, 23.— 17 Isa., XL, 15. — " Pwl. X..U, 2.
CAPUT VII.
Cmli natura et proprietas quomodo B. Virgini
Marice conveniant.
Nec caret natura et proprielate coelesli
Virgo beatissima, ad cujus uterum subin-
trandum per incarnationem Verbi est divi-
nitas inclinata , quando, secundum Psalmi-
stam '*, IncUnavit coelos , et descendit : ibi
Verbum Dei se inclinavit, et carne indutum
ad nos venit, sicut ibi exponit Glossa. Coeli
itaque puritatem in se habere debuit Maria,
de cujus mundissimis parliculis illa puris-
sima caro Verbi coeleslis unibilis est assuii;-
pta. Ecce ccelum, et cceli cceloru7n Deitatis
magnitudinem ad plenum capere no7i pos-
simt, sicut dicitur '* in tertio Itegum, et ad
comprehendendam magnificentiam gloria;
sanctitatis ejus, virtutes ccelestes non suffi-
ciunt;et tamen Maria ipsum cumplenitudine
deitatis genuit , ad cuj us susceptionem totus
mundus non sufficit, nec sulfecit, juxta illud
Sapientiae "^ : Tanquam momentu77i staterce
est atite te orbis terra/nim, et tan(iua77i cjutta
roris anteiucani, etc. Et Isaias " : Ecce om-
nes genles cjuasi no7i sint, sic su7it coram
te, etc. Patet igitur quod MariaDeum incom-
prehensibilem totum et plenum in se nulla-
tenus suscepisset, iiisi virtute et gratia
coeli magnitudinem transcendisset. Coelo igi-
tur coelica Virgo comparatur, quia coelo
nihil purius, nihil sublimius, nihil pulchrius,
nihil utihus, nihil communius, nihil velo-
cius, nihil perfectius, nihil durabilius inter
coi'pora visibilia invenitur.
Coelo igitur nihil est purius, et hoc pro-
pter naturae suae transparentiam et diapha-
neitatem : et hoc gloriosissimae Virgini con-
venit, propter omnimodam ipsius mundi-
tiam, et castitatem. Nam per sanctificationis
gratiam in utero materno extitit ab omni
originalis culpae foeditate depurata , et ad
susceptionem Verbi vitae, antequaiu nasce-
retur, disposita et praeordinala , juxta illud
Psalmi '^ : Parata est secles lua ex tuiic, etc.
DE ECCLESIASTICA HIERARCHIA.
Nam quae ab aeterno praeelecta est et prae-
destinata, in Dei scientia , ut ad tantam glo-
riam assumeretur ; in materno utero a Spi-
ritu sanctificante praeventa est, et sanctitirata,
ut in tempore, a Patre luminum praefixo,
Mater Dei fieri mereretur, sicut dicit in Pro-
verbiis ' : Ab wterno ordinala siim, et atite-
quam terra fieret. Et iu Eccleslastico ' : Ab
initio et ante soecula creata sum, id est, quo-
dam privilegiato modo creari praevisa, ut
perficeret coelum, in quo Deus novo modo
resideret , sicut dicit Psalmista ' : Dominus
in ccelo paravit sec/em suam. Et Isaias' :
Calum mihi sedes est, etc. Hanc sedem sibi
paravit omnium arlifex et sapientia Christus
in virginali sanctificalione ; ipsam sedem sub-
intravit, et in ipsaquievit, in ipsius Virginis
fecundatione. Unde praefigurata est per
thronum Salomonis ' , quem fecit de ebore
grandem; et per sedUe, vel ferculum , quod
fecit sibi Salomon de lignis Libaui, cujus
ascensus fuit purpureus, et reclinatorium
aureum, ut dicitur ° iu Canticis. Ilaec omuia
de bis sedibus dicta, puritati conveniunt vir-
ginali, quia pura fuit in utero, purior in
muudo, purissima haec rutilat nunc in coelo.
Prima reiertur ad ortus ipsius sanctificatio-
neni, quautum ad foeditatis originalis abla-
tionem ; secunda, ad ejus miraculosam fecun-
dationem , quando non solum per Spiritum
sanctumsupervenientempronitas fomitis est
extincta ' , imo etiam onmis potestas pec-
candi ab ipsa est ablata , et in gralia est to-
taliter confirmata; lertia refertur ad ejus
gloriosam iu coilo coUocationem, quando pe-
nitus ablata omni inlirmitate corporali , in
naturam coelestem per immortaUtatis dotem
esl mutata. Prima itaque puritas, scilicet
01 iginalis, signilicatur in sede facta de liguis
Libani. NamiUalignasunt cedrina, quae ha-
bent naturam et proprielatem imputribilita-
tis, et emittunt spiramen fragantiai et odoris.
Et hoc convenit ejus mundissimis membris,
' Piuv., viii, 23. - s EcqU., XXIV, 14. — 5 Vsal. cii,
19. — ♦ fsal. LXVI, 1. — s 111 Reg., x, 18. — « Cant.,
UJ, 10.— ' Vid. quee dicta sout tom. IV, pag. xiii.—
per sanctiflcationis gratiam a motibus fomi-
tis alienis , j uxta illud Ecclesiastici ' : Ego
quasi libanus non incisus evaporavi, et sicut
balsamus non mixtus odormeus. Libanus fuit
per innocentiam; non incisus, per peccandi
impotentiam ; et ideo evaporavit odorem bal-
samo impermixto suavioreni. Nam tota
massa in Adam corruptioni fomitis est ad-
mixta, et sic per consequens adullerata, licel
Virginis corpusculum ab hac corruptela est
per gratiam liberalum : et ideo efTudit odo-
rem suavissimura tanquam balsamum im-
permixtum, id est, Filium, cujus odor est
sicut odor af/ripleni, cui benedixit Deus, ut
dicitur ^ in Genesi.
Secunda puritas, scilicet virtualis, quara
contraxit ex conceptione Verbi, signiflcatur
inmunditia throni eburnei. Eburenim can-
didissimuraet solidissimum, nihil habens in
se concavum vel porosum, designat mundi-
tiam Mariae \irgineam, per praesentiam
ipsius concepti Verbi, in totius gratiaj pleui-
tudine solidatam. Namipsa sola plena gratia
inter mulieres est reperta, cujus intellectus
repletus est apertissima fidei veritale, sicut
beatadixit Elisabelh ^"-.Beata, qucecredidisli,
quoniam perficientur in tc, quce dicta sunt
tibi a Domino. Ejus etiam alfectus repletus
est ferventissiraa charitate. Eburueum vero,
id est, virgineum corpus repletum est ma-
jestate, et ideo significatur per sohum in
quo sedere vidit Dominum Isaias " : Vidi,
inquit, Dominumscdentemsuper solium ex-
celsum, ct elevatum, ct plena erat domus a
majestate ejus , etc. Excelsum siquidem fuit
hoc solium, quia supra conditionem naturae
corruptai a fomite liberatum ; eievaliiiii au-
tem est dictum, quia supra hominem, ue
peccandi habeat potenliam, est per gratiae
beneflcium couflimalum. Pura itaque fuit
nascendo; purior Dei Verbum coucipiendo;
purissima vero, omnes molestias corrupti
corporis in sua assumptione finaliter eva-
« Eccli., XXIV, 21, — ' Gen., xsvii, 27. — ■» Luc., i,
45. — " Isa., VI, 1.
(a) Vulg. et ea quai sub tpso erant , replebant tem-
ptum.
PART. IV.
dendo : et ideo bene comparabilis est coelo
ratione incorruptionis, et omnimodaB puri-
tatis.
Item, sicut ccelo inter corporalia quoad se
nihil sublimius, quia nihil a centro terrje
remotius , et hoc forsitan propter disparem
circumferentiffi et centri quaUtatem : nam
centrum suo pondere petit imum ; sphaerae
vero cli'cumferentia sua levitate tendit sur-
sum usque ad summum : sic Virgo bene-
dicta a mole fomitis, et amore carnaUs afTe-
ctionis per gratiain absoluta, tota a mundano
consortio differens et recedens, vita et mori-
bus in ccelestibus est locata, juxta iUud Ec-
clesiastici ' : Ego in altissimis habito : et
quia in altissimis et inauditis Dei consiliis
semper mansit, et aliquid propter ccelestia
iuter mundi prospera non curavit, ideosigni-
flcatur in Genesi per scalam,quam vidit Ja-
cob », cujus cacumen tangebat ccelum, et
Dominus innixus scaloe, etc. Scala cceUca,
per quam patet ascensus ad ajterna, est Ma-
ria, quae a Jacob est visa in somnis , quia
Mariae prajsenUa praevisa est multipliciter a
prophelis. Latera hujus scalse sunt tribus
duaj, sciUcet sacerdotaUs et regaUs, ex qui-
bus Maria contraxit originem secundum car-
nem. Gradus interscalares , sunt ejus privi-
legia et dignitates singulares; hujus scalee
cacumen in Deo est, et ei conjungitur per
ccelestem conversalionem, sicut dicitur in
Apocalypsi' : Signum magnum apparuit in
ccelo, mulier amicta sole, etc. De ista inhae-
rentia cum ccelo dicit Bernardus ' : « 0 Virgo
virginum, virga subUmis, in quam subUme
tuum sanctum verticem eiigis, usque ad
sedentem in throno, usque ad Dominum ma-
jestatis : uec id quidem mirum est , quia
mittis in altum radices humilitatis. Per hanc
scalam descendit Angelus magni consiUi, ut
nostram assumeret infirmilatem, unde Apo-
slolus^ : Qui descendit^ ipse est qui ascendit
super omnes coelos, ut impleret omnia. Per
' Eccli., XXIV, 7. — ^ Gen., xxviii, 12. — ' Ayoc,
xii, 1. — ' Bern., super Missus est, serm. n, post
med. — » Hplus., iv, 9. — " Eccli., Xiiv, 11. —
CAP. VH. 495
hanc etiam scalam angeli ascendunt, scillcet
qui angelicam vitam ducunt. » Ilieronymus:
a In carue studeamus per Mariam asceudere
ad ipsum, qui per ipsam ad nos desccndit :
ut per eam ipsius inveniamus gratiam, qui
per eam ad nostram devenit miseriam. Per
te habeamus ascensum ad Filium, o bene-
dicta inventrix gratiae, genitrix vitae, mater
salutis, ut per te nos suscipiat, qui per te da-
tus est nobis. » Patet itaque, quod Maria
tanquam ccelum, locum supremum sibi vin-
dicat, et nos htereditatis coelestis amatores in
ccelestibus coadaptat, juxta illud Ecclesia-
stici ° : In hcereditate Domini morabor, elc.
Item coelo nihil est pulchrius, nihilque
aspectui est jucundius, et hoc propter ordi-
natissimam contentorum ipsius varielatem :
nam Sol, et Luna, etc, sidera fixa vel non
fixa , ornant mirabiUter firmamentum. Sic
iUa gloriosa Virgo , coelo simillima post
suum FiUum , qui est ' speciosus forma prce
filiis hominum, imo prae multis miUibus an-
gelorum, inter omnes creaturasest pulcher-
rima, et ad intuendum magis grata. Ideo
dicit Ecclesiasticus * : Altitudinis firmamen-
tum pulchritudo ejus, species casli in visione
glorice, etc. SteUarum gloriosanumerosilas,
virtutum et graUarum singularium est di-
versitas, quibus misericordiae Mater inaes-
timabiliter decoratur. Idem rursus ' : Vas
castronim in excelsis in firmamento coeli
resplendens gloriose (a) . Ideo describitur in
Apocalypsi '", quod mulier iila coelestis fuit
amicta sole , et corona duodecim stellarum
in capite ipsius. Unde angeli admirantes ip-
sius pulchritudinem , prout possunt , ipsius
gloriam per similitudinem corporum cceles-
tium exprimuut, et describunt in Canticis" :
Quw est ista quce progreditur sicut aurora
consurgens , pulchra ut luna , electa ut
sol? etc. Sole enim nihil pulchrius est de
die; luua nihil pulchrius de nocte; autora
nihil formosius in confmio utriusque. Pro-
' Psal. XLIV, 3.
o Apoc, XII, 1.
(a) Caet. edit. gloriosa
Eccli., XLiii,
Cant., VI, 9.
' Ibid.,
496 DE ECCLESIASTICA HIERARCHIA.
gressa est igitur, ut aurora, in nascendo ; per
mundum progressa est, quasi luna , in vir-
tutibus concrescendo ; egressa est de mun-
do, singularem gloriae dignitatem , quasi
sol, prae caeteris obtinendo. Aurora siqui-
dem finis est noctis, et principium diei sub-
sequentis, et indicium solis jam in proximo
orientis : sic Maria in suo ortu fuit quasi
flnis et consummalio culpae originalis , et
evacuatio omuis tenebrae spiritualis. Fuit
etiam lucis verae praeambuluai indicium , et
futurae gratiae in mundum praeveniens ar-
gumentum : quia ortus Virginis adventum
annuntiavit in proximo Salvatoris. Unde di-
citur in secundo Regum ' : Sicut lux auro-
rce oricnte sole rutilat, et sicut herba germi-
nat de terra , elc. et in Osea ' : Quasi dilu-
cukau pr(eparutus est egressus ejus , etc.
Dicilur ergo Virgo esse quasi aurora consur-
gens, per gratiain ipsam sanctificantem a
corruptione spiritualis et corporalis culpae
se erigens, quia non jacuit inclinafa ex toto
ob culpam originalem , sicut jacent non re-
nati ; nec sedit partim erecta , partim pro-
strata , habens pronitatem concupiscentiae ,
sicut babent baptizati : sed dicitur consur-
gens, id est, ex toto ad coelestia se erigens
et extendens , quia nullum in ipsa remansit
inclinativum vel motivum ad peccandum.
Bernardus : « Copiosissima sanctificationis
gratiadescendit iuMariam Dei matrem, quae
non solum sanctificavit cjus ortum, sed a
peccalo eam custodivit immunem » , juxla
illud Psalmi ' : Tu fabricalus es auroi-arn et
solem. Unde sicut, veniente aurora, abun-
dat ros; sic nascente Virgiiie, ros benedic-
tionis et gratiae incepit muudi superficiem
infundere, et corda credentium adimplere;
quod innuitur in libro Judicum * : Compres-
so vellere , ros replevit terram [a) : sicut
manna jacuit quasi ros in circuitu castro-
rum , mane vel aurora consurgente , ut di-
citur" inExodo. Ideo etiam Jacob, surgente
aurora, meruit accipere benedictionem, ut
dicitur ° in Genesi. Et ideo qui benediclio-
nibus gratiae et gloriae repleri desiderat,
accedat ad auroram, requirat et Mariam.
Unde dicit Job ' : Prcecepisti diluculo , et
ostendisti aurorw locum suum. Pulchra
vero fuit ut luna quoad gratiam conceptio-
nis, quia luna soli conjuncta radium sola-
rem recipit, et accensa radium receptum
ad terram transfundit. Sic Maria pater-
num radium Dei Verbum carnem (b) fac-
tum in se concepit , et conceptum sine
virginitatis detrimento peperit et transfudit,
juxta illud Ecclesiastici * : A luna sifjnum
diei festi, etc. Pulcherrima autem ut sol
facta est quoad gloriam sus assumptionis ,
quando omnes creaturas iu luminositate di-
guitatis, in fervore charitatis , in raagnitu-
dine polestatis tran.scendere meruit , sicut
sol caetera sidera praicelit : sicut dicitur in
Ecclesiastico * : Sicut sol oriens in altissimis
Dei , sic bonce muHeris species in ornamen-
tum domus. Sicut igitur pulchritudo firma-
mcuti consistit in his et aliis corporibus lu-
minosis, sic pulchritudo Mariae in prajdictis
operibus virtuosis.
Item ccelo nihil utilius , quia ex virtute et
influentia coeli , mortua et inveterata revi-
viscunt et renascuntur, et quai consumpta
fucrant , renovantur, nec potest aliquid vi-
vere , ubi virtus desuper effluens non potest
pervenire : et hoc Virghii gloriosie con-
gruit, a cujus virtute et gratia vita unius-
cujsuque oritur et procedit, juxta illud Ec-
clesiastici '" : In me omnis (jratia vitce et ve-
ritatis , in me omnis spes vitoe et virtutis.
Sicut ergo coelum suos emittit radios ad ve-
getationem et sensificatiouem inferiorum ,
sic Virgo ccelestis radios misericordiae trans-
fundit ad viviflcationem peccatorum , et ad
conservationem electorum. Dicitur enim in
Ecclesiastico " : Sapientia inspirat vitam fi-
liis suis. Et in Canticis '• : Emissiones tuoe
Kccli.,
■ II Reg., xxni, 4. — ' Ose., vi, 3. — ' Psal. Lxiiii,
C. — * Judic, VI, 38. — ' Exod., xvi, 13. — « Gen.,
XKII, 29. — ' Joh, XXXVIII, 12. — " feVc/l., XLIII, 1.
— 0 Eccli., xxvi, 21.— " Eccli., xxiv, 25.
IV, 12.— '^Cant., iv, 13.
(a) Vulg. Eifjresiu vellere, concliam ro.
— (6) Cai. edil. caio.
iiplevit.
PART. IV.
paradisus malorum , etc. Sicut enim para-
disus a se emittit flumina et fonles continue
emanantes, herbas ct arbores fructificantes ;
sic maler misericordise a se emitfit rivu-
los et fonfes grafiarum, quibus corda arida
infundunfur et imbuuntur, et fructus virtu-
lum, quibus affectiones illorum , qui esu-
riunt justitiam, fructuosis operibus nufriun-
tur. Ideo signatur per paradisum voluptatis,
quem ' plantavit Dominus a principio, in
quo posuit hominem quem formavit, quia
in beata Virgine esl repositus in Incarna-
tione ille ccelesfis tiomo, sciiicet Christus,
non ab homine , sed a solo Deo. Unde dici-
tur in Esther ' : Fecit rex regum convivium
in vestibulo horti , consiti ad modum densi
nemoris. Hortus est Virginis uterus, in quo
Rex regum noslrae morfalifatis vestibus est
iiidufus. Unde dicitur in Canficis ' : Hortus
conclusus , soror mea sponsa. Hic hortus ad
modum densi nemot is est consitus , quia in
ipsa omnium virtutum genera sine mensura
1 Gen., II, 8,15.— ^Esih., i, 5. — ' Cant., iv, 12.
— * Oeut., xxxill, 13. — B Ecch., xxiv, 36. — « lob,
ixv, 3. — ' Ecdi., XXIV, 6.
(a) Vulg. surtjel.
CAP. VII. 497
et numero sunt inserla. Hjb vero plantatio-
nes non ferrenae, sed coelestes et spirituales
sunt insertiones. Unde dicitur in Deuterono-
mio ' : Be pomis cceli , et rore , de pomis
fructuum solis et lunce erit benedictio tua.
Ei ideo qui aridos, vel etiam mortuos in
pecratis se sentiunt , ad Mariam debent fes-
tinare , quia in ipsa , velut in coelo aut in
paradiso, omnia praedicfa poterunf invenire,
juxta illud Ecclesiastici " : Ad.implet quasi
Euphrates sensum , et muWplicat quasi
Jordanis in tempore messis.
Item coelo nihil est communius , et hoc
est propter ejus immensurabilem quantita-
tem : quia , quanfum de se est, omnibus se
aequaliter commensurat , et lumini» sui ra-
dios indesinenter omnibus adminislrat. Sic
innata Virginis bonitas a nulio se subtrahit ;
sed omnibus se communicat et diffundit,
nisi illi forsitan , qui voluntarie se ab ea il-
luminari negligit vel contemnit. Unde dici-
tur in Job ^ : Super quem non fulget («) lumen
illius? etc. Unde et ipsa dicit in Ecclesiasti-
co ' : Ego feci, ut oriretur in ccelo lumen
indeficiens, etc.
C^TERA DESIDERANTUR.
OPUSCULUM
REDUGTIONE ARTIUM AD THEOLOGIAM
ARGUMENTUM
{Ex edit. Vatic.)
In hoc Opusculo de leductione artium ad Theologiam , Auctor in primis quadripar-
tituni cognitionis lunien oslendit, et singula membra ita perfecte subdividit, ut iu
enumeratione artium atque scicntiarum nihil liabeat quod aut desit , aut redundet.
IIoc autem luragn desursum descendens, quamvis quadruplex sit, sex tamen ejus
statuit ditferentias , quas reduci posse ad senarium numerum formationum , sive illu-
minationum , in quibus factus est mundus , salis aperte docet. Deinde vero copiose
demonstrat, quomodo ad lumen sacrse Scriplurae aliqua; illuminationes cognitionum
referantur, et divinae Theologiai tanquam dominae famulentur. Quare cum tota
Scripturae sacrje intentio ad charitatem tendat , charitati innili debet omnis co-
gnitio, ut ex ea fructus nberrimus percipiatur. Is enim est scienliarum omnium
fructus , Auctore in fine Opusculi attestante , ut a;dificetur fides , honorificetur Deus ,
componantur mores, et consolationes hauriantur , quae sunt in unione Sponsi et
Sponsaj.
Omne datum optimum et omne donum
■perfectum desursum ekt, descendens a Patre
luminum, inquit Jacobus *. In hoc verbo tan-
gitur origo omnis illuminationis , et simul
cum hoc insinuatur multipHcis luminis , ab
illa fontali luce, liberalis emanatio. Licet au-
tera onmis illurainatio interna fit coguitione,
possuraus tamen rationabiliter distinguere ,
ut dicamus quod est luraen exterius, scili-
cet lunien artis raechanicae ; luraen inferius,
scilicet luraen cognitionis sensitivae ; luraen
interius , scilicet lumen cognitionis philoso-
phicse; lumen superius, scilicet lumeu gra-
' Cf. Edit. Argent., an. 1495 ; edit. Vatic, an. 159G,
lom. VI, part. I, p. 1; edit. Lugd., an. 1617, tom. I,
p. 1; edit, Ven. an. i'ioi, tom. VI, part. 1, p. i. —
tiae et sacrae Scripturae. Primum illuminat
respectu formae artificialis ; secundum , res-
pectu forma; naturalis ; tertium, respectu ve-
ritatis intellectuabs ; quartum etultimum,
respectu veritatis salutaris.
Primum ergo lumen , quod illuminat ad
figuras artificiales , (juai quasi exterius ,sunt,
et propter supplendara corporis indigentiam
reperlae , dicitur lumen artis mechanica; :
quae quia quodam modo servilis est, et de-
generat a cognitione philosophiae, recte iden
potest dici exterius. Et illud scptuplicatur,
secundum septera artes mechauicas quas as-
signat Hugo de Sanclo Victore ', quae sunt
*Jnc., I, 17. - ' Hug., Excerjjt. [inoi: lib. I, c. xiv,
et Didaic, lib. II, e. xxi.
DE REDUCTIONE ARTIUM AD TIIEOLOGIAM.
scilicet laniflcium , armatura , agricultura ,
venatio, navigatio, tlieatrica, medicina.
Quarum sufficientia sic accipitur : quoniam
omnis ars mechanica aut est ad solatiuin ,
sive sit ad excludendum tristitiam , sive in-
digentiam ; aut est ad commodum , sive il-
lud prodest, aut delectat, secundum illud
Horatii ' :
Aut prodesse volunt, aut delectare poetae.
Et iterum :
Omne tulit puuctum, qui miscuit ulile dulci.
Si est ad solatium et delectationem , sic est
Theatrica, quee est ars ludorum , omnem
modum kidendi continens , sive sit in canti-
l)us, sive in organis, sive \n figmentis, sive
iu gesticulationibus corporis. Si vero ordi-
natur ad commodum, sive profectum secim-
dum exteriorem hominem , lioc potest esse
.•lut quantum adoperimentum, ant quantum
ad alimentum, aut quantum ad utriusque
adminiculum. Si quantum ad operimentum,
aut illud est de materia molli et leni , sic est
Lanificium ; aut est de materia dura et forti,
etsicest Armatura sivears fabrilis, quee con-
tinetomnem armaturam fabricatam , sive ex
ferro, sive ex quocumque metallo, sive ex la-
pide, siveexligno. Si vero juvat quantum ad
alimentum, hoc potest esse dupliciter, quia
cibamur vegetaliililius et sensibilibus : si
quantum ad vegetabilia, sic est Agricultura ;
si quantum ad sensibilia, sic est Venatio. Vel
aliter, quia juvare quantum ad cibum potest
esse dupliciter, aut quantum ad ciborum ge-
nituram et multiplicationem, et sic est Agr-
cultura ; aut quantum ad ciborum mullipli-
citorum prseparationem , et sic est Venatio,
quae continet omne genus prseparandi cibos,
ct potus , et sapores , quod pertinet ad pis-
tores, coeos et caupones. Denominatur au-
tem ab unius parte solum , propter quam-
dam excellentiam et comparabilitatem. Si
autem ad utriusque adminiculum , hoc est
' Hor., de Art. poet., prope fiaem. — - Aug., de
Gen. ad litl., lib. III, c. ni et iv.
dupliciter : aul deiectuin supplendo, et sic
estNavigatio, sub qua continelur omnis mer-
catio , sive pertinentium ad operimentum ,
sive ad alimentum ; aut removendo impedi-
mentum aut nocumentum , et sic est Medi-
cina , sive quae consistit in confectione elec-
tuariorum, sive potionum , sive unguento-
rum , sive curatione vulnerum , sive deci-
sione membrorum , sicut Chirurgia. Thea-
trica autem est unica: et sic patet sulficientia.
Secundum lumen quod illuminat nos ad Lumen
formas naturales apprehendendas, est lumen '="g°'''<'-
cognitionis sensitivae , quod recte dicitur in- siu™.
ferius, quia cognitio sensitiva ab inferiori
incipit, et fit beneficio iucis corporalis ; et
hoc quintuplicatiir secundum quinque sen-
sus. Quorum sufficientiam sumit Augusti-
nus ' secundum naturam luminis elemento-
rum , hoc modo : Quia lumen, sive lux fa- Q,ji„,ae
ciens ad distinctionem rerum corporearum , sensaam
' exterio-
aut est in suse proprietatis eminentia , et ram sot-
quadara pnritate, et sic est sensus visus ; aut
commiscetur aeri, et sic est aunitus ; aut va-
pori , et sic est odoratus ; aut humori , et sic
est gustus ; aut terreae grossitiei , et sic est
tactus. Spiritus enim sensibilis naturam lu-
minis habet, et in nervis viget, quorum na-
tura est clara et pervia ; et in istis quinque
sensibus multiplicatur, secundum majorem
et minorem depurationem. Itaque cum quin-
que sint corpora mundi simplicia, scilicet
quatuor elementa, et quinta essentia, ut
homo omnes formas corporeas posset perci-
pere , quinque sensus habet illis correspon-
dentes : quia nulla flt apprehensio , nisi per
aliquam siniilitudinem et convenientiam or-
gani et objecti , pro eo quod natura sensus
determinata est. Est et alius modus sufficien-
tiam sensuum sumendi ; sed hanc approbat
Augustinus , et rationabilis videtur, quia ad
hanc sufficientiam simul concurrunt corres-
pondentia ex parte organi , medii et objecti.
Tertium lumen , quod illuminat ad veri- tnmen
tates intelligibiles perscrutandas , est lumen °;rpj,t
cognitionis philosophicae , quod ideo inie- 1'^*"?"-
rius diciiuv, quia interiores causas el latou-
500
m REDUCTIONE ARTIUM
tes requiril ; et hoc \ er principia discipiina-
rum et veritatis naturalis, quae hoinini na-
turaliter sunt inserta. Et hffic triplicatur, in
, rationalem, naturaiem, et moralem. Et suf-
flcientia potest sumi sic : Est enim veritas
sermonum, veritas rerum, et veritas mo-
rum. Rationalis verilalem sermonum consi-
derat ; nafuralis , veritatem rerum ; raora-
lis, veritatem morum. Yel aliter, sicut in
summo Deo est considerare rationem causae
■efficientis, formalis , et exemplaris, quia est
causa subsistendi , ratio intelligendi, et ordo
vivendi ; sic in ipsa illuminatione pbiloso-
pbiae : quoniam aut illuniinat ad cognoscen-
das causas essendi , et sic est Pbysica ; aut
rationes intelligendi , et sic est Logica ; aut
ordinem vivendi , et sic est Morabs. Tertio
nio !o sic : quia hmien cognitionis philoso-
pbicai illuminat ipsam intelligentiam , hoc
autem potest esselripliciter : aut in quan-
tum regit motivam , et sic est Morabs; aut
in quanlum regit seipsam , et sic est Natu-
ralis; aut in quanlum regit interpretativam,
et sic cst Sermocinalis : ut sic illuminetur
homo ad veritatem vitae , ad vei itatem scien-
tiae , et ad veritatem doctrinaj : et quoniam
tripliciter potestaliquis per sermoneni, quem
babet apud se , interpretari , ut scilicet vel
nofum faciat menfis suae conceptum , vel ut
ampUus moveat ad credenduni, vel ut mo-
veiit ad amorem vel odium ; ideo sermoci-
nalis sive ralionalis philosopbia tripbcatur,
scilicet in Grammaticam , Logicam , et Rhe-
toricam : quarum prima est ad exprimen-
dum ; secunda , ad docendum ; tertia , ad
movendum. Prima respicit ratiouem , utap-
prebensivam; secunda, ut judicativam; ter-
tia , ut motivam. Et quia ratio apprehendit
per sermonem congruum, judicat per ve-
rum , movet per sermonem ornatum ; hinc
est , quod hsec triplex scientia has tres pas-
siones circa sermonem considerat. Rursus ,
quoniam intellectus noster dirigi babet in
judicando secundum rationes formales; et
hffi tripliciter considerari possunt : vel in
comparatione ad materiam , et sic dicuntur
Philo-
rationes formales; vel in comparatione ad
animam , et sic dicunfur intellectuales ; vel
in comparatione ad divinam sapientiam, et
sic dicunfur ideales : ideo naturalis philoso-
phia fripiicatur, scilicet in Physicam proprie naiuraT
dictam , in Mathematicam , et in Metapbj-si- p"''""-
cam : ita quod pbysica consideratio est circa
rerum generationem et corruptionem , se-
cundum virtutes nafurales et rationes semi-
nales ; Matbematica est circa consideratio-
nes formarum abstractibilium , secundum
rationes infelligibiles ; Metaphysica, circa
cognitionem omnium entium , quae reducit
ad unum primum principium , a quo esie-
runt sccundum rationes ideales, sive ad
Deum, in quantum principium, finisef exem-
plar : licet inter Metaphysicos de hujusmodi
rationibus idealibus nonnuUa fuit contro-
versia. Postremo, quia regimen virtutis mo-
tivae tripbciter babet atfendi , scilicet res-
pectu vita' propria; , respectu familiae , el
respectu multiiudinis subjectae; idco mora-
hs philosophia triplicatur, sciiicet in Monas- Phiio-
ticam , (Economicam , et Politicam , qiia mTrrifs
distinguuntur secundum tiiplicem modum i>="'""''-
praedictum , sicut apparet ex ipsis nomini-
bus.
Quarlum lumen , quod illuminat ad veri- Lameu
tatem salutarem , est lunien sacrae Sciiptu- ^ll-^^^-
rae, quod ideo dicitur superius, quia ad su- ■■*•
periora ducit, manifestando ea quae sunt su-
pra rationem ; et etiam quia non per iu-
ventionem , sed per inspirationem , a Patre
luminum descendit. Quod licet unum sit se-
cundum intellectum lileralem , est tamen
triplex secundum sensum mysticum et spi-
ritualem. In omnibus enim sacrae Scripturai scrip-
libris, pra^fer liferalem sensum, quem ex- »"3*°^°
terius verba sonant , concipitur triplex sen-
sus spiritualis , scilicet allegoricus , quo do-
cetur quid credendum de divinitate et huma-
nitate sit ; moralis , quo docetur quomodo
viveudum sit ; et auagogicus , quo docetur
qualifer cst Deo adha;rendum. Unde tota sa- scnp-
cra Scriptura baec tria docet , scilicet Christi („" 1^,^
aeternam guieralionem et incarualionem, '"'"'='"
AD THEOLOGIAM.
501
descen-
difTeren-
vivendi orditiem, et Dei et aiiimae uiiionem.
Priinum respicit fidem ; secunduni , mores;
tertium, finem utriiisque. Circa primum in-
sudare debet studium doctorum ; circa se-
cundum , studium praedicatorum ; circa
lertiuni, studium contemplativorum. Pri-
mum maxime docet Augustinus; secundum
maxime docet Gregorius; tertiuin vero docet
Dionysius. Anselmus seqiiitur Aiigustinum;
Bernardus sequitur Gregorium ; Ricliar-
dus sequitur Dionysium : quia Anselmus in
ratiocinatione , Bernardus in praedicatione ,
Richardusin contemplatione. Hugo veroom-
nia haec, id est, omnes sequitur.
Ex praedictis colligitur, quod licet, ex pri-
maria divisione , quadruplex sit lumen de-
sursum descendens ; sunt tamen sex ejus
differentiae , scilicet lumen sacrae Scripturae,
lumen cognitionis sensitivae, lumen arlis
mechanicae , lumen philosophiaj rationalis ,
lumen philosophiae naturalis , et lumen phi-
losophiae moraUs. Et ideo sex illuminationes
sunt in vita ista : eti,habenl vesperam , quia
omnis haec scientia destruetur. Et ideo suc-
cedit eis septima dies reqnietionis , quae ves-
peram lion habet, scilicet illuminatio gloriae.
Unde valde aperte possunt reduci sex istae
illuminationes ad senarium formationum ,
sive illuminationum, in quib.is factus est
mundus : ut cognitio sacrae Scripturae pri-
mae formationi , scilicet formationi lucis res-
pondeat ; et sic deinceps per ordinem. Et si-
cut omnes illae ab una luce habebant origi-
nem , sic omnes istae cognitiones ad cogni -
tionem sacrae Scripturae ordinantur, in ea
clauduntur, et in illa perflciuntur, et , me-
diante ilia , ad aeternam illuminationem
ordinantur. Unde omnis nostra cognitio in
cognitione sacrae Scripturae debet habere
statum , et maxime quantum ad intellectum
anagogiae , per quem illuininatio nostra fer-
tur in Deum, unde habuit ortum. Et ideo
completus est circulus , completus est sfua-
riiis, et proportio status.
Videamus ergo qualiter aliae illuminatio-
nes coguitionum reduci habeut ad lumen sa-
crae Scripturae. Et primo videamus de illu-
minatione cognitionis sensitivce, quae tota
versatur circa cognitioneni sensibilium : ubi
tria est considerare, videlicet cognoscendi
medium , cognoscendi exercitinm , cognos-
cendi oblectamcntum. Si consideremus me-
dium cognoscendi , intuebimur ibi Verbum
aiternaliter generatum , et ex tempore in-
carnatum. Nulluni enim ' sensibile movet
potentiam, nisi mediante similitudine, quae
egreditur ab objecto, sicut proles a parente,
et hoc generaliter, realiter et exemplariter
est necesse esse in omni sensu. Illa autem
similitudo non facit completionem in actu
sentiendi , nisi uniatur cum organo et vir-
tute. Et cum unitur, nova fit perceptio , et
per illam perceptionem fit reductio, mediante
illa similitudine , in objeclum. Et licet non
semperitaobjectumsentiatur,sempertamen,
quantum est de se , gignit similitudinem ,
cum est in sua completione. Per hunc etiam
modum intelligo , quod a summa mente ,
quae cognoscibilis est in interioribus sensi-
bus mentis nostrae, aeternaliter emanavit
simiUtudo , imago et proles , et ille postmo-
dum % qmndo venit plenitiido temporis,
unitus est menti etcarni, id est homiiii, quem
formaverat, qui nunquara fnerat prius : et
per illum omnes mentes nostrae reducuntur
in Deum, quae illam similitudinem Patris
per fldem in corde suscipiunt. Si vero consi-
deremus sensuum exercitium , intuebimur
ibi ordinem vivendi : unusquisque enim seii-
sus se exercet circa proprium objectuin, re-
fugit sibi nocivum , et non usurpat alienum.
Per hunc modum tunc sensus cordis ordi-
nate vivit, dum seipsum exercet ad id ad
quod est, contra neglige:itiam ; dum refu-
git sibi nocivum , contra concupiscenliain ;
etdum nou usurpat sibi alienum, contrasu-
perbiam. Omnis enim inordinatio aut venit
ex negUgentia , aut ex concupiscenlia , aut
ex superbia. llle eniin ordinatc. vivit , qui
vivit prudenter, temperanter et obtemperan-
1 Ai-isl., de Animn, lib. II, tot. 121. — '- Gal.,
cra Sori-
DE REDUCTIONE ARTIUM
ter, ut refugiat negligentiam in operabili-
bus , concupiscentiam in appetibilibus , su-
porbiam in excellenlibus sive sublimibus. Si
autem consideremus oblectamentum , intue-
bimur Dei et animae unionem. Omnis enim
sensus suum sensibile conveniens quserit
cum desiderio , invenit cum gaudio , repetit
sine fastidio, quia non satiatur oculus visu,
nec auris auditu impletur. Per hunc etiam
moilum seusus cordis nostri, sivepulchrum,
sive consonum, sive odoriferum, sive dulce,
sive mulcebre, debet desideranter quaerere,
gaudenter invenire , incessanter repetere.
Ecce quomodo in cognitione sensitiva con-
tinetur occulte diviiia sapientia, et quam
niira estconteniplalio quinque sensuum spi-
ritualium, secundum conformilatem ad sen-
sus corporales.
Per bunc modum est reperire in illumi-
Reduc- natione artis mechanicai, cujus tota intentio
n°cdi?-^ versatur circa artificialium productionem.
nicffi. ju qya isj.j (j.ijj possumus intueri , sciHcet
Verbi generationem et incarnationem, vi-
vendi ordinem, et Dei et anima} fcederatio-
nem ; et hoe, si consideremus scilicet egres-
sum , effeclum , fructum ; vel sic : artem
operandi , quaUtatem effecti artificii , et uti-
litatem frucluseliciti.Si consideremus egres-
sum, videbimus quod effeclus artificiahs
exit ab artifice, mediante simihtudine exis-
tente in mente , per quam artifex excogitat,
antequam producat, et inde producit, sicut
disposuit. Producit autem artifex exterius
opus assimilatum exemplari interiori eate-
nus, quopotest mehus. Et si talem effectum
posset producere qui ipsum amaret et cog-
nosceret , utique faceret. Et si elTectus ille
cognosceret suum opificem , hoc esset me-
(iiante simihtudine, secundum quam ab ar-
tifice processit. Et si haberet obtenebratos
oculos cognitionis, ut non posset supra se
elevari, necesse esset ad hoc, ut ad cogni-
tionem sui opificis duceretur, quod simili-
tudo, per quam productus esset effectus .
condescenderet usque ad illain naturam ,
quae ab eo posset capi et cognosci. Per hunc
modum intelhge , quod a summo Opifice
nulla creatura processit , nisi per Verbum
aeternum, in quo omnia disposuit, et per
quod omnia produxit, non solum creatu-
ras habentes rationem vestigii, sed etiam
imaginis, ut eidem assimilari possint per
cognitionem et amorem. Et quoniani per
peccatum rationahs creatura oculum con-
templationis obnubilatum habuit , decen-
tissimum fuit ut seternum et invisibile tieret
visibile, et assumeret carnem, ut nos ad
Patrem reduceref. Et hoc est, quod dici-
tur • : i\emo venit ad Patrem , nisi per me.
Et * : Patrem nemo novit, nisi Filius, et cui
voluerit Filius revelare. Et ideo dicitur ' :
Yerbum caro factum. Coiisiderantes igitur
ihuminationem artis mechanicse quantum
ad operis egressum , intuebimur ibi Ver-
bum generatum et incarnatum , id est divi-
nitatem et humanitatem , et totius fidei in-
tegritatem. Si vero consideremus effectum ,
intuebimur vivendi ordinem. Omnis enim •
artifex intendit producere opus pulchrum ,
et utile, et stabile : et tunc est carum et ac-
ceplabile opus , cum habet istas tres condi-
tiones. Juxta haectria, necesse est reperiri xmin
tria in ordine vivendi , scilicet scire , veUe , ?'''''"
' ' ' Tivendi.
et impermutabUiter operari , sive perseve-
ranter. Scientia reddit opus pulchrum , vo-
luntas reddit utile, perseverantia reddit sta-
bile. Primum est in rationali, secundum in
concupiscibUi , tertium in irascibih. Si con-
sideremus fructum, inveniemus Dei et ani-
mae unionem. Omnis enim artifex, qui aU-
quod opus facit , aut facit ut per iUud laude-
tur ; aut ut per illud aUquid sibi operetur,
vel hicretur ; aut ut in illo delectetur : se-
cundum tria, quae sunt in appetibihbus, sci-
licet bonum honeslum, conferens et delec-
tabile. Propter haec tria , fecit Deus animam
rationalem , ut ipsa eum laudaret, et ut
ipsa illi serviret , et ut ipsa in eo delecta-
retur et quiesceret. Et hoc est per charita-
tem *, in qua qui manet , in Deo manet, et
' Jnan., xiv, 6. — « Matih., M, 27. — ' I Joan., i, 14.
— ' I Joan., IV, 15.
Beiis in eo : ita qiiod est ibi quaedam mi-
rabilis unio , ct in unione niirabilis delec-
tatio. Quoniam ipseloquitur' : DeliciCB mece
esse cum filiis hominum. Ecce quomodo
iliuminatio arlis mechanicae via est ad il-
luminationem sacrse Scripturae, et nitiil est
in ea, quod non praedicet veram sapientiam.
Et ideo sacra Scriptura frequenter talibus
similitudinibus utitur satis recte.
Juxta hunc etiam modum est reperire in
'. illuminalione rationalis philosophiae , cujus
principalis intentio versatur circa sermonem,
in quo est tria considerare , secundum tri-
plicem ipsius sermonis considerationem ,
scilicet respectu proferentis , ratione prola-
tionis, et respectu audientis, sive ratione
fmis. Si sermonem consideremus in respectu
ad loquentem, sic^videbimus quomodo omnis
sermo significat mentis conceptum ; et ille
conceptus interior esl verbum mentis, etejus
proles, quae nota est etiam ipsi concipienli.
Sed ad hoc quod fiat nota audienti, induit
formam vocis, et verbura intelligibile , me-
diante illo indumento, fitsensibile, et au-
ditur exterius, et suscipitur in aure cordis
audientis, et tamen non recedit a mente
proferentis. Juxta himc modum, videmus in
Verbo aeterno, quod Pater Beternaliter ip-
sum concepit generando, secundum illud ^ :
Nondim erant abyssi , et ego jam concepta
eram. Sed ad hoc quod homini sensibili fle-
ret cognoscibile , induit formam carnis , et '
Verbum caro factum est, et habitavit in
nobis , et tamen remansit in sinu Patris. Si
vero consideremus sermonem ratione sui ,
sic intuebimur in eo vivendi ordinem. Ad
complementum enim sermonis necessario
ista tria concurrunt, scilicet congruitas, ve-
ritas et ornatus. Et juxta hsec tria , omnis
aclio nostra debethabere modum , speciem ,
et ordinem : ut sit modificata per modestiam
in exteriori opere; speciosa per munditiam
in affectione ; ordinata et ornata per rectitu-
diuem in intentione. Tunc enim recte, et
AD TIIEOLOGIAM. m
ordinate vivitur, cum inlentio recta, el af-
fectio munda , et operatio modesta. Si vero
consideremus sermonem ratione flnis, sic
est ad exprimendum, ad erudiendum, et ad
movendum : sed nunquam exprimit aliquis,
nisi mediante specie ; nunquam docet , nisi
mediante lumine arguente; nunquam mo-
vet, nisi mediante virtute. Et sic constat,
quod hoc non fit (a) nisi per speciem , et lu-
men , et virtutem intrinsecam , intrinsecus
animae unitam. Et ideo concludit Augusti-
nus, quod ille sohis est verus Doctor, qui
potest speciem imprimere, et lumen infun-
dere , et virtulem dare cordi audientis. Et
hinc est , quod cathedram habet in coelo ,
qui intus corda docet. Sicut ergo nihil cog-
noscitur per sermonem perfecte nisi me-
diante virtute, lumine et specie unitis ani-
mae ; sic ad hoc, quod anima erudiatur ad
Dei cognitionem per ipsius internam locu-
tionem, necesse est quod uniatur ei qui est '
splemlor glorice , et figura substantioe ejus,
portans omnia verbo virtutis suce. Ex quo
patet, quam mira est haec contemplatio per
quam Augustinus in multis libris nianudu-
cit ad diviiiam sapientiam.
Secundum etiam hunc modum est repe- Reduc-
rire in illuminatione naturalis Philosophiae, iMophi»
cujus principalis intentio versatur circa ra- ,;" "'"""
tiones formales in materia, in anima, et in
divina sapientia : quas triphciter contingit
considerare , scilicet secundum habitudi-
nem proportionis , secundura effectum cau-
salitatis, et secundum medium unionis. Et
secundum haec tria, est reperire tria prae-
missa. Si consideremus eas secundum ha-
bitudinem proportionis , videbimus in eis
Yerbum aeternum , et Verbum incarnatum.
Rationes intellectuales et abstraclaj quasi
mediae suut inter seminales et ideales. Sed
rationes seminales non possunt esse in ma-
teria, quin sit in ea generatio et productio
formae. Similiter vero in anima non sunt
rationes intellectuales , quin sit generatio
vpilii in mente : ergo nec idealis in Deo,
[11] Ccst. edit. sit.
504
DE REUUCTIONE ARTIUM
quin sit productio Verbi a Patre, secundum
rectam proportionem : hoc enim est digni-
tatis ; et si convenit crealurae , multo fortius
inferripotestdeCreatore. Propter quod dixit
Augustinus ', quod Filius Dei est ars Patris.
Rursus appetitus qui est in materia , ordi-
natur ad rationes intellectuales, ut nuUo mo-
do perfecta sit generatio , nisi anima ratio-
nalis uniatur materiae corporali. Per consi-
milem igitiir rationem polest argui , quod
summa perfectio, et nobilissima in unlver-
so , esse non potest uisi natura in qua sunt
rationes seminales, et natura in qua sunt
rationes intellectuales, et natura in qua sunt
rationes ideales, simul concurrant in unila-
tem personai ; quod factum est in Filii Dei
incarnatione. Praedicat igitur tota naturalis
Philosopliia , per habitudinem proportionis,
Dei Verbum natum, et incarnatum, ut idem
sil' Alpha et Omega, natum scilicet in prin-
cipio et ante teniijora, incarnatum vero in
fme saeculorum. Si vero consideremus ra-
tiones istas secundum effeclum causalitatis,
perpendimus ordinem vivendi : quoniam
generatio non potest fieri in materia gene-
rabili et corruptibili secundnm rationes se-
minales, nisi beneficio luminis corporum
supercffilestium , quae elongautur a genera-
tione et corruptione , scilicet a sole , hina et
stellis. Per hunc etiam modum anima non
potestopera vita; facere, nisi suscipiataSoIe,
id est a Christo, gratuili luminis beneficium,
et nisi consequalur ipsius Lunae, id est, Yir-
ginis Mariae matris Christi patrocinium , et
nisi iniitetur aliorum Sanctorum exempla :
ex quorum concursu congregetur in ipsa
opus unum atque perfectum. Unde ordo vi-
vendi pendet in his tribus. Si autem consi-
deremus istas rationes secundum unionis
medium, intelligemus per quem modum fiat
unio animae ad Deum. Nam natura corpo-
° ralis animffi non potest uniri, nisi mediante
> humore, mediante spiritu, et mediante ca-
lore; quae tria disponunt carnem, ut vitam
' Aug., de Trinit., lib. VI, c. x. —
5 Anselin., Dial. de Verit., c. xiu.
Apoc, XXII, 13.
- • Roin., xu, 2.
suscipiat ab anima. Secundum hoc etiam in-
telligitur, quod Deus non praestat vitam
animae, nec ei etiam unitur, nisi sit humida
per gemitum compunctionis et pietatis , et
nisi sit spiritualis per contemptum omnis
terrenitatis , et nisi sit calida per desiderlum
ipsius dilecti , et patriae ca?lestis. Ecce qua-
liter in Philosophia naturaliter lalet sapien-
tia Dei,
Penes modos praedictos est reperire in illu- Redac-
minationePhilosophiaemoralislumen sacrae lotophia
Scriplurae : quoniam intentio moraUs Phi- "°"'"-
losophiaj principalifer versatur circa rectitu-
dinem : versatur enim circa justitiam gene-.
ralem, quae, ut dicit Anselmus ', est rectitudo
voiuntatis. Rectum autem habet fripliciter
notificari; et secundum hoc, tria praemissa
relucent in consideratione rectitudinis. Uno Rectum
modo dicitur rectum, cujus medium non (^"''dioi-
exit ab extremis. Si ergo in Deo est summa '"■
rectitudo , et secundum se, et in quantum
est principium , et in quantum est finis om-
nium , necesse est in Deo ponere mediara
personam secundum se , ut una sit tantum
produceus , alia tantum producta , media
vero producens et producta. Necesse est
etiam ponere medium in egressu et regressu
rerum : sed medium in egressu necesse est
quod plus teneat se a parte producentis ; me-
dium vero in regressu, plus a parte re-
deuntis. Sicut ergo res exierunt a Deo per
Verbum Dei , sic ad completum reditum ne-
cesse est Mediatorem Dei et hominum non
tantum Deum esse , sed etiam hominem , ut
homines reducat ad Deum. Alio niodo dici-
tur rectum , quod dirigenti se conformatur.
Et secundum hoc in consideratione rectitu-
dinis conspicitur ordo vivendi. lUe enim recte Recte
vivit, qui dirigitur secundum regulas jm-is IT
divini: et hoc est, quaudo voluutas homiuis
assentit praeceptis necessariis , monitis saJu-
tiferis, consiliis perfectis , ut probet homo'
quce sit voluntas Dei bona , et heneplacens ,
et perfecta : et tunc rectus ordo vivendi di-
citur, in quo nulla obliquitas potest reperiri.
Tertio mododicitur rectum, cujus summitas
AD THEOLOGIAM.
505
est sursum erecta , sicut homo habet stalu-
ram rectam. Et secundum hoc , in conside-
ratione rectitudinis, manifestatur Dei et ani-
mae unio. Cum enim Deus sit sursum , ne-
resse est quod apex ipsius mentis sursum
erigatur. Hoc autem est , cum rationaUs as-
sentit primae veritati propter se et super
omnia; cum irascibilis innititur summae
largitati ; et cum concupiscibilis aJhaeret
bonitati : tunc ' qui hoc modo adhceret,
unus spiritus est cum Deo. Et sic patet quo-
modo ' muUiformis sapientia Dei , quae lu-
cide traditur in sacra Scriptura;, occultatur
in omni cognitione et in omni natura. Patet
etiam quomodo omnes cognitiones famulan-
tur Theologiae. Et ideo ipsa assumit exem-
< 1 Cor., VI, 17. — ' Ephes., ili, iO. '
pla , et utitur vocabuhs pertimmtibus ad
omne genus cognilionis. Patet etiani quam
ampla sitvia illuminativa, et quomodo in
omni re quae senlitur, sive quae cognosci-
tur, interius lateat ipse Deus. Et hic est Fmctu»
fructus omnium scientiarum, utin omnibus rumqui»
aedificetnr fides , honorificetur Deus , com- ^''"
ponantur mores, hauriantur consolaliones,
quae suiit in unione Sponsi et Sponsae. Qu*
quidem unio fit per charitatem , ad quam
terminatur tota inlenlio sacrae Scripturae,
et per consequens omnis iiluminatio desur-
sum dcscendens, et sine qua omnis cognitij
vana est : qina nunquam pervenilur ad Fi-
hum , nisi per Spiritum sanctum, qui docet
nos omnem veritatem, qui est benedictus
in saecula saeculorum. Amen.
OPUSCULUM
QUATUOR VIRTUTIBUS GARDINALIBUS
ARGUMENTUM
{Ex edit. Vatic.)
Plotinum , inter Philosophiae professores cum Platone principem , libro II de Virtu-
tibus , Enn. i, et Macrobium , libro I in Somn. Scip., c. vin , secutus Auctor , de
quatuor virtutibus cardinalibus in hoc opusculo sermonem scribit, ralionemque expo-
nit, quare vocentur cardinales : ac praeterea virlutuni eariimdem ofGcia docet , gradus
etiam, et slatus diversos, quorum causa appellationes diversas sortiuntur. Nam hae
quatuor virlules politicae , purgatoriae , purgati aninii , et esemplares dicuntur ; imo
singulcE his qualuor nominibus possunt nuncupari. Bona quoque pars hujus opusculi
desuniitur ex tractalu de Virtutibus Cardinalihus oliin Senecae ascripto , postea vero
Martino episcopo Dnmiensi , gerinano suo auctori , ope MSS. codicum , restituto. Qui
quidem auctor teste Trithemio , claruit sub Theudemiro rege Suevorum , Imperium
Constantinopolitanum gubernante Justlniano Augusto , anno Domini 540. IIa'c autem
materia sapius a S. Bonaventura tractatur , ut videre esl apud eumdem , lib. III Sent.,
dist. xxxiii (huj. edit. tom. V, pag. 47 etseq.), et in Hexaetn., serm. v et vi, et in
Breviloq., part. V, cap. iv , el in Centiloq., part. III, sect. xxxvi et xu , cum sequen-
tibus , supra, hoc eodem tomo (huj. edit. pag. 300, 404, 410, etc).
De quatuor virlutibus cardinalibus, sunt tinent. In his igitur quatuor virtutibus tota
virtutes poblice, id est, scientiae de guber- boni operis struclura consurgit. » Unde qua-
nalione civitatum, purgatoriae, purgati ani- tuor paradisi flumiiiibus terra iriigatur,
mi, et exemplares. Seneca': « Quatuor vir- quia dum his quatuor virtutibus cor con-
tutum species multorum sapieutum senten- funditur (a) , ab omni desideriorum ajstu
tiis diffinitae sunt, quibus animus humanus temperaiur. Cardinales appellantur, quia
comptus, ad honestatem vitaj possit acce- sicut ostium vertitur in cardine et regitur,
dere : quarum prima est prudentia, secunda ita his regitur et vertitur vita liominis. Per ^cardi-
magnanimitas, tertia continentia, quarta virlutes namque cardinales rcctificatur aiii- lutes cnr
justilia. Singulae igitur honestum, et bene ma in suis virtutibus. Nam prudentia recti-
morigeratum faciunl virum. » Gregorius ' : flcat vim rationalem; fortiludo, sive ma-
0 Solidum nostraj mentis aidificium pru- gnanimitas, irascibilera ; temperantia, sive
dentia , temperantia , fortiludo, justitia sus- continentia, concupiscibilem ; justitia vero
' Cf. Edil. Arsenlin., an. UM, part. II ; odit.VHlic, P- '^; " ' ',"° -y^';" „'^'""Vvv^, '""'/■''■'• '^'"■*"-
I59B; tom. VI, part. l] p. 234; edil. Lugd, on. 164?; " ' Grog., Moml., Ub II, c. xxvn, non longe a prmc.
Com. I, p. 233; edit. Ven., an. 1754, tom. VI, part. I, [a) Forte legend. conspergilur.
DE QUATUOR VIRTUTIBUS CARDINALIBUS.
807
rectiflcat omnes vires. Ipsa enitn justitia ap-
prehendit omnes virtutes ad proximum , ut
est liberalilas, et ordinantes ad seipsum,
sicut est poenitentia et innocentia; et ordi-
nantes ad Deum , sicut est latria , pietas et
justiia obedienlia. Et ideo justitia dicitur retinens
mm ape- omues virlutes, quia non tantum est specia-
ciaiis.sed jjg gg^j o-eneralis virtus, comprehendens to-
generalis ' o
virtas. tius auimi rectitudmem, cum ipsa dicatur
rectitudo voluntatis.
Nota : per virtutes cardinales homo in
omnibus operibus instruitur, et contra vitia
armatur. Prinium fit duphciter : quoad se,
per prudentiam ; quoad proximum, per jus-
titiam. Secundum etiam dupliciter : in pros-
peris, per temperantiam ; in adv,ersis, per
fortitudinem armatur. Augustinus ' : « Pru-
dentia est in prsecavendis insidiis; justitia,
in subveniendis miseriis ; fortitudo, in per-
ferendis molestiis ; temperantia, in coercen-
dis delectationibus pravis. » Politicse dicun-
tur, prout sunt in recto regimine rationis;
purgatoriae, prout sunt in victoria vitiorum,
et respiciunt partim interiora, et parlim ex-
teriora; purgati animi dicuntur, quando de-
victis vitiis possessor virtutum quiescit, raro
insurgentibus molibus pravis primis. Exem-
plares dicunlur, quae in mente divina con-
sistunt : nam ideae in Deo sunt^ et omnium
rerum exemplar est.
Depru- Nota, quod quaihbet virtus cardinalis po-
test coaptari singuhs viiiutibus jam pra?-
missis. Nam prudentia, prout est virtus po-
htica, ut ait Macrobius', « est ad rationis
normam, quae cogitat, et quae agit, uni-
versa dirigere , nihil praster rectum facere
vel vehe. » Secundo, prout est virtus pur-
gatoria, est munduni, et omnia quse in
mundo sunt; divinorum contemplatione des-
picere. Tertio, prout est virtus purgati ani-
mi, est sola divina noscere, et ea, tanquam
nihil sit ahud, intueri. Exemplaris autem
est ipsa mens divina, cui omnia nuda sunt
et aperta, et disponit universa, quae in coelo
sunt, et quae in terra sunt, etc. Primus gra-
dus facit hominem in omnibus rationabihter
operari , et cum hominibus honeste conver-
sari. Secundus mentem altius erigit, quia
cum mundana despicit , aeterna et ccelestia
prudenter appetit. Tertius mentem plenius
perficit, dum eam in aeternis figit, quia sola
aeterna cceleslia bona concupiscit. Quartus,
qui in solo Deo est, prsedictos gradus in-
choat, deducit et consuramat, quia omnis
vera prudentia a Domino Deo est. Seneca ' :
« Quisquis prudentiam sequi desideras, tunc
per rationem recte vives, si omnia prius aes-
times et perpenses. Si prudens esse cupis,
in futura prospectum intende, et quae pos-
sint contingere cuncta anle propone. Nil tibi
subitum sit , sed ante per otium prospicias.
Nam qui prudens est, nunquam dicit: « Non
putavi id fieri, » quia non dubitat, sed ex-
pectat; nec suspicatur, sed cavet. Si pru-
dentiara amplecteris , ubique idem eris : et
prout varietas exigit rerum, ita te accommo-
des tempori. Sermo tuus non sit inanis; sed
aut suadeat, aut moneat, aut consoletur, aut
prsecipiat. Lauda parce, vitupera parcius:
nam simiUter reprehensibilis nimia laudatio,
sicut immoderata culpatio. Illa siquidem
adulatione, ista mahgnitate suspecta est. Si
prudens est animus tuus, tribus temporibus
dispensetur: praesentia ordina, futura prse-
vide, et prseterita recordare. Nam qui non
de futuro prsemeditatur, in omnia incautus
incidit (a). Propone animo tuo mala futura,
et bona , ut illa sustinere possis , ista mode-
rari. Non semper sis in actu, sed interdum
animo tuo dato requiem. Sed et ipsarequies
plena fit scientise studiis, et cogitationibus
bonis. Nam prudens nunquam marcet otio :
aliquando animum remissum, nunquara
dissolutum habet. Non te moveat auctoritas
dicentis ; nec quis, sed quid dicatur, atten-
dito ; nec quam muUis, sed quahbus placeas
cogites. » Prudentia est bonarum rerum et prudin-
malarum discretio, utraque cum fuga mah ' * ''"' '
' Aug., de Trinit., lib. xiv, c.
{a) Cat. edit. inedit.
2 Macrob.,
in Somm. Scip., lib.
Ub. cit.
luio Martin. Duui.,
508
DE QUATUOR
et electione boni : de qna procedit circum-
spectio, docilitas^ et cautio. Circumspectio
est cautela contrariorum vitiorum, qua fu-
gimus avaritiam, et cavemus prodigalita-
tem. Dociiitas est potentia erudiendi, lioc
ordine, ut prius te, et postea alios instruas.
Cautio est prudentia discernendi vitia , vir-
Praden- tutum specicm inferentia. Prudentia in sex
',"''"'" dividitur : primo in cognitionem prajsen-
tium, nude in Proverbio dicitur ' : Prce-
cedant palpebrce tuw gresstis tuos, id est
consilia tua facta tua piajveniant. Secundo,
in memoriam prajteritorum ; unde dicitEze-
chxAs^iRecogitabo tibiomnes annos meos, etc.
Tertio, in provideiitiain fufurorum, unde
Boetius ' : « Non sufficit intueri quod situm
est ante oculos; prudeutia rerum exitus me-
titur. » Quarto, in circumspectiouem con-
trariorum, ut in Proverbio dicitur * : Est
via, quw videtiir homini recta; novissima
autem illius ducunt ad mortem. Quinto, in
cohibitionem peccatoruin, unde dicit Pau-
lus ^ : Castigo corpus meum et in scrvitutem
redigo. Sexto, in exercitationem virtutum ,
ait enim Ecclesiastes ^ : Quodcwnque potest
manus tua facere, instanter operare.
De lem- Secunda virtus cardinalis est temperantia,
perantia. ^^^ pj^oyit est virtus politica, est nihil appe-
tere poenitendum, in nullo legem modera-
tionis excedere, et sub jugo rationis cupidi-
tatem domare. Secundo , prout est purgato-
ria, est omnia rehnquere, in quantum natura
patitur, quae corporis usus requirit. Tertio,
prout virtus purgati animi, est terrenas cu-
piditates non solum reprimere, sed penitus
oblivisci. Quarto, prout exemplaris, quaj in
Deo est, sic est, quod in se perpetua inten-
tione conversa est. Primus gradus ab ex-
cessu et defectu custodit, quia ei medium
virtutis omni tempore ostendit. Secundus
raentem ad Eeterna perfecte dirigit, quia su-
perfluitatem rerum gravantium firmiler ex-
cludit.Tertius mentem in «ternis figit, quia
concupiscentiam omnis inordinati concupis-
cibilis penitus extinguit. Quartus praedictos
gradus inchoat, deducit, et perducit, et per-
flcit, quia omni creaturse numerum, pondus
et mensuram tribuit. Seneca': « Si conti-
nentiam diligis, circumcide superflua, et in
arctum desideria constringe. Considera te-
cum quantum natura deposcat, non quan-
tum cupiditas spectat. Palatum tuum fames
excitet, non sapores : nec ad voluptatem, sed
ad cibum accedas : nec praesentibus deliciis
inhoerebis, nec desiderabis absentes. Si con-
tinentiam diligis, turpia fugito, anteqiiam
accidant ; nec quidquam aliud magis vere-
beris, quam teipsum. Omnia praeter turpi-
tudinem toierabilius crede. A verbis quoque
turpibus te abstine, quia licentia eorum im-
pudentiam nutrit. Si continens es , opus est
continue atTectiones adulationum repellere,
quarum sermones animum quadam volup-
tate resolvunt. Si continenses, et animi et
corporis impetus observa, ne indecori sint;
nec ideo contemnes, quia latent : nam nihil
differt, si nemo videat, cum ipse videas.
Cunctis esto benignus, nulli blandus, et
paucis familiaris, omnibus aequus : bonae
famae, neque tuae seminator, neque invidus
alienae. Ad iram tardus: ad misericordiam
pronus. In adversis flrraus : in prosperis
cautus et humilis. Virtutum occultator, sicut
alii vitiorum : rari sermonis, sed loquen-
tium patiens. Quae nosti, sine arrogantia
postulanti imparties: quae nescis, sine oc-
cultatione ignorantiae, tibi postula humiliter
impartiri. » Notandum quod temperantia est
virtus cum potentia resistendi illecebris in
nobis impetus facicntibus : ex qua procedit
continentia, quae est virtus ab illecebris,
castitas, sobrietas, parcitas, qua retinemus
retinenda, largitas, moderantia, honestas,
abstinentia, verecundia, modestia, omnium
rerum modtratio.
Tertia cardinalis virtus est fortitudo ; I . po- Def
litica, quaj est animum supra periculi me- "'"''"
tum erigere, nihilque nisi turpia timere.
' Prov., IV, 25. — ' hn., xxxvii
ConsoU philosoph., lib. 11, pros. 1.
. — ' Boet., de
Prov., XVI, 25.
— s I Co>:, IX,
Dum., lib. cil.
> Ecctc, IX, 10. — ' Imo Mai
YIRTUTIBUS CARDINALIBUS
Secundo purgatoria , est animo non terreri
contra quwque adversa. Tertio purgati ani-
mi , est passiones non solum vincere corpo-
ris, sed animo penitus ignorare. Exemplaris,
quae in Deo est, quod semper idem est, nec
unquam mutatur. Ex his potest patere, quod
primus gradus liominem facit omnem me-
tum pro utilitate reipublicae postponere , et
nihil nisi turpia formidare. Secundus magis
confortat, ut nulla poena carnalis eum ter-
reat, quia ad sola aeterna fortiter anhelat.
Tertius mentem in «ternis figlt, cum con-
trarla viderit repugnare animo, et confiden-
ter contemnit. Quartus praedictos gradus in-
choat, deducit, etconsummat. Ipse ' attingit
a fine usque ad finem fortiter, ef disponit
omnia suaviter. Seneca ^ : « Magnanimitas,
quse et fortitudo dicitur, si insit animo tiio,
vives cum magna fiducia , liber, intrepidus,
alacer. Magni animi hominis bonum est,
fmem hujus vitae intrepidum expectare. Si
magnanimus fueris, nunquam judicabis
tibi contumeliam fieri. De inimlco dices :
« Non mihi nocuit, sed nocendi animum ha-
buit : » et cum ipsum in potestate tua vide-
ris, vindictam putabis vindicare potuisse, et
non fecisse. Scito enim magnum et liones-
Mag. tum vindlctae esse genus, ignoscere. Eris
°ho"e3-' iiiagnanimus, si pericula non appetas ut te-
tumvin- merarius, nec formides ut timirtus. Nam ti-
dictffi ge- . , •! I. .,
nu9. For- niidum nil tacit animum, msi reprehensi-
' Sap., VIII, i. — 2 imo Martin, Dum., lib. cit. —
' Imo MartiD. Dum., ubi supra.
509
bilis vitae conscientia. Fortitudo e.st imino-
bilis inter adversa animi, l.ibonim et pcri-
culorura susceptio, quae nec adversitatis
incursu frangitur, nec prosperitatis blandi-
mentoelevatur. Dequaoriturmagnanimitas,
fiducia , securitas, patientia , perseverantia ,
longanimitas, humilitas, man.sueludo, etc.
Quarta virtus cardinalisest justitia : 1. po-
litica, quse est mundum despicere, et servare
unicuique quod suum est, scilicet sibiipsi,
et proximo, et Deo. Secundo purgatoria, est
ad veram viam proximi consentire, et unius-
cujusque virtutes in suo vigore servare.
Tertio, purgati animi, est ciim divina mente
perpeluo foedere sociari. Exemplaris justitia,
quae in Deo est, perenni lege a serapiterna
operis sui continuatione non flectitiir. Pri-
mus gradus ab omni iniquitate custodit, et
cum omnibus hominibns conversari facit.
Secundus menteni ad seterna trahit, qiiia
justo ordini rationis perfecte con?entit. Ter-
tius mentem in seternis figit, quia illam cum
Deo aeterno perpetuo fcedero sociat. Quartus
praedictos gradus inchoat, deducit et perfl-
cit, quia omnem creaturam sua perpet;ia et
inflexibili lege juste regit. Ex his patet, quo
modo per virtutes cardinales , ut sunt poli-
ticae , homo ordinatur in operationibus suis
quoad proximum suum ; per virtutes, quae
sunt purgatoriae, ordinatur ad seipsum; per
virtutes purgati animi, ad Deum. Seneca ':
« Justltia est naturse tacita conventio in ad-
jutorium multorum inventa. »
OPUSCULUM
TRIBUS TERNARIIS PEGGATORUM INFAMIBUS
ARGUMENTUM
(Ex edit. Vatic.)
OpusculuQi hoc de tribus lernariis peccatorum infamibus mutilum et imperfectum
est : id quod Lector facile iuteliigere potest. Nam cum S. Bonaventura sermonem
instituat de tribus peccatorum lernariis , quorum primus est de originali , mortali , et
veniali peccato ; secundus de peccato cordis , oris , et operis; terlius de concupiscentia
carnis , concupiscentia oculorum , et superbia vita; : primum tantuni ternarium
explicando prosequitnr , reliqui vero duo neque in impressis , neque in manuscriptis
codicibus re[)eriuntur. Illud autem quidquid ex hoc Opusculo residui est , de omni
peccatorum conditione doctrinam valde utilem continet. Si quis vero materiam hanc
copiosius ab Auctore explicatam desiderat , legat eumdem in librum II Se?itentiarum ,
dist. XXXV et xxxvi ; Brevilo(jidi , parte ui per totum ; Centiloquii , parle i per totum ;
Pharetre , libroll, capite v. Ubi multaj de peccato sanctorum Patrum sententiae con-
junguntur ; Disetae Salutis tilulo i , et multis aliis locis.
CAPUT PRIMUM.
Quod tres sunt ternarii peccatorum infames, et de
primo ternario in genere.
Tres Tres sunt ternarii peccatorum infames. In
P^^""'"' primo est peccalum originale, mortale et
i,erni,3 veulale, ad quaj omnia alia peccata reilucun-
nes.' tur. in secundo est peccatum cordis, oris et
operis ; et hls tribus modis omnia peccala
commitluntur. In tertio est concupiscentia
carnis , concupiscentia oculorum , et super-
bia vitffi ; et ab his tribus omnia peccata
oriuntur. Quantum autem ad primum nota,
quod illa tria possunt distingui secundum
naturam corpoialis inflrmitatis : est euim
• Cf. Edit. Argentiu., an. 1495, part. I ; edit. Valic,
au. 1596, tom. VI, part. 1, p. 219; cdit. Veu.,
on. i611, tom. 1, p. 7i edit, Lugd., aii. 1647, tom. I,
quaedam inflrmitas, quae cum natura pro-
ducitur , sicul podagra ; est quaedam per
quam tota vila destruitur, sicut febris con-
tinua ; et est quaedam per quam natura de-
bilitatur, sicut febris discrasia. Secundum
hunc modum ista tria peccata distinguun-
tur. Nam peccatum originale est illud, quod
cum natura traducitur; et ideo dicitur ':
Omnes iiascimur filii irw. Peccatum mor-
tale est illud per quod tota vita spiritualis
destruitur, vel consumitur; de quo dicitur ':
Anima qum peccaverit , ipsa morietur. l^ec-
catum veniale est illud , per quod natura
debilitatur. Et ista duo sic differunt : nam Pecco-
peccatum veniale est in anima sicut punc- nidi« et
tura pulicis in corpore, quae modicum laedit ; ^°^'J^^^
parl. I,p. 277; edit. Veu., an. 1754, tom. IX, p. 40.—
« Eplies., II, 3. — ' Ezech., xvill, 4,
DE TRIBUS TERNARIIS PECCATORUM INFAMIBUS. CAP.
511
qnaliter
diflerat.
sed peccatum mortale est in anima sicut
morsus serpentis in corpore , qui veneno
homincm interflcit. Vel aliter potest patere
sub tali exemplo : peccatum mortale oppo-
nitur charitati ; sed veniale opponitur fer-
vori charitatis. IJnde sicut homo, quando
projicit in oUam ferventem modicum aquaj
frigidse , impedit fervorem , sed non tollit
caliditatem ; ita peccatum veniale impedit
fervorem charitatis , quia ex hoc efflcitur
homo tepidus ; sed non tollit charitatem ,
quia compatiuntur se ad invicem in eodem
subjecto. Sed mortale destruit totum, sicut si
homo projiceret in ollam ferventem aquam
frigidam in maxima copia, et fervorem im-
pediret, et caliditatem extingueret.'Sic ergo
difPerunt mortale, et veniale.
CAPUT 11.
De peccato originali, et de quadruplici ejus
distincUone ab aliis peccatis.
- Circa originale nota, quod ab aliis in qua-
" tuor distinguitur , quia habet unitatem ,
communitatem , aequalitatem , et differen-
tem qualitatem. Primo unitatem habet, quia
est unum in omnibus. Nam in uno hoinine
est unum numero; in omnibus est unum
proportione, respectu ad unum principium.
Alia autem peccata sunt varia et diversa.
Quod autem peccatum originale sit unum ,
patet ex ipsa natura cum qua traducitur :
quia sicut humana natura est una , ita in-
fectio naturae est una. Et hoc potest patere
multis exemplis. Videmus enim quod arbor
unius naturse multa folia habet, et tamen
omnia folia eamdem flguram habent. Et
arbor una multos fructus producit, qui si-
milem saporem habent : simile est in pro-
posito , quia ab uno liomine omnes homines
producuntur. Et quia ipse primus homo pec-
catum originale commisit, ideo in omnes
posteros transmisit. Ideo dicitur ' : Sicut
per umm hominem peccatum intravit in
hunc munduni.
' Huiii., V, 12. — - AUK., iie Kul. ci Giut., c. .\x.iVi,
Secundo liabet coramunitatem, quod de
ahis non contingit. Peccatum enim mortale
non est in omnibus, quia non fuit in Joanne
Baptista, Hieremia, et multis aliis; et eliani
veniale, quia non fuit in Beata Virgine.
Augustinus ' : « Cum de peccatis agitur ,
nolo de Virgine fleri mentionem. » Sed ori-
ginale omnibus est commune , qui per car-
nalem originem descenderunt. EtquiaChri-
stus non descendit alj Adam per originem
carnalem vel feminalem , ideo peccatum
originale non contraxit. Et ideo dicit Au-
gustinus, quod esse sine peccato, solius est
Redemptoris, qui fuit sine peccato contracto
et commisso. Et si aUquis alius miraculose
ex carne humana formaretur, peccatum ori-
ginale non haberet, quia ab Adam secun-
dum legem communem , scilicet concupis-
centiae , non descenderet. Cum autem omnes
ab eo secundum legem praedictam descen-
dant, id est secundum feminalem rationem,
omnes contrahunt originale peccatum , cu-
jus signum est mors, quse est stipendium
originahs. Unde Paulus ' : Stipendium pec-
catimors. Unde sicut omnes morimur,ila
omnes originale contrahimus. Sed si ahquis
non contraheret , redemptione facta per
Christum non indigeret : quod est heereti-
cum , et a flde catholica alienum.
Tertio habet aequalitatem. In aliis peccatis
magnadiversitas est, quia homicidium est
majus peccatum quam furtum, et adulte-
rium quam fornicatio, et sic de aliis. Et in
venialibus sunt etiam gradus , penes illa
tria quae dicitApostolus', id est lignum, f(B-
ntm, stipulam : sed peccatum originale
aequale est in omnibus, quia est a principio
naturae , quae aequaliter est in omnibus.
Quarto habet differentem qualitatem ,
quia rehqua peccata ideo sunt peccata, quia
volunlaria, et si non essent voluntaria, non '
esseut peccata : sed peccatum origiuale nou
est voluntarium voluntate contrahentis, sed
n. 42; de Peccat. merit. et remiss., IJb. II, c. .x.x et xxix,
n. 28 et 57; contru Julian., lib. V, c. jx, post med. —
' Rorn., VI, 23. — ' i Cor., in, 12.
DE TRIBUS TERNARIIS PECCATORUM INFAMIBUS.
tantum voluntate primi originantis. Alia
etiam peccata non traducuntur in filios a
parentibus ; sed originale tradiicitur. Et
ratio hujus est, quia in quolibet homine
duo sunt natura , et persona. Ea quae sunt
personse , non traducuntur a parentibus in
filios : non enim pater fraducit in filios vir-
tutes et scientiam , quae proprio studio ac-
quisivit , nec peccata , quia proprio actu
commisit ; sed ea , quae perlinent ad natu-
ram speciei, a parenfibus in filios tradu-
cuntur, nisi aliquod eveniat impedimentum.
Unde oculatus generat oculatum. Et sic
cum originale peccatum sit naturse , a pa-
rentibus in filios traducitur; sed peccatuin
mortale cum sit peccatum personae, in filios
non traducifur. Hujus exemplum, scilicet
peccati originalis , in rebus sensibilibus ap-
paref. Si aliquis vellet haurire de fonfe
aquam quis esset turbida et corrupfa , hau-
riendo aquam, hauriret corruptionem. Si-
mile est in proposito, quia cum tofa nafura
sit corruptaper peccatum originale. quicum-
que recipit naturam, simul recipit etpecca-
tum. Item alio modo : omnes homines qui
nascuntur ex Adam, pos.sunt considerari ut
unus homo, in quantum convcniunt in na-
tura, quam a primo parente accipiunt ; et
sic muifi homines ab Adam derivafi, sunt
tanquam multa membra unius corporis.
Actus autem unius membri corporalis non
est voluntarius voluntate ipsius manus, sed
volunfafe ipsius animae, quae primo raovet
membra. Unde homicidium quod manus
commitfit, non iraputatur raanui ad pecca-
tum secundum se, ut divisa a corpore; sed
iraputatur ei , in quantum est hominis ali-
quid , per quod movetur , quia a principio
hominis est raotio. Sed inordinatio quae est
in homine isto, non est voluntaria, volun-
late scilicet ipsius hominis, sed voluntafe
primi parentis. Unde inordinafio Adae, in
qua omnes originaliter fuimus, redundat in
omnes. Sic calefactio hepatis redundat in
faciem. Videmus enim , quod illi qui habent
hepar calefactum, habeat vuUuin croceum,
propter colligationem merabrorura ad unum
principium.
CAPUT III.
Quid sit peccatum originale, et de ejus effectibus.
Nunc autem videndum est, quid sit ori-
ginale peccatura. Circa quod sciendum ,
quod sicut quilibet artifex opus suum or-
dinat et disponit, ut possit consequi debi-
tum fmem; ita Deus hominera ordinavit,
ut possit pervenire ad ullimura finem. Cum
igitur finis humanae naturae, omnis naturae
facultatera excedat , non poterat homo ad
pra>dictum finem pervenire. Et ideo Deus
addidit immanaj natura^ donum justitiae
naturalis : qua quidem justitia in hoc con- J
sislebat, quod quandiu fuit anima Deo sub-
jecta , ipsi animae -subjiciebanfur omnes
vires corporis, ef ipsum corpus, ita quod
nullus motus poferaf cs.se in corpore, sine
imperio rationis. Unde in elementis , ex
quibus corpus componitur, non fuisset ali-
qua pugna, nec in humoribus aliqua dis-
crasia, si aniraa Deo perfecte subjecta fuis-
set. In viribus etiara corporis et animae non
fuisset motus contra imperium rationis ;
quia nec concupiscentia tetendisset efTrae-
nate in delectabile praefer regulas rafionis,
potentias animaj et vires corporis regulan-
tis (o) quanfum ad objecta et actus earum.
Et ideo statim araoto primo ordine , etiam
secundus ordo est rafionabilifer mutatus :
quia quara cito anima fuit inobediens Deo ,
et corpus fuit inobediens aniraae. De qua
inobedienfia dicitur ' : Video aliam legm
in membris meis repugnantem legi tnentis
meCB , et"',. Illud ergo quod hunc ordinem
privat, dicitur peccatum originale, id est
privatio originalis jusfifia?. Quod tali patet
exemplo. Corpus in sfatu imiocentiae erat si-
cut equus infraenatus, qui ducitur secundum
voluntatem sessoris ; sed postquam fraenum
deponitur, inordinate movetur. Ita efiam
Deus in primo statu infraenabat corpus ,
' Rom., VII, 23. — («) Cal. edit. regulautes.
DE TRIBUS TERNARIIS PEGC
quod moveri non poterat nisi secundum
regimeu rationis : sed postquam bomo pec-
cavit, Deus fraenum deposuit, et subtraxit,
et sic efFrsenalo effertur contra imperium
rationis. lloc est, quod dicilur ' : Caro con-
cupiscit adversus spiritim. Ex islo peccato
multi defectus sunt in homine, sicut ex
gravi infirmitate corporali relinquuntur re-
liquiie iufirmitatis prgeteritae , scilicet debi-
litas iu operandOj alteratio gustus in appe-
tendo , visus in respiciendo , gressus in
ambulanilo. S'c ex originali peccato quae-
dam reliquiffi relinquuntur, quae vubiera
appellantur. Quo ; sic patet : quandiu fuit
anima Deo subjecta, nibil inordinatum con-
tingebat iu carne, nec in viribuS auimce.
Nam desiderium ordiuate ferebatur in suum
delectabile , et animus in aggressibile , et
intellectus in intelligibile , et voluntas in
appetibile.
pocMii Ex quo autem aniiua recessit a Dei im-
usla^c perio, statim inordinalio et contradictio in
'"'• omnibus accessit ; et sic desiderium vuhie-
ratum coucupiscenlia , animum dyscrasia,
intellectutn ignorautia, voluutatem malitia
babuit. Sunt ergo ista quatuor vulnera ex
primo peccato inflicta. Quorum primum ,
De con- scibcet concupisceutia , est quasi vuhius
cemiT insanabile , unde miro modo iuimicatur
animae : ideo assimilatur cuidam animaU ,
quod vocatur enhydrus, quod mirabiUter
inimicalur crocodilo. Cum enim ' sit animal
venenosum, involvit se in berba, quam
crocodilus deglutiens, ex veneno moritur,
et enbydrus de ventre ejus exit illaesus : sic
concupiscentia involvit se delectationibus, et
homo deglutiens mundidelectabilia, deglutit
(oncupiscentiam, qua anima venenatur, et
privalur vila gratige. Haec est ergo plaga
iusanabiUs, quse quanto magis degustalur,
tanto magis degustans famelicus redditur,
vel efficitur. Et ideo dicitur iu proverbio , et
habetur septimo Ethicorum^ : c Quid oportet
1 G»/., V, 17. — = Cf. Jul. Soliu. 1'olyhiil., <:. x.Kxiv,
l.ost iiied. — ' Arisl., Elhic, lib. VII, c. ii. — * Dau.,
Mlf, 5, 6. — 5 Psal. .txxvu, li. — « Tob., v, 12. —
■ Arist., Meiajih., lib. 1, le.xt. 1. — « Job, xxxvi;, 19.
roM. vn.
ATORUM INFAMIItUS. CAP. III. M3
Itibere eum , quem aqua suffocat? » Quasi
diceret : Sicut aijua quae (a) suffocal, non
satiat; ita concupiscentiae deditum, nihil
est quod satiet. Haic est plaga, qua? omne
bonum eradicat spirituale. Ideo dixit Dauiel
seni, qui in concupi.scentiam Susanna exar-
serat * : Concupiscentia subverlit cor tmim.
A corde siquidem procedunt sensus, et
motus, et corporales actus. Unde, destructo
corde, omnia illa destruuntur. Et sic concu-
piscentia, cum cor subvertit, omnia alia
bona consumit.
Secunda plaga est ignorantia, quae vul- DeigDo-
nerat intellectum. Psalmus " : Lumen oculo- ""'''■
rum meoriim, et ipsurn non est mecum. Sed
amisso (6) visu, amittitur omne gaudium,
secundum illud « : Quale gaudium mihierit,
qui in tenebris sedeo, et lumen coeli non
videoFEl hoc ideo, quia dulce lunien, et
delectabile est oculis videre solem. Et ratio
bujus est, quia, ut dicit sapiens ', intei-
omnes seusus visus est diligibilior. Sed si
hoc est de visu corporaU, multo magis de
visu spirituali. Haec ergo plaga ex primo
peccato est , quia omnes « involvimur tene-
bris, ut dicitur iu Job.
Tertia plaga est passionis, vel impotentiae De inQr-
dyscrasia, qus potest dici ihflrmitas in anima """'^-
ad similitudiuem infirmitatis corporalis. Di-
citur aulem corpus infirmum, qaando debi-
litatur vel in executione propi'iae operationis,
vel impeditur propter aliquam inordinatio-
nempartiumcorporis; itahumoreset mem-
bra non subduntur virtuti regilivag corpo-
ris. Sicut oculus dicitur inflrmus , quando
non polestclare videre; sicinflrmitasanimae
dicitur, quando ipsa impeditur in propria
operatione , eo quod partes ejus uon sub-
duntur regimini rationis. Unde Philoso-
phus \ in primo Ethicorum, compaiat
incontinentem paralytico, cujusparte.s wo-
ventur in contrarium ejus, quod j;j.-;h dis-
posuit. Ideo clamal Apostolus '" : Non guod
— • Arisl., Elhic, lib. Vll, comparat incontiuciitem
epilbplico. — " Rom., vii, 15.
(«) Catt. edit. dti'4l quaB. — (4) Ccct. edit. oinissj.
DE TRIBUS TERNARIIS PF.r.CATORUM INFAMIBUS. CAP. IV.
51 i
volo bonum, hoc ago; sed quod odi malum,
illud facio. Inter omnes autem passiones,
quje debilitant animam, nulla ita debilitat,
ut amor carnalis. Unde anima propter amo-
reni languet. Languor auteni est infirmilas
anima?, ut dicit TuUius. Et ratio hujus est ,
quia lunc anima inlirmatur et languet ,
quando a propria et naturali forma discedit :
hoc autem facit amor, qui transformat
amantem in amatum, ita quod amans jam
uon agit secundum suam formam , sed se-
cundum formam amati. Ideo dicebat Sponsa
in Canticis ' : Nuntiate dilecto meo , quia
amore langueo. Quando autem passio amoris
multum intcnditur, amittit rationis usum,
quia mulli propter abundantiam amoris
versi sunt in insaniam. Amor autem nibil
aliud est, quam complacentia alicujus rei
convenientis , acceptae per sensus. Ex hoc
amore procedit concupiscentia , quse tendit
in rem amatam, nec potest quietari, donec
pervenial, et cum pervenit, delectatur :
quia delectatio nihil aliud est , quam quie-
tatio in re adepta. llic [ilura dicta sunt, quae
possunt convenire primo vuhieri.
Quarta plaga est malitia, quaj vulnerat
voluntatem. Sed videlur, quod voluntas
nuUum peccatum committit ex propria ma-
litia, quia, sicut dicit Dionysius in hbro de
Bivinis Nominibus V, « nuUus ad malum
respiciens operatur. » Ad quod dicendum ,
quod malum non potest esse secundum se
intentum; sicut usurarius, extorqueudo
usuram, non intendit olfensam divinam, sed
intendit multiplicare pecuniam. Unde bene
vellet, si posset, absque ofTensa Dei habere
pecuniam ; sed duobus propositis , offensam
Dei ucgligit, et acquirit pecuniam. Et sic
est de onmibus ahis.
CAPUT IV.
De mortali peccato, et ejus effectu.
Dicto de originali peccato, dicendum est
de mortali : et qua^ritur utrum aliquid possit
' Canl., II, 0. — '^ Uiou., de div. iVowi., c. \ i.
esse mortale peccatum; et videtur quod non,
quia mortale dicitur, quod mortem infert :
sed non potest inferri animae mors, cum sit
immortalis : ergo nuUum peccatum est
mortale.
Item mors propria operatione hominem
privat, unde homo mortuus nihil potest
operari : sed peccatores, in peccato exis-
tentes, multastrenue operantur et perspicue
intelligunt : et sic videtur, quod nullum sit
peccatum mortale.
Et dicendum, quod multa sunt peccata
morlalia, et vere ahquis actus humanus
habet rationem peccati morfalis. Est enim Pecc«ii
peccatum mortale, quod corrumpit vilam , «'ffecta,'.'
tollit efficaciam, dimitlit viam, et ohligat
ad gehennam. Vita autem spirituahs consis-
tit in calore, sicut vita corporalis : unde
defectus caloris est defectus vitae. Sicut
videmus in morieulibus, quod paulatim ca-
lor deficit in extremitatibus corporis , quae
prius infrigidantur; et calor ad principium
yitae, id est, ad cor recoUigitur, qui cum
ex toto dehcit ibidem, vila totalitcr perit.
Hujus exemplum videmus in lucerna, in
qua quandiu est calor, vel humor, vel
liquor, tamdiu est ibi splendor luminis, et,
deficieule calore, deficit lumen : sic vita
spiritualis non est aliud nisi quidam calor,
id est amor divinus, qui quidem duplieem
faciemhabet, secundum duplicem aspectum :
unam, quae respicit Deum; aham, quas
respicit proximum : quia charitas nihil charii».
aUud est, quam dilectio qua diligitur Deus '^"'^"
propter se, ct proximus propter Deum. Iliud
ergo quod istum amorem corrumpit, esl
peccatum mortale : sic blasphemia, perju-
rium, hairesis, et hujusmodi, quae charita-
tem corrumpunt, quam habemus ad Deum;
falsum testimonium, furtuni, et hujusmodi,
qua3 coiitrariantur charitati, quum habemus
ad proximum : et omnia quie pra;ceptis
decalogi prohibentur, peccata moitalia ju-
dicantur.
Secundo tollit virtutis efficaciam. Ex quo
enim homo ih mortale se praecipitavit, jam
DE TRIBUS TERNARIIS PKCC
non potest per se resurgere, nisi gratia
Salvatoris medlante. Ideodiciturin Psalino ' ,
quod lionio cst spiritus vadens , et non re-
diens, id est, per se ia peccatum vadens,
sed non per se resurgens : sicut per se
potest se projicere in profundum lacum, vel
lutum ; sed non polest per se exire. Et ideo
per se homo ad mortem vadit ; sed non per
se redit, nisi iniraculose : qiiia non est rc-
gressus de privalione ad habitum secundum
naturam.
Tertio dimittit viani. Omnis enim via
ducit ad aliquem finem, sicut oranes viae
contra civitalem, ducunt ad civitalem. Ulti-
' mus aulem finis omuium cst unus, scilicet
Deus. Nam sicut ipse est unum principium,
et universale , ita est unus finis et ullimus
omuium. Quando autem alius conslituitur,
diligitur et eligitur, receditur ab hoc fine
ultimo. Et cum finis sit maxime diligibilis ,
illefinis constitutus diligitur plusquam Deus,
qui est ultimus fluis. lloc autem non potest
sine mortali accidere, sicut palet in gulosis,
qui ventrem pro Deo colunt. De quibus
Paulus ' : Quorwn Deus venter est. Et hoc
sic patet. Si proponalur guloso Deus ex una
parte, et cibus delectabilis ex aha parte, ipse,
spreto Deo incommulabili liono, per amorem
cibo inhseret, tanquam ultimo fini. Et si
luxurioso ex una parte proponatur adulte-
rium, prout est delectabile, et ex alia parte
Deus prohibens, contemnit Dei prohibilio-
nem, etse adullerinae delectationi immergit,
et deviat a fine. Et hsec est difTerentia pec-
cati mortalis aveniali : quia mortale totahter
elongat a via, et retrorsum graditur; et
ideo quanto magis a via deviat, tanto magis
a fine recedit et elongatur, juxta illud
1'salmi ' : Longe a peccatoribus salus : ve-
niale aulem a vianonabducit, nec abullimo
lineseparat.
Quarto obligat ad gehennam; quod non
contingitde veniaU vel originali. Sed vide-
\TORU.\I INFAMIRUS. CAP. V. .nis
tur inconveniens, quod pro modica delecta-
tione qnis ailjudicetur aeternaj damnationi.
Et (a) dicendum, quod poena commensura-
tur secundum conditionem illius in quem
peccatur. Unde magis peccat qui percutit
militem, quam qui rusticum; et magis qui
regem offendit, quam qui miiitem : et sic
de aliis, secundum gradum nobililalis. Qui
ergo offendit Deum , qui est infiuitum bo-
num, merito poenam incurrit infinilam
propter contemptum majestatis divinae : et
infiriitati culpae respondet inflnitas poinae in
damnatione. Unde pceua damnatorum esl
influita, et est finita. Finita est in acerbitate :
et hoc respondet delectationi, quae fuit in
actu peccati. Inflnita est in duratione : et i
hoc, propter contemptum Dei qni est infl- '
nitus.
Ad illud quod objicitur, quod animae non
potest inferri mors, dicendum est, quod
duplex est mors, scihcet naturffi et culpaj.
Quoad mortem natura^, anima diciLur im-
mortalis; sed quoad mortem culpae moritur :
quia, sicut dicit Augustiuus in libro de Men-
dacio *, « sicut corpus vivit ex anima, ita
anima vivit ex Deo : » sed, anima separata a
corpore, moritur corpus : ergo cum Deus
separatur ab anima, moritur anima : sed
non separatur nisi per peccalum mortale :
ergo, etc.
Ad aliud, quod mors privat ab operatione,
dicendum quod quidquid peccator oper.itur,
mortuum dicitur, nec tamen debet cessare
a bonis operibus : sicut infirmus, si utatur
mahs cibis, leviter moritur; si autem bouis,
paulatira ad sanitatem reducitur.
CAPUT V.
De venialis peccati essentia, efficacia, sufficientia ,
Post mortale et originale , dicendum est
de veniaU. Circa quod quatuor quaereuda
' rsal. LXXVli, 39. — « P/iiliii., 111, It
cxviu, 155. — ' Est apud Aug., Iract. xi
ante med., et in auctore libri dc Cog.
- s Psal.
in Joan.,
rb. Apost., seriu. xili
(a) Cmt. tclit. 651.
llr^^iJjiyf.^Ui^ -i-xt^
DE TRIUUS TEllNARIIS PECCATORUM INFAMIBUS. CAP. VI.
piicca-
calo t]u
516
sunt^ scilicet de ipsius essenlia, efficacia,
sufficientia , et indulgentia.
Quantum ad prinmm, peccatum veniale
, dicitur tripliciter, scilicet ab eventu, a causa,
et sua natura : ab eventu, quia omne mor-
tale dicitur veniale per pcenitcntiam, utdicit
Ambrosius; acausa, quaiido in natura sua
babet, ut veniam mereatur, sicut peccatum
quod fit ex infirmitate, vel ignorantia, ha-
bet in se causara veniaj : nam qui ex infir-
mitate frangit jejunium, non incurrit pec-
catum; et si ex ignorantia aliquis faciat,
quod non credat peccatum, veniam meretur.
A sua uatura et a suo genere , ut verbum
otiosum, ridere, et hujusmodi.
Quoad sulficientiam, licet peccata venialia
non sint determinata aliquo modo, possunt
tamen reduci ad certum nimierum, scilicet
ail ternarium , scilicet lignum, fanum, et
slvpulam. Et ratio hujus est , quia veniale
dicitur quod de facili purgatur et consumi-
tur; et ideo per haec tria designatur , quia
ul) igne de facili comburuntur. Per lignum
(luidem peccata venialia graviora designan-
tur; per slipulam, leviora; per foenum,
, mediocria designantur. Et hujus ratio est,
quia omnia ternario consistunt. Unde qucB-
libet crealura habet suum ternarium, scih-
oet, essentiam, virlutem, et operationem. Et
quaelibet opcratio consistit in ternario, scili-
cet in principio, medio, et in fme. Et anima
iii sua natura habet ternarium, scilicet me-
moriam, intellectum, et voluntatem. Item
peccata mortaUa per tria distinguuntur ,
sicut dicit Glossa super Epistola^n primam
ad Corinthios ' , scilicet per ferrum , ces, et
plimbum.
(Juoad efficientiam, nofa, quod homo po-
tcst esse sine peccato mortali , sed non sine
veniali. Et ratio hujus, quia homo dum
unura veniale vifat, aliud incurrit. Unde
dicunt doctores, quod homo potest vitare
quodlibet veniale in particulari , sed non in
universali. Et est exemplum de navi, inqua
c;loss. in 1 Co>:, iii.
I, sect. 6, huj. toini
■ ! I Jorin., 1,8. — ^ Cetitiioq.
350-351.— « I Cor., xiii, i.
sunt multa foramina, quorum quodlibet in
particulari nauta oppilare potest, sed non
omnia simul. Et ideo sine veniaU vix homo
esse potest, dicente Joanue ' : Si dixerimus,
quod peccatum non habemus, ipsi nos sedu-
cimns, et veritas in nobis non est.
Quoad indulgentiam nota, quod ticut veniaia
veniale mulfipliciter incurritur, ita JT.nIti- i„mmui-
plicifer purgatur. Modi autem purgationis ''^f'°^l^l
his versibus continentur :
Confiteor, tundo, conspergo, conteror, oro,
Signor, edo, dono; per hsec venialia pono,
Id est, depono et tollo. Remiltunfur ergo
per generalem confessionem , per pectoris
tunsionem, per aquae benedicfai aspersio-
nem, per cordis contrifionem , per doraini-
cam Orationem , per confirmationem , ac
episcopalem benedictionem , Eucharisliae
sumptionem, oQensae condonationem , ex-
tremain unctionera , levem pcenitentiam ,
compassionem fraternam, ut patet in hoc
versiculo :
Uuclio, poeua levis, compassio quo: tit egenis.
Vide in Centiloquio ', de peccato veniah,
latius.
CAPUT VI.
De radice peccatorum, quce est amor sui.
Nunc dicendum est de radicepeccatorum, Anamor-
quae radix dicitur amor sui. Sed videtur , du^'!"."
quod non : iliud enim quod est causa oranis "'""*
^ peccato-
boni, non potest esse causa oranis raali.Sed ram.
Apostolus, cura dicit* : Si linguis hominu7n
loquar et angelorum, charitatem antem non
habuero, etc, probat charitatera esse causam
omnis boni : ergo omnia bona sunt ab
amore et charitate.
Item ab eodem canali non potest exire
dulcis et amara aqua , nec ab eadem arbore
fructus bonus et malus. Et ita videtur, quod
nec ab amore, bonura meriti, et raalum
peccati.
Et dicendum quod ab amore procedit
DE TRIBUS TERNARIIS PECCA'
omne meritum et deraeritum, et omnc nia-
lum : quia ali amore casto et divino procedit
omne bonnm, sed ab amore cariiali procedit
omne malum. Non potest auleni procedere
ab eodcm canali numero, simul et semel,
bonum et maluni , etc. : sicut enim ab
eodem foramine non fluit dulcis et amara
aqua, sic nec ab eodem amore bonum et
malum.
Dlcendum est ergo, quod amor sui est
causa omnis mali et peccali, et ratione con-
versionis, et ratione appropriationis , et ra-
tione reflexionis. Ratione conversionis, quia
homini propositum est duplex l)onum, scili-
cet incommutabile et ffiternum , et commu-
tabile et transitorium. Sed pec«itum nihil
aliud est, nisi, spreto incommulabili bono,
inhaerere alicui commutabili et temporali
bono. Hoc autem non procedit ' , nisi ex
aliquo inordinato appetitu alicujus boni
temporalis. Sed quod aliquis appetat inordi-
nate aliquod bonum temporale, procedit ex
hoc, quod inordinate amat seipsum, quia
amare aliquem non est nisi velle ei bonum ;
et est iu tantum, quod inordinatus amor sui
est causa omnis peccati. Quod patet in mul-
tis exemplis, tum ex parte passionis animae,
tum ex partepeccatorum. Exparte passionis
animae, quia amor est causa desiderii et
delectationis : homo enim propter hoc desi-
derat aliquam rem , quia eam amat ; et si
non amaret, non desideraret. Item delectatio
ex amore causatur, quia, ut dicit Augusti-
ims ', amor inhians habere qiiod amat , est
cupiditas; eoque fruens, estlsetitia. Item ab
amore procedit tristitia, quia homo tristatur
de re amissa, quia illam amat. Item ab eo
procedit gaudium, et odium : ideo enim
aliqnidodiohabetur, quia estimpedimentum
ejus, quod amatur. Ex parte etiam peccato-
rum, quia ex amore sui procedit superbia :
nam superbia est amorpropri» excellentiaj ;
item invidia, quae est dolor de bono alte-
rius, in quantum est diminulivum proprii;
' S. Thom., l-ll, q. L\\\ni, avt. i.-^ Kus.,de Cifit.
Dei , lib. XIV, c. vn.
rORlJM INFAMIBUS. CAP. VII. .'il7
item acidia, quae est tristitia de bono spi-
rituali, in quantum per ipsum impeditur
bonum temporale, vel corporale; item ira,
ideo enim quis accenditur ad vindictam, quia
honor proprius nimis amatur; item gula et
luxuria, qua; propter corporalem delecta-
tionem appetuntur. Et sic omnes malae
passiones, et vitia capitalia, ex amore inor-
dinato tanquam a radice procedunt.
Secundo, ralione appropriationis. Bonum
enim commune melius est particulari : qui
ergo appropriat sibi quod comraune est,
peccatum incurrit ; sicut usurarius , qui
vendit tempus , quod omnibus commune
e.st, et omnibus rebus communius. Cum
igitur amor est communis (a) omnibus crea-
turis , et terrenis , et spiritalibu^ , et cce-
lestibus , est super omnia diffusivus, et idco
peccatum grave est , quod uni soli appro-
prietur.
Tertio, ratione reflexionis. Est enim du-
plex amor, scilicet concupiscentiae , et ami-
citiae. Ex amore amicitiae procedit bonum,
quia talis amor diligit amicum, eo quia
amicus. Sed amor concupiscentiae super
seipsum reflectitur, sicut homo diligit vi-
num non propter vinum, sed propter seip-
sum, quia sibi sapit. Et iste amor est, qui
est causa omnis peccati.
CAPUT VII.
Quare homo sohis ex inferioribus creaturis possit
peccare.
Fotest autem quaeri, quare homo potest
peccare , et nuUa alia creatura sub coeln.
Ratio hujus est, quia ubi non est volunla-
rium, ibi non est peccatum : et ideo nec in
brutis, nec in aliis creaturis potest esse pec-
catnm. Sed quia iu homine est liberum
arbilrium, ideo peccatum commlttitur ab
eoilem. Quod potest ostendi quadruplici ra-
tione , scilicet ratione domicilii , ratione
consortii, rationejudicii et ratione oppositi.
Primo, ratione domieihi, sive ratione loci ,
la) Ita edit. Ltig.: CcBt. edit. cotnmunius.
S18 DE TRIBUS TERNARIIS PECCA
quia, ut dicit sapiens ', locus est conserva-
tlvus locati : unde res extra locum suum
rliu conservari non potest. Et sicut est in
corporalibus, ita est in spiritualibus : si
enim piscis extrahatur de niari , et ponatur
in terra , post modicum moritur , quia est
extra locum suum : et si homo ponatur in
mari, moritur , quia mare non est locus
ejus proprius; et rosa quandiu est in spina,
recens conservatur, quando autem a spina
decerpitur, et in manutenetur, corrumpitur
et marcessit , quia manus non est locus
ejus. Et haic est causa, quare levia tendunt
sursum , et gravia deorsum , quia scilicet
vadunt ad locum propriuin , ubi conservan-
tur. Et tanta est virtus loci , quod quanto
magis res appropinquat ad locum pro-
prium , tanto forlius movelur in ipsum.
Unde motus naturalis est in principio debi-
lis, et forlis in fine. Et secundum hunc mo-
dum , quia anima est exlra locum suum ,
non potest esse quin in peccatum labatur.
Ideo dicitur in Canonica Joannis ' : Si dixe-
mmis y quoniam peccatiim non habemus ,
ipsi nos seducimus , et veritas in nobis non
est. Locus animarum Deus est , sccun-
dum illud Augustini : a Circuivi in mente
mea , d etc. Et ideo animse sanctorum qua;
sunt in Deo , sicut in loco proprio , pec-
care non possunt , de quibus Sapiens ' :
Justorum animw in manu Bei sunt , et non
tanget illos tormentum malitiCB, id est pec-
catum, in quo anima tormentatur, sicut os-
lendit Augustinus dicens (a) : « Jussisli;
Domine, et sic est, ut pcena sibi sit onmis
inordinatus animus. » Et ideo valde mira-
bile est, quod homo animam suam ponat
iu loco immundo in hoc terrenitalis cceno.
Ibi enim ponis animam luain, ubi ponis
amorem tuum : amor enim applicat aman-
tem cum amato , et ideo anima terrenis ap-
plicata , maculatur, et inficitur, ut dicitur
in Osea ^ : Facti sunt abominabiles, sicutea
qu(B dilexerunt.
' Arist., P/iysic. lib. IV, lext. 4. — ' I Joun., \, 8. -
' Sap., III, 1. — » Aug., Confess., lib. II, c. xu. —
TORUM INFAMIBUS. CAP. VII.
Secundo, ratione consortii. Nam propter
malum consortium inducitur ad peccandum,
quia « qui tangit picem, inquinabitur , etc.
Psalmista ' : Et cum sancto sanctus eris. Et
quia anima consortium habet adcarnem,
ideo frequenter peccatum incurrit. Hujus
exeinplum videmus in inari. Nam aqua
maris in profundo , ubi a terra elongatur ,
habet dulcedinem ; sed superius , ubi ei
admiscetur vapor terrestris a sole combus-
tus , contrahit amaritudinem. Sic anima ,
propter consortium ad terram , contrahit
peccatum, quod est amarissimum , ut ha-
betur in Jeremia * : Vide quam mahnn et
amarum est te dereliquisse Dominum Beum
tuum, etc. Sicut enim ex conjunclione ad
Deum causatur summa delectatio et dul-
cedo , ita ex separatione summa amaritudo.
Tanto autem quis ;i divino consortio aver-
titur, quanto interius delectatur , ut Gre-
gorius dicit.
Tertio, ratione judicii. Anima enim in
operaudo quodam utitur syllogismo. Nam
ratio superior proponit omne malum vitan-
dum ; inferior subjungit : « Fornicatio est
malum : » sensualitas adjungit : « Accedere
ad hanc est delectabile. n Si ergo voluntas
sit fortis , et aspiciat ad hoc , quod fornica-
lio sit malum, eliget non peccare. Si autem
respiciat inferius ad hoc quod est delecta-
bilc , eliget fornicari , et sic incurret pec-
catum , quia de agendis male judicat. Unde
ita facit caro animae , sicut quaedam herba
posita iu igne , quae trabes domus facit ap-
parere serpentes. Caro enim continuo fu-
mans , ita obumbrat aspectum intellectus ,
ut illud quod est amarum, facit videri dul-
ce, et bonum malum, etc.
Quarto, ratione oppositi , quia qucelibet
res habet diversas conditiones, et secundum
unam est appetenda, et secundum aliam
est fugienda, sicut patet in pulchritudine.
Pulchritudo eniin potest appeti in quantum
est quaedam resultatio divini decoris. et se-
» Ose., IX, 10. — « Eccli.. xiii, 1.— ' Psa/. xvii, 26.
— ' Jerem., II, 19.
DE TRIBUS TRRNARIIS PECCATORUM INFAMiBUS. CAP. VIII.
cundiim lioc bonum estrespicere pulchrum,
et secundum hunc inodum loquitur Psal-
mista ' : Delectasti me , Domine , in factura
tua. Sed quia aspeclus pulchri incitat ad
concupiscentiam , ideo aspicern pulchrum
est malum. Unde dicit Salomon ' : Fallax
gratia, et vana est pulchritudo. Sic ergo
res quae sensui objicitur, propter diversas
conditiones ducit hominem in erroreni ,
dum unam considerat , et cdiani negligit :
sicut patet de medico, qui judicat aliquid
esse expediens uni aegro , considerata una
ejus infirmitate, quod tamen non est sibi
expediens simpliciter, propter aliam aegri-
tudinem , quam non considerat , quse ex
curatione alterius augmentatur. Exemplum
horum videmus in piscibus, qui videntes
escam, et non advertentes hamum sub ea
latentem, volentes capere escam, capiuntur
ab hamo. Similiter aves videntes virgulas ,
et non advertentes viscum , dum in virguhs
resident, capiunlura visco. Hoc etiam patet
in his , qui propinant venenum : homo enim
considerans poculum, et non attendens ve-
nenum, bibens poculum a veneno occiditur.
Sic peccator considerans rem delectabilem
apparentem, et non altendens amaritudi-
nem latentem , incidit in peccatum. Et hu-
jus signum est, quia, ut dicit Sapiens : Pravi
replentur amaritudine (a), quia dum sen-
tiunt amaritudinem , poenitent, quia con-
scientiae eorum remurmurant de peccato.
Sic ergo patet, quod peccatum potest esse
in hominibus, et non in aliis sensibiUbus.
CAPUT YIII.
Quare peccatum non vitetur (6) , nisi prius
cognoscatur.
pecca- Quaeritur quare peccatum non vitatur,
tumquof jiijj prius cognoscatur. Ad quod dicendum,
cognoa- quod pcccatum cognoscitur tripliciter. Primo
ex opere , quia, sicut dicit Augustinus contra
' Psal. xct, 5. — ' Prov.. xxxi, 30. — ' Psal. IX, 7,
' Aug, cont. Faust., lib. XXII,
{n) Cat. edit. plenitudine. — (i) vitalur
Faustum ', a percatum est dictum vel fac-
tum, vel concupitum contra Ifgem Dei. »
In dicto peccatum est, quia cum locutio in-
venta sit ad exprimendum conceptum cor-
dis, vel conceptionem , quandocumque quis
loquitur quod id corde non habet, discordat
a lege aeterna, quai est regula humanorum
actuum. Ideo praecipitur in Levilico " : Non
perjurabis: in quo prohibetur mendacium.
Item consistit in facto, cujus ratio est, quia
cum manus sit ministra i-ationis, ut dicit
sapiens % conceptiones enim rationis per
manus exphcantur, quandocumque manuale
opus discordat a lege divina, quse dicit ' :
Non occides, Non furaberis, peccatum in-
curritur. Item consistit in desiderio et con-
cupiscentia : concupiscentia enim praeter
rationis regulam est peccatum, quia quilibet
debet esse contentus suis terminis ; et ideo
hoc probibetur lege divina, quae dicit ' : Non
concupisces rem proximi tui.
Secundo cognoscitur ex fme. Et ideo dicit
Augustinus in libro de Libero Arbitrio %quod
peccatum nihil aliud est quam, neglectis re-
guhs ffiternis, temporaha sectari. Et in libro
Octoginta trium quosstionum dicit '», quod
omnis humana perversitas est uti fruendis ,
et frui utendis. Et ratio hujus est, quia cum
omnisresordineturadfmemdebitum,quando
a fine deviat , incurrit peccatum , sicut patet
in operibus naturae. Homo enim generans,
intendit gcnerare sibi simile secundum om-
nium membrorum proportionem. Quando
vero conceptum generatur cum duobus ca-
pitibus , vel duobus digitis, dicitur esse pec-
catum naturae, quia deviat a debito flne. Et
secundum hunc modum, cum homo sit or-
dinatus, tanquam ad debitum fmem , ad di-
hgendum aeterna; ideo natura dedit liomini
oculos sursum, ut respiciat quod diligere
debeat. Quia dicilur in Ethicis : « Nullus
diligit ahquid, nisi prae delectatione visus,
sicut patet in amore carnali, quia homo vi-
c. XXVII. — 8 Levtt., XIX, 12. — ^ Arist., de Part.
Animal., lib. IV, c. x. — ' Exod., xx, IS, 15. -
" Ibid , 17. — » Ang., de Lib. .4rb., lib. I, c. xvi. —
'» Id., (/<■■ LXXXin Qucest . q. xx.^i.
DE TRIBUS TERNARIIS PECCATORUM INFAMIBUS. CAP
530
dens rem pulchram et clelectabilera , incipit
eam ex rjus visione diligere, et diligendo
desiderave , el desiderando apprehendere , et
cum odeptus fuerit, tunc in bono conve-
nienti incipit delectari. » Sic debet homo
sursum ocnlos dirigere, et coelestia contem-
plari : quia ex hoc generabitur anior, et ex
amore desiderium, et ex desiderio acqui-
rendi studium. Sed quia peccatores, ut dici-
tur in Psalmo ', Statueriint oculos siios de-
clinare in terram;\(\eo terram diliguut, et
sic deviant a recto fine : ex quo incurrunt
peccatum.
Tertio, cogn(>scitur ex ralione, qnia, ut
dicit Dionysius ^ « malum hominis est con-
tra rationem essc. » Et quia ratio est regula
proxima humanorum actuum; ideo, si vo-
himus videre utrum aliquis humanus actus
sit rectus vel vitiosns, inspiciamus regulam
rationis. Sicut palet in artificiahbus , quia
tunc lignum cernitur rcctum vel obliquum,
si apponatnr regulre rccta}. Rectum cnim
est judcx sui, et obliqui. Et hoc patet in actu
comestionis: cum enim in homine sit regula
rationis, et concupiscentia carnis, si homo
sumat cibum, existimans sibi necessarium
sccundum quod ratio dictat, non incurrit
peccatum, etiamsi quanlitatem excedat. Si
autem propter concupiscentiam suniat , vel
propter delectationem solum, pertinet ad
gulaj peccatum. Et sic patet quod ratio est
recta mensura, et regnla actuum hnmano-
rum, quantum ad bonitatem moralem : et si
ah hac discordatur, incurritur peccatura.
Quarto cognoscitur ex privatione, quia
seoundum Augustinum in libro de Natura
boni ' : « Peccalum est privatio speciei , ct
modi, et ordinis. » Secundum quse Iria dici-
tur »: Omnia constituisti in numero, pon-
dere, et mensura. Ita quod pondus referatur
ad ordinem, mensura ad modum, et mme-
rus ad speciem : quia unaqua?que res dicitur
mensurata, pulchra, et ordinata natura.
yuaelibet eniin res mensuralur, his Iribus
VIII.
dumtaxat exceptis, scilicet gratia Christi»
charitate Dei, luce cceli. Gratia Christi men-
suram non habet : nam Deus oranibus sanctis
gratiam mensuratam dedit, Filio autem de-
dit ^ spiritum non ad mensuram, ut dicitur
in Joanne. Et ratio hnjus est, quia ipse fnit
fontale [)rincipium, a quo est omnis gratiarum
influxus. Propfer quod ipse dicit" : Quicredit
in me, de ventre cjus fluent aquce viva. Item
charitas non habet mensuram respectu Dei,
qnia cnm charitas ejus non sit nisi respectu
boni, et uhi est majus bonum, ilti sit major
amor, sicut lionio magis dihgit aurum quam
argentum, quia ubi majus bonum inveni-
tur, illud magis diligltur, et nous est infi-
nitum bonum in fantum, quod quanto phis
diligitur Deus, tanto dihgibilior invenitur :
ideo dicit Bernardus ' : « Modus diligendi
Deum, est sine modo dihgere. » Item hix
coeli non habet mensuram respectu sensibi-
lium, quia cuin sensibilia habeant virtutem
determinatiun et mensurafam , ut patet in
arboribus, nam arbor unius speciei uon ex-
tendit se ad producendum fructus alterius
speciei, vel arboris, sicut ficulnea non facit
uvas : hix autera ad omnia se extendit. Unde
dicit Dionj-sius, loquens de radio solari, quod
a ad sensibilium generationem confcrt, et
ad vitam movet, nutrit, perficit, ctauget,
aliae vero res habent determinatam racnsu-
rara in augmento et dirainutione. » Unde
sapiens dicit «, quod oraninm natura cons-
tantium, terminus estet ratio magnitudinis
et augmenti, sicut patet in natura humana.
Nam est terminus ahquis in augmento, ut
in gigantibus; et in dirainntione, ut in pyg-
maeis; et sic est de singulis relius, quia se-
cundum rerum diversifafem, est diversitas
mensurarum. Anima etiam rationalis habet
hanc mensuram , quia potest capere omnes
scientias et virtutes , et potcst esse habita-
culum Creatoris. Illud autem quod hanc
meiisuram minuit et destruif, est peccatum :
quod animara ita asfringit, quod Deus in ea
' Psal. xvi, 11. — ' Dion
Aiig , dc Nat. Bon., c. l
de Dif. Noi
. — * Sap.,
8 Joan , 111, 34. — ^Joan., vii
Deo, stut. a princ. — * Arist.
38. — ' Bern , dc rli/ig.
Phj/sic, lib. I, teil. 36
DE TRIBUS TERNARIIS PECCATORUM INFAMIBUS. CAP. VIII.
habitare non possit. Exemplum hujus patet
in materialibus : peccatum enim facit in
anima, quod frigus in aqua. Aqua enim an-
teqnam congeletur, esl receptiva corporum,
quae immittuntur; poslquam autem per fri-
gus congelatur, itaconstringitur, quorl nihil
in ea recipitur, nisi resolvatur per calorem.
Sic anima per peccatum tantum constrin-
gitur, quod nulla virtus in ea recipitur ; et
Deus inde recedit, nisi calore gratiae resol-
vatur. Et sic patet, quod peccatum corrum-
pit animae mensuram.
Item quselibet res est suo modo pulchra,
licet aliijuando videatur deformis : quia se-
cundum diversitatem rerum, est diversitas
pulchritudinis, quia quod est pulchrum in
homine, non est pulchrum in equo. Et se-
cundum hunc modum dicit Dionysius, quod
illud quod est laudabile in uno , est vitupe-
rabile in alio: sicutesse furibundum est lau-*
dabile in cane , et vituperabile in homine ;
et esse mansuetum, est laudabile in homiiie,
et vituperabile in cane. Et sic est de pulchri-
tudine, quia videmus quod rubedo est pul-
chritudo in rosa, et albedo in lilio; et ni-
gredo est pulchritudo in equo, et turpitudo
in homine, licet apud jEthiopes quanto quis
nigrior, tanto pulchrior reputetur. Unde di-
citur, quod apud eos imago Christi colore
nigro depingitur, et Diaboli albo. Sic anima
habet suam pulchritudinem, scilicet clarita-
tem, quia anima e-t splendor divina? lucis.
De quo Psalmista ' : Signatum est super nos
lumen vultus tui, Bomine. Nihil autem tollit
illam pulohritudinem , nisi peccatum : quia
peccatum est quoddam obstaculum, quod
interponitur inter animam et Deum, sive
lucem divinam. Unde sicut videmus, quod
quando arbor vel turris opponltur radiis so-
lis, ex opposito facit umbram ; ita peccatum,
quod interponitur inter lucem divinam et
animam, facit umbram in anima; etsic ani-
ma peccatoris remanet umbrosa et tene-
brosa, et amittit nitorem et pulchritudinpm
suani. Et hoc deplorat Hieremias ' : Quo
' Psa/. IV, 7. — ' Thren., iv, 1. — » Arist., Metap/t.,
.'r2l
modo obscuratum est aurum? Sic ergo pec-
catum est corruptio speciei.
Item quaelibet creatura est ordinata. Or-
dinatur aulem ad duo, scilicet ad operatio-
nem, et operatio ad delectationem. Operatio
autem hominis est duplex, scilicet intelli-
gere veritatem, et diligere bonitatem. Ulud
autem quod corrumpit intellectum , non est
nisi peccatum. Unde primus homo licet fuerit
mente prseditus, tamen per peccatum fuit
obtenebratus, et per consequens totum ge-
nus humanum fuit tenebris involutum. Et
ideo quantumcumque studeant homines,
non possunt pervenire ad cognoscendum
plene veritatem, licet quilibet apponat ali-
quid, ad istam quoque cognitioneni det ope-
ram studio veritatis , sicut palet de philoso-
phis et doctoribus sacrae Scripturse. Et sic ex
omnibus congregatis licet cognitio veritatis
ahquod magnum augmentum recipiat, ta-
nien adhuc pro majori parte remanet ve-
ritas incognita : quia quandiu sumus in
praesenti vita, non possumus cogitare pri-
mam veritatem. Et hoc cst in nobis valde
raiserabile, quia illud quod valde lucet, non
possumus respicere , scilicet Deum et subs-
tantias separalas. Unde exemplum ponitur
a sapiente ', quod sicut oculus noctuce non
potest respicere lucem Solis, sic nos non pos-
sumus respicere lucem Crcatoris. Et hujus
exemplum videmus in naturalibus : illud
enim quod maculat oculum , impedit oculi
visionem. Unde oculus maculosus non po-
test clare videre : sic cum peccatum maculat
animam, impedit intellectualem ejus visio-
nem : ideo * diminutce sunt veritates a filiis
hominum.
Item operatio ordinatur ad delectationem :
qucelibet enim propria hominis operatio
habet annexam delectationem. Et virtus
etiam facit delectabiliter operari, quia in
modum naturae inclinat, ut dicit TuIIius.
Ideo dicitur secundo Ethicorum ' : « Signum
autem generati habitus, oportet accipere in
lib. II, c. I. — '■ Psa/. XI, 2. — » Arist., El/iic.,
lib. II. c. n.
522 DE TRIBUS TERNARIIS PECCATORUM INFAMIBUS
operatione delectationem. » lUud autem quod
impedit delectationem est peccatum, quia
licet luxuriosus faciat aliquando casta opera,
non tamen facit ut castus ; quia castus talia
delectabiliter operatur, et luxuriosus cum
tristitia, et sic de sirailibus : et sic peccatum
privat delectationem, ad quam operatio or-
CAP. VIII.
dinatur. Et sic patet , quod peccatum privat
modum , speciem et ordinem. Hujus exem-
plum habetur in infirmitate corporali , quae
privat a corpore modum , quia totum atte-
nuatur; speciem, quia totaliter deformatur;
et humorum ordinem, ex quibus compo-
nitur, ete.
OPUSCULUM
QDOD INSCBIBlTDn
SPEGULUM ANIM^ '
ARGUMENTUM
{Ex edit. Vatic.)
Aperte huic opiisculo sanctus Bonaventura Speculum animoe nomen dedit. Sicut
enira in speculo objectarum reruoi imagines apparent, et quisque in eo effigiem suam
intuetur ; ita in hoc tractatu capitalia vitia , eorumque propagines adeo perspicue cer-
nuntur , ut eo sibi ob oculos mentis proposito non mediocriter juvetur is , qui conscien-
tiam suam examinare , et patrata scelera inquirere, eademque in memoriam revocare
studet , ad integram eorum confessionem. Hoc autem opusculum tripartitum est.
Primo siquidem Auctor praefationem praemittit , in qua describit arborem, cujus radix
cupiditas est , truncus vero voluntatis consensus , rami affectiones variae , quae , ut ipse
ait, ex voluntate procedunt , et secundum ejus conditionem pensantur. Deinde per tria
capita tractat de tribus prgecipuis hujus arboris ramis , scilicet superbia , concupiscentia
divitiarum , et concupiscentia carnis. Postremo , ut facilius sibi arborem quisque con-
fingat, breviori , quo potest, compendio seu epilogo baec omnia comprehendit. De hac
re legendus est Auctor his praesertim in locis, videlicet TI Sent., d. xxxv et xxxvi ;
Breviloq., p. ui per tot.; itidem Centiloq., p. i ; DicBt. Salut., tit. i ; Exposit. Missce ,
et plerisque in aliis.
PRiEFATIO
Arbor mala fructus malos facit ' , dicit et fluxibiUtatem habent, quod est de natura
Dominus. Secundum Glossam interlinealem, verborum. Hujus arboris rami sunt affec-
ibidem, mala arbor mala voluntas est,ex tiones diversae, quae exvoluntateprocedunt,
qua, secundum aliam Glossam, fructus malse et secundum ejus conditionem pensantur.
operationis procedit. Hujus autem arboris Si enim voluntas mala est, ramis suis suam
folia, mala verba sunt , secundum Glossam corruptionem immittit, secundum illud Apo-
in principio Psalraorum (a) super illud = : stoli * : Si radix sancta, et rami, etc. Trun-
Et folium ejus non defluet. Per folia enira cus autem istius arboris est voluntatis con-
verba signantur : folia siquidem vanitatem sensus, quoniam sicut radix raraos suos, nisi
„„ ,. mediante trunco, non potest expandere: sic
1 C/: Edit. Vatic, an, 1596, tom. Vll, p. 30; edit. > f 1
Ven., an. 16M, tom. U, p. 9; edlt. Lugd., an. 1647, ^^^ „_ ^ 3^. ^^^^ y^^^ ,,g^^ ^^^^ ,X _ p. 94 _
(a) C<et. edit. Psalmistae. ' Matth., vil, 17. — ' Psal. i, 3. — » Rom., xi, 16.
S24
SPECULUM ANIMjE.
nec radix malae voluntatis ramos vitiorum
non potest emittere, nisi mediante consensu,
siquidem , secundum Gregorium • , sugges-
lione, delectatione, et consensu peccatum
perficilur. Radix autem istius arboris, se-
cundum Apostolum ' , est cupiditas. Licet
aulem radix arbori praestet originem, ta-
men a fructu incipimus per folia et ramos et
truncum descendentes per ordinem ad radi-
cem, ut iterum incipientes ab ipsa, qualiter
procedant ascendendo monstremus.
Sciendum igitur, quod liaec radix, quse
cupiditas vel concupiscentia nominatur , se-
cundum Bedam ', ex corruplione seminis ,
transfusa per primos parentes ad posteros,
habet ortiim. Sicut autem maferialis radix
humorem Irahit et ger.iiinat; si>' radix con-
cupiscentia^ , secundum Gregorium *, ab
imaginatione suggesta ab extrinseco sumil
naturam, qua medianle germinat, cum de-
lectatio ex imaginatione procedat. Tunc au-
tem emittit virus , cum ex delectatione con-
sensus oritur, quia, secundum Augustinum ',
estduplex consensus, scilicet in delectatione
ct operc. Cum enim ex imaginatione et de-
lectatione morosa cum adversione periculi ,
consensus in delectationem sequitur, eliam
si opere non complendum decernat, mortale
est. Et propterhoc, secundum Augustinum,
totus homo damnabitur , licet iste progres-
sus peccati, qui dictus est, potissime in pec-
cato carnali locum habeat, et manifestius
ibidem appareat ; tamen et in omnibus aliis
raortalibus locum habet. Si enim quodcum-
que peccatum mortale mente per cogita-
tionem tenucris, et delectationem consensus
in ipsum sequatur, absque consensu in opus
si tacultas adesset, nihilominus est mortale.
Ut autem de radice ista pleniorem notitiam
habeamus, et quomodo ex ipsa fructus malae
operationis procedat, quadruplicem actuum
differentiam assignanius. Sunt enim quidam
actus, qui de natura sui bonum dicunt. Sunt
' Greg., lib. Xll, episl. .'ixsi, ad interrog. xi Aug.
(Ubb.fonc.,l.V,col. laio).— M Tim.,\'i, 10.— »Boda,
in Ep. orf liom., t. V, in illa verba : Pro/tterea sicut
per unum hominem, elc. — ' Greg., ubi sup., ad in-
alii , qui quantum de natura sui esse , indif- Acinam
ferentiam habent , nec boni , nec mali in 'i" ™|.
genere moris dicuntur, ut levare festucam, ferenti..
et hujusmodi. Sunt aUi, qui de naturasui
malum dicunt, et tamen aliqua de causa vel
fine bonitatem moris sortiri possunt, ut
occidere hominem , quod quidem existente
justitia bonum fieri potest , licet de sui ge-
nere malum dicat. Sunt autem , secundum
Augustinum « , alii qui ita habeut defor-
mitatem annexam, quod nullo bono fine vel
intentione: possunt fieri, nec facientem excu-
sare : ut fornicari, vel injustitiam facere, vel
adulterium committere, et hujusmodi. Hoc
igitur circa islam materiam est sciendiim ,
quod secundum Ambrosium ', o affectus no-
men operi imponit , et ex intentione opera
judicantur. » Quod quidem de duol)us pri-
mis generibus actuum intelligit Ambrosius,
scilicet quando bonum est, vel indifferens.
Si enim aliquis intentione inanis gloriw
pascat pauperem, vel ex contemptu festu-
cam erigat, ex raala intentione procedit, et
rationem radicis sortilur. In alio autem ge-
nere actuum sola justa intentio opus bonum
facere potest. In quarto autem genere ac-
tuum, nulla iiitentio vel finis potest facere
bonum actum : (luacumque enim intentione
quis fornicationem , vel actum ailulterii
commiltat, nullatenus excusatur. Hoc etiam
circa istam arborem est sciendum, quod
truncus istius arboris, rami et fructus cum
foliis, ex quibusdam circumstantiis quan-
tilatem assumunt, sicut materialis arbor ex
sterquilinii et corruptionis injectioue in fruc-
tibus et aliis recipit increraentum, secundum
quod dicit colonus ille ' in Luca. Hae autem
circumstantiae hoc versiculo continentur,
videlicet :
Quo, qui», ubi, cum quo, quoties, cur, quomodo,
[quando.]
Qmo, motu supple, utrum ex tentatione cirenm.
gravi , vel levi, vel nulla ; si malilia , vel aciouni.
terrog. x, quoad sensum. — » Aug., de Gen. cont.
Manich., lib II, c. xiv, n. 21. — ' Aug , de scrm.
Dom. >n monte, lib. II, c. xvili, n. fcO, quod sensum. —
' Anibr., dc Offic, lib. I, c. xxx, n. i 17.— » iiic, Ilil. 8.
PRJIFATIO.
525
infirmitate , vel ignorantia. Quis , persona,
prailatus, vel ordinatus clericus, vel alius,
vel alii, in exemplum positus religiosus, vel
hujusniodi, in quibus peccatum aggravari
potest ratione personae. Udi, si in loco sa-
cro, vel communi , ita quod malum possit
esse in aliis exemplum. Cum quo, si multos
ad simile malura traxit, etc. Quoties, si lia-
buit in consuetudine. Cur, scilicet quo fine
vel intentione : licet enim malum facere
Lona intentione, non excuset a toto, tamen
excusat a tanto. Similiter autem etperversa
intentione, aggravat peccatum. Quomodo,
si forte modum novum , modura effrenatum
peccati invenit. Quando , ut si forte tempus
sacrum, vel orationi deputatum, iti peccato
expendit. Sunt autem aliae circumstantiae ,
quae specialem speciem dant peccato, ut
cognoscere uxorem alterius, et similia, quae
nullatenus a confitente omitti debent, et ple-
nius in arboris prosecutione patebunt. Quod
autem, ut jam supradictum est, secundum
Apostolum , rami et fructus ex radice pen-
santur, satis de facili potest quisque perpen-
dere, si peccatum ejus radicem mortalera
habet : et ponitur exemplum. Videre enim
mulierem, de se non habet rationem pec-
cati, nec tangere ; et tamen, si de radice
luxuriae procedat directe, cujus malus habi-
tus latet interius, est mortale. Quando au-
tem radix ratlonem mortalis habeat, in pro-
secutione et formatione arboris poterit ple-
nius pertractari. Hoc autem addo, quod
illud mortale de suo genere dicitur, quod
directe est contra Deum, vel proximum.
Directe autem dico, quia sicut in materiali
arbore ex trunco vel ramis quaedam pullu-
lationes indirecte procedunt, quas adulte-
rinas vocamus ; ita ex radice malae volun-
tatis, quam concupiscentiam nominamus,
multa semina prodeunt , quae directe contra
Deum vel prosimum non faciunt, sed ali-
qualiter indirecte : et talia veniaha nuncu-
pantur. Unde etiam advertendum, quod
multa talia ponuntur in formatione istius
' Matih., VII, 19; Joan., xv, i;. - • I T.m., vi, lu.
arboris, quae Ucet in se et in suo genere
mortalia non dicantur, tamen ad suam radi-
cem reiata , et eidom conjuncta, possunt
habere rationem mortalis. Licet autem con-
tingat iuterdum, quod unum opus et idem a
diversis trahat originem, ut percuterc, ex
superbia, invidia et ira potest procedere;
tamen idem actus in arbore nullatenus itera-
tur. Sed vere pcenitens, arboris inspector,
diligenter advertat, quibus ex causis et radi-
cibus actus ille inveniatur in ipso; digna
etiam deliberatione consideret progressum
peccati, quomodo radix concupiscenlioe ger-
minaverit in ipso, etcircumstautiis, de qui-
bus superius est expressum. Et si de fructu,
vel foliis, vel ramis arboris se comedisse
advertat , per confessionem evomat, ut ani-
mae recuperet sanitatem. Haec est enim
arbor , de cujus fructu mortifero protoplasti
parentes contra praeceptum summi Medici
gustaverunt, et mortem experli sunt, quam
adposteros transmiserunt. Et hffic estarbor,
quae, secundumteslimoninrail/a^iAflBi', exci-
detur, et in ignem mittetur, et ardebit (a).
His ergo praelibatis, arborem imagiua-
riam describamus, in cujus radice sit illa
Apostoli auctoritas ' : Radix omnium malo-
rum cupiditas. Truncus autem istius arboris
taliter describatur, quod ab imaginatione
incipiat, etin delectatione raorosa cum ad •
versione periculi sit ejus medium, et in con-
sensutripliciterminetur, scilicetinconsensu,
in delectatione , et in opere , secundum
quod progressus peccati superius est ex-
pressus. Quia autem orane peccalum vel
cogitatione, vel locutione , vel opere perpe-
tratur, et sicut supra probatum est, in ramo
mala voluntas significatur, in verbo autem
foUum, fructus in opere; ideo omnia pec-
cata, quae in progressu occurrunt, quae ad
cogitationem pertinent per modum rajni,
quae vero ad locutionem per modum folio-
rum, quae autem ad opus per modura fruc-
tuum in arbore describautur. Sed hos ramos,
fructus et folia describamus hujus arliori'^.
(u) Vulg. ardel.
526 SPECULUM ANIMiE. CAP
Siquidem, secundum Joannis testimonium,
tres rami principales ex radice concupis-
centiae prodeunt ' , qmniam om7ie quod est
in mundo, aut est concupiscentia camis ,
aut concupiscentia oculorum , aut superbia
vitoe, quae concupiscentia honoris nomina-
tur. Et de hoc ultirao primo est diceodum,
tanquam de grossiori^ et a quo plures rami,
onustifructu etfoliis mortiferis, oriuntur; et
primo de superbia.
CAPUT PRIMUM.
De primo principaU ramo, scilicet superbia.
Hic igiturramus, qui superbia nomina-
tur, in genere suo mortale peccatum dicitur,
quoniam directe est contra Deum et ejus re-
verentiam, cum scilicet creatura ultra quod
a Factore accepit, extollitur, et quasi usur-
pare prsesumit. Unde et Gregorius, XXXIV
Moralium, dicit': « Evidcntissimuiii signum
reproborum est superbia. o Per hoc patet ,
quod illa superbia est mortalis, qua quis se
ultra merita extollere appetit, et se meliori-
bus anteponit ; et hoc, si cx deliberatione pro-
cedat. Sicut enim alia peccata carnalia mo-
tus habent qui prajveniuut ralionem, qui-
bus ratiouon consentit; sic et snperbiae mo-
tus quaraplurimi iu homine rationem prae-
veuiunt, quos ratio adverlens reprimit, vel
saltem non cousentit. Ilic autem ramus su-
perbiaj tres prtecipue ramos hal)et, scilicet
prajsumptiouem , contemptum, et inanem
gloriam.
Prs. Praesumplio in hoc consistit praecipue,
'"uij'° '1"°'^' homo praesumit gratiam se habere, vel
ex se, vel pro meritis suis, vel falso, vel plus
aliis, unde versus :
Ex se pro meritis, falso, plus omnibus iustat.
Et secundum hoc praesuraptio quatuor ra-
mos habet secundum Gregorium in Mora-
libus'. Hi autem rami cum suis fructibus et
foliis habent rationem mortalis eo modo, quo
ile superbia est prajdictum. Ex hoc autem
ultimo ramo, scilicet plus omnibus, duples
ramus oritur. Hoc enim in gratuitis, sicut
' I Jonn., II, 16. — ' Gieg., Mornl., lib. XXXIV,
cap. uU., ciica fiii. — • Ibid., lib. XXXI, c. xvii.
in virtutibus , vel in gratis datis, scilicet iu
gratiis exterioribus potest intelligi. Ex quo-
rum ramorum medio oritur elatio cordis
inordinata , et confidentia de se , et inepta
audacia. Ex raino autem, qui est praesumptio
de bonis gratuitis, oritur folium divinaj ten-
tationis, et fructus discriminis. Appellalur
Dei tentatio, quando quis experimentum di-
viuae potentiae quajrit, ut signum (a) petere
absque necessitate. Discrimen autem dicitur,
quando quis se exponit periculo, in sola di-
vina virtute confidens, conlemplo humano
adjutorio, absque necessitate fidei, vel Ec-
clesiae , ct habet rationem mortalis. Unde
dicitur in Deuteronoiuio ' : JVon tentabis Do-
minum Deum tuum ; dicit Glossa : « Deum
tentat, qui, habens quod faciat, sine ratione
se committit periculo. »
Secundus ramus superbiae est, contem- con-
ptus : eo enim quo quis alios se prajsumit '*"fj"
supergredi, Deuuicontemnitethominem, et
sccundum hoc hic ramus in duos dividitur,
videlicet in contemptum Dei , et proximi :
qui plaue habent ratiouem mortalis, quia
contra charitatem Dei et proximi sunt di-
recte. Ex ramorum istorum medio procedit
ramus inobedientiae , per quam a potestate
alterius etsubjectioneseeximit, nulli volens
subesse. Ex primo autem ramo, qui est con-
temnere proximum, procedunt isti fructus,
scilicet se a societate subtrahere, et verbo (6) et
gestu indignationem vel contenipluni osten-
dere; foliaetiamex ipso proceduut, quae sunt
verborum indignatio, irreverentia in verbo
(ironia, derisio, subsannatio") : quae omnia
posl moil. — ' Deul.. w, 16. — ' Hkc supplela sunt
ex quarto capite, ubi contiuetur horuui epiJogus.
(a) Cat. edit. sicut. — (6) et verbo subtrabere.
SPECULUM ANlMiE
sunt contra charitatem ad proximum, et mor-
talia sunt, secundum quod ex superbia et
conlemptu nascuntur. Estautem ironiaalte-
rius detestatio per contrarium. Derisio au-
tem, et subsannatio differunt : quoniam de-
risio fit in voce ; sed subsannatio fit in gestu,
vel trahendo linguam , vel faciendo nutus,
et simiHa ; irreverentia autem in raodo io-
quendi : cum hoc autem folio est irreverentia
in facto : ex quorum medio procedunt isli
fructus, scilicet irreverentia facta parentibus,
praelatis, pi-incipibus, majoribus, senioribus,
patribus spiritualibus, et sanclis viris, locis,
et rebus sacris, et temporibus, ut in viola-
tione festorum contingit, et prsecipue sacra-
mentis, maxime sacramento altaris. Qui
enim excommunicatus , vel suspensus , vel
interdictus, vel in mortali peccato solemni-
ter in Ecclesia officiat, vel sacramentum ad-
ministrat, vel recipit in mortali, vel irregu-
laris, vel inconfessus post mortale cnm copia
sacerdotis celebrat, vel notorius peccator offl-
cium correctionis exercet, vel excommuni-
cato scienter participat in divinis , sive (a)
hoc scienter faciat, sive (a) ignarus juris exi-
stat, irreverentiam divinis exhibet, et mor-
Nota pro taliter peccat. Hoc etiam sciendum est , quod
mum^a- excommuuicati vel interdicti, qui se inge-
'''• runt divinis, si hoc scienter faciant contra
praeceptum Ecclesiae , mortaliter peccant.
Alia etiam supra posita rationem mortalis
peccati habere possunt, secundum quod ex
ramo conteraptus procedunt.
Secundus ramus, qui ex contemptu Dei et
proximi oritur, est superbia, quse quidem
respectu Dei manifeste mortale est, respectu
etiam majorum quibus obedire debemus,
siveparentibus, sive prslatis, rationem mor-
tahs habet, si praecipiantur licita et honesta.
Unde dicit Apostolus ' : Qui potestati resistit,
Dei ordinationi resistit. Et parentibus non
obedire, ab eodem Apostolo ' inter mortalia
computatur.
CAP. I.
527
inoba- Ex medio autem ramorum inobedientiae
dupiex, lespectu Dei et proximi procedit ramus ira-
patientiae, similiter bipartitus coulra Deum,
et proximum : et ista quidem impatienlia ex
inobedientia oriri dicitur, quia cum a supe-
riori aliquid faciendum imponitur, quod per-
versae displicet voluntati, in ipsaimpatienlia
excitatur, quod nihil aliud est, quam immo-
derata animi perturbatio ex dicto vel facto
alterius, quod personam ipsius tangit, etin
quo se reputat gravari : unde hoc laborat
vitio , qui infirmitales, vel infortuniura , vel
onus impositum non sustinet patienter; et
habet rationem mortalis, cum usque ad
odium Dei et proximi se extendit. Et sccuu-
dum hoc^ ex hoc ramo impatientiae procedit
aliud, scilicet odium Dei, qui licet in se odio
haberi non possit, tamen in effectibus suis
odiri potest. Ex hoc ramo folium blasphemiae
et murmuris nascitur, et manifeste ratio-
nem habet mortalis.
Ex ramo autem impatientiae ad praelatum
oritur et murmuratio, folium scilicet vento
superbiae agitatum. Est autem murmuratio,
injusta querela contra superiores latenter
multorum auribus inculcata [b) ; et habet ra-
tionem mortalis, secunJum quod ad alterius
diffamationem anhelat. Cum hoc autem folio
est fructus obstinationis et pertinaciae.
Est autem pertinacia, perseverautia in
malo proposito contra voluntatera superio-
rura. Ex qua oritur foliura rebellionis aper-
tae ; et fructum Iransgressionis secura habet :
quae omnia habent rationem mortalis, se-
cundum quod ex inobedientia oriuntur. Cum
fructu autera transgressionis sunt excora-
raunicalionis, interdicti, et suspensionis sen-
tentiae, quas sustinere pi-ocedit ex inobedien-
tia, si debite infligantur.
Item ex ramo iuobedientiae ramus infide-
litatis procedit, secundum quam aliquis se
al) obedientia Romanae Ecclesiae alienat. Et
quidam hic ramus in hos ramos se dividit,-
scilicet in htesitationem, dubitalionem, et er-
rorem; et hos fructus habet , haeresim ,
schisma, sortilegium; et divinalionis super-
stitionisque folia, quae etiam fructus aposta-
(a) Ccet. edit. et. — (A) Item conculcala.
H»31
528 SPECULUM ANIMiE. CAP
siae et idololalriae secum habent. Et de sin-
gulis, quid sint, per ordinem exprimamus.
Est autem haesitatio, mentis titillatlo con-
tra fidem , cum scilicet intellectus nou per-
fecte consentit his qtiae sunt fldei, sed du-
bitat : quod etiam de suo genere est mortale.
Est autem error, quando jam tenetur con-
trarium fidei, sive scienter, siveignoranter.
Sed tamen multum interest : qui enim cre-
denda novit per fidem Ecclesise, et tenet con-
trariura, peccat raorlaliter; qui aulem ex
simplicitate ignorat, si lamen intentionem et
voluntatem habeat generaliler credendi quod
credit Ecclesia, nullatenus judicandum est
mortale. Si quis ex simplicitate veritatem
videre oculis corporalibus credat, non pro-
pter hoc contemnendus est, cum paratus sit
credere quod credit Ecclesia indistincte. Unde
dicit Augustinus : « Errare potero, sed hae-
reticus non ero. »
Est autem heeresis, obstinata affirmatio
contra fidem. Schisraa autem a scissione
diclum est. Unde ille schismaticus dicitur,
qui ab unitate Ecclesiae se separare intendit,
licet eadem sentiat, quai tenet Ecclesia et
fldes cathoUca, secundum Augustinum con-
Ira FausUm ' .
Sortilegium est , cum id , quod futurum
est , inquiritur ; et habet multas species ,
quae per folia in arbore designantur, scilicet
divinationes per astra , per incantationes ,
per daemonum consultationes, per garritum
avium, quod dicitur augurium, per ligalu-
ras nomiuum, temporum obscrvationes, et
somniorum ; quae omnia prohibentur ab Ec-
clesia tanquam mala, et habent ralionem
mortalis , quia quod soli Ueo competit , at-
tribuitur creaturaj. Hoc tamen circa obser-
vantiam temporum, et orationes, debes ad-
vertere,quod sortiuntursortilegii rationem,
quando scilicet creditur, quod magis valeant
ad unum eiTectum , quam ad aUum , vel
quando quis confidit (a) in determinato oratio-
' Augustiuus habet hoc, lib. II, conl. Crescou
(«) Ccel. edit. conlidiU.- (i) Edit. Bentdictin. Oper.
I. .iuy., vel.
num numero, vel effectum optatum, qui sic
fecerit, infallibiliter consequi putat.
Quid autem sit apostasia a flde, vel idolo-
latria , plane patet.
Tertius ramus superbiae est inanis gloria,
qua quis appelit suam excellentiam osten-
dere : quai habet rationem mortaUs, in quan-
tum quis gloriam sibi appetit , quae soli Deo
debetur, quoniam' ipse fecit nos, et non ipsi
nos. Unde qui gloriam non refert in Deum ,
vel sic gloriam aflectat acquirere , quod si
ex hoc assequatur, ofFensam Dei nou meluit,
mortaliler peccat. Unde Augustinus, in li-
bro de Civitate Dei, dicit ' : « Hoc vitium
inimicum est pia; fldei, si major iu corde sit
cupiditas gloriae, quam Dei timor et (6)
amor. »> Si autera in bono proprio quis ina-
niter glorietur, ila tamen quod ibidem nou
sislat , vel actu vel habitu in Deura referat ,
nec ut hoc acquireret aliquo modo Deum
vellet oflendere , uuUatenus est judicandum
mortale.
Ex hoc inanis gloriae ramo quatuor rami
oriuntur, scilicet ambitio honoris, et favoris
humani appetitus , confusionis timor, et
laudis amor. Ex primo autem ramo inauis
gloriae, qui est ambitio, oritur fructus pom-
pae, qui tres fructus habet, et uuum folium ,
sciUcet fastum iu superUuo comitatu , et ap-
paratu , et fastuoso gestu , et affatu : quae
licet mortalia non sint ex suo genere , ta-
men, prout oriuntur ex ramosuperbia', mor-
talia esse possunt.
Ex secundo ramo , qui est appetitus hu-
mani favoris , est adulalion.s folium , quae
quandoque mortalis, etquandoque veniaUs;
qui enim ad malum alium incitat, malum
factum ejus laudando per adulationem, vel
aUi occasionem prajbet ut in peccato rema-
neat , vel ut ultra merita sua efferat ipsum ,
scilicet falsa laudando, in taU adulatio est
mortaU-< : si autem sola intentione placendi,
et ut Dei graUa augeatur, quain in veritate
ipse commendat, mortalis nuUaleuus judi-
Grammut., c. v
Civit. Dei, Ub.
. 9. — « Psal. .xci:
^ Aug.jrfe
SPECULUM ANIMJ;. CAP. I.
Iit.i«rilsa
catur. Et hoc Augustinus , in sermone de
Purgatorio ', judicat veniale.
Secunduin igitur hoc, foUum adulationis
in tria dividitur, quia aut adulatio est de
hono habito, aut non habito, vel de malo.
Item ex ramo appetitus favoris humani,
orilur prodigalitatis fructus : fit enim homo
prodigus, ut humanum favorem acquirat.
Habet autem prodigalitas ratiouem mortalis,
secundum quod bona , quae utiliter in pau-
peres fundi debebant, inutiiiter expendun-
tur, et in personis inhonestis, non servando
modum , vel tempus. Et quidem hoc vitium
malum est in personis ecclesiasticis, quorum
bona, ultra suslentationem personee et sta-
tuSjdebent pauperibus erogari. Secundum
hoc autem prodigahtas quatuor fructus ha-
bet , quia nec personam cui dat , nec mo-
dum , nec tempus consideral , et incuriam
secumhabet. Est autem incuria, cum quis
sic curam de bouis suis abjicit , quod bona
ej us depereunt , quse a Deo collata sunt , ut
exinde sustententur pauperes Christi. Haec
autem incuria non judicatur mortalis , nisi
secundum quod ex aliqua radice mortah
procedit. Quandoque enim ex contemptu
temporalium procedit; tamen semper ad in-
discretionem pertinet, et ex tanta negh-
gentia procedere potest, quod mortahs esse
posset , ut si forte indigentiam manifestam
pauperum viderit, et bona, quibus eos ju-
vare posset , deperire permittit.
Item ex tertio ramo inanis gloriee, qui ast
timor confusionis , hi procedunt fructus,
mala scilicet verecundia, et falsa humilitas.
Verecundia autem hos habet fructus secum,
scilicet erubescentiam divinorum, ut cum
quis eruliescit vel facere Missam , vel orare.
Item verecundiam paupertatis parentum ,
vel pauperum amicorum. Item in confes-
sione , secundum quod ahquis confessionem
dimittit, velnon confitetur veritatem prop-
ter confusionistimorem. Falsaautem humi-
htas est, cum ahquis se ipsum humiliat, ne
> Ang., de Sanctis , serm. XLI, al. civ, n. 3, in
append. — ^ Isid., de Sum. Bon., c. xxiv, sent. 2. —
TOM. VII.
per superbiam minus reputetur ab aliis.
Item ex illo ramo, qui e.st timor confusionis,
Yid&c folia oriuntur, videlicet veritatis noga-
tio in judicio vel extra judicium , veritatis
impuguatio, falsa excusatio, et peccati de-
fensio. Ista autem , quae ad timorem confu-
sionis pertinent, habent rationem mortalis,
non ex genere , sed secundum quod amor
favoris humani amori divino praefertur, et
eligit hoc magis contra Deum facere , quam
confusionem humanam incurrere. Hoc ta-
men circa negationem veritatis in judicio
advertendum est , quod ex suo genere mor-
tale est, et quia superiori in judicio obedire
tenemur, et quia [a] justitise opponitur. Si
tamen aliquid superior interroget, quod se-
cundum juris ordinem interrogare non de-
bet , potest appellari , sed nuUo modo licet
mentiri.
Ex quarto ramo inanis glorise, qui est
amor humanae laudis, oriuntur tres fructus,
scilicet hypocrisis, ostentatio, singularitas ,
et jactcuitiae folium , quod in quatuor est di-
visum. Aut enim est de bono habito, vel non
habito, aut de malo facto, vel non facto : et de
his per ordinem videamus. Est autem hy- Hypo-
pocrisis, secundum Isidorum ^, simulatio "'""'
boni non existentis ; unde est mendacium in
signo. Sicut enim mendacium omne non
semper est mortale, sed quando est in detri-
mentum prosimi, vel contra veritatem fidei,
vel morum ; sic nec hypocrisis semper est
mortalis, nisi quando flt intentione deci-
piendi sub specie bonitatis , sicut illi qui si-
mulant sanctitatem, ut bona Ecclesiae ha-
beant , quae habere digni non sunt , et Ec-
clesiam per suam simulationem decipiunt.
Quando autem fit intentione laudis , tunc de
ea sicut de inani gloria judicandum est, si-
cut superius est expressum.
Ostentatio est, quando bonum quod quis oaten-
habet , vel habere se putat , esterius osten- '*''"■
dere nititur, ut laudem humanam exinde
consequatur; nec est mortaleexsuo genere,
iiisi sftcundum quod inanis gloria judicatur
(u) Cat. edit. deesl (juia.
34
350
mortalis. Singiilaritas est, cum quis vult
siiigulariter apparere , et secum iiabet frnc-
tus diversos , secundum quod in diversis
materiis inveiiitur, cum scilicet communia
quis non dignalur facere, vel docere, vel
modum singularem in factis satagit osten-
dere ; et hoc quandoque rationem mortalis
liabere dicitur, secundum conditionem ra-
dicis, eo modo quo inanis gloria, quae prop-
ttT hoc intendilur esse mortabs. Jactantia
quandoquc mortalis, quandoque venialis.
Cuni enim quis se jactat de bono quod ha-
l)el, vel se habere pulat, ut inanem gloriam
consequatur, tunc judicandum est de taU
jaclantia , sicut de radice ipsius. Cum de
bono quod non habet , tunc est ibi menda-
cium; et tunc , si tale cst mendacium, quod
sit contra divinam riiverenliam , vel proxi-
nii charitatem, habet rationem mortalis.
Contra Dei reverentiam se ' jactabat Phari-
sa;ns. Cum autem quis de peccato mortali ,
quod non fecit, vel quod fecil, se jactat,
mortale est , quoniam in peccato faclo sibi
complacet, et uiide confusionem meruit,
quanit glorjam, si facluin suuin in alios ex-
lendit.
Itein iiota, quod fructus singularitatis,
qui procedit ex inani gloria, ut jam snpra
diximus, non sohmi per moduin fructus in
opere, sed etiam per niodum rami, debet
describi in arbore, ad significandam volun-
tatem singularein apparendi. Kx hoc autem
ramo procedit ramus invidice. Sic autem ex
voluntate singulariter apparendi procedit ,
quia dum quis videri singulariter appetit,
si aUquera videt in gralia prffieminere qui
ejus offuscet gratiam , eidem invidot , et est
pecccatum mortale.
iia Est autem iiividia tristitia de bono aUe-
rius secimdum naniasceiiuin'. Circa quod
notanduin , quod hoc quatuor modis potest
contingere : uno quidem modo , cum quis
bonum aUerius sibi cssc damnosum adver-
tit , et cum quis de promolione inimicorum
Iristatur, et hoc raUonem mortalis non ha-
' Luc, xviil, W. — ' Diiniasc, <le FitJ. Ortlml.,
SPECULUM ANlMiE. CAP. I.
bet; item, secundum quod quis bonum videt
in alio , in quo defectum patitur, et ex quo
dolet, non quidem quia aUus honum habeat,
sed quia ipse non habet , et non habet ratio-
nem peccati ; item aUo modo dolet qnis de
bono aUerius in quantum ipsmn indignum
videt bonis , quae habet , et hoc etiam non
habet ralionem peccaii in bonis temporaU-
bus, quae homini quandoque proficiunt ad
ruinam ; alio modo quis dolet de bono alte-
rius , secundum quod per bonum allerius
gloriam siiam putat diminui , et hoc est in-
vidia, quaj judicatur morfalis, et quia ex
raino procedit superbiie , et (juia directe op-
ponitur charitati , in qua vita animae con-
servatiir. Sicut autem de supcrhia dictum
est, quod quidam motus praeveniunt ra-
tionein , quibus ratio non consenUt, nec
liabent rationem mortalis , ita et de invidia
esl (Ucendum.
De ramo auiem invidiae pracipue exeunl do ra-
duo rami, sciiicet exultatio in adversis , et f"'',]
dolor in prosperis, qui , sicut diclum est de ''"'•?'
invidia, rationem hahent morlalis. De primo vidiai.
autem rauio, scilicet de gaudio in adversis,
oriunlur hi fructub : machinatio, scanda-
lum, insidiae, prodilio , snspicio, et judi-
cium ; inter haec folia : discordiarum semi-
iiatio , secretorum et confessionis revelaUo ,
signo, vel verbo, vel circumslanlia , et fal-
sum lesliinonium : de quihus sigillatim ali-
quid est dicendum.
Machinatio est mali occuUa et studiosa Machi-
procnralio. ScanJalum , secundum Augus- ^'[j"
tinura', est dictum vel factnm minus rec- scanda-
... . . lumquid
tuin, prffiliens alii occasionem ruinae, cum
sciUcet arujuis aliuin in malum inducit ; et
est morlaUs, cum aUquis per consilium vel
exempUim ex intontioiie iiidiicitur in mor-
lale. Insidiaj sunt , prout hic de insidiis lo- luEiJia.
quimur, invesUgatio et consideratio facto-
rum aUerius, ut accusari possit deprelaensus
in malo. Proditio ost, cuin aliquis amicitiam
ad aUum simulat, ul ipsum de<>i[i!at, de quo
lib. II, c. XIV. — ' Vel potius Hierouymus, in Matth.
c. XV, nd illa verba : f^cis quia Plmrism , etc.
SPECULUM ANIM^. CAP
dicit Boetius, quod nulla pestis efficacior est
io ad nocendum, quam familiaris inimicus. Sus-
picio est , cum quis facilis et ut malum de
alio suspicetur, unde TuUius : a Suspicio est
mala opinio ex levibus causis : » et hoc ex
mala affectione iuvidiae procedit, et tunc ha-
bet rationem mortahs, ahas autem non ju-
dicatur mortalis. Judicium perversum est,
^. cum quis ad ahum male affeclus, non solum
"^ maluin suspicatur in ipso ex causis levibus,
verum etiam diffinit in corde vel ore senten-
tialiter pctccalum mortale committi ab ali-
quo : et hoc de siio genere est mortale , ex
quacumque radice procedat. Unde Glossa su-
per illud ad Corinthios ' ; Nolite ante tem-
pus judicare : « Suspiciones vitare non pos-
sumus, quia homines sumiis ; judicia tamen,
id est, sententias difflnitivas cavere debe-
mus. » Hoc autem judicium semper est ni-
mis grave peccalum , et procedit cum quis
ex sola suspicione ex causis levibus condem-
natur.
Kem folia quse de ramo isto procedunt, si-
cut dictum est, sunt discordiarum semina-
tio. Cum eniin adversitati quis congaudet
alterius , alios concitat contra ipsum : quod
est peccatum mortale. Uude in Proverbiis
dicitur': Sex sunt quce odit Bominus ; et
ultimum ponitur tanquam pejus : Qui semi-
nat inter frutres discordias. Item secreto-
ruia revelatio tunc est peccatum mortale,
cum tale secretum est quod in illius, qui se-
cretum commisit, potest verti detrimentum.
Tunc autem maximum est peccatum , cum
videlicet ad revelationem confessionis, verbo,
vel signo, vel circumstantia aliqua quis pro-
cedit.
Secuudus ramus invidise principalis, est
dolor in prosperitate proximi : quod , ut su-
pra dictum est de invidia , habct rationem
mortalis. Ex hoc autem ramo procedit de-
tractionis folium , quo proximi prosperitas
impeditur. Hoc autem folium principahter
in duo dividitur : quia qui detrahit, aut hoc
S31
r Cor.,
* Prov.,
IV, 5. — • Prov., VI, 16. — ' Eccle.,
XXII, 1. — ' Eccli., XI, 33.
est ejus bonum diminuendo, aut eidem ma-
lum imponendo. Primum folinm quatuor
foha secum habet , scilicet bonum proximi
tacere, diminuere, pervertere, et negare.
Ex secundo autem ramo haec folia proce-
dunl : malum libenter audire , dissimuiare ,
confirmare, aggravare, addere, revelare,
et imponere : de qiiibus viileamus qualiter
habeant rationem mortalis. Sciendum igitur
quod est denigratio famse alterius per verba
occulta. Unde Salomon dicit ' : Si mordeat
serpens in silentio, nihil hahet eo minus qui
occulte detrahit. Habet autem ex suo genere
rationem mortahs : cum enim, secundum
Sapientem *, Melius sit nomen bonum quam
divitice multce : sicut mortale est rem invito
domino pertractare , et qui hoc facit, ad res-
titutionem tenetur ; sic etiam alterius famam
auferre , mortale est , et qui hoc facit , ad
restitutionem tenetur. Hoc tamen circa is-
tam materiam est advertendum, quod quod-
libet breve verbum , quod in derogationem
vergit alterius, non est judicandum mor-
tale , maxime cum ex habitu invidice non
procedit. Ad detractionem autem spectat,
ut dictum est, bonum proximi tacere : quod
quidem mortale est, cum videt ahqiiis in-
juste famam alterius deperire. Sicut enim in
arcta necessitale tenemur proximo in rebus
temporalibus providere , sic etiam et in ne-
cessitate famam ejus servare. Diminuere bo-
num alterius est , cum aliquis commenda-
tionem alterius audire non potest , sed eam
diminuit : quod charitati opponitur, et, si
ex ramo invidis procedat, mortale est ; quan-
doque tamen absque mortali contingit , ut
cum quis audit commendari indignum , vel
ultra merita , et ex hoc potest oriri aliqua
deceptio , tunc non habet rationem peccati.
Convertere bonum alterius, est bonum quod
negari non potest , mala intentioue factum
asserere. Unde de tali dicitur '^ : Bona in mala
convertens insidiatur, et in electis ponit ma-
culani. Quod manifeste habet raiioiieui mor-
talis, cum procedit ex invidia; tamen cum
hoc ex falso procedit judicio, de hoc quan-
532 SPECULUM ANIM^. CAP. I.
doque judicari debet, sicut de malo judicio
est dictuni. Cum qiiis bonum perverlit alte-
rius cum mendacio , tale raendacium , cum
sit perniciosum , rationem mortalis sorlitur.
Iteni negare bonum alterius, qiiod scitar
inesse , pertinet ad detraclionem mortalem.
Item de alio lualiim libenter audire , vel oc-
casionem detractionis praestare, vel dissi-
mulare , cum possit corrigere, est mortale.
Unde Apostolus ' detraclores Deo odibiles
esse commemorat , dignos morte judlcat ,
non solum autem facientes , sed consentien-
tes. Tamen circa hoc debemu.s dicere , quod
si aliquis detractioncm alterius audiat, et
non ex invidia , sed ex verecundia , vel ali-
quo timore humano ne offendat aliquem ,
non est judicandum mortale; nisi sit talis
persona , quod ex officio corrigere debeat ,
cui possel cedere i« mortale. Item malum
auditum de aliquo confirmare, et additis cir-.
cumstantiis aggravare, vel diclo alterius ad-
dere niendaciter, vel veraciter, ad dilfama-
tionem intendendo, est moriale. Multum la-
meninterest, utrum hoc procedat ex inviilia,
velindiscretozelojustiliai : quandoqueenim
contingit mala ahorum facla ex quadam in-
dignationc vel levilale loquendi , nec inten-
tione diffamandi conlra ahquem maUim re-
citiiri , vel eliam aggravari : quod esset du-
rum jiidicare mortale. Hoc tamen a plerisque
magis dicitur, quod crimen allerius eliam
verum exlra correctionis ordinem revelare
morlale est. Ordo aulem correctionis frater-
naeest a Domino institulus, qui ait* : Sipec-
caveril in te frater : in te, id est, te scienle :
vade et corripe eum , etc Hic etiam circa is-
lam materiam est notaudum , quod crimen
allerius detegere, ubi non potest prodesse
nisi ad diffamationem , est contra ordinem
correctionis fralernai.
Itein ex medio diiorum lamormn invidiffi
descriplorum, procedit ramusrancoris: cum
eniin invidus boimm proximi non potest di-
minuere, nec eidem malum inferre, pro-
rumpit in cordis rancorem. Est autem ran-
'«ow , I, :)0, 32. — ^Mdllh., XVIII, lo. — 'Ansiis-
cor motus cordis gra^is ex mala affectione
procedeus in proximum ; et habet rationem
mortahs , si ex invidia procedat , vel libera
voluntate. Ex hbLra autem voluntate dico,
quia contingit interdum, quod aliqiiis homo
propter suam ineptitudincm , vel iUatam in-
juriam, sine motu displicentiae videri non
potest : quod quidem in multis magis habet
rationem passionis , quam peccati , dum vo-
iuntas hbera non consentit. Ex hoc autem
ramo rancoris procedit ramus odii, qiii ma-
nifesle habet rationem mortahs , quia recte
charitali opponitur, in qua vita animae con-
servatur. Hoc etiam advertendum, quod
non solum secundum praecei^lum tenemur s
diligere amicos, sed etiam inimicos et ma- ,
los : vitium tamen in aliquo non tenemur J
diligere. Lnde et si quis contra alium mo-
veatur propter ejus vitium, (]iiandoquo non
est viliuin, sed virtus ; licet quandoque ze-
ius iniiiscretus circa hoc possit contingere,
et sic odilur vitium , quod anquando redun-
dat in personam. Debent autein , spcundum
Augustiniim in Speculo^, corrigi vitia ho-
minum, cum dilectione personarum, et odio
vitiorum.
Ex ramoautem odii oritiir ramus irse. Est
autem ira, ut hic accipitur, inordinatus ani-
mi motus ad nocendum proximosine causa;
et cum sit contra charitatem , habet mani-
feste rationem mortalis. Hoc tameii notan-
dum est, quod quaelii)et ira non debet judi-
cari mortalis: secundum eniin (Jregorium \
est ira per zelum, et est ira per vitium. Est
autem ira per zehim, cum quis multum in-
leuse contra malum moyetur, et in punitio-
nem tendit; quod quidem virtutis est, nisi
zeli indiscretio interveniat, sicut de odio
imme-Jiate esl pra-dictum. Ira autem per
vitium est, cum quis coiilra proximum mo-
vetur injusle, et ad ejus poeiiam intendit.
Et quandoque, sicut de ahis vitiis est dic-
tum, talis inodus praevenit judiciuin rationis
ex complexione, vel ex causa aha, et tunc
tinus hoc habet epist. v, al. cxxxviii, u. ii. et alias
liassiui. — ' Oreg , Mornl., lib. V, c XXXI. post ined.
SPECULUM ANIMJl. CAP. I
non habet rationein niortalis. Ex hoc autem
ramo irae procedit ramus appetitus vindiclai
et fructus rrudelitatis, et fohum disconlite,
qure consislit in verbis.
Circa appetiUim vindictae intellige, quod
ahquis vindictam de ahquo duphciter potest
appetere : aut in quantum est in proximi
nocumeiitum, et procedit ex odio; aut in
quantum per poenam potest corripi pro-
ximus, ne de csetero ad peccatiim decHiiot, ct
hoc modo vindictam appetere non est ma-
lum. Licet autem vere puniens, debetadver-
tere, quod quandoque mens sibimet menti-
tur, etquod facitex odio, exbona intentione
fieri sibiipsi simulat, et in hoc conscientiam
suam mendaciter informat.
Ex ramo appetitus vindicts oriuntur hi
fructus : Calumnia, vexatio, et damnificatio.
Calumnia est falsi criminis impositio : et est
manifeste raortale, quia est perniciosum
mendacium et procedit ex odio, et quia in-
justitia invenitur ibidem.
Est autem vexatio, cum quis alium trahit
ad judicium sine causa, et ipsum in persona
sua vexat, et in expensis damnificat : quod
flt quandoque per falsas Utteras, vel falso
impetratas, vel non suas, sed alterius, vel
juris ordine prsetermisso, vel ad impossibiha
obligando, ut citando coram diversis judi-
cibiis ad loca distantia, et injuste : in quibus
causis non solum quis peccat mortaUter,
verum etiam ad restitutionem omnium dam-
norum et expensarum tenetur.
Itcm damnificatio est, cimi quisin tempo-
ralibus bonis damniflcat, et est mortale. Hoc
etiam potestfleri dupUciter : aut impedieudo
honum habitum vel habendum, aut maUmi
inferendo, quod etiamfitphiribus modis,quai
per modum fructus in arbore describuntur.
Uude circa hocest noiandum, quod quinque
modis est quis reus damnificatione proximi,
sciUcet faciendo, prajcipiendo, consulendo,
juvando , et dissimulando, scilicet cum pro-
hiberi potest vel impediri damnum pro-
ximi , et voluntarie sustinetur ; et quatuor
casil)us jrimo dictis, qui sic reiis est, ad
533
restitutionem lenetiir, et in omniliiis istis est
peccatum mortale, quoniam haec omnia di-
recte charitati proximi opponnntur. Hoc
tamen circa dissimulationem damni alteiius
est advertendum, quod alterius damnuni
dissimulare non semper judicandum est
morlale, puta cum quis ex timore magis
quam ex ira vel odio dissimulat, timens ne
forte malefactores contra ipsum moveantur,
et in damnum proprium possit aUquaUter
redundare, vel in casu ubi probabiUler cre-
dit, quod sua correctio non prodesset. Unde
Augustinus , primo de Civilate Dei ' : « Si
propterea quisque objurgandis et corripien-
dis mala agentibus parcit, ne deteriores
efficiantur, non videtur esse cupiditatis oc-
casio, sed consilium charitatis. »
Secundus ramus irae est crudelitas, ex qua
oriuntur hi fructus, sc^licet , incarceratio,
percussio , verheratio, duelUim , belhim ,
mutilatio, et occisio : de quibus aUquid vi-
deamus.
Est autem crudeUtas, secundura Sene-
cam % atrocitas animi in exigendis poenis. ''
Ex hoc etiam ramus feritatis procedit. Est
autem feritas, cum quis saevit in proximura
absque aliqua culpa praecedente in ipso ; et
in hoc a crudelilate differt, quia crudeUlas
est excessus in infligendo poenam pro pec-
cato coramisso: habet autem utrumque ra-
tionem mortaUs, quia opponitur charitati.
Si tamen excessus in puniendo ex zelo justi-
tia?. quandoque contingat, ut aUi terreantur,
nisi sit excessus notahilis, non esset de faciU
judicandum mortale. Punire autem absqiie
omni culpa et causa, semper habet rationem
peccati mortaUs ; absque autem causa dico,
quia sine cnlpa ((uandoque quis punitur,
non tamen sine causa, sicut patet in criminc
laes£e majestatis. Et quandoque etiam illi de
terraalicujus, in quantum sunt res domini
offendenUs, absque culpa propria in tempo-
ralibus puniuntur.
Dc incarceratione autem et verberationo.
Aug
de Civit. Dei,
, lib. II, c. IV.
lib. I, c. IX. •
de
r,3.t SPECULDM ANfM^. CAP. I.
vel percussione, mutilatione, vel occisione improperium, maledictio
test ab-
solvere
proximi, clarum est quod habent ratinnem
mortalis, nisi fiant, per juslitiae auctori-
tatem, juris ordine et moderamine obser-
vato, vim vi repellendo, eum motleramine
inculpatse tulelae : hsec enim opponuntur
charitati proximi ; et licet de suo genere
mala sunt, tamen multum aggravantur se-
cundum radicem, si ex radice odii oriuntur.
Hoc tamen de percussione notandum, quod
parentum percussio specialius est peccatum,
a quo simplex sacerdos non potest absolvere;
et est contra prseceptum divinum de honore
parentum. Percussio autem clerici gravior
est quam alia ; et si gravis est , ad sohim
■ Papam pertinet absolutio.
1 De bello autem notare debemus, qiiod ad
juslum bellum tria specialiter requiruntur,
' sine quibus habet Tationem mortalis , vide-
licet : principis auctorifas; unde Augustinus
contra FauHtum • : « Suscipiendi belli auc-
toritas atque consilium penes principes sit. »
Item jasta causa ; unde idem Augustinus * :
« Justd debent esse bella, quse ulciscuntiir
injurias. » Tertio requiritur intentio recta ;
unde idem etiam Augustinus, de Verbis
Domini : « Apud veros Dei cuUores, bella
non crudelitate, aut cupiditale geruntur. »
„ Duellum autem, nota quod secundum jura
est prohibitum , et secundum rationem ha-
bet rationem mortalis, et in appellatione, et
in domino cujus auctoritate fit, et pi'ocura-
toribus, et in pugilibus propter pecuniam.
Et lioc patet, cum manifeste habeat rationem
tenlationis divinae , et a forti debilis per na-
turam vincatur. Dicunt tamen quidam ,
quod consuetudo excusat in hoc facto : cujus
contrarium tenetur communiter a theolo-
gis et jurisperitis.
Tertium, quod ex ramo irae procedit, est
3r. discordiae folium, secundum quod consistit
in verbis. Ex discordia enim animorum,
eliam discordia verborum procedit. Hoc au-
fem foUum in hujusmodi folia est divisum,
quse sunt irritatio, comminatio, contumelia,
' AuR., cout. Faiisl., lib. XXII, c. lxxv, — = Id.,
procacit^s, cla-
mor, et irreconciliatio. Circa materiam istam
in generah notandum est, quod discordia in
verbis contentio dicitur, qua quis verbis c.men-
alterius procaciter contradicit : unde con- ''"•
tenlio duorum dicitur ; dic.it enim moduiu
inordinatum, et contradictionem. Potest igi-
tur inordinate aliquis contradicere proximo
malum et falsum dicenti ; et tunc , ratione
contradictionis, peccatum non habet, sed in
modo potest esse excessus, scilicet cum ex-
cedit (o) raodum negotii vel personae ; et potest
esse mortale, cum quis ad confusionem an-
helat alterius ex ira forte , vel odio , vel fit
tanta contentio, quod exinde scandalum
oriatur. Cum autem quis contendit cum ali-
quo, et veritati etiam contradicit, vel veri-
tatem impugnat ex invidia, vel ira, vel odio,
tunc est mortalis confentio : et est contentio
quae inter opera carnis ab Apostolo nume-
ratur ' : Qui talia agnnt, regnum J>ei non
possidebunt. Hujusmodi autem contentionis
species est irritatio, quaudo aliquis proximo irritaiiu.
loquitur pungitive, secundum quod quan-
doque contingit, quod homo ex Oilio , quod
habet ad alterum , libenter eum verbis sti-
mulat et irritat, sicut de fratribus Joseph in
Genesi dminr * : Oderant eum, necpoterant
ei quidquam pacifice loqui. Et sic est mor-
tale peccatum , secundum quod ex odio vel
ira mortali procedit; unde de hoc j udican-
dum est secundum rationem radicis.
Item cum hoc folio est comminatio, cum conmii-
scilicet aliquis alicui se malum facturum '"'''°"
promittit. Et sicut laedere proximura est
mortale, sicut dictum est superius, sic ma-
lum comminari, quod , si fieret, morfale (&)
esset , peccatum mortale est , si sit delibe-
ratio, et proponat facere quod minatur.
Unde scriptum est ' : Ante sanguinem, ma-
ledicta, contumelia et minoe.
Sequitur videre de contumelia, impro- cnriu
perio et convicio ; et notandum , quod con- '"°''"'
su/ier Jos., lib. VI, q. X. — ' Ga/., '
ix.wil, 4.— » Ecdi., XXII, 30.
(a) Al. extendit. —(6) mortalis.
20, 21. — »Gen.
tumelia esl objoctio criminis perpetrati.
impro- Improperium est, cum quis injuriose redinMt
ad memoriam anxilium, quod eoiilulit ne-
cessitatetn palienti. Uude ait Sapii-ns ' :
couvi- Pauca dabit, et multa improperabit. C-oiivi-
cium autem est, cum defectus corporalis,
vel aiiud quodiumquc crimen objicitur ad
confusionem persouce. Et de his videamus
quomodo habeant raliouem peccati. Iloc
igitur circa istam niateriam e.st notanduin,
quod cum, secundum philosophum \ vo-
ces sint signa intellectuuni , miiUum cou-
siderandum cst quo anirao verba dicanlur,
Coutingit autcm quaudoque talia vcrba
dici ex indiscreto zelo , vel zelo justiliae,
aut amoris , vel ex quadam burreptione
et subito motu irai ; et tunc non esset
judicandum mortale, nisi tantus esset ex-
cessus, et verba sic inordinata, quod aliijuis
per talem contumeliam iii diffamationem
incurrcret manifeste. Tunc enim zeius justi-
tiaj nullateiius excusaret , quin peccaret
mortaliter, sicut si aUquis aliquem ludcndo
interficerel per cautelam, tameii posset pec-
care mortahter. Cum autein quis alleri con-
vicium vel contumeliam, vel iiuproperiiim
dicit ad proximi confusionem et dehonora-
tioiiein inteiuleus, tunc agil (a) contra cha-
ritatem proximi, et peccat mortaliter, et sic
iutelligitur verbum Doinini , dicentis ^ : Qui
dixerit fratri suo, Fatue, reus erit gehennoe
ignis.
Item folium discordiaj , ut diitum est
su[)crius, est maledictio, ut cuiu aliqiiis
maluiii ahi imprecatur optative ; et maui-
teste habet rationem inortalis, quia est con-
tra proximi cliaritatem , si tamen raeute ita
teueatur , sicut ore profertur. Et hoc modo
loquitur Apostolus^ cum dicit ' : Maledici
regnum Dei non possidebunl. Conliugit ta-
men verbum maledictionis es.-e veniale, vel
propter parvitatem mali optali , vel quia
ludo, vel suiTeptione , vel zelo justiliae, vel
non malo affectu vcrba dicuntur. Et hoc
modo Augustinus, in sermone de Vurgu-
torio'^, hocjudiciit vcnialc.
srECIJLUM ANIiM/i<;. CAI'. II.
De clamore autein vc
b3fj
irurn ct procacitate
sciendum, quod (juaudoqiiu contin^'it, quod
licet inlentione verborum convicia gravia
non dicaiitur, tamen tantus clauior et pro-
cacitas potest esse, quod scaudalum seiiuilur,
vel etiam ex intentione proxiinus provo-
calur, et tunc liabet rationem mortalis eo
modo, quo dictum est de contentione; si
tamen ex deliberatione procedit, et cx ramo
irae vel odii procedit : alias aulem noii jiidi-
caretur mortale.
Item ad discordiam peitinet iireconcilia-
tio, cum scilicet quis proximum per coiilu-
meliam, vel aho modo laesit, et ipsutu paci-
ficare contemnit. Sicut eniin rem alterius
ablatam , vel famam , tenetur restituere
proximo , sic et pacem , petendo veniam.
Unde convenienter dicit Augustinus in Spe-
culo, quod melior est ille, qui quamvis ira
sfepe tentetur, tamenad irapetrandiun festi-
nat, ut ei dimitlat, cui se fecisse agnoscit
injuriam . quam qui tardius irascitur, et ad
impetranduia veniam tardius inclinatur.
Unde non pigeat ex ipso ore profcrre medi-
camenta, unde facta sunt vuhiera. Quod si
quis contemnat facere, peccalura committit,
sicut patet per verbum veritatis dicentis " :
Si offers , etc ; secundum Glossam, inunus
nequaquam acceptatur talis offereiitis , ante
reconcihationem fratris. Et per hoc mani-
feste probatur, quod est ibi pcccatu m moitale :
non enim nisi per peccatum mortale amit-
tit acceptationem divinam. IIoc tatueu sane
debet inteUigi, cum scilicet tahs luit offensa,
quod rationem mortalis liabuerit. Qualiter
autem contumelia rationem morlalis habeat,
jam dictum est.
CAPUT II.
De concupiscentia divitiarum.
Secundus ramus qui ex radice coiicii-
piscenliaj et ex trunco mali conscnsus pro-
' Eccli., XX, 15.— = Arist, de lnteJi,ret.,U'sL 1.—
3 Matth., V, 22.— * I Cor., vi, 10.— ^ Aug., (/e Sanclis,
serm. xli, al. civ, n. 3, in Appoucl. — « iAtltli., v, 23.
la) Cat. cdil. agilur.
536
SPECULUM ANIM^. CAP. H.
cedit, est concupiscentia oculorum , qui alio
nomine avaritia nominatur. Dicitur autem
Ayaritia avantia secundum quod est aviditas aeris,
id est, pecuniae, ita quod per pecuniam om-
nia temporalia designantur. Unde avaritia
est inordinatioanimi circa temporalia liabita
vel habenda. Quod duobus modis potest
contingere^ vel inordinate amaudo, vel appe-
tendo, vel injuste acquirendo. Circa hoc
tamen advertendum est, quod utroque modo
potest esse morlale, cum scilicet aliquis amo-
rcm divitiarum praefert charitati Dei vel
proximi, vel cum injuste praefertur, vel per
rapinam temporalia acquiruntur : et sic ava-
ritia ab Apostolo iiiter mortalia computatur.
Sicut aulem de aliis vitiis dictuni est, quod
sua venialia habent , dum scilicet ralionem
pr£eveniunt ; sic etiam avarilia quselibet non
judicatur mortalis, ut cum quis aJ tempo-
ralia inordinate afficitur, tamen salva chari-
tate Dei et proximi, vel proximus in tam
modico lajditur, quod nullo modo judice-
tur (a) morlale. Secundum hoc igitur, ex
primo ramo avaritiae tres rami principales
procedunt, qui dicuntur : inordinatum desi-
derium habendi, inordinatus habiti amor,
et inordinatusdolor amissi; et eo niodo, quo
dictum est de avaritia, est judicandum de
ipsis.
Item ex primo ramo, qui est inordinatum
(lesiderium habendi , procedunt hsec, scili-
soiiici- cet soilicitudo in mente, et injustitia in ope-
'"''''■ re. Haec autem sollicitudo potest habere
rationem mortalis, scilicet cum propter sol-
licitudinem rerum temporalium dimittuntur
necessaria ad salutem. Unde ex hoc ramo
sabbati violatio oritur , cum scilicet contra
liraeceptum divinum vel Ecclesiae , tempora
non servantur. Per hoc autem sabbatum, in
lege nostra, dominica intelligilur, et festa
alia ab Ecclesia instituta. Observatio siqui-
(leni diei dominica; est de jure divino, scili-
cet praeceptum divinum, ut habetur in
Exodo ' ; Memento ut diem sabbati sancti-
fices, ex constitutione Ecclesiae, et Spiritus
sancti familiari cor.silio, propter solemni-
tatem resurrectionis dominicae , et propler
quietem quae octavae aetati respondet, suc-
cedit dominica sabbato , et in ipsa cessare a
serviU opere debemus, et vacare divinis.
Hoc autem circa istam materiam est notan-
dum, quod observatio ista quantum ad ah-
quid est moralis et de jure divino ; quantum
aulem ad ali^juid caeremoniahs , et ad jus
positivum pertinet : quod enim homoaliquod
tempus habeat ad vacanduni divinis, hoc
pertinet ad morale praeceptum; sed quod
tali vel tali die, vel ab isto opere cessetur,
vel ab illo, hoc ad jus positivum pertinet.
Igitur mandatum divinum transgreditur,
qui sic temporalibus negotiis occupatur,
quod nunquam vacat divinis. Praecipue
etiam festura vel dominicam violat, qui pec-
cato operam dat; hoc enim est opus servile ' :
Qui facit peccatum, servus est peccati. Un-
de Augustinus, de Decem Chordis ' : « Me-
lius faceret Judaeus in agro suo alitjuid
utile, quam in theatro sediliosus existeret;
et melius feminae eorum die sabbati lanam
facerent, quam tota die in neomeniis suis
impudice saltarent. » Quod tamen intelli-
gendum est de ludis, qui fiunt cum peccato
mortali. Non enim intelligo sabbatum vio-
lari per peccatum veniale, quia secum com-
patitur observantiam [b) mandatorum. De
operibus autem mechanicis, qu;e servilia
dicuntur, sicut jam dictum est, ad Ecclesiam
pertinet judicare qualiter sit abstinendum.
Unde Ecclesia pro tempore necessitatis, quae
legem non habet , dispensat ; unde in hoc
casu prseceptum universalis Ecclesiae parti-
culariter, vel consuetudo generaliter appro-
bata ab omnibus est observanda. Unde de
mercatis, et quadrigatione , et uegotiatione,
•et nundinis, et talibus, quae quandoque fiunt
in multis locis diebus dominicis et feslivis,
utrum sit mortale, vel non, a legislatoris
interpretatione dependere videtur : si enim
1 Exod., XX, 8. — - Joan.,
Vecem Chor., c. Iil.
III, 34. — » Aiig., de
(n) Ccci. cdit. juiiicai-etur.
vantia.
(i) C<Bt. cdit. obser-
SPECULUM ANIMTE. CAP. H.
hoc Ecclesia prohibeat sub virtute obedien-
tlae, constat transgredi esse raortale pec-
catum.
Secundum , quod ex ramo inordinati ap-
petitus tomporalium procedit, ut dictum est,
est injustitia in opere, quse in duos fru-
ctus principales distinguitur : quia aul est
aperta injnstitia^ aut occulta, quse fraus alio
nomine nuncupatur. Injustitia autem aperta
hos fructus secum habet, qui sunt furtum,
usura, rapina, etiniquasentenlia:de quibus
aliquid videamus.
Circa furtum nota, quod furtum est occulta
rei aliense contrectatio invito domino ; et ha-
bet rationem mortalis, in quantum est con-
tra justitiam, et opponitur charitati proximi.
Unde lex divina dicit ' : Non facies furtim.
Hoc tamen advertendum, quod tam modica
res posset esse, vel tam modici valoris, quod
non haberet rationem mortalis, nisi forte
adesset voluntas majus accipiendi, si facul-
tas adesset, vel in illo modico esset alterius
notabilis damnificatio; plusenim quandoque
damniflcatur pauper in parvo , quam dives
in maguo; vel nisi forte esset tanta neces-
sitas, quod accipere rem alterius cogeretur :
tunc enim potest aliquis rem alterius pro
extrema vel urgente necessitate corporis ac-
cipere, quia in necessitate omnia sunt com-
munia, et tunc furtum dici non debet, 'quia
suum est quod in necessitate accipit, vel
etiam pro necessitate alterius. Unde An.bro-
sius ^ : « Esurientium panis est, quem tu de-
tines; » et loquitur de avaro. Hiijus autem
furti quatuor sunt species, scilicet rei occulta
acceptio, rei inventse detentio, sacrilegium,
et proprietas in Religiosis.
Circa rei inventionem nota, quod qusedam
inveniuntur iu littore maris vel aquae com-
munis; talia enim cedunt in proprietatem
invenientis. Similiter et thesauri, qui inve-
niuntur in terra, qui non fuerunt a tempore
a quo sitmemoria in bonis alicujus; tanien.
537
secundum leges, dominus lerrae debet ha-
bere medietatem. Unde in Matthceo dicitur "
deinventione thesauri absconditi, quod emit
eum. Illa autem quje inveniuntur, quae pro-
babiliter fuerunt in bonis alterius, retinere,
est furlum. Unde Augustinus* : « Si quid
invenisti, et non reddidisti, rapuisti. » Si
autem possessorinvenirinon possit, consue-
tudo terrse est servanda.
Circa sacrilegium uota, quod sacrilegium xripie:
est ratione acceptionis sacrse rei , vel in loco g^f "pV
sacro; et secundum hoc triplex est spccies <='«-•
sacrilegii, ut quando aufertur sacrum de
sacro, vel non sacrum de sacro, vel sacrum
de non sacro.
Quarto, circa furtum Religiosorum in re-
tentione proprii, notandum est quod dicit
Augustinus = de Religiosis, quod si quis
rem sibi collatam celaverit, furti judicio con-
demnetur. Tunc autem intelhgo hoc celari,
et habere proprii rationem, quando sic cela-
tur, quod si etiam prselatus iu virtute sanctae
obedientiffi praeciperet quod revelaretur,
etiam celaretur. Nec aliter intelligo mortale,
uisi quando contra voluntatem praelati prse-
ceptoriam detineretur. Hoc etiam notandum
de Religiosis, et dispensatoribus , et filiisfa-
milias, et uxoribus, quod furtum possunt
committere, si notabiliter dominos rerum
in dispensando damnificant contra volunta-
tem et intentionem dominorum; cura au-
tem intuitu pietatis eliam commune bonum
procurando, nec mala intentione dant ali-
qua, vel dispensant, non est judicandum
raortale.
Sequitur de rapina. Est autem rapina, cum Ui;. n.
quis rem alterius manifeste per violentiam
accipit injuste; et habet manifeste rationem
mortalis, sicut de furto dictum est. Unde in
Isaia dicitur" : Ego Bominus diligens judi-
cium, etodio habens rapinam. Potest tamen
esse veniale, vel etiara nullum, eo modo quo
de furto dictum est, vel etiam in bello justo,
' Exod,, XX, 13. — ^ Ambrosius, vel potius Ambro-
siaster, in Dom. viu, post Pentec, seiai. lxiv, circa
fiD. — ' Matih., XIII, 44. — » Aug., de verb. .ipost.,
serui. XIX, al. clxxxviii, n. 9. — ^ Aug., ad frafrcs
in Eremo, serm. I, circa med. Refertur Decret., p. 2,
caus. 14, q. v, c. Si quid. — " Isa., LXl, 8.
538
SPECULUM ANI^LE. CAP. II.
Notalii
pro Pri
quando bona inimicorum rapiuntur. Quid
autem requiratur ad bellum justnm, dictum
est superius. Cum rapina autem sunt fruclus
alii, scilicet inductio novae taliae vel consue-
tudinis, exactio, extorsio , munerum acce-
plio, et ludus alearum.
! Circa primum notandum, quod novas ta-
lias, vel leges, velconsuetudines constituere,
ad extorquendum pecuniam absque justa
causa, habet rationem rapiuae. Item exactio
est, cum quis debil.um inordinate exigit; et
potest habere rationem rapinae, cum scilicet
croditor videt damuum notabile debitoris ,
nec necessitatem patitur, sed commode po-
test expectare : tuuc enim posset la?di cha-
ritas, et posset esse necessitas, quod exactio
haberet rationem mortalis. Uude qui a sub-
ditis talias et servitia isto modo exigunt, urc
nccessitati eorum, quautumcumque sint pau-
peres, compaliuntur, recle raplores dicuu-
tur. Unde hsec, qua; de exactione dicta.sunt,
contra illud praeceptum moraie sunt , (juod
ponitur iu Exodo ' : Si pccwnam dederis
mutno populo mco paupcri, non urgcbis
. eum quasi exactor.
u. Tertius fructus rapinae esl extorsio ; quod
quidem est, cum quis terrendo, vel adu-
lando, vel violentis precibus exlorquet ab
aliciuo servilium, vel aliquod temporale : et
tuuc quidem polest habere rationem morta-
lis, cum tollitur ratio volunlarii arbitrii ab
illo, cui infertur talis extorsio , et talis est
qui minatur, vel rogat ab eo, qui polesl no-
cere, et cujus offensa probabiliter limetur,
uisi habeat quod petit : el lioc modo extor-
sio violeuta est, et sic esl contra pra^ceptum
in Levitico ' positum, ubi jubetur non ali-
quid extorqueri.
i> Quartus fructus rapinaecst munerum accep-
tio, quae quandoque uon habet (a) rationem
peccati, scilicet cum pauper dat diviti, reus
judici, creditori debitor. Suspecta lamen est
talis muuerum collatio et receptio, et (b) ex
iuteutione danlis vel recipientis cito posset
inveniri ratio mortalis peccati. Unde cum
' Exod., XXII, 25. — ^Levit., vi, 2.
dives a paupere recipit, ul ipsum secundum
justiliam tueatur, cum alias hoc facere te-
neatur, et judex cui datur aliquid ut perver-
tat judicium, vel ut justitiam consequatur,
cum munus recipit, aut judiciuin pervertit,
autjustitiam veudit, manifeste habet ratio-
nem mortalem. Creditor etiam qui a debi-
tore munus recipit, iu rationem debiti vide-
tur quod accipiat ; et si hac ratioiie (c) acci-
pit, tunc habet rationem usurae. Quandoiiue
tamcn non habet rationem peccati, ut cum
quis simpliciter recipit munus absque mala
inleutione, nec habet rationem quare possit
suspicari, quod mala intentione donetur.
Quintus fructus rapiuie est ludus alca- md
ruin, seu taxillorum, qui prohibitus est tam '''■"""'
a jure canonico, quam civili. Unde et de hoc
dicunt quidam quod sit peccatum mortale,
eo quod sit contra jus canonicum et civile ;
et quod ex ludo habetur, nullo bono titulo
possidetur, nec potest retinerl , sed debet
pauperibus erogari. Quia enim qui in ludo
lucratur, injuste lucralur, et qui amittit,
.justeauiittit, ideoqui lucratur, eidem a (luo
lucratur restituere non tenctur, nisi forto
induxerit ad ludendum. Cum autem ludus
satis videatur ex radice rationem habere
mortalis peccati, quia scilicet ex avaritia vi-
detur procedere, et quia ludomulta commi-
sccutur ((/) peccata, scilicet fraus, menda-
cium, perjurium, blasph/mia, scandalum,
amissio temporis, et ira frequenter ; ideo ha;c
causa prohibitionis ludi esse vidctur. Ciim
Iiidit aliquis cau-a recreationis, peccatis su-
pradictis exclusis, non videtiir habere ratio-
nem mortalis.
Tertius fructus principalis injustitia; ad v„
proximum, quae ex ramo avaritiae procedit, ''"' '
est usura. Dicitur autem ?<si<ra ab usu aeris;
sunt enim quaedam n», quarum usus est rei
consunqitio, quarum dominium in accipien-
tem transfertur, ul pecunia, el bladum, et
vinum : unde qui talium usum vendit, usu-
rarius dicitur; et habet rationem morlalis
(«) A/. Imliciil
cdil. add. 11011. -
— [h) Cwt. cdil. <lct:sl .■l. - [r) Cat.
((/) Ccst. cdil. commuuicauLui'.
peccati, (a) in quantura contra prseceptum
morale [b) justitiae est, quia vendit alii quod
suum non est, cum jam sit translatum do-
minium. Uiide scriptum est ' : Qui pecu-
niam suam non dedit ad usuram. Usura
enim iu has species dividitur : est enim usura
in spe, cum quis non expresse coiUractum
usurarium facit, licet speret pro mutuo se
aliquid accepturum, el hac intentione dat
mutuum, alias non dalurus; constat, quod
talis quantum ad Deum,quicor intuetur,
usurarius judicatur. Unde Dominus * : Date
mutuum, nihil inde sperantes. Item est
usura non solum intentione, sed el opere,
cum quis debitorem ad amplius obligat
quoquo modo, vel tacite, vel expresse : tacite
quidem, mutuando speciem prospecie, ut
bladum pro blado, et hujusmodi, ut ea reci-
piat tempore cariori , vel dando antiquum
pro novo, ut melius recipiat innovatum : in
quibus casibus usura committiiur, cum pro-
prium commodum , uon necessitas proximi
ibidem attendatur. Tunc autem potest mani-
feste sciri corrupta inlenlio, cum solummodo
praecluditur infra tempus, quo carius ven-
duntur; cum quis autem hujusmodi inten-
dit servare usque ad tempus, quo vendentur
carius , licet debitor iu se periculum susci-
piat, nontamen increditorejudicatur usura,
si hoc faciat, ut proximo subveniat. Item
tacita usura est, cum quis ratione dilationis
plus justo vendit et accipit, et cum quis ra-
tione mutui servitium vel munus accipit, ut
superius est expressum. Item est usura ta-
cita, cum quis aliquid commune habet cum
aliquo, quidquid sit iilud, et periculum vel
damnum-non fit (c) commune. Item est usura
manifesta, cum promissum ex pacto inter-
venit accipiendi amplius, vel etiam obligatio
ex pacto ad simile mutuum faeiendum.
'■ Secundus ramus principalis avaritise est
:- injustitia occulta, quae in contractibus multis
modis contingit, sciUcet vendendo, emendo.
SPECULUM ANIMiE. UAl». !I. »89
commutando; et hoc potest esse, quaado
circa spiritualia vel temporalia flt fraus in
numero, pondere et mensura, in valore, seu
in quantitate, in defectus laciturnitate, cum
scilicet notabilis cst defectus et occultus rei
venditse, et tacetur, et ita care venditur, ac
si non esset ibi defectus aliquis. Item notabi-
liter care vendendo, vel propter necessitatem
ementis, vel propter solutionis dilationem,
vel propter simplicitatem ementis, qui rei
valoreiu non novit. Item in venditione sus-
pecta locutio plurima, scilicet rei falsa com-
mendatio, perjurium, execratio, verborum
duplicitas, seu falsitas : quse omnino (d) se-
cundum quod ad nocumentum proximi vel
deceptionem ordinantur, sic contra proximi
charitatem sunt. Hoc tamen advertendum,
quod , sicut supra dictum est de furto, ita
posset esse proximi tam modicum nocumen-
tum, quod, quantum esset de ratione con-
tractus, non judicaretur mortale.
Hoc tamen circa mendacium est notan-
dura, quod , sicut habetur super illud Psalmi » : '^
Perdes omnes qui loquuntur mendaciim,
triplexestmendacium, scilicet jocosum, offi-
ciosum, quod fit propter bonum proprium
vel etiam proximi, et perniciosum, quod fit
in nocumentum proximi, vel fidei detrimen-
tum : et hoc ultimum de suo genere est
mortale. Unde cum mendacium flt in pro-
ximi nocuraentura in contractibus , patet
quod habet rationera mortalis.
Hocetiam circaperjurium et juraraentum
est notandura, quod juramentum, secundum
Hieronymum*, tres comites liabere debet,
scilicet veritatem , judicium, et justitiam.
.ludiciocaret juramentum absque discretione
et deliberatione factum. Justitia caret jura-
mentum illicitum, quod est in detrimentum
salutis aeternae. Veritate autem caret, cum
falsum juratur.
Circa juramentum etiam est sciendum,
quod duplex est juramentum, scilicet asser-
' Psal. XIV, 3. — 2 Luc, vi, 35. — ' Psal v, 7.
— (a) Ccet. edit. add. et — (4) C<Et. cdit mortale.
(c) Al. sit. — (d) Forte leg. omnia.
Hieron , Comment in Jevem., lib. I, c.iv, uon lotige
. princ. Refertur Decret., \>. II, caus. 22, q. Il,
,. Animudvertendum.
540 SPECULUM ANlMiE. CAP. II.
torium, et promissorium. .luramentum as- rationem mortalis
pcrlorium est, cuni falsum juratur, vel quod
rreditur esse falsum : ex suo genere est mor-
lale, et contra praeceptum divinum ' de non
a-^sumendo nomen Dei in vanum. Hoc au-
ti'm sic intelligendum videtur, cum quis ex
di;liberatione peccat, et se peccare advertit.
Circa juramentum promissorium notan-
ilum, quod ccto quis promittitper juramen-
tum aliquid se facturum, et delilierative ,
ti'netnr illud iidimplere: aliter est trangres-
sor prsecepti, nisi forte ad implendum red-
datur impotiMis, velnisijm-amentura vergat
aliquo modo contra Dei vcl proximi cliari-
tatem. Dicit enim Isidorus' : « In malis pro-
niissis rescindo fulem; in turpi voto muta
decrelum. » De verbornm anlem duplicitate
(•! falsitate, quando fit iii proximi deceptio-
nem et nocumentum, sicut de mendacio ju-
dicandum videtur. Unde dicit Isidorus ' :
« Ouacumque arte quis juraverit, Deus, qui
conscientiffi testisest, illud accipit, sicut ille,
ciii juratur. »
Circa fraudcs quae in emendo fiunt, notan-
(liim, quod quandoiiue in venditore est sim-
plicitas, vel necessitas : et hoc modo contin-
git fraus in emptore, scilicet cnm res emit
vilius, vel ratione simplicitatis illins qui (a)
vendit, vel necessitatis, vel ignorantiae.
Item peccata lociitionis in emptoribus frc-
(]nenter inveniuntur, cum scilicet res meii-
(laciter vilipenduntur, et rationcs quae circa
venditores sunt dictaj. Et eo modo quo di-
clum cstde venditore, sic eliamde fraude in
ci>mmutationibus est similiter judicandum.
Item, ut dictum est, non solum consislit
iiijustitia ct fraus in contractu temporalium
1. rum, sed eliam circa spirilualia. Et qui-
c!.'in potest fieri, vel cirea judicia, ot sic est
iVuctus iniquse sententiae ; vel circa benefi-
\ cia, et sic simonia. Est autem simonia, se-
cimdum quod communiter diffinitur, stu-
diosa voluutas emendi vel vendendi aliquod
spirituale, vel spirituali anuexum; et habet
• Exod., XX. 7. — ' Isiil., de Contempt. Hfund., c. de
(o) Cttl. edil. decst qur — (4) C<et. cdit. decst. per.
quia manifeste ibi est
injustitia contra Denm , cum spiritualia non
possint cadere sub pretio temporali, et quia
non potest quis vendere vel emere illiid ,
cujus non potest habere dominium : spiri-
tualium autem non sumus domini, sed mi-
nistri. Unde Apostolus ait* : Sic nos existi-
met homo, etc. Item, quiagratisaccipiuntur,
gratis conferri debent, juxta illud Matlhaii'^:
Gratis accepistis, etc. Simonia autem tribus
modis committitur, et secundum hoc tres
fructus habet in arbore : committitur enim
a manu , ut munera corporalia conferendo
pro spiritnalibus obtinendis; item per (b)
muniis a lingua, ut per prcces carnales et
injustas spiritualia obtinendo; item munere
ab obsequin, ut cum quis per servitium liu-
nianum, injustum vel inhonestum, spiri-
tualia obtinet. Item nota alias species simo-
niae, quia permutando, transigendo spiri-
tualia bencficiaabsqiie superiorisaucloritate,
conlraliitur simnnia secundum jura. Appel-
latur permutatio, cum fit mutatio dignita-
tum, vcl qiiorumcumque bencficiornm ec-
clesiasticorum. Transactio autem est de qua-
cumqnerespirtuuli non gratuita pactio. Hoc
aulem circa materiam gencraliter est adver-
tendum, qnod spirituale dare vel accipere
pro temporali, ita quod spirituale cadat sub
prelio, est witium simoniae. Licel autem pro
laborc et pro susfenlatione secnndum bouas
consuetudines accipere seu dare.
Ilem, ut dictum est, alius fructus injusti-
tiaj seu fraudis est ad proximum, scilicet
injusta seutentia; et multos fructus morti-
feros habet, qui sunt justititTi perversio sive
dilatio ordinis, juris mutatio, falsum testi-
monium, injusta advocalio, iitterarum abu-
sio : qua^. omnia habent rationem luortalis,
secundum quod cedunt in proximi nocu-
mentum, et ex radice avaritiae procedunt,
ut pecuuia emergatur.
Circa qnartum , scilicet de injusta advo-
catione, nota peccata, quae ibi inveniimtur
Votn. — ■
— > \ Co,
de Sum. Bon., lih. II
\. — ^Malth., \, S.
c. .tixi, sent.
SPECULUM ANIMiE. CAP. II.
541
frequenter , scilicet injustum patrocinium ,
litis prolongatio, et juris sophistica allega-
tio, injustum consilium, scilicet de menda-
cio, seu pcrjurio in judicio faciendo : quae
manifeste rationem raortalis habent, cum
fiunt in proximi nocumentum.
Abasio Circa quintum, scilicet lilterarum abusio-
rilm!'" nem , nota etiam multa peccata , quse com-
mittuntur hoc facto, scilicet injusta impe-
tratio, ut cum, veritate tacita vel falsitate
suggesta, litterse ad vexationem proximi
impetrantur; injusta extensio, ut cum quis
habet htteram ad aliquas personas speciali-
ter, vel ad certum numerum personarum,
vel ad certum negotium , et ultra litterse
virtutem vel tenorem extenditur ad riegotia
vel personas ; item additio vel diminutio per
rasuram , vel fictio , cum quis buUam sub-
tiliter raserit, vel bullam falsam facit : in
quo ultimo casu, ipso jui-e majorem excom-
municationem incurrit.
Secundus ramuii principalis , qui ex ava-
ritia procedit, est inordinatus amorhabiti :
et ex hoc ramo hi fructus procedunt : in-
justa congregatio, inimisericordia , seu in-
compassio , restitutionis dilatio , irrecom-
pensatio, illiberalitas : de quibus est vi-
dendum , quomodo habent rationem pec-
cati.
Circa primum, de injusta congregatione,
est notandum, quod injusta congregatio
est , cum quis bona sua , seu fructus terrae
congregat solo ardore habendi, vel ut ca-
restia procuretur ;, et res servatee postmo-
dum carius vendantur, et iterum prelium re-
. ponatur. Ethocquidemrationemmortahsha-
bere potest, lium est ibi intentio ita congre-
gandi, nec dispergendi loco et tempore, sed
solo ardore habendi et luxuriandi in eis. Et
hoc exemplum patet in ilio divite, de quo
dicitur, quod dicebat ' : Anima mea, lia-
bes , etc. ; cui responsum est : StuUe , hac
nocte repetent animam tuam , scilicet dae-
' Luc, sii, 19. — 2 Miitlh., XXV, 42. — ' RoferUir
mones , etc. Ergo manifestum est , quod
faciebat peccatum mortale. Secundus fruc-
tus estiramisericordia in effectu, cura scili-
cet proxiraus in arela nt^cessitate videtur ,
et seitur hoc, et non subvenitiirei , cum
tamen omnia in necesfeitate debeant esse
communia : et tunc polest esse mortale ; et
secundum hoc raali judicabuntur de defectu
misericordise , sicut patet in Matthcco '.
Unde et sic intelligit Ambrosius , ubi di-
cit ' : a Pasce fame morientem ; si non pa-
visti, occidisti. » Non sohim aulem est in
praecepto proximum juvare in datione tera-
poi'aUum , sed etiam in aliis actibus mise-
ricordiae, sicut patet in Matthceo, ubi supra.
Tertius fructus est restitutionis dilatio. In
illis enim casibus, in quibus non transfertur
dominium, sicut in furto, rapina , et simi-
Ubus , semper est detentor in mora, et pec-
cat mortaUter retinendo , Ucet poeniteat ac-
cepisse , si tamen adsit reddendi possibilitas,
vel opportunitas. Unde et Augustinus di-
cit ' : « Non dimiltitur peccatum , nisi resli-
tuatur ablatum. » In hisautem, in quibus
dominium trausit in accipientera , sicut iu
mutuo, non est quis in mora , nisi secun-
dura conditiones appositas , et sic posset
esse tantse conditionis transgressio in pro-
ximi Isesionem, quod posset habere ratio-
nem mortaUs. Quartus fructus inordinati
amorip temporaUum est irrecompensatio ,
cum sciUcet quis multa bona accipit ab aUis,
et, ex inordinato amore temporaUum , ali-
quid recompensare dimitlit : quod manifeste
est contra jus naturale. De lioc tamen se-
cundum radicem judicandum est, scilicet ,
utrum hoc ex avaritia procedat , quae ha-
beat ralionem n.ortaUs : quaUs aulera ava-
ritia radicem mortaUs habeat , dictura est.
Sicut autem de irrecompensatione , ita et
de iUiberaUtate dicendum est, cum quis non
est UberaUs in dando.
ex Ambrc.sio, Decret., p. I, disl. Lxx.wi, c fasce. —
* Aug., ad Maced., e|iisl. liv, post med.
5i2
SPECULUM animj:. CAP. III.
habet secum , anticipatinnem , frequentatio-
CAPUT
Tertius principaHs ramus est concupiscentia
camis.
Tertius ramus principalis, qui ex radice
concupiscentiae , ex trunco malae voluntatis
proceflit , est carnis concupiscentia , secun-
dum Joannem in canonica sua ' , scilicet ,
in quaerendo delectationeni , et vitando mo-
lestiam. Et secimdnm hoc in duos ramos
principales iste ramus dividitur. Primus
autem ramus , qui ex quaestu delectatio-
num consistit, in duos ramos dividitur,,
qnia quaedam cst delectatio pertinens ad
conservationem invidui per actum refectio-
nis ; alia est pertinens ad conservationem
speciei per propagationem seminis.
Quantum autem ad primuiii , speciahter
pecratum gulae consistit. Est autem gula,
secundum quod hahet rationem peccati mor-
talis, inordinatus appetitus vel usus nutri-
menti, rationem suljvertens, et avertens a
Deo : et lioc patet in illa gula praecipue,
qua quis praecepta Dei non timet praeter-
gredi, ut delectamenta cihorum sequatiir,
et illa in qua etiam ratio suhvertitur , cum
ex deliheratione seu adversione rationis pro-
cedit, ut cum quis scienter .so inehriat, vel
naturam propriam gravat. Unde (irego-
rius, trigesimo Moraliiim ', sic ioquitur de
gula dicens , quod dominante gulae vitio ,
omne quod egerint homines fortiler , per-
dunt. Sicut aulem aUa vitia sua venialia ha-
hent, ut supra dictuni est, ita etiam gula
sua venialia liabet, ubi circa actum nutritio-
nis et desiderium non est inordinatio contra
Deum , nec adversio (a) rationis ; quia tales
actus Tion sunt quandoque in potestate ho-
minis. Ex hoc aulem ramo pra;cipue tres
rami exeunt principales , scilicet incontl-
nentia giilae, inimodestla, et delectatio.
Circa prinuim, scilicet de incontinentia
I gulae , notaudum est , quod istos fructus
' I Joan., II, 16.— ■ Greg., Moral., lib. XXX, cxiii,
(a) Cat. edit. aversio. — (A) Coet. edit. et.
nem, et jejunii fractionem. Anticipatio est, °*°'"''
cum quis horam comedendi anticipat, quod
potest fieri tempore jejunii, vel alio tem-
pore. Si autera tempore jejunii quod est in
praecepto, cum hora comedendi secundum
jura et consuetudinem assignetur post me-
ridiem, qui horam notabiliter anticipat sine
causa, sola comedendi lihidine , fraudem
facit , nec tale jejunium reputatur : ut si
quis forte hora tertia comederet , et sic se
impleret,quod postmodum iiladie non esu-
riret. Qui autem fraudem facit legi , com-
mitlit in legem. IJndc Chalcedonense Conci-
lium ' : « NuUatenus judicandi suntjejuna-
re , qiii ante comedunt, quam vespertinum
celebretur officium, quod tempore quadra-
gesimali dicitur ; alias autem post nonam. »
Item ista anticipatio fit etiam alio tempore,
ut multi qui voluut comedere statim quando
de lecto exeunt, sicut hruta , etiam quando-
que absque aliquo appetitu ex prava con-
suetudine . quod est grave peccatum ; et vix
potest contingere , quin a radice mortali
procedat. Secundus fructus est frequentia
cihi vel potus : quod nisi cogat aelas , vel
infirmitas, vel jusla necessitas, manifeste
contra rationem est peccatum ; quam prohi-
het Apostolus, qui ponit ' comessationem
inter opera carnis , de quibus dicit : Qui .
talia agunt , regntim Dei non possidebunt.
Per quod patet manifeste , quod aliqua co-
messatio habet rationem mortalis , cum
scilicet procedit ex gula eo modo , quo ha-
het rationem mortalis. (}uando autem ha-
heat rationem hanc , dictum est supra.
Tertius fructus incontinentiae giilae , est
fractio jejunii ab Ecclesia instituti : quod
fit in numero (6), et in qualitate : in numero
comestionum , pluries comedendo ; in qua-
litate cibi, cibum vetitum comedendo , ut
comedeudo carnes, vei lacticinia, et hujus-
modi, in Quadragesima. Et hoc de jejunio jejn-
est sciendum, quod quicumque hoc jeju- """"
aute med.
ciUoruiu. -
• • Non reperitur iu colletliouibus Con-
' Gal., V, 21 et seq.
nium non observat absqi
superioris, justa necessitate laboris neces-
sarii , vel paupertatis notabilis , vel aetatis ,
vel inflrmitatis , est transgressor prsecepti ,
et sic peccatum mortale committit. Unde
Hieronymus ad Lucinium, loquens de jeju-
nio, dicit ' « Unaquaeque provincia abundet
in suo sensu , et praecepta majorum leges
apostolicas arbitretur. » Per quod patet je-
junium esse in praecepto.
Secundus ramus principalis gulae , est
immodestia, scilicet cum in nutriendo cor-
pus , modus debitus non servatur ; et duos
fructus habet , scilicet aviditatem , et nimie-
tatem. Est autem aviditas , inordinata in
comedendo gulositas ; et est peccatum, cum
motus brutales et inordinatos debeat refre-
nare ; et potest quandoque sine peccato esse,
utcum homo non subjacet suae potestati ; et
quandoque est veniale, ut cum ita reprimit
sicut decet , et potest esse mortale , si ex ra-
dice mortali procedat, sicut de frequentia
dictum est. Secundus autem fructus immo-
destiae in cibo est nimietas, ut cum quis co-
medit in nimia quantitate, vel bibit. Ex hoc
fructu nascitur corporis gravitas et inflrmi-
tas, raentis hebetudo etcaecitas, judicii prae-
cipitatio, incircumspectio , ebrietas, loqua-
citas, inepla laetitia, et dissolutio. Circa ma-
teriam istam notandum in generali, quod
ille nimis dicitur comedere, qui ultra com-
moditatem naturae comedit et bibit : et est
conlra rationem , et per consequens pecca-
tum , cum actus nutritionis sit ad conserva-
tionem individui, et per talem culpam fiat
naturae subversio : unde patet , quod ibi est
abusio et peccatum. Et tantum in gravamen
naturae procedere potest, si ex deliberatione
flatj quod lial)ebit rationem mortalis. Ex
deliberatione autem dico , quia quandoque
ex passione famis , vel praetextu aestimatae
necessitatis hoc potest fleri, quod de faciii
non esset judicandum mortale. Ex hoc au-
tem fructu, ut dictum est, est corporis gra-
SPECULUM ANIM^. CAP. IH. 543
dispensatione vilas et inflrmitas, quae ex nimia cibi sump-
' Hierou., ad Luci
de Mrah., lib. I, c. vi
VIII. — ■■' Amljros.j
ertur Decret., p. II,
tione procedit, et hebetndo mentis, et cae-
citas, quffi licet magis rationem poenae quam
culpae habeanl , tamen causa peccali esse
possunt, cum quis ratione inflnuitatis, vel
gravitatis carnis , jam non potest fiicere nec
implereid, ad quod a natura sive (a) ex prae-
cepto tenebatur ; vel cum ex nimia sump-
tione cibi vel potus, in talem hehetudinem
vel caecitatem mentis incidit, quod necessa-
ria ad salutem non cogitat, nec dijudicat,
et transgredilur, vel sententiam vel verbum
praecipitat in proximi nocumentum. Et tunc
manifeste non excusatur quin talibus possit
peccare mortaUter in tfilium commissione ,
cum factus sit ineptus ad talia exercenda,
dando operam rei illicitae. Et haec intelligo ,
nisi amisisset totaliter rationera, vel forte
corporis potestatem,eo modo, quo de ebrie-
tate dicetur.
De ebrietate autem notandum , quod si Ehriftias
quis sciens vini vel liquoris fortitudinem ,
et advertens quod ex ejus nimia sumptione
potest ebrietatem incurrere , nirais sumen-
do peccat mortaliter, quia scilicet usu ra-
tionis se privat, et omnium peccatorum pe-
riculis se exponit. Unde Ambrosius, in Hbro
de Patriarchis^ : « Vitandara discimus ebrie-
tatem, per quam crimina vitare non possu-
mus : nam quae sobrii cavemus, per ebrie-
tatera ignorantes committiraus. » Et Apo-
stolus , ad Galatas \ inter opera mortaUa
ebrietatem connumerat. Potest tamen ebrie-
tas contingere absque mortali , et etiam ve-
niali, ut cura quis liquoris fortitudinem non
agnoscit, vel liquorem inebriantem pro alio
bibit, vel siti ducitur non advertens. Unde
et Augustinus , contra Faustum \ Loth de
ebrietate excusat. Cura ;autem quis ratione
ebrietatis, vel occasione, peccatum mortale
ignoranter postmodum commitlit, si mor-
talis fuit ebrietas, non totaliter excusatur;
tamen secundum quod ratio voluntarii di-
caus. 15, q. I, c. Sane. — ^ (Jq/ _ y, 2'. - ' Aug.,
cont. Faiist., lil). XXII, c. XLlv.
(a) Ccet edit. deest sive.
544
SFECULUM ANIMiE. CAf. III.
minuitur, sic peccaUim excusatur a tanto,
licet non a loto. Si autem ebrietas absque
peccato contingit, tunc a peccato mortali
excusare potest. Unde Augustinus Loth
ebrium ab incestu excusat, dicens contra
Faustim ' : v Loth culpandus, non quan-
tuni incestus, sed quantum ebrietas meruit.»
Tameu cum quis ad se redierit, debet de illo
peccato dolere, ut credo, etetiam conflteri:
quiaad superiorempertinet judicare, utrum
talis fuerit ebrietas, quae peccatum valeat
excusare. Item folium istius immodestiae est
loquacitas, quae multa folia secum habet,
scilicet multiloquium , vaniloquium , stulti-
loquium, turpiloquium : de quibus, cum
voces sint signa intellectuum, judicandum
videtur secundum rationem radicis.
Ultimus fructus nimiae comestionis est
iuepta Iffitltia et dissolutio, quae sortiuntur
rationem peccati secundum radicem , et in
aliquibus, secundum scandalum , seu occa-
sionem scandali, quod tantum esse poterit,
quod habebit rationem mortalis.
Terlius ramus principalis, qui ex gula
procedit , est inordinata delectatio : et hos
fruclus eliam secum habet , scilicet sollici-
tudinem in qucerendo, studiositateminprae-
parando , multiplicitatem ia diversiflcando ,
carestiam in emendo , voracitatem in su-
mendo ; (juae rationem peccali sortiuntur se-
cundum rationem radicis, et personarum,
et staluum , vel secundum quod in talibus
fit ila notabihs superfliiitas atque sumptus ,
quod pauperum indigentia et necessitas hoc
faciat habere rationem niortalis , eo modo ,
quo superius de prodigalitate est dictum.
Secundus ramus principahs, qui ex radice
carnalis concupiscentiaj procedit, est delec-
talio inordinata circa actum qui pertiuet ad
conservationem speciei, ut dictum cst supra,
quaj luxuria appellatur : quai quidem habet
rationem peccati, in quaiitum repugnat ra-
tioni vel naturae ; et habet rationem morlaUs,
sicut patet ad Galatas *, ubi inter carnis
opera computatur. Hic autem ramus cum
> Aug„ cont. Paust., lib. XXII, c. XLIV, — = GaL,
ramo convenienter inseritur,
quia ex gula procedit ; et gula ei materiam
administrat, quia semen secundum Philoso-
phum ' est superfluum alimenti. Sicut au-
tem dictum est de aliis peccatis, quod motus
proprii et diversi, qui praeveniunt rationem,
nec adhibetur consensus , non habent ratio-
nem mortalis , sic etiam de luxuria est di-
cendum.
Ex hoc autem ramo tres rami speciales
procedunt, qui sunt : inhonestas, carnalis
alTcctio , et inconlinenlia. Inhonestas hos mho-
fructus emiltit , quia est inverecunda in ""'^^"
verbo, in gestu, in facto, in habitu. Circa
inverecundiaiu hoc est advertendum , quod
licet sit passio , tamen ex vitio orilur ; cum
enim inverecundia sit de turpi proprie, quia
qui iuverecundus est , turpia videtur dilige-
re; unde de ipsa judicandum est sccundum
rationem radicis. Neque enim quandoque
est in potestatc hominis, quando voluerit,
verecundari, quia hujusmodi passiones ut
frequenter complexionem sequunlur.
Circa inhonestatem in gestu, vel facto, vel
verbo, sciendum quod mullum ex affectu
pensantur, vel secunJum quod ex hoc ra-
tione tempoiis, vel loci, vel personae potest
oriri scandalum ; et tunc ex aliqua circum-
stantia posset tantam praestare occasionem
scandali , quod posset habere rationem mor-
talis, ut si forte persona religiosa, vel posita '
in exemplum, choreas vel tripudia duceret,
vel si forte quaecumqne in 1'arasceve talia
exercerent (a). Inhonestas autcm in verbo ,
quae scurriUlas dicitur, de qua dicit Aposto-
lus * : Nec nominetur in vobis , ex atlectu
pensatur, vel secundum scaudalum ratione
persouie , vel secundum quod verba talia
alios ad malum incitant , cum et tali inten-
tione dicuntur ; et sic posset habere rationem
niortalis. Et sic etiam de choreis, et cantile-
nis , et lusibus inleUigendum est. Per haec
igitur quae dicta sunt, patet quomodo his-
triones, saltatrices , et tales joculalores , qni
lU. — 3 Ar
' Ejjftet., V
de Gener. Aniinal., lib. 1, coul. 29.
— (a) Ccot, edit. exercereutur.
babitus.
SPECULUM ANIMiE. CAP. III.
inhonestis verbis et faclis liomines faciunt radix mortalis
delectari , non pensantes quai verba vel facta
proferant, dum tamen possint pecuniam ex-
torquere, non sunt in statu salutis. Dare
etiam talibus est in peccato fovere. Unde Au-
gustinus super Joannem ' : « Dare res suas
histrionibus, vitiosum est. » Qui autem talia
exercent officia absque inhonestate ad re-
creatiouem hominum, cum quandoque talis
recreatio sit laetitia et vlrtus , etiam secun-
dum Philosophum eutrapelia nominatur ,
non tales damnandi , nec talibus dare judi-
catur peccatum.
Circa inhonestatem habitus notandum ,
quod iste fructus quatuor secum habet, sci-
licet superfluitatem , pretiositatem , curiosi -
tatem, et inhonestatem. Superfluitas autem
consistit in duobus , numero et mensura, ut
cum habentur vestes plures , vel nimis latce
vel defluentes. Item curiositas in veste duo-
bus modis invenitur, scilicet in colore et mo-
do facturae. Inhonestas autem est, cum mo-
dus facturse vestium impudicitiam praetendit
et ad malum provocat , ut pretiosarum ves-
tium , vel circa collum et guttur, tale quod.
Hujus autem inhonestatis sunt fructus, unc-
tio, lotio, deceptio, compositio, multipU-
catio , adinventio ; ut cum flunt unctiones
vel lotiones ad acquirendum colorem , vel
deceptiones in mutando capillos, vel fucaudo
caput et hujusmodi; item compositio , ut
cum nimis stricti sotulares , vel singularis
modus in compositione servatur ; item mul-
tiplicatio jocaUum ; etiam adinventio novi
modi in talibus : quae omnia , quomodo ra-
tionem peccati liabeant , videamus.
Circa ergo hanc materiam est notandum ,
quod ista quatuor possunt habere rationem
peccati, vel ratione perversae intentionis, vel
contrariae consuetudinis, vel conditionis per-
sonae , vel temporis , vel ratione radicis pos-
sunt liabere rationem peccati, vel cum ista
ex superbia oriuntur, et ad inanem gloriam
ordinantur, vel cum ista fiunt intentione
placendi , et ad luxuriam provocandi : et si
' Aug., super Joan., tract. c. — •' Aug., de reg.
545
t, et ramus mortalis erit.
Dicit enim Augustinus *, quod non solum
appetere, sed etiam appeti velle, criminosum
est. Haec eUam raUoiie consuetudinis con-
trariae possunt habere ralionem peccati, ut
cum quis quaerit habitum, qui consuetudini
terrae non congruit, vel unguentis uUtur,
vel modo ornatetincedit in scandalum proxi-
morum, ut si vir veste muliebri uteretur, et e
converso, et hujus modi. £t ita talibus tanta
posset dari occasio scandali, quod posset ju-
dicari mortale. Unde Augustinus, tertio Con-
fessionum ' : « Consuetudo, vel lex terrae, nul-
lacivisvelperegrini libidine violetur.» Item
ratione conditionis personae, quia ahud decet
clericum et personas ecclesiasticas, vel prae-
latum et rehgiosum, aUud personas laicas;
aUud divitem, aliud pauperem; aUud vi-
duam, aliud conjugatam. In hoc etiam po-
test contingere ratio peccati, secundum quod
quaeUbet persona suum statum in aliquo
prsedictorum excedit, ut si forte tot paria
vestium velit habere burgensis aliqua, quot
regina ; et sic de aUis. Unde sii; potest in ta-
Ubus excedere statum suum , quod oportet
concludi, quod ex aliqua mala radice pro-
cedat, et quod vergat in scandalum proxi-
morum. Quarto ratione temporis, ut cum
quis utitur talibus, et talia multipUcat tem-
pore necessitaUs pauperum, et cum tanta
est caristia, quod pauperes arctam indigen-
tiam patiantur, quod deberent pauperibus
erogari, quae in taUbus superfluitaUbus ex-
penduntm-: et tanta posset esse ex una parte
superfluitas, et ex alia tanta indigentia, quod
posset habere i-ationem mortaUs eo modo,
quo dictum est de prodigalitate.
Secundus ramus principalis luxuriae est
carnalis affectio, quae duobus modis contin- camaiii
git : vel secundum quod aliquis ad carnem. ""'«'=''''•
suam seu corpus inordinate afficitur, vel
etiam ad aUum. Primum autem istorum
cura carnis vocatur, de qiia dicit Aposto-
lus ' : Curam carnis ne fecerilis in deside-
epist. cix, al. cc\i, a.
;. VIII. — ' Rom., .xiir.
1., Confess.,
35
5i6 SPKCUi.UM ANIMiE. CAP
riis. Hujus autem rami sunt multi fructus,
secundum diversa opera in quibus consistit
carnalis delectatio; et secundum hoc est
mollities in vestibus, in culcitris, in lineis,
in sedilibus, et in iectis quies corporis. Item
sollicita cautio adversitatis, vel frigoris, ca-
loris, famis, et hujusmodi : et ista licet de
se non habeant rationem mortalis, tamen
circa ista tanta potest esse soUicitudo, quod
ista praeponunlur amori divino, vel aliquod
divinorum praeceptorum omittitur, vel ali-
quid contra Deiim fit, ut talia habeantur.
Item carnalis affectio quandoque habetur,
ut cum quis ratione eorum, quae ad carnera
pertinent, inordinate diligit, potest carnalis
affectio nuncupari. In hoc autem potest esse
duplex excessus, scilicet in affectu, et effectu.
In affectu autem potest esse duplex, vel se-
cundum quod caro sonat in naturam, secun-
dum illud Apostoli ' : Carnem suam nemo
odio habuit ; vel secundum quod sonat vi-
tium, secundum illud ': Caro et sanguis
regnum Dei non possidebunt. Primo modo,
quando est excessus indiligendo filios vel pa-
lentes, ut eorum (a) amor Creatori praefera
tur, utsi quis Deum offendere magiseligeret,
quam amorem talium amittcre, vel eorura
quodcumque detrimenlum videre : quod
esset peccatum mortule secundum verbum
Domini, dicenlis': Qui amat patrem, aut
matrem, aut filios plus quam me, non est
me dignus. Est autem alius amor carnalis,
secundum quod caro sonat in vitium, qui
ex corruptione carnis nasoitur, ut cura quis
ad aliara personam sic quandoque afficitur,
quod licet in actu peccati consensus non in-
terveniat, tamen ad actum illum talis affectio
aliqualiter ordinatur: quod exejus fructibus
comprobatur, cum scilicet ex mutua coUo-
cutione, vel societate, vel aspectu, vel visu,
carnis stimuU oriuntur. Constat autem se-
cundum Apostolura * , quod si rami sint
mali, et radix etiam raala erit. Hoc etiam
patet, quod habet rationem peccati, quia ex
tali affectione ratio araittit doniinium, et
' Eiihes., V, 30. — M Cor., xv, 50. - » Matth., x,
voluntas eUam rationem quandoque sequi
non potest, tali affectione ligata, cura scUicet
atfectus trahatur ad cogitandum de re ama-
ta, nec sit in polestate ejus cogitationem di-
mittere. Insuper et a.l Dei delectaUonem ele-
vaii non potest , tali affectione depressa. In-
super et quandoque corporis detrimentum
incurrit. Cum igilur aliquis se scienter ine-
brians, quia usum et potestatem rationis
voluntarie amitUt, et in corpus proprium
peccat, quia ex hoc deterioratur in corpore,
multo amplius videtur, quod qui in talem
affectionis servitutera se scienter injicit, cum
non ita cito sicut ebrietas transeat, peccat
mortaliter. Unde et hoc videtur dicere Au-
gusUnus in Speculo , cum de talibus dicit ' :
« Secmidura concupiscentiara carnis alteru-
tro delectantur ardore, et intactis etiara ab
imraunda violuUone corporibus, fugil cas-
titas ipsa de morihus. » Sicut autera supra
diclum est, quod quandoque ebrietas raUo-
nem raorlalis non habet, cura aliquis forti-
tudine vini vel condilione decipitur non ad-
vertens; sic et si quis per contubernium
persoiia; alicujus in talem affectionera in-
cidat non advertens, non judicarera pecca-
tum, imo potius passionem. Si inde adver-
tens, affectionis periculum fovet, aflectionem
et nutrit, jam in talem affectioneni consenUt.
Si autem aliquis talem affectior.em sentiret,
et semper displiceret eidem , aut si esset ur-
gens necossitas, vel magna utilitas convi-
vendi, vel colloquendi, vel consolandi per-
sonas hujusraodi, non crederem judieandum
mortale, nisi per talem affecUonem sentiret
in se notal)ile spiritualium detrimeutum. Et
si forte talis esset persona, quam oporteret
actus spirituales exercere, et per hoc impe-
diretur, ne possit implere officium compe-
tenter, tunc licet in societate personai illius
posset sequi utilitas, laraen ex online chari-
tatis tenelur occasionera vitare, cnm dara-
nura suura magis quam alterius vitare te-
neatur.
:*".— ' Rnm., si,
A/o«ac/i.,epi9t.cix
Aug.
Ueg. 111, c. XXI, et fieg.
19.— (ij) Ccet. edit. cuo].
SPECULUM XmUM. CAP. II
Item ex affectione carnali in effectu oritur
acceptlo personarum, et perversio ordinis
charitdtis, et favor mali. Circa primum, sci-
licet de acceptioue personarum, uotandum,
quod acceptio personarum est, cum alicui
personaj aliquid utilitatis impenditur, cum
tamen illud idem faciendi alteri major ratio
inveniatur. Et hoc quidem ex affectione
inordinata oritur et contra legem , juxta il-
lud ' : Non accipietis cujusquam -personam.
Haecacceptio personarum quadruplicem fruc-
tum habet, quia in beneficiis, eleclionibus,
honoribus, et judiciis. In beneficiis est du-
phciter^ ut cum dantur beneficia ecclesias-
tica, vel temporalia. Circa coUationem be-
neficiorum ecclesiasticorum tunc inteUigo
acceptionem personarum habere rationem
mortalis , cum beneficium ecclesiasticum
ahcui indigno confertur , scienter dignis
postpositis, sive sit intuitu consauguinitatis,
vel etiam beneficii temporaiis, vel affectionis
spiritualis. Similiter autem et divitem eli-
gere ad dignitatem Ecclesije, contempto
paupere inslructiore. Unde Augustinus sa-
per illud % Nolite in personarum acc^ptio-
ne, etc. : « Quis, inquit ', ferat, si quis divi-
tem eligat ad sedem honoris Ecclesise , con-
tempto paupere instructiore et sanctlore ? »
Si autem sint temporalia beneflcia, sic in eis
potest esse personarum acceptio mortale
peccatum, in necessitatis articulo, quando
quis tenetur beneflcium conferre ex prae-
cepto , et cum datur beneflcium ilii qui non
indiget , ratione particularis amoris , et ille
quiest (a)inarctanecessitatecontemnitur. In
his autem, in quibus non tenetur quis dare,
non cadit acceptio personarum, secundum
iUud Matthcei * : Aiit non licet mihi quod
volo facere?
Circa tertium, scilicet de acceptione in
honoribus , est notandum , qaod cum quis
soluin ratione divitiarum honoratur absque
ratione virtutis vel status , peccatura est, se-
cundum illud":» Quicumque divitem prop-
347
peccat. » In hoc aulem
ter divitias honorat .
posset habere ratiouem mortalis , ut si quis
pauperes sanctos contemneret , nec eis ra-
tione sanctilatis honorem praestaret, nec ali-
quem , nisi divitem vel potentem , hono-
rare vellet, cum, secundum Phiiosophum^
honor non sit aliud quam testimonium vir-
tutis.
Circa quartum , hoi notandum videtur,
quod qui sic personam ia judicio accipit a
vero judicio deviando , manifeste facit con-
tra justitiam et proximi charitatem , et ita
non est dubium quin peccet mortaliter ; unde
et contra legem est , quae dicit' : Non acci-
pies personam, ut a verojudicio devies.
Circa secundum principale, quod ex af-
fectione carnali oritur, scilicet de perver-
sione ordinis charitatis , hoc primo notan-
dum est, quod charitas ordinata esse debet,
secundum illud ' : Ordinavit in me charita-
tem. Quatuor autem sunt secundum chari-
tatem diligenda per ordinem , scilicet Deus ,
nos , proximus, et eorpus nostrum. Hic au- ordo
tem ordo est necessarius ad salutem respectu «''ania-
bonorum spiritualium, scilicet quod amor
alicujus creatura3 Deo nullatenus praefera-
tur. Item , quod non faciat aliquis peccatum
propter dilectionem proximi. Item, quod
corpus proprium non tantum diligat , quod
ex hoc aliquo modo peccatum vellet commit-
tere. Item , quod salutem proximi proprii
corporis dilectioni praeponat.
Tertius fructus affectionis carnalis est fa- ^„0^
vor mali , et hoc flt multis modis : quando- "^"-
que enim ex familiari amore contingit, quod
peccatum alterius dissimulatur, et secundum
hoc est incorrectlo, consensus, procuratio
seu adjutorium , et communicatio in casu il-
hcito.
Circa primum notandum , quod correctio correc-
proximi est omnibus in praecepto , cum ta- ''" .p'°'
men scitur vel creditur quod correctio pec-
catum impediat, quod alias fleret. Et licet sit
omnibus in praecepto, illis tameu praecijjue,
' Deuter
CLXVII,
-' Jac, II, 1,— »Aug., Epist.mx,
■ ♦ MaUh,,xz, 13.— "Gloss. interlin.
inJacob
XVI, 19. ■
" An?t., Rhct, lih. I, C.V.- TDeut.,
II, 4. — (u) Cret. edit. eA qui.
548 SPECULUM ANIM^
quibus incumbit ex officio , ut sunt domini ,
principes^ praelati ; et magis in boc peccare
possunt. Quod autem correctio sit omnibus
in praecepto, patet per Augustinum, de Ver-
bis Domini^ : « Si neg'igis corrigere, pejor
factus es eo , qui peccavit. »
Itcm procuratio peccatl, et (a) consensus in
peccatum, ailjutorium quodcumque, et par-
ticipatio, si sint respectu peccati mortalis,
erunt ejusdem generis secnndum Aposto-
lum diccntem ' : Qui talia agunt, digni su7it
morte : non solum qui talia agunt, sed etiam
qui consentiunt facientibus.
Terlius ramus carnalis concupiscentiae est,
. ul diclum est, incontinentia, quae prapcipue
circa actus venereos consistit. Ex hoc ramo
procedit turpis imaginatio , motus carnalis ,
delectatio sinTpIex , et morosa , adversio pe-
riculi , consensus in delectationem , et con-
sensus in opus, et doinde fructus operis ma-
lus. Circa materiam istam notandum est ,
quod in consensu iu delectationem primo
morlalis ratio invenitur. Sicut enim dicit
Auguslinus': « Si mente delectatio tenea-
lur, et voluntas (6) , cum adversione peri-
culi , (c) in delectationem hujusmodi consen-
lit, etiamsi in opus exlrins ciim non inler-
veniat cousensus, uihilomiuus est mortale
peccatum , et propter hoc tolus homo dam-
nabitur. » De consensu autem in opus mor-
tale, quin habeal rationem mortalis, non est
dubiiim. Fructus autem operis per quinque
sensus dislinguitur, sciiicet in auditu , visu,
odoratu , loquela, et tactu. In auditu autem
multiplex contingit peccatum luxuriae, prout
luxuria in inordinatam delectalionem ducit :
scilicet in curioso auditu rumornm , instru-
mentoruni musicorum , cautilenarum scur-
rilium , et verliorum inhonestorum : quae
omnia videntur judicanda secundum habi-
tum, quo quis movetur ad audiendum talia,
scilicet seiuiiduni conditiouem radicis. Visus
etiam iuordinatus pesliieros fructus habet :
CAP. III.
aspectus pulchritudinum , et visus delecta-
biiium , cum inordinatione delectalionis, et
curiosus aspectus mulierum ; item aspectus,
signa, et nutus ; item aspectus factorum im-
pudicorum, et motuum, seu carnalium pec-
catorum , de quibus dicit Augustinus in Spe-
culo * : 0 Nec dicatis vos habere animos pu-
dicos, si habeatis oculos impuiicos, quia
impudicus oculus impudici cordis est nun-
tius. Et cum se sibi mutuo aspectu corda nun-
tianl impudica, et alterutrodelectantur ardo-
re, etiam intactis ab immunda vio! ilione cor-
poribus, fugit castitas ipsa de moribus.» Se-
cundum hoc igitur salis potest patere, quo-
niam inordinati aspectus possunt habere
rationem raortalis , cum scilicet ex malo
consensu periculum grave et probabile pec-
cati mortalis in se vel in alio advertitur ex
aspeclu; quoniam secundum Sapientem':
Qui amatpericuhm, in illo peribit. De odo-
ratu autem judicandum est secundum con-
ditionem radicis. De loquela autem , secun-
dum quod ex carnali concupiscentia oriri l
videtur, multi prodeunt fructus, scilicet scur- '
rilitas, de qua jara dictum est, cum de in-
honestate verborum fecimus mentionem ;
item incitalio , provocatio ad peccatum ,
vorl)o vel scripto , vel nuntio ; ilem attrac-
fio per verba dulcia : quae afTeclu pensun-
tur.
Circa tactum hoc advertendum videtur,
quod iu tactibus muliiplex peccalum inve- '
nitur, secundum quod loca, circa quae tac-
tus contiiigit , habent majorem inhonesta-
tem , et magis possunt ad luxuriam provo-
care. Unde hoc ciroa istaiu materiam est
tenendum, quod libi(Hnosi tactus, et oscula,
absque etiam consensu in opus carnale, ha-
bent rationem peccati mortalis , secundum
quod in eis oritur delectatio carualis volun-
tarie et deliberalive. Uude super illud " ,
Fornicatio, et omnis immunditia, etc, dicit
Glossa: « lu osculis et amplexibus, de qui-
1 Aii''., df
. Doni., seim. xvi, al. Lxxxv;i, d. 7.
jt. — (6) llem voluulale. — (c) Itcin
— ' Pom . I, 32. — ' Aiig., de Gei.es. •oiit. Maiiic/i.
Iib. Il,c. XIV.— » Aug., Ke/jul., w, c. xxi, etepist. cix
[I, 27. — • Ep/iet., V, 3.
lor. cil. — ' liccli.
SPECULrJM ANIMTE. CAP. III
busdicit Aposlolus ibidem, quod non habent
hereditatem in regno Clu-isti et Dei. » Ilic
autem tactus distinguitur , quia vel flt in
personam propriam, vel in aliam ; et codcm
modo habet ralionem peccati. Cum tactu
autem ponitnr corruplio carnis, qnse pollu-
tio dicitur; quae duobus modis conlirigit :
aut per actum tactus, seu imagiiiationem
deleclationis raorosae, aut per aclum carna-
lem. Si primo modo per tactum vel imagi-
nationem, hoc contingere potest duplii^iter :
Depoi- aut dormiendo, aut vigilando. Circa pollu-
utione. jjQ^g^^ jjj somno, de boc breviter est notan-
dum, quod talis poUutio se ■undum se non
habet rationem pcccali , eo quod tunc libe-
rumarbitrium vinctum sit, scilicetpercom-
parationem. Potest autem contingere ex
supeifluitate cibi vel potus, vel ex turpi
imaginatione in vigilia pra?cedente. Quod si
causa mortalis fuit, puta quia vigilando
consensit, vel actum gula; mortalem exer-
cuit, secundum hoc pollutio estsignum gra-
vioris , et tunc dictae circumstantiae sunt in
confessione notandae vel dicendae. Cum au-
tem talis pollutio illusione diaboli, vel debi-
litate retentivae, vel virtute exclusivae coa-
tingit , nec adest complacentia, non babet
rationem peccati. De pollutione autem vigi-
lando sic distinguitur, quod si est procurata
per tactum, vel imaginationem voluntariam
quoquo modo, vel per auditum , vel visum,
vel molum ; omuis enim talis resolutio , si
sit procurata, vel si consensus interveniat,
est mortabs quocumqiie modo. Et si semen
extra vas naturale voluntarie emittaiur ,
babet rationem mortalis peccati, quod etiam
contra naturam est. Si autem in tactu sit
sexus mutatio, etiam gravissimum est pec-
catum, et talia peccata nec nominari debent,
et ignominiosa dicuntur. Potest etiam hu-
jusmodi poUutio contingere per actum car-
nalem ; et hoc dupliciter, quia vel per actum
matrimonialem, vel per actum moechiae. In
actu autem matrimoniali potest contingere
deordinalio in modo, in tempore, et in
causa. In modo quidem peccatum est , cum
549
modus qui naiurai no'i congrnit, invenitur.
In tempore autem, cum tempore menstruo-
rum debitum exigitur, quod est contra
legem; si scienter fiat, est peccatum mor-
tale. Ilcm cum tempora oratioiii, bonestati,
et festivitatibus Sanctorum deputata, non
observanlur : quod famen mortale non dico.
Item in causa, cum in aclu bujusmodi non
proles, sed carnis delectatio quairitur : quod
licet excusetur per matrimonium, tainen
posset babere rationem mortalis, si usque
ad hoc inordinatio extendatur, quod imagi-
nando alienam mulierem cognoscat pro-
priam , vel si eo affectu coguoscatur , quod
etiamsi uxor propria non esset, vellet nihi-
lominus delectationem complere. Si autem
per actum moechiae (alis inordiuatio com-
pleatur, secundum hoc bujusmodi peccali
sex species distinguuntur : simplex forni-
catio, solutus cum soluta; adulterium, liga-
tus cura ligata , vel altero ipsorum ligato ;
stuprum, in defloratione virginum; raptus,
qui consistit in violenta mulieris cognitione ;
item incestus, qui est, cum cognoscitur
consanguinea vel affinis ; item sacrilegium,
cum scilicet Deo dicatae virgines vel viduae
cognoscuntur , vel in sacro loco talia exer-
centur. De quibus omuibus pertranseundum
j udico, cum absque hajsitatione habeaut ra-
tionem moitabs.
Secundus ramus principalis, qui ex carnis
corruptioae contingit, ut dictuni est supra,
est inordinatio in evitandis adversis ; et ex
hoc ramo procedit vitium capilale, quod
acedia norainatur. Est .^uteni acedia secun- Acedu
dum actum proprie, ut est vitium principale ''""''■
et capitale, tristitia quaedam aggravans,
quae ita deprimit animum hominis, ut eidem
nihil agere libeat, et maxime bonum aliquod
spirituale. Habet autem rationem peccali
mortalis, in quantum quis per talem tristi-
tiam bona spiritualia devitat deliberative ,
nec placenl ei : quod frequenter ex carnis
coriuptione procedit, in quaulum scilicet
aliquis curam carnis agens, spiritualia re-
fugil, carne contra spiritum dominante.
550 SPECULUM A.NIMiE. CAP
Unde a beato Gregorio, XXXI , Moralium\
inter capitalia vitia computatur. Sicut au-
tem (le aliis est praedictum, non quaelibet
acedia , nec quilibet motus acediae habet ra-
tionem mortalis ; sed oporlet quod ex deli-
beratione procedat. Ex boc ramo procedunt
secundum Isidorura,de SimmoBono^, et
secundum Gregorium, XXXI Moralium, alia
vitia, quae sunt pusillanimitas, torpor, eva-
gatio mentis , instabilitas corporis , tristitia
cordis, et desperatio.
Pusu- Circa primum , de pusillanimitate scien-
imm.8 (jyj^,^ quQfj jUg pusillanimis dicitur, qni ani-
mum pusillum habet ad exequendum bona
opcra, qucB faciliter operari posset. Unde
sicut praesumptio habet ralionem peccati ,
quia per eam tendit homo ad ea , quae ejus
potestatem excedunt ; ita et pusillanimitas
est peccatum, dum recusat tendere in illud
bonum, quod commensuratum est suae per-
sonae. Et inde est, quod servus qui accepit
pecuniam domini sui , et fodit in terra , nec
operatus est ex ea propter quemdam pnsil-
lanimitalis timorem , punitur a Domino , ut
patet in Matlhm et in Luca '. Habet autem
pusiilauimitas rationem mortalis, cum pusil-
lanimitate dimittuntur necessaria ad salu-
tem, iitdivina prajcepta. Posset nihilominus
habere rationcm mortalis in casu, ut si quis
dctrimeiitiim fidei , vel damnum proximi
spirituale, vel etiam temporale, ex pusilla-
nimitale defensionis, praedicationis, vel cor-
reclionis dissimularet. Unde Gregorius in
Pastorali dicit ', quod illi, qui prodesse uti-
litati proximorum refugiunt, si districte
judicentur, ex tantis rei sunt, quantis, ve-
nientibus ad se, prodesse potuerunt.
Timor. Ex ramo autem pusillanimitatis procedit
timor servilis, humanus et mundanus, qui
eodem modo, sicut de pusiHanimitate dic-
tum est, sortiuntur rationem peccati. Est
autem timor servilis , cum quis , ut ser^ ds,
dimittit malum facere non propter dilectio-
nem, sed propter poense timorem. Timor
autem humanus dicitur, cum quis parcens
carni suae, spiritualia bona refugit, quae
carnis delectationibus adversantur. Est au-
tem timor mundanus, cum quis propfer
timorem mundi , personae scilicet alicujus ,
dimittit bonuni facere solummodo. Primus
autem timor semper cum mortali peccato
est, scilicet cum quis peccalum dimittit fa-
cere solummodo ratione poena'. Secundus
aufem timor et tertius habenf rationera
raortalis , cum , propter hujusmodi , neces-
saria saluti dimiftunt.
Circa seoundum, de torpore notandum xorpor.
est, quod tunc quis torpere dicifur, cum ad
bene operandum invenitur inefPicax , sicut
aquam tepere , seu tepida esse dicitur ,
cum uon est efficacis caloris. Unde tibi in
Apocalypsi dicitur ' : Vtinam esses cali-
dus, aut frigidus : sed qtiia tepidus es,
incipiam te evomere de ore meo. Et talis
torpor ex displicentia boni videtur pro-
cedere, qua; tanfa esse poferit, quod erit
cum peccato mortali : ut cum quis palatum
animae sic corruptum habet, quod in nnllo
bono spirituali complacentiam invenit , et
propfer hoc, quidquid boni facit , tepide et
indevofc facit. Unde ex hoc rarao procedit
negligentia, cum quis negligit facere quod
debet , vel , si forfe illud facit , quod absque
diligentia facit. Et secundum hoc dupliciter
pofest habere rationem mortalis : uno modo,
si dimiftantur per negligentiam necessaria
ad salutem ; alio modo, ut si forte talia flanf,
sic cum contemptu fiunt, quod quoquo
modo fiant , non curat omnino. Kt sic infel-
ligitur illud • : Qui negligit viam (a) suam,
mortifkabitur.
Ex hoc autem ramo negligentiae mulfi
fructus oriuntur, scilicet omissio, ignoran-
tia , oblivio. Circa omissionem sciendum , omiasio.
quod mulf iplex est omissio , quae multipli-
citer habet rationem peccati. Est enim omis-
' Greg., Moral., lib. XXXI, c. xvii. — > Isid., de
Sum. Bon., lib. II, c. .x.KXvii, sent. 2. — » Mattli.,
XXV, 24-29 ; Luc, xix, 20-26. — • Greg., Pastor , p. I,
. V, prope tin., iu seusu
. - ' Apoc,
III,
15.
Prov., XIX, 6.
(a) CtBt. edit. vitam.
SPECULUM mMAL CM\ III.
sio boni propositi, voti promissi, jurampnli
debiti, utilinm salali. Circa oniissionem boni
propositi notandum, quod liabet ralioiiein
peccati secundinn rationcm radicis, seu cau-
sae ; nec eniin de se haliel ralioneiu mortalis,
nisi fuerit propositum boni nccessarii ad
salulem.
votum Circa secundum, scilicet de omissione voti,
''""'• sciondum quod volum est conceplio melioris
propositi, animi dcliheralione firmata; ct
talem promissionem absque causa vel dis-
pensatione debita omillere, liabet rationem
mortabs. Unde David ' : Yovete et reddite ;
ubi dicit Glossa quod vovere esl voluntatis,
etreddere est necessitatis,
Circa tertium , scilicet de omissione pro-
missi, notandum, quod promissum non
Promis- complere, quando est simplex promissio,
"°" nisi compleatur, peccatum est, nisi adsit
impedimentum legitimum , vel justa causa
dimittendi promissum. Habet autem ratio-
nem peccati eo modo , quo et mendacium :
tunc enim impletur menJacium , cum non
impleturpromissum. Patet ij,Mtur, quoniodo
potest habere rationem mortalis; quoniam
sicut mendacium, quod in damnum vergit
alterius, habet rationem raortalis, sic et
frustrare promissum cum damnificatione
alterius, ut si forte aliquis promittat adju-
torium alicui iu prosecutione alicujus nego-
tii, et postmodum ille succumbit, vel nota-
biliter damnificatur iri negolio propter de-
feclum promissi. Ilein circa lioc sciendum
est, quod secundum jura est promissio ,
secundum quam competit actio in jure illi,
cui fit promissio, ut cum quis facto vel ver •
bo, fide prseslita coram bonis, se obligat ad
implendum promissum ; et tunc secundum
justitiam promissum tenetur implere : ali-
ter, directe faciendo contra justitiam, pecca-
tum mortale committeret. In promissis au-
teiu quae vergunt iii detrimentum salutis,
non obligatur quis ; unde Isidorus ^ : « In
malis promissis rescinde fidem ; in turpi
' Psal. h\i.v, 12. — 2 Isiil., de Contempt. Mund.,
po^tuieij.— 3 Aug., «f/it/acerf., epist. i.iv, al. cLi'i,u.i;.
volo, muta decrefum. » De omissione jura-
menti hoc idem dicenduin, qiiod sicut qui in
juramento assertorio (a) pfjorando, pecoat
mortaliter, si hoc dcliberative faciat, et se ju-
rare advertat; ita etiam, qui juramentum
promissoriuinfrangitsinecausa, idem genus
culpse incurrit.
Circa ornissionem veroinjuncli notandum
est, quod poenitentiam injunctam a discrelo
confessore contemnere, et sine causa aliqua
dimittere alisque dispensatione , videtur ba-
bere rationem mortalis. Unde Augustinus
in Epistola ' : « Nihil aliud agit qui vere
pcenitet, nisi ut id, quod mule fecerat, im-
punitum non sinat. »
Circa omissionem debiti hoc est notan-
dum, quod homo del^et aliqua de jure nalu-
rali agere, ut (6) facere alii , qiiod sibi vult
fieri ; aliqua de jure divino, ut praecepta
decalogi; aliqua de jure positivo ex prse-
cepto, ut semel in anno confiteri proprio
sacerdoti, id est, illi qui potest absolvere, et
semel in anno, scilicet in Pascha, communi-
care, nisi ex causa legitima dimittatur : et
ille qui est in sacris ordinibus constitutus,
vel beneflcium habet ecclcsiaslicum, tenetur
ad horas canonicas ex praecepto. Circa pri-
mum autem et secundum, scilicet dc omis-
sione juris naturalis et divini, in prose-
cutione pra?dictorum dictum est.
De transgressione seu omissione eorum,
quai ad jus posilivum pertinent, hoc scien-
dum est, quod qui jus posilivum scienter
omittit, si id jus sit praeceptorium , inobe-
diens est, et peccat mortahter : unde illa,
quaeadjus positivum pertinent, et haJDent
rationem praecepti, dimiltere , peccatum
mortale judicatur. De his vero, quai ad offi-
cium divinum specialiter pertinent, < st no-
tandum, quod in hoc multipliciter peccatur,
scilicet dicendo officium inattente, iiidevote,
extra horam-, corrupte, et diminute; inde
tamon non facile est judicandum mortale ,
nisi hoc proveniat ex conlemptu. Simpliciter
autem dimittere offlcium in ordinato in sa-
(a) Cat. edit. iissorlonc. — (h) ct.
Pctni-
ientia in-
juncla.
552
cris, in religioso clerico , et professo, in
beneliciato in Ecclesia, mortale communiter
judicatur.
Circa omissionem utilium ad salutem, hoc
notare possumus, quod quilibet utilia saluti
tenetur quaerere , rnaxime iila , sine quibus
non potest hal)ere quis cogitationem illo-
rum, quae sunt necessariaad saluteni. Unde
maximum est, quod ille qui sermones et
monitiones, et societalem bonorum evitat
liac intentione, ne scilicet hac occasione mo-
veatur ad bonum, vel ut cognitionem eo-
rum non habeat, quaj necessaria sunt saluti
vel utiUa , resistit Spiritui sanrto et gratiae
Dei, et ex hoc mortaliter peccat, ufpote qui
suam sahitem confemnit.
Secundus ramus, qui ex negUgentia pro-
cedit, ut dictum est, est ignorantia, secun-
dum quod potest habere rationem peccati.
NuUa enim ignorantia potest habere rafio-
nem peccafi , nisi ex negligentia oriafur.
Unde Auguslinus , de Natura et Gratia ' :
« Non til)i deputatur ad culpam, quod invi-
tus ignoras; sed quod negligis quaerere,
quod ignoras. » Unde qui de salute sua dili-
gens est , per ignoranfiam damnari non
potest : quia si in eo ignoranfia esset, invin-
cibilis esset, quae excusat omnino. Igno-
rantia igitur, quae peccafum est , ex negli-
gentia oritur; quse multiplex potest csse,
scilicet ignorantia juris, et facti.
Circa ignorantiam facti notandum , quod
tunc dicifur esse facti ignorantia, quando
aliquis facit factum malum ex genere, et
ignorat quod tale tactum faciat , de quo
tamen novit quod peccatum est , ut si quis
credat interficere feram, et interficiat homi-
uem ; vel credit cognoscere suam, et cogno-
scit non suam. In hoc casu, secundum mo-
(lum negligentiae , potest ibi esse peccatum.
Si enini iu hoc casu non apponit aliquam
diUgenliam quam del)et, ita poterit esse
crassa negligentia , quod non excusabit a
peccato. Unde Lamech - , qui putavit occi-
dere feram, et occidil Cain, non excusatur.
' Aug., rfe Nat. et Gnit., c. lxvii. — » Oen., iv, 23.
SPECULUM ANIMtE. CAP. III.
Circa ignorantiam juris nota, quod est jus
nalurale, divinum, et positivum. Circa igao-
ranfiam juris naturalis nota, quod nullus
excusatur, quin peccet, faciendo contra
legem naturalem. Hoc aufem Jus naturale,
seu lex naturalis appellat iUud, ad cujus
cognitionem potest homo per nafuralia at-
tingere. Constat enim, quod qui tale quid
ignoraf, boc ei ex negligentia contingit.
Circa ignorantiam juris divini, scilicet
mandatorum decalogi , et articulorum fidei,
notandum est, quod haec ignorantia est
mortalis, quia in potestate cuj uslibet est hoc
scire, et a lege naturali derivafur.
Circa ignorantiam juris positivi notan-
dum, quod quilibet illa quaj pertinent ad
officium suum, et de jure positivo sunf. scire
tcnetur, et talium ignorantia est mortalis.
Hic distinguendum videtur : quaedam enim
sunt jura praeceptoria ; quaedam monito-
ria ; qiianlam consulfatoria. Unde de jure
praeceptorio hoc infelligo, sicut dictum est
supra de jure positivo , ubi de omissione
diximus. Licet autem, ut dicfum esf, nafu-
ralis juris ignorantia, seu efiam juris alfe-
rius non excuset ; tamen, si conlingat aU-
quem multa peccata per ignorantiam com-
misisse , quorum non potest in modico
fempore habere nofitiam, in niodicotem-
pore possunt per contritionem generalem
dimitti, sicutalibi diffusiustractari habetur.
Item ex ramo ignorantiae procedit error
consciontiae , et ejus fransgressio, et perple- '
xifas, et discrinien. Est autem error con-
scientia^ , cum conscienfia dicfat aliquid
faciehdum , ad quod non fenef ur quis , vel
quod facere non est peccatum. Qm enim
facit contra conscientiam , secundum Gre-
gorium, aediflcat ad gehennam : et si sit
conscienliaj judicium , quod omissio aliqua
vel transgressio sit mortalis, peccat morta-
liter dimitlendo. Cum autem conscientia
dictat aliquid faciendum necessario, quod
tamen peccatum mortale est , morfaliter
peccat dimittendo, et nihilominus faciendo,
et tune perplexilas est manente conscieutia.
SPECULUM ANIM^. CAP
quse tamcn dimilti potest et debet. Tunc
autem discriniini se quis exponere dicitur,
cum aliquid timet et dubitat esse mortale,
et tamen id facit ; et tunc etiam mortaliter
peccat, quia discrimini se exponit. Ilaec au-
tem dicta sunt , ut frequenter ex negligenti
discussione conscientiai procedunt : qute ne-
gligentia tanta e.sse poterit, qiiod mortalis
erit, sicut de ignorantia jam diclum est.
Tertius ramus, qui ex acedia procedit, est
obiivio. oblivio, quai in duos ramos dividitur. Est
enim oblivio peccatorum, et beneficiorum
Dei, et hominis, ex qua ingratitudo oritur
et indevotio. Circa oblivionem peccatorum
est notandum, quod peccata propria obli-
visci ex negligentia, est peccatum, cum quis
teneatur conteri et confiteri de peccatis suis :
quod non potest facere, si oblivioni tra-
datur : et tanta circa hoc poterit esse negli-
gentia, quod habebit rationem mortalis,
sicut de ignorantia est praedictum. Item
beneficia Dei oblivisci, nec considerare, et
sic Deo esse ingratum, mortale est. Unde
bene in quodam sermone de talibus dicit
Bernardus ' : « Quantos videmus quasi obli-
tos sui et peccatorum suorum, Dei quoque
et beneficiorum ejus immemores, sic noii
redimere , sed amittere tempus , ut de mori-
bus et affectionibus suis ultima apud ipsos
vix mentio flat ! »
Ultimus ramus , qui ex acedia procedit,
est omnium pessimus, scilicet desporalio,
pecca qua quis peccatoruin suorum immanitatem
tumin considerans, et de Dei misericordia diffi-
bpiritum
sanctum deus, laxat frenum pecccatis. Et hoc quidem
gravissimum est peccatum, quod dicitur in
Spiritum sanctum, de quo dicit Dominus ^ ;
Non remittetur in hoc sceculo, nec in futuro.
Non quod non possit dimitti ; sed quia vix
dimitti potest, vel quia ibi non est color
excusationis, qui locum praestet divinse mi-
sericordise. Hoc autem peccatum conve-
nienter ex acedia oriri dicitur, quia, ut
dictum est, acediosus complacentiam ali-
Alntth., XII, 32.
Inijmlit.,
quam in bono non invenit , et ideo a bono
opere se subtrahil; spes autem ex merito
operis provenit.
Hic vero circa peccatum in Spiritum sanc-
tum notandum est, quod liujus peccati sex
species a Sanctis assignantiu-, scilicet despe-
ratio, de qua dictum est ; item praesumptio,
cum quis in tantam prorumpit insaniam ,
quod non cogitat justitiam in Deo esse, sed
quidquid faciat , ad gloriam sui provenire
credit; impoenitentia, cum quis proponit,
quod nunquam poenitebit de peccatis suis.
Et juxta hunc ramum est alius, qui hcel
non dicatur peccalum in Spiritum sanctum,
tamen peccatum mortale est, scilicet cum
quis se cogitat esse in mortah peccato et ia
offensa divina, et non statim pcenitet, sed
adhuc remanere in peccato intendit.
Quarta species peccati in Spiritum sanc-
tum est oljstinatio, cum quis sic malo adhee-
rere intendit, quod nulla persuasione vel
timore redire ad bonum intendit.
Quinfa est impugnatio veritatis agnitse,
scihcet cum quis impugnat fidei verilatem,
ut licentius peccet.
Sexta est invidentiafraternaegratiae, cum
quis in tantam prorumpit malitiam , quod
gratiam Dei multipUcari in mundo et fldem
crescere videre non potest. Haec autem pec-
cata in Spiritum sanctum dicuntur, quoniam
licet contra totam Trinitatem sint, tamen
sunt praecipue contra bonitatem divinam,
quae Spiritui sancto appropriatur, sicut po-
tentia Palri, sapientia Fiho. Dicitur enim
quis peccare in Patrem, cum peccat ex infir- peccare
mitate ; in Filium, cum peccat ex ignorantia ; trem^ p"i-
in Sniritum sanctum, cum peccat ex mali- '"'''"' '^'
tia : quod habet magis rationem peccati. sanc-
Soli peccant in Spiritum sanctum, qui impoe- quiTsit.
nitentes existunt usque ad mortem. Spiritus
enim sanctus charitas est divinitatis ; est
amor genitoriset genitae veritatis, qui suam
gratiam nobis tribuit , sui ipsius arrham.
Qui igitur peccat, et gratiam suam recupe-
rare non amat, et nunquam curat ab eo di-
ligi, qui totus est amor et charitas, nec ad
554
SPECULUM ANIMjE. CAP. iV.
illud tendit, unde sumpsit arrhani, in Spiri-
lum sanctum peccat, et nunquam post mor-
tem, sicut neque vivens, consequelur ve-
niam. Sicque nuUas peccat in Spiritum san-
ctum, qui fugit ad ipsum.
Epiiogus Ecce radicem arboris malse, truncum, ra-
dictornm ^^^ ^^^ folijs, et fructibus plenis veneno
mortifero, secundum intellectus mei parvi-
tatem descripsi; sed sicut David, cum dice-
bat ' : Delicla quis i7itelligit ? elc; neque
ego (a) peccatorum gravitatem et conditio-
nem me scire suppono. Unde et si quid in
hoc opusculo scrlptum lector inveniat, quod
ei scrupulum dubltationisingcrat, peritiores
medicos consulat, qui securius sibi arboris
fructum et ipsius periculum valeant indica-
re [b). Neque intentionis mea; est hicaliquid
tcmere asserere , vel alicui pra;judicium ge-
nerare. Ut autem oa quai dicta sunt planius
innotescant, ipsa bieviter recapitulo eo modo,
et ordine, quo suht in arbore describenda.
CAPUT IV.
Epilogus prcBdiclorum , itbi arhor describitur.
Radix raalae arboris est cupiditas, secun-
dum Apostolum ' ; ex qua truncus malae vo-
luntatisproccdit, qui incipil in imaginatione
mala, et procedit in mala et morosa dele-
ctatione, et consummatur in malo consensu :
qui dupiex est, scilicet consensus in delecta-
tionem, el in opus.
Sunt aliquae circumstantise, quibusaggra-
vatur peccatum, quse in hoc versiculo con-
liuentur :
Quid, qms, ubi,
ijHoties (c), cur, quomodo,
Iquando.]
supcrbia Ex prsemissa radice concupiscentiae tri-
plex ramus procedit, scilicet concupiscentia
honoris, concupiscentiaoculorum, et concu-
piscentia carnis.
Ex primo ramohirami procedunt : scilicet
praesumptio, inanis gloria, contemptus
iPsal. IVIII, )3. -M Tim., \l, 10.
Praesumptio hos habet ramusculos :
E.\, se, pro meritis, falso, plus omnibus infiat (d).
Et hos ramos liabet praeeminentia in gratui-
tis et gratis datis.
Ex primo ramo procedit folium tentationiis
divinae cum fructu discriminis.
Ex praeeminentia ex gratis datis sunt hi
rami : elatio mentis , confidentia de se , de
qua procedit fructus inordinatae audacia;.
Ex ramo contemptus est ramus duplex :
contemptus Dei, et contemptus proximi ; et
horum medius est inobedientia ad Deum et
ad proximum.
Ex contemptu Dei procedunt hi fructus :
irreverentia rebus divinis exbibita, locis,
pensonis, temporibus, sacramentis; sustinere
interdictum, suspensionem , excommunica-
tionem; rccipere quodcumquesacramentum
in morlali peccato; quodcumque sacramen-
tum miiiistrare, vel ecclesiam officiare, offi-
oium correctionis exercere , inconfessus sa-
cramentum recipere , habita copia sacerdo-
tis; in statu suspensionls, vel interdicli, vel
exoommunicationis , vel irregularilis cele-
brare; item in cxcommunicatione se divinis
ingererc vel interesse; item cum excomrau-
nicato in divinis participare.
Ex contemptu proximi hi fructus proce-
dunt : subtractio a verbo, a societate, gestu
vel modo indignationem ostendere. Haec
sunt folia : indignatio verborum, ironia, de-
risio, subsannatio, irrieverentia in verbo.
Ex inobedientia procedit ramus impa-
tientiap, cum fructu murmurationis, lilas-
pliemia?, pertinaciae, rebellionis,ettransgrcs-
sionis : et baec possunt esse contra Denui, et
contra proximum.
Item ex ramo inobedientiaj, infidelitatis
ramus procedit ; et hi rami ex ea exeimt :
divinatio, apostasia, idololatria. Item haec
folia praedicta, prout in verbis existunt, sci-
licet, perversum dogma, seu praedicatio.
(n) CcBt. edit. enim. -
tiens , et sic deinceps.
inflat.
(6) indagare. — (c) Al. quo-
— (rf) Ceet. edit, non habent
SPECULUM ANIMJ;
Secundus ramus superbiae est inanis glo-
ria, ex qua qiiatuor rami oriuntur : honoris
anibilio, favoris huroani appetitus, confu-
sionis timor, et laudis amor.
Ex ramo ambitionis oriuntur hi fructus,
scilicet pompa, quae in tresfructusdividitur,
scilicet fastum in superbo apparatu, et co-
mitatu, et gestu ex cordis alfectu; et folium.
fastus in verbo.
Ex appetitu favoris, procedit folium adu-
lationis, quod tripartitum est, quod aut est
de bono habito, aut non habito, vel de malo
facto.
Item ex appetitu favoris oritur fructus
prodigalitatis quadripartitus, quia non con-
siderat tempus , nec personam, nec modum,
et incuriam secum habet.
Ex ramo timoris confusionis hi fructus
procedunt : mala verecundia, et falsa humi-
htas in verbo vel in facto.
Verecundia mala dividitur, quia aut est
de bono opere, vel paupertate parentum, vel
de naturali defectu, vel carentia gratiae gra-
tis datae. Item in confessione haec folia secum
habet, nempe excusationem , defensionem ,
veritatis negationem; in judicio, vel extra
judicium, veritatis impugnationem.
Ex amore humanae laudis hi fructus oriun-
tur : simulatio , seu hypocrisis , ostentatio ,
singularitas. Itemjactantiaeestfolium, quod
quadripartitum est, quia aut est de bono ha-
bito , vel non habilo , vel de malo facto , vel
non facto.
Ex singularitate procedit ramus invidiae,
quae est secundum vitium (a) capitale. Invi-
diavero in duosramos dividitur principales,
qui sunt exultatio in adversis proximi, et
dolor in prosperis.
De exultatione in adversis oriuntur hi fru-
ctus : machinatio, insidia?, scaadalum, pro-
ditio, suspicio, judicium. Item habet folia :
discordiarum seminatio, secretorum revela-
tio, et maxime confessionis , ,verbo, signo,
vel circumstantia ; item falsum testiinonium.
Ex secundo ramo, scilicet de dolore pro-
(a) Ccet. edit. judicium, — (6) Ilem procedit.
CAP. IV. SK.n
speritatis proximi , procedit detractionis fo-
lium, et ramus rancoris. Detractio autem
dividitur, quia aut flt bonum alterius dimi-
nuendo, vel destruendo , vel raalum impo-
nendo.
Pr.mumfoliumaliaquatuor secum habet,
scilicet bonum proxiini tacere, dimiimere,
pervertere, et negare.
Secundum folium haec etiam secum habet :
malum hbenter audire, dissimulare, confir-
mare, aggravare, addere, revelare, impo-
nere.
Ex ramo rancoris procedit odium.
Ex ramo odii procedit ira, quse est tertium
capitale.
Ex ira procedunt [b) fructus crudelitatis;
et hi fructus : percussio, verberatio, in-
carceratio, duellum, bellum, mutilatio, oc-
cisio.
Ex folio discordiae hi filii oriuntur : irrita-
tio, comminatio, contumacia, improperium,
convicium, maledictio, procacitas, clamor,
irreconciliatio.
Ex ramo appetitus vindictae oriuntur ca-
lumnia, vexatio, damnificatio.
Vexatio hos fructus secum habet , quia fit
perfalsashtteras, vel falso impetratas, tacita
veritate, vel suggesta falsitate, vel per non
suas, vel non ad hoc impetratas, vel coram
diversis judicibus ad impossibilia obligando.
Damnificatio iii duos fructus dividitur,
quia fit aut bonum impedlendo habitum,
vel habendum ; aut malum inferendo, quod
etiam multis modis flt, scihcet faciendo,
praecipiendo, consulendo, juvando, dissimu-
lando.
Secundus ramus principalis, qui ex radice
concupiscentis procedit, est concupiscentia
oculorum , quae avaritia nominatur, et est
quartum vitium capitale.
Ex avaritia autem tres rami principales Avontia.
procedunt, inordinatumdesiderium habendi,
vel inordinatus amor habiti , et inordinatus
dolor amissi.
Ex inordinato desiderio habendi procedunt
duo fructus, scilicetsollicitudo, et injustitia.
556 SPECULUM ANlMiE. CAP. IV.
Essollicitudineautemproceditfestorumvio- veritate, vel suggesta falsitate.
latio.
Injustitia autem dividitur, quia aut est
manifesta, aut occulta, quae fraus nuncupa-
tur. Injiislitia aperta hos fructus habet se-
cum, scilicet furtum, rapinaui, usuram, et
iniquam sententiam.
Furtura in quinque dividitur, qui sunt
occulta rei acceptio , rei inventae detentio ,
pacrilegium, et proprietas in religiosis, et
mala dispensatio.
Rapina hos etiam fructus habet, qui sunt
iiovae taha;, vel consuetudinis inductio, ex-
actio, extorsio, muuerum acceptio, et ludus
alearum.
Usura dividilur, quia quaedam est in spe,
quaedam in rei contractu.
lii confractu autem est muUiplex usura,
scilicetinvendilione, emptioi e, nmtuacom-
mutatione, ratione temporis, vel rci, vel per-
iculi , vel obligatioiiis, vel corruptae inten-
tionis.
Item contingit fraus in contractibus , in
emptione, et venditione, innumero, pon-
dere, et mensura, in valore, in qualitate, in
taciturnitate defectus; item notabiliter ca-
rius (a) vendendo pro necessitate ementis,
vel dilatione (6) solutionis, vel pro simplici-
late (c) ementis.
Item in fraude plurima mala locutiouis
folia contingunt : mendacium, perjurium,
duplicitas.
Ex ramo aulem mali contractus oritur
fructus simonia;.
Item ex injustitia ad proximum, ut dictum
cst, oritur iniqua sentenlia; et secum habet
lios fructus, qui sunt : juslitia; perversio,
ordinis juris immutatio, sententia? dilalio,
i:ijusta advocatio, litteraium abusio.
Mala autem advocatio haec folia secum
habet : injustum patrocinium, injustumcon-
sihum, litis prolongatio, juris sophistica
allegatio, litlerarum abusio.
Fit his modis injusta impetratio : tacita
(«) Cat. edit. care. — (4) Item debitorum. — (c) Item
simpliciler.
njusta es-
torsio, addilio, vel diminutio, sive quaeque
falsificatio.
Secundus rarnus principalis avaritiae est
inordinatus amor habiti; et ex hoc ramo hi
fructus procedunt : injusta con_regatio , ad
proximum incompassio, restilutionis dilatio,
beneQcii irrecompensatio.
Tertius ramus principalis , qui ex radice
cupiditatis procedit, est coucupiscentia car-
iiis, quae in duos ramos dividitur : in quae- [
rendo inordinate delectationem , et vitando
molestiam.
Primus ramus dividitur, quia aut est circa
delectationem actus qui perlinet ad conser-
vationem individui, scilicet circa actum nu-
tritionis; aut est circa actum qui pertinet ad
conservationem speciei, scilicet circa actum
generationis.
Primus igitur ramus , qui ex concapi-
scentiacarnis oritur, est inordinata delectatio
circa actum nulritionis, et quintum vitium
capitale, quod gastrim.u-gia dicitur.
Ex vitio autem gulae tres rami priucipales
procedunt, scilicel incontiuenlia gulae, im-
modeslia, et inordiuata delectatio.
Ex iiiconliuentia gula; hi fructus proce-
dunt : anticipatio horae, nimia frequentia,
fractio jejnnii.
Ex immodestia hi fructus procedunt : avi-
ditas, et nimietas.
Cum fructn autem islo, qui est uimis sii-
mcre, sunt lii friictus : corporis gravitas,
iulirmitas, mentis hebetudo, caecilas, praeci-
pitatio judicii, incircumspectio, loquacitas,
inepta laetitia, dissolutio, ebrietas.
Loquacitas autem haec folia secuin habel :
multiloquium, vaniloquium, stultiloquium,
turpiloqnium.
Tertius ramus gulae est iuordinata dele-
clatio circa cibum; et hos fructus secum ha-
bet , scilicet sollicitudinem in procurando ,
studiositatem in praeparando, inultiplicita-
tem in diversificando, caristiam in ememlo.
Secundus ramus, qui ex carnali conciipi-
scentia procedit, est inordinatio circa actum
SPECULUM ANIMffi. CAP. IV.
537
generativum ; qui luxuria dicitur, et est
sextum vilium capitale.
Rx luxuria tres rami principales pro-
cedunt : inhonestas, affectio, incontinen-
tia.
Inlionestas hos fructus habet : inverecun-
diam in verbo, in gestu, in babitu.
Inhonestas in gestu habet cboreas et tri-
pudia, et corporis motus.
Item inhonestas in verbo habet scurrilita-
tem, et histrionatum.
Item inhonestas in habitu hos fructus se-
cum habet : scilicet superfluitatem, pretiosi-
tafem, multiplicitatem, curiositatem.
Superfluitas in duobus consistit : in nu-
mero, et mensura.
Curiositas consistit in colore et modo fa-
cturae^ et compositione corporis.
IIujus compositionis fructus sunt : adin-
ventio novi modi, novorum jocalium; item
unctiones, lotiones, lucatio, suppletio capil-
lorum ex alienis.
Secundus ramus luxurise principalis est
carnalis affectio; et iste est duplex, quia po-
test esse respectu sui, vel proximi.
Si respectu sui sit, hos fructus habet :
primo curam carnis, quse babet hos fructus,
moUitiem in vestibus, in culcitris , et tali-
bus; item nimiamsoUicitudinem in evitando
poenam , frigus , calorem, sitim, famem et
hujusmodi.
CarnaUs affectio ad proximum duplex po-
test esse : vel ad parentes, vel ad alios;
potest etiam esse in aflectu, vel in ef-
fectu.
Ex ramo carnalis affectionis oritur acce-
ptio personarum , perversio ordinis charita-
tis, et favor maU.
Personarum acceptio est in beneflciis, ele-
ctionilius, honoribus et judiciis.
Favor maU hos fructus secum habet : dis-
simulationem , iiicorrectionem, consensum,
adjulorium, et communicatiouem.
Tertius ramus principaUs concupiscentiae
carnaUs est incontinentia, quae per hos ra-
musculos procedit : qui sunt turpis imagi-
natio, morosa delectatio , consensus in dele-
ctatione, et consensus in opere. Item hos
fructus secum habet, id est, quinque sen-
sus, in auditu, visu, odoratu, guslu et
tactu.
In auditu curioso, sciUcet rumorum , can-
ticorum, instrumentorum, verborum, disso-
lutorum et scurrillum.
In visu, in aspectu oculorum, pulchri-
tudinum hominum et mulierura, inhones-
torum membrorum, gestuum , spectaculo-
rum.
In verbo, scurrilia dicendo, ad maUim in-
citando verbo, vel in attrahendo.
In tactu muUipUciter : in osculis et tacti-
bus libidinosis sui vel aUerius; et ex hoc
sequitur polUitio dormiendo per naturalem
actum in vase debito, vel contra naturam,
per aclum naturalem matrimonii active ;
item ex hoc per actum matrimonii , vd mce-
chiai ; per actum matrimonii , modo inordi-
nato, vel tempore iUicito, vel intentione non
recta.
Moechiae autem sex fructus ponuntur : for-
nicatio, aduUerium, stuprum, i'aptus, iuce-
stus, et sacrilegium.
Secundus ramus principaUs concupiscen-
tise carnaUs, est inordinatio in poenis evi-
tandis, ex qua oritur ultimum vitium capi-
tale, quod acedia nominatur.
Ex acedia procedunt hi fructus : pusil- Acedia.
lanimitas, torpor, evagatio mentis, insta-
bilitas corporis, tristitia cordis, et despe-
ratio.
Ex pusillanimitate procedittimor serviUs,
bumanus, mundanus.
Ex torpore procedit negUgentia, cujus
fructus sunt oraissio , ignorantia et obUvio.
Omissio multiplex est, sciUcet boni pro-
positi, voti promissi , juramenti , injuncti
debiti, utiUum saluti, pertinentium ad jus
naturale, vel divinum , vel positivum.
Ignorantia est mulliplex , scilicet juris
naturalis , divini , et positivi , item facti ;
item affectata, crassa, et supina, et inviuci-
bUis.
SPECULUM ANIMjE. CAP. IV.
Ex iguorantia procedit error conscientiae,
et ejus transgressio.
Oblivio est duplex , peccatorum et benefl-
ciorum Dei et hominis.
Ex his oritiT ingratitudo , et indevotio.
Ultimus fructus est desperatio , peccatum
in Spiritum sanctum.
Peccati in Spiritum sanctum sex species Peccata
distinguuntur , scilicet desperatio , prae- lam sln-
sumptio, impcenitentia , obstlnatio, impu- ''"""
gnatio agnitae veritatis et invidentiae fra-
tirnsB gratlae. Si quis autem plenius de
singulis velit habere notitiam , ad tracta-
tum superiorem recurrat.
OPUSCULUM
DE MODO GONFITENDI
ET
DE PURITATE CONSCIENTIiE '
ARGUMENTUM
(Ex edit. Vatic.)
Tractatus isle de puritate conscientiae inter Opuscula S. Bonavenlurae impressus
fuit Argentinae anno Domini 1495, et etiam in editione Veneta,anno 1S74. Sed ^
in Opusculis quoque S. Thomai recensetur in editione Romana sub Pio V Ponti-
fice : et Joannes Trithemius S. Thomam Aquinatem ejus auctorem agnoscit. Verum
Joannes Gerso Parisiensis Cancellarius prim. parte Opusc. in Opusculo de Pollutione
diiirna propositiones 1 2 in fine Sancto Bonaventura; tribuit , his verbis : « Item trac-
tatus,quem adscribunt aliqui S. Thomse : sed magis apparet ex stylo , et materia,
quod sit Bonaventurge. Qui incipit : Quoniam fundamentum , et janua. Et est valde
utilis. » Hffic Gerso. Cujuscumque autem sit , legitimae confessionis conditiones continet
docte et breviter expressas : necnon quomodo conscientise puritas servetur.
Quoniam fundamentum et janua virtu-
tum, omnisque gratiae spiritualis consola-
tionis principium est conscientiae puritas,
ac cordis munditia; ad quam principaliter
et praecipue per puram , et veram , ac inte-
gram et perfectam confessionem peccato-
rum acceditur : nobis qui vocati sumus ad
statum gratiae , et ad acquirendas vitutes ac
vitanda vitla , de sufficienti confessione , ac
modo confitendi ut decet viros ad statum
perfectionis electos, cum summa diligentia,
et sollicitudine coutinua , prae caeteris mor-
talibus principaliter est videndum,
CAPUT PRIMUM.
Quod plena, pura et integra debeat esse confessio.
Est igitur primo videndum, quod con-
fessio debet esse pura , quia peccata debeut
simpliciter dici , absque duplicitate et excu-
satione , sicut homo credit ea manifesta esse
coram Deo : nec debent verba dici palliantia,
aul cooperientia , vel minuentia peccatum,
sicut faciunt multi magnas phylacterias et
historias longas dicentes antequam pecca-
tum explicent , ut sic per illas ostendant se
minus culpabiles de peccato, quod quidem
peccatum in flne illorum verborum super-
fluorum excludant. Vitanda sunt igitur su-
perflua et excusatoria verba ; sed pure dic
peccata tua, et simpliciter te accusa. Simi-
liter non debet dici, quod cadat in infamiam
alicujus, aut quod possit praebere confessori
occasionem turbationis contra aliquem , aut
materiam contemnendi. Unde si expediret
< Cf. Edit. ArgeDt., an. 1495; edit. Vatic.,au. 1596,
tom. VII, p. 6!>7; edit. Vea., an. 1611 ; edit. Lugd,,
an. 1647, lom. II, p. 6G8; edit. Ven., au. 1753,
tom. XU. p. 223.
560 DE MODO
nomiiiare peccata alicujus , coufilendo pro-
pria; tunc taliter explicentur, quod confes-
sor nuUo modo possit inteliigere personam
cum qua peccasti, nec possit venire in noti-
tiam complicis in peccato. Sicut, si dedisti
Petro occasionem peccandi , cum peccavif ,
non debes nominare ipsum , sed sufficit tibi
dicere : « Fui causa commillendi peccatum
tale cuidam personae. »
vera. Coufessio debet esse vera , ita quod nuUa
falsitas dicatur scienter , nec aliquod du-
bium affirmetur ; sed certa ut cerfa , dubia
utdubia sunt dicenda. Et ideo, cum confi-
teris, non dicas : « Dico culpam meam , si
feci tale quid , aut si dedi materiam turba-
tionis tali , aut fecissem "tale peccatum si
potuissem : » sed dic simpliciter : « Feci sic,
' et sic , et appetivi sic , et sic , et habui vo-
Inntatem deliberafam faciendi tale pecca-
tum, etnon dimlsi , nisi quia non potui, vel
quia nescivi, vel quia timui verecundiam ,
aut pcenam temporalem. »
Sunt tamen quidani qui nescientes , aut
verecundantes, aut non curantes specificare
peccata, aperte meutiuntur in confessione
quam faciunt , dicendo quaedam ad quam-
dam cautelam , quibus coraprehendant pec-
cata omnia quse fecerunt. Dicunt enim :
« Dico culpam meam de quinque sen-
sibus meis male custoditis, scilicet visu,
audilu, gustu, etc. ; » et tamen si in-
terrogarentur de quolibet , per se inveni-
renfur non oCfendisse de quolibet praemisso-
rum , niaxime posfquam confessi fuerint.
Et sic dicunt etiam de septem vitiis capita-
libus , cum tamen non offenderint in omni-
bus, sicut sonant verba eorum. Talis ergo
modus, maxime ab his, qui saepe con-
fitentur , est vitandus ; sed dicant vera
et necessaria , et dimittant falsa et super-
. flua.
Similiter ante confessionem dihgenter se-
ipsos examinent , et dicant primo omi.ia
vitiosa et gravia , quai pro certo noverint
fecisse , ita quod sub humilitatis specie, aut
causa quacumque nuUatenus mentiautur ;
CONFITENDI
sed postea possunt dicere generaUa et levia,
quae non possunt speciaUter explicare, sicut
sunt cogitationes otiosae , verba otiosa , ne-
gUgenlia, pigxiUa circa orafionem, amissio
temporis, distracUo cordis in dicendo horas,
vel orando, ingrafitudo beneficiorum Dei,
superflua ciira de corpore et de rebus tem-
poralibus , turbafiones leves contra proxi-
mum, judicium leve alieni cordis ; despecUo
proximi quoad personam, mores, sive vi-
tam ; non contentari de omnibus , quae Deus
fecit , aut facit , aut fieri permiUit, et his
simUia : quae cum sint inevitabiUa, ab ani-
ma infirma non possunt in numero decla-
rari, sed potius expedit ea quoUdie delere
cum lacrymis , aut per ipsa infirmitatem
animae recognocere , et in humilitate debifa
permanere.
Confessio debet esse integra , ut omnia lotcgra.
peccata , quae habes in memoria , aut quae
obUfus fueras confiferi , et modo recordaris,
integre confltearis : nec dicas parlem uni
confessori , et partem alteri , quia nulio
modo debes dividere confessionem. Hoc fa-
ciunt Uli, qui timent despici a confessore,
vel reputari minus boni , plus Umenfes hu-
manam verecundiam , quam divinam offen-
sam, et plus amantes laudem exfrinsecam,
quam infrinsecam pacem menUs, et cons-
cientiae puritatem. Similiter, si obUtuses,
quando confiteris aliqua peccata , et postea
die sequenti , vel alia , recordaris , si potes,
debes recurrere ad eumdeni confessorem,
ut confilearis, si potes habere copiam, aut
ad alium ; alioquin sufficit tibi bona volun-
tas. Quod si non ex oblivioue, sed ex maUtia
ac verecundia, obUtus es vel omisisfi confi-
teri aliquod peccafum, teneris recurrere ad
primum confessorem. Et si vis recurrere ad
alium, teneris conflteri omnia peccata prius
confessa, et Ulud quod prius omiseras,et
omnia quae postea commisisti a prima con-
fessione facta ; et teneris confileri de men-
dacio , aut simulatione quam commisisU :
quia dedisfi intelligere confessori tuo quod
primo iutegre confe^sus fuisti.
ET DE PURITATE CONSClENTIiE. CAP.
m
Confes-
sio debet
esse ple-
CAPUT II.
De peccatorum circumstantiis.
Iteiu confessio debet essc plena, qiiia de-
bet continere circumstantias aggravantes
peccata, quae sunt 1. locus in quo peccas ,
quia gravius est pecc;ire in ecclesia , aut in
loco sacro, quam in domo, et gravius est
cogilare aliquoil inhoufstum , quamlo dicis
Missam vel Officium, vel quando oras, quam
quaudo scribis. Et gravius est respicere vel
tangere animo impudico corpus hominis
sub pannis, quam manum vel pedem , quia
magis hbidinosa deleclatio est ibi : et sic
facias difTercntiam inter locum , ef locum.
2. Tompus in quo peccas, quia gravius
est caveri (a) a Missa, vel otiari in die do-
minico , vel fe.^to solemni , quam in die aUo
simplici. Et gravius est quodcumque pecca-
tum in magua solemnilate, quam alio tem-
pore. Et gravius est non vacare orationi ,
vel csse dissokitura iu lingua, vel relaxa-
tum iu gula, quando homo debet commu-
nicare, et die quo homo communicat, quam
iu alio teiiipore.
Gravius est dicere et facere ahquod coram
eo, qui potest ex hoc sumere occasionem
peccandi, quam illud dicere et facere oc-
cuUe. Et gravius est simulare se esse pa-
lientem, habendo iram in corde, quam os-
lendere se esse turbatuni, sicut est, non
dando tamen aUcui per hoc turbationis , vel
maU exempU occasionem , ut dicit Grego-
rius. Et ideo non sufficit dicere : « Fui ira-
tus de verbo mihi dicto ; » sed debet dicere
et addere : « Simulavi me esse patientem in
verbis, et signis exterioribus, ut reputarer
humilis, ubi eram superbus, ita quod ciim
illa simulatione, addidi mendacium ad iram,
quam occultavi. » Adhuc gravius est tau-
gere Bertam osculando , quam ipsam in eo-
dem loco tangere cum pede , quia iste mo-
dus tangendi est magis impudicus. Unde
nou sufficit dicere : « TeUgi Bertam impu-
()t) Forsan legendum abpsse vel carere.
TOM vn.
dice ; » sed oportet dicere locum corporis
quem tetigisU , scilicet manum, vel pectus,
supra pannos , vel ad nudum ; et dicas
modum , scilicet cum ore , manu vel cum
pedc , etc.
Quoniam ibi majus est peccatum, ubi Mora.
major mora trahitur, sive sit delectatio
corporaUs, sive mentalis, sive iram, sive
odium teneas per mensem, aut annum. Et
diligenter est mora examinanda in peccato
cogitaUonis , quia videndum esl , si in ipsa
mora raUo succumbat sensuaUtati, consen-
tiendo in opus voluntate deliberala si posset,
et lunc non est minor culpa, quam si pecca-
tum opere perfecisset, quia sic volunlas pro
facto reputatur. Si autem succumbat ratio
consentiendo in delectatione seusuaUtati
tantum, ita quod non vuU in opus procedere,
sed vuU tantum interius in delectatione
voluptuari, tunc licet ibi non sit plenus con-
setisus, tamen est ibi peccatum mortale
sicut dicit AugusUnus ; sed est minus grave
quaiii primum, ubi est consensus in delecta-
tionem, et in opus. Si vero in neutrum
consenUt, sed ibi facit moram invite, quia
scilicet nescivit, vel non polest expellere,
tunc dicat occasionem datam. Quamvis haec
sententia satis dura locum habeat in peccatis
carnaUbus, potest etiam notari in homicidio,
et in aUis muUis peccatis. Quidquid autem
sit, expedit conscientise mundae facere prse-
dictam examinaUonem in quibuscuruque co-
gitationibus vitiosis, morose multum pro-
tractis.
Nam gravius est facere quodcumque pec- gaotij
catum corde, aut aUquo sensii corporis, bis
quain semel. Et ideo si potes recordari, debes
speciflcare vices cogitationum malarum, aut
motus libidinosos in carne, et voluntatem
faciendi aUquod peccatum , aut quotiens
iterasti respicere in faciem alicujus propter
delectationem visus, aut quoUes turbasU
aliquem, aut murmurasti, et sic de aUis.
Quod si non es memor de numero, dic bona
fide, secundum quod judicas te totiens ite-
rasse peccata. Et attende qiiod cogitationes
36
862 DE MODO
leves et levia verba non sunt numero expli-
canda : nisi essentoccasiones alicujus gravis
peccati, vel vitii, aiit essent de se in aliquo
genere septem vitiorum capitalium. Si tamen
propter aliquam cogitationem levem liaberes
nimis longam distractionem mentis in ora-
tione, vel psalmodia, credo quod bonum
esset explicare, si esses niemor, propter
magnum dispendium quod facit. Si etiam
propter aliquod verbum otiosum (a), vel
levc , aliquem turbaveris , aut oriatur (&)
aliqua mala suspicio, aut aliquod malum,
tunc debet specificari, propter malum ipsius
effectus, sic qnod talia otiosa et Ifvia sunt
specificanda, quando propter ea incurritur
aliquod grave vitium, vel delictum, aut
datur alicui maleria peccandi. Sufficit ergo
dicere simnl oinnes distractiones mentis
habitas in oratione et in officio propter co-
gitationes leves, sic dicendo : « Dico meam
culpam de nimia distractione , et mentis
vagatione, quam habui in oratione, audiendo
missam, et dicendo horas, propter cogita-
tionesinutilesctotiosas, inquil)us cor meum
nimisoocupavi.sicquodibi non fui intentus,
ut dcbui et potui. » Cogitationes autem vi-
tiosa; procuratae, et cuni delectatione receptae,
omnes sunt explicandae, quantum potest
homo, quantum ad qualitalem, moram et
vices, ut supra dictum est. Cogitationes ve-
ro, quanlumcumque malae et vitiosse, quae
non sunt studiose procuratae, nec cum de-
Ifctatione receptae, nec cum mora servata;
in corde, nec dedisti occasionem veniendi
propter cibi et polus intemperantiam, aut
propter occasionem, sed subito venerunt, et
recesserunt, et dispiicenliam habuisli in iilis,
statim quando sensisti, ut potuisti, expulisti,
aut cxpellorc procurasti, occupando te in
lectione, aut in meditatione sancta, tales,
dico, non snnt confiteudae, quia non solum
in istis homo Tion offendit, sed multum me-
retur, tanquam pugil, pugnalor et victor.
Unde Ilieronymus : « lile praedicaturbeatus,
(a) Ccet. edit. solatiosum. — (6) Edit. Ven. orielur ;
Edit. Valic. cl Lugd. oriielur.— (c) Forsan leg. inde.
CONFITENDI
qui statira, ut coepit cogitare, cogitatus
interficit, et aUidit ad petram Christum. »
Sed hodie quidam tales cogitationes confl-
tenlur potius ad laudem et vunam gloriam,
ut confessor reputet ipsos spirituales, cum
tamen talia essent occultanda, et etiam in
confessione tacenda, quia solum confitens
debet se ostendere simpliciter peccatorem.
Unde tales sunt thesauri Dei lalrone.^j, quia
vanae gloriae appetitores ; et ideo pcena la-
tronum sunt puniendi. Nam de lalibus cogi-
tationibus, quibus sic resistitur, dicit Apos-
tolus ', quod Deus facit cum tentatione pro-
ventum. Quod dicit , quia homo lalibus
resistendo meretur : et ideo intelligo quod
digni sunt siispendio, quia sub specie cha-
ritatis, aut petendi consilii , aut alterius
c<msae coloralae, qua; soli Deo sunt aperta
manifestanf, et aperiunt malitiose, et sub
dolo.
C.\PUT III.
De motu vance gloria;.
Quia gravius est habere vanam gloriam pecca-
de gratia spiriluali a Deo recepta, .quam de J,"™ "'
onere hominis manuaU ; unde (c) conflteri ri«™>>'e
roDfiten-
habtis de vana gloria, aut spirituali, aut cor- dum.
porali.Et gravius estdoleredebonospirituali
alterius, quam de bono corporali ipsius, quia
prinius dolor est de invidiafraternaigratiae,
quae est peccaluni in Spiritum sanctum, quod
est irremissibile ; secundus dolor ex simplici
procedit invidia. Et ideo non sufficit dicere :
« Dolui de bono alterius propter invidiam ; »
sed debes speciflcarc, si de bono spirituali,
vel temporali. Et eadem ratione gravius est
gaudere de spiriluali damno proximi, sicut
dc peccato quod fecit, aiit de ipsius infamia,
aut quia amisit Dei gratiam, quam habebat,
quam gaudere de temporali damno hominis.
Cavendum tamen est , qualiter confilearis
pcccatum praedictum vanae gloria; de gratia
spiriluali, ne forte incurras majorem gloriam
vunani , iu confitendo primnm defectum,
' 1 Cor., .X, 13.
ET DE PURITATE CONSCIENTIiE. CAP. III. 863
intelligere confessori , quod quidquid agunt, quia in bonis actibus suis
Nam dando
haliuisti vanam gloriam, quia fuisti visus
orare, vel in missa plorare, vel laudatus
quod bene pra^dicaveras, ex boc potes in-
currere vanamgloriani, sive peccatum vanw
gloriffi, quod confessor ex boc te reputet
spiritualem. Debesigitur caute explicare tuo
confessori gratiam tibi a Deo datam in ora-
tione, lacrymis, et hujusmodi. Potes tamen
dicere : a Dum dicerem, vel audirem raissam,
vel prsedicarem, feci actura aliquera, propter
quem persona; aliquae me videntes, cogitavi,
quod erederent me habere aliquam spirilua-
lem gratiam. Et quia in ipsa cogitatione
habui complacentiam et consensum , nec
dolui, ideo me accuso. » Vel sic : « Appetivi
quod aliqui crederent me habere, cnm non
haberem ; et ad hoc credendura, feci aliquos
actus siraulatorie. » Et idem intelligas de
ahis peccalis. Similiter caute confitearis va-
nam gloriam, qiiara habuisti exercendo ali-
quos actus virtuosos. Sufficit euim tibi non
explicando dicere : « Feci aliquem actum,
propter quem appetivi non tantum laudem
Dei, sed potius hominum, quia nou solum
volui reputari ab illo cui feci, vel dixi quod-
dam bonum , sed ut ahis publicaretur. » Et
nola quod cogitationes de vana gloria non
sunt confitendaj, nisi quando est ibi com-
placenlia, et consensus, etdelectatio morosa.
Si autem statim, quando veniunt, cognoscis
ea non debere venire, et ex hoc statim
disphcet tibi quod veniunt, ac per hoc statim
recurris ad Deum, uteas expellat, autsaltem
te consentire non sinat, sis certus, quod in
eis non peccas, sed potius per eas coronam
acquiris. Dic ergo statim in corde tuo, quando
sentis eas' : Deus , in adjutorium meum
intende ; vel ^ : Domine, vimpatior ; responde
pro me. Et caveas ne propter hujusmodi
tempesluosas cogilationes, dimittas aliquod
bonum incipere, vel incceptum continuare,
ex quo principale motivum est bonum, sicut
horiie multi faciunt, credenles spiritui diffl-
dentiaB, qui facit eos credere, quod perdunt
1 l'sal. Lxix, 2. — 2 Isa., xxxviii, 14.
cogitationes vanitatis contrahunt. Respon-
deas ergo tali spiritui : « Nec propter te
facio , nec volo facere iilud bonum , nec
propter te dimittam. » Unde quantumcumque
habeas in istis cogitationibus aliquando
complacentiam et consensum, doleas ct pure
confitearis, nec propter hoc cesses a bono,
propter Deum principaliter incoepto ; sed
pugna viriliter et constanter, Deum orando,
ut custodiat suum opus. Si autem esses
naturahter passionatus, et stimulatus de vana
gloria, sicut sunt quidam qui nihil boni
quasi faciunt, aut dieunt sine ea, tunc con-
sulo tibi, ut non delecteris in ioquendo mul-
tum deDeO;, autvitaspirituali, docendo alios
sub specie charitatis, quia pro certo sub hoc
velo charitatis lalet dulce venenum ; sed
puto esse securius, et magis expediens, hu-
miliare se et silere a bouis, ne forte curando
inflrmeris, quia mens tua adhuc eget custo-
dia. Et frenum est necessariumlinguae tuae,
donec illa pestis in corde fluctuare non cessat ;
alioquin, sicut dixi, salvando aut sanando
alios , tuam destruis sanitatem : experto
crede. Nam docere et curare alios, est cibus
perfectorura. Si vero necessitas inevitabilis,
vel magna, et rationabilis congruentia lo-
quendi occurrat, tunc loquendum est taUter,
quod ita te sicut et alios videaris arguere,
et docere. Et quia tibi etiara non deerit
spiritus vanae gloriae, cupiens qnod per hunc
modum loquendi reputeris humiiis et dis-
cretus ; si etiam occurrit tibi vana gloria
quando tacebis, vel quando de locutione te
humiliter excusabis, nescio tibi aliud reme-
dium, nisi confessionem puram et lacrymas
adhibere coutra hanc maledictam pestilen-
tiam. Est autem valde timendum, ne timore
despectionis humanae totiens hoc vitium
confiteri negligas, quotiens te ab ipso no-
veris superari. Nec, ut rainus verecunderis,
rautes saepius confessorera ; imo, ut plus
confundaris, studeaseidem sae[iius <'l clarius
soHto confiteri. Sic enim virtule humilis
confessionis spiritus iile cilius expelletur, et
664
si eliatn tuse confessioni se ingerat, ita ut de
hutnili et pura confessione appetas commen-
dari. Certe si te senseris vulneratum, non
tiraeas in fine confessionis detegere ipsum
vulnus. Est enim scienduni, quod gravius
est es.se inobedientem aut irreverentem patri,
vel matri propriae, quam illi cui non sic
teneris ol)edientiam vel reverentiam exhi-
bere. Et gravius cst turbare unum sanctum
hominem , aut deridere ipsum, quam untim
hominem vitiosum. Etgraviusest provocare
unam personam religiosam ad aliquod
pcccalum, quod cst contra professionem cjus,
quam unatn perfonam sajcularem inducere
ad idein peccatutu. Et gravius est, inspicere
impudice unam juvenem et religiosam mu-
lierem, qtiam saecularem, secundum beatuin
Gregorium : a Non licet intueri quod non
licct concupisci. » Et ideo dico esse gravius
illud vitiose respicere, quod est gravius
concupiscere vitiose. lloc idem intelligo de
tactu,etquocutnqueactu et verbo impiidico.
De conditione pcrsonae, cum qua peccasti,
sufflcit exemplutn jam dictum. Non sis ergo
contentusdiccre: «Non bene custodivi visum
mcum, » autdicere : alteravi pluries aspec-
tum in faciem alirujus personai, cum com-
placenlia et imaginaliotie impudica : » scd
dic (lualitatetn et conditionem personai. Et
si de visu expcdit sic dicere, multo magis
de veibo impudico danle provocationem ad
peccatum, ctdetaclu, autcommotionecarnis
libidinosa habita ex aliocutione vel appro-
pinquatione ad corpus aliciijus.
CAPUT IV.
De intentione habita in peccatis-
intentio Gfavius Bst faccrc (luodcumque pcccatum ,
con^ten- cum ititentioiie provocaiidi aliquem ad si-
''• mile, aut ad aliquod pcccalum, quam ad
salisfacieudiim sibi ipsi fantum , ut si nove-
ris defectum alicujus , facias ipsum despici ,
aut minus reputari propter invidiam ttiain ,
vel aliam malitiam , aut si fecisti aliquem
aclum cum oculis aut cum manibus ver^us
DE MODO CONFITENDI
aliquam personam , ut provocares eam ad
malum : et sic de aliis pecoatis studiose, non
tantum in damniim facientis, sed etiam in
proximi detrimentum : quse quidem peccata
non sufflcit conflteri, nisi explicentur inten-
fiones malitiosae. Tales recte assimilantur
dsemonibus, et siint inimici crucis Christi ,
quia student animas perdere , pto quarum
salute Christus sanguinem suum efludit.
Item descensus de peccafo in peccatum est
diligenter piTscrutandus. Non est ita grave
unura peccatum simpliciter, sicut est illud,
cujus occasione pluraalia peccata sunt com-
missa. Unde si studiose fecisti aliqiiem de-
fectiim tali modo tpiod alius fuit culpatusde
boc, et non excusasti iiiuocenfem , sed per-
misisti eum injuste pati; vel si pro defen-
sione tinius mendacii protulisfi verba inju-
riosa, aut incurristi plura mendacia ; aut
pro excusatione unitis mendacii vel peccati
commisisfi perjuriiim, et ob hoc fuit suspi-
cio de alio, vel facta injusta punifio super
abqtiem , aut ortum est odium , aut aliqua
furbafio infer aliquos : omiiia haec, et con-
similia, qnae ex primo peccato sunt conse-
cuta , debent cum primo peccafo principali
plenius explicari.
CAPUT V.
De peccali occasionc.
SimiHter de plenitudine confessionis est occasio-
dicere, non solum circumstantias praedictas, "«ndi^ex-
vel similes, sed etiam occasiones et causas pJ,'"/,'
peccaforum , propter quas incurristi ipsa
peccata, videlicet, quia neglexisti ea vitare
sicut potuisti et scivisti. Hujusmodi autem
catisae sunt taliter dicendae , quod te cum
ipsis accuses, et non excuses, sicut quidam
faciunt , inliionentes cul[)am diaholo, sicut
Eva quae dixit ' : Serpens decepit me. Dicunt
enim : « Tautuiii me tenlavit de tali pec-
cato, quod oporttiit me consenlire, nec po-
tui ine defendere uUo modo. » Sed illa non
esf confessio, nec exprcs^io causae percati ,
1 Genes., lll, 13.
ET DE PURITATE CONSCIENTIyE
imo est excnsatio lui , ct accusatio diaboli ,
qui forte non i st culpabilis il)i. Non eiiiin
oinnc peccatum fit semper ex siigf^^eslione
fliaboli , nec oninis tontatio esl a dajinoiie,
sed , secnndnm beatum Jacobum ' : Vnus-
quisqm tentatur a concupiscentia sua ubs-
tractus et illectus. Mulli ergo meiiliunlur
dicentes : « Daemon seduxit me ad tale pec-
catum, quod sibi consensi, » quia sola sua
concupiscentia tcntatus cecidit. Et iileo de-
bet dicere : o Cum senlirein me stimulari
ad tale peccatum perpetraiiduni , fui negli-
gens in evitando occasiones me incitantes
ad hoc, scilicetlocum, tempus et persouam,
et fui negligens in adjuvando me cuinjejii-
nio, curaoratione, et aliis necessariis, si-
cut scivi et potui. Unde propter negligen-
tiam et maliliam meam commisi ipsiim pec-
catum, potius eligens servire diabolo super-
biae, et carni aieaj hoc suggerenli, quam Spi-
ritui sancto inspiranti mihi , quod illud noii
facerem. Reliqui vero imponunt culpam
proximo, sicut fecit Adam , qui dixit Deo - :
Mulier quam dedisti mihi sociam , dedit
mihi de ligno , et comedi. Dicuiit enim :
« Quaedam persona tantum institit me ro-
gando, et blandiendo, et aUqua dona dando,
quod nuUus de mundo potuisset se defen-
dere , sic quod oportuit me fmahter consen-
tire. » Aliqui dicunt : « Qiiidam dixit mihi
tantum maium de quodam, quod fecit me
murmurare de iilo , et illum despicere. a
i Sed haic est viliosa confessio. Dic ergo sic
de primo : « Dum viderem expresse , quod
locutio, et conversatio cum quadam perso-
na esset mihi inutilis et periculosa, et sen-
tirem affectum cordis mei ad ipsain peiso-
nam, aut ipsius ad me non esse purum, iiec
secundum Deum^ sed potius secundum car-
nem, et in aspectu et praesentia ejusdem
haberem nimiam complacentiain sensualem,
et ex hoc semper haberem imagiuationes
impudicas de illa , cum hbidinosis motibus
carnis, quod propter debebam fugere ipsam,
nihilominus fui secutus voluptatem carnis,
' Jnc, I, li. — ' Gen,, iii, 12.
CAP. V.
iii tantum quod ail tale peCcatuin deveni
cum ea, unde me et ipsam illaqueavi. » De
secundo dic sic : « Audiens dici aliqua inala
de quadam persona, facihus ea credidi, quain
credidissem bona, si audivissem , propter
levitatem cordis mei, etdefectum charitatis.
Et quando debebam compati ihurmuranti,
et excusare in corde ineo eum , de quo ille
murmurabat, ego statim murmuravi cum
illo, connrmando malum de quo dicebat,
vel addendo ad illud quod dicebat , ac pcr
hoc dedi sibi occasionem magis murmuran-
di. » Et nola , quod non debet quis murmu-
rantem noininare, nec factum de quo mur-
muravit, quando scilicet talis nomiiiatio es-
set in excusationem tui, vel in infamiam
proximi. Item , si te accuses de turbatione
proximi,aut de turbatione habita contra ali-
quem propler defectum ejus, principahter
non debes exprimere ihum defectum, ne per
hoc ostendas te habuisse rationabiles causas
turbationis, et sic videaris minus peccasse,
aut motus zelo justitiae. Sunt enim qui di-
cunt in confessione : « Vidi fieii talem de-
fectum, vel audivi dicere tale verbum, et de
hoc fui valde turbatus , quia erat contra ho-
norem Dei , et contra bonos mores in ma-
lum exemplum ahorum. » 0 stulte hypo-
crifa, quid dicis ? Nam te simphciter laudas,
et nihil penitus conflteris; taces peccatum
tuum , qiiod fecisti videndo ahenum defec-
tum , quod forte fuit gravius (a) quam de-
fectus alterius , quia despexisti peccantem ,
cui debebas compati , et mentiris dicendo te
fuisse turbatum propter amorein Dei, et
proximi, cum tamen fueris turbatus propter
superbiam tuam , et quia non habes chari-
tatem proximi , quse non permittit ahquem
contra proximum (urbari. Sic ergo dicas :
« Videns , vel audiens, fieri vel dici aliquid
quod judicavi esse malum , et forte pejus
quam fuit, propter malitiam meam, quae
non permisit me excusare defectum , nec in-
tentionem dicentis , vel facientis , sicut po-
teram et debebam : non fui luotus ad com-
(a) CcBt. edit. qui forle fiiit gravior.
566 DE MODO CONFITENDl
patiendum illi , vel ad oranduin pro ipso
sicut debui ex chavitate ; sed raagis fui com-
motus ad iram contra ipsum , contemnendo
et judicando ipsum, et appetendo statim pu-
nitionem ejus, vel habere polestatem pu-
niendi eum : et hoc accidit niihi propter du-
ritiani cordis mei , et quia non recognosco
patientiamDei, quae supportavit me in gra-
vioribus peccatis absque uUa punitione : »
et sic de aliis. Sicut alii , qui se clarius lau-
dant in confessione dicentes : « Per gratiam
Dei, satis bene custodivi me tali tempore,
vel citra, a tali , vel tali peccato. Nam bene
continuavi officium , missas , et praedicatio-
nes, et orationes meas. Faciant, qui volunt,
male; quia ego intendo bene facere facta
mea, et me custodire a peccatis nielius , quam
facit major pars vicinorum meorum , quia
prius me permitterem occidi , quam facere
tale peccatum : et in me non sentio alium
defectum, nisi quia sum ini^ratusde benefi-
ciis Dei , nec sum sufficiens ad grates agen-
dum Deo , qni me liberavit ab his peccatis,
quae faciunt multi alii. » 0 Deus! isti sunt
similes Pharisjeo ', qui ascendit in tempium
ut oraret , cujus oratio fuit tola sui exaltatio
super alios : sic et isti , qui debent se sim-
phciter accusare in confessione , se super
alios laudant, narrando bona quae faciunt ;
de superbia autcm, et praesumptione , quae
latet interius , nihil dicunt. Sunt alii , qui
confitendo peccata ?ua , totam culpam im-
ponnnt Deo. Sic enim dicunt : « Deus dedit
mihi naturam ita perversam et promptam
ad tale peccatum, quod non possuni cavere. »
Isti dicunt cum Adam, qui dixit ' : Mulier
quam dedisti mihi , et caetera; quasi dicat :
« Si non dedisses mihi , non peccassem. »
Sed isti aperte mentiuntur : nam, secundum
B. Gregoriurn ', diabolus uon potest vincere
nisi volenlcm , cum tamen dc ipso dicatur',
quod 7ion sit potcstas super tcrram, quce il-
lius potcstati valeat comparari : ergo multo
minus potest quis violentari a concupiscentia
» Luc., xvni, 10. — «Gen., III, 12.— • Greg., jUord/.,
lib. XXXIV, c. zvii, quoad sensum. — ' Job, xUj 24.
naturali. Sunt a!ii qui dicunt : « Fui decep-
tus a tali tentatione, quia Deus noluit me
adjuvare, cum tamen saepe jejunarem, et
orarem , et ad ipsum recurrerem. » Isti non
accusant pigritiam suam et negUgenliam ,
qua nolueruut vitare occasioneui peccandi ,
et perseverare in oratione. Asserunt enim
Deum impium , mendacem, qui lamen dicit
in Psalmo ' : Clamabit ad me, et ego exau-
diam eum. Et alibi ' : Venite ad me umnea ,
qui laboratis. Et alibi ' : Petite, et accipietis,
Et Apostolus dicit ' : Fiddis Deus, qui non
patietur vos tentari ultra iUud, quod potes-
tis, sed faciet cum tentatione proventum.
Sciant ergo, quod ideo rehnquuntur a Deo,
quia insipide et sine fide orant , nec volunt
pugnare contra seipsos, nec perseverare pa-
tienter postulautes auxiliuniDei, sicut de-
cet ; sed volunt haberv' gratiam stalim sine
iabore , pelentes eliam illam a Deo non hu-
mihter, sed prajsumptuose , tanquam non
indigni, ac si esset Deus obligatus eis : orant
ipsum cum securilate quadam , ut exaudian-
tur stalim ut ipsi volunt , et non sicut ipse
vult : siaiue putantes ipsum ducerc ad auxi-
lianduni , potius provocant ad derelinquen-
dum , (piia superbe el prcBsumptuose acce-
dunt ad ipsum. Causa ergo lapsus eorum
est superbia et negligentia sua, quam de-
bent simpliciter accusare.
CAPUT VI.
De occasionibiis, qiuB dantur aliis in peccando.
Sunt etiam in confessione exphcandae oc-
casiones datae aliis ad peccandum, quia om-
nium peccatoruni houio est particeps , qui-
bus occasionem praebuit malitiose , vel non
malitiose. Unde confiteri debes, si malitiose,
vel ignoranter dedisti alicui occasionem
peccandi; nec nominare debes directe, vel
indirecte, personam cui dedisti causam ; sed
sola occasio est dicenda. Peccatum vero ,
quod factum est ab alio occasione tui, potest
— ' Psal .tc, 1j. — ' Matth.. ii, 28. — ' Joan., xvi,
24. — • I Coi\, 1, 13.
ET DE PURITATE CONSCIIiNTIJ;. CAP. VIII. 567
hoc debes exprimere, ut causam illius
somnii , et quia homo plus in tahbus dele-
ctatur, et multi post somnium gaudent
se talia somniasse. Ubi vero non fuerit ali-
qua ex praidictis causis vel similibus, nihil
de somnio est dicendum, quia nulla culpa
est ibi ; et tunc sufficit dolere in corde , et
ad quietandum conscientiam potes dlcere :
« Habui somnium inhoneslum, cui si dedis-
semcausam, quam nescio, tunc dico culpam
dici (a) explicite, quando est notum confessi >ri,
non illum qui fecit; alioquin dic solum qua-
litatem delicti, sicdicendo ; «Feci fieri quod-
dam peccatum mortale, velgrave, propter
talia verba quje dixi , aut propter tale ma-
lum exemplum quod dedi. » Item, si habuisti
turbationem cum socio in itinere, vel aliquo
opere, aut propter socium dixisti male offi-
cium, quia male proferebat, non debes dice-
re : « Socius meus me turbavit taU facto, »
aut : « Dixi male officium meum propter de-
fectum socii mei ; » quia sic accusas socium,
in cujus notitiam confessor posset venire.
Dic ergo : « Habui turbalionem cum aliquo
propter meam superbiam , quia- ipsi dixi
verba injuriosa, et ipsum provocavi ad di-
cendum mihi. » Et si est illius culpa , dic :
0 Habui turbationem cum quodam propter
impatieiitiam meam , quia nolui supportare
eum in charitate, propter aliqua verba ab eo
dicta ; » vel : « Dixi male officium cum aliquo
in tali hora ; et dictante mihi conscientia ,
ut redicerem, propter pigritiam meam non
redixi. »
CAPUT Vl
De pollutione.
Si habuisti poUutionem carnis vigilando,
dic causam expresse; si dormiendo, dic cau-
sam quam dedisse te credis. Causa? possunt
esse cibus, et potus, et intemperantia diei
praecedentis, aut alio modo. Et sic dicendo
ipsam, (labis intelligere confessori vitium
dierum prseteritorum , ut sunt cogitationes
inhonestae habitae ante dormitionem, quas
explicare debes , potissime quando somnias
ea quae pracogitasti. Nec sunt recitanda
somnia vitiosa, vel inhonesta, nisi ante co-
gitasses ea, aut post somnium , cum dele-
ctatione et mora, et motu carnis cogitas-
ses : et hsec sunt dicemla magis, quia cogi-
tata , quani somniala. Si vero somniasti
habere aliquein aclura impudicum cum per-
sona ad quam habes sensualem affectum,
aut quam ante conspexisti oculo impudico,
CAPUT VIII.
De causis pollutionis.
Secundum sanctos Patres, triplex est causa
pollutionis nocturnai. Prima provenit ex vo-
racitate gulse, et superabundantia cibi et po-
tus : qucB est diligenter examinanda ab iliis,
qui vocati suntad spirituale exercitium. Nam
quandoque accidit aliquos relaxari gula ni-
mis aliquo tempore, et postea quaado absti-
nent, poUuuntur in somnis , credunt quod
hoc non accidat ex culpa immoderantise, sed
potius ex debilitate vel necessitate naturae;
sed errant, quia debent judicare et cavere ,
ne evenerit ex nimietate saturitatis praiteri-
tae. Quod enimper voracitatem et ingluviem
congregatum fuerat in medullis, necesse
est ut aliquando per pruritum vel per insen-
sibiUtatem [b) corporis jejunio afflicli, ege-
ralur. Propter quod non solum abstinendum
estadelicatiscibis, verum etiam a vilibus [c)
cum sequali temperantia continendum est ;
imo pauis et aquai satietas est timenda, ut
possit in nobis acquisita puritas permanere.
Isti ergo, qui nondum aequaUs continentiae
et moderantice gratiam sunt adepti, non nii-
nus in prsefatam poUuUonem incidunt, quai
etiam hominibus abstinentibus sic accidit.
Secunda causa est, quando per incuriam et
immunditiam mentis elabitur. Nam mens
spiritualibus exercitiis vacua, et discipliuis
interioribus non intenta, sensu corporis,
per vanas et immundas cogitationes evaga-
DI3 noc
iQroeB.
(a) Forte leyenil. potes dicere.
tateQi, — (c) C<xt. edit. add. et.
(6) Leg. imbecilli-
568 DE MODO COiNFITENDI
tur, ex quibus nierito culpae eliciuntur hu-
mores : et iJeo volentibus obviare, necesse
est privare, et hanc causam eradicare, vide-
licet menlis torporera exculere, et sensus
refrenare, ne mens ad vana et noxia discur-
rat, (.'t excessibus illis assuefacta, ad immun-
dissima incitamenta luxuria^ somnians per-
turbetur. Praedicta ergo negllgentia acqui-
rendi munditiam, et evitandi immunditiam,
in confessione pariter explicetur. Tertia
causa potest esse, quando illudentis inimici
invidia pollutio procuratur. Dum enim videt
sanctum virum, qui persoUicitam victus mo-
deralionem, integram, et perfectam, ac fre-
quentcm peccatorum confessionem , perpe-
tuam mundiliae puritatem acquirere conatur,
ejus conscientiam perturbare nilitur, maxime
diebus illis, quibus desideral divino aspe-
ctui (a) complacere, fluxus illius emissione
poUuere procurat , ut sic a sancta commu-
uione retrahatur. Quibusdam verocontingere
dicitur ex debilitate naturaj, quaj non est ita
fortis et valida, sicut antiquitus dicitur exti-
tisse. Ilanc causampotestquis in seipsoad-
vertere, quando in illo turpi, moderaniine
viclus, frequentius plus solito poUuitnr abs-
quc lurpis somni inteiventu, sicut ego
quosdam cognovi hac peste cerlis tempori-
bus ler ct quater in hebdomada sordidari ,
quaiiivis non minus praedictae iilusioni pos-
sit ascribi.
CAPUT IX.
Qualiter post poUutionem licet, vel non licet
accedere ad divina.
Secundiim sanctorum Patrum sententiam,
vigilanti circumspectione cavendum est ad
communionem salularis convivii accedere,
tempore quo senliinus nos somnii illusione
poUutos. Sed si hostlsinvidus taUter nienti nc-
straj ilhiserit, ut nobis ccelestis remedii sub-
trahat medicinain, dummodo nuUus repre-
heusibUis interveniat pruritus aut oblecta-
tionis assensiis, si flnxus isle ftierit naturali
(a) Ccet. edit. aspeclu. — (6) Esse quale tale. —
(c) Forte leyendum iUujjliaUoui.
necessitate profusus, autimpugnatione hoslis
antiqui procuratus, et absque sensu volupta-
tis adductus, debemus ad gratiam salutaris
cibi nihilominus accedere confidenter. Quod
si creditur evenisse occasione vitiosa, die iUa
debent se humUiter subtrahere ab altari, ne
in nobis veriflcetursenlenlia Aposloli ' : Qui
manducat et bibit indigne, judicium sibi
manducat el bibit , non dijudicans corpiis
Domini; id est, non faciens diOerentiam in-
ter perceptionem cibi coelestis, etcarnaiis,
nec judii;ans ipsumcurpus Domini rsse tale,
quod [b) non nisi pura menle, et cariie Uccat
manducaie. Et ideo snbinfert idcm aposto-
lus • : Ideo inter vos multi infirmi, et imbe-
cilles, et dormiunt multi ; quixsi dicat : Multi,
ex hac praesiimptione et manducatlone in-
digna, spirituaUler infirmantur ., et somno
mortaU dormiMnf muUi per peccatum, quod
ex ipsaiudigna manduciitione, et sumptione
incurrunt. Probet eigo, id est examinet se-
ipsum homo, antequam sacramentum perci-
piat ; et diligenter se videat, utrum sit mun-
dus, vel immundus, utrum devotus, vel inde-
votus, utiumreverens, vel irreverens,ulrum
limens,velpiaesuraensaccedat,etiamsicertus
sit, vel certum se pulet, quod non sit viUose
poUutus, vel aliquo modo mortali peccato
iiifectus. Non enim debet, volens istum cffi-
lestem panem suraere, esse contentus se non
habere peccatum morfale, neque praecedenti
nocte vitiosaoccasione fuisse poUutum, quia
licet haec duo quemUbet reddant ipso cibo
indignuni , aUa tamen plura sunt quibus se
homo debet ab hoc cibo subtrahere reveren-
ter, quae explicare non audeo, quia a sanctis
etdoctoribus ipsa expressa non reperi, alque
illustratione (c) gratiaeDei, easeciiriussimpii-
citer relinquenda decrevi. Id tamen , quod
pro me ipse retineo, est vcrbum iUius, qui
hoc sacramentum instituit, qucm non credo
illud fruslra protulisse; dixit eniin ' : //^ec
quotiescumque teceritis, in meimemoriam
facielis. Ex quo (juidem verbo arguo inihi
ipsi, ([uod quoties volo id agere quod ipse
' 1 Cor., XI, 29. - ' Ibid., 30. — » Imc, xxii, 19.
ET DE PURITATE C0NSCIENTI7E. CAP. X.
869
instituit, et modo praedicto reliquit, timeo
nequaquaiii sine remorsu conscientiae , ac
prajjudicio animae ad illud posse accedere ,
nisi praBinemorata ipsius instituentis chari-
tate, ac ejus passione et morte, in cujus me-
moriam perpetue recolendam illud sacra-
mentum debere confici et percipi ipse praj-
clare asseruit et injunxit. Considerans insu-
per circa hujus sacramenti prinionlia lotio-
nem pedum factum, non absque mysterio et
sacramento, ibique dictum fuisse a Domino ' :
Si mn lavero te, non habebis partem me-
citm : agnosco per hoc, et judico, non sine
prfesumptionis et gravis offensae periculo,
aliquem velle habere partem secum ipsum
sacramentum sumendo, non prajhabita ali-
cujus spiritualis gratiae lotione, quam non
sohim per compunctionis lacrymas puto
fieri, verum etiam per interiorem mentis
devolionem, et fidem in qua ipse Dominus
vocat, et invitat animam, et trahit, et quo-
dammodo cogit ad ipsum cibum angelicum
et coeleslem. Unde et ipse dixit illis, quos
laverat * : Jam mundi estis, propter sermo-
nem qiiem locutus sum vobis. Non dixit :
0 propter aquam qua loti estis, » sed : pro-
pter sermonem. Hoc autem est verbum fidei,
quod(a) prajdicamussecundum Apostolum'.
Unde in Actibus Apostolorum legilur ' : Fide
purificans corda eorum. Hanc autem devo-
tionem et fiilem celebrantis, seu sacramen-
tum sumentis, credo esse illam, quse cele-
brat, et quae facit ips m sacramentum per-
cipi cum effectu, sicut et verba Christi sunt
iila quibus consecratur, et transsubstantiatur
panis et vinum in corpus Christi, et sangui-
nem. Quam quidem devotionem voco Dei
gratiain , quae prsevenit el disponit , subse-
quitur et infunditur (b). Ad hoc ergo sacra-
mentum, cum instantia ferventis et assiduae
orationis, procuremus modo praedicto vocari
a Domino, videhcet praehabita ipsius memo-
ria, atque compunctiouis, et devotionis, et
fidei lotione : ad quae praparari nos oportet
' Joan., XIII,
Act., XV, 9.
'Joan., XV, 3. — ' Rom., x, 13.
per mentis et corporis munditiam, et per lin-
guai ac sensuum refrenationem , et per no-
strariim passionum continentiam et mode-
rationem.
CAPUT X.
De fluxu libidinis.
Preelermittendum quoque non est, ijuod
quibusdam contingit interdum conscienliae
dubietas et perturlDatio magna, unde ipsis
vigilantibus , absque ulla commotione carnis
et cogitatione immunda, humor quidam per
membrum secretum egreditur sine delec-
tatione, et quasi insensibiliter, ita ut multi
de hoc aliter non perpendunt, nisi cum pan-
nos senserunt madefactos. Cujus causa ali-
qui ignorautes turbantur et errant, putantes
se esse pollutos. Et ideo sciendum est, quod
illius humoris effusio non est pollutio, quia,
ut dicunt medici, sine libidinosa delectatione
et carnis motione nullus potest pollui vigi-
lando. Ad ipsius tamen effusionem humoris
videtur naturahs conditio causam exhibere
primariam ; seddeinde id quodad naturam (c)
disponit, causa vitiosa et inevitabihs perficit
et consummat. Quibusdam hoc provenire
agnovi propter solam praesentiam et allocu-
tionem personae alicujus, in cujus aspectu
habuit complacentiam sensualem et vanam,
seu ad quam inordinato amore afficitur, aut
per taitum impudicnm levem , aut imagi-
nando aliquos actus impudicos fortiter et
morose. In his enim casibus , et simihbus,
multi inveniuntur habere calefactiones et
commotiones carnis hbidinosas, dictumque
humorem emittere , vehnt , nolint. Sed eas
causas, et similes, quae sunt evitabiles, debet
quilibet fugere et evitare pro posse, ma-
xime qui sentit de hoc se passionatum, seu
ad hoc naturahter inclinatum, sive ex vitio.
mentis, sive ex debilitate naturae : et qui
occasiones hujusmodi non evitaverit juxta
posse, relinquendo amicitiam et famihari-
tatem personarum , ad quas inordinate affi-
(a) Cat. edit. quo. — (6) infundit. — (c) Leg. id ad
quod natura.
570
citur , fugiendo etiam allocutiones et aspec-
tuni personarum , licet non credam ipsum
per dictam efiusionem peccare mortaliter,
nisi forte aliter concupisceret, aut impudice
tangeret personam , quae est causa illius de-
fectus , tamen credo eum graviter peccare,
et magno peccati mortalis periculo subja-
cere. lit ideo consilium do tibi, vel lali, quod
absque dilatione morosa ipse sibi violentiam
faciat in hac parte, fugiendo personas bujus-
modi, atquecum eis omnemopportunitatem
loci et temporis evitet. Ilic itaque praetlictus
fluxus, qui a quibusdam vocatur libido, si
potest evilari ipsius occasio, et si studiose
non evitatur, est omnino confitendus cum
suis occasionibus, et negligeutia habita
circa ipsas. Si vero contingat ex causa, quae
vitari uon potest , sicut quando audiuntur
verba impudica a casu, vel loquilur cum
persona, vcl sedet juxta eam, de cujus prae-
sentia habet complacentiam vanam, et ab ea
separari non valet : in his et similibus credo
sufficere, quod tam de occasione habita, et
impotentia vitandi, quam de fiuxu illius
libidinis dolor est simpliciter habendus. Quia
tamen dubitare in tahbus , quse speclant ad
conscientiai puritalem, est quandoque valde
proficuum , poteris hoc confiteri propter
quietudiuem mentis, et pacem, quamvis
expedire non credam.
CAPUT XI.
De complacentia habita iti mcmoria peccati.
Morosa Scieudum est, quod quando cogitas de
°°uand'o iiji^t^iis receplis, et in illa memoria turbaris
sit confi- inlra tecum aliqua mora , et appetis vindic-
tani fieri, aut factam esse, aut doles quod
non fuit facta per te, aut per alium, aut
imaginaris aliqua facere, aut aliquem mo-
duin (a) tenere auimo vindicalivo : haec
omnia sunt confitenda, et alia quajcumque
similia in mente tua ratione istius injurise.
Si autem rememorando male praeterita,
(a) Cat. edit. motum. — (6) Ciet. edit. Uaberes.
DE MODO CONFITENDI
quae fecisti , non habes (6) dolorem , sed po-
tius delectationem in eis, et propter hanc
delectationem facis moram ibidem, non cre-
do expedire , quod speciflces ipsa peccala
rememorata, si alias integre confessus es. Et
si non habuisti aliquam delectationem in
mente, sufflcit tibi dicere : a Mihi venerunt
ad memoriam quaedam vindictae, vel inju-
riae quas feci, vel quaedam peccata gravia
quae commisi, de quibus non solum non
habui dolorem in tali cogitatione, sed de
ipsis cum multa complacentia cogitavi. » Et
si aUud tibi occurrit in carne, vel in mente,
propter dictam complacentiam , quod tibi
videtur aggravare peccatum , ipsum etiam
debes confiteri. Verbi gratia, si de peccato
luxuriae per te facto habuisti memoriam, et
de hoc habuisti motum carnis, et poenitu-
dinem quia ipsum ppccatum non fecisti plu-
ries, vel cum pluribus ; tunc enim debes sic
dicere : « Ex imaginatione quam liabui de
quodam peccato luxuriae , habui motura
carnis, et complacentiam in mente, et appe-
tivi illud fecisse multotiens, et cum multis
personis. Et sic non oportet te indicare con-
fessori, te jam fecisse illud peccatum, nisi
forte alias indicasses eidem, et nisi pro ma-
jori humilitale et merito velis ipsum ei sim-
phciter explicare. Si autem recordaris te
habuisse opportunitatem faciendi aUquod
peccatum, quod non fecisU, et in isla recor-
datione non gaudes te evasisse iUud pecca-
tum, nec grates agis Deo, quia custodivit te
ab ipso, et abstulit opportunitatem et volun-
tatem faciendi ipsum , omnia ista sunt ple-
nius referenda : videtur enim haec magna
ingratitudo, et peccati commissio volun-
taria. Sed si in prajdicta recordatione pecca-
torum, et maxime carnalium, non posses
vitare complacenUam ct raotus carnis, dum
velles eam sludiose recolere causa te ipsum
excitandi ad compunctioiiem el dolorem,
consulo tibi, quod non ea specialiter recolas,
nec etiam alia peccata , quae non potes sine
complacentia recolere, sicut est vindicta facta
per te, vel per alium, de inimico tuo, aut
ET DE PURITATE CONSCIENTliE. CAP. XI.
B71
Com-
pendiosa
damnum, vel mors, quia aliquem occidisti.
Debes ergo omnia peccata tua , si vis confi-
teri generaliter, sub duobus, scilicet super-
bia et delectatione cariiis, confiteri , dicendo
sic, corde meditando et ore proferendo : Dico
meamculpamde superbia, quam habuicon-
tra Deum, et proximum irascendo, invidendo,
alios provocando, mundi gloriam appeteiido,
proximos judicando, Dei creaturas contem-
nendo, meipsum bonum reputando , et alios
vilificaiido , de Dei operibus , ac judiciis , et
ejus permissionibus murmurando, bonas
ejus inspirationes et omnia ejus beneficia
negligendo, impetus vitiosos sectando, blas-
phemando , et nomen Dei in vanum profe-
rendo , et linguam meam contra veritatem
per mendacia , et simulationes , per duplici-
tates, adulationes , per juramenta, et multa
alia verba vitiosa, loquendo otiose, acediose
vivendo, de me nimis confidendo, de fide
dubitando, de occultis Dei operibus rationem
praesumptuose quaerendo plus quam oportet
sapere de Deo et proximo , et de hoc saeculo
multa scire cupiendo, gratiam Dei non
humihter atrectaudo , dona Dei occultando,
temerarie propalando, non in veritate , sed
in hypocrisi et falsitate coram Deo et homi-
nibus ambnlando , et multa alia per super-
biam mentahter et corporahter exercendo.
Postquam confessus es, dic animo tuo, ma-
xime quando vides te morti proximum : 0
anima mea, egressus luus appropinquat , et
prope est terminus tuae superbia; , et prope
est flnis delectationis hujus mundi, et mise-
rise carnis tuae, quani (a) delectationibus
carnalibus pertulisti, plus ipsas amando
quam Deum, plus sibi complacendo quam
tibi , plus laborando pro ipsa quam pro te ,
plus obediendo ejus concupiscentiis , quam
divinis inspirationibus et consiliis, sciiicet
dum contendisti satisfacere sibi in delectatio-
nibus gulae et luxuriae, multis et diversis
modis, opere et voluntate, atque satiare ejus
(a) Quas. — (6) Ccet. edit. add. ac.
visum, auditum, gustum, tactum et odo-
ratum , quantum et qualiter potuisti ; con-
sensisti , amore ipsius carnis, amittere par-
tem maximam tui temporis, superflue dor-
miendo et quiescendo, in multis operibus
vitiosis (b) occupando, in nimia cura, et
sollieitudine rerum temporalium et corpora-
lium te exercendo , phis propter avaritiam
et delectationem , quam propter necessita-
teQi ; consensisti ejus pigritiei, quam habuit
semper ad operandum bouuQi, et ejus solli-
citudini , quam habuit ad peragendum ma-
lum quod potuit. In his fuit vita mea; in his
expendi tempus meum. Ubi ergo es, o vani-
tas mea, et superbia mea? (Juo perrexistis,
delectationes carnis meae ? Quid mihi attu-
listis ? Quid mihi reliquistis pro subjectione
et obedientia, qua vobis tot annis deservivi ?
Pro vobis commutavi vitam aeternam, amisi
Deum, acquisivi infernum, perdidi gaudia
inflnita , et lucratus sum lamenta aeterna ;
privatus sum societate sauclorum et ange-
lorum, et merui fieri socius civium infer-
norum. Considera ergo, o anima mea, qua-
!em te fecit Deus, quia ad imaginem et
similitudinem suam; et modo sic es deni-
grata peccatis, nec aliquam virtutem in te
agnoscit. Considera in te imaginem tenta-
toris tui , qui te depinxit colore superbiae ,
gulae , luxuriae, avaritiae, vanae gloriae,
invidiae, acediae, et ingratitudinis , negli-
gentiae, et odii, et vindictae ; tibi suasit con-
temptum Dei, et apposuit amorem saeculi, te
induxit contra proximum ad murmnran-
dum, judicandum, decipieiidum, despi-
ciendum, detrahendum, et aliorum defectus
ponderandum, et tua gravia vitia non vi-
dendum. Non video igitur, o anima mea,
nisi ut provoceris ad gemitum , fletum ,
planctum, tristitiam et lamentum, et clames
humiliter et ferventer ad Dominum ' : Do-
mine , ne in furore tuo arguas me , etc ;
Miserere mei, Beus , etc.
'Psal. VI, 2, 3.
572
CAPUT XII.
Qualiter cogitationes inhonestm sint confitenda.
Plerique dubitant, si cogitaiiones inho-
nesta; sint exterius explicandaj. Credo quod
hoc sit puritatis, et perfectionis, et magni
meriti ; sed non credo esse necessitatis seni-
per, nisi quando, ex nimia mora facta in
cogitatione illa, homo sentiret se inclinari
ad faciendum et perfuiendum cogitatum, si
haberet opportuuitatmn quam vellet, aut si
pollueretur ex illa vchementi cogitatione
morosa , aut si inordinate afficeretur ad ali-
quam personam,etde ipsamultum molesta-
retur in cogitatione, haliendo motus carnis,
et imaginando habere aliquos actiis impu-
dicos cum ipsa persona. Hunc enim afiec-
tum inordinatum del)es exprimere, cum
cogitatiouibus et motibus carnis proceden-
tilnis ex ipso afTectu, dicendo sic : « Ilabui
affectum sensu<ilem et inordinatum ad quani-
dam niulierem, vel quemdam (rt) juvenem
talis conditionis , et hunc affectum concepi
ex complacentia habita in aspeclu, vel col-
locutione, ac praisentia corporali ipsius, de
ipsa, vel de ipso tot vicibus. llabui etiam
tot vicibusimaginationes turpes, respiciendo
oculis corporeis, vel mentalibus, vel faciem,
vel aliani partem corporis ejus, et imagi-
nando cum ipsa persona habere amplexus
etoscula, vel talem actum impudicum. Et
in his fcci moram per magnum spatium,
habeudo ibi motus carnis libidinosos; etspe-
cialiter mihi accidit in oratione, aut missa;
ot !-emper fui negligens laborare pro posse
ad expellendum taha per potentiam, propter
nimiam deleclationem quam habel)am ibi-
dem, nec curavi, quantum potui, refreuare
oculos ab aspectu illius personai, quando
fuit praisens. Quicumque igitur tales, vel
tali modo, cogifaliones et affeclioncs expri-
meret vitiosas, ab eis cito liberarelur, dum-
modo cum tali confessione continuaret ora-
tionem, et custodiam sensuum, quia da;mon
(n) C(et. edil. quauidau).
DE MODO CONFITENDI
non potest sustinere humiHtatem confessio-
nis purae , cum sit superbus, et immundus,
et omnis humilitatis et munditiai inimicus.
Et ideo non est melior et facilior via ad eva-
dendum tenlationes luxuriae et superhiae,
quam omnes cogitationes vitiosas, cum suis
circiimstantiis concurrentibus in carne vel
mente, sa?pe et clare detegere confessori, et
toties exprimere, quoties renovantur.
CAPUT XIIl
Sciendum est, quod molus carnis, qni non
provenit ex cogitatione impudica, absque
voluntate et sine causa, scilicet visus vel
auditus, sinealiqua causa extrinseca inlio- c
nesta, sine dubio provenil ex nimia reple-
tione prius facta in cibo et potu. Quidam
tanien putant, quod proveniat ex nimia
vigilia : quod potest esse, maxirae quando
constat eis, quod non provenit eis ex aliqua
causa praedicta : et ideo oportet hominem
esse parcum in diaela qnoad qualitatem et
quantitatem , quando de talibus molestatur
conlra voluntatem et displicentiam suam.
Nam intra corpusoritur causa, quia, secun-
dum Ilieronymum, « venter et genitalia
proxima sunt. » Et hoc iutelligo, quando
non sunt a causa exteriori. Et tunc oportet
cavere ipsum ah aspectibus, collocutione et
approximatione personarum , in quarum
pra'sentia sentit se sensualiter delectari ;
alioquiu ille, qiii videtur motus naturalis,
fieret vitiosus. Et quamvis sit securum non
confiteri tales motus procedentes sine causa
vitiosa, quorum inlcmperantia viiletur cau-
sa, dum tamen per ipsos non turbetur amor
et desiderium puritatis in corde, et corpo-
ralis castitas non maciitetur in corpore : si
vero proceduut a causa vitiosa, coufiteudi
suut, et causae locus et tempus, et mora
contracta in eis, et vices motuum, sicut
supra de circumstantiis peccatorum dictum
est. Non enim sufflcit generaliter dicere cul-
pam de motibus ; sed debos dicere sic :
ET DE PIIRITATE CONSCIENTIiE. CAP. XIV.
.^37.3
« Dum essem in ecclesia, vel oratione, vel
niissa, vel sermone, cogitavi talem actum
turpem, aut habui memoriam alicujus per-
sonai, in cujus aspectu jam liabui vanam
complacentiani , aut inordinalum amorem ,
aut aspexi in ecclesia talem personam cum
complacentia impudica, cujus causa habui
motus carnis impudicos toties, et per tan-
tam moram. » Et si dixisti illi personae tibi
gratiosai aliqua verba prolixe, aut fecisti
aliquod servitium malitiose, ut scilicet habe-
rcs complacentiam libidinosam , et motus
carnales per inajorem nioram , totum confi-
teri debes, nisi de ipsius praisentia delec-
tationem non habuisses.
CAPUT XIV.
De periculo familiaritatis dominarum.
Quoniam multi videntur negligere , ut
agnoscant affectiones suas vitiosas, et per
consequens non curant confiteri, cum ta-
men diligenter sint perscrutandae , et cum
vitiis orientibus ex ipsis exprimendae , ideo
)t praitermittere non intendo : quia multi affi-
[' ciuntur nimis ad seipsos, quidam ad alias
'- personas , quidam ad honores , quidam ad
divitias temporales. Et quia hsec sunt sicut
murus inter Deum , et animam , ideo nullus
hominum habens aliquid de praidictis , po-
test in via Dei proficere , nec habere puram
orationem , et maxime quando est carnahs
affeclio ad personam. Et de hac inlendo
modo loqui. Nam talis affeclio multos spiri-
luales , sub specie amicitiae spiritualis , a
statu orationis impedit et impedivit. Haic
est inquieludo mentis pestifera , orationem
mentis et oris inficiens, et dispergens, et
affectus contrarios orationi in mente gene-
rat et exercet. Nam sicut oratio pura men-
tem pufificat , et illuminat, laetiflcat, et
fortificat, et impinguat, sic carnalis atlec-
tio, et immunda, mentem inficit, et obscu-
rat , contristat , debilitat , et desiccat , et
corpus ejusdem nialfdictionibus implicatnr.
■ El quoniani spirilualibus loquor , propler
quos illa scribo, noverint ipsi quod licet
carnalis affeclio sit omnibus periculosa et
damnosa , ipsis tamen magis perniciosa ,
maxime quando conversantur cum persona
quae spiritualis videtur. Nam quamvis ho-
rum principium videatur esse puruni , fre-
quens lamen familiaritas doniesticum est
periculum , delectabile detiimentum, etma-
lum occultum bono colore depictum. Quae
quidem familiaritas , quanto plus crescit ,
tanto plus infirmatur principale molivum ,
et ntriusque puritas maeulatur ; non tamen
de hoc statim perpendunt, quia sagittarius
ille a principio non millit sagittas venenalas,
sed solum aliqualiter vulnerantes , et amo-
rem augmentantes. Ad tantum vero in
brevi deveniunt , ut jam non velut angelos,
sicut incoeperant , se invicem alloquantur
et videant , sed tanquam carne vestitos se
niutuo intueantur, et saucient mentes qui-
busdam commendationibus, ac verbis blan-
ditoriis et adulatoriis, quae videutur ex pri-
ma devotione procedere ; exinde unus inci-
pit alterius appetere priesentiam corporalem,
quia forma vel species corporum , in utrius-
que mente concepta, incitat eos ad volen-
dum prffisentiam corporalem , quasi insit
eis praesentia mentalis , sicqne spiritualis
devotio paulatim convertitur in corporalem
et carnalem , et sic ipsorum mentes , quae
solebant in oratione cum Deo absque inter-
medio loqui , tunc inter se , et Deum , alter
alterius ponit corporalem effigiem , quam
velant et obtenebrant , ponentes sibi ipsis
faciem Dei cum facie creaturae. Et non mi-
nus horrendum est, cum ii proprium erro-
rem percipere et emendare deberent, potius
in nutrimentum erroris, totum iilud judi-
cant ex maxima charitate procedere, cujus
merito , puto, et sibi invicem mentientes
referunt , quod in oratioue uuus alteri prae-
sentatur, quo oratio reddatur delectabilis ,
ac si pro se invicem orare cogantur gratia
et virtute divina, ac per hoc consolationem
simpliciter sensualem, quam hahent in illa
praeseutatione de ipsis facta in oratione urae-
574
DE MODO CONFITENDl
dicta, aestimant , et afflrmant , ac asserunt ,
esse spiritualem graliam et divinam. Quales
autem illusiones recipiant a sagittario su-
pradicto specialiter mulieres, quae citius
fidem adhibenl iliusioni mentali , esset hor-
ribile , et quasi impossibile declarare. Sen-
tiunt namque in oratione praedicta , et prae-
sentatione mentali , calorem quemdam igni-
tum a sagittario illo jactimi , ([uem credunt
et dicunt esse ignem charifatis a Spiritu
sancto immissum , volentem conjungere
spiritum unius spiritui alterius vinculo cha-
ritatis, cum tamen sit ignis libidinosi amo-
ris, prout frequenlia exempla manifestant ,
et inde deliberant se , tanquam spiritualiter
unitos, posse securius, prolixius et saepius
simul loqui, atque in hoc tempus non per-
dere , sed lucrari. Proinde niodos niirabiles
et insolitos , et cautelas adinveniunt, quibus
procurant simul colloqui et frequenter, al-
legantes unus alteri causas utilitalc et ne-
cessitate depictas , cum tamen in veritate
nihil ahud sit causa , nisi onus cui ralio
succumbit. Sic itaque carnali concupiscentia
excaecati, tempus , quod olim in oratione
consueverant expendere , ac spirituaUter
occupare , lunc in hujusmodi familiarilati-
bus et colloquiis perdunt , et sic ( quod do-
lendum est ) allocutiones divinas pro carna-
Ubus commutanles, amodo igitur ( nisi mora
serotina cogente, anl alia inevitabili causa )
non possunt al) invicem disccdere , et tunc
inviU et tristes discedunt. Ilaic autem trisU-
Ua est cerlissinmm indieium , quod carnis
vinculo suntalligati : et per hoc visitationes
et consolationes divinae a carnatibus et dia-
boUcis discernuntur. Denique quamvis se
mulUs exponant periculis , et multa mala
incurrant, dum eorum obtenebratis cons-
cienUisjudicantquaidam sil)i lanquam spi-
riluaUbus esse licita , quae fieri nequeunt
absque periculo et peccato ; putavi tamen
meUus esse non multa , de hoc , calamo
exarare. Uaec tamen tacere non valeo , quin
aUqualiter rcferam, maxime qiiia non ionge
a lemporibus isUs similia contigeruut. Tau-
dem spirituales praedicti quandoque se de-
duci permittunt, ut se invicem familiariter
tangant sub specie charitaUs , reserantes
sibi invicem immcnsum cordis amorem ,
quod impudenter charitatem appellant. Sed
in hac reseratione amoris est summuin peri-
culum , quia ex hoc fabricantur sagitlae,
quae mentes eoruni vulneraut mortaliter,
ac venenant. Et quod super omnia videtur
mihi horrendum, Deo, AngeUs, hominilius
et daemonibns fuerunt jam aliquae, spiri-
tualcs nomine, spirifu luxurioso imbutae,
quae in excusaUonem suae Ubidinis prae-
sumpserui t dicere, se habuisse in illis acti-
bus impudicis magna sentimenta de Deo :
quod nihii aiiud ,judico,nisi quoddam in-
citamentum et inductivum ad similia secu-
rius iterandum, et pcjoraperpetrandum. Dic
mihi , qui talibus crelis et adhaeres : si isti
sunt vere spirituales , ut asseris , quid aliud
loqui , aut facere deberent, nisi quod a Spi-
ritu sancto procedere potest , vel procedit?
Ab illo autem nihil procedit noxium , sed
solum quod est utile et honestiun. Quid
cnim ad Spiritum sanctum de taUbus oscu-
Us? ant qnalem honorem inde consequitur
Deus? et quae utilitas, aut quaj necessitas
tibi ad salutem, vei alteri, ut hos tactus facias,
vel patiaris? Quae conventio spiritus ad U-
l)idinem carnis? Quffi igitur praesumpUo tua,
ut hanc contumeliam inferas Spiritni sancto,
scilicet attribuendo sibi tuae impudicitia; foe-
torem, quem vix daimones paUuntur?Qua3,
inquam , temeritas tua , mulier hypocrita ,
a facie Dei projecta , ut dicas delectaUonem
carnis Ubidininosam esse gratiam et conso-
lationem divinam ? Recede eigo , fera pessi-
ma , de finibus meis , quia daemones ne-
queunt tuam prajsentiam sustinere. Ilaec
itaque , fratres carissimi , non incongrue
huic operi sunt inserta , ut sciat unusquis-
que quod haec venenosa affectio , sub colore
spiritus acquisita , summe impedit purita-
tem confessionis , et cordis munditiam, ut
sic hanc fugiat tanquam vitiosam rubigi-
nem , quae vix potest aboleri de mente , si
ET DE PURITATE CONSCIENTIyE. CAP. XIV. S75
Hieronymi dicentis ' : o Feminam qiiam vi-
alicui fuerit applicata, praecipue quia tales
personai , quandiu sunt hac sagitta pcrcus-
sae, quasi iiunquam pure et integre confi-
tentur, eo quod ipsum morbum despicabi-
lem in persoiia spiriluali verecundantur to-
ties defegere plene et integre confessori ,
quia verentur exprimere aliquas circum-
stantias tali afTectioni annexas , quas vel
tacent, vel imperfecte exprimunt, utentes
verbis operientibus dictum morbum, sicut
sunt occupalio mentis quasi continua circa
personam dilectum , et in oratione, et cunc-
tis actibus suis , et imaginationes turpes de
ipsa vana complacentia cordis , in memoria
et aspectu mentali ipsius^, et negligentia in
evitando ejus praesentiam et coUoqniura, et
alia quae experiuntur ipsi : propterea saepe
mutant confessorem , aut vellent mutare ,
si possent. Sicque tristes sunt et acediosi
frequenter, tam ratione affectionis fluctuan-
tis in mente, quam ratione confessionis im-
perfectae, de qua ipsimet non contentantur,
seu quod pejus est, cum ipsi deberent quae-
rere medicos spirituales cautos , et peritos ,
ac expertos, qui scirent illam ajgritudinem
et causas ejus agnoscere, et congruum re-
medium adhibere, non solum non faciunt,
sed potius, si semel ad aliquem talem per-
venerint , ipsum ex tunc fugiunt, nec re-
■ vertuntur ad ipsum. Quaerunt ergo confes-
sores idiotas et simpUces , qui nec morbum
■ inteUigunt , nec causas ejus agnoscunt , et
• ideo nec sciunt congruam adhibere mede-
lam. Tantum de hac materia dixisse suffi-
ciat, ut per hoc confidenter animentur per
viam puram et immaculatam iucedere , et
fugere periculosam pestem , familiaritatem
mulierum spiritualium , quae noii melius ,
quam fugiendo vitatur. Satis enim [losset
quis hac sagitta percussus se jejuniis, vi-
giliis ac disciphnis affligere, et orare : quod
si non fugiat personam, et omnem occasio-
nem despiciat, nunquam curabitur ab illo
raorbo, sed magis augebitur illud vulnus.
Propter quod sequamur consilium beali
des bene conversanteni , mente dilige , nou
frequentia corporali : quia initium Iil)idinis
est in visitatione mulierum , et numdiis cum
mulieribus non melius vincitur, quam fu-
giendo, quia caeteris vitiis et morbis qnis
potest resistere, huic tamen non potest, nisi
per fugam. » Et alibi : « Si mulier potuit
vincere eum, qui jam erat in paradiso, non
est mirum , si eos impediat , qui nondum
ad paradisum pervenerunt. » Et iterum ^ :
« Solus cum sola non sedeat in secreto ,
absque arbitro et teste. » Et idem ' : « Ne
sub eodem tecto solus cum muliere man-
?eris , nec in praeterita castitate confl-
das , quia nec tu Samsone fortior , nec Sa-
lomone sapientior. » Si forte dicas : Jam
corpus emortuura est^ dico Ubi, qiioniam
diabolus vivit, cujus flatus prunas extinc-
tas ardere facit. Idera dicit : « Omnes virgi-
nes Christi, et puellas, aut aequaUter dilige,
aut aequaUter ignora. » Item beatus Augus-
tinus dicit : « Sermo brevis, et rigidus cum
rauUeribus est habendus; uec taraen, quia
sanctiores fuerint , ideo minus cavendae.
Quae enim sanctiores fuerint, eo magis aUi-
ciunt, et sub praetextu blandi sermonis,
immiscent se vitiis impiissimae Ubidinis.
Crede mihi , Episcopus sum , in Christo lo-
quor , non mentior. Cedros Libani , id est ,
contemplationis aUissimae homines , et gre-
gura arietes , id est raaguos prselatos Eccle-
siae sub hac specie corruisse reperi , de
quorum casu non magis prsesuinebam ,
quam Hieronymi et Ambrosii. » Sic ait Ber-
nardus * : « Quotidie conversari vis cum mu-
Uere, et continens putari? Esto quod sis,
raaculara tamen suspicionis portas. Scanda-
lum mihi es, tolle materiara , et causam
scandali , quia ^ Vce homini illi per quem
scandabm venit. »
' Hieron., ad Ocean., de vit. Cleric. — « Id., ad Ne-
potian., epist. Ii. — ' Ibid., paulo ante. — * Bern.,
in Cant., hom. LXV. — ^ Matth., xviii, 7.
576
CAPUT XV.
De verbis vitiosis.
De pec-
catis lin-
gua?.
Sciendum, quod verba vitiosa et gravia
distincte sunt confltenda secundum dilTeren-
tias suas, cum circumstantiis et occasionibus
earumdeQi.
1 . De murmuratione ' , quae fit quando
narratur defectus personae absentis, si confi-
teri habes, dic utruni vere, vel false, et
propterquamcausam,scilicetpropterodium,
vel vindiclam. Si induxisti, vel inducere co-
gilasti aliquem ad hoc, vel despexisti ex
hoc, si alicui ex lioc nocuisli, vel alicui au-
dienti generasli odium de illo, de quo dixisli,
vel aliquid male accidit, aut accidere deside-
rasti. Non ergo sufficit dicere: « Mullotiens
murmuravi, et de multis, » nisi.ista expli-
ces. Non tamen dicas defectum, dc quo mur-
murasti , si est verus ; nec nomen personae ;
sed dicatur qualitas persoiiaj aggravans (a)
peccalum,sicutsidepatre tuo, de sancto viro,
de prailato, et propler quam causam. Et si
defectus est falsus, confitere defectum et per-
sonam cui falsum imposuisti ; et debes revo-
care coram illis, quibus propalasti, maxime
si defectus esset gravis. Sunt lanien quidam,
qui ut minus displiceant confessori, expri-
munt personam cui fecerunt injuriam, vel
de qua murmuraverunt, quando ipsa per-
sona mala reputatur, quasi ab omnibus, vel
prai omnibus odiosa, ut per hoc judicentur
niinus peccasse. Sed hoc est vitiose dictum,
quia debent in cordibus suis repulare, et per
coufessionem ostendere seipsos i'sse pejores,
quani illa persona sit, quam in sui excusa-
tionem nominareprcBsumunt.Quidam adhuc
pejus faciunt, qui ut placeant confessori,
per.souam exprimunt de «lua murmurave-
runt, vel offenderunt, auferendo rem, vel
impedieudo ejus bonum, quia sciunt illam
personam displicibilem confessori. Isti gra-
vius peccant sic confltendo, quam sit pecca-
' Siil) lioc nomine muruiurationis intellige detrac-
tiouem. — * Malth., xxvi, 49.
DE MODO CONFITENDI
tura confessum, quiacontracharitatem proxi-
mi dupliciter peccant , quia faciunt confesso-
rem de peccato gaudere quod confltentur, et
injuriam inferunt alteri : et sic non dolent
de peccato confesso , sed potius gaudent pu-
tantes per hoc captare benevolentiam de de-
tractione, quod gravius est, licet detractio
sit quasi quoddam spirituale homicidium
occultum. Sicut quando ahquis audit ali-
quem laudari de abqua virtule et sufflcien-
tia, conatur auferre de corde laudantis, aut
cujuslibet audientis, illani bonam opinio-
nem, quae habetur de illo, negando illud, et
potius defeclum istius declarando, aut hy-
pocritam appellando, quia dicit, quod quid-
quid facit, pro humana lau<lt! facit. Hoc au-
tem vitium commitlilur propter invidiam,
aut vanam gloriam. Nam detractor quaerit
laudari super alios, et potissime super illum
cui detrahit, aut timet miims repulari, quara
ille qui laudatur : et inde oritur grave pec-
catum , quia adeclat mortem , aut expulsio-
nem, aut tribulalionem, aut casum illius de
cujus laude tristatur, et statim sunt dispositi
ad audiendura hoc de ipso cum gaudio. Quod
vitium nonnullos spii ituales pulsat, qui non-
dum Paracletum receperunt. Quidam autem
ore non murmurant, nec detrahinit, ue et
ipsi despiciantur, aut de ipsis murmuretur;
appelunt tamen illud fieri ab aliis. Et oiunia
talia, cum motivis et causis, suut integre
confitenda.
2. De duplicitate, quae mendacium dicitur,
qucE est quaudo lingua et inteutio non con-
cordat, quia facit intclligi et credi quod non
est. Tales quandoque sunt duplicitates- pro-
ditoriai, sicut in Juda, quando dixit': Ave,
Rabbi: isti mel in ore gerunt, el retro pun-
gere quaerunt : nam post osciiliim fecit capi
Christum.
3. De simulatione, quai est in verbis, si-
gnis et operibus exterioribus, cujus contra-
rium est in mente : hoc est proprium hypo- VMia
critarum. Est autem simulatio, falsitas veri- iJums'i-
tale depicta; vel cst vilium verbis et actibus "o'»''»-
(a) Cml. edtt. aggravauUs.
virtuosis opertum. Simulatio in verbis est
quando te dicis insipientem et vitiosum , ut
per hoc humilis reputeris, et humilia prse-
eligis, ut non credatur, quod virtuosus et
sufficiens reputari veUs; si autem non vir-
tuosus reputeris, tunc turbaris. Est ergo
humilitas in verbo, superbia in mente. Si-
uiirlatio in opere est, quando fit actus vir-
tuosus, ut soluru fama acquiratur. Simulatio
in signo est, quando praetenditur honestas
in sensibus , et cor plenum est inhonestate,
nec trahitur quis ab opere malo , nisi quia
caret opportunilate quam vellet. Sic quidam
reiigiosi de die, quando videnlur, ut repu-
tentur sancti et honesti, sensus suos valde
coniponunt, et raaxime in officio et choro
inclinationes profundas et similia faciendo,
sed de nocte nulla signa devotionis osten-
dunt, dum non sentiunt se videri. Sic qui-
dam se macerant abstinendo , ut spirituales
appareant et judicenlur. Aliqui exterius ap-
parentpalienles subridendo, qui tamen pleni
ira et tristitia dolent de injuria eis facta : et
sic oniids hypocrila est simulator, duplex et
falsus, et per coiisequensinimicus et proditor
veritatis. El ideo, quia huic vitio multa sunt
annexa aha, cum diligenti examinatione de-
bent in confessione evomere virus suum.
•4. iMendacia sunt secunduui species suas
confitenda, quia queedam sunt aliis noxia,
et bffic sunL graviora non noxiis; quaedam
deiiberate prolata, graviora a casu prolatis;
quaedam jocosa ad gaudium provocantia,
qnae tamen a viris perfectis sunt arcenda.
Uui vero dicunt mendacium per quamdam
inadvertentiam, sicut narrautes historias,
aut rnultum, aut prolixe loquentes, debent
couflteriquaj noscunt falsa. Qui vero in prae-
dicalionibus narrant miracula uon vera, aut
historias derisivas , seu fabulas , aut textum
Scripturae sacrae trahunt indebite, ut coap-
tent verba, male faciunt, et debent confiteri,
quia tot veritates sunt in Scriptura, qua^ pos-
sunt dici, quod non oportet taliter facere,
quoniam mendaciis non eget Deus.
Wuiaiio. o. Adulatoria, ut sunt verba blanditoria
TOM. VU.
ET DE PURITATE CONSCIENTliE. CAl'. XVI. 577
ad complacendum, vel ut commendelur, vel
ut benevolus fiat, vel servitium recipiat,
sunt confitenda tariquam mendacia, expri-
mendo intentionem quam habuit iu prae-
diclis, et potissime qui adulantur gestibus
corporis, et actibns manuuni et oculorum,
ut ostendant affectionem et compassionem
ad aliquem , quia omnes tales sunt mendaces
et falsi.
CAPUT XVI.
ErudiHo uHHs ad omnia supradida.
Ut autem scias mehus confiteri, sludeas
saltem semel in die examinare quomodo
tempus expendisti, et discurre per singulas
horas, cogitando loca in qiiibus fuisti, cuiu
quibus personis, quid cogitasti, quid dixisti,
quid audivisti, quid fecisti, ut cognoscas re-
laxationes linguae, cordis, et sensurun, in
quibus et quotiens offendisti, aut dedisti aliis
materiam offendondi ; et sic ordina in mente
tua, sicut ea fueris memor commisisse ; quia
melius explicabis orania quorum fueris me-
mor: et illa pluries pertracta, et ordinate
repete in mente tua , uec te pigeat in tali
examinatione exercere, quia pax et laetifia
mentis, quam inde consequeris, superexce-
dit orane gaudium mundanum. Quod si abs-
que difficultate niagna, et cura magna tran-
quillitate animi , istum modum volueris ob-
servare, stude in paucis delinquere, ut pauca
possis recolere et confiteri.
Confessorem eligas compassivura, proba- Quai
tum in tentationibus, et in via continentiffi ^^^^'^
se exercentem, cui saepe confitearis, et ape- f«"or.
rias omnes defectus clare et lucide, et sti-
mulos quibus molestaris. Sit ille discretus,
charitativus, humilis et intelligens, sic quod
possis ad ipsum confidenter recurrere, et
sciat fibi remedium adhibere. Aliter autem,
si caecus caeco ducatum praestet, ambo iu
foveam cadunt.
Ad ista melius obtinenda, necessaria est
tibi sollicitudo, quae est via priraaria ad cor-
dis muuditiaui, et tutelaad custodiam. Unde,
37
578
DE MODO
si es religiosiis, si pacem quaeris, hinc mi-
nime egredieris. Versus ;
Cella quasi ccElum tibi sit (n), qua ccelica ceroas.
Hic legito (4), hic ores, mediteris, crioiina plangas.
Pax est in cellaj foris autem pluriina beUa.
Si autem es saeciilaris, fuge consortium,
quantum pofes, nisi pro evidenti utilitate,
aut necessitate. Expedit etiam , ut portes in
cordc, propositum tibi cavendi pro posse ab
omni offensa Dei, et proximi, et debes te ar-
mare cum oratione dicendo ' : Deus, in ad-
jinorium meum intende, elc, quia, sine
auxilio Dei, impossibile est te a quantum-
cumquc minimo peccato liberari. Et quam-
vis Deus permittal, quantumcumqvie ipsum
rogaveris in oratione, ut in aliqua peccata
incidas, non tamcn propter hoc desistas a
bono proposito bene operandi : quia hoc
Deus permlltit, ut cognoscas te infirmum, et
continue divino auxilio te indigere, niliil-
que l)oni pcr te ipsum posse pcrficere, quan-
tumcumque cupias et proponas. Propter
quod ' oportet semper orare, et nondeficere.
Ille autem semper orat , qui nou cessat bene
facere, et niala vitare desiderat. Si autem
ab incoepto opere l)ono destiferis, eo quod in
oratione non exaudiris, tunc est signum
quod spiritualis sdificii, quod est eonscientiai
puritas, cares piincipio, cui est annexa co-
gnitio propriae. vilitatis, ad quod consequitur
virlus humililatis, quje mentem in bono
confirmat, et facit hominem contentari de
omnibus judiciis et permissionibus divinis
circa omnes creaturas et sc. Dum enim in
veritate teipsum agnoscis , omnibus compa-
teris, nulium odis, nulli inimicaris, plus
gaudes de passionibus et poinis corporali-
bus, quam dc consolationibus carnalibus,
quia te vides ista meruisse, et esse ulilia,
ha>c autcm esse periculosa. Sic ergo omnia
prajter peccatum diligas; nihil te, prajter
Deum, afficiat; nihil te, nisi culpa, con-
tristet. Et quoniam contritio et accusatio sui
ipsius acquiritur per mentis mundiliam in
solitudine et mentali oratione, necesse est,
• Psa/. I.XIX, 2. — ' LtiC, Will, i.
CONFITENDI
quisquis ad hanc puritatem pervenire affec-
tat, solitudinem veluli matrem orationis et
munditiai amplcctatur, et ibi in lectione et
sui cordis scrutatione se quolidie sic exer-
ceat, quod omni otiosilate vitata, omnique
humana verecundia postposila et despecta,
ad veram, et puram, et integiam, et ple-
nam confessionem nunc se praeparet et dis-
ponat.
CAPUT XVII.
De tnod-) cognoscendi seipsum.
Postremo qui vult ad sui peifcctam cogni-
tionem cito et faciUter pervenire, ac perfecte
pacem conscienliie possidcre , primo cor
suum spoliet omni ainore el adi^ctione sen-
suali a qnacuraiiuc persona et re temporali,
sic quod inter Deuin, et cor tuum, nuUum
sit medium, et nihil diligas extra Deum, nec
prffiter Deum : ct lunc talis affectio non erit
mediimi impediens, sed adjuvans, et coope-
rans. Secundo exuat cor sunm ab amore
inordinato ad seipsum, videlicet, quod non
sil fnr et latro honoris et laudis, apiietendo
aliipiid de his quse debentur soli Deo simpli-
ciler. Nibil etiam terrenum appetat, nisi pro
Dei servilio et utilitate animai su» vcl pro-
xiini, et abneget propriam voluntatem, cu-
piat alienum velle potius qiiam suum perfi-
cere, nec a voluntate Dei ac ejus permissione
aniinus suus discordet. Tertio ad suae con-
scientiae stimulum frequenter se exerceat,
memorando praeterita delicfa , seipsum ar-
guendo de negligentia, concupiscentia et
nequitia. De ncgligentia qnidem se arguat,
si cor suuin non benc custodivit, si tempus
inuliliter expendit, si opciasua in finem de-
bitum non reduxit. Adhuc, si fuit negligens
in oratione, in lectione, et boni operis exe-
cutione : quorum unum non sufficit sine
altero. Adhuc, si fuit ncgligens ad agendum
poenitentiam de commissis, ad resistendum
tentationibus a Deo prrmissis, ad proficien-
dum in bonis sibi impensis. De concupi-
scentia autem se reprehendat, cogitando si
(a) Ciel. edit. sit tibi. — (4) legas.
ET DE PURITATE CONSCIENTIj!!;. CAP
in se vivit aut vixit concupiscentia et volu-
ptas, appeteiido dulcia, mollia, et cibaria sa-
pida, veslimenta deliciosa, et oblectamenta
luxuriosa : qua; omnia iu prinio motu suiit
fugienda. Itein, si vivit in se vel vixit con-
cupiscentia curiositatis , appetendo scire oc-
culta Dei , aut creaturaruin videre pul-
chra, habere pretiosa, et similia, quae om-
nia proceduut ex avarilia. Item , si in se
vivit aut vixit concupiscentia vanitatis ,
appelemlo humanum favorein, vel hono-
rem, laudem, et propriam gloriam. Haec, et
omnia quae faciunt hominem vanum, sunt
fugienda a quocumque, et maxime religioso,
qui debet ambulare in veritate coram Deo et
hominibus, in cunctis bonis operibiis suis ;
ct ordinare cor, verba et opera in laudem
Dei, el sediflcalionem proximi, et utihtatem
sni, nihil extra Deum ullatenus appetendo.
De nequilia vero se argaat, cogitando si in
se vivat aut vixit iracundia in verbo, in
animo, vel in exteriori signo, et si aUquem
ad iracundiam provoravit. Hoc autera vi-
lium non potest corrigi , nisi per spiritum
verifatis, ut scilicet homo consideret quid
meruit per peccatum mortale ; ac per hoc
bonilatem Dei attendat, et patientiam quee
ipsum sustinuit usque nunc, nec adhuc eum
damnare vult, cum juste possit, ac poterit,
quoties mortaliter peccaverit. Cum ergo ve-
ritas ingreditur animam , et ibi permanet,
omne cor impatiens et furiosum efficitur hu-
mile et mausuetum , et omne cor durum et
impium clflcitur pium et compassivum. Haec
aulem virtus ingredifur solummodo in cor
mundatum. Item cogitet si in se vivit aut
vixit nequitia invidise, quse de bono alterius
contristatiir, ct de malo jucundatur : (juod
vitium directe contradicit Spiritui sanclo : et
ideo ex invidia oritiir peccatum in Spiritum
sanctum, quod dicitur invidentia fraternae
gratise, contra quod scriptum est in Mat-
thseo' : An oculus tuus nequam est, quia
ego bonus sum? Et ideo ^ hoc peccatum non
remittUur in hoc scBCulo nec infuturo. Item
1 ilalth., XX, lu. - 2 Matth., xil, 32.
XVIII.
579
cogitet si in eo est vel fuit nequitia acediae
quae consurgit ex taedio boni , aut ex otiosi-
tatenimia, aut ex timore, vel dolore ahcujus
mali. Et ex hoc oriuntur pessima, videlicet
suspiciones, malignaj cogitationes, blasphe-
miffi, diffidentia de Deo, et flnalis desperatio.
Ad hanc saepissimedeveniunt insolentiae de-
diti , et qui se neghgunt in bonis exercere,
et tempussuum utiliter expendere, necnon
qui nimis est ambitiosus appetendo excessive
honorem : talis, qui appetit supra meritum
suae sufflcientiffi, nunquam haljet quotl appe-
tit; sed quodpejusest,justo Dei judiciotanto
magis ad ima trahuntur, quanto magis se-
ipsoselevaverunt, et procuraverunt per alios
trahi sursum. Qui ergo hoc vilium vitare
desiderat, studeat otium evitare, ac mentis
et corporis superare pigritiam , eorumque
occasiones praecidere, quae sunt amor quie-
tis, et immoderantia viclus. Proptcr has
duas causas, peccata pessima sunt pei'pe-
tratfi : ex his occasioriahter venit ira Dei su-
per Sodomam et Gomorrham. Idcirco sancti
palres, fugieiites de saeculo ad desertum,
contra illud vitium acediaj, quaj inflcit et
dissipat omne botium, .statim armis tempe-
ranfiae, et occupationis, et continentiae, ut
otiositatcm radicem omuis inali inciderent,
se principaliter muniebant.
CAPUT XVIII.
De peccatorum oriyine.
Omnium vitiorum capitalium unum est
radix, scilicet timor male humilians, et amor '
male inflammans. Triplex fomentum est,
concupiscentia carnis et oculorum, et super-
bia vitae. Septiforme caput esl, superbia ,
ira , invidia , acedia , avaritia , gula , •
luxuria : inter quae sunt quinque peccata
spiritualia, et duo carnaha. Cum tamen pec-
catum mortale non sit ahud quam recessus
a Deo per ipsius contemptum in se vel in
siio praecepto, contemptus aufmn D.i sitsu-
nerbia, igitur necosse est ul oiniiis peccati
DE MODO CONFITKNDI
mortalis culpa sumat initium a superbia.
Quia vero nuUus conlemnit Deum, vel suum
praecpptum , nisi quia aliquid ab ipso timet
perdere, aut vellet acquirere, ideo oportet,
quod omne actuale peccatum trabat origi-
nem ab hac duplici radice, aut amoris, aut
timoris. Omnis autem timor habet ortum ab
amore, quia nullus timet perdere nisi quod
amat : ideo amor et timor ab eodem foveu-
tur. Et quia amor inordinatus est respectu
boni temporalis, et illud est interius e.xcel-
lentia, et exterius pccunia, inferius lascivia
carnis ; ideo tria sunt fomenta vitiorum ca-
pitalium et actualium, ad quai dum anima
inordinale fertur , omnia peccata actualia
onrmntur. Et quia hoc fit secundum septi-
formem modum, ideo sunt septem peccata
capitalia, ex quibus generalur universitas
peccatorum.
C-\PUT XJX.
De ■peccato in Spiritum sanctum.
Quamvis omne peccatum sit contra Deum
triiium el unum , approprialur tamen ali-
quod peccatum iu Tatrem , aliquod in Fi-
lium, alitpiod in Spiritum sanctum. Pecca-
tum autem in Spiritum saiictum est irremis-
sibile iu hoc sirculo , el in futuro , nou quia
hoc saeculo nou possit remitli, sed quia
non dimittitiir nisi raro , aut vix in hoc saj-
cnlo (luantum ad culpam, et modicum in
fuluio quantum ad poeuam. llujus autem
peocati sunt sex differeiitia? : invidia frater-
na) gralise , impugnalio veritatis agnitai ,
desperalio , praisumptio , obstinatio , linalis
■ impa3nitentia. rrimum est contra charita-
■ tem Dei , in quantuni dolet quod Dominus
I Deus esl bonns, qui ex bonitatc sua dat gra-
; tiam, eteliauiestconlracharitatem proximi.
Secundnm est coutra veritatem fidei, quai
est fundamentum nostrai salutis. Tcrtium
est contra misericordiam Dci, quia crcditsu
plus peccasse, quam Deus possit parcere.
Quartum cst contra justitiam Dei, quia tan-
liun priusumil de misuricordia Dei, quod
credit se non debere punlri de peccatis , ac
per hoc se relaxat ad peccandum, et poeni-
tere non curat. Quintum est contra gratiam
poeuiteutialem , quce facit resilire a peccatis
commissis. Sextum est contra gratiam pce-
nitentialem , qua; facit pri»^cavere a commit-
tendis, secuudum quod ipsa finalis impoeni-
tentia diiitur propositum non pcenitendi :
sic enim est species peccati in Spiritum sanc-
tum. Secundum aulem quod dicit continua-
tionem peccati usque in finem , sic est se-
quela omnium mortaliiim , qxiSi in hac vita
non remiltitur, et maxime omiiiiuu specie-
rum peccali in Spiritum sanctum. Et sic
omue peccatum initium suuiit a superbia,
ct fiuem habet a finali impoenitentia, in quam
qui devenit , punitur in gehenna , a qua
fmali impcenitentia nuUus peccans mortali-
ter potest liberari, nisi interveuiat gralia me-
diatoris Christi.
CAPUT XX.
Peccati descriptio.
Cum omne peccatum dicat recessum vo-
limtatis a primo principio , in quantum
ipsa voluntas nata est agi ab ipso, et secun-
dum ipsum , ct propter ipsum , ideo omne
peccatum est inordinatio mentis , vel volun-
tatis, circa quam nata sunt esse virtus et vi-
tium. Peccatum igitur actuale, secundum Peew-
Augustinum, est dictum , vel factum , vel uieTer
concupitum contra legem Dei , vel actualis "e»'»'»-
inordinatio voluntatis. inordinatio autem is-
ta , aul est tanta quod ordinem exterrninat
justitiae , et sic dicilur peccatum mortaie ,
quod nalum est auferre vitam ab anima,
spparando ipsam a Deo, per qiieni vivifica-
tur anima justi ; aul est tam modica , quod
ordinem istum non perimit, sed aliquanlu-
lum perturbat , et sic dicitur veniaie pecca-
tum , quia de ipso cito possumus veiiiam ob-
tinere, pro eo quod ipsum non tollit gratiam,
non incurritur inimicitia Dei. Ordo autem
justiliiB cst, ut bonum a;terniim pra^feratur
tempdrali, el, bouuiu honestum utili, et Dei
ET DE PURITATE CONSCIENTI^:. CAl>. XXI.
voliintas proprise, etjudicium ratioiiis prai-
sil sensualitati humanae. Et quia li-x Dei prse-
cipit hoc , et vetat opposituni , ideo quando
praefertur temporale aeterno, ulile honesto,
sensualitas rationi, voluntas propria divina',
tunc committitur peccalum mortali\ De qim
dicit Aml)rosius , quod esl prajvaricatio le-
gisDei, etcoelestium inoijedienlia mandato-
rum. Hajcaulem commiltilur, quandoomil-
titur quod lex praecipit , sive fit quod lex
vetat. Ex quo oritur duplex genus peccati ,
scilicet delictum , et commissum. Quaiido
vero bonum temporale plus debito diligitur,
sed non pra^ferlur aeterno, ct quando ho-
nesto praefertur utile, et naturalis voliintas
plus dejjito amatur, sic tamen quod non
praefertur divinae , et quando caro concu pis-
cit, sed non (a) praefertur judicio rationis
rectae , tunc est tantum peccatum veniale ,
quia licet hoc sit praeler legem Dei , non fa-
men est directe contra eam. Sensualis autem
appetitus non praefertur rects rationi, nisi {b)
quando ratio ei consentit : ideo peccatum
mortale non committitur siiie consensu. 8i
autem sensualitasinordiualemoveatur, cuni
ista inordinatio ad malum declinet, et in lioc
ratio non consentiat , non est aliquod pecca-
tum, quia nec aliquo modo Itedit ordinem
justitiaj. Et quia in statu iiinocentiae non mo-
vebatur sensualitas, nisi secundum motum
rationis , ideo stante hoc non poterat ibi esse
veniale peccatum. Nunc aiitem quia rationi
repugnat sensualitas, velimus, nolimus,
ideo necesse habemus committere veniale
peccatum aliquod per primos motus. Et li-
cet particulariter ac singiUatim possiat de-
vitari , omnia tamen nullo modo possunt
caveri , quia sicut peccata sunt, ita et pcenae
peccati originalis , vel actualis. Et ideo me-
rito dicuntur venialia , quia hoc ipso dii,'na
sunt venia. Verum quia ratio his consentire
non compellitur, si post consensum delecta-
tionis consentiatur iii opus, tuno est plenus
conseiisus, ac per lioc est peccati consuni-
matio, quce pervcnit usque ad supremam
portioneni rationis, ex qua pendet plenitudo
.581
consensus. Quia vero non solum consensus
in opus, verum etiam in delectationem est
in quo inferior pars sequitur sensualitatem ,
ideo si in delectationem sensualem ratio scn-
sualitati consentiat, et succumhat, propte-
rea fit subversio ordinis recti et justitia;,
propterquodcommittiturpeccatummortalc,
quamvis minus grave, quia non solum im-
putatur inferiori parti rationis, sed etiam
superiori, quae (c) debuit compescere et co-
hibere inferiorera, ne consentiat.
CAPUT XXI.
Confessio sive humiliatio sui ipsius.
Ecce descripsi cor mundum , ct conscien- neco-
tiam puram, vir ego [d) immundus et macu- modes"
latus , multum me ostendere sciens , et ^'^^l^is
meipsum nesciens , alienos defectus di-
Judicans, et meos non inspiciens, vitia et
occasiones vitiorum vobis aperiens , et ipsa
vitia in meipso corrigere negligens, feslu-
cam in oculo alieno perspiciens , et in meo
trabem non considerans, alienae vitae dux
esse praesumens, et moderamina vitae pro-
priae non tenens, omnium mores discutiens,
et meos non deserens, erga me ipsum cscus
permanens, et circa alios oculatus existens,
fraterna tamen charitate coactus , quia om-
nium fratium animos sincere amplector, eo
maxime quo eos sentio perfectam cordis af-
fectare munditiam, mundumqne cor sollicite
ac studiose perquirere, quo ipsam altingere
valeatis ( ut supra scriptum est) , vestra cha-
ritativa dilectio humiliter et benigiie susci-
piat , ubi sicut in speculo et exemplo veris-
simo viam et januam, per quam ingreditur
anima in atrium domus Domini , quod est
conscientiae puritas , diligentissime specule-
tur, flrmiter attendentes , quod ad diclum
atrium nullus unquam in hac vita perven-it,
nisi modo praedicto seipsum agnoscere stii •
deat secundum nolitiam sibi datam a Do-
mino, suamque conscientiam mundam et
(o) Cmt. fdit. et caro concupisoit , non. — (6) si. —
— (c) qua. - ('/) crgo.
582 DE MODO CONFITENni KT
immaculatam servare , et hoc per confessic-
nem puram , veram et intei,a'am snperius
memoratam. Ipse namque modus conflfendi
super humilitate perlecta fundatur, proce-
dens ex fdioli Dei timore , qui non patitur in
corde haljitare peccatum, neccircumstantias
peccati, quibus putel Deum esse ofFensum ,
dummodo statim evomat per confessionem ,
secundum sui possibililatem et notitiam ha-
bitam dc peccalo. Et hujusmoili sollicitudo
servandi cor mundum , et conscientiam pu-
ram, estsignum congruum et evidens, quod
DE PURITA.TE CONSCIENTI^.
quis inier eleclos Dei fdios computatur. IJnde
talis anima secure potest dicere ' : Domine ,
dilexi dccorum domus tuce , id est , mundi-
tiam animae mecB, et locum habitationis glo-
rue tuce, id est, puritatem conscientiai meae.
Et ratio : Quia ' in voluntate tua prcestitisti
decori meo virtutem, cl^ injustitia appa-
rebo purus ct mundns in conspectu tuo , et
satiabor cum apparuerit gloria tua. Ad quam
nos perdurat ipse Deus , qui vivit et regnat
in ssecula saeculorum. Amen.
> Psal. XXV, 8. — ' Psal. xxil, 8. — ^ Psal. xvi, 13.
OPUSCULUM
SEPTEM DONIS SPIPJTUS SANGTI
AUGUMENTUM
(Ex edit. Vatic.)
Convivia seplem anlna^n , totidemqiie convivne , ferculorum quoqne el ministrorum
varietas, cnm distinctione et expLanatione mirabili donorum et operationum Spiritus
sancti hoc opusculo dimonstrantur. Quod in duas partes distributum est : in quarum
prima de donis Spiritus in genere , in secunda vero de eisdem in specie agitur. De hac
autem materia quaravis serm. ii etiii in Hexaemeron, et lib. TII Sent., d. xxxiv, necnon
supra, hoc eodein tomo, Breviloq. p. 296 el seq. et Centiloq. p. 414, sect. 45, et infra ,
(tom. seq.) opiisculo quod Diceta salutis inscribitur, titul. vi, et aliis locis, saepe Auctor
tractet ; hic tainon de Spiritus sancti donis copiosiori manu scribit, et qua3 ad hanc rem
maxime pertinent ex Sacrse Scripturae fhesauro depromit. Sanctorum quoque Patrum et
aliorum scriptorum doctrinas ad id fie juenter inculcat : in quo, ut in caeteris ejus
libris, singularis Auctoris pietas cum summa eruditione conjuncta facile cernitur.
PARS I
DE SEPTEM DONIS SPIRITUS SANCTI IN GENERE (a)
CAPUT PRIMUM. aeternum, ut est fontana et perfecta cognitio
divinarum personarum in habitudine ad crea-
Quod Verbum incarnatum misit nohis Spiritum . •, • •. j ,
" , , , , . ^ turas : quil)us commumcavit datum optimum in
sanctum septem donorum larqitorem. ^.,.. , .. , , . . . •
Filu datione m natura humana, ut patet m
Omnc datum optimum. et omne donumiierfedum Isaia, qui dicit ' immensum parvulnm datum
desursum est, descendms a Patre luminum '. Sanc- nobis, scilicet in incarnatione : cum quo nobis '
tus Jacobus apostolus a veritate paterni Verbi omnia bona pariter venenmt. Propter quod Apo-
illuminatus, et a charitate Spiritussancti inflam- stolus non dixit simpliciter datum optimum .
matus, in verbis istis describit nobis Patrem ,, , . ,
p. 2.33 ; etUt. \ ou., an. 1734, tom. V, p. 2.j.3. — - Jac,
' Cf. Edit. Argenlm., an. 1103, part. I ; edit. Valic, ^> '''• — ' ^■"'•' "'j C — *Sap.,vn, II.
an. 159G, lom. VI, part. I, p. '■l.il ; edit. Ven , (a) Titulus iste, Pars 1 , de septem donis Spiritus
an. 1611, tom. I, p. 13; edit. Liigd., au. 16i7, tom. I, sancti in genorc, ilccst cwteris editioiiibus.
584
DE SEPTEM DONIS SPIRITUS SANCTI.
sed : Omne donum optimum : Omnia enim ' per
ipsum farAa sunl. Communicavit eis donum por-
fectum in Spiritus sancti lilierali missione , ut
patet in Joanne *; in quo omnia dona largiun-
tur, ut patctapud Paulum '. Propter quod apo-
stolus Jacobus non dixit simpliciter donum per-
fectum, sed : Omne donum perfectum. Hoec eoim
omnia operatur idem Spiritus , ut sic per Verbi
incarnati et dali illuminationem , et Spiritus
sancti spirati et donati inflammationem, redu-
camur ad luminosi el amorosi Patris veram
cognitionem ct fervidam dileclionem, et ex liis
ad ejus perfectam unionem. Ista enim unio est
finis largitionis lurainum , ut per eam reduca-
mur ad Patris deificam simplicitatem , et per-
fectam unitatem. Undc Dionysius, in principio
Antjelicx TlierarchicB ^ , assuinens verbum pro-
positum , dicit sic : Omne dalum optivium et
omne donum perfectum desursum est, descendens a
Fatre tuminum. Sed et omnis a Patre luminis
nota; apparilionis processus in nos bonitatis
dono veniens, rursus ut vivifica virtus, exten-
sive nos adimplet,-et convertit ad congregantis
Patris unitatem et deificam simplicitatem. Kte-
nira * ex ipso , et pcr ipsum , et in ipso suitt
omnia, ut ait sacer Dionysius. Ita exponens
commcntator I.incolniensis (a) , ibidem dicit :
« Sumus enira nos primo per varios variarum
rcrum amores distracti, divisi et multiplicati,
et ex ipsa distractionc contracti , corrugati et
multiplicati. Ideo luminum, sive donorum divi-
norum apparitio in nos proveniens, velut vivi-
fica virtus , ordine converso quo in nos venit ,
recedcndo sccum ad suam originem unde
venit, ab hujusmodi oontractionc , corruga-
tione et multiplicatione nos extendit, dilatat,
et majorat, et avertens nos a multitudine prius
amatorum, convertit nos ad Patris congregantis
unitatem et deilicam simplicitatem. » Sequi-
tur : " Sua simplicitas autera est deifica, quia
spiritum ei soli adhKrentem, ut Salvator ait %
jam unit sibi, et conformat, ct deiformem effi-
cit , et licet uon substantialiter, partioipatione
tamon ipsius, deum facit, secundum quod ait
Psalmista ' ; Ego dixi : Dii estis. Et sic spiritus
adhffirens Ueo puro amore fit magnus, expan-
sus, et simplex, et unitus, quia a dispersione
• Joan., I, 3. — ' Ibid., xiv, 26. — ' 1 Cor., vii, 7;
XII, 7,11. — * Dion. Aieop., de Cccl. Hier., c. i, iu
priiic. — » Kom., xi, 36. — « I Cor., vi, 17. — ' Psa/.
Lxxxi, 6. — ' Coloss., II, 3. — ' Cant., viu, 1. —
{a) Ccel. cdit. Linconieusis, et sic deincep».
congregatus. » Haecille. Verbumigiturpaternum
dicitur datum nptimum : In quo omncs thesauri
sapientiae et scientiae Dci sunt aljsconditi , seoun-
dum Apostolum ". Quod Verbura in natura
humana nobis datum, noster fraler efficitur;
quem fratrem sponsa ferventer desideravit, di-
cens' : Quis mihi det te fratrem meitm, etc. Spi-
ritus autem sanctus dotium perfectum dicitur,
quia a Patre et Filio ut donabilis spiratur, ut
dicit Augustinus '». Qualiter Verbura datum
optimum mittil nobis donum perfectum suum,
ut ipse testatur, dicens " : Ignem veni miltere in
terram. Quod vcrbum Ambrosius exponens de
missione Spiritus sancti , qui est ignis amoro-
sus, illuminans intellectum , et pariter inllam-
mans alVectum, dicit ": « Venil Dominus ignem
mittere in terrain , non utique bonoruiu con-
sumptorera, sed bonaj voluntatis auclorem,
scilicet Spiritum sanctum : qui aurea vasa do-
minicaa domus, id est, animee potentias capaces
divinitalis, mcliorat , donis et virtutibus ador-
nando et perficiendo : foenum vero consuniit et
stipulam, id est, tam magna, qiiam minora
olTendicuIa, per ignem charitatis expellendo. »
Et Bernardus dicit '^ : « Spiritus sanctus pro-
fecto raonet memoriam, docet intelligentiam,
et raovet voluntatem. » Et in alio sermone " :
« Nec minimaiu paleam peccati intra cordis,
quod possidet, habitaculum patitur residere ;
sed statim igne subtilissimae circumspectionis
exurit illud Spiritus suavis et dulcis. » Haec
ille. Qui sol infiniti et amorosi ardoris, scilicel
Spirilus sanctus, Iripliciter exurit moutes , id
est, elevatas luentes, scilicet memoriam, intel-
lectum et voluntatem, in quibus consistit imago
Dei; et ideo capaces sunt Dei, ut dicit Augusti-
nus '», de Trinitate, in tantum, ut Pater in me-
inoria audiatur, et Verbum, sive Filius in intcl-
ligentia videatur, et Spiritus sanctus in volun-
tate amplexetur. Dicit cnim Richardus : « Sic
Deus auditur per memoriara, videtur per intel-
ligentiaiu, deosculatur pcr atlectum, amplecti-
tur per applausuni. Vel si melius placet, inquit
Richardus '" , auditur Deus per revelationem ,
Tidetur per contemplationem ; sed deosculatur
per devotionem , et astringitur per dulcedinis
suae infusionem; » ut infra plenius patebit
" Aug., de Trinii., lib. .\V, c. xvii, xvili et xix. —
" Luc, XII, 49. — " Ainbros , in Luc. xii, lib. VII.
— " Beru., i>i fest. Pentec. serm. l, ciica ined. -
'* Ibid., serrn. li , prope fin. — " Aug., </e Trinit.,
lib. XI, c. XI ; lib. XIV, c. iv. — " lUchard , de
Conlempl., lib. IV, c. xv.
PART. I. CAP. II.
SS.S
Dona
Spiritus
dono quinto, scilicet consilii. Non autem solum
sol isle divinus exurit montcs , ut dicitur in
Ecclesiastico '; sed et igneos radios exsulHat,
et refulgens radiis suis excinxat oculos. Igneos
radios ardentissima; charitatis exsulllat septem,
quando nobis inspirat radios suos septem do-
norum, qui et illuminant, et inflammant mentes
hnmauas, quia Spirltus sanctus datur in cis, in
tantum, ut oculos cnecorum illuminent, et oculos
videntium ohducant : ut patct quando aposloli,
a Sfjiritu sancto inspirati, scptem donis ejus ita
lucehanl et ardebant, ut penc tolum mundum
illuminarent et inflammarentsignis et doctrinis,
et quosdam propter nimiam rcfulgentiam ohcaj-
carent, uon valentes tantum fulgorem vel reful-
gentiam sustincre. Quare clamabant, dicentes* :
Isti ebrii su/it, vel inusto pleni sunt.
Ista septem dona privilegiata sanctitate dicun-
tur radii ignei, quia Spirilus sanctus per ea,
quasi ad modum ignis amorosi, humiliat alta,
per donum timoris; hquefacit dura, perdonum
pietatis; illuminat obscura, per donum scien-
tite; consoUdat mollita, per donum fortitudinis;
restringit fluida, vel dirigit deviantia, par do-
num consilii; clarificat melalla , per donum
intellectus ; ignit frigida, per donum sapientiae.
Spiritus sanctus igitur per dona sua nobis donat
lumen verse cognitionis , et fervorem sancti
amoris. Quae duo maxima dona et Lona sunt,
qure nobis hic dantur ad feUcitatem jeternam
prffigustandam , et in futura vita feliciter con-
summandam. De quibus 'duobus bonis com-
mentator Dionysii Hugo dicit sic ^ : « Duo sunt,
cognitio et amor : unum pertinet ad illumina-
tiouem; alterum vero ad refectionem. Cognitio
veritatis illuminat ; amor bonitatis satiat. In his
beatitudo constat : cognoscere verum, el amare
bonura. Duo, inquit Hugo, prsedicta apud nos
sunt magna bona ; et non inveniuntur apud nos
majora alia his, neque ad gaudium, neque ad
felicitatem nostram magis operautia , quam lu-
men et dulcedo : nam si illuminaris, magnum
bonum est, sed non plenum ; si satiaris, et non
illuminaris, magnum bonum est, sed non per-
iectum. Refectio jucundum facit, quod intus
est. lUuminatiojucundum facit et exhibet, quod
foris est. Videtur quidem refectio magis neces-
saria esse; utrumque tamen ad plenum gau-
dium exigitur. » Hfec ille. Sed quia haec duo
bona magna, et summe nobis necessaria, sci-
' Eccli., XLUi, 4. — • Act. Aposl., n, Vi. — ' Hug.
de S. Victor., in Ccel. Hierarcli., lib. VII, c. vii, longe
licet refectio et cognitio, a Spiritu sancto in sep-
tem donis ejus conferuntur, ut dicit Oregorius ';
ideo diUgentcr investigandiim est nobis, quali-
ter hffic duo in illis l)onis inveniantur et obti-
ncantur, ut nos pcr ipsa mentaliter illuminemur
ad cognoscendum coelestia, et spiritualiter refi-
ciamur ad perfecte conseqiiendum illa. Dicit
namque f.regorius , ibidem exponens illud
Job ^ : Ibaiit fUii ejus septem, et faciebant convi-
vium per domos unusquisque in die suo : « Dies,
inquit, uniuscujusque lilii, id est doni, sive vir-
tiilis, in menle Deo conccpU , est illuminatio.
Qui filii per domos convivia faciunt, dum vir-
tutes, sive dona singula, juxta donum pro-
prium mente pascunt. » Haec ille. Igitur juxta
septem filios sunt septem dies spirituale.s, sive
illuminationes , et quielibet dies habet suum
convivium. Igitur sicut septem sunt dies, ita et
septem convivia ernnt, sive septem mentis
refectiones, nos prajparantia et nos habihtantia
ad illud grande convivium, quod verus Assuerus
septem diebus jussit ^ prceparari cunctis principi-
bus, et pueris suis.
CAPUT Jl.
Quod sint septem Spiritus sancti dona, et quare
in septenario numero.
Viso quod Datum optimum , scilicet Verbum
iucarnatum, misit nobis Bonum pmfectum, sci-
licet Spiritum sanctum , qui ut sol amoroso
ardore exurens montes, id est elevatas mentes,
igneos radios septem donorum inspirando exsuf-
flat, ut ' tanquam scinliUm ignefe in arundineto
mentis discurrant , ut et in operationem foras
crumpant, et proximos, verbis et exemplis tan-
gendo , igne amoris accendant; ideo modo
videndum est de istis septem donis, sive radiis,
qualiter in nobis recipiantur, el operentur. Et
sunt quiedam de donis istis praemittenda in
generali , et postea de quolibet dicetur in spe-
ciah. Circa primum quinquc sunt videnda,
propter majorem notitiam ahorum infra dicen-
dorum : primo videndum est quot sint dona
Spiritus sancti, vel quid dicantur; secundo,.
quaUter haec dona al) aliis habitibus distin-
guantur ; tertio, quae utilitates in his donis con-
ferantur; quarto, qui et quales istorum dono-
rum capaces efficiantur, et qualiler obtinean-
post med. — ' Greg., Moral., llb. I, c. ivi. — ' Job,
I, 4. - 8 Esth., I, 5. — ' Sap., ;ii, 1.
586
DE SEPTEM DONIS SPIRITUS SANCTJ.
tur, quiato qualiter dona descendendo et ascen-
dendo ordinentur.
Prirao igitur videndum est quot sint dona
Spiritus Rancti. Circa quod est sciendum, quod
Lincolniensis commentator Dionysii exponens
Daiio- verbum illud, Omnc datum optiinum, et omne
^^^'^"1^^ domim pcrfectum , dicit esse diircrentiam inler
mum, et dationern, et inter datum bonum, et inter dottum
per^fe" perfectu7n. Nam datio est dantis actio, et quan-
tom dif- docjue sumitur pro re data quacumque , quae
'""^- potest dari. Et htec dalio boiia e.xtendit se tam
ad dona, data bona, quam ad donum perfec-
tiim. Et haec datio, vel donatio, convenit toti
Trinitati , quaj est infiuitaj liljeralitatis , dans
omnia omnibus, secundam cujuslil^et capaci-
tatem, ct gradum essentioe suae. Si enim nalura
non deficit in necessariis , ut dicitur ' in libro
de Ccelo et Mundo , et de Anima , multo miuus
IJominus non delicit in necessariis. Qui eiiim
omnia bona crcavil, omnia bona regit. Sed
talis d:itio proprie non dicilur donum, prout
nunc loquimur de donis; donum tamen est.
Datum vero bonum-, inquit Lincolniensis, dici-
tur, quod nos bonificat, ut omnia quoe nobis a
dante conferunlur, quibus boni efiicimur. Sunt
autem data bona fortuna; : et omnia talia tam
exteriora, quam inleriora bona : el eum eis
bene utimur, nos perficiunt perfcctione prima.
Donum autem perfectum, inquit Lincolniensis,
.sumitur pro bonis gratuitis nos iu bene esse
perficientibus. Unde, in caput ui. Anijelicce Uie-
rarchioe , dicit sic : « Licet perfecti simus quan-
tum ad speciem humanam , a natura tamen
perfectio quantuni ad bene esse deficit nobis. »
Unius enim cujusque rei crealaj plena perfcctio
est non esse irapeditJB operaUonis, propter quam
creata est; uec remissaj virtutis, a qua procedit.
Natura enim operans otiosa est, et in lantum
deficiens, in quantum ab operaUone propria
oUatur; cum vero ea non impedite nec remisse
operatur, non esl quod ei ullra ad plenitudinem
adjiciatnr. Ad talcm autem perfectionis pleni-
tudinem homo morlalis pervenire non potesl,
nisi supernaturalibus luminibus , sive donis ,
adjuvetur. Unde Hugo dicit - : « Rationalis
creatura, qua; sola ad imaginem Conditoris
facta legitur, data accepit opUma, dum conde-
retur ad infima ; et data accepit perfecta, dum
sublimaretur ad summa. Neque enim melius
1 Aiisl., de Ccel. et ilund ,lih. 1, text. 32, el lib. II,
(a) C<Et. edit. add. ab. — (6) Cat. edit. non habtnt
adid.
alteri naturae datum est (a) eo, quod primum
accepit per creaUonem, scilicet imaginem Dei :
neque perfecUus accepit eo , quod poslmodum
esse meruit per gratiam, scilicet Dei lemplum,
Dei fihus, ut per amoris vinculum Deo insepa-
rabiliter coUigetur, et sic fieri beatam : quod
meruit per graUam. IgiUir dona perfecta gra-
tuita perficiunt dona optima naturaha, ut sic
spiritus humanus, per habitus donorum deifor-
mium , reducalur ad plenam perfectionem , et
operetur operaUones non impeditas, prout pos-
sibile est in corpore corrupUbili. Et sic dona
ista videnlur esse habitus quidam gratuiU , vel
gradu5 quidam ; et non habitus div«rsi luminis
divini et gratuiU, secundum quosdam a Spiritu
sancto meutibus humanis infusi, quibus dispo-
nantur ut habiles fiant, et dispositi ad sequen-
dum insUnclus Spirilus sancti : qui insUnctus
sunt memoriie admoniUo , intellectus illumina-
Uo, voIunlaUs molio. Et licet raUo et synderesis
sint quidam insUnctus in homine, incliuantes
eum ad aliquem sibi connaturalem finem con-
sequendum per potenUas ejus, ad id (6) tamen
quod consequantur finem ulUmiun supernatu-
ralem non sulliciunt, quia in corpore corrupU-
biU habent operationes mulUpliciter impeditas.
Et idco indigent virtute superioris agcnUs ad
consecuUonem talis finis. Unde Philosophus, in
libro de Bona fortuna, dicit : « His, qui moventur
per insUnctum divinum, non e.\pedit.consiUari
secundum rationem humanam, quia id, quod
intendunt, consequuutur a meliori principio,
quam sit raUo humana, scilicet per instinctum
divinum. » Ad cujus instinctus consecutionem
dona ejus nos habilitanl et pr;eparant, quae ab
ipso liberalissime donantur. Suut aulem ba9c
privilegiata dona septem; qune dicuntur privi-
legiata, eo quod in eis donatur Spiritus sanctus
appropriate loquendo, et quod secundum Pro-
phetam fulserunt in Christo, ut palet in Isaia,
qui dicit ' ca super llorem qui ascendit de ra-
dice Jesse requievissc , ubi cnumei-at ea, di-
cens : Uequiescet super eum Spiritus Domini ,
spiritus sapientice et intellectus, spiritus consilH et
fortitudinis, spiritus scientice et pietatis, et reple-
bit cum spiritus timoris Doniini. In hac autem cnr
enumeratione, descendendo procedita .summo, ^^^'^'
et coiiibinaudo per mediajn copulam, ut simul sci.!
ostendatur donorum disUncUo et conne.\io, '^"
lcxl. 50 et39; rfe Anima, lib. III, text. 45. — ' llu!;.
de S. Vicl., iit Civl. Hier., lib. I , non longe a priuc.
— ' Isa.,\i, 1 et seq.
PART. I. CAP. III.
887
origo et ordo. Sunt autem hrec dona tantum
septcm, quia, sicut dicit Grcgorius ' : « Per septe-
narium significalur universitas, ut sicut mundus
seiitem diebus est pcrfcctus, sic et minor mun-
dus homo septem donis Spiritus sancti perii-
ciatur. » Sunt cnim septem dona propter sep-
teni cxpeditiones hominis, tam in vita activa,
quam in vita contemplativa, necessaria. Nam
Ansclmus dicit -, quod quinque dona inferiora
respiciunt vitam activam, et duo alia respi-
ciuut vitam contemplativam. Superiora sunt,
donum sapientia; ct intellcctus, ut infra patebit.
Et sic septem dona sunt septem radii spiri-
tuales, tam splendidi, quam igniti, procedentes
a sole ardentissiniffi charitatis : quibus sapientia
ajdificavit sibi domum et manerium, quasi sep-
tem columnis excisis, quibus fulcitur, et ador-
natur, et perficitur. In qua sapientia dulcissima
convivia spiritualia ministrat inhabitantibus.
Unde ilicitur ' : Sapieniia immolavit sibi victimas,
et miscuit sibi vimm, et proposuit mcnsam suam;
cujus copiam et dulcedinem nemo scit, nisi qui
accipit per experientiam, vel per revelationem,
ut dicit Augustinus'', vel per prfedestinationem,
ut ait Haymo •'.
CAPUT III.
Septem Spiritus saneti dona qualiter ab aliis
habitibus et donis distinguantur.
Secundo videndum est qualiter haec septem
dona Spiritus sancti ab aliis habitibus et donis
distinguantur. De quo notandum est , quod
commenfator Dionysii Hugo super principium
AngeliccE IlierarchicE , dicil sic " : « Gratia divina
illuminatio est, et ipsa dona gratiae lumina sunt,
illuminantia eos qui se participiant : et omnis
gratia ab uno fonte deseendit; et omnis illumi-
natio ab uno lumine : et multi sunt radii, et
unum lumen. Et spargit se unum lumen, ut
multos illuminet ; et lucent illumiaati multi, et
non videtur nisi unum lumen; et liunt multi
unum in lumine uno. » Haec ille. Ex quo appa-
ret, quod gratia est lumen, multos habens
radios, vel gradus diversarum virtutum, et
Graiia omamentorum spiritualium. In ipsa enim gratia
donum perfectum perficiens animam, ut efTi-
ciatur lilia Patris ajtcrni, sponsa Christi, et tem-
plum Spiritus sancti. Ideo merito vocatur gralia
gratum faciens. Sine enim ipsa nuHus potest
mereri, nec in bono proficere, nec ad ajlernam
vitam pervenire. Ideo necesse est ul per varios
radios gratiae habeat anima varia exercitia vir-
tutum, donorum, beatitudinum, fructuum si^i-
ritualium , et spiritualia dona sensuum , ul et
vita spiritualis ex ipsis perfecta manifestetur.
Gratia igitur , cum sit origo et forma omniuui
habituum, et gaudiorum («) virtualium, ramifi-
catur in habitus vel gradus virlutum moralium,
quibus vires appetitiva) perficiuntur ad obe-
diendum rationi, qua reguntur, ut in omnibus
actibus suis recle , et delectabiliter , et pcrfecte
omnia operentur. Sunt autem quatuor virtutes
morales, quae dicuntur cardinales, quia, ut
ostium vertitur in cardinibu.s, sic vita Immana
vertitur et regitur in his virtutibus, quae sunt :
prudentia, qua3 rectificat rationalem ; fortitudo, Quatuor
concupiscibilem; justitia, rectificatc
quia comprehendit totius animfe rectitudincm.
cum ipsa rectitudo dicatur voluntatis. Et dicit
Augustinus '', quod prudeutia necessaria est in
ehgendis, fortitudo in tolerandis, temperantia
in utendis, justitia in distribuendis. Et Augus-
tinus dicit ^ quod prudentiaj succedit contem-
platio , fortitudini firma adhaesio , temperantiae
dilectionis mensura respectu creaturarum, vel
creatura», quia dilectiouis divinae mensura est
sine mensura , ut dicit Bernardus '. Justitiee
succedit ordinatio debita ad Deum et proxi-
mum. Ramificatur etiam gratia gratum faciens
in habitus vel gradus virtutum intellectualium,
quibus ratio perficitur, quae est virtutum mora-
lium motiva et directiva , ne per immoderan-
tiam illarum impediautur virtutes intellectuales
mentis contemplativae, tendentes in cognitio-
nem divinarum veritatura, quibus mens illumi-
natur, vel etiam reficitur. Et sunt tres, ut dicit
Philosophus "". Sapientia regit aflectum ; inteUi-
gentia, intellectum ; prudentia regit utrumque.
Prudentia enim spiritus regit cogitationes et
affectiones. Sapientia regit affectum, dum ei
sapere facit unumquodque prout est, ccelestia
ut cffilestia , terrena ut terrena. Unde Bernar-
1 Greg., in Ezech,, hom. 1. — ' Anselm, de Similit..
c. cxxxi. — s Prov., IX, 2.— * Aug., in Apoc.
hom. II. — » Haym., in Apoc, n. — • Hug. de
S. Vict., in Ccel. Hier., lib. li, c. i, paul. u prluc. —
' Aug., de Trinit., lib. IV, c. I.'C. — 8 id., de Music,
lib. VI, c. XVI. — ' Bern., de dilig. Deo, circa princ.
— 10 Arist., Ethic, lib. VI, c. I, lll et vii.
(a) CcBt. edit. gaudium.
588
DE SKPTEM DONIS SPIRITUS SANCTI.
dus ' : « Invenisli sapientiam, si libi singula
horum sapiunt prout sunt. » Igilur ■ qxiw sursum
sunt, sapite, non quw super terram, ait Aposto -
lus '. Inlelligentiaregit intellectum, <lum ipsum
introducit per omnia velamina usque ad inti-
mas quidditates rerum. Dicilur enim in libro
deSpirituet Anima ', quod intelligentia est, qua
de divinis quantum j)ossibile est cognoscitur ad
coelestia arcana penelranda. Prudentia vero
regit utrumque, quia, ut dicit Philosoi)hus ',
prudentia est recta ratio agii>ilis utriusque.
Ramiiicatur etiam gratia gratum faciens, et
proficit in habitus et gradus virtutum theologi-
cnrum , qu!E sunt perfecliones et virtutes prae-
viriutes dictffi, eo quod per virtutes Iheologicas anima
ihooio- perfectius in Deum fertur, et ei immedialius
conjungitur. Sunt autem tres virtutes theolo-
gicas, scilicet lides, spes, etcharitas. Fides Deum
quserit, et scrutatur. Spes Deum sapit, et de ten-
tione assecuratur. Charitas Deum tenet, et am-
plexatur. Unde in Canticis dicit amica' : Inveni,
quem diiigit anima mca : tenui eum, nec dimit-
tam : ubi dicit Bernardiis : « Quis le non teneat,
Domine Jesu , qui tencnlem spc fortificas , pcr-
fectione decoras , perseverantia conducis , re-
muneratione pcrducis Y » RamiBcatur etiam
gratia hrec in habitus vel gra^lus septem dono-
rum Spiritus sancti, qui vires anima; disponunt
ad hoc, quod bene el prompte subdantur mo-
tionibus Spiritus sancti , qui in eis donatur, et
quasi superhumano modo operatur : quod
tamen perfecte fieri non potest , nisi per dona
ista vires menlis sanentur et reparentur. Dicit
namque Hugo, in tractatu suo de Quinque sep-
tenis, circa principium sic ^ : « Sunt septem
vitia capitalia, sive principalia, ex quibus uni-
versa mala oriuntur : quee sunt fontes abyssi
tenebrosa», de quibus flumina Babylonis exeunt:
qu» vastant universam naturm intogritatem, et
generant quosdam animtB languores, interioris
hominis quasi vastatores. Qiiorum quidam
hominem .spolianl ; quidam siioliatum flagel-
lant ; quidam llagcllatum ejiciunt ; quidam
ejeclum seducunt ; quidam seduclum servituli
subjiciunt. Supcrbia enim aufert homini Deum.
Invidia aufert ei proximum. Ira aufert ei seip-
sum. Tristitia spoliatum flagellat. Avaritia fla-
' Bern., de eo qiiod scriplum est : Bealus homo
qui invenit sapientiam, serm., post med.- ' Colnss.,
III, 2. — ' dtf S/)i>. et Anim., c. xi, apud Aug.,
Append. tom. VI. — ' Arist., Ethic, lib. VI , c. v. —
» Cant., Ul. 4. — ' lliig. ile S. VicL., de qmn. Sept.,
gellatum ejicit. Gula ejectum seducit. Luxuria
seductum servituti subjicit, dum spiritum hu-
manum foedffi carni servire compellit , ut jam
infirmus spirilus cum Psalmista clamet ' : Infi-
xus sum in liino profundi , et non est substantia.
Ascendi in altum maris, et tempestas dcmersit me. »
Haec ille. Sed ecce Spiritus sanclus, qui est fons
aquce vivce salientis in vitam ceternam , ut dicit
Dominus ", septem fluinina tam splendida veri-
tate, quam ignea charilale . et vivida veritale
efludit in orbem terrarum. Hiec aulem flumina
spptem sunt dona Spiritus sancti , quibus Deus
totum regnum aninuTe purgat, et fecundat, et
omnes \nres mentis sanat, ornat, et consummat,
in tantum ut quilibet credens fiat fons de cujus
ventre fluent aquce vivce, sicut dicit Scriptura, iit
ait Dominus '. Nam per donum timoris Domini
Spiritus sanctus superl)iam ab homine expellit,
et Deum humililer introducit. Per donum pie-
tatis, invidiam turpiter conculcat, et proximum
ad se dulciter invilat. l'er donum scientine, iram
totaliter sedat, et totum hominem inlra se pru-
denter pacificat et quielat. Et per donum for-
titudinis acediam velociter opprimit, et vigo-
rem menlis vehenienter ad operandum impel-
lit. Per donum consilii , avaritiam potenler
extinguit, et thesauros coelesles sapienter con-
quirit. Per donum intelligentije, seu intellectus,
gulam violenter reprimit, et coelestibus deliciis
mentem spiritualiler reficit. Per dohum sapien-
tiw, luxuriam virilifer despicit, et totum homi-
nem caslitati et libertati restituit. Oamia prae-
dicta infra in singulis donis palebunt. Et Hugo,
in fine prapdicfi libri, concludil dicens '" : «Spi-
ritus ergo sapientiae cor sua dulcedine tangens,
et foris concupiscentife ardorem temperat, et
sopita concupiscentia intus spirifualem creat :
qualenus dum mens tola ad internum gaudium
coUigitur, plene ac perfecte homo ad imaginem
Dei reformelur. Sapientia namque a saporc dici-
tur. Cum igitur mens internse dulcedinis gustu
tacta se pcr desiderium inlus colligit, nec foris
jam enormiter in carnis voluptate dissolvitur,
totum infus possidet in quo delecfatur. Gustato
enim spiritu, desipit omnis caro. » H;ec ille. Est
tamen scicndum, quod, sicut dicit Gregorius ",
dona ad perfectionem plenam non perveniunt,
nisi flde, spe et charitate fiat omne quod agunt,
c. 11 ; Excerpt. seu Allegor. in Matth.,X\b. II, c. XVl et
XVII. — ' Psal. Lxviii, ;i et seq. — ' Joan., iv, 14. —
■" Joan., VII, 38. — '« Hus- de S. Vicl., lib. proximc
cil., c. IV.— " Grcg , Moral., lib. I, c. .Kill.
PAKT. I. r,AP. IIF.
quia sibi invicem cooperantur. Ecce sanctissima
dona nos habilitant et disponunt ad summi
boni capacitalem, familiaritatem et fruitionem.
Sed quia dicit Augustinus , pertractans illud
Psalrai ' : Livtetur cor qumrcntium Dominum, quce-
rite faciem ejus semper ' : « Qui semper quferi-
tur, nunquam invenitur. » Quo modo igitur
Iffitaljitur cor quaerentium Dominum , et non
magis tristabitur? Etrespondet Augustinus quod
Dominus incomprehensibilis est, et hoc cognos-
cere invenire est. Bene dicit igitur, quod sine
flne quaereudus , qui sine line est diligendus.
Satiaiimiir tamen ', cum apparuerit gloria ejus.
Ideo gralia ejus gratum faciens ramificare, et
proflcere debet usque ad gradus et excellentias
perfectionum , secundum quas homo operatur
quasi divino modo perfectissimos aclus, qua-
dam excelJentia; quia vero fini magi^ appro-
pinquant, recto vocabulo nuncupantur ex no-
mine beatitudinum. Sunt autem septem beati-
tudines, quas Salvator enumerat * : licet secun-
Octo dum aliquem modum possent dici ooto. Et sunt
dines,"et ^*" : scilicct paupcrtas spiritus, mititas, luctus,
earum esurics, justitia, misericordia, cordis munditia,
et pax. Numerus istarum beatitudinum et ordo
accipitur ex integritate perfectionis hominis.
Primo , ad integritatem perfectionis necessario
requiruntur tria : primo , perfectus recessus a
malo ; secundo , perfectus processus in bono ;
terlio, perfeclus status in optimo. Sane malum
aut procedit ex tumore superbife, aut ex ran-
core mahtise, aut ex languore concupiscentise :
sed paupertas spiritus elongat a malo tumoris :
et est prima beatitudo, quia dicit Glossa ^ :
« Sicut initium sapientiae est timor Domini , sic
paupertas spiritus est principium beatitudinis. »
Et facit duo, scilicet rerum abdicationem, et
spiritus contritionem, sive humiliationem. Miti-
tas elongat a malo rancoris. Luctus elongat a
malo libidinis , et languoris concupiscibilis.
Secundo, ad processum in bono pertinent duae
beatitudines, scilicet esuries justitiae, et affectus
misericordias. Tertio, ad statum optimum per-
tinet limpida cognitio , et tranquilla refectio.
Munditia cordis valet ad videndum; pax ultima
beatitudo menlis valet ad perfecte fruendum.
Sunt et alite rationes hujus numeri et ordinis,
ut infra patebit. De hac pace dicit beatus
Augustinus sic ^ : « Pax est serenitas mentis.
I faul. civ, 3, 'i.
11.- s /■.™.'. XVI,
iJutlli., V.— " Au|
A.i-., (fe Triml.. lib. XV,
-' Mnlth., V, 3-H.— 5 Gloss.
, (/f Innnj., berui. CLXVII, al.
tranquillitas animi, simplicitas cordis, vinculum
amoris, consortium charitatis. HiEc est quee
simultates toUit, bella compescit, iras compri-
mit, superbos calcat, humiles armat, discordes
sedat, inimicos concordat. Cunctis est placida,
nescit extolli, nescit inflari. Hanc qui accipit,
teneat; qui perdit, repelat;qui amiserit, cxqui-
rat, quoniam qui in eadem non fuerit, vel erit
inventus, a Patre abdicatur, a Filio exhrereda-
tur, et nihilominus a Siiiritu .sancto alienus efTi-
citur, nec ad haireditatem Domini pervenit, qui
testamentum pacis observare noluit. «) Haec
Augu.stinus. Hac agitur pace habita, quid se-
quitur, nisi superabundans delectatio spiritua-
lis, qute consequitur opera perfecta? Dicit enim
Origenes super Cantica : « De natura boni ope-
ris est, quod ad ipsius multiplicationem mul-
tiplicatur delectalio, et quasi quoddam condi-
mentum cibi spiritualis est hilaritas bene ope-
rantis. » Et Gregorius , in Morahbus , dicit '^ :
« Comedere animae, est bonis operibus satiari.
Bonum enim operatum fert secum dulcedinem
in gustu , et gaudium in corde. Cum igitur in
beafltudinibus praedictis sint operationesperfec-
tissimae, necesse est, ut dulcedines dulcissimas
generent in habente illas. Ad has beatitudines
igitur, propter suam plenitudinem et perfecUo-
nem, duodecim fructus spiritus et quinque
seusus spirituales consequuntur : qui non di-
cunt novos habitus, sed status delectationum et
consolationum, quibus consolantur spiritus jus-
torum virorum. Continetur autem numerus
istorum fructuum in duodenario, propter insi-
nuandam superabundantiam delectationum. Est
enim numerus duodenarius abundans, in quo
insinuatur spiritualium charismatum exuberan-
tia, quibus fruitur, et delectatur anima sancta.
Fructus autem sunt hi ' : Charitas , gaudiurn , Frucins
^iax, patientia, longanimitas, bonitas, benignitas, spiritns
mansuetudo, fides, modestia, continentia, et casti-
tas : qui dicunt delectationes consequentes
opera perfecta. Per sensus autem spirituales,
qui dicunt perceptiones vel experientias men-
tales, percipit anima spiritualia fructuum oblec-
tamenta. Sed notandum est quod, sicut dicitur
in libro de Spiritu et Anivia ', duo sunt sensus
in homine, unus exterior, alter interior : et uter-
que suum bonum habet, quo reficitur. Sensus
exterior reflcitur contemplaflone humanitatis;
xcvii, appeud. lom. V. — ' Greg., Mornl., lib. XII,
c. vm, statiin a princ. — ' Gnlal , v, 2i-.J. — ' De
Syir. tl Aiam., c. l.\: , upud Aug., Api.eud. tom. VI.
590
DE SEPTEM DONIS SPIRITUS SANCTl.
sed sensus interiorj contemplatione divinitatis.
Propterea Deus factus est homo, ut tolum homi-
nem beatificaret, et tota conversio hominis, et
dilectio esset ad ipsum. Hoc enim totum Ijonum
horainis erat,'ut sive egrederelur, sive ingre-
deretur, in suo factore pascua inveniret. Constat
enim homo ex carne et anima. Et in carne sunt
quinque sensus, scilicet visus, auditus, olfactus,
gustus, et tactus, quos tamen non movetaLsque
animre societate. Ita anima simili modo habet
quinque sensus spirituales; quia spirituales res,
non corporaUbus sensibus, scd spiritualibus
rimandcB sunt. » Et sequitur ibidem : « Unde
sensus djvina vox in Deuteronomio ' : Videte auod eao
ipintua- . .
les iu sum Domiiius sohts : ecce visus spirituaus. Et la
anima. Apocalyjjsi ' : Qui habet aures audiendi, axidiat,
quid spiritus dicat Ecdesia : ecce audilus spiri-
tuahs. Et in I'salmo ^ : Gustate, et videte, quo-
niam suavisest Dominus : ecce guslus spiritualis.
Et Apostolus dicit * : Bonm odor Christi sumus :
ecce odor Christi spiritualis, vel olfactus. El in
Evangelio, fide mulierem se teligisse, magis
quam corpore, ostpndit dicens ' : Quis me teti-
(jit ? ecce tactus spiritualis. » Et sequitur : « Sic
cum omni cautela ol)Scrvandum est, quid ad
corporis sensus, et quid ad animoe dignitatem
pertineat. » Ha;c ille. Hos scnsus spirituales, et
eorum experientiam videtur Augustinus ha-
buisso, qui ait sic • : « Quid amo, cum lieum
raeum amo? certe non exteriora; sed amo
quamdam lucem, et quamdam vocem, et quem-
dam odorem, et quemdam cibura, et (juemdam
amplexum interioris homiuis mei : ubi fulget
anima; meae lumen, quod non capit locus ; uin
sonat verbum, quod non capittempus; iibi olet
odor, quem non spargit llatus : ubi cibus, quem
nou minuit edacitas; ubi hoeret amplexus, quem
non divcllit societas. H*c amo, cum Ueum
meum amo.w Haec Augustinus. Ex his aliqualiter
apparet, vel apparere potest, distinctio et dilTe-
rentia prsedictorum habituum , vcl magis gra-
duum et intensionum perlectionaUum. De his
scnsibus spiritualibus plenius dicitur in ti-actatu
de Itineribvs letcrmiatis, cap. (>.
CAPUT IV.
Qux ulilitas in septem Spiritus sancti donis
conferatur?
Tertio videndum cst, quoe uUUtas in isUs sep-
tcm donis Spiritus sancU confcratur. Circa quod
notandum est, quod Spiritus sanctus pcr sua
dona primo sibi dommn mentalem in jucun-
dum habitaculum et in sanctum mauerium
praeparat. Nam donum sapienU.ne virtutibus
aedificat mentis domum. Donum intellectus
mentis domum contemplatione iiluminat. Uo-
num consilii domum menUs gubernat pruden-
Ua. Donum forUtudinis menUs domum stabilit
et defensat patientia. Donum pcienti:^ menUs
domum mulUpliciter ditat, et cibat divinis veri-
tatibus. Donum pietatis mentis domum divino
cultu perornat. Donura timoris raenlis domum
mundam conscrvat , et omne peccatum ab ea
totaliter expeUit, et extirpat : quia timor Domini
expellit peccatum, ut dicitur in Ecclesiastico '.
Haec possunt eUci ex verbis Beda; in una homilia
super Matth., cap. xu, ubi dicit : « SapienUa
domum ffidilicat. Intellectus gubernacula inve-
nit. Consilium bona a malis discernere facit.
ForUtudo in patientia animam possidet. ScienUa
diviUae Dei et saluUs acquiruntur. In pietate
prosperitas prcesentis vito» et futurm consisUt :
ad omnia enim utiUs est. Timore humilitas con-
servatur, et omnc peccatum espellitur. Et sic
mens humana Dco iu habitaculum sanctum
praeparatur. » In quo habitaculo , quantum fa-
miliaritatera Dominus cum menle humana ha-
beat, et quot consolaUones ei exhibeat, infra
patebil. Secundo dona Spiritns .sancU totam
familiam domus nientalis, sive vires animaa, ad
espedite ministrandum Deo, et faciliter obe-
dienduradisponuntet liabilitant, ut docet Beda,
super MatthcBum , exponens illud verbum * :
Mulier hobuit septem viros : « Spiritus sapienUse
negligenUam, scilicet ministerii, a pigro repel-
Ut. Spiritus inlellectus diligentiam ministrandi
raUonabiliter quaerit. Spiritus consilii providen-
tiam divinam prudenler invenit. Spiritus forli-
tudinis impcdimenta ministrandi forliler retuu-
dit. Spiritus scientiae oblivionera diu esse non
sinit lubricam. Spiritus pietatis huraanamfra-
gilitatem circa ministerium clemenler indulgct.
Spiritus timoris Dci improvidam ignoranUara
ardenter decoquit, et menlem pii sollicitudine
ad satisfaciendum Deo impellit. Quia qui Dewn
timet, nihil negligit, ait Sapiens ". » Et Gregorius
dicit '" : « Dcum Umere, est nulla quie facienda
sunt, praeterire. Et sic tola familia menlis ser-
' Deut.. xx.Ml, 39. — • Aiioc, u, l. — ' i'.vo/. xxxiii,
9. — » II Coi- , 11, lii. — s Luc, Viii, 45. — '■ Aus.,
Coufess., lib. X, c. VI. — ' Eccli., l, 27.— * Matlh., ,
s.xii, 28. — 0 Bccle., VH, 19. - '» Greg., iioral., lib. I,
c. III.
PART. I. CAP. IV.
Tiet universorum Domino , cui servire regnare
est, ail Apostolus et Gregorius. Sed nccessc ent
scire hio, qiim sit ista fauiilia mentis, et quns sit
dignitas, ordo, et oporalio eoruin. De quo no-
tandum est, quod in libro de Spiritu et Anima '
dicitur, quod « nol)ilis oreatura est anima.
Civitas namque Uei est, de qua, secundum
Psalmistam*, tam gloriosa dicta sunt , quia ad
imaginem et similitudinem Dei lacta sit. » Se-
quilur : « Sed quia nuUa est civitas absque
populo , ideo disposuit in ea conditor noster
populum triplicis gradus , id est , sapientes ad
cousulendum, milites ad pugnandum, artifices
ad ministrandum. » Et sequitur iijidcm : « Cives
hujus civitatis sunt naturalcs et ingeniti animae
vigores , tanquam indigcna; : quorum distincti
sunt gradus, aUi sunt superiores , alii medii, et
alii inferiores. Superiores quidem sj.mt sensus
intellectuales j medii, rationales; infimi sunt
animales. » Et tantum de familia hac sufficiat,
quantum ad praesens propositum. Sed de or-
dine istius familiae, et operatione, infra require,
capite quinto secundse partis. Tertio Spiritus
sanctus, per dona preedicta, totam familiam
animae, sive mentis, vires erudit, et munit con-
tra tentamenta et defeotus naturales, vel cou-
tractos, quibus secundum dispensationem divi-
nam quandoque exercentur, ne otiosi in delec-
tabili Iranqnillitate donorum tepescant, et inde
habeantur ut ingrati, et non cognoscant. Unde
Gregorius dicit sic ^ : « Nonnunquam dum
mens nostra tanti muneris plenitudine dono-
rum atquc ubertato fulcitur, et continua secu-
ritate in his perfruitur, unde sibi haec sunt,
obliviscitur; et quasi se putat habere, quod
nunquam sibi consideravit abesse. Unde iit
quod eadem gratia donorum quandoque utili-
ter se subtrahat, ut menti prcesumenti, quantum
in se infirmetur , ostendat. » Sequitur : « Tuno
enim vere cognoscimus bona nostra unde sint,
quando haec quasi amittendo sentimus, quia a
nobis servari non possunt. » Et dicit ibidem
quod contra singula tentamenta Spiritus sanc-
lus erudit et munit mentem in septem virtutibus
sive donis , quaj pro eodem accipit , ut patet
ibidem.
Unde contra stultitiam humanam , vel mun-
danam , dat sapientiam divinam ; contra hebe-
tudinem humanam, dat donum intellectus;
contra preecipitationera periculosam, dat donum
consilii ; contra timorem , ut cst passio, dat
donum fortitudinis ; conlra totam ignorantiam,
dat donum luminoste scienfife; contra cordis
duritiam, dat donum bcnignae pietatis; et con-
tra pcrtinacem supcrbiam, dat donum humilis
timoris.
Et infra dicit : « Mira autem hoc nobiscum
agitur dispensatione , ut mens nostra culpse
nonnunquam pulsatione fcriatur. Nam homo
magnarum virium se esse orederet, si nul-
lum unquam virium .suarum defectum intra
mentis aroanum sentiret. Nam unde se perti-
mescit enormiter cadere, inde accipit fortiter
stare. » Et, ut dicit Gregorius ibidem : « Tenta-
tio talis cxcitat, ut se mens in ccrtamine oautius
accingat. » Quarto Spiritus sanctus per dona
orancs vires mentis, et totam familiam animEB
habilitat, et disponit, ut ad ccB)e>tia per gradus
asccndant, ubi est vera patria animce. Unde
Gregorius exponens illud ' , Septem graduum
erat ascensus civitatis, ait ' : « Sunt raulti, qui
jam per septem gradus, id est per spiritus sep-
tiformem gratiam, aditum vitaj coKlestis inve-
niunt, uthi qui per timorem Dei sunt humiles. »
Unde dicitur in Job ^ : Qui humiliatm fuerit ,
erit in gloria, » scilicet ccelesti. Per pietatis stu-
dium sunt misericordes, quia in Matthxo dici-
tur ' •.Beati misericordes , quoniam misericordiam
consequentur , etc. Per scientiam sunt discreti,
sunt discernentes inter maluni et bonum , et
qualiter salventur. Quam soientiam dat Spiritus
sanctus, ut dioit Anselmus *. Per fortitudinem
sunt liberi vel animosi, ut nulli vitio subjician-
tur , quia " fortitudo et decor indumentum ejus.
Decor autem vitium vinoit. Per consilium, sunt
cauti : unde in Ecclesiastico dicitur '" : Sine consilio
nihil far.iaSj et post factum non pmiitebis. Per in-
telleotum sunt providi, quia intellectus cum
dono superaddito penetrat omnia velamina
usque ad arcana ccelestia : de hoo infra. Per
sapientiam suntmaturi, juxtaillud" : Qucb attin-
git a fine usque ad finem fortiter , et disponit
omnia suaviter. Et haec amioos Dei constituit. De
hac sapientia dicit Alanus ", hbro de Planctu
naturw, sic : « Sapientia est fructus internEe de-
lectationis, dehciosus animas paradisus. Hajo
cum in ccelestem terrenum, id est in mortalem
cadit hominem, in Deum deificae mutationis
' Da Spir. el Anim., c. :-.xxvii. — '- Psal. Lxxxvi, 29. — ' iJatth., v,
3. — * Greg., Moral., lib. II, c. xxxvii. — » Ezech., c. cxxx. — ■' Prov.,
XL, 20. — ' t»l'eg., in Ezcch., bom. xvil. — " .lob, ixil, — " Sap., viii, !. —
7. — » Anselin., de Simitit.,
;xi, 23. — "J Eccli.. xxxii, 24.
'■ Alan. de Insulis.
592
DE SEPTEM DONIS SPIRITUS SANCTI.
Spirilu3
(saDctus
in bomi-
auctoritate convertit. » Sunt et aliae multae utili-
tates, ut in singulis donis patebit.
CAPUT V.
Qui et quahs donorum Spiritus sancti capaces
efficiantur, et qualiter ea ohtineantur.
Quarto videndum est, qui , et quales, et qua-
liter istorum septem donorum sive radiorum
capaces efficiantur, quse tam liberaliler lide-
libus exhibentur. De quo notandum est , quod
bionysius, de Divinis Nominibus , secundum
commentum abbatis VerccUensis dicit sic ' :
« Cum divinitas supersubstantialiter sit bona et
Buam bonitatem ad universitatem extendat ,
cujus rei qualecumque indicium in sole cor-
poreo ostenditur , qui non pra?missa electione,
sed ex principali naturae suoe proprietate, per
seipsum, quantum in se est, circumquaque
cuncta illuminat luminis sui capacia, et sibi
exposita, et hoc secundum singulorum illumi-
nandorum proporlionem : sic merito divina
bonitas incomparabiliter super solem , non
minus super obscurara imaginem, quam super
claram, non minus super caecam, quam viden-
tem , ut alibi exempliiicat, ex proprietate na-
turiB suae omnibus creaturis suis proportiona-
liter immittit radios sute universalis bonitatis,
per quos suljsislit, vivit, el operatur unaqufeque
creatura, prout sibi competit. Propter quod
Spiritus sanctus , cum sit suramfe liberalitatis,
radios suorura donorum omnibus e.vliibet libe-
raliter, qui ab uno lumine procedentes, exhi-
bcntur diversimode diversis, secundum cujus-
libet capacitatem. L'nde Bernardus quasi admi-
rando clamat - : « Vere multiplex spiritus in
virtute, qui tam multipliciter filiis hominum
iuspiratur, ut non sit qui se abscondat a calore
. cjus, id est, radjis beatificis ejus. Siquidem
couceditur hominibus ad usum, ad miraculum,
ad salutem, ad auxilium, ad solatium, ad fer-
vorem. Ad usum quidom vitoe praesentis conce-
ditur bonis et malis , dignis pariter et indignis,
communia bona abundanlissime tribuens, ita
ut videatur hic discretionis limun non tenere.
Ingratus est vel caecus , qui in his beueficium
Spirilus sancti non agnoscit. Ad rairaculum
datur in signis et prodigiis, iu variis virtutibus,
quas per quorumlibet manus operatur. Ipse
enim antiqua miracula suscitat , ut ex praesen-
' Diou., de Div. Nom., c. iv, ante meJ. — ' Bein.,
(le Penlec, ierm. ii. — > Joan., iiv, n. — » Aug., iri
tibus fidem astruat praeteritorum, quae quando-
que datur sine gratia gratum faciente. Tertio
infunditur ad salutem, cum in toto corde nostro
revertimur ad Dorainum Deum nostrum. Porro
ad auxilium datur, cum in omni colluctatione
adjuvat infirmitatem nostram. Datur etiam ad
consolationem , cum testimonium perhibet spi-
ritui nostro, quod filii Dei sumus. Ea enim
inspiratio, ad consolationem nostram est. Datur
etiam ad fervorem, cum in cordibus nostris
seu perfectorum vehementius spirans, validum
ignem charilatis accendit , ut nou solum in spe
gloriae tiliorum Dei, sed et in tribulationibus
glorientur, contumeliam gloriam reputantes,
opprobrium gaudium, despectionem exaltatio-
nem. Pauci sunt, qui hoc spiritu repleantur. »
Hebc ille. Isti actus ita excellenles sunt actus
donorum, ut ex supradictis patere potesl, c\-
cellentiae quorum non omnibus conveniunt.
Istorura autera donorum ct actuum tain excel-
lentium, et radiorum tam splendenlium, non
sunt capaces umndi amatores ; quia in eis datur
Spiritus sanctus, quem mundus non potest ac-
cipere. Nam Dominus dicit ' : Spiritum veritatis
mumlus non potest accipere. Cujus rationem red-
ditibidem, dicens : Quia non vidit eum, neque
scit eum. Quod verbum Augustinus in originali
exponens dicit * : « Sicut injustitia justa esse
non potest, itamundus, id est amatores mundi,
non possunt accipere Spiritum sanctum. » Quod
declarat per oppositionem , quae est inter gra-
tiam et peccatum. Nam pcccalura, quod cst in
amatoribus mundi , opponitur gratiae sive cha-
ritati, quae est in donis Spiritus sancti. Unde
Joannes in Canonica dicit ^ : Qui ditigit mun-
dum, non est charitas Patris in eo. Quia omne
quod est in mundo, est concupiscentia oculorum, et
concupisccntia carnis, ct superbia vitte, quae donis
Spirilus sancti opponuntur. Secundo probat
hoc per indispositionem iutellectus muhda-
norum hominum ad videndum, dicens : « Mun-
dana dilectio non habet invisibilcs oculos, per
quos Spiritus sanctus videri potest, quia Domi-
nus dixit : Mundus non videt eum, scilicet Spiri-
tum sanctum, neque scit eum. Cujus ratio est,
quia " animalis homo non percipit ca quce Dei
sunt , ut dicit Paulus : quia ■" oados suos stalue-
runt declinare in lerram , sicut dicit Propheta.
Et » Spirilus lanctus aufert se a cogitationibus
qiice sunt sine intellectu, ut dicit Sapiens. Unde
Joan., tracl. Lxxiv. — ' I Joan., ii, 15 et seq. —
• 1 Cor., 11, U. — ' Psal. ivi, U. — » Sap., I, 5.
I'ART. I. CAl'. YI.
m
Qui sunt
capacea
Spiritus
creci sunt, et duces ceBCorum. Tertio Gregorius
idem declarat in Moralibus, ex defcctu affectus
niundanorum hominura ad diligendum Deum,
dicens ' : « Spiritum sanctum mundiis non po-
test accipere, quia ad diligendum invisibilia
non assurgit. Quia sceculares mcntcs, quanto
se foris per desideria dilatant, tanto ad recep-
tionem Spiritus sancti sinum cordis augustant,
et quandoque claudunt; » quia, sicut dicit Apo-
stolus - , qui secundim carnem sunt , quae carnis
SU7U sapiunt; qui vero secundam spiritum sunt,
quce spiritus sunt, sapiunt, non quye carnis. Spi-
ritus enim sanctus odit sordes peccali , nec
habitare potest in corpore subdito peccatis, sed
in mentibus puris. Ideo modo videndum est,
qui sint capaces Spiritus sancli, et donorum
ejus, non ex suis merilis, sed ex largilate dan-
tis Spiritus. Qui igitur e converso mundi mala
odiunt vilipendendo et contcmnendo, Hieru-
salem ascendunt, mundum fugiendo, et se
elongando : iu templo cordis Spiritum sanctum
qu£erunt, fldeliter orando; sedent unanimes in
domo cordis , humililer quiescendo , et Para-
cletum desiderando ; prffistolantur adventum
Spiritus sancti, inspirationes ejus studiose ob-
servando ; hi sunt, qui capaces ejus sunt. Nam,
sicut dicit Bernardas ' : « Bonum quod in nobis
spiritus bouus operatur ad faciendum, profecto
monet memoriara, docet rationem, et movet
volunlatem. In his enim tribus, tota consistit
anima nostra , ut in imagine Dei. Memoriae
suggerit bonum in cogitationibus suis , atque
ignaviam nostram torporemque repellit. » Se-
quitur : « Propterea quoties hujusmodi sugges-
tiones boni senseris in cordo tuo , da honorem
Deo, et age reverentiam Spiritui sancto , cujus
vox sonat in auribus tuis. Ipse naraque est, qui
loquilur justitiam. Unde et Psalmista ait * :
Audiam qnid loquatur in me Dominus Deus. »
Dooet et rationem : « Multi siquidem, ait Ber-
nardus , bene monentur ut bene faciant , sed
minime soiunt quid agendum sit, nisi adsit
denuo gratia Spiritiis sancti, et quara inspirat
cogitationem, dooeat in opus proferre, ne va-
eua sit in nobis gratia Dei, sed operetur, prout
ratio inspirat et dictat. Sedquia ^ scienti bonum,
el non facienti, peccatwn est ilH , propterea non
solum moneri et doceri oportet, verum et mo-
veri et affici ad bonum operandum necesse
' Greg., Moral., lib. V, c. XIX. — ' Rom., vni, 5.
— ' Bern., de Pentec, serm. i, circa med. — • Psal.
Lxxxiv, 9. — » Jac, IV, 17. — " Berti., in Peniec,
TOM. VII.
est. » Et sequitur ibidem • : « Operatur autem
sic Spiritus sanctus in nobis remi.ssionem pec-
catorum : faeit sollicitum ambulare cum Deo ;
scrutalur profunda pectorum nostrorum , dis-
crelor cogilationuin, et inlentionum cordis. Qui
nec minimam paleam intra cordis quod possi-
det habitaculum, patitur residere, sed statim
igne subtilissimaj eircumspectionis exurit Spiri-
tus dulcis et suavis, qui nostram voluntatem
erigat, et dirigat ad suam, ut eam veraciter
intelligere, et ferventer diligere, et elficaciter
implere possimus. Hcec autem ^ omnia operatur
unus atque idem Spiritus, dividens singulis , prout
vult. Unde Bernardus ibidem dicit ' : « Spiritus
sanctus qui a Patre Filioque procedit, tanquam
firmissimum et indissolubile vinculura Trini-
tatis, et tanquam domun in quo omnia dona
donantur, et de quo testatur Scriptura, quia
procedit, et spirat, inhabitat, implet, atque
glorificat; procedere dioitur a Patre et Filio, ut
donum ad creaturam. Unde procedendo prae-
destinat; inspirando, vocat quospriedestinavit;
inhabitando, justiflcat quos vocavit; replendo,
accumulat meritis quos justificavit; et glori-
ficando, ditat prasmiis, quos accumulavit meri-
tis. » Haec Bernardus. Igitur capaces Spiritus
sancU, et donorum ejus, sunt prasdioli. Nihilo-
minus tamen liberahter se exhibet omnibus, ut
ostendit Bernardus, dicens ' : « Venit Dorainus
ad nos, accelerat, appropiat (a), adest, respicit,
alloquitur. Venit, affectu et studio miserendi.
Accelerat, subveniendi zelo. Appropiat, humi-
liando semetipsum. Adest praescntibus ; prospi-
cit in futuros. Loquitur, docens et suadens de
regno Dei. Sed raundani et carnales, neque
cognoscunt, neque soiunt eum, quia malitia
eorum excaecavit eos. Boni vero cognoscunt
eum, dioentes " : 0 quani bonus et suavis est ,
Domine, Spiritus tuxis in nobis !
CAPUT V[.
Qualiter dona ascendendo et descendendo
ordinentur.
Quinto videndum est de istorum donorum
ordine. In eisnamque sunt quidam gradus sca-
lares per quos ascenditur. Necesse autem est
nos ascendere et descendere , ut dicit Bernar-
serm. II, prope fin. — ' I Cor., xn, li. — • Bcra.,
in Pentec, serm. m. — » Bern , in Cant., serm. Lvir,
in iiiuc— '» Sap., xu, 1.
(q) Ita Edif. tuijd. — Ccet. edit. approprin» , mend
3!i:
594
DE SEPTEM DONIS SPIRITUS SANCTI.
dus in una epistola. Et Augustinus dicit ' :
« Semper ambula, semper profice, noli in via
deficere , noli retroire , noli deviare. Remanet,
qui non proficit; relrocedit, qui ad ea revolvi-
tur, unde jamrecesserat ; deviat, qui aposlatat. »
Et ideo videndum est in istis donis Spiritus
sancti, qualiter sit ambulandum proficiendo de
virlute in virtulem; qualiter ascendendum sit,
Deum contemplando ; et qualiler descenden-
dum , proximo suLveniendo. Isaias enim lo-
quens de fiore Jesu , qui ascendlt de radice
Jesse , dicit % quod repletus fuit istis donis. Et
cnumerando ea , incffipit a summo dono , sci-
licet dono sapientia;, et dcsccndit per media ,
usque ad infimum , scilicet donum timoris Do-
mini. Et rationcm istius ordinis assignat Jaco-
Jius, cum dicit ' : Omne datum opUmum^ et omne
domm perfeclum desursum est, descerulens a Patre
luminwn. Sunt alii multi , ut Augustinus ', de
hoclriiia christiana. ct Gregorius ^ super Eze-
chielem , et Anselmus " , qui enumerando dona
praedicta , docent incipere ab infimo dono, sci-
licet timoris Domini, et per media ascendere
usque ad sumnium, scilicet donum sapienliaj.
Est igitur in eis quasi ascensus et descensus
scalaris , ut in scala Jacob. Descensum de su-
premis ad mcdia, et de mediis ad infima, Dio-
nysius magis iiaturalem et rationabilem osten-
dit in ordinationc omniiim hierarchiarum , tam
angclicanim , quam ecclesiaslicarum , quam
etiam meiitiuni humanarum. Dicit enim Diony-
sius in AntjeUca Ilieran.hia, secundum cominen-
tum Vercellensis, sic " : « Addam etlioc non in-
convenientcr, quod secundum seipsam una-
quu;quc inens , tam cwlestis quam huinana ,
spirituales habet et priiuas et medias, et ultimas
ordinationes el virtutes ; » et in his omnibus do-
cet descendere a superioribus ad inferiora ,
communicando eis, qufe receperunt. Nam idem
Dionysius dicit « : « Oportet divina prius partici-
cipare, qiiam distribuerc : quia qui prresumunt
abusivc doccre divina, antequam recle conver-
seiitur, adhuc imuiundi, omnino a docendi olfi-
cio sunt cxlranei. Sicut cnim solarcs radii pri-
marias et propinquiores matcrias capaciores
celerius illustrant et adimplent, et per illas ad in-
fcriores materius luuiina defcrunt : sic officium
is.
' Aiir,'.. </e veil'. Apisl., seim. .w, al. c
— «/60.,xi,2.— 'J"C., I, n. — * Ai\g., (lcDonl.Chnst.,
lil). II, c. Mi. — ' (•icR., 11 Evaiig., hom. XIX, anto
u,ej._ « Anseliii., cle Himilit., c. c.\xx. — ' DioD.,
dcCal. Iliir., c. X.- « niuii , (/f I^ichs. Hiir., c. iv.
docendi divina alios, non praBsumant suscipere,
nisi qui habitum divinae scientice et veritatis ob-
tinuerunt, tanquam ex Dei inspiratione et judi-
cio, ad hoc officium assumpti. » L'nde sanctus
Ambrosius, in libro de Virginibus , dicit • :
« Cursus ad superiora est tutus ; descensus ad
inferiora est periculosus. » Gregorius vero , su-
per Ezechielem , loquens de coele.stibus gradibus
donorum et ordinum, dicit'» : « Isaias loquens
de ccelestibus , magis descendendo , quam as-
cendendo, dona numeravit a supreniu, hoc est,
a dono sapientiae iucipiendo. Sed nos, inquit
Gregorius, qui a terrenis ad coelestia lendimus,
eosdem gradus ascendendo numeramus, ct in-
cipicndo ab infimo, scilicet timoris Doraini,
usquc ad donum sapidre sapientia?. » Rationem
hujus ascensionisredditGregorius in Moralibus,
dicens " : « Nemo infima deserens, rf-penle tit
suinmus : quia ad oblincndum pcrlectionis me-
rituiu , dum quolidie mens in altum ducitur, ad
hoc proculdubio, velut ascensionis cujusdam
gradibus , pervcnitur. » Haec ille. CJuare ascen-
siones " in cordc nostro disponere dcbemus in hac
valle lacryn.arum, ut ad donum sapicnliffi per-
tingamus, in quo secundum Aposlolum •' gus-
tatur Verium Uei , ct divitioe sxculi vcnturi. Et
non solum est nobis asccndendum ad Deum
conlemplandum ; sed eliam nobis cst descen-
dendum ad proximum sublevandum, et in-
ftruendum de his, quae sur.^um suqt. Unde Dio-
nysius dicit sic " : « Divinis ct spiritualibus viris
radius intellectualis rerum .spiritualium iiume-
diate lucens, ct eorum mentesspiritali suavitate
perfundeiis, ad alios minus , vclut non spiri-
tualcs , non similiter procedit : sed ab ipsis
spiriluahbus sicut occulti inlelligibilis contem-
platoribus sub sBnigmatibus cooperilur, ne ab
immundiscontaniinetur et imperfeclis, per quae
eenigmata inferiores et inlirmiores sursum agiin-
tur, secuudum singulorum capacilalem vel fa-
cvllatem. » llfec illc. Est igitur nobis iu hac
scala ascendendum tt dcsccudenilum, ab infi-
mo dorio tiuioris, usque ad summum donum
sapientiae, pcr gradiis di^ponenles ascensione.s
in corde, ut eaiuus dc virtute i« virtulem, donec
videatur Dominus Ueus in Sion. Primus igitur sepiem
gradus ascendendi, est limoris amorosi in om- gradua
... , asceoEio-
nibus coutinuatio ; secundus, pietalis viscerosiG nis, soni
— 9Anibr.,a'e Virginib., lib. III.— '"Crt g, i/i Ezcch.,
Ijoiii. .\ix. — " lii., Slornl., lib .\MI, c. XIV. —
" l>sal. L.\xxiii, fi. — " HeOr., vi, 5. - '* Dion., de
Eccks.Hur., 0. *.
PART. I. CAP. VI.
895
«eptem <id Deum et proximiim sancla liquefactio; ter-
splritus ""^ ' scientifB omnium beneficiorum Dei grala
saocii. recognitio ; qiiartus , fortis omnium operatio-
num l>onarum oxccutio; quintus, consulta a
Deo omnium eligendorum, et tuta electio ;
Sexlus intcllectus, omnium vcritatnm ncccs-
sariarum limpida contemplatio ; et septimus,
sapientialis coelestium deliciarum prasgusta-
tio.
Nec desunt quidem angeli iu scala hac ascen-
dentes et descendentcs. Ad cujus evidentiam
notandum est, quid sit angclus iste, de quo
Richardus dicit sic ' : « Angelus sane nuntius
dicitur, et procukhibio nunlius est, non quili-
bet, sed divinus nuntius est, per quem divinse
voluntatis beneplacitum cognoscimus. Nuntius
est, per quem ad oeternorum cognitionem illu-
minamur, per qnem ad (eternorum dqsiderium
inflammamur. » Et sequitur : « Vultis audire
qualera nunlium aposlolus Joannes nobis pro-
mittat, cum dicit ^ : UncHo, inquam, ejus docebit
nos de onuubiis. Sed qune est unclio ista, nisi Spi-
ritus sanctus, scihcet diviiia inspiratio ? Hic est
ille nuntius, quem diu quffirebamus. Hfec est
legatio vere potens, vcre sufTiciens , animum
humanuni omnem vcritatem docens, et ad om-
nia divinas voluntatis beneplacita inclinans. Et
ideo liichardus dicit ' : « Summe amorosa ani-
ma, sciens nuntios dilecti sui audire, clamat
cum Prophcta * : Manda, remanda. » Et postea
dicit sic : « Nuntius inter nos medius discurrat,
qui me de singuhs instruat; doeeat me non so-
lum super statu meo, sed et de statu tuo me
doceat, quo modo apud te sit, et quid tibi de
' Ricbard., de ConlcmpL, lib. V, c. xiv. — ' I Joan.,
n, 27. — 3 Ricbard., de ConlcmpL, lib. IV, c. %m. —
me placuerit. » Et sequitur : « Quotidie , ni fal-
lor, vos qui lectioni vel meditationi insislilis,
ejus nuntios suscipitis, mandata cognoscitis.
Quoties cx abditis Scripturarum recessibus no-
vos intellectus eruimus, quid aliud quara quos-
dam dilecti nostri nuntios accipimus? Huic sane
negotio subservit omnis sacra lectio, sagaxque
meditatio. Alii itaque legentibus, ahique medi-
tantibus, divinorum secretorum nuntii occur-
ruut, qui dilecti nostri mandata ad nos perfe-
rant, et de singuhs instruant. Et saspe fit ut in
ana eademque Scriptura, dum muUipliciter ex-
ponitur, multa nobis in unum loquatur, mora-
hter nos docens, quid dilectus noster facere nos
veht; allegorice nos admonens, quid pro nobis
per seipsurafecerit; anagogice proponens, quid
ad huc de nobis facere disponit, et in hunc modum
mandat et remandat. De hoc nota bene, dono
tertio , capitulo tertio. Dum igitur quohdianis
usibus novos sensus novosque intellectus qucB-
ritant, quid aliud quam, Manda, remanda , per
affectum clamant? » Hsec ille. Sed qui sunt nun-
tufalsi, ut carnis, mundi, vel diaboli, solerter
discernendum est. Ex fructibus enim * eorurn cog-
noscetis eos. Similiter amatrix anima nuntios amo-
rosos sibi inspiratos dilecto remittit, secimdum
dona Spiritus sancti, ut profunda suspiria, alta
desideria, contemplationes limpidas, affectiones
ecstahcas, orationes vel invitationes fervidas,
expectationes sihbundas, et cogitationes lan-
guidas, dicens eis illud Canticorum ' : Nuntiate
diiecto meo, quia amore langueo; ubi dicit Glossa :
« Pras magnitudine amoris, omnia temporalia
sunt miiii fastidio. » Haec ille.
Isa., xxvni, 10.
Matth., VII, 16. ■
=■ Ricbard., Ub. cit., c. XIV. —
Cant., II, 5.
S96
DE SEPTEM DONIS SPIRHUS SANCTI.
PARS 11^"'
DE SEPTEM DONIS SPIRITLS SANCTl IN SPECIALI
SECTIO I. ""
DE DONO TUIOniS.
CAPUT PRIMUM.
Quid sit iimor, et qualiter secwtdum inordinalos
amores mulliplicatur, et deordinalur.
His ilaque in generali prfEmissis, modo de
siugulis donis in spcciali videamus. Quorum
primum, scilicet inlimus gradus ascendendi ad
gustum sapientiiB, est liinor Domini. De quo
Anselmus dicit sic ' : « Horum donorum primum
est timor Dei, veluti aliorum quoddam funda-
mentum. Hunc namque Spiritus sanclus in campo
mentis supponit, aliaque dona in suo ordine,
veluli in tedilicationem superimponit. Prius
enim metuere facit, ne pro peccatis suis a Dco
separetur, et post in poeais inferni cum diabolo
T.mur torqueatur. » De qua tortura Hugo, in libro suo
«»' '"»- de Atnma, dicit sic : « Terreat te timor judicii ter-
i^lnraro- ribilis, mutus gehennie, laquei mortis, dolorcs
rum jj- inferni, ignis urens, vermis mordens, sulphur
""""^ fa>.ens, Qamma tartarea, et tnndem omnia mala,
ut landem clames : In a^tcrnum non peccabo. »
Etsic patet, quod donum timoris est primum
in ascendcndo.
Sed ad mnjorem notitiam hujus doni, scilicet
timoris, sunt quatuor nolanda. Primo, quid sit
timor, ct qualiter secundum inordinatos amores
multiplicatur et deordinatur. Secundo, quis ti-
mor a rcgno aniniie per charilatem perfectam
expellatur, et queni secum compaliatur. Tertio,
qualiter a timore Ltei in anima dies clara oria-
tur. Quarlo, qualiter a dono timoris animae con-
viviuin prreparetur.
Primo igitur videndum est quid sit timor, et
qualiler secundum diversos amores multiplica-
tur, quia ex aniore orilur. « Timor, sicut dicit
Augustinus, de Civitate Uei », est amor fugiens
' Ausilm., rfe Similit., c. cxxx. — • Aug., de Civit.
Dci, lib. XIV, c. vii.- 3 Glos?. in Jonn.,\x, cx Aiig ,
i-i P'nl. tTii, et in Jonn., liact. iv. — ' Goi., lil, 10.
quidquid ei adversatur. » Et cum hoc concor-
dat Glossa Augustini super Joannem, ubi dicit ' :
M Timor est fuga, ne perdat homo quod amat. »
Igitur timororitm' ex amore. Nam quandiu amo-
rem ordinatum habuit in paradiso, tamdiu sinc
timore inordinato fuit in seipso, et quam cito
amorem inordinalum admisit, tam cilo limor
inordinatus alfuit poena peccati ; quare se ab-
scondit, dicens ' : Uomine, awlivi locem tu.im , et
timui. Quare timuil, nisi quia per inordinatum
amorem prfecepti Domini transgressor fuit?
Quanlo ergo homo a falso et inordinato amore
recedit, et ad veram charitalem accedit, tanto
inordinatum tiraoremevadit. Idconotandumest,
quod Hugo ', et Cdossasuper Psalmum {b) xviii,
dicunt, quod quinque sunt timores, scilicet ti-
mor naturalis, timor mundialis, timor servilis,'
timor initialis, et timor filialis. Timor naturalis
est passio quoe oritur ex amore naturali, in quo '
quilibet timct naturaliter nocumentum naturas
sufe; passionibus autcm nec meremur nec de-
meremur, quia non subjacent libero arbitrio,
nisi quando quis rationabiliter se habet circa
eas. Isto timore Christus timuit mori, sed non
nisi quantum voluit, nobis in exemplum vel do-
cumentum. Cnde si quando est malitia in timore
naturali , non est nisi cx defectu rationis et vo-
luntalis. Et hcet iste timor non sit a Spiritu san-
clo, tamen cum ipso stare potest in homine.
Secundus timor dicitur mundanus, quo quis
timet nimis de amissione vitte prajsentis, vel
reruin ad hanc vilam pertinentium. Lnde qui
nimis diligit mundum, vel res temporales, vel
amicos, nimistimet ab eis separari. Et hic timor
nascitur ex nimio inordinato amore utriusque,
et semper est inalus, quia, ut dicit Joaunes ° :
Qui diliijit mundum, inimitus Dei constiluitur;
quia ' nvn esl charilas fatris in eo. Et ideo hic
timor quandoque est peccatum inortale, ut
— ' llug., di Sacram., lib. II, p. XI, c. .\. — « luio
Jw:., IV, 4. — 'I Juan., Ii, 15.
(n) Tilui'us isle, P.iis II, rfee.f/ cmterif rdilionibus,
ilKimjUf Sectio I. — (//) C(ei. nii'. 1'snliii,;.
PAUT. II. SKCT. I. CAP. II.
597
quando quis raagis vult amitterc vitam retcr-
nam, quam corporalem, vel temporalem, tlic-
sauros co;lestes, quam mundanos; et qu.unlo-
que est veniale, quando isto timore facit homo
quod non debct, et quandoque omittit quod
facere debet, iit per hoc eflugiat poenam tom-
poralcm : scd per hoc non rautat voluntalcm in
bonum, ut dicit llieronymus supcr Matthteum;
quare liic timor non est donum Spiritus sancti ,
quia non mutat malitiam voluntatis, licet actu
omittit propter timorem temporalem.
scrviiis. Tertius timor dicitiir servihs, quo quis magis
timet poenam quam culpam : qui secundum
essentiam dicitur esse a Deo, uon tamen sub ra-
tione qua servilis est, quia prinoipalius timet
poenam quam culpam, nec mutat voluntatcm in
bonum, licct crirainis impendat executioncm.
Ue hoc timore dicit Augustinus, exponendo illud
Psalmi ', Confiije timore tiio carnes meas » : «Timor
legis servilis paedagogus novae preecessit; qui ad
Christum ducit, sed carnem crucifigit : ideo quia
vivit peccandi vohmtas, et sequeretur opus, si
non sequeretur pcenahtas. » Nec isle timor est
donum Spiritus sancti, quia potest esse sine cha-
ritate; imo nec potest esse cum charitate gra-
tuita.
initiaiiF. Quartus timor dicitur initialis, quia est iuci-
pientium, et initium sapientife : et dicitur esse
donum Spiritus sancti , tamen sub imperfecto
esse. Non enim difTert a timore fihali, nisi ut
imperfecta charitas a perfecta. Unde Joannes
dicit' : Perfecta charitas foras mittit timorem, ubi
dicit (llossa : « Timorem illum emittit, qui di-
citur initumi sapientise. » lllo enim timore, se co-
hibethomo apeccatoprincipahterpropter Deum;
secundario vero, propter poenam feternam. De
timore isto Bernardus dicit sic * : « Non imme-
rito hic timor dicitur initium sapientitTe, qui
ssepe se insipientise primuS opponit. llic enim
timor quidam ingressus est ad sapientiam. Plane
domus Dei est, porta coeli, et tanquam ingressus
gloriae. » Et sequitur : « lu veritate didici, nihil
£Eque efficax esse ad gratiam promerendam, et
retinendam, et recuperandam, quam si omni
tempore coram Deo inveniaris non altum sa-
pere, sed timere. » Et sequitur : « Non est enim
locus, quo admittas superbiam, repletus timore
Domini. » Et sic de coeteris vitiis sentiendum est :
quae necesse est omnia a plenitudine timoris
excludi : tunc Deum si plene, si perfecte timue-
' Psnl. cxviii, 120. — ' Aug., in Psal. Civm, Enarr.
x.\v. — 3 I Joan., IV, 18. — ' bern., in Cant.,
ris, dabit saporem charitatis. Hunc tamen timo-
rem initialem perlccta charitas foras mittit, vel
forte, scoundum quosdam, ipsiim perficit, cum
jam .sapicntiam ingressus fuerit. Quod sentit
Bernardus, libro de t)ilif,ienilo Deo, parum ante
finem, ut infra palebit capile .sequcnti.
Quintus dicitur timor filialiij, et est unum de Fii.«ii..
septem donis Spiritus sancti, sub esse perfecto
doni : peripsum enim anima rcdditnr bene rao-
bilis ab inspirationibus Spiritus sancli, et quasi
per talem timorem se Spiritui sancto omnino
subjioit, et in nullo repugnat, prout possibile
cst in via. Unde Gilbertus Porretanus dicit ^ :
« Qiiid timor ille filialis nisi amor esse conatur,
qui jam nescit ofiicium timoris, ct pcue timor
csse desiit? » Hunc timorem sihi charitas per-
fecte collaterat indivisibiliter. Et sic patet, quid
sit timor; plenius tamen dicetur infra de hoc
timore.
CAPUT II.
Quis timor a regno animm per charitatem perfectam
expellatur, et quem secum compatiatur.
Secundo videndum est, quis timor a charitate
perfecta foras expellatur, et quem timorem se-
cum patiatur, cum in prima Joannis dicatur °,
quod charitas perfecta foras mittat timorem,
tanquam inutilem in oflicio suo. Et hujus red-
dit rationem, dicens idem : Haec enim charilas
nihil pceuale habet , timor autem pxnam habet.
Sed necesse est, primo videre quae sit perfecta
charitas, quae non compatitur secum timorem,
sed foras emittit eum. De quo sciendum quod Dupiox
duplex est perfectio charitatis : prima est neces- rerfeciio
sitatis et sufficientiae; secunda est privilegiatae iL."' *'
sanctitalis et excellentite. Et has perfectiones
tangit Prosper, de Vila contemplativa , dicens ' :
« Perfecti sunt illi, qui perfecte Deum diligunt ;
qui volendo qiiod vult Dominus, nullis peccatis,
quibus otfenditur Dominus, acquiescunt, etsem-
per ad virtules dihgendas et habendas se exten-
dunt. » Perfeclionem necessitatis tangit cum di-
cit : Qui vuU quod Deus : quam habent, quicum-
que tenent charitatem. De hac charitate dicit
Dominus ' : Ferfectus eris et ahsque macula coram
Domino. « Absque macula scilicet criminali., »
dicit Glossa. Et haec perfectio charitatis bene
compatitur secum aliquos timores, ut supra di-
serm. x.x;j. — * Gilb. Porret., super Cant., scrm. xix,
post med. — '• I Joan., iv, IS. — ' Prosp., dc Vit.
contempl., lib. III, c. xv. — • Deiilcr., xvui, U
DE SEPTEM DONIS SPIRITUS SANCTf.
ctum est. Perfectio vero excellentise charitatis
tangitur, cum dicitur : Qui semper ad virtutes di-
ligendas, et habendas se extendunt. Quare Bernar-
dus in epistola quadam dicit : « Indcfessum
studium proficiendi, et jugis conatus ad perfec-
tionemj reputatur perfectio. » Et haec charitas
foras mittit omnem timorem, qui jxeniim habet,
ut dicit Joannes. Sed qualiler hoc intelligendum
sit, ostendit Gilbertus Porretanus, super Cantica,
ubi dicit ' : « Charitas proximi caret livore; sed
charitas Christi caret timore. Hsec enim nihil
pcenale liabet; sed timor pcenam habet. Igitur
in charitate Christi non erit timor. » Quod pro-
bat sic : « Quid enim timebit charitas veteres
offensas , quia - multitudinem pecratorum operit
charitas, ut dicit Perus. Quid infirmitatem pro-
priiE conscientiae timebit, ne decidat? quia' /br/is
ut mors dilectio est, ut habelur in Canticis. Quid
temporales pro Christo limebit molestias fini-
bilcs, cum nec quidem etiam' si a;tern;i; fuerinl,
diffatigari aut evanescere poterit dilectio con-
suramala, id est perfecta? Non ideo amat cha-
ritas, nc pereat; sed magis vult foris in tetcr-
num perire poenaliter, quam privari usu amoris
interni a;lernaliter. Si enim'' dederit homo omnem
substantiam pro charitate, quasi nihil despiciet eam,
scihcet substantiam. >> Et sequilur infra : « De-
dignatiir cliaritas timoris commercium, cogi
nesciens, quas nescitcompesoi.ldeo(7iari7as pcr-
fcrtn foros mittit timorem , velut inulilem et su-
pervacuum in officio charitatis; sed non timo-
rem illum, qui eastus permanet in sasculum sae-
culi. » Et posl hsec ostendit ibidem Gilbertus,
OuiiU- Q"'* timor manet cum charitate, ubi dicit: « Est
mor ma- enim timor quem foras mittit charitas, ut ser-
chlri^u™ vilis. Et est timor quem foras mittit veritas, ut
initialis. Et est timor, quem intromittit et cha-
ritas, ct veritas, ut filialis. 1'rimus est cautus;
secundus castus, sed non permanens in sfEculum
sseculi. Primus veretur poenam ; secuudus offen-
sam. Tertius totus liber, quasdam humilis et
secura reverentia est. Et primus quidem limct
olTensam, sed propter poenam ; secundus pro-
pter olfensam, sed propter ipsam ; tertius, quod
metual non habet. Quid enim metuat completa
felicitas, et consummata charitas? Timor hic de
plantario oritur charitatis. » Sequitur : « Non
audeo dicere quod charitas est, nec tamen au-
deo negare. Quid enim non amor conatur, qui
jam nescit affectum fimoris? Quo modo non
' (iilb. Porret., loc. supra cit. — ' I Peti\, iv, S. —
^ Ci(nt., VIII., G — ' Ibid., 1. — ' Beru., </e dilig.
amor est, qui jam pene timor esse desiit? Quid
timor ille est, nisi quaedam votiva subjectio,
obedientia non coacta, et ullro reverentia im-
pensa? .\ut quo modo erit amor, qui offendere
non metuit, nec valet? Timor ergo non videtur,
qui nihil nec peccati nec periculi metuit. » Sed
c contra inquit Gilbertus ibidem : « Quo modo
non erit timor, qui offendere non audet? Certe
timor est, qui nihil audacter et temere praesu-
mit. Quid est igitur timor ille, nisi reverentia
quaedam humilis ex jure conditionis, et quasi
necessilate impensa, sed necessitatis nihil passa?
Est enim necessitas obsequendi jure conditionis;
sed necessitatem ignorat libertas dilectionis.
Quid liraor ille, ubi temeritatis et negligentiae
magis privatio est, quam necessitatis coactio? »
Sequitur : « Vides qualiler timor iste approximat
ad charitatem : pene illa est, sed non plene est.
Causis enim distant timor et amor ; sed obse-
quioetaffectuliberocognaU. Primus itaque limor
metuit puniri ; secundus privari ; et terlius neu-
trum. Primum perfecta charitas exterminat; se-
cundum ad tempus tolerat; tertium sibi indivise
tolerat. Cnde cliaritas nupquam erit sine timore
caslo, qui est sine omni pcena, quia manet in
sfficulum sfficuh. » H;ec ille. Quidam enim di-
cunt, utBernardus',quod timor filialis augetur
augmentata charitate, et charilate pcrfecta pcr-
ficietur, et ideo habebit in palria eumdem actum
omnino quem habet modo ; ct illi adducunt au-
cloritatem Auguslini, deCivitate Dei, ubi dicit*:
« Timor ille castus permancns in s;eculum sue-
cuh, si erit in fuluro saeculo, non crit timor ex-
terrensa malo quod accidere potest, sed tenens
sein bono quod adimi nonpotest; ct ila alium
aclum habebit quam modo. Ratio hujus est,
quia ubi boni adepti amor immutabilis esl, pro-
fccto si dici potest, mali cavendi timor securus
est. » Ha;c ille.
CAPUT IIF.
Qualiter a timore Dei in anima dies clara oriatur.
Tertio videndum est, quaUter a dono limoris
Domini, dies spiritualis in mente humana oria-
tur. Circa quod nolandum est, quod Hugo dicit',
quod .^icut oculus corporalis habet diem et no-
ctcm suam, ita quoque oculus cordis habet diem
suam et noctem suam. Sed alii sunt dies exte-
riores, et alii interiores. Nam dies exteriores
Deo, circa fiu.— ' Aug., de Civit. Dei, lib. .\IV, c li.
— ' Hug., rfe trib. Dictt,, circa Ou.
PARr. 11. SECT. 1. CAP. IV.
599
transeunt, nec ad momcnlum slaie possunt,
sed continue ad mortem vel occasum ten-
dunt. Homo enim ' nunquam in eodem slatu per-
manet, dicit Job, et Propheta dicit * : Dics komi-
nis f(znum, et tanquam flos agri, etc. Dics vuro
interiores in ceternum permanent, si volumiis,
qui sunt quasi qtiidam gradus vitaj spiritualis,
per quos homo tendit ad vitam aeternam. De
quibus Psalmista ait ' : Nuntiate de die in diem
saliitare ejiis : donec par radios Salutaris incar-
nati, transformemur a claritale in claritatem ,
usque in diem aeternitatis ejus. Et ideo Hugo
dicit *, quod interiores dies magis amare debe-
mus, ubi lucem nullae tenebrae sequuntur, ubi
teterni Solis splendore illuminantur oculi inle-
riores mundi cordis, ut valeat homo operari
opera lucis, tanquam filius lucis, quia in mundo
nox sicut dies illuminabitur per prfesentiam
Solis (tterni, qui noctem luminosara in anima
facit, dum omnes species creatas sua claritate
occultat, quas («) in diem convertit, dum radio-
sas veritates menti ostendit. Et ideo pluries fit,
quod quando nox est corpori, dies est menti;
et quando est dies corpori, pluries est nox menti.
Cujus ratio est, sicut dicitur in libro de Spiritu
et Anima ^ , quia quando sensus exteriores vigi-
lant, sensus interiores dormiunt, sicut [ii) expe-
rientia docet. Hanc diem timor Domini inchoat
tanquam mane, tanquam meridiem deducit,
tanquam vesperam consummat. Unde Hugo di-
cit ^ , quod primus dies noster interior est limor
Domini permanens in sasculum seeculi. Cujus
ratio est, quia ' timor Domini initium est sa-
pientice, ut dicitur in Ecdesiastico. Et liic a sa-
pientia nunquam recedit; sed cum ea quotidie
crescit, et proficit usque in perlectum diem.
Ultimo formam timoris filialis inJucit secundum
quosdam. Unde Hugo, de Arca Noe, dicit ' :
« Sapientia Dei in cordibus sanctorum tanquam
in paradiso invisibili per timorem seminatur,
per graliam rigatur, jam mane diei spiritualis
oritur, per dolorcm moritur, per iidem radica-
tur, per devotionem germinat,per compunctio-
nem orilur, per desiderium crescit, per chari-
tatem roboratur, ut sit quasi lux meridiana ,
lucens et fervens; per fldem viret, per circim-
spectionem frondet et expandit ramos , per di-
sciplinam floret, per virtutem fructificat, per
l^atientiam malurescit, per morlem capitur, per
contemplationemcibat; ettunc dies timoris ve-
speracit, quando a labore quiescitur et spirilua-
liter homo reficitur. » Et iste est cibus do quo
Psalmi^ta ait ' : Adimplebis me lcelitia cum vultu
tuo , delcctationes in dextera tua usque in finem.
In omnibus istis radiis sapientialibus timor Do-
mini permanet in steculum sEecuIi, et ut radix
sapientiae discurrit, et circuit soliicite circum-
spiciens, ne aliqure tenebrae peccatorum lateant,
vel se istis radiosis luminibus immisceant, quce
diem mentis obscurent, vel oculis Dei displi-
ceant, ut sunt tenebras concupiscentiarum, quoe
frequenter claritatem diei spiritualis impugnant
et obnubilant. Unde Richardus dicit : « Quis in
ullo unquam praelio victor extitit, ubi spiritus
adversus carnem, et caro adversus spiritum
concupiscit? Quis unquam tam numero.sum e.xer-
citum concupiscentiarum suarum debellavit, si
sine timore pugnavit? Quia timor Domini maxime
confortat cor contra concupiscentias. » Et saa-
ctus Bernardus in semione quodam dicit : « Re-
pletus timore Domini, non habet locum ubi ad-
miltatpeccati tenebras,propter quod dies mentis
sicut lux meridiana clara permanet in sasculum
saeculi : ideo vesperam non habet diem termi-
nantem, sed consummantem. Igitur '^ qui timetis
Dominum, diliijite illum, et illuminabuntur corda
vestra. Qui ambulat in die tali, scilicet timoris
Domini, non offendit. Et est dies primus ", quia
initium sapientiae est timor Domini.
CAPUT IV.
Qualiter a dono timoris, animcc convivium
prcBparetur.
Quarto, quia Gregorius in Moralibus dicil ",
quod « donum timoris Domini in die suo con-
vivium facit in mente humana, quia dum pre-
mit mentem ne superbiat, de futuris illam cibo
spei confortat; » ideo videndum est, qualiter
illud donum convivium menli praeparel. De quo
notandum est, quod nisi donum tiuioris convi-
vium spirituale in anima facere posset, Psal-
mista quasi admirando nou clamaret dicens ":
Quain magna multitudo dulccdinis tuce^ Domine,-
quam abscondisti timentibus te! Non quod illa
multitudo dulcedinis totaliter aljscoiiditi sit a
, , . „ . „ , ,r , n , o loo. cit. — ' Eccti., I, 16. — 8 Ilus-, '/(•' .iro. -Vue,
Job Xl.,2.- MW. c„, 5 - ' P.CII. xcv 2. _ ^ 'J ' ,„ _
.Ilug.,loc.cU.-SrfeS;,»-../^mm.,c.u.-«HL,g., „ ,bid.. i, 16. - - Greg., «., lib. I, c. xvi. circu
{a) Ccet. cdit. quam. — (6) Caet, edit. add, htDC. — med. — '■* Psul. x\.\, lil).
600
DE SEPIEM DONIS SPIRITUS SANCTI.
timentibus eum, sed quod ipsa est in eis abs-
condita a non timentibus Deum. Multa enim
manifestantur bonis, quae. tamen absconduntur
a malis. Unde Gregorius in MoralibuSj exponens
illud Job': Auris verbadijudicat, et fauces comc-
de7itis saporem, dicit sic ' : « In his verbis Job de
electis et reprobis aliquid innuere videtur :
quia verba sapientiae, qute reprobi audiunt
quasi exterius, electi non solum audiunt, sed et
gustant interius, ut in corde sapiat eis, quod
reproborum cordibus non sapit, sed solum au-
ribus sonat. » Sequitur : « Aliud namque cst
nominatim cibum audire solum modo, aliud
vero deguslare. Electi itaque cihum sapientiae
sic audiunt, ut gustent, quia hoc, quod audiunt,
eisperamorem raedullitus sapit; reprobi vero,
qualiter sapiat, ignorant. Uuia aliud cst aliquid
scire, aliud vero quod cognoscitur faucibus in-
telligentise degustare. » Hajc ille. Ei his patere
potest, quod timentes Deum, tanquam soUiciti
de voluntale Domini cognoscenda et facienda,
non solum attendunt ad illud quod commune
et publicum cst, sed cl ad illud quod intimo
secreto mentis absconditura est, aspiciunt, et
gustare per experientiam illud quaerunt, quod
per timorcm Domini sapere didicerunt. Quod
autem timor Domini dulcem saporem in mente
canset, ostendit Bernardus supcr Cantica, ubi
dicit' : « Timor Domini bcne dicitur initium sa-
pientia;, quia tunc primum Deus animoB sapit,
cum eam ad timendum, non tantum ad scien-
dum instruit ; quia timor sapor est. Porro sapor
sapientem facit, sicut scientia scientem. Times
Dei justitiam, timcs potentiam; et sapit tibi
justus et poteris Deus. Sapientia enim a sapore
dicitur. Igitur timor, initium sapientife, sapo-
rem sapidum in intimo mcntis secreto multipli-
citer immittit, ct ita multipliciter relicit totam
mcntis familiam ; sed et totum regnum animae
juslificat, pacificat et loetiticat: quie tria perfi-
ciunt (a) convivium timoris Domini, quod non
in exterioriljus animae celebratur, quia* 7-egnum
Dei intra nos cst , ut dicit Dominus. Et .Maximus
exponens illud *, Appropinquabit in vos regtium
Bei, dicit sic : « Regnum Dei e?t potentia ejus
in omnibus; actu vero est in his qui respuunt
carnalem vitam, et respiciunt solam spiritua-
lem : qui dicere possunt illud Apostoli " : Vivo
ego jam non ego, vivit autem in me Christus. Quod
verbum exponens Vercellensis in Prologn super
Cantica, dicit : « Sicut anima sobria me regit
naturaliter, et disponit ad omnem actum iate-
riorem et exteriorem, sic virtus Christi, cui actu
vivo, gratuite mc vivificat, et ad omnia dispo-
nit. » Ex quo igitur regnum Dei inlra nos est,
ut dicit Dominus, planum est quod convivium,
quod in illo regno celebratur, non consistit in
istis corporalibus, et in voluptatibus carnalibus,
quibus efficimur bestiales, ut dicitur primo
Ethicorum '; sed consistit in bonis spii-itualibus
nos perficientibus. Lnde Apostolus * : Regnum
Dei non est esca et polus, sed justitia et pax, et
gaudium in Spiritu sancto. Ecce tria, qufe neces-
saria sunt in convivio spirituali. Primum est
justitia, convivantes in omnibus rectificans.
Secundum est pax, convivantcs in omnibus
concordans. Tertium est gaudium, convivantes
iu omnibus Imtilicans. Hasc tria ex timore Do-
mini oriuntur. Nam justitia cx tiniorc Domini
oritur : sed ex justitia pax nascitur : de pace
vero gaudium generatur, quod est dulcissima
mentis refectio, et spiritualis convivii perfcctio.
Primum igitur, scihcet justitia, convivantes rec-
tificans in convivio spirituali Hei et anima;, ex
dono timoris Domini oritur, quia, sicut dicitur
in Erclesiastiro', gui sine timore est, ncn potest
justificari. Quomodo autem erit jucnndasocielas,
ubi deest justilire aequalitas-? Dicit enim Augus-
tinus '": « llcmota justitia,quid sunt regna, nisi
latrncinia? » Et sicut patet in Ethicis ", sicut
juslitia continet omnem virtutem, ita injustitia
continet omnem mahtiam sive iniquitatem ; ubi
autem abundat inicjuitas, quomodo erit vera
amicitia et societas? ergo nec regni, nec con-
vivi tranquilla jucunditas. Manebit autem jus-
titia, quia " timor Domini expellit peccatum, vel
injustitiam, cum ex eo oriatur justilia, ut dictum
est. De tahbus convivhs potest dici " : Beati qui
esuriunt ct sitiimt justitiam, quoniam ipsi satura-
buntur. De hac saturitate justiti;B dicit Hernar-
dus '* : « Saturabuntur, quia implebit Doniinus
concupiscibile uostrum fonte justitife, nt om-
nino desideremus eam justitiam, per quam
quidquid anima respuere debct, rc.«puet; et
quidquid concupiscere debet, concupiscet. Et
tunc totum regnum mentis justificabitur, etin-
' Job, xn, 11. - ' Creg., iloral., lib. XII. c. iv. — ub. |, c. v. - • Rom.. xiv, 17. - » Eccli., i, 28. -
' Bern.. :n Cant., seim. xxiil. - » Luc., xvii, 21. - .a Aug., de Civit. Dei, lib. IV, c. iv. - " Arisl.,
» Lue., x, 9. — • Galat., li, 20. — ' Arist.. Ethic, Fjf^ic., lib. V, c. i. — " Eccli., i, 27. — " milh., v,
(a) Cctt. edit. percipiuul. 0. — " L'ern.. De omnib. Sanct., serm. iv, post med.
PART. II. SKCT. I. CAP. lY.
601
cote ejus, et Dominus rex justitifn regnabit in
illo, et ipsi cum eo, quia ' justitia et judicium
pmparatio sedis ejiis cst. Secundo pax convi-
vantes concordans et quietans in convivio spi-
rituali ex justitia nascitur, ut dicit dcesarius '.
Nam cx justitia regum, oritur pax populorum.
Et Augustinus dicit ■' : « Dute suut amicte, jus-
titia et pax : ipste se osculantur; et si justitiam.
amicam pacis non amaveris, nec ipsa pax te
amabit, nec ad te veniet. » Nisi igitur pax adsit,
non erunt convivia, sed dissidia. Vera autem
pax est ubi niliil repugnat, ct bea.ti pacifici sunt,
qui motus animi componunt, et rationi subji-
ciunt, aitGlossa*. Sed nota, quod Bernardus in
Pacis quibusdam dictis ostcndit triplicem gradum
tnpio\ paQis^ dicens : « Est hiomo pacificus bona pro
malis (a) reddens, et quantum in se est, nemini
vult nocere. Hic parvulus est, et faciliter scan-
dalizatur, quia in eo, ut incipiente, lex carnis
adhuc repugnat legi mentis, et Glossa dicit ^ :
« Quo modo pacifici aliis erimus, si nec nobis
possumus esse paciftci? Pax enim a nobis inci-
pit. » Itera est alius patiens, non reddens mala
pro malis; sed potens est sustinere nocentem.
Et hic ^ in patientia possidet animam suam, ut ait
Evangelium, ubi dicit Glossa ' : « Patientia ra-
dix et custos est omnium virtutum. Vera enim
patientia est aliena mala ajquanimiter perpeti,
et contra eum, qui mala irrogat, nullo dolore
moveri. Ideo animas nostras possidemus, quge
corpus possident, cum ipsas ad patiendum ra-
tione regimus. » Haec dicit Glossa. Item est ter-
tio paciiicus bona pro malis reddens, et in
promptu liabet prodesse nocenti. Et sic solus
veram pacem habet, et multos lucrifacit Christo.
De hac pace dicit Augustinus ' in libro de verbis
Domini sic :«Pax (st serenitas mentis, tranquil-
litas anirai, simplicitas cordis, vinculum amo-
ris, consortium charitatis. Hsec est quas bella
compescit, iras comprimit, discordes sedat, et
inimicos concordat, cunctis est placida. Et qui
in eadem pace non erit inveutus, a Patre abdi-
catur, a Filio exhasredatur, a Spiritu sancto alie-
nus efflcitur, » etc. ut supra. Hsec Augustinus.
Hanc pacem perficit timor Domini. Unde Sa-
piens ' : Corona sapientice timor Domini, replens
pacem et salutis fructum. Tertio gaudium in Spi-
' Psal. Lxxxviil, 15. — ' CcEsar. Arel., hom. xu, in
illud Luc, XVII, Regnum Dei intra vos est,— ' Aug., in
Psal. Lxxxiv, n. 12.— * Glosa. in Matth., v.— 5 Gloss.
in Matth., vii. — « Luc, xxi, 19. — "> Gloss. i)i Luc,
XXI, ex Greg., in Evang., hom. xxv , circa nieiJ. —
• Aug., de Temp., serm. CLSVII, al. xcvii, in Append.
ritu sancto convivantes reficiens, et Ifetificans
in convivio spirituali, ex utroque pra;dictorum,
scilicet ex justitia ct pace generatur. linde Ber-
nardusin quibusdam dictissuis dicit '°: « Justi-
tiam, quam Dco exhibcs, etpacem, quam proxi-
mo dcbes, noli contemnere : sic cniin proce-
dentibus erit gaudium spirituale, non gauiiium
Sfficulare; non gaudium cujus " extrema luctus
occupat, sed in quod magis tri.stitia vertitur. Et
hoc gaudium nemo tollet a te, donec intres in
gaudium Domini tui. De hoc gaudio dicit Ber-
nardus in Epistola quadam '^ : « lllud revera
verum est gaudium, et solum, quod non de
creatura, sed de Creatorc nascitur et conci-
pitur; quod cum possederis, nemo tollet a
te; cui comparata omnis aliunde jucunditas
moeror est, et omnis suavitas dolor est, et
omne dulce amarum, et omne decorum foediim,
et omne aliud quod delectare possit moles-
tum. » Hcec omnia Bernardus. Istud gaudiosum
convivium per Spiritum sancturo. in timore Do-
mini paulatim inchoatur, proflciendo continua-
tur, et beatitudine aeterna consummalur, ubi
anima cum Deo suo beatificatur. Primo islud
gaudiosum convivium, quod in regno Dei ct
animae per donum timoris Domini celebratur,
paulatim et sapienter initialur, et continuatur,
et feliciter consummatur. Uude in Ecclesiastico " :
Initium sapientim est timor Domini, et gloria, et
gloriatio, lcetitia, et corona exultaiionis. Ecce qua-
tuor dulcia fercula mentalis convivii. Sed primo
timor Domini gustum mentis ad manducandum
in sapientia prfeparat, quia, sicut dicil Bernar-
dus super Cantica''\a Timor Domini benc dicitur
initium sapientise, quia tunc primum Deus ani-
mcB sapit, ciun eam ad timendum alhcit (6). »
Tunc enim menti maxime divina beneficia sa-
piunt, quia jam amaritudo peccati ab ore menUs
per timorem expulsa est. Unde tunc gloria lau-
dabilis famee interior valde sapit animas, et si-
militer gloriafio laudabilis famae exterior mul-
fum delectat. Similiter I^titia consolationis in-
terioris hominis reficit, et exultafio exterioris
hominis similiter aflQcit et delectat. Secundo
illud jucundum convivium mentis delectabiliter
in perpetuum in fimore Domini confinuatur.
Unde in Ecclesiastico dicitur '= : Timor Domini de-
tom. V. — ' Eccli., I, 22. — '» Bern., Flor., verho
Justitia. — " Prov., XIV, 13. — " Bern. epist. cxiv,
statim a priDC.— " Eccli., 1, 11.— " Bern., in Cant.,
serm. xxix, post med. — " Eccli., I, 12.
(o) CcFt. edit nobis. — (6) C(et. edit. ea ad timen-
dmu afficit.
602
DE SEPTEM DONIS SPIRITUS SANCTI.
ler.tabit cor, et dabit loetitiam, et gaudium in lon-
gitudinem dierum, id est, in selernum, qaia limor
Domini pcrmanet in sjeculura saeculi. Ecce
utriusque hominis experimentalis delectationis
pcrpetuatio. Tertio illud delectabile convivium
mentis quantum ad interiorem vilam, et exle-
riorem, in timore Dornini feliciterconsummatur.
Unde in Ecdesiastico ^ :Timenti Veum bene erit in
extremis, scilicet hominis, quando perlicitur et
consummatur; et in die defunctionis benedicetnr,
quantum ad vitam exteriorem , quoe tunc cum
bencdiclione terminatur. Kcce sic benedicetur
homo, qui timet Duminum, ait Psalmista '. De
perfecla consummatione istius sancti timoris
dicit Joannes Cassianus, de Jnstitutione monacho-
rum, sic ': » Principium nostriB salutis nostrae-
que sapientire, secundum Scripluras, timor Do-
mini est. De timore enim Domini nascitur com-
punctio salutaris; de compunctione cordis pro-
cedit abrenuntiatio, id est, contemptus omnium
facultatum; de abreniinliatione humililas pro-
creatur; de humililate mortificatio voluptatum
generatur ; de voluplatum mortificatione extir-
panlur atquc marcescunt univcrsa vitia; de vi-
tiorum expulsione virlules fruclKicant atque
succrescunt; de virtulum pullulatione purilas
cordis acquiritur; per cordis puritatem aposlo-
licaj charitatis perfeclio possidetur. Hwc fuit
senlentia Bcati Antonii. » Htec ille. Timete ergo *
J>owit«um, omnes sancti ejus, quoniam nihit deest
timentitus eum, ait Psalmista. Haec de dono li-
moris sufliciant.
SEGTIO II. ""
DE DOXO PIETATIS.
CAPUT PRIMUM.
Quiddonum ptetatis dicatur (6), et qualiterapietate
naturali et acquisita distinguatur.
Secundo dicendum est de dono pietatis, quod
immodiate sequitur donum limoris in ascen-
dendo : quod ostendit Anselmus' in libro de
Similitudinibus , ubi dicit sic : « Huic denique
dono timoris Spiritus sanctus superimponit pie-
talem , cum menti sic timenti suiipsius aspirat
compassionem , pieque recolere facit , quam
misera erit, si a Deo separata, in inferno, cum
' Eccli., I, 13. — • Psul. cxxvii, 4. — » Cassian.,
(a) Cat. edit. deest tiiulus, Seclio II. — (b) Caet.
edit. dicitur. — (c) Ctet. edit. dicitur. — (rf) afficilur.
diabolo torta fuerit : ideo rationabiliter a dono
timoris , ascendit ad donum pielatis. » Cum quo
et Augustinus concordat, dicens : « Cor con-
tritum et humiliatam sacrilica Deo , unde £is-
cendalur ad pietatem, ut non resislaliir volun-
tati ejus, sed obediatur. » Hunc ordinem multi
tenent, ut supra patet.
De hoc autem dono pietatis sunt tria notan-
da : primo , quid donum pietatis dicatur (c), et
qualiterapietate naturaliet acquisita distingua-
tur ; secundo, quaUter per donum pietatis dies
spiritualis oriatur, proticiat, et perficiatur; ter- ^
tio, qualiter per donum pietatismenti convivium <
prieparelur. Primo igilur videndum est, quid
donum pietatis dicatur. De quo nolandum est ,
quod, sicut dicit Hugo in libro de Claustro atn-
mm, M pietas est ex benignffl mentis dulcedine,
grata omnibus, auxiliatrix atfectio infusa, ct
divini cultus devotio religiosa. » Ex quo patet,
quod donum pietatis est dulcis radius a Sole
infinitas pielatis mentibus inspiratus, quo mens
in seipsa illuminatur, quia radius solaris in
seipso efficitur (rf) et reficitur, quia a fonle dul-
cedinis ad Deum, ut ad patiem colendum,
sursum habilitatur , et inlerius ad proximo
subveniendum pie inclinatur. Et quia alTectio
pielalis inclinans ad ahquid est multiplex :
qufedam enira est innata, qua?dara acquisita,
quaidara infusa, ut oslendil Hugo in Iraclatu ,
qui incipit , Carissime : ideo de illis aliquid
dicendum est.
Primo ergo sciendam est, quod pietas innata
est quaedam afTectio inchnans ad aliquid , ut
ad fdios parentes, et e converso, et ad patriam,
et caetera hujusmodi. Et haec est passio natura-
lis : nam hiec pietas etiam iu brutis invenitur.
Unde Sohnus, in libro de Mirabilibus mundi ,
et Isidorus, in Etymologiis ', dicunt : « Eximia
ciconiae inest pietas. Nam quantum tempo-
ris pareules impendunt foetibus educandis ,
tantum temporis puUi irapendunt parenlibus in
senectute educandis : quod et de corvis narra-
tur. » Unde ha;c pietas non est donura Spiritus
sancti, licet ab eo delur, quia h.BC cum illis
nascitur. Ista autem, quae est donum Spiritus
sancti, a Deo inspiratur, ut dicit Augustinus.
Item est quaedam pietas acquisita, de qua
dicit Gregorius in M.oralibus sic ' : « Sunt non-
de Instit. Monach., c. XLUi. — ' Psal. XXXlll, 10. —
5 lino Kadiner., de Similil., c. C.t.KX, al. cx.\xi, in
Appeud. Oper. Anselm. — « Isid., Etymol., iib. XII,
c. vu. - ' Greg., iloial., Iib. XXI, o. xiv.
PAHT. II. SECT. 11. CAP. II.
nulli , qui pietatis suse viscera tendere ad in-
cognitos nesciunt, sed solum ad eos quos per
assiduitatem notitias didicorunt, quorum mise-
rentur : apud quos plus familiaritas , quam
natura valet , dum quibusdam nccessaria , non
quia homines sunt , sed quia noti sunt, lar-
giuntur. » Sed ista pietas etiam non est donum
Spiritus sancti , dc quo modo loquimur ; sed
est virtus ex quadam familiari nolitia contrac-
ta , unde ad extraneos et inimicos non exten-
ditur. Hosc autem , quae cst donum Spiritus san-
cti, a Deo datur, et ad inimicos extendilnr.
Unde apud Matthaewn dicitur ' (a) : Diligite ini-
micos vestros, benefacite his qui vos oderunt.
Item est alia pietas menti a fonte pietatis in-
fusa , de qua dicit Bernardus in Epistola qua-
dam sic : « 0 clementissima pietas , quae non
desinit sua largiri beneficia , non solum liis
ubi nuUum meritum invenitur , sed et his ubi
totum videtur contrarium ! " De hac pietate , et
ejus utilitate dicit Ambrosius , super Psalmum
Beati immamlati in via - : « Pietas grata est Deo,
Dominum conciliat, necessarios et parentes fo-
vet : est Dei cultura, merces parentum, filio-
rum stipendium. Pietas , inqaam , justorum
tribunal , egenorum portus , miserorum refu-
gium , vel suffragium , indulgentia peccato-
rum. » Haec ille. Hsc est perfecta pietas, quaj et
antequam flectatur precibus, novit condescen-
dere fatigatis , ait Cassiodorus ■' in epistola. Et
haec pietas est donum Spiritus sancti; quee,
sicut dicit Apostolus ^" , ad omnia ulilis est, pro-
missionem habens vitce , quae nunc est , et futurm:
ubi dicit Glossa : » Omnis summa disciplinae ,
et consummatio, consistit in pietate et miseri-
cordia. » Pietas ut saepius respicit necessita-
tem spiritualem ; un !e quaedam Glossa dicit :
Exerce te adpietatem, id est, ad fidem puram,
et veritatem rectam. » Hasc est pietas ; miseri-
cordia vero , qu£e est secundus actus pietatis ,
respicit necessitatem spiritualem et corporalem.
Unde Augustinus , in libro de Opere Monacho-
rum , dicit ^ : « Multo misericordius operatur
erga animas infirmorum , qui bonae faniEe ser-
vorum Dei consulit, quam qui erga corpora
aegrotantium sollicitus panem esurientibus tri-
opcra j3^jt_ „ opera hujus misericordias sunt qua-
CTrdi» tuordecim , videlicet septem corporalia , et
quot et septem spiritualia. Corporalia sunt hsec : visi-
' Malth., V, 44. — » Ambros., in Psal. cxvni. —
» Cassiod., lib. IV, epist. xxvi. — « I Tim., iv, 8. —
(a) Ccet. edit. Unde Mattheeus dicit. — (6) latio.
tatio infirmorum , potatio sitientium , cibatio
esurientium, redemptio captivorum , vestilio
nudorum, collectio peregrinorum, ct scpultura
mortuorum. Primasex sunt in Evangclio, aliud
in Tobia. Opera misericordiae spiritualia sunt
haec : delinqueuti ignoscere , peccantem corri-
pere , ignorantem docere , titubanti consulere ,
moestum consolari , pro salute proximi orare ,
et injurias sustinere, ut alter mitigelur. Et sic
patet, quid est pietas.
CAPUT II.
Qualiter per donum pietatis dies spiritualis oriatur,
proficiat, et perficiatur.
Secundo videndum est , qualiter per donum
pietatis in regno animas dies spiritualis oriatur,
proficiat, et consummetur. De quo notandum
est, quod, sicut dicit Gregorius in Mcralibus ,
« dies uniuscujusque doni est sua illuminatio. »
Ipsa enim dona, lumina sunt. Cujus ratio est.
quia ille donatur in eis, qui estsol infiniti splen-
doris et ardoris, scilicet Spiritus sanctus. Cum
igitur elevatio(6) solis corporalis super terrram
faciat diem corporalem , in qua oportet ope- |
rari opera corporalia corpori necessaria, cur i
non multo magis praesentia Solis aeterni, scili- J
cet Spiritus sanctus , in mente humana causat i
diem spiritualem, in qua oportet operari opera
spiritualia necessaria spiritui , et sicut opera
pietatis, etiam aliorum habituum ? Omnia enim
opera nostra mortua sunt sine pietate, prout
est cultus Dei. Quare Apostolus dicit, exhor-
tando Timotheum " : Exerce teipsum ad pietatem.
Nam corproalis exercitatio ad modicum ^itilis est ;
pietas vero ad omnia utilis est. Cujus rationem
reddit Hugo de sancto Victore, dicens : « Visi-
bilis actio est quasi quoddam corpus ; devotio
vero quasi spiritus ejus, quia devotio charitatis
actionem viviiicat , sicut anima corpus. » Unde
omnis actio, qus sine devotione est, mortua
est, quia, sicut postea dicit, « licet quod vivit
moriatur, tamen vita non moritur. Actio qui-
demtransit; sedpietas actionis, licetfiat intem-
pore , non tamen finitur cum teiupore. » Heec
ille. Opera enim ' illorum sequuntur illos. Ex quo
patet , quod sententia Apostoli vera est : quia'
pietas omnibus prodest , quae est ex benignae
mentis dulcedine grata, auxiliatrix omnibus ,
affectio infusa, ut dictum est.
Aug., de Opcr. Monach., c. xxii.
;. — ' Apoc, Z.VI, 13.
I Tim., IV, 7,
604
DE SEPTEM DONIS SPIHnUS SANCTI.
Sed sciendum , qiiod sicut in die exteriori
tres horfe distinguuntur, scilicet mane, quod est
initium diei; meridies, quie est diei mediam ;
et vespera, quae facit diei etlaboris terminum :
5 sic in die spirituali pietatis distinguuntur tres
horee, id est, mane quod (a) est initium pielatis
lucentis circa suhjectum proprium; meridies,
' qui (a) est fervor pietalis luoentis ad divinum
cultum ; et vespera , quse est inclinatio pietatis
hicentis ad proximum : in qua hora completur
terminus laboris , et fit initium quietis. Primo
igitur donum pietatis oriens ex Sole (Bterno,
■ velut quoddam mane et initium diei spirituahs,
in mente diem inchoat , quia , ut dicilur in
EcrlesiaslHO ' , p>e agentibus dabit Domitvis sa-
pientiam. Sapientia auteni est ■ lumen pietatis
inextinguibile. Quanto autem pietas magis ope-
ratur, tanlo lumen snpienlim magis ei datur,
quo crescit et proficit usque ad perfectum
diem. Sic et operatio impietatis lumen pietatis
in mente minuit , ct tenehras gignit. Lndc in
Proverbio dicitur " : Justorvm semita quasi lux
splendens procedit, et crescit usque ad perfectum
diem. Yia autem impiorum tenebrosa , nesciunt ubi
romiant. Hoc igitur donum pietatis mane suae
diei inchoat, dum nova luce menlem irradians,
ad suiipsius compassionem inclinat. Dicit enim
Anselmus *, in libro de Similitudinibus : « Spiri-
tus sanclus pietatcm menti inspirat , dum eam
sibi compati, pieque recolere facit, quam mi-
sera erit si a Deoseparata fuerit. » lix qua inspi-
ratione mens illuminata omnes operationes pio
desidcrio in fontem pietatis intendit, etomnem
irapietatem escludit. Tunc pietatis donum in
mente ^" sicut lux aurorce , oriente sole , mane ab-
s/ue mibibus rulilat , et ad horam nicridianam
proficiendo properat , in qua divinum cultum
lerventer et perfecte exercet.
Secundo donum pietatis facit horam meridia-
nam diei spiritualis in anima : qiiia, sicut dicit
Augustinus, de Ciritate Dei'^, «pietas proprie est
cultus , qui debetur soh Deo , tanquam exccl-
lentior et perfcctior. » Sed nota quid sit iste
cultus. Ad quod rcspondet Augustinus, in libro
de Verbis Domini ' : « Colimus Deum, et Deus
colit nos. Cohmus Deum adorando , et ut cul-
men nostrum invocando; coht nos Deus aman-
do tanquam agricola, quia agricultura ejus in
' Eccli., XLlil, 37. — ' Sap., vii, 10. — • Frov., l/,
i R, 19.— * Imo Eadm., loc. cit.— » II Hig., xxui, 4.—
" Aiig., (le Cioil. Dci, lib. I, c. I. — ' h:., de verb.
[a) Ccet. fdit. qu».— (6| .1/. dociiit, mendose.
nobis est , eo quod non cessat verbo suo extir-
pare mala semina de cordibus noslris, et ape-
rire cor nostrura , tanquam sermoiiis aratro
plantare semina praeceptorum, et expectare pie-
tatis fructum. » Sed ad quid est pietatis fructus?
Respondct : Ad omnia utilis est.
Sed notandum quod duplex est cultus , sci- Cuitu»
hcet cultus interior, et exterior. Interior cul- "^op'"-
tus est quo quis se olfert Deo tanquam prin-
cipio suas creationis, et fini sua; beatiflcationis;
et hoc, quantum potest, secundum omnia qua;
ab ipso recepit. Quod recta ratio dictat, et na-
tura ad hoc incliuat. Ratio dictat, quia inferius
debet subesse superiori a quo dependet , et a
quo multipliciter deficit; ideo indiget ejus in-
fluentia, quam consequitur natura rationahs
suura superius colendo, ut dictum est. Similiter
natura ad hoc inchnat : quod saUs ostendit na-
tura rationalis , cujus desiderium non quiescit
plene, nisi in suo superiori. Unde .VugusUnus,
in liitro Confessionum primo, dicit* : « Domine,
inquietum est cor meum , donec veniat ad te.
Cujus ratio est, 'quia Dominus est animaR pa-
tria, ut dicitur in libro de Spiritu et Anima. Si-
mile dicit Isaac in libro de Contemptu mundi ',
in principio. Cultus exterior consistit in obla-
tionibus, sacrificiis , adoralionibus, et simili-
bus, quae sunt signa protestanfiainleriorem cul-
tum , qui soli Deo debetur. Lnde Augustinus ,
in Iil)ro de Civitate Dei, dicil '», quod hic cuUus
soli Deo debetur, quia videmus in omni repu-
blica observari, quod rectorem suum aliquo
singulari signo honorat, quem quicumque al-
tcri exhiberet , incurreret crimen Iffis;e majesta-
tis. Indc lege divina pcena morUs statuitur his,
qui divinum honorem aliis exliibent ": Qui im-
molat diis occidelur, prceterquam Domino soli.
Et tamen sciendum, quod aliquis cultus po- Adora-
test exhiberi aliquibus creaturis sine peccato, *"? ""'"
ut reliquiis sanctorum , sanctse Cruci , et imagi-
nibus Christi, et hnjusmodi. llnde Damascenus,
loquens dc adoratione imaginura,dicit '-, quod
in veteri testamento non fnit a.ssiietus usus ima-
ginum. Cujus ratio est, quia Dorainusinvisibilis,
incorporalis , et incircurascriptus , adhuc car-
nem non assumpserat ; inearnato autem Chri-
sto, decuit [b) haJjere imagincs, primo ad reinc-
Dom., serm. lix, al. lxxxvii, n. 1.— •Ans., Confess.,
lib. I, c. 1. — » Isaac Syriis, de Cont. Mundi , c. i.
— '" Aug., de Civil. Dei , lib. I, c. iv. — " Kxod.,
XXII, 20. — " Uaiuasc., de Fid. Ortliod., lib. IV,
C. XVII.
PART. 11. SECT. II. CAP. III.
605
morationem actumn Christi et martyrum, ut
simplices litteras nescientcs , triumphos Christi
et martyrum vitam in picturis , quasi in libris ,
legercnt. Et Damascenus, ad confirmationem sui
dicti, adducit exemplum Christi , de quo refer-
tur,quodAbagaro(a) Edcssenorum regemittente
pictorem , ut imaginem Doraini depingeret ,
quo non potente propter resplendentem clari-
tatem faciei Christi, Dominus vestimento appo-
sito faciei suae simiUtudinem propriaj faciei mi-
rabiliter impressit , et sic suam imaginem de-
sideranti regi transmisit. Imaginibus igitur et
rehquiis debetur aliqua reverentia sibi compe-
tens; soh autem Deo debetur latria. Quando
igitur pielas , qufe est cultus Dei , facit mentem
nostram colere Dominum ut principium nostree
creationis , et finem nostrae beatificatioms, tam
per operationes interiores, quam per operatio-
nes exteriores, fit menshumana sicut lux meri-
diana clara, quando absque nubibus rutilat.
Tertio donum pietatis diem spiritualem in
anlma consummat, et labores ejus terminat,
dum mentem ad misericordiam proximi com-
patiendo inchnat. Hoc enim donum pietalis
alium diem a prsedicta die timoris facit in aoi-
ma, ut dicit Gregorius in Moralibus ', et eam-
dem per misericordiam consummat. Et quia
jam donum pietatis in homiue diem spiritualem
initiavit , illuminando eum per inchnationem
et veram compassionem quantum ad seipsum ,
et secundo lumen meridiani fervoris menti in-
fluxit , dum eam illuminat et inflammat ad exer-
cendum divinum cultum : ideo tertio pietatis
lumen vespertinum diei spirituahs in mente
terminat, dura eam clementer per misericor-
diam inchnat ad proximum. Dicit enim Joau-
nes ^ : Qui diligit fratrem suum, in luinine est, et
scandalwn in eo non est , scihcet tenebrarum. 11-
lud tamen lumen dicitur vespertinum respectu
luminis meridiani. Unde Lincolniensis, super
Angelicam Hierarcldam , coguitionem qute habe-
tur a crealuris de Deo . vocat cognitioaem ves-
pertinam, ideo quia lumen pietutis , quod in-
clinat ad divinum cultum, purius et melius vi-
delur, quam quod inclinat ad proxiraum. Quare
et Bernardus dicit ^ : « Porro in ahud tendere,
quam in Dominum , licet propter Dominum ,
non otium Marias, sed negotium Marthae est, quae
adhuc soUicita est, et turbatur erga plurima,
' Greg., Moral., lib. I, c. xvi. — ^ 1 Joatt., n, 10.
— ^ lievu., in Vanf., senii. XL, circa med. — ' Gen.,
(d) Al. Agabiuo.
cum unum sit necessarium. Et ideo non potest
terrenorum actuum anima vel tenui pulvere
conspergi. » Sic igitur donum pietalis causat
mane, meridiem, et vesperam in die sua, ¥ac.-
tum est ergo vespere et mane dies secundus, ut
habetur in Genesi *.
CAPUT III.
Qualiter pcr donum pietalis menli convivium
prceparetur.
TerUo videndum est, qualiter per donum pie-
tatis , in regno Dei et animae , convivium spiri-
tuale animte et omnibus viribus ejus prjEpare-
tur. Dicit enim Gregorius in Moralibus '' : « Pietas
in die suo convivium facit , et menti exhibet , .
quia cordis viscera misericordia; operibus re-
plet. Opus autem bonum est cibus aniiuae , » ut
dicit Gregorius. Et idem dicit ° : « Comedere
animae est bonis operibus saUari. » Haec ille.
Primo igitur donum pietaUs prudentissime a . ^}^^
convivio suo impietatem et omnem familiam tem ex-
illius expellit, quia omnia fercula mentis infi- P«"|'f
cit , et insipida facit. Nam , ut ait AugusUnus in suo.
sermone quodam, eUam jusliUa, qUcB est virtus
specialis , ct dulce ferculum pife menUs , sine
pietate crudelitas est. In crudelitate autem nulla
dulcedo est ; sed amaritudo impietaUs in ea
regnat : quare cibaria animce nuUo igne chari-
tatis decoquit, sed cruda et insipida relinquit.
Unde Seneca, in libro de Moribus, dicit : « Re-
spice crudelitatem , et matrem ejus iram , cum
omni familia sua. » Hfec enim humanae naturse
maxime inimica est, pietas autem amica cst,
ait Tulhus , libro tertio de Officiis; ideo ipsa est
dulce condimentum humanorum actuum. Qua-
re per oleum significatur , ut ait Richardus ',
in tractatu de Gemino Paschate. Et sic donum
pietatis, impietatem a convivio suo omnino ex-
pellit.
Secundo donum pietaUs non solum invitat
omnes vires menUs, tanquam incolas regni, ad
suum convivium , sed exteriores et laborantes ,
dicens ^ : Venite ad me omnes qui laboratis , et
onerati estis , et ego reficiam vos. Similiter et pia
mater pietaUs omnes vires et virtutes suas ad
operaUones et ad offlcia dulciter inclinat, et in-
ter se concordat, et ad concordiam morum et
ad amicitiam mutuam vehementer invitat , et
I, 8. — » Greg., Moral., lib. I, c. xvi. — « Ibid.,
lib. .\XI, c. VIII. — ' Richard., de i/emin. Pasch.,
cirL-ii med. — ' Multh., .xi. 28.
606
DE SEPTEM DONIS SPIRITUS SANCTI.
ad cultum Dei tanquam ad officium proprium,
maxime insligat. Quod bene ostendit Hugo,
dicens sic ' : « Invitat pietas desperatum : trahit
charitas invitum : misericor Jia pacificat iratum :
hilaritas reddit securum : affabilitas familiarem
facit : familiaritas secretum aperit : apertio se-
creti amicitiam parit : morum concordia amici-
tiam cuslodit : humilitas Deo proximum facit. »
Ha?c ille. Et si pietas omnes convivantes inter
se concordat , et ad exleriores inclinat , et eos
Deo approximat, eum colendo humililer, et
obediendo viriUler : sola enim humilitas L)o-
minum perfecte coht : sunt et aliae familiffi pie-
tatis, quarum quaedam ministrant in clioro, hu-
mihter psallendo; quaedam in refectorio , dul-
citer ministrando ; qua;dam in dormitorio, som-
num quiela3 contemplationisprocurando ; qua;-
dam in ooquina, mentis opera bona, tanquam
cibaria dulcia , igne charitatis decoquendo;
quaedam in infirmaria, debilcs pic reficiendo ;
qufedam in capitulo, misericorditer et compas-
sive corripicndo. Et sic pietas omnes minis-
trantes sua dulcedinereficit et consolatur. Quod
et dici potest de tota familia animae; alioquin
pielas non csset utihs ad omnia.
Tertio donum pietatis omnes incolas et con-
vivantcs regni Dei et anima;, quod in nobis est,
ut dicit Dominus , multiphciler rcficit, dum eis
diversa fercula spirituaha apponit. Sed praeno-
tandum est, quod, sicut dicit Augustinus ' libro
decimo de Civitale Uei, pietas est cultus Deo
debitus principahter. Cujus ralio est, quia
homo efficitur debitor alicujus diversimode :
vel secuudum cjus excellenliam, vel secundura
beneficia accepta : el secundum utrumque isto-
rum est homo debitor Dei . quia Deus primum
ct summum locum obtinet, quia est excellen-
tissimus, et principium nobis essendi, causandi,
conservandi, gubernandi, et beatificandi. Ideo
pietas cst summ» originis pius sensus, et devo-
tus aUectus, et lidehs famulatus sive cultus per
fidem, spem, et charitatem. Istis enim colitur
Deus, ut dicit Augustinus', dum per fidem,
spem et charitatem in Deum tenditur : ad quod
pietatis donum inclinat et habilitat. Et in hoc
cultu divino pietas fercula dulcia et multifaria
menli apponit et propinat. Nam in fide tot dul-
cia fcrcula munti exhibentur, et pascua vircntia
ostenduntur, quot saporoste virtutes et veritates
' Hug., lie Claustro Anim., lib. III, c. v. — ' Aug.,
de Civit. Dci. lib. X, c. l. — ' Id., Encldrid., c. Iil.
— » Bern., in Cant., serm. xxxii, post med. — » Bern.,
in ea continentur, quae sunt mirae. Unde Ber-
nardus dicit sic * : « Hi scilicet cultores Dei pro
fidei magnitudine digni inveniuntur, qui in
omnem pleniludinem Dei inducuntur, nec est
in omnibus apolhecis sapientias aliquid omni-
no, a quo Deus scientiarum Dominus arcendos
censeat cupidos veritatis, non conscios vani-
tatis. Magna enim fides, magna mcretur. »
Sequitur : « IsUusmodi magnis spiritibus ma-
gnus occurrit Sponsus, emittens lucem et veri-
tatem suam , eosque adducit et deducit in
montem sanctum suum, et in tabernacula sua.
Regera in decore suo videbunt praeeuntem se
ad speciosa deserli, ad flores rosarum, ad hlia
convallium, ad amoena hortorum, ad irrigua
fontium, ad delicias ccllariorum, et odoramenta
aromatum, postremo ad ipsa secreta cubilis,
ubi sunt thesauri sapienliae el scientiae penes
Sponsum absconditi. Ha?c vilas pascua praepa-
rata sunt in refectionem animarum fidelium.
Beatus vir , qiii implevit desiderium suum ex
ipsis. » Haec Bernardus. Haec pascua dulcissima
fides raenti ostendit. Quid enim non invenit
fides? « Fides atlingit inaccessa , deprehendit
ignota, comprchendit iramensa, apprehendit
novissima , » ait Bernardus ^ super Cantica.
Et Atigustinus, de Yerbis Apostoli , dicit « :
« NuUae majores divitiae, nuUi tliesauri, nulli
honores, nuUa hujusmodi subslantia raajor
est, quam fides catholica, quae peccatores
salvat, capcos illurainat, mortuos vivificat, »
et oaetera multa quae ibi enumerantur, quae
omnia mentem reficiunt. Secundo pietas in
cultu divino, qui fit per spem, non ut est
passio, sed ut cst virtus theologica, mentem
ad convivium inlroducit, et ibi multa fercula
sapida ei proponit, et convivantibus. Proprium objee-
enim obiectum spei est beatitudo aeterna, qua» 'o" »p«'
est status omnium bonorum aggregatione per- prium.
fectus, ut ait Boetius, de Consolationc '. Sed
sperare beatitudinem a?tcrnam , sive Deum , est
appropiuquare illi, quia sperans propinquius
se habet ad Deum , vel beatitudincm, quam
desperans, utpatet. Quare magis atlingit Deum,
innitens ejus auxilio ad consequendum bonum
speratum, quam tides, dicens ' : iHhi autem
adhcerere Deo bonum est, ponere in Domino Deo
spem meam. Unde etbeatus Augustinus, libro de
in Cnnt., serm. xxviii, posl med., ct LX.xvi, aote med.
— • Aug.,rfe verb.Apost., senn. i, al. cccLXXXiv, u. 3.
— ' Boet., de Consol. Phil., lib. III, pros. 2, non longe
.1 princ. — • Psal. Lxxil, 28.
PART. II. SECT. II. CAP. III.
Trinitate , attribuit spei quoddam frui , ubi
dicit ' : « Qiioddam est irui, quod est spei, et
non rei; ex quo spes immediatius attingit beum
quam fides, et sic magis propinquat Deo. »
Quanto autcm mens per spem magis appro-
pinquat , tanto suaviores odores Dei scntit.
Quod ostendit Bernardus, dicens * : « Licet
Dominus suavis sit universis, maxime autem
doraesticis , quanto ei quis familiarius , pro
vitae meritis et puritate mentis , appropiat,
tanto eum recentiorum aromatum arbitror, et
unctionis suavioris sentire fragrantiam. Porro
hujusmodi non capit intelligentia, nisi quantum
attingit expcrientia. » Et ibidem ostendit piae
spei plures odores esse diversas virtutes, di-
cens : « Videsne aliquos magis ad po3nitentiam
animari spe indulgentife, imo omnino, Domine
Jesu, propter mansuetudinem quae prasdicatur
in te, curremus post te in odorem ojnguen-
torum tuorum, audientes, quod non spernas
pauperem, non horrescas peceatorem. nec hor-
ruisti confltentem latronem , non lacrymantem
peccatricem , non Chananeeam supplicantem ,
non deprehensam in adullerio, non claman-
tem publicanum, non negantem discipulum,
non persecutorem discipulorum , non cruci-
fixores tuos. In odorem istorum unguentorum
piissimorum curremus, donec regeneremur in
spem vivam. « Hsec spes immortalilate plena
est. Et sicut dicitGregorius ", « spes illa in ffiter-
nitatem animam erigit, et idcirco nuUa mala,
quae exterius tolerat, sentit. » Tertio pietas in
cultu divino, qui fit in charitate, dulcia cibaria
a fide convivantibus indicata (a), et a spe pree-
parata jam gustare facit. Ratio hujus est, quia
charitas perfectius attingit Deum , quam fides
vel spes. Licet enim mens Deum attingat ali-
qualiter in lumine fidei sub spe, vel ratione
visionis aenigmaticaj, hfEc tamen non est per-
fecta attingentia , nisi Deus qui est praesens
menti per modum sic visi , fiat praesens sub
ratione sperati et amati. Spes enim praesupponit
fidem, quia' accedentem ad Oeum oportet credere,
quia est. Et ideo spes aliqualiter magis attingit
Deum quam fldes, ut supra dictum est. Sed nec
haec attingentia, seu praesentia spei perfecla est,
nisi Deus attingatur, et prcesens fiat per modum
amati et amplexus, qu£e debentur volitivce po-
tentiee, cui proprie convenit habere, et possi-
' Aug., de Trinit., lib. X, c. ,xi, n. 17.— « Bern., in
Cant., seria. H, non longe a princ. — 'Greg., Moral.,
lib.VI, c. XXI.— * Hehr., xi, .5,— » Aug., de Trin., lib.
«07
dere, ut patet per Augustinum, ubi dicit sic ' :
« Appetitus quo inhiatur rei cognoscendoe fit
amor cognitse, dum tenet atque amplectitur
placidam prolem, id est, noliliam, gignentique
conjungit. » Et idem Augustinus dicit", quod
quidam Deum cognoscunt, et tamen eum prop-
terhoc non habent. Ubi praescindit cognitionem
ab habere. Multum enim diflert, cibum cognos-
cere, habere, et gustare. Gustus autem non est
in cognitione, sed in amore. Hujus ratio est,
quia dicit Hugo, super Anrfelicce Ilierarchia; ' :
« Amor acutus est, et transit omnia, et penetrat,
donec ad amatum, et in ipsum veniat ; nec
quiescit, donec amatum teneat, ct dicat : Non
dimittam ipsum, donec introducam eum ad
omnia intima mentis meae, ubi esurio et sitio
ipsum; » ut dicitur in Cantico (h). Quod expo-
nens Bernardus dicit : « Quis te non teneat,
Domine, qui tenentem te spe fortiflcas, perfec-
tione decoras, perseverantia conduci-;, remu-
neratione perducis, ut scilicet reficias? » Sequi-
tur : « Ego autem non dimittam le, nisi bene-
dixeris mihi ; et nunquam dimittam te, quia
non benedicis, nisi tenentes te. » Haec ille.
Igitur tenetur in cultu charitafis, quia ' Deus
charitas est; et qui manet iu charitate, in Deo
manet, et Heus in eo. In quo Dominus manet,
dulci charitate reficitur, quia, sicut dicit Ri-
chardus, «amor, sive charitas, estdulcedo sapo-
ris intimi ; et quanto quis ardentius amat, tanto
dulcius gustat. » Igitur in charitate est diilcior
refectio. Iste gustus amorosus totam familiam
convivii inentalis primo ab impuritate mundat,
virtutibus adornat, dulcedine cibat, dilectione
inebriat, lumine serenat, gaudio exhilarat. Ista
Rabanus in sermone quodam declarat, dicens :
«Amor est ignis in meditatione, purificans men-
tem a sordibus vitiorum omnium ; est lux in
oratione , mentem irradians claritate ; est mel
in graliarum actione, mentem dulcorans in
dilectione divinorum beneficiorum; est vinum
in contemplatione, mentem inebrians jucunda
dilectionc; est sol in beatitiidine, mentem cla-
rificans serenissima illuminatione ; est vita,
mentem exhilarans ineffabili gaudio, perenni
jubilatione. » Hic cultus charitatis fidem et
spem format et confomiat, et totum convivium
mcntis et consummat et perficit. Unde Cassio-
dorus, super Psalmos, dicit : « Charitas est mors
IX,c.xil,n. 18.— Md.,arf£»«)-rf.,epist. Lvii,al.cLXXXVU,
n. 21 — ' Hug., in Cwl. Hier., c. vii.— " Joan., iv, 16.
(o) Ccet. edit. fidei... judicata. — (b) l\,em Cantica.
DE SEPTEM DONIS SPIRITUS SANCTI.
criminum , virtus pugnantium , palma victo-
rum, concordia mentium, societas electorum :
quam fides concipit, ad quam spes currit, cui
profectus omnium bonorum servit. » Ad quod
convivium nos conducat, qui est benedictus in
aelernum.
SECTIO
»
DB DONO SCIENTI£.
CAPUT PRIMUM.
Qm scientia donum Spiritus sancti dicatur.
Tertio dicendum est de dono scientiffi , quod
immediate sequitur donum pietalis : quia, sicut
dicit Gregorius in Moralibus ', « nulla est scien-
tia, si utilitatem pietalis non habet. » Et Ansel-
mus dicit - : « Post donumpietatis, Spirilus sanc-
tus scientiam supcrimponit pietati , cum mens
sic timet sibi , et compatitur, ut quo valeat modo
salvari , scrutatur, eique Spirilus sanctus hujus
rei cognitionem largitur. " Ilunc etiam ordinem
donorum tcuet Augustinus ', de Doctrina Chris-
tiana. De hoc autem dono scienlifR sunt tria no-
tanda : i^rimo , qute scienlia donum Spirilus
saucti dicalur; secundo, qualiter pcr donum
scicntiae in anima dies oriatur ; torlio, quo modo
pcr donum scieatioe menti convivium preepare-
tur.
Circa primum nota , quod Bernardus , supcr
Cantica, in quodam sermono dicit : « Scientia
quoedam esl swcularis , qure inobriat non cha-
ritale, sed curiositatc ; implet, sed non nutrit;
inllat, et non oedificat ; ingurgitat , et non con-
fortat. Et talis scientia non est donum Spiritus
sancti. Est alia scieutia de qua Augustinus di-
cit* : « Est scientia qure non est rcrum vana-
rum , nec rerum curiosarum , sed de his , qui-
bus iides saluberrima , ([uii; ad veraiu beatitu-
dinem ducit, gignilur, nutritur, defenditm', ro-
boratur : « ct htec dicitur donum Spiritus sancli.
Et hoc donum graluitum cst lumeu supernatu-
ralc , cujus actus est bene judicare , secundum
regulas legis seternffi, de agibilibus per uos, quo-
rum non est determinata via quoad nos, qua-
liter licri debeant, co quod uou scmper unifor-
miter lieuda sunt. L'ndc pcr donum scientia;,
innotescit homini rectum judicium de crealuris,
> Greg., Moral., lib. I, c. xv. — ' Anselm., de
Similit., c. cxix. — ' Aug., de Docl. Christ., lib. II,
(a) C<et. cdil. dnesl til. SecLio III.
quod non est in eis verum bonum : et hoc fit per
lumen supernaturale, scilicet per principia fidei,
qum sunt articuli fidei. Ideo, ex consequenti, ad
donum scientiae pertinet resolvere hominis ac-
tiones ad fidci arliculos, ut ad principia. Etno-
tandum cst, quod donum scientise principaliter
respicitspeculationem, scilicet in quantumhomo
scit quid fide tenere debeat. Secundo, se exten-
dit ad operalionem, quia per scientiam credi-
bilium, et eorum quee ad credibilia consequun-
tur, dirigitur in agendis. Unde illi donum scien-
ti;e habent, qui ex infusione gratise ocrlum ju-
dicium habent circa credenda, sic quod iu nuUo
deviaut a reclitudine jusUtiae. Et hsec est scienfia
sanctorum, de qua dicitur* : Justum deduxit
Dominus per vias rectas , et dedit ilti scientiam
sanctontm. Ex his palet, quod donum scientiee
est habitus infusus , in quo homo liabet cerlum
judicium circa crodenda ot agenda. Igitur, si-
cut dicit Hieronymus in 1'rologo super Billia,
« Uiscamus in terris, quorum scienlia remane-
bit nobis in coelis. » Yalde enim indignum es-
set , quod tantum laborarem circa scienfiam el
virlutes , si desinerent esse in morte. L'nde Hie-
ronymus ibidem dicit «, quod sacra Scriptura
esl liabitaculum regni cceleslis. Evacuabitur ta-
meu imperfeclio cjus.
GAPUT II.
Qualiter per domtm scientics dies in anima
orialur.
Secundo vidondum est . qualiler per donum i
scicutite in aninia dies oriatur. l)e quo notan- '■'
dum est, quod cum donum scienlire sit habitus uic
luminosus, a Spiritu sancto animro infusus, qui «
omnia scrutalur, et omnem veritalem docet, quo 1,0
habitu anima lial)et rectum cl cortum judicium ''"
circa credenda et agenda, ut supra dictum est,
hujusmodi non possunt fieri sine luminc. Lu-
mcu autem facit Jiem, sicut dicit Hugo in libro
de tribus Diatis. Planum est, quod donum scien-
tinj causat diem spiritualem in auima , qua; se-
cundum majorem ct minorcm illumiuafioncm
causat mane, meridiem, et vespertinam horam.
Mane hujus diei causat donum scienfia», dum se
cxtcndit ad lumen scienUarum acquisitarum per
sludium ct dootrinam : qua; scienUce , licet sint
quoedam lumina, tamen sunt obscura, quia ,
c. vn. — ' Aug., de Trinit., lib. XIV, c. i. — » Sap.,
X, 10. — " Hieron., ad Pauliiu, cpis,. ciu, circa
PART. n. SECT.
sicut dicit Hugo ' in FtoIocjo supcr libnim Ange-
Ucce Ilierarchiae , « pliilosopliis vd sapienlilius
mundi datum cst veritatcs aliquas invenirc prop-
ler nos, quibus consummalio scrvabatur. Inde
invenerunt vcritatem illam , quam oportuit
suscipere filios vitn', ad obsequium summc-evc-
ritatis. lllis labor apposilus est, nobis autem
fructus servabuntur. ipsi arcana sapicntiaj non
noverant, quia conditorium tlicsaurorum, scili-
cet incarnatum Jcsum non noverant ; scd natu-
rali documento solo utentes, lippienti acic lu-
men nubilum et aml)iguum adduxcrunt : prop-
terea erraverunt et evanuorunt, cum nicntc
transire vellent ca quae eis concessa sola fuerant
nossc. » Etiam haec scienlia assimilatur aurorae,
qure est mane et initium diei. Aurora enim est
lux nova tenebris permixta, ut Jicit Richar-
dus*. Sic ct scientiae humana^ tcneliris permix-
t£e sunt, donec donum scienliae faciat nos circa
eas juste scntire, ct recte judicare.
Secundo donum scientiaj cxtcndens se ad lu-
men sacrae ScripturoB, ct ad credibilia, causat in
anima horam racridianam dici spiritualis. Nam
lumen horae meridianae clarius illuminat, et
vehcmentius inflararaat , ut 'patct ad scnsum.
Sic lumen sacrfe Scriptur;i3 super omncs scien-
tias mentem clarius illuminat , et vehemontius
inflammat. Unde Gregorius dicit sic ^ : « Quam-
vis omnem scientiam atque doctrinam Scriptura
sacra sine aliqua comparatione franscendat, ut
taceam quod vera praedicat, quod ad coelestcm
patriam vocat, quod a terrenis desidcriis ad
superna amplectenda cor lcgentis invitat, quod
dictis obscurioribus cxcrcct fortes , et parvulis
humili sermone blauditur, quod nec clausa est
ut pavesci debeat , nec sic patet ut vilescat,
quod usu fastidium tollit, et tanto amplius di-
ligitur quanto amplius meditatur, quod legen-
tis animum humihbus vcrbis adjuvat , sublimi-
bus vero sententiis levat, quod ahquo modo
cum legentibus crescit , quod ab avidis lectori-
bus quasi recognoscitur, ct cum doctis sempcr
nova repcritur : ut ergo de rcrum pondere ta-
ceam , scientias tamcn omncs atque doctrinas ,
ipso etiam locutionis su.t more transcendit. »
Haec ille. Sic crgo donum scicntiae per lumcn
sacrte ScripturaB animam illuminat et inflaramat
ad modmn lucis meridian£e , ut dicatur de ea
illud Isaiffi * : SiciU lux meridiana clara est.
III. C.\P. Ili. 009
Tcrtio donum scientioe, se extendens ad lu-
men scicntiae moralis ct ad agibilia, facit horam
vespertinam in die spirituali animaj, quK est
hora quielis ct terminus laboris : Exibit enim '
liomo mane ad operalioncm suam usque ad vespe-
ram, ait Psalmista; sic donum scientia», noti-
ficans liomini rcctum judicium circa credenda
ct agenda, ipsum quictat, dum cum in veritale
stabilitat. Sed et laborem rainuit, et quasi ter-
minat, dum cum gaudenter opcrari facit, quia
linis laboris quietem aeternam ei pie ostendit.
Unde Dionysius dicit « : « Fides divina est sta-
bilis collocatio credentium, collocans eos in
veritate, et confirmans in transmutabili iden-
titate. )) Sequitur : « Et credentem in veritate,
teste Scriptura, niliil moveat a laetitia qute est
secundum veram fidem, sed habeat in ca per-
raanentiam immobilis idenfitatis. » Et parum
infra dicit : « Ita igitur principes et duces
nostros sapientio:, scilicet apostoli et eorum
discipuli , pro veritatc quotidie Lxtantur , et
raoriuntur, testificantibus omnibus vcrbo et
opere vcritatem, sicut convcniens est. » Et sie
vespere, et mane dies tcrtius perficitur.
CAPUT in.
Quo modo per donum scientim menti convivium
prceparelur.
Tertio vidcndum est , quo modo per donum ^^^ f^.
scientiffi menti humanae convivium prteparatur n-.es et
in die suo, et de divcrsitate ferculorum illius. hn'^'^"'!',
Circa quod sciendum est, quod Augustinus, in maesit.
Hbro di; Vita Beata, dicit', quod sicut scicntia
est cibus animae, ita vitia sunt famcs animfe et
sterilitas. "Et illa fames causat quoddam jeju-
nium spirituale in anima, quod donum scientiaj
expelht ab anima. Undc Grcgorius in Mora-
libus dicit ' : « Scientia in die suo convivium
facit, quia in ventre mentisignoranticejejunium
superat. » Ex quo patet , quod ignorantia et
vitia causant in anima jejunium spiriluale, quse
quamvis sit incorrupUbilis, tamen multura de-
bilitatur, co quod interius nullis veritatibus
cibatur, et ex consequenli nec appefitus veris
bonis satiatur ; quia incognita araare non pos-
sumus, ut dicit Beda. , super Lueam , cap. vm.
Igitur , sicut consulit Augustinus in hbro de
Vera Religione ', « omissis nugis theatricis ct
' Hug., in Coel. Hier.,
- Bichard., de ContempL,
Morul., lib. XX, 0.1. — -^
lib. III, c. I,
lib. V, c. V
Isa., XVIH, 4.
ante ined. —
. — s Greg.,
— 5 Psal. cui.
23. —
Moral.,
8 Dion., de Div. Nom,
de Vit. beat., disput.
lib. I, c. XVI. — " Aug..
, VII, circa fm. —
diei. — 8 Greg..
ver. Relig., c. Ll
CIO
poeticis, divinarum scriplurarum considera-
tione et Iractatione pascamus animum atque
potemus, vanse curiositatis lame ac siti fessum,
et £estuantem, et inatiibus pliantasmatibus, tan-
quam pictis epulis, frustra refici saliarique
cupientem, cum talia animam non satient. »
Secundo donum scientioe provocat animce
appetitum per manifestationem dulcissimarum
veritatum. Nam sicut dicit Augustinus super
Joannem ' , « veritas panis est, et mentem refi-
cit, nec tamen deficit. » Et quanto donum scien-
tiae dulces veritates magis manifestat, tanto
appetitum magis provocat; quia quanto ali-
menta spiritualia plus sumuntur, tanto plus
appetuntur, ait Gregorius. Alioquin, sicut dicit
Hugo, libro de Vanitale Mundi , " frustra in
nobis diviniE cognilionis abundantia crescit,
nisi in nobis divinfe dilecUonis flamma au-
gescat. » Sed dilectio , sive charitas, est cibus
dulcissime reficiens mcntem. Unde Bcrnardus,
in libro de Gradibus Uumilitalis, dicit =" : « Dulcis
cibus et suavis est charitas, quee fessos allevat,
debiles roborat, moestos tetificat, jugum deni-
que veritalis facit suave, et onus leve, in illo
scilicet convivio mentali. »
Terlio donum scientiije convivantes multipli-
citer reficit per ferculorum diversorum dtlicio-
sam e.xhil)itionem, quoe in scienUa sacrae theo-
logiiB occulla ostendit, et convivantes illu-
minando guttare facit. Unde Gregorius in
Moralibus ', e.xponcns illud Job ' : Tanc super
Omnivolentcm delidis udlues, dicit : « Super
Omnipolentem deliciis affluere, est in amorc
illius sacrte ScripturoB epulis satiari : in quibus
nimirum lot delicias invenimus, quot ad pro-
fectum nostrum intelligenUfe diversitates acci-
pimus : utmodo nos nudapascat historia, modo
sub textu litterte vflata nos reficiat medullitus
allegoria, modo ad altiora suspendat contem-
platio anagogi^e, in prajsenUs vit» tcnobris,
jam de lurainc asternitatis intermicans. » In his
verbis Gregorius innuit, triplicem mensam esse
sacra; ScripturiB, in quibus animie studiosiB,
mediante dono scientiie, diversimode ct dul-
citer reficiuntur ; prima est mensa historiaj ;
secunda est mensa allegoriffi; terUa'est ana-
gogite. In mensa bistorioe ^ simplices cibantur
ferculis grossioribus; in mensa allegoriffi, ciban-
1 Aug., in /0(1«., iracl. XLi.— * Ileru., (h duod. Gi-ud.
UumilH., non louge a princ. — » Greg., Moral., lib.
XVI, c. IX, ia princ— » Job, xxii, 26.— " Alex. Nech.,
super Cant., c. v. — « Joa»., vi, 52. — ' Sap., XVI,
DE SEPTEM DONIS SPIRITUS SANCTI.
tur doctores ferculis subUIioribus ; in mensa
anagogite, perfectiores cibantur ferculis dulcio-
ribus. In mensa historiae, simplices cibantur
ferculis grossioribus , fidem roborantibus, dum
simphces legunt in sacra Scriptura, quod aqua
in vinum mutalur, Lazarus suscitatur, leprosus
mundatur, caecus illuminatur, et hujusmodi.
Tunc turba simplicium pascitur, quando fides
exempUs roboratur. Unde .\lesander Nechan,
super Cantica, dicit ' : « Ecce nobis recuinben-
Ubus ad mensam sacrae Scripturfe, proponuntur
poma mirae fragrantia». Arbor siquidem propa-
ginis, cujus radix crat protoplastus , deco-
rata muUitudine ramorum, qui sursum inten-
duntur (a), protulit poma, id est, exempla
comestibilis ct commendabilis saporis, per quae
inlellige bona opera, seu prophetarum vati-
cinia , quorum delicioso odore sancta Maler
Ecclesia quotidie rccreatur. » Haec ille. In
mensa secunda allegoriae reficiuntur subtiUo-
res , ut doctores et similes , subUIioribus el
dulcioribus ferculis, dum eis panis verus de
coelo promittitur ' et datur " , habens in se omne
dckctamenlum, et omnem saporem suavitatis : ex
cujus manducatione resurrecUo nobis promit-
tilur, vita aeterna spcratur, janua caslestis ape-
ritur, mensa ajlernoj refecUonis praeparatur,
corpus ChrisU hic vore manducatur, in quo
nobis divinitas propinatur. Unde Hugo, in
primo capite super librum Angelica; /«erar-
cltice, dicit ' : « Carnem assumptam Jesus nobis
in edulium proposuit, ut per cibum carnis ad
gustum invitaret divinitatis. » Ex his autem
conlortatur anima, et surgit in spem vivam. De
qua .spe Gregorius in Moralibus dicit " : « Spes
in aeternitatem (fc) animume rigit, et idcirco nulla
exlerius adversa, quae tolerat, senUt, quod non
est modica refocUo menUs. » In meusa terUa,
scilicet anagogiae, spiritales et porfectiores pas-
cuntur ferculis dulcissimis et sapidissimis. Cu-
jus ratio potest esse talis : « Anagogia, ut dicit
Hugo '", ostascensio, sive clevatio mentis in
conlemplationem supernorum. Ideo asconden-
do transcendit narrationem mcns;e historicae,
sed contemplando transit ultra vclamina men-
sae allegoricae. » Plena autem elevaUo , et pura
contemplatio, in menle miram et dulcem gene-
rat dclectaUonem et refccUonem. Unde Grego-
20. — » Hug., iii Cal. lUeraich., lib. II, ad c. Ii. —
» Greg., Uoral., lib, V, c. xili. — '» Uug., in Coel.
Hier., lib. I.
(a) Ccet. edit. lendunlur. — (6) A.I. teternitate.
PART. II. SECT, III. CAP. IV.
rius dicit sic ' : « Contemplalio amabilis et
mirabilis valde dulcedo cst, qutc super semc-
tipsam animam rapit, id cst, ccjelestia apcrit,
terrena autcm debcre esse conlcmptui ostcndit,
spiritualia oculis mcnlis palefacit, corporalia
abscondit, ut talis contcmplatrix dicat illud
Cantici - : Ego dormio, et cor mcum viijilat. »
Sequitur : «Vigilanti etenim cordc dormit, pcr
hoc quod intcrius contemplando proficit, et ab
inquieto opere foris quiescit. » Sequitur : « Ne-
que adhuc omnipotens Dcus in sua claritate
conspicitur; scd quoedam ab illa anima spc-
culantur, unde refecta proliciat, et post ad
visionis gloriam pertingat. » Hoec ille. Quarc
contemplatris: anima dosiderans claram dilecti
visioncm, et plenam refectionem, confortata
pelit jam trahi de istis mensis ad illam glorio-
sam mensam et epulationem coelestis convivii,
dicens illud ' : Indica mihi quem diligit anima
mea, ubi pascas, ubi cubes in meridie. Bernardus,
esponens hcec verba , dicit sic * : « Primo ad-
verte, quam eleganter sponsa amorem spiritus
ab amore carnis disccrnat alTectu, dum dilec-
tum exprimere magis jam volens afTectione,
quam nomine, nou simplicitcr dicit, quem dili-
go, scd inquit, qucm diligit anima mca, spiritua-
lem dcsignans amorem, non carnalem. Indica
mihi igitur, ubi pascas , etc. Antequam adim-
plebis mc lajtilia cum vultu tuo, vultum tuum
requiro : vultas autem tuus vera meridies est. »
Hffio ille. Hic meridies auagogiae clarior est in
splendore , et fervcntior in calore : in splen-
dore clarior , dum Pater per Verbum inflniti
splendoris se perfccle manifestat ; et in calore
ferventior , dum per amorem suum spiratum ,
qui cst inflniti ardoris sive charitalis, se ad
gustandum, amplesandum et habendum libe-
ralissimc in anagogia communicat. Scd Ber-
nardus ibidem dicit : « Verumtamen quantum-
libet hic meridies vite incalescat , et radios suos
muUiplicct, per omnia mortalis hujus vilas cur-
ricula, sitquc nobiscum usque ad consumma-
tionem saeculi, non tamen ad lumen perveniet
meridianum patriae. Nam hic pastus, sed non
ad saturitatcm : nec cubare licet, scd vigilare
oportct , propter timores nocturnos : ncc hic
clara lux, nec plena refectio, nec tuta mansio.
Igitur indica mihi ubi pascas, ubi cubes in vera
meridie , scilicet in claritate lucis, et fervore
charitatis tuae infinitEe. » Hsec ille. De hac meri-
' Greg., m Ezech., hom. Xiv, post med.— ^ Cant.,
V, 2.— ' Cant., i, 6 — < Bern., in Cant., serm. xxxiii.
dic dicit Bernardus ibidem , quod admirando
cxclamat, diccns : « 0 vera meridies, plcni-
tudo lervoris et lucis, solis statio, umbrarum
extcrminatio , paludum desiccatio , ffjjlcrum
depulsio ! 0 percnne solslitium, quando jam
non inclinabitur dies ! 0 lumen meiidianura !
0 vernalis tempcries ! 0 oesliva venustas ! 0 au-
tumnalis ubertas ! 0 quies et feriatio hiemaUs !
Hunc locum inquit, tanlae claritatis, et pacis,
et plenitudinis , indica mihi, ut ego te in lumine
tuo per mentis cxccssum merear contcmplari,
pascentem uberius , quiescentem sccurius. Htec
est mensa veri Salomonis, in qua Regina Saba '
ultra non habuit spirilum humanum , tota ab-
sorpta in spiritu divino. »
CAPUT IV.
De mensa dimnm Scripturce, sive scientice, et de
fercidis qux in ea apponuntur.
De hac mcnsa divinae Scripturte, sive scicn-
tias, Hugo loquens, dicit idem, sed per alia
verba , quae forte magis sapiunt ; unde dicit
sic "^ : « Sicut homo exterior in refectorio male-
riali ad horam cibo potuque reficitur, sic homo
interior in refectorio sanctae medilationis diver-
sorum exemplorum ferculis saginatur, et vino
compunctionis potatur. Scquitur : « In hoc
ergo refectorio fres ponuntur mensae, id est
tres inteUectus divinae Scripturae , videUcet
mensa historialis , mysterialis , et moraUs.
Prima mensa ponitur simpUcibus , secunda
doctoribus , tcrUa utrisque communiter. In
prima ponitur cibus grossior; in sccunda, ci-
bus subtiUor ; in terUa , cibus dulcior. Prima
saporcm conUnet excmplorum ; secunda conti-
net dilecUonem mysteriorum ; tertia, dulcedi-
nem morum. In prima Christus panem fregit ;
in secunda, figuris ministrat vinum; in terUa,
docct verum. In prima, pascit miracuUs ; in
secunda, figuris; in tertia, verbis. RefecUo mi-
raculorum corroborat fidem; impleUo figura-
rum confortat spem ; doctrina morum adauget
charitatem. Cum enim mortui suscitantur, lc-
prosi mundantur, caeci illuminantur, tunc sim- '
pUciorum turba pascitur. Sed fides inde suc-
crescit , dum Deus hoc fecisse creditur. Dum
vero resurrectio Christi ereditur, tunc nostra
resurrecUo speraUir. Dum semen seminantis,
— MII Rag., s, r,.- e Hug., de Claust. Anim., lib. III
C. VIII. '
Gl^
DE SEPTEM DONIS SPIRITUS SANCTI.
quibus terris congruat, assignatur, quid aliud
fit, quam quod, in mentibus hominum , verbi
Dei amor ordinatur? Ponuntur itaque mens«,
ponuntur et panes. Ad primam mensam Moyses
offert ' panem conspersum , tanquam cibum
grossiorem, oleo devotionis conspersum in su-
perficie, quia lex nullum ad perfectum duxit.
Dabatur tamen populo Dei cxeunti de .Egj-pto
ille panis, ad aliqualem devotionem ejus et
alleviationem. Ad secundam mcnsam, Uulh *
obtulit panem intinctum in aceto dominicffi
passionis, qui habet virtulcm patienter susli-
nendi omnia adversa. Unde Augustinus, in li-
bro de Conjlktu vitiorum et virtutum , dicil ' :
« Si passio Redemptoris nostri ad memoriam
reducatur, nihil tam durum, quod non ffiquo
animo tolcretur : parva enim omnia repu(a-
mus, si sufB passioni comparemus, quoe pati-
mur. » Simile dicit Isidorus ', de summo Bono.
Ad tcrliam mensam, scilicct anagogioe, Cbri-
stus dat pancm. supeisubstantialem, seipsum
in corpore et sanguine suo , ut, sicut dicit
Hugo , pcr cibum carnis invitet ad gustum di-
vinitatis , ut liomo manducct pancm angelo-
rum , omne delectamentum in sc habentem , et
omnis saporis suavitalem. Idco maxime reficit.
Unde Vercellensis, super Cantica, dicit : « Nihil
est, quod ita gratam mentibus prtcstet refec-
tionem, sicut panis supersubstantialis , id cst,
EucharistisB. Et sic convivantcs in prima mensa
ad exeundum dc .Egypto allcvianlur. In se-
cunda mensa, ad sustinendum paticnter peri-
cula viffi animantur. In tertia mensa, convi-
vanlcs sic rcUciunlur, ut in ffiternum non mo-
riantur. Post appositionem panum , ponuntur
divcrsa gcnera pulmcntoruni. Nam tres pueri^
afferunt legumina. Paulus " inlirmis (a) minis-
trat olera. Moyscs affert diversa ferculorum
gcncra, mcl scilicet" de petra, oleumque desaxis
durissimis, huiyrum de armento, et lac de ovibus,
cum adipe agnorum et arictum filiorum Basan, ct
hircos cum medulla tritici, et sanguincm uva: bibc-
retit mcracissimum. Post appositioncm pulmen-
torum, ponuntur diversa fercula carniura. Nam
Abel offert' agnum ; Abraham "ariclera; Jo-
sue '" vaccara ; Moyscs " volatilia pennata, et
rex evangelicus " altilia occisa , per quee sig-
nantur patres novi Testamenti. Quidam dum
graliam pinguedinis internae dulcedinis perci-
piunt, a terrenis desidcriis ad sublimia con-
templationis suffi penna sublevantur , ait Gre-
gorius. Post appositionem carnium ponunlur
diversa fercula piscium. Nam apostoli affe-
runt " pisces de mari ; Tobias afFert '* pisces
de fluvio ; pisces de stagno in Lcvitico , ubi
dicitur '^ : Omne quod habet pirmulas et squamas,
tam in mari quam in fluminibus ct stagnis , co-
mcdctis : nbi dicil Grcgorius "= in Glossa : « Pis-
ccs, qui habent pinnulas, solent saltare super
aquas; et signant animas quffi clevantur ullra
illa fluxibiha per contemplationem. » Et etiam
aliqui sunt in activa vita, et illi sunt comedendi,
ct Ecclesiffi incorporandi, vcl Irajiciendi, quia
sunt mundi. Scd Hugo dicit : « Pisccs de mari
sunt sreculares, qui sunt adhuc in hoc mari
magno. Pisces vcro de flumine, sunt doctores,
qui fluunt scientia ad alios inquieti ; sed pisces
de stagno sunt clauslrales quieti, qui omnes in
flumine baplismi mundali sunt , et ideo come-
dcndi sunt , id cst , in corpus Ecclesiffi fraji-
cicndi .sunt. Cum pra^diclis ferculis, donum
scicntiffi tot vina ministrat potanda, quot pro-
posuit fercula reficicntia. Et hujus ratio est,
quia donum scienliffi, ut est donum Spiritus
sancti, illuminat ad VQritates sacrffi Scriplurffi
cognoscendas , ct ad cognitas diligendas. Cog-
nitio autcm cibat ; sed dilectio potat. Cognitio
cibat multiplioiler : quia, sicut dicit Gregorius "
in Moralibus , in Scripturoe sacrffi verbis tot de-
licias invenimus, quot ad profeclura nostrum
intelligentiffi divcrsitatcs accipimus. Sed sicut
in nobis crescit cognitio, ita in nol)is dcbet au-
geri et dileclio. Alioquin, sicut Hugo dicit in
libro de Yanitate Mundi , frustra in nobis divi-
nffi cognilionis abundantia crescit, nisi in nobis
divinffi dilectionis flamraa augescat, quffi ani-
mos incbrial, etpascit. Hic estnolandum, quod,
sicut dicit Grcgorius in Moralibus '", Srriplura
sacra aliquanJo nobis cibus ost, aliquando
potus cst : cibus cst in locis obscurioribus, qui
quasi exponendo frangitur, ct maslicando glu-
litur; potus vcro cst Scriptura in locis aperlio-
ribus, qui ila absorbetur, sicut invenitur. Ex
his patet, quod in isto convivio non .sufficiunt
' Uvil., vu, 12. — = flni/i., n, li. — = Auf:., cfe 9 (-.en., xx;i, ):i. - '• Jos., vin, 31.— " Psal. lxxvii,
Conflict. vit. et virt., c. ix. — • Isiil., de Cnntempt. o?.— '^ Mntlli.,\xi!, 4. — <»Joan., XXI, II.— '• Tob.,
Mundi, c. De pat. in adii. —6 Dan., i, 12. — « noni., y,^ o_ _ u iciif,^ xi, 9. — '» Grcg., Atoral., lib. V,
XIV, 2. — ' Deuler., xxxii, 13. — « Gen., iv, 4. — c.'\ni. — " Gieg., Moral., lib. XVI, c. ix, in princ. —
(<i) Ca:t. cdil. inferniis. " Ibid., lib. I, c. vill.
PART. II. SECT. IV. CAP. I.
01.3
vina prfficipua Assucri, nec vina condita Spon-
SfB, nec vina raera Psalmiste, elc. ; sed quot
crunt fercula, tot erunt in convivio illo vina :
quia, sicut dicit Urigenes super Cantica, « non
est plena refcclio, nec omnimoda refectionis
delectatio, nisi cum cibo potus jungitur. » llrec
ille. Dc ista refectione spirituali , sive convivio,
Richardus de sancto Victore dicit : « 0 qualis
refectio , ubi dapifer est Cliristus , pincerna
vero Spiritus sanctus ! Christus enim ministrat
in cibo; unde David' : Mittit cnjstallum suam
sicutbuccellas. Spiritus sanctus ministrat inpotu;
unde David ibidem dicit : Flabit spintus ejnfi ,
ct fluent aquce vivm, quia vivilicant. » HcEC ille.
Ratio hujus appropriationis potest esse talis.
Augustinus, de Triniiate, dicit ', quod verbura
perfectum est notitia cum araore. Cum igitur
Verbum feteruum sit notilia manifestans Pa-
trem, et cum hoc notificet omnem' veritatem,
illurninat enim' omnem hominem venientem in hunc
mundum ; veritas autem est dulcis refectio men-
tium, ut dicit Augustinus super Juannem * : patet
quod refectio appropriatur Filio. Sed cum in
notitia sit amor , qui appropriatur Spiritui
sancto, et amor sit vinum spirituale, potans ,
et reficiens, et inebrians mentem , palet quod
potarevino spirituali, ct iQcbriarc , appropria-
tur Spiritui sancto. Quod autem amcr, sive
charitas, sit quoddam optimum vinum spiri-
tuale, ostendit Hugo, de Arca Noe, ubi dicit ^ :
« Charitas sive amor similis est vino, quia ha-
bet eflectus vini. Vinum namque cos, quos in-
ebriaverit , reddit hilares , audaces , forles ,
obliviosos, et quodam modo insensibiles ; sic
charitas sivc amor , mundando conscientiam ,
mentcm cxhilarat, secundum Psalmistam ". De-
inde audacem reddit, quando per munditiam
conscientiae fiduciam praestat. Deinde vires au-
get, quia, sicut testatur Scriptura'', forlis csl ut
lco , qui confidit in Domino. Oblivionem quoque
generat, quia dum totam intentionem ad desi-
derium oeternorum trahit, omnium transeun-
tium memoriam ab anima funditus cvellit, et
insensibilem reddit; quia dum mentem per in-
ternam dulcedinem meduUitus replet , quid-
quid exterius amari infertur, contemnit, quasi
non sentiat. » Hoec ille. De hac ebrietate, dono
septimo, cap. vii. Supra posita exempla nemo
• Psal. cxLVir, 17, - = Aug., de Trinit., lib. IX, - ° «o'n-> '. 20.- '» Imo Eadmer., de Similit., c. c\
c. X. — s Joan., i, 8. — " Aus., in Joan., tract. iv. - inter Oper. Anselmi. — n Hug., m Ca/. Hia-., c.
!■ Hug., de Arc. Moral., lib. IV, c. viii. — " Psal. ciii, — '^ Joan., xili, 17.
15. — ' Prov., XXVIII, 1. — 8 Dioii., ad Timolh., cpist. (n) Cat. cdit. dccst til. Scctio. IV.
contemnat , quia donum scienti;fi in omnibus
sensibilibus divinos radios lucere manifestat.
Unde Dionysius dicit * : « Non solum sensibilia
signa Scripturarum, sed et totus iste mundus
sensibilis , secundum quamlibet sui partem ,
est quasi propositio signans divina invisibilia,
justa illud ^ : Invisibilia Dei , etc. Hi autem ra-
dii non revelantur immundis, sed solum ama-
toribus sanctitatis, qui studcndo verae sapien-
tice insanctis signis rerum materiaUum, abolila
omni inepta et phantaslica expositione, per
intelligentiam purae veritatis , et amorem veroe
bonitatis , per donum scientiu? transeunt ad
contemplationem simplicis et pune verilatis. Ad
quam nos perducat, qui est Deus bencdictus in
asternum. Amen. » Haec iUe.
SEGTIO IV. '""'
DE DONO FORTITUDIMS.
CAPUT PRIMUM.
Quai fortitudo donum Spiritus sancti dicatur.
Quartum donum Spiritus sancti est donum for-
titudinis, quod immediate sequitur donum scien-
liffi. Qaod Anselmus ostendit in libro de Simili-
ludinibus, dicens '": «Spiritus sanctus donumfor-
titudinis superimponitdono scientiae. Cujus ralio
est : dum enim mens pavida timens, atque do-
num pietatis compatiens , et jam quid agere
debeat dono scientiae scicns, oportct ut dono
Spiritus sancti sit fortis ad operandum quae di-
cit, et quibus se salvari posse confidat. » Quia,
sicut dicit Hugo ", super Angelicam Uierarchiam,
« perfectum non facit agnitio. seu eognilio ve-
ritatis in mente, nisi subsequatur habilus vcri-
tatis in operatione. » Et Veritas dicit '^ : Si hwc
scitis, beati eritis, si feceritis. Ideo forlitudinis
donum sequitur donum scientiae. Circa hoc do-
num fortitucUnis sunt notaiida tria : primo, quae
fortitudo donmn Spiritus sancti dicalur; se-
cundo, qualiter per hoc donum dies spiritualis
in anima oriatur; tertio, quale convivium per
hoc donum animas prajparetur.
Circa primum sciendum, quod duplex est q^ ,jjj
fortitudo, una quae est virtus, alia qu£e est do- est foru-
num Spiritus sancti. De fortitudine qu® esfvir- ""'°'
Gli
DE SEPTEM DONIS SPIRITUS SANCTI.
tuSj multa dicit Philosophus in Ethicis », inter
quae dicit, quod fortis est qui non limet terribi-
lia, ct sustinet ut oportct Ijoni gratia. El Pauli-
nus, in epistola ad Ilieroiiymum, dicit : « Qui vere
fortis est, nec temere audet, nec inconsulte ti-
met.» Et hffic forlitudo se habet respectu ardui,
et mali pcenae, sccundum dictamcn naturalium
principiorum. Et tali fortitudine sustinet homo
pericula et Itesiones propter bonum virtutis.
Unde Augustinus narrat *, quod multi utilitatem
reipublicn3 propria? vil.'e preeponebant. Et Tul-
lius, dc Officiis, dicit, quod duo erant proecepta
Plalonis volentibus reipublicaj prodesse : pri-
mum, utihtatem civium sic tucantur, ut, quce-
cumquc agunt, ad eam referant, obhti commo-
dorum suorum; sccnndum priEceplum fuit, ut
totum corpusreipublicae curentprincipaliter, ne
dum aliquam partem tucantur, reliquas dese-
rant : et ideo hjec fortitudo ordinat hominem
ad finem, qui est infra limites naturae, ut patel.
, Est alia fortitudo, qute est donum Spiritus sancti,
• quas se habet rcspectu illius poenne secundum
dictamcn .supernaturalium principiorum legis
ffitcrnoe, sequendo Spiritus sancti specialem in-
spirationem, vel instinctum, quo moventur ali-
qui ad ultro sc oflerendum ad sustinenliam
prentB priedictte. Ex quo patet, quod donum
fortitudinis est habitus existens, sicut in sub-
jecto, in voluntatc, in quantum negotiatur circa
ardua, quo volunlas hal)ilitatur ad volendum
mortcm suslinerc pro defcnsione seu promo-
tione veritatis lidei vel morum, secundum di-
ctamcn lcgis tEternae, scqucndo Spiritus sancti
motivam inspirationcm. Ex consequenti tamen,
per ipsum donum fortitudinis bene se habet
voluntas respectu cujuslibet alterius ardufe
pcence, et mclius quam per aliquam moralem
veritatem. Et ideo per islam fortitudinom sancti
fcccrunt opera fortitudinis supcrhumano modo,
suslincndo talia cum gaudio ct cxultationc, ut
patet in Apostolorum Actis, ubi dicitur ' : Ibaiit
apostoli gaudmles, etc. Et ista fortitudo ordinat
et disponit ad finem supernaluralem. Ue hac
fortitudinc dicit Grcgorius in quadam homilia
sic * : « Fortcs facti sunt Sancti , tortores do-
mant, spiritum roborant, virtutibus coruscant,
terrcna despieiunt, ca-Iestia appetunt, occidi
possunt, flecti autem ncqucunt; nec sustinere
flagella per infirmitatcm metuunt, nec lasi un-
quam a veritate conticescunt. » Haec etiam for-
titudo instigationes ad malum fortiter retundit
et repellit, sicut dicit Augustinus svper Marcum,
et Gregorius in homilia ^ : « Apostoli mundi hu-
jus potestatibus conlrarie non praesumerent, nisi
eos sancti Spiritus forlitudo solidasset; » exempli-
ficando de Petro, qui magna auctoritate respon-
dit' : Obedire oportet Deo tnagis, quatn homirnbus,
jam Spiritu sancto confortatus.
CAPUT II.
Qualiter pcr hoc donum dies spiritualis in anima
oriatur.
Secundo videndum est, qualiter per donum
fortitudinis dics spiritualis in mente humana
oriatur. De quo sciendum est, quod cum isto
dono, sicut cum aliis donis prtedictis, Spiritus
sanctus sit et habeatur, qui ad modum ignis illu-
minat et inflammat, ut dictum est : ideo ani-
mam, quam inhabitat, illuminat, dum impetum
irascibilis, et concupiscibilis, ct aliarum passio-
num obumbranlium convivium animoe fortiter
rcprimit, et tencbras viliorum virilitcr cxpellit,
et ornatum virlutum omnium custodit. et omnes
partes mcntis confractis vectibus divino Soli pa-
tenter apcrit , ot dicit ' : Elevamini, portce mter-
nales, et introibit rex gloria:, fortis, et potens in
prmlio, qui ' illuminat omnem hominem venietitem
in huno mundum. De hac fortitudine dicit Ambro-
sius, de (ifficiis^ : « Non mcdiocris virtus animi
est fortitudo, quae sola defendit ornamenta vir-
lutum omnium, et justitiam custodit, et qute
implacabili pr.Tlio advcrsus omnia vitia decer-
tat. lavicla ad labores, fortis ad poricula, rigi-
dior adversus voluptates, avaritiam fugat tan-
quam labem quamdam, qute virtutem efTemi-
nat, ct sic nicntem obtencbrat. «> Scd necesse
cst vidcre, quae sint portae animae, per quas di-
vini radii animamingrediuntur, et qualiter per
donum fortitudinis apcriantur.
De primo notandum est, quod tres porlae
mentis sunt tres potenliae, scilicet mcmoria, in-
lclligcntia, et voluntas, secundum quas homo
ad imagincm et similitudinem Dei crcatus cst,
quas potentiffi convenienter dicuntur portaBreter-
iiales, quia aeternitatis sunt capaccs, co quod
imago Deo in cis consistit, ut dicit .\ugustinus,
de Trinitate '". Has portas Spiritus sanctus per
' Arist., Ethic, lib. III , c. vii ct ix. — > Aug., dc hora. .\xx, post mcd. — « Ad. Apoat., v, 29. — ' Psal-
Civit. Dei, lib. V, c. xvii. — ' Act. Aposl., v, il. — xxili, 7, 8. — ' Joan., i, 8. — » Ambros., de Offic.,
' Greg., in Evan(j.,\iOva. xxvn, circa med. — » Ibid., lib. I, c. xixix. — '• Aug., de Trinit,, lib. IX et seq.
Trcsani-
ms po-
sunl Ircs
PART. II. SECT. IV. CAP. II
fil5
donum fortiludinis aperit, dum eas per forles
conatus adreterna converlit, jamatemporalibus
aliqualiter elevatas. Unde, appropriate loquendo
secundum appropriationem Auguslini, de Tnni-
tate : primo per donum forlitudinis, porta mcmo-
rialisaperitur Palri a?terno, dum forti conatu a
lemporalibus abstractam et elevatam, et divinis
beneficiis gratificatam, in Patreincipitjam dele-
ctari, et gratias agere de Filii consubstantialis
datione, et de Spiritus sancti missione , et de
oranibus aliis beneficiis, ut dicat illud Psalmi ' :
Memor fui Dei, et delectatus sum. Quod cxpo-
nens Gregorius, super Job, dicit ^ : «Qui de tem-
poralium amissione non lugeo, de temporalium
abundantia consolari non possum, quasi de um-
braj sed cum memor fui Dei, delcclatus sum,
quia auctor mei, quem adhuc viderQ non valeo,
sola memoria delectat, quod sine lumine esse
non poterat. » Sequitur: n Exercitaius sum con-
tinua meditationis meae apertione divino Soli :
et dcfedt spiritus meus , scilicet superbiae tene-
brantis et caacantis : et divinus illuxit, quia
quanto Spiritus sancti virtus in nobis fortificatur
et proflcit, tanto noster spiritus deficit. Et tunc
in Deo plene proficimus , cum a nobis plene
defecerimus, » ait Gregorius '.
Secundo, per donum fortitudinis porta intel-
lectualis aperitur Verbo a;tcrno sive Filio, dum
eam forti conatu aclaniore et sollicitudine tem-
poralium constrictam abstrahit, et ad auditio-
nemVerbiOei convertit, etinstructionem,etfidci
ejus receplionem, et prceccptorum ejus observa-
tionem: quia, sicutdicitAugustinus*,«Sapientia,
quae est Filius Dei, non cessat loqui occulta in-
spiratione ad intellectualem creaturam, ut ad se
convertatur, et sic salvetur. » Et valde necesse
esf, ut se homo ad lumen sapientice convertat;
quia, sicut dicit Augustinus '^, de Libero Arbitrio,
« avertentes se a lumine ad umbram carnalita-
tis, continue obtenebrantur, in tantum quod
non possunt videre eliam quod summe bonum
est, et malum reputant quod etiam in se bonum
est. » Sicut ergo isti obtenebrantur et sunt in
nocte, ita illi illuminantur et in die sunt; quia^
sol refulget in clypeos atireos, id est, in puros ani-
mos, et ideo fortitudo gentium crecarum, id esf,
irrationalium virium, dissipata cst.
Tertio, per donum fortitudinis porta volun-
' Psal. Lxxvi, 4. — ' Grcg., Sloral., lib. XVIII,
c. XXIV. — 3 iijiji^ ii{j_ j^xil, c. XIV. — ' Au2 , flc
Gen. ad lill., lib. I, c. v. - " Id., de Lib. Arb., lib. II,
c. XVI. — 6 1 mch., VI, 39. — ' Aiig., de Morib. Ecch,
tatis aperitur Spiritui sancto, id est, amalori
seterno, quia, sicut dicit Augustinus, libro de
Moribus EnclesicB "^ : « Fortitudo est amor omnia
propter Deum facile perfurons. » llle ergo fortis
amor aperit voluntatem Spiritui sancto, dum
eam omnem carnalitatem fortiter vincere facit,
ifa ut ctiam seipsam (a) contcmnat, et omnes
delectationes hujus vila; forfiter extinguat. Ex
tunc cnira nihil resistit Spiritui sancto. Unde
Gregorius in Moralibus dicit sic' : « Juslorum
forlitudo cst carnem vineere, propriis volupla-
tibus contraire, delectationes vitfe pra^scntis ex-
tinguere, hujus mundi aspera pro feternis prae-
miis amare, prosperitatis blandimenta conlem-
nere, adversitatis metum superare. » Confraclis
igitur istis vectibus ferreis voluntalis et amoris
per donum fortitudinis, feternus Sol ingrediens,
et' Iripliciter exurens montes mentis, igncos radios
exsufftat. Sol iste divinus tripliciter esurit mon-
tes secundum tres horas dieifortitudinis, scilicet
mane, meridie, et vespere, quaj accipiuntur se-
cundum tres gradus fortiludinis. Primo enim Trcs
donum fortitudinis facit mane diei spiritualis, ^^°^°l^^
quando se extendit ad gradum fortitudinis po- timdinia
lilicffi. Politica autem fortitudo, ut dicit Macro-
bius de Somno Scipionis '^ est mentem supra
raelum periculi erigere, et nihil nisi turpia for-
midare. Quod utique perfectius facit fortitudo
ut donum est, ut palet ex Aclibus ia apostolis,
ubi dicilur ", quod gaudcntes ibanl a conspectu
concilii. Gaudium aulem causat serenitatem men-
tis, id est, lucem. De Iioc potest exponi illud
Psalmi '- : Mane astabo tihi, etc. Secundo donum
fortitudinis facit meridiem diei spiritualis,
quando se extenditad gradumfortitudinis,prout
est virtus purgatoria. Forlitudo autem purga-
toria, ut dicit Macrobius ibidem, est animam
non terreri corpore patienlc. Quod utique per-
fectius facit fortitudo ut donum est, ut patet per
sanctum Andream,quitotocorde gaudens desi-
derabat poenam crucis. Et Agatha quasi ad epu-
lasinvitata '^, etc. Ilicum sponsa"' desiderabant
Christum sequi adcubitum(6)crucis in meridie,
id est, in fervore charitalis. Tertio donum forti-
tudinis fucit horam vesperlinam diei spiritualis,
qiiando se extendit ad gradum fortitudinis,
prout est purgati animi virtus. Fortiludo autem
c. XV.— » Greg., Mornl., lib. VII, c. viii, in princ —
» Ecc/i., XLlii, 4. — '» M.ic.-ob., iii Somn. Sjip., c. viii.
— " Acf. Apoit., V, 41. — '3 Pt-n/. V, S. — " Olf.
S. Agalh., Resp. ii. — " Car,t., i, G.
(«) Cat. edit. seipsuin. — (b) L-g. cubilo.
616
BE SEPTEM DONIS SPIRITUS SANCTI.
purgati auimi , ut diclt Macrobius ibidem , est
passiones non vincere, sed omnino ignorarc :
quod ulique perfeclius facit fortitudo, ut donum
est, ut patet in illis, qui possunt dicere cum
beato Job' : honcc deficiam, non reccdam ab inno-
centia mea : nerjue eniin reprehendit me cor
meum in omni vita mca : ciuod oslcndit fortitu-
dinis consummalionem. Factum cst igitur - ve-
spere ct mane dics quarlus.
CAPUT III.
Quale convivium per hoc dormm animce
prmparetur.
Tcrtio videndum cst quomodo donum forti-
ludinis nienti humaucB in die suo convivium
ppirituale praeparet, et convivantes disponat ad
omneni veritatem. De quo notandum esf, quod
slcut Gregorius in Moralitus dicit ', « fortiludo
in die suo convivium facit, dum adversa non
metuit, trcpidanti menti cibos confidentiaj ap-
ponit. Necessilatem hujus refectionis ostendit
Glossasuper Matthocum, qu;p videtur accepta dc
libro Augustini de Sermone Domini in monte, ubi
dicitur : « Quia nondum Dei visione fruimur,
cibus in via est nobis necessarius ut quandoque
ad paliiam veniamus; et ideo panem petimus
ad quem ncmo pervenit sino Spiritu sancto in
dono fortiludinis, quiaubi fortitudo, ibiest esu-
ries justitiic. iKternus cnim cibus animffi plcni-
tudo cst justitioe; et quotidianus, cum quotidic
illam csurientes implemus. n Ilicc ille. Igitur
vidcmus qualiter douum fortitudinis in menlali
convivio operetur, ct relicial vires convivantcs.
I)c quo scicndum est, quod sicut dicit Tullius
• primo libro Hhetoriae, fortitudinis, ut est virtus
. humana, quatuor sunt parles, scilicet fidentia,
magnificentia, patientia, ct perscverantia. l''i-
dentia, sive fiducia, convivantes, de convivio
inchoato usque in fiuem, ccrta spe assecurat.
Magnificentia vcro in convivio, ut decet, admi-
nistrat. rcrscverantia convivantes ad slabilem
mansionem invitat. Patienlia aulem convivantes
confortat el quietal.
a. Fideutia igitur, ut est virtus humana, convi-
vantes de convivio hic assccurat, hic inchoat
amicabiliter, et de fine consummando liic tem-
poralitcr ct delcctabilitcr assecural. Unde Tul-
lius ubi supra dicit : « Fidentia esl ccrta spes
animi,perduccndi in finem rem inchoalam. »
' Job, X.XVU, .S. — ^Gen., l, 19. — ' Greg., Moral.,
lib. 1, c. XVI. — ' I }>etr., i, 4. — 5 Prov., jiV, 15. —
Scd fidentia, ut est ex dono fortitudinis, quod est
donum Spiritus sancti, convivantes, de convivio
temporahtcr inchoato, assecurat de fine con-
summando feliciter, et possidendo (eternaliter.
De hac fidentia Petrus dicit ' : Iknedictus Deus et
Pater Domini noslri Jesu Christi, qui secundum
7nagnam misericordiam suam, rcgeneravit nos in
spem vivam, per resurrectionem Jesu Christi ex mor-
tuis, in hcereditatem incorruptibilem, incontamina-
tam ct immarcessibilem , cojiservatam in calis, elc.
llccc fidentia convivantes dulciter reficit, quia ^
secura mens cst quasi juge conviiium. Hwc confi-
dcnlia cxpcllit a convivantibus omnem diffi-
dentiam; Psalmus « : Qui confidunt in Domino
sicut mons, etc.
Magnificentia vero, ut est virtus humana, et Magoi-
in convivio magnifice ministrat, et splendide, '°'^'*"
ut dccct. Indc Tullius dicit ibidem : « Maguili-
centia est magnarum rerum splendida admini-
slratio.sSed magnificentia, ut est e.\: dono forti-
tudinis, convivantes magnifice ditat, et conso-
lalur, et e.\altat. Unde Psalmista dicit : Magtiifi--
cavit Domimis facere nobiscum, facti sumus lcetantes.
Gregorius in Moralibus dicit* : « Deus hominem
magnificat, quia largitatc rationis ditat, quia
infusione graliiE visital, quiahonore coUaUe vir-
lulis exaltat. » Quibus anima maxirae reficitur,
quia magno anirao ct rationali nihil est ma-
gnum, nec satial eum nisi solus Dcus, qui est
immcnsus. Uudc Macrobius dicit : « Niliil esl
magnum praster animummagnum, uec tibi ma-
gno aliquid est magnum. » lloec igitur virlus,
quii! hominem sic magnificat, excludit vilium
oppositum, scilicet parviUcenfiam, quod a ma-
gnificentia debila et rccta facit deiicere. Lnde
opes et sumptus convivii non possunt mensu-
rari, quod in tam exccllcnti et solemni convivio
ficri non hcet.
Patienlia autcm convivantes confortat, ut est i'ai,cau«
virlus humana , nc proptor difficullatem immi-
nentium periculorura bujus vita; franganlur.
Unde Tullius ibidem dicit : « Patientia est, cau-
sa honcstatis ac utililalis, arduarum rerum
volunlaria ac diuturna perpessio. » Sed pa-
lientia, ut est cx dono fortitudinis, convivantes
non solum facit advcrsa voluutarie suffcrre, sed
et ut victores sine raurmure gaudcnler per-
transire, ut aposloli facicbant. Undc Cassio-
dorus, super Psalmos, dicit '■' : « Patientia vincit
advcrsa, non colluctando, sed sufTerendo; non
■ Psal. cxxiv
lib. VIII, c.
1. — ■> Psal. cxxv, 3. — • Greg., Moral.,
II, — » Cassiod., in Psal. xxii.
PART. II. SEGT. V. CAP. I.
617
murmurando , sed gratias agendo. Ipsa est,
qu8e fffices totius voluptatis abstergit; ipsa ost,
qufc limpidas animas Deo reddit. IkEC virtus
expellit vitia opposila a convivio, quai tran-
quillas mentcs confundunt, ut impatientiam,
discordiam, rixam, seditiones, et cretera talia
quae mcntis convivium molestant, ct pertur-
bant. )) Kt ba:c patientia periectius aniraam
relicit, quia perfectum opus habet. Unde Domi-
nus dicit ' : In patientia vestra possideiitis
animas vestras. fbi Gregorius dicit - : « Quid est
animas possidere , nisi perfecte in omnibus
vivere, cunctisque mentis motibus quasi ex
arce verilatis dominari ? )> Quod utique valde
animam consolatur et reficit.
Persjve- Pcrscverantia , ut est virtus humana, con-
rantm. yiy^g fortitcr ct stabilitat in bono , et conservat
in permanentia, usque ad convivii plenam con-
summationem, ut fit in via. Tullius, ubi supra,
dicit : « Perseverantia est in ratione bene consti-
tuta stabilis et perpetua permanentia. » Sed
perseverantia, ut est ex dono fortitudinis, con-
vivantes in convivio non solum perseverare
facit usque ad convivii temporaUs terminum ;
sed et introducit in convivium sine termino
8eternum, ubi estrefectio mentis excellentissima
et satietas, quiatunc ' ; Satiabor, cuin appanterit
gloria tua, ait Psalmista. Unde sanctus Ber-
nardus in cpistola dicit '' : « Absque perseve-
rantia, nec qui pugnat victoriam , nec palmam
victor consequitur. Ipsa enim est nutrix ad
raeritum, mediatrix ad prtemium, soror pa-
tientioe, constantife filia, amica pacis, amicitia-
rum nodus, unitatis vinculum, sanctitatis pro-
pugnaculum. » Sequitur: « Tolle perseveran-
liam, nec obsequium mercedem habet, nec
beneficium gratiam, nec laudem fortitudo.
Sola est enim cui ajternitas redditur, vel potius
quee ffiternitati hominem reddit , dicente Do-
mino ^ : Qui perseveraverit usque in finem, hic
salvus erit. » Haec ille. In hac perseverantia est
refectio dulcissiraa : nam idem verbum Domini,
scilicet, Qui perseveraverit usque in finem , salvus
erit, exponens Augustinus in libro de Yerbis
Domini; dicit ^ : « Cum perveneris ad tres panes
perseverando, hoc est ad cibum et ad intelli-
gentiam Trinitatis , habes unde vivas , et unde
pascas. Nec timeas ne tinias : non enim panis
' Luc, XXI, 19. — «Greg., Uorai., lib. V, c. xill. —
3 Psil. XVI, 15.— ^ Beru., Epist. xxvi.— * Matth., x,
22. — ■= Aug., de verb. Dom., serm. xxis, al. cv, u. 4.—
' Dion., de Ccel, Hier, — * Greg., MoraL, lib. I,
ill(! finietur ; scd omnem indigentiara tuam
flniet. » Ergo et omnem famcm affiigentem a te
expellet. Ex his igitur patere potest, quaUter
quatuor parles fortiludinis perficiantur (n) , ut
sunt virtutes humana;, per donum fortiludinis,
quia liabitus supernalurales perficiunt natu-
rales, ut dicit Dionysius '.
SEGTIO V. ">
DE DONO CONSILH.
CAPUT PRIMUM.
Quid consilium sit, et quid donum consilii dicatur.
Quintum donum Spiritus sancti , quotl facit
diem spiritualem in anima cl convivium, est
donum consilii, quod immediafe sequitur do-
num fortitudinis , ut Gregorius osiendit in
Moralihus, ubi dicit ' : « Valde fortitudo de-
struitur, nisi per consilium fulciatur. » Et An-
selmus '■>, in libro de Similitudinibus , dicit :
« Post donum forlitudinis, Spiritus sanctus do-
num consilii supcraedificat : quia cum mens
jam fortis ad operandura, quas pie timendo scit
esse facienda, suo experimento didicit (c) ex Spi-
ritu sanclo, quid de omnibus consulere debeat. »
Ex quo concludit quod post donum forlitu-
dinis, sequitur immediate donum consilii. Ad
majorem autera notifiam istius doni consilii,
sunt quinque notanda : prirao , quid consilium
sit, et .quid donum consifii dicatur; sccundo,
necessitas istius doni consilii declaratur; tertio,
differenfia inter consilia diviua, et propria, assi-
gnatur ; quarto, qualiter dies spiritualis ex dono
consiliiin anima oriatur; quinto, qualiter convi-
vium per donum consilii in anima prEeparetur,
Primo, quid sit consiliura, et quid donum
consiUi dicatur, vidcndura est. Et quia pro-
prium rationali creatur* est, quod per inqui-
sitioncm rationis raoveatur ad aliquid agen-
dum, vel non agendura, quee quidem inquisifio
consilium dicitur huraanura : unde Daraascenus
dicit '" : «ConsiUum est appefitus inquisitionis, a
ratione directus, de his qu;e a nobis sunt fa-
cienda vel non facienda. » Et Aristoteles in
epistola ad Alexandrum dicit, quod consilium
c. XVI. — •' Iino Eadmer., inter Oper., de Similit.,
c. cxxx, al. cxxxi. — '" Damasc, rfe f irf. O/^/Aoo?.,
lib. I, c. XXII, circa med.
(a) Cmt. edit. perficiuntur. — (4) Cc£t. edit. deest tit.
Sectio V.— (c) ItaEdit.Migne; Cat.edit. sui exp. ducit.
618
DE SEPTEM DOMS SPIRITUS SANCTI.
est ocnlns et cantio fulnrornm. Sed qnia inqui-
satio et ratio humana per se non sufficinnt
oomprehendere angularia omnia et contin-
gentja quas oocurrere possunt in nostris actio-
nibns, quae requinmtur ad conseculionem bea-
titadinis nostrte, quia ' cogilaH::nc<; atonahiim
smt tuKida, et iiMrla proTidentia: nnstnr, ul
dicitur in libro Sapientias: ideo indigemus in-
qoisitione oeniori, et directione nobiliori. scili-
cet divineL Tam inquisitio autem, quam direc-
tio, nobis in dono consilii a Spirita sanclo
eonfertur, qui'o»raHm csf artifcr, omnem AuV'»
wrhitesB.. OBwtfl prcfpi^ats; ideo talis inquisitio
et diiectio, a Spiritn sancto donata, consilium
gt dicitor, quod est dontuu Spiritus sancti. Sed
' non debet morere nos quod donum consilii est
res5>ectu ejusdem objecti, respectu cujns est
donum scienti» : quia hoc vemm est materia-
liter, non formaliter. l tromque enim donnm
est respectn acibilium per nos. sed differenter :
quia actns doni scientiaeest de talibos pnedictis
bene judicare, secundum regulas legis aftern» ;
sied actas doni consilii est secundum regulas
legis eetems bene inrenire qus ardna sunt per
nos agenda, et quae fusrienda, ad obtinenda ea
quae conferunt ad Tilam aftemam , et non prae-
cipitanter agere. Onia , sicnt dicit Gregorius in
HifniJibvs * : » Spiritus sanctus dat contra pras-
cipilationem consilium , cui opponitur preecipi-
tatio. * Inde Sapiens dicit * : Si»?c consiVio nihil
fariof, ef jxi.sf fnttvm non pctnittltis. Ex his igitur
pat»e potest, quod donum consilii est habitus
a Deo infnsus, ex quo secundum consilium
Spiritos sancti moTemur ad operationes bonas,
quarum non esl delerminata Tia qualiter sit
agendum, eo qnod non uniformiter semper
fiendae sunt. De talibus enim oonsiliamur, sicut
dicit Pliilosophus ' in Ethicis.
CAPIT U.
Qua sii dord confihi ncccssifas.
Secundo Tidendnm est, quae sit necesatas
hujus doni, scilicet consilii. De hoc nota Grego-
rium in lloralibus, ubi dicit ' : « Qui sine consi-
lio TiTunt , se prapcipitationi et fortunae tradunt
praecapites [a]; Tjtam suam negligunt, dum
transitoria inconsulte appetnnt , dum jtterna
non intelligmit, Tel intellecta conlemnunt, dum
' Sa^, u, Ji. — = Sap., TU, 21, 23. — ' Greg.,
iloral^ Mb. 11, c. TU, aoU med. — ' EkU., nxii,
»i. — » ArisL, Etldc^ lib. 111, c iiL — * Grcg.,
exilium et miseriam suam non cognoscunt,
quia c,<pci : ideo nec consilium habere sciunt,
et ideo merito tales in insipientia sua peribunt.
Sed e contra , inquit Gregorius ' , electorum
mentes dum cuncta transitoria nulla esse cons-
pioiunt,ea ad qu.<e sunt eonditae eiquirunt Cum-
que eorum satisfactioni nihil extra Deum suffi-
cit, ipsa inquisitionis sive consilii esercilatione
illorum cogitatione fatigala, in conditoris sui
specie et contemplatione requiescere quaerunt.
Sequitur : « Inusquisque eorum adhuc in
mnndo corporc positus, mente tamen eslra
mundum surgit, eramnam esilii. quam tole-
rat, deplorat, et ad sublimem patriam incessa-
bilibus se amoris stimulis escitat. Lnde invenit
salubre consilium, temporale hoc despic^re,
quod percurrit , et quo magis crescit consilii
scientia, ut pentura de^rat, eo angetur dolor,
quod necdum ad mansura siTe stema con-
tingat. Et ideo solerti consilio infigit mentem,
el caute se in omni aclione circumspiciendo
considerat, Et ne ei re, quae agitur, repentinus
finis et adTersus surripiat, hunc prius molliler
posito pede cogitationis paJpat , et pensat : ne
in his qas agenda sunt, praecipitatio impellat;
ne praTa pcr concupiscentiam aperlo bello su-
perent : ne rectaper inanem gloriam insidiando
supplantent. » Seqnitur : « Et mens clecti cujus-
libet. quo magis per consilium viTcre nititur,
es angusti itineris dolore fatigatur. » Hsc ille.
Ratio istius ultimi dicti o^t, quia consilia Dei
sunt perfectissima : Talent enim ad Titandum
omne malum, et ad consequendum omne bo-
num perfectissime, et ideo ducunt per ilinera
arctissima. Arrfa csf enim » via guct ducit ad
patriam ^l^ , ut Christus dicit. Arclie autem vije
ut plurimum sunt rectiores et bre%iores, quam
latffi. Perfecti autem Tiri stimulis amoris agitati
Tehementius amplectuntur, ut perfectius et citius
inveniatur quod amatur , et creditur , et quae-
ritur. Istis consiliis optimis anima devota fuit a
Spiritu sancto inspirata et instmcta, quando
post inquisitionem Dei, in lectulo corporalis
commodi, et non inventi [>,], dixit » : Surgam,
circumibo (') ciritatem, et per ri\xis ef plateas
gyaram quem diligit cmima mea. Origenes allo-
quens animam illam, ait : « 0 te dementem et
Tesanam, quas omnia moTentem immota qussi-
iloral., IJb. I, c. II. ■
» CtaU., m, 2.
Ibid.
ilatth., Tii, U. —
(o) Cat. edil. prsecipitanles. — (6) Vulg. tiltm.
— (e) Al. inrenlo. — (rf) Vol». drewio.
PART. n. SECT. T. CAP. in.
^, . „ , . >^ , reEpflndet, et se :^MiSem eft «■
» Bea, <k tenrr. Vom^ sem- i :i , aate a«J. — «ea Sb. - ' Zto., LTir. 3, t. — » fcn
.7^. Trn, «. — • Beni., aip- Ceat., sesm. ixa, x)am^ seca. in. — » jtaat., x, 2. -
i:a oiLt. lagO. — Oet. «£L latfris. ^' Loc^ xtol, 12.
DE SEPTEM DONIS SPIRITUS SANCTl.
Consilia
ostendit. Unde Augustinus , libro Confessionum,
parum ultra medium, dicit' : « Domiae, omni-
bus consulentibus te, simulque audientibus et
diversa consulentibus , tu liquide rcspondes,
sed non liquide omnes audiunt. Omnes unde
volunt, cousulunt te; sed non semper quod
volunt, audiunt. » Sequitur : « Optimus minister
tuus est, qui non magis meretur hoc a te au-
dire, quod ipse voluerit; scd potius lioc velle,
quod a te audierit. » Ha?c Augustinus. Ratio
liujus est, quia ipse solus scit quid nobis neces-
sarium est, et quid nobis espedit, et ideo magis
debemus sequi consilia sua, quam nostra, tan-
quam oplima. Dicit enim Augustinus contra
FMistum ', quod consilium Dei est super omne
consilium creaturae, et ejus consilium omnibus
consiliis pr.-eferimus, sicut ct lidem cvangeli-
cam omnibus ha?reticorum disputalionibus an-
teponimus. » Consilia enim divina valent ad
omnia mala declinanda, et omuia bona con-
sequenda, sicut in consiliis evangelicis patet,
i;t idco sunt sollicitc audienda et studiose obser-
vanda.
Sed qua?ris, quaUter consilia divina audien-
da? Respondeo, quod sunt consilia a Christo
dicta; sunt consilia a sanctis doctoribus seripta;
et sunt consilia a Spiritu sanclo inspirata. Con-
silia a Christo dicla nemo potest audirc , nisi sit
e.x Deo. Inde Dominus dieit': QuiexDeoest,
vcrba Dei audit : imrpter hoc vos iKn auditis, quia
cx Deo 110)1 estis. Ex Uco autem sunt , qui quan-
lum ad intellcctum sunt aliquibus luminibus
divinis illumin.iti , et quantum ad allectum ali-
quibus alTeelionibus divinis calefacti, el a Patre
tracti. Consilia a sanctis doctoribus scripta nemo
potest audirc , nisi cui Christus apcrit sensum ,
sciheet interiorem. Unde in Luca dicitur * : Tunc
aperuit illis seiisum, ut inleUigerent Scriptiiras.
Habet enim anima sensus interiorcs , ut dictum
est , sicut et exteriores. Et illos sensus Dominus
aperit pcr cxperientiam, qu.e est intelligenti:e
magistra^ ul dicil llugo. Unde el Bernardus"
exponens dictum verbum , scilicct Aperuit illis
sensiim, dicit sic : « Cum enim Scripturarum in-
teviorem sensum , et veritalem miraculorum et
sacramentorum Dei coepimus, non solum intel-
ligere, sed et quadam, ut ita dicam, cxpcrien-
' Aug., Confess., lib. X, c. xxvi. — ' Aug., cont.
Faust., lib. XXVI, c. vi. — > Joan., vni, 4*. — * Luc,
X.XIV, 45. — » Hup;., 1« lib. de Ca:lest. Ilier., vi. —
'^ Imo GuiUelm. ubb. S. Thpod., ds Kal. et dign.
amor. Dii\, c. x, posl mcd., iuler Opcr. S. Bern. —
tiae manu palpare et tractare , quod non fit nisi
quodam conscientiaj sensu ; tunc apernit nobis
sensum, ut Scripturas intelhgamus. » Consilia
autem a Spiritu sancto inspirata , nemo audire
potest , nisi haljcat aures interiores. Unde Do-
minus dicit' ; Qui halet aurcs, audicndi, audiat
quid Spiritus dicat. De hoc Gregorius dicit.super
Ezechiekm * : « Non aures corporis , sed mentis
quffirit Dominus. » Et Haymo, exponens illud
ibiJem vcrbum, dicit : « Carnis auris ad audien-
dum tantum consislit; cordis vero auris auditu
.'■imul vel intellcctu viget. » Sed Kiehardus'-' :
«Aurcs audii»ndi habet, qui liabet sensum inlel-
ligendi et aireolum diligcndi, vel promerendi
ea qute consuluntur ct promittuntur, » ut supra
dictum est. Ilem consilia a Spiritu sancto iuspi-
rata sunt oceulta; sed tamen suii- cvidentiae ha-
lienl plura testimonia. Quod S. Bernardus os-
tendit in epistola ad Comilem,in qua dicit sic'":
« Cuiu mors animae peccatum sit, vita ejus slne
dubio justitia fidei est, quoniam " justus ex fidc
vivit. Justus aulem quis est , nisi qui amanti so
Deo vicem rependit amoris/ Quod non fit, nisi
revelante Spiritu sancto per iidem homini aeter-
nnm Dei propositum super salule sua futura.
Qu;e sauc revelatio non est aliud, quam infusio
gratiffi spiritualis , per quam dum facta carnis
mortificantur, homo ad regnum pneparalur,
simul accipiens in uno spiritu , et uude se pra;-
sumat amatum , ct unde redamct , ne gratis
amatussil. Ecce testimonium unum. » Sequitur:
« Hoc itaque est illud sacrum secretumque con-
silium, quod a Patrc Filius in Spiritu sanclo ac-
cipicns, suis, quos novit per eumdem Spirilum
justificandos, communicat, et communicando
justificat : quando id quisquc accipit ia sui jus-
tilicalione, ul incipial ct ipse cognoscere, sicut
cl cognitus esl , cum videhcct datur ct ipsi in
lestimouium prsesentirc aliquid de sua futura
beatitudine quemadmodum ab a^terno latuit ia
prsedcstinante , ct plenius appariturum in bea-
tificante. Dc qua tamen percepta jam suimet es
parte notitia, intcriiu quidcm gloriclur ia spe,
nondum tamen in plena securitale. » Sequitur :
« Quam miserandi sunt , qui ad tam jucundum
consilium justorum , nullum adhuc tenent sufB
vocationis testimonium '. » Sequitur : « li infeli-
ccs amatores sfficuli, male securi, quantum dis-
■ Matth.,xm,0;Apoc., li, 7, 11, 17, 29.-8 Grcg., ,„
Ezcck., bom., xiv, non longe a princ. — » Ricbaid.,
Frpos. in Apoc, c. v, lonpe post med. — " Bcru.,
Hpist. cvu. — » lioni., I, 17.
PART. 11. SECT. V. CAP. IV.
621
tat vestrum consilium a consilio justorum I
Procul dubio inter consilium utrorumque mag-
num chaos lirmatum est. Nam quomodo jusfus
longc se facit a consilio et concilio malignan-
lium, ita ' vec rcsurgent omnino iinpii in judicio,
iiequepoccatores inconcilio (a) justonm. » HfEC Ber-
nardus ibidem. His subtiliter et fideliter intel-
lecfis, apparet aliqualiter differentia intsr con-
silia humana et divina.
CAPUT IV.
Qualiter cx dono consilii dies spiritualis in anima
• oriatur.
Quarto videndum est, qualiter per donum
consilii dies spiritualis in anima oriatur. Circa
quod notandum est , quod Dionysius dicit '\
quod magnus iste sol est evidens divknoe boui-
latis imago , totus splondens , semper lucens ,
et omnia luminis sui capacia illuminat, quan-
tum in se est, et mensurat dies et horas totius
nostri temporis. Sic sol divinus Spiritus sanctus,
septem radiis donorum tam fulgidis quam fer-
vidis , causat diversos dies et horas spiriluales
in anima , ut dicit Gregorius ^ in Moralibus, ubi
dicit, quod donum eonsihi facit alium diom ,
quam alia dona. Et esemplificat de omnibus.
Ouxsit Dies enim consilii ost illuminaUo quredam men-
lm< "'"' ''^' ^'"^ convivantes faciat caulos, ne in aliquo
periculo preecipitentur, et ut omnia prudentcr
et ordinate operentur. Unde consilium dicitur
oculus et cautio futurorum , ubi supra. Qui am-
bulat inhac die, non olTendit. Mane autem hu-
jus diei oritur ab ceterno radio , et proposilo
divina; volunfatis, se menti humanoe manifes-
tantis per radios inspirafionis : ex quilms mens
inspirata exurgit , ad conformandum se volun-
tati divinas , secundum quod inspiratur a Spi-
ritu sancto, et dirigitur a sapientia incrcata,
quae'" attingit a fine usque ad fiiiem fortiter, sua-
viterque disponit omnia. A consilio istius mira-
bilis consiliarii, et voluntate, nunquam rece-
dendum est. Unde in Ecclesiastico dicitur '^ : Fili,
audi et accipe consilium mcum , et ne abjicias
illud. Fili, inquit Sapientia, audi consilium meum,
quantum ad intellectum; accipe, quantum ad
affectum ; et ne abjicias, quantum ad effectum,
ut dicas cum Psalmista' : Mane astabo tibi.
ad consilia tua sollicite inquirenda : Et videbo ,
vcraciter inlelligendo (6) : ex his quod tibi
placeat vel displiceat, fideliler exequendo. Scd
quaj cst voluntas Dei , cui jubemur conformare
no.stram voluntafem? Respondet Cfcsarius in ^,^,^*,^*'
epistola ad Donatum, ubi dicit sic : « Voluntas oei.
Dei ost, quam Christus fecit ct docuit : humili-
tas in conversatione , stabilitas in fide , in ver-
bis modestia , in factis justitia , in operibus mi-
sericordia , ia moribus disciplina , injuriam fa-
cienti non nocere, et illatam tolerare posse,
pacem cum omnibus tenere , Crucifixo fortiler
assistere , charitati ejus inscparabiliter adhae-
rere, Christo nihil prceponere, quia nec ille no-
bis quidquam praeposuit. » Mane igitur astabo
tibi , et videbo , quoniam non Deus volens iniquita-
tem iu es.
Meridies autem hnjus diei clara et fervida ^ieri.Kes
procedit ex dono consilii, prout intollectum ve-
ritate illuminat, ct afleclum charifafe inflammat
ad inquirendum el observandum praeclarissima
prcecepta Domini Jesu. In quibus convivanles
maxime inflammantur et illuminantur, quia'
prwceptum Domini lucidum , illuminans oculos ,
ait Psalmista. In istorum prcecoptorum et consi-
liorum observanfia sancfa Trinitas mentes ami-
cabibler visitat, et dulciter inhabitat. Unde di-
cit Domiaus " : Qui diligit me, sermones meos serva-
bit, et Pater meus diliget eum, et ad eum veniemus,
et mansionem apud eum faciemus. Yoniet ad nos
Pater visitando memoricam, et excitando ad ope-
randum; Verbum Patris, illuminando intellec-
tum , seu intelligentiam, ad clare contemplan-
dum; Spiritussanctus, voluntatem inflammando
ad duloiter amandum. Mansionem autcm fa-
ciunt apud nos : cujus rationcm assignat Gre-
gorius in EomiUis , dicens ' : « In quorumdam
corda venit Deus, et mansionem non facit, quia
sic Deum recipiunt , ut tamen tempore tentatio-
nis ab eo recedant. In quorumdam vero corda
venit , et mansionem iacit , quia sic cos amor
divinus penetrat , ut et tempore tentationis non
recedant ab amore. Ule enim vere amat, cujus
menfem delectatio prava cx consensu non su-
perat. Qui autem '" in charitate manet, in Deo ma-
net , et Deus in eo. De hac mansione in Vrover-
biis dicitur " : Delicim mece esse cum filiis hominum.
Tunc " in meridiano exurit terram Sol divinus.
' Psal. 1,5. — ^ Dion., de Div. Kom., c. iv. — 'onge a princ. — '» I Joan.,- iv, IG. — " Pro
> Grcg., Moral., lib. I, c. XVI. — ' Sap., viu, 1. — 31- — '^ Ecdi., XLUl, 4.
> Eccli., VI, 24. — ' Psal. v, 4. — ' Psal. xviii, 9. — (a) Caet. edit. consilio. — (6) Suppl. Qmnh
' Joan., XIV, 23. — » Greg., in Evang., hom. xsx, non Deus volens iniquitatem tu es.
., VIU,
622
DE SEPTEM DONIS SPIRITUS SANCTI.
0ni8 3it Vespera vero hujus diei spiritualis consum-
"'Pf." mativa donum consilii causat in anima, dum
consilii. '
eam inclinat ad inquirendum et sorvandum di-
vina et perfecta consilia , a Domino tradita in
evangelica historia. Dc quibus consiliis Grego-
rius in Moralibus dicit ' : « yuidam prcecepla
legis generalis virtute perfectionis suae trans-
cendunt : qui nequaquam hoc solum, quod
cunctis divina vox praecepit, implere conteuti
sunt ; sed praestantiore desidcrio plus exhibere
appetunt, quam in prsecoptis generalibus au-
dire poluerunt. Quibus Dominlca voce dicitur - :
Vos qui reliquistis omnia , et secuti estis me , cen-
tuplum accipietis, » elc. « Tales, inquit Grego-
rius ibidem, cum Christo regnant, et judica-
bunt , ct non judicabuntur.» Sequitur : « Paucis
enim dicitur, et non generahter omnibus, illud
quod adolescenti divili dicebatur ' : Si vis per-
fectus esse, vade, et vemle omniaqua: habes, et da
pauperibus, et habebis thesaurum in calo, et veni ,
et sequere me. Paucis dicitur, quia non omnibus
tanta perfcclio donatur : ex quo per observa-
tionem consihorum quasi in vespera diei spiri-
tualis consummatur. Uatio hujus esl , quia per
hffic consilia perfeclissima, gradatim ascenditur
usque ad summos apices virtulum cousumman-
tium, ut simus * perfecti , sicut et pater jwster
ccekslisperfeclus est. Kt quanlo haec consiliasunt
perfectiora, tanlo luniiniosora , et diem spiri-
tualem menlis magis perlicicntia, vel consum-
manlia. De gradibus istorum consihorum, ct
perfectione eorum , Chr3-sostomus loquens, ubi
Dominus tradit hsec consilia perfectissima, dicit
sic ' : « Vide quot gradus ascendit Dominus, et
qualiter nos in ipsum virtutis vcrticcm statuit ,
cum ostendit, quod primus gradus est non in-
cipere injuriam a quacumque occasione, vel
contra quemcumquc ; secundus est quibuslibet
malis nuUo modo vindicari ; tertius gradus est
non facere vexanti quoe quis ab eo passus est ;
quartus est exponere seipsum ad patiendum
mala illata ; quintus, amphus pncbere (a) quam
ille vult, qui fecil mala; sextus, non odio ha-
bere eum, qui talia mala infert; septimus, di-
hgere eum, qui ha;c mala operatur; octavus,
benefacere ei, qui tantis malis oilendit; nonus,
orare pro illo, qui in malitia sic obstinatus est. »
Et ad ista principalia reducuntur aha consiha
evangelica. Sequitur : « Et quia magnum erat
' (irep;., Mornl., lib. XXVI, c. 3
' Slalt/i., XIX, 28. — 3 IbUl., 21. —
— » Chrysost., t« Matth., Uom. xvnj,
, post med. —
Mall/i., v, 48.
, 4. — ' Aug., de
consilium , pra»clarum praemium subdit dicens,
quod tales similes erunt Deo. » Unde Dominus
dicit : Ut sitis filii jiatris vcstri , et perfecti, sicut
et pater vester caelestis perfectus est. Et Augusti-
nus, in ILbro de Sermone Domini in monte, dicit' :
« Ex iUa regula intelligendum est, quod hic
dicitur,de qua Joannes dicil ' : Dedit eis potesta-
tem filios Dei fieri, non natura, sed prtecepto-
rum ct consiliorum observantia. »
CAPUT V.
Qualiter convivium per donum consilii in anima
prcBparetur, et de tribus consiliariis qui dicuntur
principates inter convivantes, quce sunt tres
animcB potenticB.
Quinto videndum cst, qualiter Spiritus sanc-
tus pcr donum consilii in die suo, et illumina-
tione sua, conviviumspiriluale iniliet in mente,
et pcrliciat. Circa qu;c duo sunt videnda : pri-
mo , quahter famiha mentis ot convivantes se-
cundum dignilatem suam ordinentur, et in
convivio locenlur ; sccundo est vidcndum , ubi
donum consihi convivium suum celebret, et
quas fercula ministrentur.
De primis, scilicet, qualiter famiUa menlis
et convivantes in convivio secundum dignila-
tem ordinentur et locentur, sciendum est, quod >
sicut dicitur iu libro de Bpiritu et Anima ', ut
supra dictum est : « Nobilis creatura est anima. e
Civitas namque Dei est , de qua tam gloriosa ^
dicta sunt, scihcet quod ad imaginem et simi- i<
litudinem Dei facta csl. El quia nulla est civitas
absque populo, disposuit in ea conditor noster
populum triplicis gradus, id esl, sapientes ad
cousulendum, militcs ad pugnaudum, artilices
ad ministrandum et operandum. » Sequitur :
« Cives hujus civitahs sunt naturales et ingenili
animsE vigores, tanquam inchgenoe. Quorum
distincti sunt gradus : aUi superiores, alii me-
dii, aUi inferiores. Superiores sunt intellecluales
sensus; medii, rationales ; intimi , aniraales.
Quorum hujusmodi diUercntia est : animales
sivc sensuales , vcl sensibiles , appetunt visibi-
lia; raUonales discernunt et discretionis oculo
asperuantur mala , ct eligunt boua ; intellec-
tuales vero pertrahunt ea ad divina. » Sequitur :
« Intellectuales ergosensussunt tanquamanimae
consiUarU, dicentesei' : Deum time, et mandata
scrm. Dom. in Monle, lib. I, c. xxili, u. *S.— './0««., 1,
12. — ' de Spir. el Anim., c. xx.xvii, iiiter Oper.
S. Aiig.— » Eccle., xii, 13.— (a) Cat. edil. se tribuere.
PAIIT. II. SECT. V. CAP. V.
623
ejus observa. Hoc enim est omnis homo, id est totus.
Rationales sunt milites, qui hostes, puta concu-
piscenlias (n) impugnant per arma jastiti;e. Aai-
males sive sensibiles sensus, sunttanquam rus-
tici et artifices , qui corporalibus rudimentis
insistunt , et corpori necessaria ministrant , ut
infra patet. » Sequitur : « Hanc triplicem vim
animfE, idest, inlellectualem, rationalem, et
sensualem, vocant parles animre non integra-
les, sed virtuales, quia potcntice ejus sunt. »
Haec omnia praidicla sunt in libro de Spiritu et
Anima. Inter familiam intcUectualcm possunt
locari et ordinari habitus infusi, ut iides, et spes,
et charitas ; qui njultum ornant convivium
menlis. Inter familiam rationalem locantur, vel
possunt locari babitus acquisiti, ut prudentia,
temperantid, forlitudo et juslitia ; qui viriliter
repellunt vitia. Inter familiam sensualem locan-
tur habitus innati, vel etiam passiones aliquae,
ut amor et odium, dolor et gaudium, et sensus
interiores et exteriores, secundum aliquem mo-
dum; quos donum consilii mediate vel imme-
diate modificat, ut infra patebit. Et sic patere
potest ordo et dignitas hujus familioe; sed de
ministerio eorum infra dicetur.
Docum Secundo vidondum est, ubi donum consilii
ub" ran- convivium suum celebret , qu£e fercula in illo
^'ivium ministrentur. De quo sciendum est , quod con-
CB tbret. yiyimjj consilii nusquam convenientius cele-
bratur, et quietius, quam in tabernaculo fasde-
ris, sive in secreto mentis, ubiconsilia in silen-
tio tractantur, in veritate masticantur, et in amore
incorporantur, ctin operis executione consum-
mantur. Hoc satis expresse innuitur in libro
Numerorum, ubi scribitur \ quod Moyses in re-
bus dubiis, ad consulendum Domiuum, relictis
turbis, crebro revertebatur et intrabat laberna-
culum, ubi Dominum consuluit, et consilium
recepit : quod postea populo proposuit, et sic
fieri jussit. Hoc verbum exponens Gregorius in
Moralibus, dicitsic ^ : «Ad tabernaculum redire
et intrare, est postpositis exterioribus tumulti-
bus secretum mentis intrare. Ibi enim Dominus
consulitur ; et quod foris agendum est publice,
intellectu intus silenter auditur. Et tunc vocem
Dei, quasi per occultam inspirationem, audiunt,
dum in medifatione mentis se a carnalibus sen-
sibus abstrahunt. » Haec ille. Primo igitur in-
' Num., XX, 6, etc. — * Greg., iloral., lib. III,
c. XII. — > Psal. Lxxxiv, 9. — > Richardus, de
Contempl., lib. IV, c. xv. — s Ose., u, 14. — ' Psal.
Lxxxiv, 9. — ' Psal. Lxxv, 3. — » Leo, de Naiiv.
grediantur consiliarii, seilicet scnsus intellec-
tuales , tanquam superiores et digniores , ut
memoria, intellcctus et volunlas, rcliclis foris
turbis tumultuantibus, a Domino in silenlio
audiant consilia, et in veritate inleUigant, et
in charitate operando perficiant. Et primo me-
moria ab omnibus evacuata et purgata, ingre-
diatur tabernaculum , id est, mentis secretum,
et dicat cum Psalmista ' : Audiam quid loquatur
in me Dominus [Deus. De hac auditione dicit Ri-
chardus * : «Sic Deus auditur per rcvelationem,
donec voce ejus paulatim invalesccnte, tota per-
strepentium [turba et tumultuatio sopiatur, so-
laque ipsius vox audiatur, donec omnis illa
tumultuantium turba dispareat, solusque cum
sola remaneat. » Haec ille. Tunc adductae (b) ^in
soliiudinem loquitur ad cor ejus, ut dicit Oseas.
Sed quid loquitur? Dicit Psalmista ' : Loquetur
pacem in plebem suam. Sed quare magis pacem,
quam omnia alia? Respondeo, quia ubi pax
non habetur, nec dulcedo divinorum consilio-
rum gustatur, nec vox ejus auditur, nec convi-
vium in menle cum Deo habetur, quia ^ in pace
factus est locus ejus , secundum Psalmistam. Un-
de Leo Papa in uno sermone dicit' : « Vera pax
est a Dei voluntale non dividi, et in his qute so-
lius Dei sunt, delectari. Quandoenimsensualitas
nulla parle resistit voluntali , et voluntas nulla
parte contradicit rationi , et ratio regulatur lu-
minefidei; tunc est serenitas mcntis, et tunc
est in nobis » regnum Dei , ut dicit Dominus.
Ideo pax ralionabiliter pramittitur. liegnum au-
tem '" Dei non est esca et potus corporalis, sed
justitia, pwx, et gaudium in Spiritu samto, ait
Apostolus : justitia rectificans judicia rationis ,
pax tranquillans imperia facultatis, gaudium
adimplens desiderium voluntatis. Non est au-
tem delectabilior refectio , quam voluntatis ob-
lectatio. De hac refectione memorias , tanquam
expertus, dixit David in Psalmo " : Memor fui
Dei et dekctalus sum, et sequitur : Et dcfecit spi-
ritus 7neus, id est humanus, dicit Gregorius ",
et factus quasi divinus. Quia quanto in nobis
quotidie spiritus divinus proficit , tanto noster
in nobis deficit : propter quod tandem memo-
ria nostra plena Deo deiformis fit. Secundo in-
telUgentia ingrediatur tabernaculum mentis, et
suum secretam jam ab omnibus phantasmati-
Dom., serm. is, circa med. — ' Luc, xvii, 21. —
'" fioOT., XIV, 7. — »■ Psal. Lxxvi, 4. — >'' Greg.,
Moral., lib. XXII, c. xiv, nonlonge a priDC— (a) Ca:t.
edit. hostes concupiscentiarum. — (A) adductam.
6U
DE SEPTEM DOMS SPIRITUS SANCTI.
bus et impedimentis abstracta, ut veritatem
consiliorum discutiat , et intcr consilia discer-
nat a quo spiritu procedant. Nam Richardus
dicit ' : « Sicut Deus memoria auditur per re-
velatlonem, ita intelligentia videtur per con-
templationem : ex qua visione illuminatur, ut
consilia discernat a quo spiritu proccdant. »
Nam, sicut dicit Bernardus in scrmone Magisiri
gentium '' : « Spirituum diversa sunt genera :
ideo necessaria est nobis eorum discretio , praj-
serlim cum ab Apostolo ^ didicerimus , non
omni spiritui esse crcdendum. « Videri enim
potest, inqult Bernardus, minus eruditis, ct qui
habent parum exercilatos sensus, omnem cogi-
talionem vel consillum non alterius, quam ip-
sius spiritus humani esse sermonem, qiiod fal-
sum csse ostendit cerla fidci veritas. Quod et
probatur testimonio scriplurarum divinarum.
Audiam, inquit Propheta, non quid ego loquar,
sed quid loquatur in mc I)omi)ius Dcus. Similiter
ait ', quod immissiones fiunt per angelos malos.
Probat etiam Scriptura essc spiritum carnis ,
et spiritum hujus mundi. » Sequitur : « Igitur
quisquis ex his tribus spiritibus loquatur spiri-
tui nostro, non credamus eis, quia sanguinem
sitiunt animarum et mortem, a sermonibus ta-
men eorum cognoscimus cos : nam spiritus
carnis suggerit molHa; spiritus autem mundi
suggerit vana; spiritus vero malignus suggerit
amara, ut rixas, iras et hujusmodi. Si autem
spiritus suggestio sil de lorporc castigando, de
cordc humiliando, dc servanda veritalc , ct dc
exhibeuda obaritale , cum hnec in corde ver-
sanlur, sine dubio spiritus divinus est qui lo-
quilur et suggerit htec. 1 1 igitur intelligenlia
haec consilia caute discutiat, et prudenter dis-
cernat, ingrediatur tabernaculum , sive mentis
secretum, ubi Dominum consulat supcr omni-
bus dubiis, quaj oriuntur circa convivium, et
convivantes , et refeclionem corum. Sollicitudo
enim istorum incumbit inlelhgentiae , qu» ha-
bet regere illos, et totum rcgnum animoe. Inde
Gregorius, in Moralibus'', dicit, quod boni rcc-
tores quolidie , cum se cognoscunt res dubias
nescire discernere, ad secrctum mentis vclut
ad quoddam tabernaculum revertuntur, ibique
lege divina perspecta, quasi coram positi arca
Domini, consulunt Dominum, et-quod prius
intus taccntes audiunt, hoc foras postmodum
' Richard., de Conlempl., lib. IV, c. xv. — « Bern.,
serm. de Sept. Spiritibus, qui incipil : Uag. Gentium,
— ' I Joan., IV, 1. — < Piul. Lxxvii, 49. — » Grog.,
agentes innotescunt, sciUcet consilia et veritates
reficientes totam famiUam mentis. Quia , sicut
dicit AugusUnus ' SMpec Joannem : « Veritas panis
est, qui mentes rcGcit , nec tamen deficit; sed
mentes mutat , quia verificat. Quot ergo verita-
les in tabernaculo suo , et quot consUia intelli-
gentia percipil a Spiritu sancto, tot dulcia fer-
cula convivanlibus in voluntate manducanda
proponit. Tertio voluntas libera , a phantasma-
tibus , et distracUonibus , et curis scecularibus
abstracta et absoluta, ingredialur labernacu-
lum, sivc sccretum suum , quia Hichardus di-
cit ' : « Sicut in memoria auditur Dcus per rc-
cordationem, et in intelligenUa videtur per con-
tempIaUoncm , sic in volunlale amplexatur per
dilecUonem , quae licet sit posterior in ordine ,
est tamcn principalior per infienilam liberta-
tem. » Haec voluntas affeclione experimentali
prrecipiens divina consilia a Patre in memoria
dicla,et intelligenUa cxaminata et verificata,
ctipsi voluntatiefiicaciterimpressa, clamatcum
sponsa, dicens illud Cantici ' : Anima mea Uque-
facta est, ttt dilcctus locutus est. In quibus verbis
exprimit anima divinorum oonsiliorum certam
auditionem, quia dilcctus locutus est; ei audi-
torum consiliorum elficacem impressionem ,
quia Uquefacta est. Ilanc auctoritatem exponens
Origenes dicit : « Hivina; consolationis, ut au-
dio, felicissimus effectus est liqucfacUo. I.iqueCt
enim anima, dum devoUone mollescit, ut Di-
Icctus in ea suaviter cubet, ut nihil duri in ea
inveniat, quod ejus consiliis rcsislat. Liquefit,
dum in devoUone calescit, ut Dilectus in ea di-
vini caloris perscntiens moderamen sine mode-
ramine, co ineffabilem ct dclectabilcm inve-
nial , quo caliditas h;ec , quamvis occultissima,
suavissima tamen secundum contactum, delec-
taUoncm spiritualem generat. Liquefit , dum
amore perellluit, ul Dilectus dominium plenum
habeat in ea , quo ad ipsum solum tunc omnis
motus, omnis virtus, omnis impetus ipsius ha-
bel lerminum. Siquidcm humidum male termi-
nabile est termino proprio. ^Unde fiuida mens
non nisi in ffiternilate sislit. » Quare Origenes
dicit ibidem : « Qui sancto desiderio intus aes-
tuat, co ad quodUbet bonum habilis inveuilur,
quo nihil duri in corde portat, quod non fer-
vore restuantis desiderii in Deum liquefiat. » Sic
igitur tres isU consiliarii, id est, tres potentiae,
Moral., lib. XXIII, c. xil, circa incd. — ' Aug., m
Joan., Iract. xlii. — ' Richard., loc. cit. — • Cant.,
PART, II. SECT. V. CAP. VI.
62?>
a Trinitatc salutaribus consiliis instructi , pur-
gati , illuminali et perfecti , tolam fiimiliam
mentis ct convivantes hierarchice purgant, illu-
minant et perficiunt, et in {eternilatem dirigunt,
ut statim patet.
CAPUT VI.
Co7ivivantes medii, qui sunt vigores animce natu-
rales, scnsus animce rationales, et virtutes mo-
rales, quomodo a superioribus , memoria scilicet,
intellectu et vohmtate purgcntur, illuminentur et
per/iciantur.
Postquam igitur dictum est de consiliariis ,
qui dicuntur principales inter convivantes,
qualiter in secreto tabernaculo mentis a divi-
nis consiliis per dona Spiritus sancti sunt pur-
gati, illuminati et perfecti; videndum est modo
qualiter medii, scilicet vigores animm natura-
les, et sensus animae rationales, et milites, sive
virtutes morales viriliter expugnantes et repel-
lentes omnia vitia a convivio animoe, a supe-
rioribus purgentur, illuminentur et perficiau-
tur. llle enim est debitus ordo , ut superiores
perficiant medios, et medii inferiores, seeun-
dum ordinem coeleslis hierarchias, quem se-
quitur ecclesiastica hierarchia et humana. Dicit
enim Hugo sic ' : « Sunt superiores et sublimes,
et ipsi appropinquantes divinitati, immediate
ab ipsa accipientes purgationem , ut mundi
sint, et illuminationem, ut clari sint, et per-
fectionem , ut tint saneti ; et ab illis rursum ,
secundum ordinem divinoe dispositionis, et hi
qui sequuntur in ordine et subjecti sunt , pur-
gantur, illuminantur, et pcrflciuntur. » Hfec ille.
Hi ergo consiliarii tres, id est, memoria, intel-
lectus et voluntas , dono consilii a Spiritu san-
cto purgati, illuminati et perfecti, medios inter
convivantes , lanquam eis inferiores , scilicet
vigores animaj naturales, id est, sensus ratio-
nales, milites, sive virtutes morales, purgant,
illuminant et perficiunt, ad similitudinem an-
gelicae hierarchiae. Primus enim consiliarius ,
scilicet memoria , consulit omnia quce sunt ad
vitiorum convivantium purgalionem , et virtua-
lem exercitationem , dum per rememorationem
omnia vitia commissa ad prajsentiam mentis
eorum revocat, ut ea per pcenitentiam deleat,
et totaliter extirpet. Nam, sicut dicit Hugo - :
« Nisi praecedat purgatio , non sequitur illumi-
' Hiig., in Ccel. Hic.rarch., c. il. — " Ibiii., c. ni. —
' Isa., xxxviii, 15.— ♦ Ibid., 17, 16, 19. — ' Liucoln.,
TOM. VII.
natio ; nec sequitur perfeclio , nisi praecedat
illuminatio. » Ut igitur mens cum tota familia
suapurgetur, pocnitendo dicat illud Isaite ^:lic-
cogitaho mihi{a) omncs anrwsmeos in amaritudine
anima; mea: , donec diccre possit, quod scqui-
tur '' : Projecisti post tergum tuum omnia peccata
mea. Dum (6) sic vivitur, pater notam faciet filiis
veritatem suam : quia ad receptionem lucis non
requiritur, nisipurgatio recipientis. Unde alius
commentator , scilicct Linconiensis , dicit '- :
« Necessaria est rationali crcaturae primo pur-
galio , quia impura non suscipiunt illuminatio-
nem; sed tenebrosa non possunt habere operis
perfectionem , quia ambulant in tenebris, et
nesciunt ubi corruant, aut quo vadant. Sensus
igitur rationales, et milites, aut (c) virtutes mo-
rales , primo purgentur , ut postea illuminen-
tur , et post operationis perfectionera conse-
quantur. Secundus igitur consiliarius, scilicet
intellectus, in tabernaculo consilii illuminatus
videns , quod illuminatio necessaria est ad
operis perfectionem, consulit omnibus convi-
vantibus accedere ad illuminationem, dicens ' :
Accedite ad Deum, et illuminamini , et facies ves-
trce non confmdentur. Acceditur ad Deum simi-
litudine, et receditur a Deo dissimilitudine , ut
dicit Augustinus. Similitudine autem facies ho-
noralur imagine divina; dissimilitudine vero,
facies confunditur imagine pecorina. Unde
Psalmista dicit " : JVo/«7c fieri sicut equus el mti-
lus, quibus non est intellectus. Ecce carentes in-
tellectu pecoribus comparantur ; sed intelli-
gentes dii appellantur. Unde Psalmista intelli-
gentibus loquens, ait " : Ego dixi : Dii estis ,
ct filii Excelsi onmes. Omnes igilur convivantes
illuminat. Quid autem est illuminari, ait Linco-
niensis, nisi tam per virtutes speculativas ,
quam operativas , in finem ultimum recte di-
rigi ? Unde David in Psalmo dicit " : Dabo tibi
intellectum , quantum ad speculationem ; et in-
struam te, quantum ad operationem; sequitur :
hi via qua gradieris, firmabo super te oculos meos,
quantum ad directionem in finem. Tertius igi-
tur consiliarius, scilicet voluntas, tanquam ex-
cellentior consulit, et jubet omnia fieri, quae
sunt necessaria ad convivantium operativani.
perfectionem , dicens '" : Operamini non cibum
qui perit, sed qui permanet in vitam cetcrnam.
Operari cibum qui perit, est affici ssecularibus
c. III. — 6 Psal. XXXIII, 6. — ' Psal. xxxi, 9. — * Psal.
Lxxxi, 6. — 8 Psal. XXXI, 8. — '" Joan., vi, 27.
(a) Vulg. tibi. — (A) Domine, si. — (c) Ccet. edit. uU
626
DE SEPTRM DONIS SPIRITUS SANCTI.
rebus, et non operari propter permanentia,
sed propter pereuntia quaecumque. Et quamvis
quandoque in usu operis sit temporalitas, ta-
men in intentione debet esse aeternitas , ut
dicit Beda super Lucam. Operamini igitur quid-
quid memoria purgata, et a Deo inspirata , et
a Deo illuminata , faciendum dictaverit , et a
voluntale charitatcm impellente fieri impera-
lur; quia tunc a nobis non nisi bonum proce-
dit. Dicit namque Augustinus super Joannem :
« Bonum et rectum est omne quod agimus, si
nec memoriam oblivio deciplat, nec error in-
tellectum excfecet, nec iniquitas voluntatem
subvertat : ab his est omne quod agimus. Hoc
consilium et mandatum in tabernaculo mentis
a Deo acceptum , volunlas, ut alter Moyses, et
oranibus suo iraperio subjectis indicit, et in-
jungit, ct scnsibus rationnlibus, militibus pug-
nantibus , sive virtutibus moralibus , et omni
familite eorum , sive speciebus, quae multa3
sunt valde. Qui jam omnes a superioribus pur-
gati, illuminati, et qua?i perfecli in suis operi-
bus secundum legem charitatis voluntati ob-
temperantes viriliter operantur, omnia vitia a
convivantibus e.xlirpando, fortiter virtutibus in-
sistendo, et Deo, lanquam regi suo et patrifa-
milias, humiliter obediendo. Et tunc et ipsi
idonei sunt ad purgandum, et illuminanduni ,
et perliciendum inferiores sibi , ut supra dic-
tum est.
CAPUT VII.
Convivantes inferiores, utpote senstis animaks et
corporales, tam exteriores quam interiores, quo-
modo a convivantiius medds illuminentur, pur-
gentur et perficiantur.
Ouid t D'cto de convivantibus raticnalibus , qui
purgare quasi mcdium gradum tenent in convivio , et
etiiiumu q^jjijjep sijit purgati, illuminati et perfecli; vi-
Busexie- dendum est, qualiter et isli sibi inferiores illu-
"°"'- minent, purgent et perficiant , utpote sensus
animalcs et corporales, tam infcriores, ut ima-
ginaliones, etc, quam c.xteriores, ut visum,
auditum , etc, qui sunt tanquam artifices et
rustici, necessaria corpori administrantes, ut
dicitur libro de Spiritu et Aniwa. '. Qiios ratio-
nales convivantes, milites purgant, dum in eis
motus illicitos concupiscentia3 mortificant, vel
> De Spir. et Anim., c. .xx.KVii, apiid Aug. — ' Rom.,
(aj Vulg. sunius non curni. — (6) Item Dum infirmor,
tunc potens sum.
exterminant, quantum potest fieri in corpore
corruptibili , dicentes eis illud Apostoli ' : Si
secundum camem vi.reritis , moriemini , id est,
secundum corruptionem vestram. Si autem spi-
ritu rationali facta carnis mortificaveritis , vive-
tis. Similiter illos quasi illuminant, dum eos a
sua proecipitatione retrahunt et impediunt, et
eos dono consilii obedire compellunt, dicentes
eis illud Apostoli ' : Debitores sumus spiritus,
non carnis (a) , id est, debemus magis obedire
spiritui , quam carni. Similiter illos quasi per-
ficiunt , dum eos vitam illam , quam in futura
habituri sunt, docent hic inchoare , et prajli-
bare, et imitari. De his Bernardus', Ubro de
Amore Dei , dicit sic : « Quidam in sanctitate
vHie , et hominis interioris glorificatione, et
contemplationc , et quadara fruitione divinita-
tis, jam futur£B vitas bcatitudinem prnelibare in
hac vita videntur et imitari, ut et de corporum
suorum glorificafionc , quam post plene per-
cepturi sunt, in hac vila nonnihil percipiant. »
Sequitur : « Accepta cnira gratia, qua, habi-
tanles in unura, seipsis iu Deo , et Dco in se-
ipsis fruuntiir, ipsius carnis sic sentiunt vicisse
omnes contradiclioncs, ut universa carnis sub-
stanlia non sit eis nisi instrumentum boni ope-
ris. Nam etsi ipsius miseriis et infirraitatibus
contabescunt, sed ex hoc ipso in interiori ho-
mine forUus convalescunl; quia ' quando infir-
mor, tuncfortior sumetpotens [b), aitApostolus. »
Sequitur : « Sensus enim quamdam novam per-
cipiunt , et prope spiritualem gratiam. Oculi
enim fiunt simplices, ut certa experienUa docet,
et aures oblemperantes. Aliquando in fervore
oraUonis tanta odoris ignota quajdam fragran-
Ua conspirat, quaj sola experienUa percipitur,
quia ignota; et tanta est gustus in gustando
suavitas, quie ctiam non potest nisi per expe-
rientiam sciri, id est, per mutuum contactum
spiritualis charitatis : quo incenUvum tanlum
fit, ut videantur sibi inler seipsos spiritualis
cujusdam voluptatis gercre paradisum. Vultus
eUam et totius corporis composiUone, vitte et
morum et actuum decore, mutute eUam servi-
tutis, et etiam devotis exhibitionibus et piis
susceptionibus, sive cujusdam gratice benepla-
cito, sibi invicem conveniunt el couvivunt, ut
sit vere eis ' cor unum et anima una. Nimirum
futuram corporum suorum gloriam jam hic
vni, 13. —' Ibid., 12. — * Imo (iiilicl. abb. S. Tbeod,,
de Nat. et Dign. Amor. Div., c. .\iv.— » II Cor., xil,
10. — » Act., IV, 32.
PART. If. SECT. VI. CAP. I.
G-27
initiant , ex puritate conscientiaj ct muluoe con-
versationis gratia perfccle eam habituri in fu-
tura et perenni vita. « Ha;c Bernardus '. Ecce
donum consilii reficit convivantes supremos,
scilicet consiliarios , sacris contcmplationibus ,
dura eos in tabernaculo, id cst, in sccreto
mentis facit divina consilia audire. Itcm reficit
convivantos medios , scilicet sensus rationales ,
milites et cives moralcs, sacris veritatibus,
dum facit eos consilia divina in taljernaculo
vere intelligere. Hem reficit convivautes infi-
mos, scilicet artifices, rusticos et ministrantes,
utsensus animales,-interiores et exteriores, in
regnq vel in civitate animas laborantes, deifor-
mibus operationibus , dum eos facit divina
consilia operando adimplere , quod perfecto-
rum est. Sequimini igilur consiliiim Dei , quia ,
sicut dicit Augustinus - : « Consilium Dei est
super omne consilium creaturas, » ut et mun-
danis videatur stultitia , ut ostendit Gregorius
in MoraKbus ^ : non quod sit defectus in consi-
liis, sed quia sunt tantfe perfcclionis, quod
mundus ea nou potest intelligere, neque cog-
noscere. Quod non est miruni , cum nec ipsum
consiliarium cognoscere possit, scilicet Spiri-
tum sanctum , ut dicit Dominus.
SECTIO YI. "''
DE DONO INTELLECIUS.
assignat, dicens : «Quinque donaSpiritussancli
pruscedcntia pertinent ad vitam activam ; baec
autem duo, scilicct intellectus et sapienlia, per-
tinent ad vitam contemplalivam : qua? duo Spi-
ritus sanctus preediclis quinque superimponit,
ut sedificium perfecte compleatur. Sed vita ac-
tiva proecedit contemplalivam , tanquam dispo-
nens potentias contemplativas ad aclus .suos,
ne in operationibus suis impediantur. Unde Gre-
gorius in iloralibus dicit ' : u Qui arcem contem-
platioiiis ascendere desiderant, prius necesse
est ut in opere actionis perfecte se e.xerceant. »
Igitur in ordine ascensionis ab infimo dono ,
scilicet timoris, ad summum donum, scilicet
sapientiam , quinque dona proedicta prascedere
debent donum intellectus et sapienti;B. Unde
Anselmus ibidem dicit sic •* : « Postquam Spiri-
tus sanctus mentem facit paventem per donum
timoris, sibique compaticntem per donumpie-
tatis, et ea , quae sunt facienda , manifestat per
donum scientiae, et illa forliter exequitur per
donum fortitudinis, et de ipsis suo exemplo fa-
cit aliis consulere per donum consilii : post Spi-
ritus sanctus accendit mentcm ad intelligen-
dum, cur hoec et illa fieri debeant, et ultimo a
solo Deo remunerationem quaerat (6) istorum. »
Sed quare donum intellectus immediate sequatur
donum consilii, liujus ratio est : nam cum con-
silium sit alfectuum inquisitivum et rationis
directivum, ut dictum est supra, intellectus au-
tem sit lumen , ut dicitur in libro de Spiritu et
Anima , et Philosophus de Anima ', vocat intel-
lectum agentem, lumen quod penetrat usque
ad intima , scilicet ad essentias rerum et quid-
ditales : ideo nunquam est perfecta veritatis in-
qulsitio, neque perfecta inventio, ubi nonfue-
rit intellectuahs illuminatio : unde consilium sine
intellectu , manet sine aflectu. Est et alia ralio,
quam Augustinus ponit in libro de Boctrina
Christiana, parum post principium », ubi loquens
de septem donis, dicit de dono intellectus sic :
« Post quintum gradum, scilicet donum consilii,
per quod anima levatur ab appetitu sordium
inferiorum, ascendit in sextum gradum, scili-
cet donum intellectus, ubi jam ipsum oculum
purgat, quo videri potest Deus ab his, qui huic
Efficulo moriuntur: qui in tantum vident, in
quantum moriuntur saeculo. lllis (c) enim non
CAPUT PRIMUM.
Qmre donum intellectus prwcedentia dona
sequatur.
Sextum donum Spiritus sancli , quod facit
diem et convivium spirituale in anima , est do-
num intellectus. De quo sunt quinque notanda :
primum , quare donum intellectus priEcedeutia
dona sequatur ; secundo , quid donum intellec-
tus sit, vel quid dicatur ; tertio, quae hujus doni
sit necessitas, vel quae utilitas in eo confcratur ;
quarlo, qualiter ex eo dies spiritualis in anima
oriatur ; quinto , qualiter convivium anim£e ex
eo pra-.paretur.
Primo igitur videndum est , qualiter donum
intellectus pr£ecedentia dona sequatur. De quo
sciendum est, quod Anselmus dicit *, istum or-
dinem esse rationabilem. Cujus rationem ibidem
' Imo GuUel. - • Aug., Cont. Faust., lib. X.WI, c. sviii. - * Imo Eadmer., inter Oper Anselm de
c. v„. _ 3 Greg., Moral., lib. X, c. xv. ; lib. XXVII, Simi/it., c. cxxxii. - » Greg., Moral,nb. VI, c. xvn!
(a) CtBl. edit. deest tit. Sectio VI.— (4) Edit. Migne — >* liuo Eadm., ubi sup,— ' Arist., de Anirn. lib. III
homo... exigere debeat. — (e) CiKt. edit. Ab illis. text. 18. — « Aug., de Doct. Christ., lib. Il' c.vii!
628
DE SEPTEM DONIS SPIRITUS SANCTI.
Cogni
•enaiti-
tx ctio
tellecli-
Tiedis-
solum certior, sed et jucundior species (a) lucis
incipit apparere , in aenigmate tamen. Quaniiu
enim ' in hac vita sumus, peregrinamur a Domino,
quamvis ^ conversationem habeamus in calis. » Ul-
terius igitur introducit ad sapienliam.
CAPUT II.
Qiiid donum intellectus sit, vel dicatur.
Secundo videndum est, quid sit donum in-
tellectus, etquare sic nominetur ('<). De quo scien-
dum est, quod nomen intcUectus importat
quamdam intimam cognitionem. Dicitur enim
. intelligere quasi inlus leijere. Et hoc patet con-
sideranti dilTerentiam inter cognitionem intel-
. lectus ct sensus. Nam cognitio sensiliva occu-
patur circa sensibiles qualltales exleriores. Cog-
nitio autera intellcctiva , tanquam excellentior
et subtilior, penetrat usque ad quidditates ct
rerum osentias interiores, quia objectum in-
tellectus est quod quid est, ut dicilur ' de Anima.
Unde cogoitio huniana incipit a sensu, lanquam
ab exteriori : quia non perQcitur, nisi pervenia-
lur ad intellectum, qui vere cognoscit quod
cst res. Dicitur enim in libro de Spirilu et Anima ',
quod quidquid sensus recepit exterius , imagi-
natio repriEsentat interius, ratio invesligat, in-
tellectus dijudicat, inlelligentia compiehendit,
et ad contemplationem adducit, quoi memoria
conservat. Sed advertcudum est, quod intellec-
tus quaudoque accipitur ut est vis animre natu-
rahs. Et sic de inlellectu loquitur auctor libri
De Spiritu et Anima , qui dicit', quod intellec-
tus est vis animae, qua (<) invisibiha percipit. Cui
concordare videtur Philosophus, de Anima, et
hic intellectus ut pliirimum cscutiens est. Unde
Psalmus dicit * : NescieruiU neque intcllcxerunt.
Item intellectus quandoque accipitur ut est vir-
tus inlellectualis , sive ut est habitus principio-
rum naturalium, qua} subsunt lumini inlellec:
tus , ut patet in Elhicis. Sed neuter istorum est
donum Spiritus sancli , licet utcrque sit a Spi-
ritu sancto. Sed i[uia homo ordinatur ad beali-
tudinem , sicut ad Cnem supernaluralera , ut
apparet ex ejus iraagine ; ideo oporlet ponere
intellectura, sive lumen aliquod , ut est habitus
supernaturalis principiorum supernaturaliura,
quiE sunt articuli hdci , et ex consequenti qua-
rumdam opfcralionura , per quse ordinantur ad
' II Cor., V, 0. — ' Philip., III, 20. — ' Arist., de
Anim., lib. II), text. 37. - < De Spir. et Anim., c. .\l.
— « Ibld. — • Psal. Lxxxi, 5. - ' Arist., Esthic,
fidem ; quia ' fides per dilecHonem operatur, ul
dicit Aposlolus. Et hoc lumen supernaturale ,
et superadditum intellectui , et datum homini ,
vocatur donum intcllectus, quod nominat quam-
dam excellentiam cognitionis, penetrantis us-
que ad intimas rerum intelligendarum essentias
et veritates : qure non tit ita complete ex vir-
tule luminis naturalis intellectus , sicut ex vir-
tute luminis supernaturalis superadditi intellec-
tui naturali. De quo intelleclu dicitur in libro
de Spiritu et Anima », quod inteUigentia est vis
animae, quae imraediate supponitur Deo. Cernit
siquidera ipsum sumraum verum ct vere incom-
mutabilem. Sic anima percipit corpora sensu ;
iraaginatione, corporum similitudines; ratione,
corporearum rerum naturas ; intellectu , spiri-
tum creatura ; intelligentia, spiritum increatum.
Vel, sicut dicitur in eodem libro '", « intellectus
est ea vis animae, qua dc divinis, quantum ho-
mini possibile est , cognoscitiir, ad ccelestia ar-
cana penetranda , quae penetrari non possunt ,
nisi per spiritum ejus, qui etiam profunda Dei
scrutatur. » Unde Apostolus dicit " : iVo6/s auicm
revelavit Deus pcr Fpiritum suum, qui omnia scru-
tatur, etiam profunda Dei.
CAPUT III.
Quoe hujus doni sit necefsitas, vel quce utilitas
in eo conferatur.
Tertio videndum est, quae sit necessifas siTe Adqnid
utilitas doni inlellectus. De quo sciendum est, 'jj,"""'
quod cum veritates necessaria; ad saliitem sint donooa
nobis absconditae, et quasi velatae, tam in rerum J"'^' ""'
naturis, quam in sacris Scripturis, quam in di-
vinis sacramentis ct figuris, in tantum ut intel- I
lectus humanus, sine adjutorio supernaturah"s
luminis, non possit ad cas apprehendendas
plcne pertingcrc : planum est, quod necesse
fuit, ut Spiritus sanclus intcllectui humano su-
peradderet aliquod lumen supernaturale, quo
velamina dictarum veritalura penetraret, et
veritates abscondilas apprchenderet, et eas sic
nobis manifeslaret. Quod utique Spiritus sanctus
facit, duni nobis donum inlellectus inspirat.
Hoc eniin donum intellcctus primo facit nos
pcnelrare velamina, sive lenebras mentis nos-
trae, donec ad notitiam propriam perveniamus,
lib. VI, c. VI. — > Galat., v, 6. — » De Spir. et
Anim., c. xi. — "> Ibid., c, xxxvii. — " I Cor.,
II, 10.— (a) lla Edil. Bened.; al. spiritus.- {b)Al. no-
miualur. — (c) 4/. quia.
PART. II. SECT. VI. CAP. IV.
629
et imaginem sancteE Trinifatis nobis concreatam
cognoscamus, cum Dominus dicat ' : Itegnum
Dei intra vos est , id est, in imagine sua. Primo
igilur donum inlellectus facit nos ad interiora
nostra ingredi, dum meuti inspirat ut seipsam
primo cognoscero discat, et in hoc diligenter
se exerceat. doncc sc videre, quid sit, incipiat.
Dicit cnim Ricliardus sic ^ : « Hoo cxercilio cor-
dis oculus mundatur, ingcnium acuitur, inlelli-
gentia dilatatur. Nihil recle ffistimat, qui scipsum
ignorat. Nescit quod sub pedibus ejus mundana
gloria jaceat, cpii conditionis sute dignitalem
non pensat. Nescit omnino quid de spiritu an-
gelico, quid de spiritu divino sentire debeaf,
qui spiritum suum prius non cogitat. » Sequi-
tur : " Si non idoneus es intrare ad tcipsum,
quomodo ad illa rimanda idoneus eris, quaj
sunt supra teipsum? » In hoc exercitio homo
per donum intellectus incipit aliqualiter videre,
quod factus est ad imaginem Dei, ut docet Au-
gustinus, de Trinitate. Et auctor in libro de Spi-
ritu et Anima ' : « Tanta dignitas hominis esse
cognoscitur, ut non solum jubenlis sermone,
sicut alia opera sex dierum sunt facta, sed et
consilio sanctaj Trinitatis, et opere divina; ma-
jestatis creatus sit homo : ut cx primifi conditio-
nis honore intelligeret, quantum deberet suo
Creatori, non solum propfer primaa conditionis
privilegium acceptum, sed et quod * ad imagi-
nem et similitudinem suam Deus creavit eum. »
Nam , sicut dicitur in eodem libro de Spiritu et
Anima : « Sicut Deus Pafer, Deus Filius, Deus Spi-
ritus sanctus est unus Deus, non tres dii, sed
tres personee, ita anima intellectus, anima vo-
luntas, anima memoria, non sunt tres animas,
sed una in uno corpore, et tres vires. Et sicut
ex Patre generatur Filius, et ex Patre et Filio
procedit Spiritus sanctus; ita ex intellectu ge-
neratur voluntas, sed es intellectu et voluntate
procedit memoria. » Multffi alias similitudines
ponuntur ibidem. Ex eo autem, quod anima est
imago Dei, est capax Dei, ut dicit Augustinus,
de Trinitate '". Item per donum intellectus potest
homo cognoscere, quod est factus ad similitu-
dinem Dei. Unde in libro de Anima et Spiritu
dicitur sic " : « Creata est anima a Deo, vita a
vita, simplex a simplici, immortalis ab immor-
tali : ut non sit longe a Creatore suo, cui appro-
' Luc, XVII, 21. — 'Richard., de Contempl., ]ih. III,
c. VI.— 3 De Spir. et Anim., c. xxsv — * Gen., i, 26.
— ' Aug., de Trinit., lib. X, c. viii, non longe a
princ. — " De Spir. et Anim., c. xxxvi. — ' Ibid.,
pinquare videtur simplicitate essentiae. Quia
creata est anima magna a magno, recta a recto :
eo magna, quo capaxaRlernorum; co recta, quo
cst appetens aeternorum vel supernorum; eo
beata, quo Deo unita. » Sequitur : « Anima
namque, quam Dei pietas respicit, humilifas
subjicit, poenitentia reducit, justitia deducit,
obedientia conducit, perseverantia perducit,
devotio introducit, puritas jungit, charifas
unit. » Et ibidem dicitur'': « Quis major honor
esse potuit homini, quam quod ad similitudi-
nem sui Conditoris crearetur, et eisdem virfu-
tum vestimentis ornaretur, quibus et Conditor?
De quo in Psalmo legitur * : fiominus regnavif ,
decorem indutus est, quasi omnium virtutum
splendore, et totius bonitatis decore ornatus. »
Sequitur : « Et quod majus dedecus horaini,
aut infelicior miseria, quam ut hac simililudi-
nis gloria sui Conditoris amissa, ad informem
et irrationalem jumentorum similitudiuem di-
labatur ? » Sequifur : « Quapropter quisque di-
hgentius attendat primfe suae conditionis excel-
lentiam : ut venerandam sanctas Trinitatis in se
ipso imaginem agnoscat, honoremque divinse
similitudinis, ad quam crealus est, nobilitate
morum, et exercitatione virtutum, et dignitate
meritorum habere contendat. Unde ' quando ap-
parebit, similes ei erimus vel apparebimus, qui
nos condidit et reformavit. » Haec ille. Similiter
per donum intellectus, homo regnum Dei in se
invenit, cum Dominus dicat '" : Regtium Dei inira
vos est. Ubi dicit C.Iossa Gregorii : « Regnum Dei
nobis insitum est, dicit forsitau inditam anima-
bus nostris laetitiam per Spiritum sanctum. Ea
enim est velut imago et arrha perennis liEtitiae,
qiia in futuro SEecuIo animae Sanctorum gau-
dent. » De hoc require supra, in capite de Dono
timoris ". Qucerite ergo '^, et invenietis, et '' no-
lite fieri sicut equus et mulus, quibus non est in-
tellectus, ait Psalmus.
CAPUT IV.
Veritates divinae in sacra Scriptura absconditce
manifestantur pe?- donum intellectus.
Post hoc Spiritus sanctus, per donum infel-
lectus, facit nos penetrare velamina sacrarum
scripturarum, introducens nos ad claram con- '
templationem puree veritatis. Quod autem veri-
XXXV, post med. — ^* Psal. xcu, 1. — ' I Joan., iii, 2.
— '" Luc, XVII, 21.— " Vid. sup., rlc dono tim., c. IV.
- '« Luc, XI, 9. — »' Psal. XXXI, f=.
630
DE SEPTE.M DOINIS SPIRITUS SANCTI.
tates Iheologicae et divinfe qum sunt nobis ne-
cessarifB ad salutem, sint vclatae et absconditae
in sacra Scripturaj ostendit obscuritas prophe-
larum, vel prophetiarum, multiplicitas figura-
rum, ct diversitas expositionum. Quandoque
cnim exponuntur hislorice, quandoque tropo-
logice, quandoque allegorice, quandoque ana-
gogice, ut suprapatet in capitulo dc dono scien-
lice. Sed Spiritus sanctus per donum intellectus,
facit nos penetrarc omnia velamina occultantia
nobis veritates Scripturarum neccssarias nob.s
ad salutem , donec intrcmus ad veritatis puras
illuminationes et contemplationes in Scripturis
absconchtas. ccpurfe autcm veritatis illuminatio-
ncs, ut dicit Hugo ', sunt, quando veritas sino
imaginibus et iiguris per semetipsam pcrcipi-
tur. » Richardus, super Apocalypsi, ot Haymo
dicunt, quod cxcellentior cognilio est, cum spi-
ritus humanus per internam inspirationeni sua-
viler tactus, nullis rerum visibilium formis ad
crclestium contemplationem erigitur, sicut vidit
David propheta. Sed llaymo dicit ibidem :
« Est quoedam visio intcllectualis, qu£E non fit
per corporales res , nec per similitudines ; sed
ipsa veritas in mente manifestatur videnlibus :
quod propric electorum cst. » Et notandum,
quod donum intcUectus quaudoque in tantum
penetrat orania veritatis velamina, et in lantum
introducit mentem ad sua interiora, ut audiat
ioi - verba, quce non licet homini loqui, quia nec
forte proprie potcrunt dici per os carnis : quia
cum sint verba intellcctualia, nihil corporale
habentia, necimaginem, ncc simiIitudinem,idco
per os carnis non exeunt. Et ideo ' illa nemo
scit, tiisiqui accipit, ut in Apocalijpsi. Quod ex-
ponens .\ugustinus ' ibidem dicit, quod nemo
scit, nisi qui accipit per revelalionem, vel per
experientiam. Cum his concordarc videturCom-
mentator supcr A)ige/icaw Ilierarchiam'^, loquens
dc proprietatibus seraphicis, ubi dicit sic: « llle
qui haec vcrba diccbat, usque ad tcrtium ccelum
porvencrat, et intravit paradisum Dei, ubi verba
omuino secrcta et proxima silentio audivit, ad
quae auris humana non contigerat, quce nemo
audiret, donec sciret : intus enim audicbantiu-,
ibiquc diecbantur; et non potcrant oxire foras,
ubi erat homo; ct proptcrea ab eo qui inlus
erat, et vaklc intus, introrsus audiri potorant.
Scd his qui foris crant, dici non debuerant. Ne
1 Hug.,</6Ca/. Ilicrarch., c. VH.— = II Cor., xil,4.
— ' Apoc., II, n. — ' Aug., i>i Apoc, hom. ii, cin-a tin.
— • Hi>g., de Coel. Hier., c. vil. — « 1 Joan., u, 21.
autemiUi, qui foris erant, derelinquerentur, si
ab eo, qui intus erat, non vocarentur; uatasunl
verba dc verbis, sicut verba de Verbo nata fue-
rant. De verbis, quai intus servari debuerunt,
verba, quae foris proferri potuerunt; de im-
mensis magna, de occultis obscura, de impene-
trabilibus profunda : quw a nobis audita sunt
in Scripturis, utrum intellecta nescio. Vnclio
tamen^ spiritus docet nos de omnibus, dicit Joan-
nes. Item Spiritus sanclus, per donum intellec-
lus, non solum facil nos poneh"are omnia vela-
mina veritatis incarnatfe, sed et veritatis in-
creata^.VcIamina autem veritatis incarnatae sunt
omnes infirmitates et defectus, quos pro nobis
assumpsit in nalura humana, ut defectus passi-
bililalis, famis, sitis, ot mortalilatis, etc : quffi
donum intoUectus omnia facit pcnetrari usquc
ad inventionem nuda; veritatis ; quia ipsa Ve-
ritas incarnata dicit ' : Cum venerit iUc Spiritus
reritatis, docebit vos omnem veritatem. Spiritus
veritalis dicitur, quia a veritate procedit : ct
ideo docet omnem veritalem, quia docet cum *,
in quo sunt omnes iUesauri sapicntiw ct scientiis
Dei absconditi. Nam quia ab alio procedit, ipsum
manifestat. Unde Dominas dicit ibidem ' : Xon
enim loquetur a semttipso, secl quaecumque audiet,
loquetur: quia de meo accipiet, ex quo docebit
vos omnem veritatem neccssariam , quam au-
divit. Doccrc autem, est ipsum intcUectum ad
suum objectum, quod est verilas, applicarc, ox
quo sequitur veritatem cognoscere.
Sed sciendum, quod triplex veritas est : nam
est veritas cognitionis, veritas operationis, et
veritas dilectionis. l'cr veritatcm cognitionis,
Spirilus sanclus ostendit nobis fidem Christi ct
doclrinam esse verissimam. Per veritatem ope-
rationis Christi, docct nos operationcm pcrfe-
ctissimam. Per veritatem dilectionis Christi ,
ostendit nobis charitatem maximam. Ad has
veritates possunt rcduci alia; veritates necessa-
riffi. Item Spiritus sanctus, per donum intelle-
ctus, non solum facit nos penetrare omnia vela-
mina veritatis incarnatie, sed et velamina veri-
tatis increata^. Unde dicit Jcsus '" : Ille, scilicct
Spiritus sanctus, we clarificabit. Quod verbum
cxponens Augustinus dicit " : « Spiritus sanclus
clarificat Filium, non ita quod de non claro fa-
ciat clarum ; sed eum clariticat in nobis, quando
nobis eum manifestat, ut clarum clare cogno-
— ' 1 Joan.,
XVI, 13. — '
tracl. cx.
;vi, 13. — * Coloss., II,
Ibid., 14. — " Augu
PART. II. SECT. VI. CAP. V.
«81
scamus. Sed quia Spirilus sanctus procedit ab
utroque, scilicet Patre et Filio, ideo utrumque
nobis revelat. Hxc autem revelatio fit, quando
Spiritus sanctus, per donum intellectus, men-
tem nostram a terrenis elevat, et purgat, ct in-
flammat. Affectus enim terrenus et animalis im-
pedit inlellectum , ne spiritualia intelligat :
quia ' animalis homo non percipit ea, quai sunt spi-
ritus nei, ait Apostolus. Ideo talibus non fiunt
revelationes. Spiritus sanclus intellectum , vo-
luntatem, memoriam, ct totam familiam mentis
ab inferioribus abstrahens, impellit ad Domi-
numquffirendum et habendum. Linde Bernardus
dicit - : (< Spiritus sanctus profecto monet me-
moriam, dooet intelligentiam, movet volunta-
tem. » Et ibidem ^ : « Nec minimam paleam
peccati intra cordis, quod possidet, habitaculum
patitur residere , sed statim igne sublilissimae
circum?pectionis exurit illud spiritus dulcis et
suavis. » Igitur mente purgata et mundata per
internam monilionem, excitat memoriam ad
paternae allocutionis auditioncm, quia Deus per
memoriam auditur, ut dicit Richardus. Item
dicit Bernardus ibidem * : « Spiritus sanctus docet
intellectum, et illuminat, scilicet ad divini vcrbi
intellectionem. » Quia, sicut dicit Richardus '
ubi supra, Deus perintelligentiam videtur. Item
dicit Bernardus ibidem, quod Spiritus sanctus
movet voluntatem , scilicet ad sanctas Trinitatis
perfeclam dileclionem, quia, dicit Richardus
ubi supra : « Deus per voluntatem vel aflectum
amplexatur, et sic habetur. « Sed et Filius re-
velat Patrem ; unde dicit Apostolus "^ : Usque in
hodiemum diem, idipsum velamen in lectione vete-
ris testamenli manet non revelalum, quod in Christo
emcuatur, dum nobis Patrem revelat. Lnde dicit
Dominus ' : Ego clarificari te, Pater. Quod expo-
nens Augustinus dicit ' : « Filius clarificavit Pa-
trem , non quod de minus claro fecerit magis
.clarum, cum essentialiter fuerit asternaliter cla-
rus : sed Filius in nobis clarificatus, eum in no-
bis clarificat, dum ipsum Verbum paternum
manifestatnobis Patrem.» Unde dicit Verbum ** :
Pater, manifestavi nomen tuum hominibus , quos
dedisti mihi. Quod Augustinus, cle Trinitate '",
exponens dicit : « Si Verbum nostrum tempo-
rale et transitorium, quod nos proferimus, et se
ostendit, et eum qui loquitur; quanto magis
Verbum Dei, per quod facta sunt omnia, se no-
bis ostendit, et Patrem sicuti esl, quia idem cum
Patre est, et seipsum ostendit nobis? » Unde di-
cit Dominus " : Philippe , qui videt me, videt et
Patrem. Sed etPaterclarificavit Filium, ut in mi-
raculorum operatione , in passione , resurre-
ctione, et in coelum ascensione, et in multis
aliis, ut Filius clarificet Patrem.ut supra paluit.
Unde Joannes dicit '^ iPater, venit hora, clarifica
Filium tuum. ut Filius tuus clarificet tc.
CAPUT V.
Vaitates divinorum sacramentorum dono
intelkctus penetranlur.
Post hf-RC videndum est, qualiter Spiritus san-
ctus,perdonuminteIIectus,faciat(ajnospenetrare
velamina veritatum divinorum sacramentorum :
habent namque sacramenta velamina quaedam,
quibus luciformes margaritas abscondunt, ne
pedibus porcorum immundse multitudinis con-
culcentur, et ne derideant vel contemnant eas,
sicut ef Dominus dicit '^ : Notite ponere margari-
tas, etc. De istis velaminibus conqueritur sanctus
Bernardus, dicens sic " : « Mihi apponitur veri-
tas, sed in sacramento. Angelus ex adipe fru-
menti saginatur, et nudo grano ; me oportet in-
terim quodam sacramenti cortice esse conten-
tum, carnls furfure, palea litterffi, fidei vela-
mine. Et haec talia sunt , quaj gustata afferunt
mortem, si non de primitiis spiritus quantulum-
cumque accipiant condimentum , quod fit per
donum intellectus. » Unde sequitur : « Denique
absque Spiritu sacramentum ad judicium sumi-
tur, et caro non prodest quidquam, littera occi-
dit, et fides mortua est : sed Spiritus sanctus
est, qui vivificat, utvivam in eis. Atquantalibet
sane abundantiaspiritus noster pinguescat, non
tamen pari jucunditale sumitur cortex sacra-
menti, et adeps frumenti, fides et spes, memo-
ria et preesentia, ceternitas et tempus, vultus et
speculum, imago Dei et forma servi. Nempe in
omnibusfidesmihiestlocuples, intellectus pau-
per. » Hinc Bernardus ostendit, quod intellecfus
humanus est pauper et quasi cascutiens, sine
adjutorio divino, in cognitione tam abscondi-
tarum veritatumsacramentalimn; sed adjutorio
Spiritus sancti, qui donat veritates theologicas
' l Cor., II, 14. — = Beru
;irca med. — ^ IbiJ., serm. ii
Ricliard., de Contempl., lib.
H, 14. — ' Jocin., XVII, i
Pentec.
. serm. i,
tract. cv. -
Ibid.. s
erm. i. —
lib. VII, c.
XI. —
« 11 Co,:,
-^-'Matth.
Au?.,
in Joan.,
ante med.-
f Joan., XVII, 6.— '" Aug., de Trinit.,
II. — " Joan., XIV, 9. — '^ Joan., xvii, 1.
VII, 6. — '* Bern., in Cant., serm. xxxiil,
(o) Al. facit.
632
DE SEPTEM DONIS SPIRITUS SANCTI.
dirigentes, et ad plenum perficientes donum in-
tellectus et caetera dona, fit dives et fortis ad
penetrandum velamina, et ad inveniendum ve-
ritates absconditas. Inde Gregorius 'mMoralihus
dicit sic ' : « Ad perfectionem plenam dona non
perveniunt, nisi fide, et spe, et cliaritate fiat
omne quod agunt. Nam Cliristus est ostium,
per quod intratur ad notitiam sanctaa Trinita-
tis. » Unde Auguslinus -, exponens illud Joannis,
Ego sum via, dicit : « Verbum assumens huma-
nitatem, factum est via. Ambula per hominem,
et pervcniesadDeum.» Et dicitipse Dominus^ :
Ego sum ostium ovium, etc. Hoc ostiura fides
aperit. Unde in Isaia dicitur' : JSisi credideritis,
non inteUigelis (a). Igitur fides intellectum adju-
vat. Spes autem intellectum inlroducit. l nde
dicit Apostolus ^* : Ilabcmus spem flrmam, et ince-
deiitem usque ad interiora velamina, scilicet puroe
veritatis. Sed charitas invenit et unit, quia "
Deus charitas est, et qui manct in charitate, in Deo
manet, et Deus in co. Cujus ratio est, quia, sicut
dicll Ilugo ', « amor sive charitas suo acumine
omnia pcnetral, .donec ad Dilectum veniat. »
Sic igitur donum inlcllectus in fidc, spe et cha-
ritate penelrat omnia velamina sacramentalia,
superius a Bernardo enumerata , ut dical illud
Canticorum * : Inieni qucm diligit anima mea, te-
nui eum , nec dimittam eum , donec introducam
cum ad certissimam veritalem, et intimam.
CAPUT VI.
Quomodo ]ier donum intellectus dies spirilualis
in anima oriatur.
Quarto videndum esl, qualiter per donum in-
tullectus dies in anima spiritualis oriatur. De
quo scieudum est, quod sicut absentia lucis so-
laris causat noctem et tenebras in terra, et sicut
prsesenfia ejus causat dicm , sive lumen, ul vi-
deantur sensibilia, sic aljscntia doni intellectus
in anima causat tenebras. Ur.de Psalmista ' :
Por do- ffescierunt neque intellexerunt , in tenebris ambu-
toiiectus hint; et ejusdem doni proesentia causat in anima
dTsTn '^'^™ spiritualem, qua videntur intelligibilia.
anima. Unde Grcgorius in Moralibus, cxponens illud
Job '" : rnusquisque in dte suo, dicit sic : « Sicut
ignorantiiB obscuritas sine dubitatione nox cor-
' Greg., Moral., lib. I, c. xui. — ' Aug., de verb.
Do»i.,serm. LV,al. cxLi,n.4.— ^Joan., x,7. — »/10., vn,
9, ju.xta LXI. — ' Hebr., vi, 19. — • I Joan., iv, 16.
— ' Hug., !>J Cal. Hier., c. vii. — " Cant., 111, 4. —
(a) Vulg. Si non credideritis, non permanebitis.
dis dicitur, sic intellectus dies vocatur. » Ratio
hujus est, quia intellectus suo lumine penetrat
omnia velaraina obumbrantia veritatis radios,
tam naturarum, quam scripturarum et sacra-
mentorum, ut supra patet, planum est quod lu-
men illud doni intellectus, proficit et crescit
usque in perfectuin dicm, quo spirilualia con-
templantur, in quo die, mane, meridies, et ve-
spera distinguuntur.
Primo igitur, mane hujus luminosee diei in Manedi-
mente humana oritur, quando per donum in- j*',piie°'.
tellectus ad noslra interiora revocali per lumen tus.
compiinctionis, omnes tenebras pcccatorum de
Icctulo conscienlife abstergimus, ut dicamus
cum Psalmista '' : La':abo per singulas noctes le-
ctum meum, scilicet conscienti», ut post hoc ad
clarilatem meridianee horse per contemplatio-
nem mane surgamus. De mane iUius diei lo-
quens Gregorius in Moralibus, exponens illud
Job '* : Consurgensque diluculo offerebat holocausfa,
dicitsic '' : «Diluculo naraque consurgimus, cum
compunctionis luce perfusi, humanitatis nostrae
noctein deserimus, el ad vcri luminis radios
menlis oculos aperiraus. » Sequitur : « Offerebat
holocausta. Ilolocaustum totum incensum dici-
tur, quod ollerre est totam mentem igne com-
punctionis incendere, ut in ara amoris tota ar-
deat, et quasi delicta propriiB cogitationis esu-
rat. De mane illo didt Psalmista '* : Mane astabo
tibi, et videbo.
Sccundo, post manc huj us diei luminosoe, horse Meridie»
meridianBecIaritasfervidaoriturinmentcexdono ^^^^'
intellectus, quod pariter illurainatet inflammat
in sacra Scriplura ad modum horae mcridianfp,
dura eloquiura Domini velienienter ignitum ,
quod est '■■ penetrabilius omni gladio ancipiti, per-
tiitgensusque addivisioriem spiritus et anim(p, secun-
dum Apostolum, manifestat. De claritate hujus
meridiei, et radiis hujus, Richardus dicit sic* :
« Jucunda sane admodum plaga est mcridiana a
nimietate lucis et fervore diei , eo quod dulce
sit valde et delectabile aspectui , contemplari
beatorum spirituum ordines,hiIarescentesincIa-
ritate et charitatc. » Et sequitur infra : « In me-
ridie illa, scilicet lucis ct fcrvoris Scripturas,
contemplantur praemia meritorum beatorum,
gaudia civium supernorum, et arcana divino-
rum secretorum, et caetera hujusraodi. Propter
' Psal. Lxxxi, 5. - >• Job, 1, 4. — " Psal. vi, 7. —
" Job, I, 5. — " Grcg, Moral., lib. 1 , c. xix. —
" Psal. V, S. — '» Hebr., iv, 12. — '« Richard., de
Conlempl.j lib. III, c. vii.
PART. II. SRCT. VI. CAP. VI.
633
quod dicit Dominus ' : Scrutamini Siripturas.
Quod verbum Clirysostomus exponens dicit :
« Salvator Scripturas vocat ostium. H» enim
cognitionem Dei aperiunt, hce oves cuslodiunt,
hffi hipos supcrvenire non permittunf, hiBrcticis
introitum prcecludenles. » Ilaec ille. Dc fervore
autem horoe meridianfejSciHcetScripturajsacra;,
in qua nobiscum Ileus loquitur per Verbum
suum proprium, tamen incarnatum, quantus sit
ostendit Ecclesia, qum ex ardentissimo fervore
tacendo clamat dicens - : Oscule.tur mc osculo
oris sui. Hunc fervorem advertere possumus, si
verba pensemus. Nam Bernardus, exponens
haec verba, dicit ' : « Securus suscipio mediato-
rem Dei I''ilium, quem agnosco fratrem meum.
Minime mihi jam suspectus erit: frater enim et
caro mea est : puto eum spernere me jam non
posse : os de ossibus meis, et caro de carne mea.
Igitur loquatur mihi osculo oris sui. Quid mihi
hsec ora prophetarum semiverba loquuntur?
Ipse potius * speciosus forma prce filiis hominum
me osculetur, osculo oris sui alloquendo. Non
audio jam Moysen^ impeditioris linguce est.
Isaice " labia immunda sunt. Hieremias ' nescit
loqui, quia puer est. Non in eis jam loquatur
mihi, quoniam * tenebrosa aqua in nubibus cteris;
et prophetc-B omnes elingues sunt. Sed ipse lo-
quatur mihi, cujus gratiosa praesentia, et admi-
randa tluenta doctrinae, fiant in me ' fons aquce
saHentis in vitam ceternam. Cujus utique sermo
vivus et efQcax mihi osculum est : non qui-
dem conjunctio labiorum, quse interdum pacem
mentitur animorum; sed plane infusio gaudio-
rum, revelatio secretorum, mira quaedam et
quodam modo indisoreta connexio superni lu-
minis, et illuminatfe montis. Adhce.rens quipjye '"
Deo, unus spiritus est. » Heec ille. Ideo sponsa in
Canticis dixit " : Anima mea liquefacta est, ut dile-
ctus meus locutus est, mihi spiritus fervorem tan-
tum infundendo , vel influendo , ut tota fervida
sit, ait Vercellensis ibidem. Igitur '- quasi lux
meridiana est.
vespera Tcrtio, post horam claree et fervidoe meridiei,
hujas hora vespertina succedit , in qua labor quoli-
dianus terminatur, somnus contemplationis in-
' Joan., V, 39. — ' Cant., i, 1. — 3 Bern., in Canl.,
serm. n, post med. — ' Psal. sliv, 3. — » Exod., iv,
10. — 8 Isa., VI, 5. — ' Jerem., i, G. — " Psal. xvii,
12. — " Joan., IV, 14, — '»1 Cor., vi, 17. — " Cant.,
Vj 6. — " /va., xvill, 4. — 13 Luc., xxiv, 29. — »» Psal.
niii, 23. — '5 Cant., v, 2. — '« De Spir. et Anim.,
choatur, delicia? nocturnales celebrantur. Labor
quolidianus terminatur, quia sole declinante,
virtus dcbilitatur operantium. Unde dixerunt
Domino discipuli, simulanli se longius ire " :
Mane nobiscum, Domine, quoniamadvenperascit, et
inclinata est jain dies : quia virtus est debilitata,
et ideo a labore quiescendum est. Quare et in
Psalmo dicitur '* : Exibit homo ad opus suum, et
ad operationem suam usque ad vesperam. Secundo
in hora vespf.rliua, per donum intellectus, som-
nus coateinplationis inchoatur; unde dicit anima
contemplativa '■' : Ego dormio, et cor meum viyilat.
Quod exponens Vercellensis dicit sic : « Ego ,
quod sum per naturam, dormio ; dormitio au-
tem suspcndit usum sensuum exteriorum, et in-
tendit et quasi invigilat circa exercitium sen-
suum interiorum, quod incomparabiliter nobi-
lius est, quam exercitium sensuum exteriorum:
quod perfecte haberi non potest, nisi sensus
exteriores obdormiant. » Inde in libro de Spi-
ritu et Anima dicilur '" : « Cum sensus exterior
carnalis suo bono utitur, interior sensus quasi
obdormit. » Et Gregorius dicit '' : « Vigilanti
etenim corde dormit per hoc, quod interius
conlemplando proficit, et ab inquieto opere
foris quiescit. » Tertio, in hora vespertina de-
liciae. spirituales , post labores diurnos , a Deo
minislrantur per donum intellectus : tunc ex
Jacob reverso (a) de agro ad vesperam fit Israel,
quia « post sudationes boni operis, pervenitur
ad lucem contemplationis ": » ut dicit Hugo
Unde in ]ob dicitur '", Quasi meridianus fulgor,
consurget tibi ad vesperam. Quod exponens Gre,
gorius in Moralibus ait -" : « Consurget, quia
quantasibi claritas meridiana maneat, cum jam
occumbere cceperit, post ugnoscet, quia sori-
ptum est -' : Timenti Veum bene erit in extremis. »
Hfec ille. Fulgor namque meridianus illuminat,
et inflammat : illuminatio pertinet ad cognitio-
nem; inflammatio, ad refectionem : nam in cha-
ritate refectio est. Quee duo maxime faciunt ad
delicias spiriluales et vespertinas, ut patet per
Hugonem ^', ut supra dictum est. Factum est igi-
tur -' vespere et mane dies sextus, per donum in-
tellectus.
c. IX. — >' Greg., in Ezech. liom. xiv, post med. —
'8 Hug., (le C/nust. Anini., lib. IV, c. XLiii. — '» Job,,
XI, n. — " Greg., Moral., lib. X, c. XI, circa med. —
" Eccli., i, 13. — " Hag., de Cael. Hier., c. vii. -~
^^Gen., I, 31.
(a) Cast. edit. reversa.
DE SEPTEM DOiNIS SPIRITUS SANCTI.
CAPUT VII.
Quomodo per donum inteUectus convivium spirituale
menti proeparelur.
Quinto videndum cst, qualitcr Spiritus sanclus
per donum intellectus in die sua , id est,in
illumiuatione sua convivium spirituale mcnti
prseparet. De quo sciendum est , quod Grego-
rius in Moralibus dicit sic ' : « Intellectus in die
suo convivium praeparat , vel parat , quia in co
quod audila penetrat, reficiendo cor, tenebras
ejus illustrat. " Ergo in penelratione auditorum
inventa veritafe mens reficifur. lit rafio hnjus
est, quia menti non sufiicit guslarc velamina
veritatum, tesfas, vel uml)rara qiiidditatum, ut
supra dicfum est; sed nucleum, id est veri-
tatem puram et quidditalem nudam. Veritas
pura est, quando per seipsara videtur, non per
subjectara imagincra, vel figuram, dicit Hugo '.
lit hic intollcctus vere reficit. Unde Linconiensis,
super principium Myslicce TheoIogicE , dicit sic :
« Intellectum ScriplurfB historicum, allegoricum
et moralem habcnt multi : sed interior homo,
quiprens videre Deum incircumvelatc et verc ,
non est his contentus; sed transccndens, ascen-
dit cuni sacris contemplativis ad summitatem
anagogicorum intellectuum. In quibus lamen
non videtur Deus sine symbolis, doncc fandem
ah omnibus absolvatur, et cum Moyse cali-
ginem ignorantiae ingrediatur, in qua mens
summe reficitur, ut patct pcr Moysen jejuaan-
tem a cibo corporali quadraginta diebus, ut
legitur in Exodo. » Cum igitur donum infel-
lectus, secundura Gregoriura, penetret orania
velamina vcritatis divinte, tam ia scripfuris,
quam in docfrina, tam in iiguris, quam in sa-
cramenlis , et usque ad intimam et nudara
verilatera inlelligendam ef degustandam qua-
dam infellectuali e.xperientia pertingat, quod
perfectissimorum est , ut dicit Bernardus super
Cantica, ideo donum intellectus dulcissime
mentem relicit. De hoc gustu esperientiae l!er-
nardus ' loqucns in libro de Amore Dei, dicit :
« Gustus cxpericnfiffi Scripturarum, ct sacra-
mentorum !)ci , qui cst in Chrisfo, facit nobis
sensum, ut infclligamus Scripturas. Unde Domi-
nus post resurrectionem aperuit discipulis sen-
sum, ut intelligerent Scripturas. » Et sequitur
' Greg., Moral., lib. 1, c. xvi. — « Hug., in Ccel.
Hier., c. vn. — ' Imo r.uillel. abb. S. Theod., de Nal.
et Dignit. div. Amor., c. x, posl med.— * Luc, x, 42.
ibidem: «Cum Scripturaruminteriorem sensum,
et verifatem mj-steriorum Dei, ef sacramen-
lorum, coeperimus non solum infelligerc, sed et
quadam, ut ita dicara, exp»erientioe manu pal-
pare et tractare, quod non fit nisi quodam
conscicnfife sensu , et esperientife disciplina
intelligentis et scientis bonifatem Dei et veri-
tatem, quampotenti bonitate, et quam efficaci
verifate [a) in filiis grafiiE opus ipsius grafiee
operatur : tunc intellectus cum sapientia ope-
ratur quod suum est, et exequitur; tunc sa-
pientia unctionc sua docet [1] de omnibus ne-
cessariis, sapore suo inlellectui jam comrauni-
cafo, ut per claritafem cognitionis illurainelur,
et per dulcedinom cognitionis reficiatur : »
ufrumque enim necessarium est ad convivium
spirituale, ut supra dictum est. Sed tam per-
fecta cognifio, quam perfecta refecfio, princi-
palifer in uno ronsistit, quod solum csl ncres^a-
riwn , ut dicit Dominus * : ideo donura intcl-
lectus raulta transcendendo et penetrando, ad
illud perfectum et necessarium imura tendit, el
infrat. Quia, sicut dicit Richardus in fraclalu
stio de Viotenta Charitatc = : « Unum solum est,
in quo mens humana requiescit, reficitur, et
satiatur. » Scd et llugo idem prol)at, sic dicens* :
« Multa iti hoc raundo .sunt , et haec omnia cor
hominis satiare nonpossunt, ut probat expe-
ricntia. Unum autenl est bonum, et hoc solura
cum percipilur , satietas invenifur : ergo non
in multitudinc, sed in unico esl saliclas : unum
crgo esl necessarium bonum, quod nobis pra;-
paravil Dcus. Sic ergo in mcnsa Dei, nonnisi
unum ferculum nobis apponitur. Sed noU (in-
quit) confemnere ; satielas enim multa est.
Saliahor, inquit Propheta ", cum apparuerit glo-
ria tua. Noli igitur timere, cum audis unum.
Unura quidem est bonum ; sed in illo bono
omne bonum est. Unam rffeclionem, unum
cibura, unura ferculum , unum panem preepa-
ravit nobis Deus. Sed ne despicias. Audi quid
scriptum cst * : Panem, inquit, habentem omnem
sapoi-cm, et omnc delectamentum suavitatis. » Et
sequilur : « Ipsa vere simplex ct una dominica
refcctio singularis dicitur : quia cum aliena et
extranea deleolalione el dulcedine non perci-
pitur. Diiitur domesfica, quia amicis tantum et
familiaribus praeparatur. Dicitur et vivifica, quia
— s Richard., de quat. grad. viol. Charit., ante uied.
— « Hug., in Cccl. llier., c. vii. — ' Psal. xvi, 15.
— ».Sap., XVI, 20.
(n) Ca:l. edit. verilatis. — (A) Item docens.
PART. II. SECT. VII. CAP. I.
635
unum secum efflcit omnes, quibus se sumen-
dam, et pcrcipicnilam praebet. » Ha^c illo. igitur
quia hoEc refcclio , ut dicit Dionysius ' , cst sim-
plcx et una, et ideo in spiritu, et non in carne
percipitur; ideo spiritum humanum confortat
contra infirmitatcs spiriluales. Item, quia om-
nem delcctationera extraneam cxcludit, idco
spiritum veriticat, quia ubi est simplicitas, ibi
esl veritas. Item quia tantum amicis datur, ideo
spiritum gratificat, quia charitas est radix ami-
citifB, ut salis patet in loanm -. Itcm, quia vivi-
ficat, ideo spiritum Deo conformat et concordat,
ct cx lioc concordarc facit cum seipso , et cum
proximo. Unde Origcncs , super Canticis , dicit :
« Concordia hic inchoat, qufc iri futura gloria
iriter eleclos coelestis patrire semper durat. Hie
enim bonis conformat, in pugna superat, con-
solatione inebriat, Deo associat, amorem et
ainicitiam augmentat : hic inchoat, quod in
ccelo consummat. » Hsec ille. Cum his concor-
dat illud Psalmistaj ^ : Parasti in cimspectu meo
mensam , adversus eos qui tribulant me. Impin-
guasti in oleo caput meum, et calix meus , etc. In
eo quod dicit : Parasti in conspectu meo men-
sam, etc, innuit in intelligentia cum pespicui-
tale mensam esse reiicientem. la eo quod dicit:
Adversus eos qui tribulant me, innuit quod heec
refectio convivantes confortat, et inediam sive
famem spiritualcm, quaj virtutes convivantium
debilitat , extirpat. In co vero quod dicit :
Impinguasti in oleo caput meum, innuit, quod
gratiosa dulcedine et delectatione caput animas,
id est mentem, nutrit et decorat. Sed in eo quod
dicit : Calix meus inebrians quam praeclarus est ,
innuit spiritualcm et sobriam spiritus ebrie-
tatem, qufe mere induc t ad oblivionem sui, et
ex hoc ad veram concordiam, et ad unitivam
Eocietatem et associationem Dei. Cibat igitur '■
sapientia mentem pane vitce ct intellectus, quem
loco pascuae collocavit divinarum scriptura-
rum, ubi dicit Glossa : « Id est, in intelligentia
divini sermonis, quee meditantes saginat in
intelleclu divinarum scripturarum. » Quarum
pasouarum experientiam habuit Gregorius ,
quando dixit'* : « Liber, qui viscera intellec-
tualia replevit dulcedine in ore sancti, mel
faclus est, quia intelligentes de Deo sciunt sua-
viter loqui, qui hunc didicerunt in cordis sui
' Dion., de Ccel. Hier., c. vn. — * Joaii., xv, 13. —
' Psal. xxn, S, .6. — * EccU., xv, 3. — ' Greg., in
Ezech., hom. x, ante med. — « Matth., xu, 34; tuc,
VI, 45. — ' Jac, I, 17. — » Aug., de Dod. Christ.,
visceribus veraciter amare : in ejus quippe ore
Scriplura duleis est, cujus vitae viscera man-
datis illius replentur. Quare suavis est ci ad
loquendum, cui interius in intellectu impressa
ad vivendum fucrat. » Ex abundantia enim " cordis
os loquitur, ait Dominus.
SEGTIO VII. '"
DE DONO SAPIENTI*.
CAPUT PRIMUM.
Quid sit sapicntia, et quid donum sapientice
dicatur.
Septimum donum Spiritus sancti , quod facit
diem et convivium spirituale in anima, est do-
uum sapientiffi, quse est lux '^ descenclens apatre
luminum, et radians in animam, facit eam dei-
formem, et donum Dci. lllustrat enim intellec-
tivam , inflammat atfectivam , roborat opera-
tivam. Facit intellectivam speciosara, affectivam
amoenam , operativam robustam. Hoc autem
donum immediate sequilur donum intellectus.
Unde Augustinus, de Doctrina Christiana, dicit ',
quod a timore usque ad sapientiam, quae sep-
tima est in donis et ultima, per gradustenditur,
et pervenitur. Et reddit rationem ibidem dicens :
« Haec sapientia ultima et summa est, quia hac
haljita animus pacatiis tranquillusque perfrui-
tur,> et dclectatur in ea : ergo ultiraa est, in qua
est consuramatio. Similem rationem assignat
Anselmus ', dicens : « Spiritus sanctus menti in-
spirat ad posiremum sapientiam, quam aliis
donis superaccuraulat, ut quod recte intelligit,
scilicet in dono intellectus, sibi sit sapidura
atque dulcissimum in dono sapienlicB , soloque
rectitudinis araore sequatur, quod (6) intelligit
esse sequendum. » Non enim perfectum facit
cognitio veritatis, nisi etiam sequatur gustus
cxperimentalis, quia experientia est magistra
intelligenlise , ait Hugo "•. Et addit Anselmus
ibidem dicens : « In isto fedificio sic coraposito
donorum Spiritus sanctus residet, totamque
farailiam doraus interioris, id est, omnes ani-
mse sensus, regit, et ad suum obsequium dis-
ponit, scihcet ascendendo ad Dominum , et
descendendo ad proximum , ut cura Psalraista
llb. II, c. vii, n. II
Similit., ccxxxu. —
' Imo Eadmer. Anselm., dc
Hug., in Ccel. Hier., c. VII.
(a) Cwt. edit. deest tit. Sectio VIl. — (A) Cwt. edit.
quo.
636
DE SEPTEM DONIS SPIRITUS SANCTl.
dicat ' : Dominus regit me, et nihil mihi deerit : in
loco pascuce, ibi me collocavit.
Ad hujus doni majorem notiliam, sunt quin-
que per ordinem notanda : primo quid sit
sapientia, et quid doniim sapienlias dicatur;
secundo, qiiae sit necessitas ejus, et quae utilitas
in 00 conferatur ; tertio, qualiter donum sapien-
tirn a Deo petatur, et obtinealur ; quarto, quo-
niodo dies spirilualis ex dono isto oriatur;
quinto, quale convivium menti ex eo prnepa-
retur. Primo igitur videndum est quid sit
.sapientia, et quid donum sapienliag dicatur. De
quo notandum , quod omissa sapientia carnis,
qiife - inimica est Deo , et sapienlia mundi lui-
jus, quae' stullilia apwl Dewn, quarum utraque
secundum Jacobum Apostolum in Epistola sua,
est ^errena, aniifinlis, el diaboiica.{Sapienliamun-
di slullitia esl apud Deum : ralio est, quia pejus
meliori prfeponit. Stultus utique esset, qui cu-
prum eligerct pro auro : sic isti faciunt. Nam
bona temporalia praeponunt fleternis, sicut divi-
tias, honores, favorem mundi, el laudem ejus:
unde merito diabolica vocatur hoec sapientia.
Nam sicut Diabolus semper studet ad perditio-
ncm hominis, sic tales ad perditionein pro-
piiam student. Ncc dicuntur sapientiuj nisi
abusive, quia non sunt scientitE sapidte, ied
stultse et insipidae. Nulla utique illarum est
donum Spirilus sancti.) Est el alia sapicnlia
vera et increata , de qua dicitur in hbro Sa-
pientice'', quod ipsa est candor lucis cetemcB , et
speculum sine macula divince majestatis, et imago
Ijonitalisiliius. El cum sit una, omniaiwtesl, et in
sc pcrmanens omnia innovat, et per nationes in
animas sanctas se tranfert, amicos Dci ct prophetas
constituit, scillcet per internam locutionem,
quia, .sicut dicit Augustinus * : « Sapientia in-
crcata, qua? est Filius Dei, non cessat loqui
occulta inspiratione ct revclatione ad intellec-
lualem creaturam, ut ad se convertatur, et sic
formetur, cum ipsa omnia formct et innovet. »
Sed nec ista sapicntia cst donum dc quo nunc
est sermo, sed largisslma omnium ilonorum
datrix est. Est aha sapientia creata, et hcec cst
duplcx : quia queedam est per studlum huraa-
num acquisita , et est vlrtus intellectualis , de
qua loquitur Phllosophus in Metapltipica sua ,
quas potcst dici saplentia aliqualiter, cum in ea
sapor quidam iuveniatur. Habet cnim philo-
' Psal. .xxn, 1. — : liom., VIII, 7. - ' 1 Cor., iii,
19. — ' Jac, 111, 15. — ■■• Sup., VII, 16, 17. — " Aiip;.,
dc Gen . ad. litt,, lib. I, c. v. — i Hug., iii Cccl. Hicr.,
sophia admirabiles delectationes, ut dicitur in
Ethicis , licet sapor ille non sit oleo gratlae con-
dilus. Potest etlam illa sapientia per ratlonis
inquisilionem aliqualiter rectum judicium circa
aliquas res divinas habere , licet incomplete ,
slcut ostendit Hugo, ubi dicit slc '• : « Fhilo-
.^ophls datum fuit propter nos, quibus con-
summatio servabatur, et inchoatio parabatur,
ut invenirent verilalem illam quam oportuit
susciperc filios vltae ad obsequium summae
veritatls , cujus labor ipsis apposilus cst , nobis
autem fructus servatur. Novissime autcm theo-
logiam quamdam pro ratione divinorum, et
scrutatlone invlslbilium, quasi consummaturi
sapientiam addlxerunt, et ibi corruerc cn?pe-
rant in mendacia (igmentorum , ct ideo defe-
ccrunt et evanuerunt. » Hoec ille. Unde nec illa
saplentia est donum Spiritus sancti , de quo
uunc loquimur, quamvis ab eo detur.
Est igitur aha sapientia, qum desursum est,
sicut dicit Jacobus apostolus in Epistola sua.
Desursum est, quia a Patre luminum est creata.
Kt ha;c est vera sapientia, quia ipsa (n) est veri
splendoris et boni saporis. Splendor diriglt in-
tellectum ad veri cognitlonem , et sapor cripit
affectum ad boni saporosam dilectionem. Igi-
tur " quce sursuui sunt. sapite, non quce supcr
ten-am, ait Apostolus. Objcctum ergo doni sa-
pientias principale est Deus, non sub ralione
veri absolute, sed sub ratione veri in relatione
ad rationem boni, ut est excitalivum voluntatis,
ad ejus saporosam dllectionem. Actus autem
sapientlic est contcmplari Deum , non quocum-
que modo, sed ex dilcctionc, cum quadam
experimentaU suavitateet alTeclu. Unde Augus-
tinus dicit ' : « Ubi nulla est dileclio, scilicet
gratuita, quis ullam dicet esse sapientiam? »
Et Bernardus dicit ''' : « Nec duxcrim reprelien-
dendum , si quis sapientiam saporcm lioni
diffinierit : quare saplcntia a sapore denomi-
natur. » Unde et Isidorus in Etymologiis dicit " :
« Sapiens dictus est a sapore : quia sicut gustus
aptus est ad discretionem saporis clborum, sic
sapiens ad dignoscendum sapores rerum atque
causarum aptus est. » Ex his igitur apparet,
quod donum sapientlce cst habitus superna-
turalis, aniniffi a Spiritu sancto infusus, ad
Deum cognoscendum, et saporose dihgendum.
c. I. _ • Coloss., III, 2. — ' Aiig., de Tri7iit., lib. XV,
c. XVII. — '• Bcrn., m Cant., serm. Lxx.vv, circa
mcd. — " Isid., Elijmol., lib. X, verbo Sapiens.
(0) C(et. edit. ipse.
PART. II. SECT. VII. CAP. III.
C37
CAPUT II.
Quce sit necessitas , et utilitas hujus doni.
Secundo videndum est, quse sit necessitas ct
utilitas doni sapientife. De quo notandum est,
quod dicit Bernardus'. : « Sicut corpus habet
suos quinque sensus, quibus animae conjun-
gitur, vita mediante, sic anima habet suos quin-
que sensus spirituales, quibus Deo conjungitur
mediante charitate. » Sequitur : « Per sensus
corporis vcterascimus, et huic sfEculo confor-
mamur; per sensum vero mentis renovamur in
agnitionem Dei in novitate vitfe secundum
voluntatem Dei etbeneplacitumDei.» Unde dicit
Apostolus "^ : Nolite conformari huir. sasculo ; sed
reformamini in novilate sensus veslri , ut probetis
quae sit voluntas Dei bona , et beneplOcens, et per-
fecta. Et iterum Bernardus dicit : « Sicut omues
sensus corporales, ut visus, auditus, olfac-
tus, etc, sine sensu gustus infirmantur et hebe-
tantur in operationibus suis, sic onmes sensus
spirituales infirmantur et languescunt in operi-
bus suis sioe gustu spirituaii, vel sapientiali,
qui gustabilia spiritualia sapida facit. » Quod
Bernardus bene ostendit, dum super Cantica
dicit ' : « Hunc saporem perdidimus ab ipso
pene exordio generis nostri. Ex quo enim cor-
dis palatum, sensu carnis prmvalescente, infecit
virus serpentis antiqui, coepit animas non sapere
bonum , ac sapor noxius subintrare, scilicet
concupiscentiaj , et sensus hominis prompli
Qoare facti sunt ad malum. Et ideo multa bona fiunt,
onanon l*^* °°° sapiunt facienlibus, quia sapor carna-
apicint Us, seu mali, non est totahter exterminatus. Sed
'"^"''^' nunc assidue sapientia vincit mahtiam in men-
tibus quas intraverit, saporem mali, quem
malitia invexit, sapore mehori exterminans.
Intrans enim sapientia, dum sensum carnis
infirmat et infatuat, intcllectum purificat, et cor-
dis palatum sanat et reparat : sanato palato
jam sapit bonum, sapit et ipsa sapientia, qua
est in bonis nullum melius. » Haec ille. Sensu
autem gustus reparato per sapientiam, omnes
sensus spirituales convalescunl et vegetantur:
unde Bernardus ^ dicit : « Gustum autem qui fit
in sapientia, qufedam sequitur saporis dulcedo,
quam in interiori suo sentiens anima, modo
' Imo Guliel. abb. S. Tlieod., * Nut. el dignit. div.
Amor., c. VII, post med. — ^ Rom., xii, 2. — ' Imo
Guliel., ubi sup., c. x. — * Bern., in Cant., ubi sup.
— ' luio Guliel., lib. cit,, c. x. — '^ Saji., vii, 23. —
' Prov., VIII, 34, 35. — ' Eccli., xxiv, 20. — » Prov.,
quodam singulari, quoe suscipit cuncta discernit
et dijudicat, seque et omnes sensus vegetat et
confortat, scilicet inleriores. » Haec ille. Hic
enim gustus saporosie sapientioe scnsum visus
interiorcm clarificat ad Deum sapide contem-
plandum. Unde Sapiens « : Est enim in sapientia
spiritus intelligenticB, omnia prospiciens, et ceetera
ibi scripta. Sensura auditus excitat ad verhura
Dei dulciter audiendum. Unde dicit Sapiens ' :
Beatus homo qui audit me , et qui vigilat ad fores
meas quotidie. Et infra : Qui me invenerit, inve-
niet vilatn. Sensum olfactus interiorem incitat
ad dilectum suum suaviter odorandum. Unde
dicitur ' : In plateis sicut cinnamomum et balsa-
miim aromatizans odorem dedi ; quasi myrrha
electa dedi suavitatem odoris. Sensum tactus in-
teriorem fortificat ad dilectum inseparabiliter
tenendim, ut dicit Sapiens ^ : Lignum vitce est
his, qui apprehenderint eam : et qui tenuerit eam,
beatus. Gustu igitur spiritualis animae per sa-
pientiam reformato, omnes sensus spirituales
animaa reformantur et vcgetanlur. Quod eliam
Augustinus in Confessionibus ostendit, ubidicit '",
quod omnes sensus sui interiores per amorosje
sapientias saporem ferebantur in summum ap-
petibile. Et exemplificat ibi, ut infra patebit. De
hujusmodi sapientia dicit Jacobus " : Sapientia
quce desursum est, primum quidem pudica est,quia.
vitat corruptelas peccati ; pacifica et modesta est,
inomnibus tenens medium; suadibilis est, bonis
consentiens, plena misericordia et fructibus bonis ,
judicans sine (n) simulatione : fructus autem justi-
tice in pace seminantur facientibus pacem. Igitur
donum sapientife non solum docet secundum
rectum judicium contemplari divina; sed etiam
docet regulare (6) humanos actus excellenfiori
modo , quam sapientia qufe est virtus intellec-
tualis. Cujus rationem assignat Augustinus, de
Trinitate , dicens '^ : « Superior pars rationis
sapientiag deputatur; inferior autem, scientiae.
Superior autem ratio , ut ipse in eodem libro "
dicit, intendit rationibus supernis, sciUcet divi-
nis , conspiciendis , et consulendis : conspi-
ciendis quidem, secundum quod divina in
seipsis contemplatur; consulendis autem, se-
cundum quod per divina judicat de humanis,
per divinas regulas dirigens actus humanos, ut
homo non solum assimiletur Deo secundum
111, 18. — 1» Aug., Confess., lib. X, c. vi. — »' Jac, lii,
17, 18. — '* Aug., de Trinit., lib. XII, c. xiv. —
" Ibid., c. III.
{a) Vulg, non judiQ.
lari.
sine. — (b) Ctet. edil. i-egu-
038
DE SEPTEM DONIS SPIRITUS SANCTI.
imaginem, sed etiam secundum operationes,
prout potest. Unde Augustinus, de sermone Do-
mini in montf , dicit ' : « Sapieutia est contem-
platio veritatis, pacificans totum hominem, et
suscipiens similitudinem Dei. » tretiosior est
sapientia * cunctis opibus, et omnia qam deside-
rantur, non valent huic comparari.
CAPUT III.
Qua ratione donum sapientice a Deo petatur
et obtineatur.
Tertio videndum est, qualiter iste pretio-
sissimus thesaurus doni sapientiae inveniri et
obtineri possit. De hoc notandum , quod sa-
pientia, et cst quaerenda , et est poslulanda
a Deo : quferendo invenilur; sed poslulando
a Deo, possidetur. Invenitur per cognitionem;
sed possidelur per dileclionem : per cogni-
tionem videtur; per dilcctioncm amplexatur
et gustatur. Videre pertinct ad intelleclum ;
sed amplexari et gustare pertinet ad volunta-
tem et aflectum. Unde nichardus dicit»: «Sicut
Deus per memoriam auditur, per intellecluni
videtur; ita per atlectum ample.Katur et gusta-
tur, vel astringitur, ct sic tenetur ; et hoc uti-
que est perfectius, quam videre solum. » Quod
ostendit Augustinus , de Trinitate ^- , uhi dicit,
quod actus amplexandi , sive tenendi , est pro-
prius actus voluntatis. Non enim sufficit volun-
tati illud quod est prresens intellectui per mo-
dum visi , nisi etiam fiat prresens voluntati per
modum amati. Dicit enim idem Augustinus '• ,
quod quandoque fit quod aliqui cognoscunt
Deum, et eum uou habent. Kxemplum de me-
dico, qui sanitatem alicujus cognoscit , uon
propler hoc habet. Ibi praescindit Augustinus
cognoscere ab habere. Pi-imo igitur quieramus
sapientiam , investigando per cognitionem ,
donec tandem mereamur eam a Deo recipere
per araplexum, ct deyustationem. llunc pretio-
sum tbesaunim sapientiaj docet quaerere Salo-
mon , dicens * : Si qucesieris sapienliam quasi
pecuniam,et sicut thesauros effoderis cam , twic
intelliges timorem Domini , qui est initium sa-
pientioe. Quai verba exponens Hieronymus di-
cit : « Qui thesauros eflodit, terram rejicit, fo-
veam in altum fodit, sedulus insistit, donec
inveniat quod quserit. Sic qui thesauros sapien-
liee invenire desiderat, omne pondus terrenum
a se rejiciat, in se foGsam humilitatis faciat,
nec quiscat donec inveniat. » H«c ille. Ipsi
enim " sapientia faciliier videtar ab his qui quce-
runt eam ; et cogitare de illa , sensus est consum-
inatus. Est igitur quaerenda sapientia , quia ,
sicut ipsa dicit ' : Qui me inveiicrit, inveniet vi-
tam , et hauriet salutem a Domino. Sed quomodo
cognoscitur iuventa sapientia, hoc docet Ber-
nardus " in quibusdam dictis suis, ubi dicit
sic : « Invenisti plane sapientiam , si prioris
vita3 peccata defleas, si hujus Siieculi desidera-
biha parvipendas , si selernam beatitudinem
toto desiderio concupiseas. Invenisti sapien-
liara, si tibi horum singula sapiunt prout sunt,
ut ha?c quidem amara et omnino fugienda;
illa quoquo velut caduca ct transiloria contem-
nenda; ista vero ut perfecta bona totis deside-
riis appetenda, qute intimo quodam animi sa-
porc dijudices et discernas. » HuiC Bernardus.
Est igitur etiam hoc pretiosum donum sapien-
tice, cum habilus sit supernaturalis, et a Deo
animte infundalur, a Deo fidcliter poslulan-
dum, ut docetJacobus in lipistola sua, diceus '":
Si quis vestrum indiget sapientia, postulet a Deo,
qui dat omnibus afftuenter, et non impropcrat , ct
dabitur ei. Vostulel antem in fide nihil hcesitans.
In his verbis Apostolus innuit , quod in postu-
lante debent essc quatuor, sciUcet : i . indulgen-
tia; uude dicit : Si quis vestrum indiget sapien-
tia : certc hac omnes indigent : Neminem diligit
Deus, nisi eum qui cum sapientia habitat. ^2. Impe-
trandi confidentia; unde dicit : Poslulet a Deo.
Postulare enim est filiorum; rogare aulem, ser-
vorum. Unde in Psalmo '* : Postula a me, etc.
3. Poslulati largitas; unde dicit : Qui dat omnibus
affluenter. Unde in libro Regum dicitur " : Sed et
hctc qucB non postulasti, dedi tibi , divilias et glo-
nam. l. Postulantisstabilitas; undedicit : Postu-
lel autcm in fide nihil hasitaits. Fides autem
mentem stabilitat. Unde Dionysius dicit ", quod
circa veritatem verc exislentem, et non erran-
tem, versatur fides divina , qua3 est slabilis
collocatio credentium , collocans eos in veri-
tate, et confirmans. Sic igitur patet, qualiter
est a Deo sapientia quoerenda et invenienda, et
qualitcr est a Deo postulanda, et possidenda :
nobilis enim animae posscssio est.
liiUnl.)
' Aug. ,de«erm.Dom. i»A/o)i?e,lib. 1, c.ix, ante lued
2 Prov., II, 15. — ' Richard., de Contempl., lib. IV
c. V — * Aug., rfe Trinil., Ul), IX, c. xil.
Dard., epist. LVl, al. CLXXXvii, u. 21. — " Prov., ii
ad
4. — ' Sap., VI, 16. — " Prov., vui, 3."). — ' Bern.,
in Sent.— '» Jac, i, .■;, (!.— " So/)., vm, 28.— " Psal.
II, 8.— "III /lej.iii, i:i.— " Dion.,rfe Div. Nom„ c. vii-
PART. II. SECT. VII. CAI'. IV.
CAPUT IV.
Qualiter ex dono sapientics dies spiritualis
in anima oriatur.
Quarto videndum est, qualiter ex dono sa-
pienliae in mente humana dies spirilualis oria-
tur. De quo notandum est, quod cura sapientia
sit quasi sol lucens rafione cognilionis, et fer-
vens ratione dilectionis ( utrumque enim ho-
rum invenitur in sapienlia, ut ex prcedictis pa-
tet); ideo donum sapientiae causat in anima
diem lucentem cognitione, et ferventem dilec-
tione. Quare Alanus ', de Planrtu Naturce, dice-
bat : « Sapientia est sol per quem lumen men-
tis diescit in lenebris, cordis oculus, fructus
internse dilectionis , deliciosa animae paradisus.
Haec in ca>lestem terrenum, in immortalem ca-
ducuDi, hominem in Deum, deificfe mutalionis
auctoritate convertit. » Hane luminosam sapien-
tiam desideravit, qui dicebat : Invocavi, et venit
in me spiritus sapientice^, et infra : Proposui pro
lucehabere illam , quoniam imxtinguibile est hi-
men illius , et venerunt milii omnia bona paritcr
cum illa, et innumerabilis honestas per manum H-
lius. Sapientia pro luce habenda merito est, quia
ipsa totum regnum animae dirigit , non solum
in contemplandis , sed etiam in agendis : quia
sapientise donum non solum est speculativum ,
sed etiam practicum. Unde etiam dicit : Vene-
runt mihi omnia bona pariter cum illa , quoniam
omnium bonorum mater est. Tullius, primo de
Legibus, dicit sic : « Mater omnium bonarum
rerum est sapientia, qua nihil uberius, nihil
praestantius, quia bonum vitce datum est. Hfec
enim cum caeteras res omnes docuit, tum
quod difficillimum est docuit , ut nos nos-
cereraus. » Hcec ille. Sequitur : Et venit mihi
innumerabilis honestas per manus iUius, et lcetatus
sum , quonutm antecebat me ista sapientia. Nam
decor et maturitas honestae vitae in luce sapien-
tiae invenitur ab his, qui in regno animse et
convivio sapientiae commorantur. Dicit enim
Bernardus in sermone quodam super Cantica
sic ' : « In sapientia est maturilas : ideo super-
est, decorem illius quaeramus, sine cpio nemo
Deo placere potest; decor autem iste honestum
dicitur. De honesto autem exterior conversatio
interrogetur : non quod ex ea honestum pro-
' Alan. de Insulis. — * Sap., vii, 7, 10, 11, 12. —
' Bern., in Cant., serm. lxx.^v, post med. — * Born.,
de Circumcis. Dom., serm. lll, post med. — ' Rom.,
cedat, sed per eam exeat foras. Nam in con-
scientia est habitatio ejus et origo. Siquidem
claritas ejus tcstimonium conscientiae est. Nihil
hac luce clarius, nihil hoc testimonio glorio-
sius, cum veritas in mente fulget, et mens in
veritate sc videt, quod in nullo conscienlia
crubescat praesentiam veritatis, quo cogatur
avcrtere faciem, quasi confusam et repcrcus-
sam a lumirie diei. » Sequitur : « Hic planc
illud decorum est, quod super omnia bona
auimoe divinos oblectat aspectus, hoc diffini-
mus honestum. » Sequitur : « Cum autem decor
hujus claritatis abundantius iutima cordis re-
pleverit , prodeat foras tanquam lucerna sub
modio lucens, imo lux in tenebris lucens lalere
Eiescia. Porro hunc decorem fulgentem vel
eHulgenfem , et veluti quibusdam radiis suis
erumpentem mentis simulacrum corpus cxcipit,
et diffundit per membraetsensus, quatcnus ibi-
dem omnis reluceat actio, sermo , aspectus,
incessus , et cistera omnia hominis. » Haec Ber-
nardus. In hac igitur die sive lumine sapien-
tice , totum regnum animae illuminatur , tota
actio hominis honestatur, et omnis labor labo-
rantium convivantium dulcoratur. Quod etiam
ostendit nobis Bernardus, dicens * : «Cum jam
in his diutius fueris exercitatus, roga (a) tibi dari
lumen devotionis , sive sapientife diem serenis-
simum, et sabbatum menlis, in quo tanquam
emeritus miles , in laboribus vivas absque la-
bore, ut quod prius cum amaritudine et coac-
tione tui spiritus faciebas, de castero jam cum
summa dulcedine peragas et delectatione. Ve-
rum quidem ad hanc perfectionem pauci, ni
fallor, pcrveniunt in hac vita. Multi enim tota
vita sua ad hoc tendunt, et non pertingunt,
qui lamen plene post hanc vitam recipiunt,
quod hic dispensative negatum est. Abjiciamus
igitur ^ opera tenebrarum , et induamur arma lu-
cis ; sicut in die honeste ambulemus. Haec dics
septimi doni, scilicet sapientife,significaturper
diem septimam , qute vesperam non habet.
Cujus ratio est, quia, sicut dicit Anselmus ^ in
libro de Simililudinibus , donum sapientiae per-
tinet ad vitam contemplativam , qufe est ' opH-
ma pars , quam Maria elegit , quce non auferctur
ab ea. Sed magis in patria perficietur; unde-
Glossa ibidem dicit sic : « Contemplativa vita
hic incipit , et in coelesti patria perficitur : qui
XIII, 12. — " Imo Eadmer., inter Oper., Anselm.,rfe
Simi/it., c. cxxxii. — ' Luc, x, 42.
(a) Cat. edit rogat.
640
DE SEPTEM DONIS SPIRITUS SANCTI.
amor est ignis qui ardere incipit ; sed cum ip-
sum quem amat videbit, amplius in amore
ignescet. » Et Gregorius ia Moralibus, exponens
illud verbumj dicit ' : « Activa; vitse opera cum
corpore transeunt, contemplativae autem vitae
gaudia melius ex fme convalescunt : quare non
deficient , sed sine fine manebunt. » Quare se-
cundum Psalmistam ^ : Mclior est dies una in
atriis tuis super millia, quia in illa die septima
quietis , quae nullam vesperam alicujus finis
habebit, mens contemplativa per septiformem
spiritum asternaliter requiescit , dicens cum
Psalmista ' : Hcec requies mea in soeculum scecuU ;
hic haiitabo , quoniam elegi eam.
CAPUT V.
Quale convivium per donum sapientia menti prcB-
paretur; et de primo convivio, quod in mente,
in corpore humano existente, per donurn sapien-
tice Spiritus sanctus celcbrat.
Quinlo videndum est, qualiter Spiritus sanc-
tus per donum sapientife in dic illius, id est in
illuminationc sua, convivium spirituale menti
proeparet : de quo notandum cst, quod sanctus
Bernardus in libro rfe hiligendu Deo, ultra me-
dium Iibri,dicit, quod sapienlia triplex celebrat
convivium, et ex mera complet charitate, gra-
datim tamen. Cibat in hac vila laborantes; po-
tat post hanc vitam quiescentes; et inebriat in
aHerna vita regnantes, scilicet beatos. Primo
enim in carnemortali,labores manuum nostra-
rum mandueamus, cum tali quali labore mas-
ticando quod glutiundum est. Post mortem
vero, in vita spirituali jam bibimus suavissima
quadam facilitate, a corpore a)>soluti (a). Tan-
dem in redivivis corporibus, in vita immortali
inebriamur miraplenitudine exuberantes.Quare
sponsus in Canticis dicit * : Comedite, amici mei,
ante raortem; bibite, carissimi, post mortem;
ct inebriamini , carissimi, post resurrectionem.
Et ibidem dicit Bernardus sic : « Inter istos ta-
men diilerentia est. Nam hi qui in carne gra-
vati sunt, et adhuc vivunt, amici dicuntur, pro
charitate quam habent ; qui vero soluti sunt a
carnis conipedibus, co sunt cariores, quo et
promptiores et expeditiores sunt ad amandum.
Porro beati merito carissimi nominantur, quia
et majori charitate inebriantur, et consolantur,
' Greg., Moral., lib. Vl, c. xviii. — ' Psal. Lxxxiii,
11. — ' Psa/. cxsii, 1i. — ' Canl., v, I. — ' Joan.,
(a) Ca:t. eUil. absorpti.
ut infra patebit. » Et dicit ibidem Bernardus :
« .\nima fidelis comedit panem suum, sed, heul
in sudore vultus sui, quia manens in carne,
adhuc ambulat per fidem , qu£e tamen per di-
lectionem operatur. » Porro ipsum opus cibus
est, dicente Domino '' : ileus cibus est, ut faciam
voluntatem Patris mei. Nota : mulli desiderant
charitatem, sed nolunt laborare pro ea. ,\udi
quid Origenes super Cantica dicil, quod ad boni
operis nmltiplicalionem, dilectio multiplicatuT;
multiplicalio autem dilectionis est dulcis refec-
tio manentis.
De his tribus conviviis dicendum est. Primo De iii-
igitur de convivio primo, quod est convivium ^°°ij°°'
araicorum, quod Spiritus sanctus per donum pieuiia;.
sapientife celcbrat in menle humana, ut exislit
in corpore. De quo Gregorius in Moralibus di-
cit " : « Sapientia in die suo convivium facit, quia
mentem de aeternorum spe et certitudine reU-
cil. » Cujus ratio est, quia, sicut dicit Gregorius
in Moralibus ', « Spes in oeternilatem animum
erigit, et ideo nulla raala qufe cxlerius tolerat,
sentit, sed magis gaudet et hilarescit. » De quo
convivio est notandum , quod Richardus in
tractatu suo de Diversis Affe(.libus dicit, quod
amor cst dulcedo saporis inlimi , a quo sapore
denominalur sapientia; et quanto quis arden-
tiusamat, tanto suavius gustat- Igitur sccundum
gradus amoris et sapientialis saporis, possunt
distingui gradus convivii spiritualis, quod Spi-
ritus sanclus per donum sapicntiaj celebrat in
mentibus viventium, ct in corpore laborantiura.
Nam inter viventes in corporc, inquit Bernardus
ibideiu, quidam sunt chari, quidam cariores,
quidam charissimi. Quod Salomon innuit in
Canlids, dicens : Comedite, amici mei, et bibile,
et inebriamini, carissimi. Hi sunt cari, qui
invilantur ad comedendum ; cariores autem
invitantur ad bibendum; charissirai autem in-
vitantur ad inebriandum. » Ratio hujus ordinis
est, quia secundum raensuram dilcclionis, etiam
dispensatur et modus manifestalionis, etsapidae
degustationis, ut dicit Hichardus *. Amici autcm
hic dicuntur, qui tanquam incipienles aliquem
gradum charitatis attingunt : quarc dicuntur
amici Dei. Amicos autem Dei oportet mundum
istum sapienler odire. Nam ' qui mundum dili-
git, inimicus Uei constituitur, quia '" non est cha-
ritas Patris in eo, ail Joannes. Ideo tales indigent
IV, 34. — « Greg., Moral., lib. I, c. xvi. — ' Ibid.,
lil). VI, c. XIV. - » RicU., rfe Cnntempl., tib. IV, c. xvi.
— » Jac, IV, 4.— '0 I Joaii., II, l.").
PART. I!. SECT. Vlf. CAP. VI.
6U
ut a sapientia reficiantur per aliquam degusla-
tionem spiritualis consolalionis compotcntcm
eis, eestura concupiscentiic rclrigcrantis, ut a
mundo ct delectationibus abstrahanlur, et panc
sapienliali confor(cntur. Hoc ostendit llugo, de
Arca Noe ', ubi dicit sic: « Postquam cnim mens
hominis quadam, ut ita dixerim, violentia, a
delectatione carnali parlim abstracta fuerit, ne-
cesse est, ut statim jam aliquid spiritualis gaudii
prcegustare incipiat, ne si omnino a dclectalione
aliena remanserit, quasi semen sine humore,
ad germen sapienlice convalescere nequeat. l'it
ergo divina gratia aspiranle , ut cum animus
perfectius a corporeis passionibus, desideriis
terrenis exutus fuerit, quadam statim insolita
lastitia perfundatur, ut eo amplius amarum esse
cognoscat quod deseruit, scilicet mundum, quo
magis dulce sentit esse quod invenit, scilicet
sapientiam. lllas enim mentes in ;elernce dulce-
dinis desiderium trahit, quas nullus concupis-
cenliae carnahs alYectus foris religavit. » H.=ec
ille. Amici igitur dicuntur comedere, quia, tau-
quam minus perfecti in charitate, cibum spiri-
tualem difficilius sumunt. Unde Uichardus, lo-
quens de ista commixtione amicorum, dicit - :
« Certe qui comedunt, dum sumptum cibum
maslicant, non sine mora, vel qualicumque la-
bore illud, in quo delectantur, trajiciunt. Nonne
illi tibi videntur comedere, qui cum multo stu-
dio, et multa meditatione vix possunt ad veri-
tatis delicias pertingere ? » Haec ille. Unde Sa-
pienfla vocat prius ad comedendum, dicens ^ :
Venite, comedile panem meum. Et quis est iste
panis alius, ad quem sapientia invitat, nisi ille
qucm Spiritus sanctus de cojIo pragparavit?
Uuem t>piritus sanctus sapientiaj in utero Virgi-
nis formavit, ut dicit Ambrosius; quem omni-
bus suis donis adornavit, ut legitur in Isaia '' ;
quem spiritus charitatis in igne passionis pista-
vit (hoc enim est ' sacrificium coctum- in clibano,
de simila panis absque fermento); quem spiritus
largitatis in sacramento charitatis nobis com-
municavit; quem quasi ° quotidianum postula-
mus; quem omni delectamento et saporis sua-
vitate Spiritus sanctus condivit ) habet enim in
se panis ille ' omne delectamentum); quem nobis
manducandum cum angelis in ffiterna beatitu-
dine conservavit, de quo dicitur * : Beatus qui
manducat panem in regno Dei. Ubi dicit Augusti-
' Uug., de Arc. Noe., lib. IV, c. n. — ' Richard., ubi
sup. — » Prov., IX, 5. — * Isa., si, 1, 2. — ' Levit., ir,
4. — " Luc, XI, 3. — ' Sap., xvi, 20. — ' Luc, Xiv,
TOM. TII.
nus in Glossa : « Quis est panis regni Dei, nisi
qui dicit ' ; Ego sum panis vivus, qiii de calo des-
cendi? non cibus corporis, scd cordis : non figu-
ralivus, sed verus ; non inortuus, sed vivus:
non transiens, sed permanens : non deficiens,
sed teternaliter reficiens, et dulciter satians.
Hunc cibum docet comedere Origenes, expo-
neniilludCanlici"': El fructus ejus dulcis gulturi
meo. Ubi dicit sic : « Da mihi, Domine, fructum
dulcem, fructum vitae animfe meffi. Altus est,
attolle desiderium : benedictus est, sanctifica
obsequium: imputribilis est, purilica affectum:
suavis est, L-etifica animum. » Et Glossa dicit ibi-
dem : « Saturata sum coelesli dulcedine de cor-
pore suo. » Sunt et aha fercula amicorum, de
quibus habes supra in dono scientiEc, qu£e minis-
trantur in mensa sacrae Scripturse. Sed cum iste
cibus, et fructus benedictus, habeat in se delec-
tamentum omnis suavitalis ; ideo non solum, ut
dicit Cantuariensis, est dulcis gutluri; sed et
omnibus sensibus interioribus et spiritualibus
dulcis est, et eos confortat. Unde iste cibus est
dulcis visui, per contemplationem limpidam.
Dulce lumen, et delectabile est oeulis ", videre sa-
pientifB solem , de quo Propheta '- : &olem nube
tegam, id est, corpore. Dulcis est auditui, per
inspirationem coelicam. Unde dicitur '^ : Honis
amici cojisiliis anima dukoratur. Dulcis est olfac-
tui per suavitatem odoriferam, quia '* in odorem
unguentorum tuorum currimus post eum. Dulcis
est gustui per masticationem sapidam, ut ait
Petrus '' : Si tamen gustastis (a), quoniam dulcis est
Dominus. Dulcis est tactui per tentionem (6) ama-
bihssimam, de qua disit amatrix ejus "^ : Tenui
eum, nec dimittam. De hoc fructu vel cibo dicit
Alesander isechan ibi, sic: « Isto fructu cives
superni recreantur, illo fructu delectantur, illo
fructu satiantur. Ideo, o Virgo virginum, bene-
dicta tu in muheribus, et benedictus fructus
ventris tui ; ora quo et nos reficiamur, licet ali-
quali labore dulcis maslicationis. »
CAPUT VI.
De vino, ad quod potandum sapientia invitat
in comivio primo.
Sed quia in convivio spirituali mentis existen-
tium in corpore non sufficit cibus sine pptu
i5. — » Joan., VI, 52. — 'o Cant., ii, 3. — " Eccle., xi,
7. — " Ezech., XXXI, 7. — " Pcou., xxvii,9. — ^'•Cajit.,
l, 3. — '5 I Petr., II, 3.— ^^ Cant., iii, 4.
(o) Al. gustatis.— {b) Ita Edit. Lugd., Al. tentationem.
•41
&(2
DE SEPTEM DONIS SPIRITUS SANCTI.
magis diligenlibus et dilectis, unde clamant cum
Maria" : Vinumnonhabent; ideo sapienlia.postin-
vitalionem amicorumad comedendum.secundo
invitat magis dilectos, in amore exercitatos, ad
potandum, dicens: Et bibite vinum, quod miscui
vobis. Rationem hujus ordinis assignat Origenes
ibidem, dicens : « Non est plena refectio, nec
omnimoda refectionis delectatio, nisi cum cibo
potus jungatur. Et amica jam in aniore exerci-
tata, postquam dixit se a dilecto dulcibus refec-
tam fructibus, stalim subjunxit, se in cellam
vinariam inlroductam ab eodem, dicens': In-
troduxit me rex in cellam vinariam. Lbi Origenes
dicit : (I Sponsa hffic nequaquam gratias egisset
de introductione sua in cellam vinariam, nisi
ipsa cella vinaria mulliplex vinum ex multi-
plici collectum vineahabuisset. Diversitas enim
pocuU boni, mehoris, et optimi, diversitatem
deleclationum generat. Haec cella vinaria, sicut
dicitVercellensis, est Verbum aeternum, sapien-
tia Pdtris, conlinens omnes theorias, id esl re-
velationes, qua; plenissime conlinent vinum
spiriluahs gauciii, et iibertim fundunl in aman-
tes. in hacnamquecella vinariainvenitur omne
genus vini mentes sanctas reticiens et heliHcans,
secundum varios gradus amoris, ut ostendit
Glossa super illud : Introduxit me rex in cellam
vinariam, ubi dicit sic : « Quam cilo guttur
meum dulcedinem gratitB ejus atlingit? Ita me
recreavit spiiitu, ct ab amore terrenorum in
superna translalum sentio, ac si in cella vinaria
novi meri odore in poculo sim refccta. In hac
cella invenil vinum perspicuura, sivc purum,
vinum ignitiim, vinum conditura, et caetera hu-
jusmodi vina, vinura prnscipuum appositum,
maguificenlia regia dignum. Vinum quoque, ut
regia magnificentia dignum crat, abundans, et
praecipuum ponebatur. Vinuni perspicuum sive
merum, distributum manu sapicntilica, in Psal-
mo ' : Calix in manu Domini, vini meri plenus
mixto. Vinum ignitum, incalcacens humana
praecordia, in Estlicr, postquam Assuerus vino
incalueral. Psalmista ' : lucaluit (/<) ror meum
inlra me. Vinum conditum, seu aroraaticum, re-
dolens pigmcnta fragrantia, in Canlicis ' : Uaho
tibi poculum cx vino condito. Sed quid hac di-
versa vina significant, nisi quosdam gradus
charitatis. amatricesanimas potantes et reflcien-
tes, non tumen adhuc inebriantes, secundum
Richardum , qui dicit ' : « Attende quod ex
3. - « Cant ,
I Psul. .\.\
magnitudine divinfe dilectionis, pendet modus
divinae revelationis? » Qnare dicit ibidem ' :
« Dilecli comedunt, chari bibunt, sed charissimi
inebriantur. » Cujus rationem infra assignat,
dicens : « Quandiu hujusmodi ebrietatem et
excessum in nobis non sentimus, quid aliud de
nobis sentire debemus', nisi quod minus dili-
gimur, et nisi quia minus diligimus? » Sequi-
tur: «Si enim, quisquis es, plene perfecteque
diligeres, forte dilectionistua? nimietas, a-stuan-
tisque desiderii anxietas, in ejusraodi te raperet
ebrielatem et excessus. » Sequitur : <i Sane si
dileclione plene dignus extitisses, si tanta di-
gnatione idoneum e.xhiberes, forte tanta lurai-
nis te claritate, sive intelligentiae, oculos tuos
irradiaret, tanta intimae dulcedinis suavitate
cordis lui desiderium inebriarct, quae teipsum
su[)ra teraetipsum raperet, et per mentis exces-
sum in superna elevarct. Igitur amici comedunt.
qui sumplum cibum masticant, non sine raora,
vel qualicuraque labore illud, in quo delectan-
lur, trajiciunl. Qui vero bibunt ex divinis reve-
lationibus, suraraa cum facilitate ct jucunditate
hauriunt, quod intiraa veritatis suavitate con-
cupiscunl. » H»c ille. Sed charissimi inebrian-
tur vino fortissirao dulcissimae charitatis; de
quibus modo dicendum est.
CAPUT VII.
Qui sint carissimi in convivio primo , et quce sit
sobria cbrietas illorum.
Igilur tertio videndum esl, qui sint charissimi
in convivio spirituali e.xistentium in corpore, et
qua3 sit sobria ebrietas illorura. Primo notan-
dum est, quod Origencs exponens illud Cnnti-
corum * : Amore lungueo, distinguit inter simpli-
c m ardorem, et languorcm , dicens : « Amant
incipientes, ardent proficientes, sed langucnt in
amore perfecti. » Languor iste, sicut dicit Ver-
cellensis ibidem, usque ad mortera ducit. Mors
autem est plena separatio vitalis spiritus a cor-
pore; et iignifioat plenara separalionem vitahs
alTectus pcr excessum mentis, et omnimodam
unitionem ad Deum. Et Glossa ibidem dicit :
« Pras amoris magnitudine , omnia temporalia
sunt mihi fa.stidio. >> Qui autem maxime Deum
ililigunt, maxime ab eo diliguntur, ideo caris-
simi sunt, quia dicit Dominus' : Ego diligentes me
rlc Contemiil., lib. IV, c. .\vi. — ' Ibid., lib. V, c. V.
— ' Cant., w, 5. — • Prov., viii, 17.
(a) Vulg. concaluit.
deat, et
guenl
PART. II. SECT. VII. CAP. VII.
643
diligo. Sunt carissimi Deo, qui maxime in Deo
delectantur, quia maxime diligunt. Unde in Can-
ticis dicit dilectus verae amatrici suae ' : Quarn
pulchra es, et quam decora. charissima in deliciis !
Quod exponens Vercellensis dicit : « Quam pul-
chra es fervoribus affectualibus et spiritualibus;
carissima, propter praecipuam pulcliritudinem,
et fervidam dilectionem, quia niliil est mcnti
dulcius, nec est aliquid quod mcntcm Deo ca-
riorem faciat, quam si in ipso intime delectetur,
quo nihil delectabilius est. » Haec ille. Cum lioc
concordat Glossa ibidem, quae dicit : » Caris-
sima es Domino tuo, ex hoc quod vacas ccele-
stibus deliciis. Cujus expericntiam videtur ha-
buisse, qui loqucns de sapientia dixit - : Non
habet amaritudinem conversalio iliius , nec tcedium
convictus illius, sed Imliiiam et gaudium, et 'in (a)
amicitia illius delectatio hona.
Sed nunc videndum est, quid sit illa ebrietas
qua carissimi in convivio raentali sobrie ine-
briantur. De qua Dionysius sic dicit' : « In nobis
siquidem ebrietas in malo, dicitur incommen-
surabilis adimpletio, et excessus mentis et sen-
suum. Deo (6) autem altribuilur ebrietas in bono,
quae nihil aliud est, nisi superplena omnium
bonorum immensuratio, pneexistens in ipso se-
cundum causam. » Sequitur : « Dicitur ergo
Deus inebriatus, et excessum passus in eo, quod
his omnibus supereminet excedendo omnem
mensurationem , et est extra omnia, et super
omnia. » Et Vercellensis, super Cantica, tractans
Qu»9it illud : Inehriamiiii , carissimi, dicit : Quae vera et
sancta ebrietas sit, colligitur ex verbis magni
Dionysii ad Tdum; » ubi recitat eadem verba,
quae supra dicta sunt. Exponens illud : Intro-
duxit me, dicit ibi : « Assidua theoriarum, id
e&t revelationum varietas, et profectus assidui
sponsae, inducent quasi experimentaliter talem
ebrietatem;» ut videatur idem repetere quae su-
pra dixit; eeUaria modo dicit cellam vinariam,
qu£e quasi idem sunt. « Non, inquit Vercellensis,
intelligitur sponsa aliquando dicta repetere;
sed assiduas illuminationes experiri, quod men-
tibus contemplativis, tam fortiter, quam assi-
due, ad radium superiorem exercitatis omnino
familiare est. Dicit ergo experimentaliter : intro-
duxit Tjje, per interiores et profundiores theo-
rias, quam prius; quia in Hieremia dicitur ^ :
' Cant., vii, 6. — ' Sap., viii, 16. — ' Ibid., 18. —
* Dion., epist. ad Tit., circa fin. — ^ Jerem., iii, 19.
— « Richard., de Patriarch. sive Benjam. minor. —
(a) Cset. edit. deest m.— (6) Ccet. edit. Ideo.
ebrielas
Bpiritus.
Post me ingredi non cessabis in cellam vinariam,
id est , vinum continens omnes theorias, id est
revelationes. El ibidem Vercellensis dicit : « Ad
hujus ebrietatis supcrsubstanlialis qualemcum-
que similitudioem, spirituales viri dicuntur in-
ebriari propler excessivam abundanliam lumi-
num divinorum. « Audi , inquit Uichardus ' ,
hominem hac ebrietate madentem, et quid circa
eum agaturomnino ignoranlem. Sive iu corpore,
inquit ', sive extra corpus, ncscio, Deus scit. Quo-
modo, putas, inebriatus crat, quomodo mun-
dus ei in oblivionem venerat , qui seipsum ne-
sciebat? n Haec Richardus. Haec autem ebrietas
spiritualis causalur ex nobilissimo vino fortis-
simse charitatis. Unde Richardus dicit « « Ecce
carissimi ineljriantur. Ebrietas autem menlis
alienatiouem efficit , et supernoe quidem revela-
lionis infusio eos duntaxat, qui carissimi sunt,
in mentis excessum adducit. Talem Propheta
ebrietatem designare vohiit, cum dixit ' : Ine-
briahvntxir ab ubertute domus Iv(b, et torrente vo-
Itiptatis tuce potabis eos. » Et sequilur : « Si igitur
cupimus hac ebrietale madere, et mentis theo-
ricos excessus frequentare, satagamus Dominum
nostrum inlime et summc diligere , et omni
hora in diviuae contemplationis gaudium cum
summo desiderio anhelare. Nam quando mens
nostra , intima illa internae suavitatis abundan-
tia potata, imo plene inebriata fuerit, quid sit,
quid fuerit penitus obliviscitur, et iu abalie-
nationis excessum tripudii sui nimietale tradu-
citur, et in supermundanum quemdam affec-
tiim, sub quodam mir<B felicitatis statu raptim
transformatur. » Nec mireris, quia, sicut dicit
Vercellensis in prologo super Cantica : « Tanta
est virtus veri amoris , boni et pulchri, quod
non solum facit homines et angelos quasi na-
turam propriam egredi, ut in Deum ascendant;
sed etiam Deum facit quasi naturam propriam
egredi , ingressibilem tamen a se , ut ad crea-
turas qnasi infra nafuram suam procedendo
condescendat. » Et accepit isfud verbum a Dio-
nysio , de Divinis Nominibus , ubi dicit sic '° ;
« Audcndum est dicere pro vero , quia ipse
Deus omnium tam pulchro et bono amore exit
per abundantiam amativae bonitatis quasi extra
seipsum, sic providet omnibus existentibus, et
per bonitatem et amorem quasi trahitur, et ad
illud quod est in omnibus deducitur, secundum
' II Cor., XII, 2. — ' Richard., c/e Coniempl., lib. IV,
c. XVI. — ' Psal. XXXV, 9. — '0 Dion., de Div. Nom.,
c. IV, circa fin.
ou
DE SEPTEM DONIS SPIRITUS SANCTI.
virtutem supersubstantialem facientem ecsta-
sim, sed a seipso ingressibilem, ut adamas
ferrum trahit ad se immotus manens. » Ipse
enim movet sicut desideratum et amatum, ut
dicitur libro de Calo et Mundo '.
CAPUT VIII.
De secundo convivio, quod fi,t animm a corpore
separatx per donum sapientice.
Sed post hsec secundo videndum est de se-
cundo convivio , quod esl animoe separalae a
corpore, et secundum Bernardum, ubi supra',
est convivium quiescentium , et magis dilecto-
rum. Et in hoc convivio Spiritus sanctus , per
donum sapicntiiE , convivantes potat vino non
puro, sed lacte mixto. Un^ie Bernardus ibidcra
dicit : « Animas a carne exutiE , jam pane dolo-
risnon cibantur, sed vinum amoris post cibum
plenius haurire permiltuutur, non tamen pu-
rum , sed cum lacta mixlum , ut quoelibet illa-
rum possit dicere illud Canticorum ' : Biti vi-
num cum lacte'meo. Vinum enim divini amoris
mifcet cum dulcedine laclis, id est, naturalis
afTectionis, quae resumere corpus suum glorifi-
catum desiderat. » Sequitur : « ^stuat ergo
anima nunc sanctos charitatis vino potata, sed
plane nondum usque ad ebrielatem consum-
mata : quia temperat interim ardorem divinte
charitatis permi.xlio humoris lactis , id est na-
turalis affectionis. » Idem dicit Bcrnardus ibi-
dem : « Sic ebrietas corporalis denique solet
evertere mentes, atque ideo immemores red-
dere sui. Sed non ex toto sui oblita est , quoe
adhuc et de proprio corpore cogitat resuscitan-
do; pro[iter quod desiderium anima perfecte
beata essc non pote^t ; sed po^t resumptionem
corporis sui, cum consummabitur. n H*c ille.
Cum his concordat Augustinus, dicens sic ' :
« Animse inest quidam appetitus corpus admi-
nistrandi , quo appetitu rctardatur quodam
modo, ne tota intentione pergat in illud sum-
mum cadum, quandiu non subest corpus, cujus
administratiouc appetitus ille conquiescat Non
obstinte tamen illo desiderio, anima in patria
est beata, licet non consummate; et tanien nul-
lum dolorem sentit ex illo naturali appetitu.
Sed quid de ista auima a corpore separata.
anteqnam coelum ingrediatur ? nimiquid illa vi-
no qualicumque potatur aliquahter, et consola-
tur quandoque? Respondetur quod sic , nisi
per poenam sensus, vel damni, vel utriusque
impediatur. Nam anima' in imagine pertransit a
corpore , ut dicit Psalmista ; sed tamen deside-
rium ejus corporis manet. Imago autem con-
sistit in memoria , intelleclu, et voluntate, se-
cundum quas potentias est capax sanclae Trini-
tatis, ut dicit Augustinus «, de Trinitate , et per
has anima exercet vitam contemplalivam , quse
est optima pars ilarice , quoe non auferetur ab ea,
ut dicit Dominus. Ibi dicit Glossa : « Vita con-
templativa hic incipit, et in coelesti patria per-
ficitur; quia amor est ignis qui ardere incipit
hic; sed cum ipse quem amat videbit, amplius
in amore ignescet. Tanto igitur anima a carne
separata , vitam contemplativam perfectius
exercet, quanlo a corpore gravante absolvitur,
et dileclum suum vehementius amat, quia sicut
dicit Bernardus inlibro de Diligendo Deo ', ut su-
pra dictum est : « Animae quoe sunt absolutae a
compedibus corporis, eo simililer cariores, quo
ad amandum sunt expeditiores , et ideo vinum
amoris divini plenius haurire pcrmittuntur,
non tamen purum , sed adhuc lacte mixium. b
Et Avicenna, VI Naturalium, dicit qnod auima
separata clarius videt et intelligit, quam con-
juncta corpori corruptibili. Vita autem contem-
plativa dulcissimas consolationes animae con-
templativae administrat, ut supra dictum est.
Igitur absolutio aniraae a corpore gravante, non
est formidanda, sed desideranda. Hanc enim
absolutionem a corpore, et desiderabat Apo-
stolus cum dixit ' : Cvpio dissolvi, et esse ctm
Cltrislo, et alibi ' : Infelix ego homo , quis me li-
berabit de corpore mortis liujus , quo premor ? et
movcbatur desiderio bono et rationabili, quia,
sicut dicit Bcrnardus in quadam epistola '" :
« Preliosa est mors sanclorum ; pretiosa plane
tauquam finis laboris , tanquam victoriae con-
sumraatio , tanquam vitae janua, et perfectae sa-
turitalis ingressus. Et quidam sanctus dicit :
« Mors nihil aliud est quam exilus de carcere,
finisexilii, laboris consummatio, ad portum
applicatio , peregrinationis finitio, oneris gra-
vissimi, id est, corporis depositio , de furioso
equo, id est carne, descensio, de domo rui-
' Aiist., de Ccel. ei Mund., lib. I, teit. tOO. — c. viu. — ' Bern., de ili/ig. Deo, post med. —
Bern., de dilig. Deo, longe post med. — ' Cant., ' Philip., l, 23. — ' Rom., vn, 24. — '» Est apud
, I. — ' Aug., de Gen. ad lilt., lib. XII, c. xxxv. — Bernard., serm. in (ransilu Mulucli. episcopi , circa
Psal. XXXVIII, 7. - ' Aiig., de rrinil., lib. XIV, med.
PART. II. SECT. VII. CAP. IX.
645
nosa liberatio , omnium fEgritudinum termina-
tio, omnium periculorum evafio, omnium ma-
lorura cnnsumptio, omnium vinculorum dirup-
tio , debiti naturaj solutio , reditus in patriam,
ingressus in gloriam. » Certe evasio tantorum
malorum, et adeptio tantorum bonorum, fa-
ciunt animae bonum convivium, ut dic.ore possit
illud Sapienliffi ' : Vencmnt mihi omnia bona pa-
riter cum illa , scilicet morte bona. Deali enim -
mortui qui in Domino mnriuntar. Et si tales ani-
m£e amatrices , sive contemplatrices , separaloB
a corporibus suis, aliquid secum deferant,
quare indigent purgatione; credibile est, quod
tales facilius purgantur, ct levius patiuntur, ct
quandoque iminime pcena sensus. Cujus ratio
est, quia amor pcenas alleviat , et quandoque
totaliter annihilat. Unde Augustinus, de Moribus
EedesicB contra Manichceos , dicit ' : « ISihil tam
durum, atque tam ferreum, quod non' amoris
igne vincatur. » Et exemplificat in libro de sancfa
Viduitate, ubi dicit sic '' : « Nullo modo one-
rosi suntlabores amantium; sed ipsi delectant,
sicut venantium , aucupantium, et piscantium,
et Ccelerorum talium. In eo enim quod amatur,
aut non laboratur, aut lubor amatur. » Haec ille.
Item hoc patet exemplo multorum martyrum ,
qui desiderabant pati pro Christo, et in ipsis
passionibus gaudebant, ut apostoli ' : Ibant
apostoli gaudentes a conspeciu concilii, quoniam
digni habitisunt pro nomine Jesu contumeliam pati.
Et B. Andreas vehementer desiderabat crucem ,
et sustinuit gaudenter. Et virgines , ut S. Aga-
tha dixit Quinctiano : « Ego in his poenis de-
lector, sicut qui multos thesauros invenit, » etc.
Unde Bernardus , in libro de Diligendo Deo ",
dicit : « Magna vis amoris, qufe martyrum ani-
mas ita introrsum rapuerat, quod ita corpora
sua foris exposuerant, et formenta contemnere
fecerat. Si igitur in corpore aggravante charitas
potuit mitigare pcenas , cur non in spiritu a
nullo corpore impedita raagis tanquam elBca-
cior potuit poenas raitigare suo fervore , sicut
et suffragia Ecclesiae faciunt? Credibile est enim
quod animae, sicut quaj fuerunt in limbo, aliquas
consolationes receperunt ab his, quoe de novo
venerant ad eas, ut angeli vel animas aliquae,
ut Joannes Baptista , etc, dicentes eis de ad-
ventu Salvatoris; sic credibile est, quod angeli
visitent animas in purgatorio sibi commissas,
' Sap., VII, U. — ' Apoc, XIV, 13. — ' Aug., de
Morib. Eccl., c. xxii.— ' Id., de Bon. Viduit., c. xxi.
— ^ Act., V, 41. — » Bern., de dilig. Deo, longe post
et consolentur cas, dieentes eis terminum pur-
gationis sufe, et alia eis consolatoria : sicut ha-
beri polest exemplis sanctorum , qua; i)onunt
sancti Doctores in libris suis, ut Gregorius in
Dialogis ', ubi exemplificat de illo , qui servivit
in balneis sacerdoti , et de quodam alio qui
dixit : « Bene est mihi modo ,» etc. , et Augus-
tinus, de Civitale Dei ; Et Beda, in hisloria An-
glorum, et Isidorus , et caiteri Uoctores dc hoc
loquentes.
CAPUT IX.
De tertio convivio sapientice, quod est regnanlivm.
Post hoc videndum est de tertio convivio sa-
pientiae, quod est regnantium, secundmn or-
dinem quem tradit Bernardus, de Diligendo Deo ',
quod sequitur convivium laborantium, et quies-
centium, tanquamexcellentius ad quod sapien-
tia incarnata suos carissimos invitat, dicens ' :
Ego dispono vobis regnum , sicut disposuit mihi
Pater meus regnum , ut edatis et bibatis super
mensam meam in regno meo. Hic tria sunt notan-
da : primo, quis hujus convivii regalis, et men-
s£e regicB, sit rex et paterfamilias , hic est Chri-
stus Filius Dei; secundo, quee familia Dei et
convivantes ad istud regale convivium, et re-
giam mensam, invitantur, quia angeli et homi-
nes; tertio , de hujus ccnvivii et convivantium
gloria et beatitudine dicetur.
Primo, quis hujus convivii regalis, etmensae
sit rex , et palerfamilias. Sed quis aUus, quam
ille qui dicit : Ego sum rex, cui pater constituit
regnum aeternum, et iu cujus femore scriptum
est '" : Hex regum et Dominus dominantium : Rex
regum, quia vos constituo reges tanquara lilios
adoptivos, qui sum Filius Patri consubstantia-
lis. Et constituo vos dominos , non serros , sed
amicos , ut supra mensara meam edatis et bi-
batis in regno meo, cujus regni non erit finis ",
ut ubi ego sum, et vos sitis in aeternum. De isto
rege Augustinus locpiens, de Civitate Dei, dicit
sic '* : « Ero illorum Deus , et ipsi mihi erunt
populus, el ero illis unde satientur, et ego ero
illis qua^cumque ab hominibus honeste deside-
rantur, et vita, et salus , et virtus, et copia , et
gloria , et honor, et pax, et omne bonum. » Se-
quitur : « Et si recte intelligitur quod ait Apos-
med. — ' Greg., Dialog., lib. IV, c. Lv. — « Bern.,
loc. cit. — • Luc, xxu, 29. — " Apoc, xix, 16;
I Tim., VI, 15. — " Juan., xv, IS; xvii, 24.— " Aug.,
de Civit. Dei, lib. .\X1I, c. X.
646
tolus ' : TJt sit Deus omnia in omnibns : ipse enim
estfinis noslrorum desideriorum, qui sine fine
videbitur, sine fastidio amabitur, sine fatiga-
tione laudabitur.» Sequitur : « IIoc munus, hic
aflfectus, hic actus proculdubio erit omnibus
sicut vita ffiterna communis. " Haec ille. Visio
illius regis facit esse beatum. Unde Bernardus ,
in epistola quadam dicit : « Solum verum, et
plenum gaudium est, quod non de creatura,scd
de Creatore concipitur : quod cum possederis
nemo tollet a te : cui coniparata omnis aliunde
jucundilas mceror est, oranis suavitas dolor
cst, omne dulce amarum, omne decorum fce-
dum, omne postremo quodcuraque aliud de-
leclare possit, moleslum est. » Quare Chrysos-
lomns, de Reparatione lapsi, hoc raodo e-\clamat,
dicens' : «0 si quotidie oporteret nos tormenta
perferre, si et ipsam gehennam parvo tempore
tolerare, pro eo quod Christum possemus vi-
dere in gloria venientem , et sanclorum cjus
numero sociari , nonnc crat dignum piti omne
qiiod triste est modo, ut tanti boni lantffiquc
glorins participcs haberemur? » Clamemus igi-
tur cum Apostolo ^ : Regi sceatlorum immortali ,
invisibili, soli Deo, etc.
CAPUT X.
Qxmfamilia et qui convivantes ad regnantium con-
vivium invitentur, vel sint jam invitali.
i Post hoc secundo videndum est, qufe familia
et convivantes ad islud regale convivium invi-
lentur,velsint(flj invilali jam. De quo sciendum
est, quod non solum homines , sed angeU ad
istud gloriosum convivium regni ffiterni invi-
tantur. IJnde Chrysoslomus, de Ihparatione lapsi,
dicit sic ' : « Intuere cn-lum non solum ex ho-
minibus , sed eliam ex angelis , Ihronis et do-
minationibus, principatibus el pote«tatibus con-
vocatum. » Sequitur : « De rege aulem qui ho-
rum medius residet, dicere nulla vox suflicit.
Eflugit enim omnem sensum humanm mcntis :
excedit eliam decus illud, et illa pulchritudo ,
et illa gloria, et illa magnificentia, et illa ma-
jestas omnem .sensum humanum. » Cum his
concordat Prosper, de Vita conlemplativa , di-
cens : « Futura vila , ubi ipsa sanctitas qua; esl
angelorum el sanctorum omnium congregatio-
' I Cor., XV, 28. — ' Beiu., Epist. cuv, slatiui a
princ. — ' Chrysost., o</ Theod. taps., epist. v. —
» 1 Tim., I, 17. — » Chrysost , loc. cit. - « Prosp., ele
Vit. contempl., lib. I, c. Ii, — ' Greg., in Evang.,
\)E SEPTE.M DONIS SPIRITUS SANCTI.
ne beata, meritis fulgenlibus micat, aeterna sa-
lus exuberat, veritas regnat : ubi nec fallit quis-
quam, nec fallitur; ubi nullus beatus ejiciturj
ubi nullus miser admittitur; ubi est amor per-
fectus , timor nullus , dies felernus , alacer mo-
tus, et unus omnium spiritus. » Htec ille. De
hoc eliam Gregorius in homilia ' : « Si conside-
remus qute et quanta nobis promittuntur In
coelis, vilescunt animo omnia quce habentur in
terris. » De hac etiam societate dicit Cyprianus
in una Epistola sic : « Cur non properamus et
currimus, ut patriam nostram videre , el pa-
renles salulare possimus? Magnus illic carorum
numerus nos cxpectat, et parentum, el fratrum,
filiorum, et aliorum adventum copiosa turba
desiderat, jam de sua incolumltale secura, ad-
huc de nostra salule sollicita. Ad horum con-
spectum et complexum venire, quanta et illis
cl nobis erit Iffililia ! » H;ec ille. Est tamen scien-
dum, quod sicut hlc est distincUo meritorum,
ita illic erit distinctio dignitatum. Tnde (iregorius,
in Moralibu.^, dlcilsic* : « Sicut in electis inhac
vita cst discrelio operum, ita qiioque in alia
vila proculdubio dlscretlo erit dignilatum, ut
quo hlc allus aUum supcrat , illic alius ahum
in retributione meritorum excedat; ut dignitas
eadem non sit , una tamen omnibus vlla beati-
tudlnis erit. » Et in Dialogis exponens illud
Joannis ' : In domo Palris mei mansiones multce
sunt , dicit slc : « Si dispar relributio iniUa bea-
litudine non esset, una pollus mansio , quam
multa; esseut. » Sequitur : « Mullse ergo mau-
siones sunt in quibus et dislincU beatorum or-
dines propler merilorum consorllum commu-
niter IiEtentur, et tamen unum denarium omnes
laborantes accipiuut , qui in mullis mansioni-
bus distinguuntur, quia et una est beatltudo,
quam ilUc percipiunt, et dlspar retribulionls
qualltas, quam per opera diversa consequun-
tur. » Haec ille. Et ideo'" sicutdifferl stella a stella
in clarilate , sic et resurrectio mortuorum , ut dicit
Paulus. De mullitudlne istius familiaj coeleslis
convlvii, quanti sit, nemo scit, sive angelo-
rum , sive hominum , uisi solus Deus. Unde
Joannes loqucns de angelorum multitudine, di-
cil, quod erant " millia milliumin circuitii throni :
ubi dicit Haymo , quod non posuit numerum
certum , cum dicit, MHIia millium ; quia nume-
liom. xvii, in princ. — ' Id., Horal., lib. IV, c. xiii,
anle med.; Dialog., lib. IV, c. xxxv, circa fiD. —
• Jonn., XIV, 2. — •• 1 Cor.. xv, 41, 42. — «> Apoc.,
v, 11.— (o) Al. sunl.
PART. II. SECT. VII. IIAP. XI.
647
?us angelorutn nobis est innumerabilis , quam-
vis Deo sit numcrabilis. Et in Job dicitur' : JVum-
quid est nimerus militum ejus ? Qaod exponens
Gregorius in Moralihus -, dicit quod angeli sunt
milites Dei , et quod nuraerus eorum Deo est
numerabilis, nobis autem innumerabilis de-
monslratur. Et idem dicit Dionysius ', ct in Da-
niele dicitur ' : Millia millium ministraiant ei et
decies centtna millia assistehaut ei. Et simililer
familia beatorum hominum innumerabilis no-
bis est. Unde iu Apocalypsi ait Joannes post euu-
merationem multorum^ : Vidi turbam magnam,
quam dinumerare neino poterat , id est nuUus ho-
mo , ait Glossa. Deus enim '^ numerai multitudi-
nem stellarum , et omnibus eis nornina vocat . se-
cundum Psalmistam. Tola ista familia, tam an-
gelorum quam hominum, laudat Deum sine
intermissione. Unde Hugo, super Angelicam Ilie-
rarchiam, dicit sic ■" : « Omnes hierarchice tam
angelorum, quam hominum, tam supernorum,
quam inferiorum, ad laudem divinam ordina-
toe sunt et institutte , ut ab omnibus laudetur
Deus, a quo, et per quem sunt omncs, et in (a)
omnibus omnia. » Et sequilur : « Qui escellen-
lioressunt, amplius laudant; et qui amplius
laudant, sublimiusremunerabuntur, utquisunt
subUmiores ia cognitione et lerventiores in
amore. » Haec ille. Sed, sicut dicit Dionysius ',
de Divinis Nominibus : « Nuilus verilatis amator,
quffi est super omnem virtutem , adeo efBcax
est , ut possit laudare supersubstanlialem divi-
nitatem , secundum eelernam et superbonam
essentiam suam , quibuscumque vocabulis in-
teUigibihbus, sive ut rationem, sive ut verita-
tem, aut mentem, aut vitam, aut substantiam,
aut alio vocabulo quantocumque subUmi : sed
oportet laudare eam , sicut excellentem , et se-
grcgatam ab omni eo quod menle coucipitur,
et generaliter ab omnibus esistentibus. » Sequi-
tur : « Ne tamen ab ejus laude cessetur, cum
ipsa sit essentia ipsius bonitaUs, et sic causa
omnium existenUum , ideo ex omnibus affecU-
bus laudabilis est, sicut docet Scriptura. » Hasc
iUe.
CAPUT XI.
De tertii convivii, et convivantium beatitudine
juxta numerum septem donorum, septem quoque
animadversione digna notantur.
Tertio videndum est de hujus con\ ivii et con-
vivanUum beatitudine; dc cpiosunt septem no-
tanda , juxta numerum septem donorum prre-
dictorum, quw secundum usus et actus suos
excellenUssimos in hoc convivio ministrant dci-
formiter, quia non evacuabuntur secundum
actus illos , sed manebuut in patria in beatis,
ut probat .Magister sententiarum » per auctori-
tatem Anibrosii , et communiter tenelur. Primo
dicendumestdehujusconvivii gloria; secundo,
de hujus convivii excellentia, etdignitate, et
feternitate; lerUo, de hujus convivii abundantia
et ubertate ; quarto , de hujus convivii lege et
charitate; quinto, de hujus convivii gaudio et
jucunditate; sexto , de isUus convivii mensa et
perfecta saturitate ; septimo , de ejusdem con-
vivii beata et sobria ebrietate.
Primo igitur de hujus convivii aeternitate Bsaii-
sciendum cst, quod necesse est ipsum esse ae- ^1^°,,*^
ternum. Cujus raUo est, quia ipsura convivium
ceiebratur in regno aeterno Christi, et in mensa
aeterna ejus; quare ipse rex aeternus regni m-
terni dicit '" : Egodispono vobis regium,ut edatis
super mensam meam in regno meo ", cujus regni
non erit finis. De hujus regni et convivii aeterni-
tate dicit Augustinus : « 0 vita vitalis, dulcis,
et amabilis, et semper memorialis, ubi summa
securitas, secura Iranquillitas, tranquilla jucun-
ditas , jucunda feUcitas, feUx aeternitas, ceterna
bealitudo, et beata vita sine fine, et visio atque
laudatio Dei ! Ibi affluenUa divitiarum, influen-
tia deUciarum , confluentia bonorum. » Et An-
selmus dicit sic '^ : « In illo scilicet convivio
ccelesti est longa et salubris vila. Ibi enim est
sana feternitas, quiaceternasanilas, quia '^ justi
in perpetuum vivent, et apud Dominum est merces
eorum, scilicet vita aeterna. »
Secundo videndum est de isUus convivii Escel-
excellenlia et dignitate. De hac dignitate dicit '^""f'*
Bernardus : « Merces sanctoruni et gaudia in dinia.
illo regno et aeterno convivio tam magna sunt,
quod non possunt mensurari ; lam multa sunt,
quod non possunt numerari ; tam copiosa sunt,
quod non possunt tiniri ; tam preUosa sunt ,
quod non possunt ajsUmari : imo tam excellen-
Ua sunt, quae pr£eparavit Deus in isto convivio
diligenUbus se, quod ipse Dominus convivii
■ Job, XXV, 3. — - MoraL, lib. XYII, c. IX. —
3 Dion., ffe Crsl. Hierarch., c. xiv. — * Dan., vii, 10.
— 5 AjMc, vii, 9. — * Psal. CXLVI, 4. — ' Hug., in
Cml. Hier., c. ll. — « Diou., de Div. Nom., c. i. —
' Sent., lib. III, dist. x\xiv, in princ, ex Ambros.,
de Sini: S., lib. I, c. X.>;. — " Luc, XXII, 20. —
" Sijmbol. Coiisliintinop. — " ,\nsclm., Proslng.,
c. XXV. — 15 Sa-i., V, IH.
(n) Cail. cdit. (teesl iu.
648
DE SEPTEM DONIS SPIRITUS SANCTI.
dicit, quod talia ' nec oculus vidit, nec auris au-
divit , nec in cor hominis ascendit. Unde nec om-
nes arithmelici mundi possent ea numerare,
nec omnes geometrici possent ea mensurare ,
nec omnes rhetorici possent ea verbis vel ser-
monibus explicare, cum nec plene possint ex-
cogitari.
Tertio videndum est de hujus regni et con-
vivii abundantia et ubertate ; de quibus Ber-
nardus dicit - : « In illo regno , ct convivio
meridiano, erit candor lucis wstivalis, amoeni-
tas vernalis, abundantia autumnalis , requies
hiemalis ; irao Deus bonum infinitum commu-
nicat se omnlLus incolis illius regni, ct convi-
vis illius mensae, quantum quilibet capax cst ,
nnde ipse implebit sensus intoriores maximis
delectationibus. Erit enim Deus spcculum visui,
cithara auditui , mel gustui, balsamum olfac-
lui, flos delcctabilis tactui. » Ibi, sicut dicit Au-
gustinus' : '( Laudes et carmina non deerunt,
proemia non deficient. Ibi nihil quod amabitur,
deerit; nihil desiderabitur , quod non adsit.
Ibi Deus sine fine vjdebitur, sine fastidio ama-
bilur, sine fatigationc laudabitur. »
Quarto de hujus regni convivii lege et «ha-
ritatc , vel societatc , Anselmus dicit sic ' :
« Existentes in regao illo et convivio , diligunt
Deum plus ([uam seipsos , et invicem tanquam
seipsos, et Deus diligit illos plus quam illi se-
ipsos, quia illi illum , ct se , et invieem per
>illum, et ille se , et illos per seipsum. Quare
omnibus erit una voluntas, quasi nuUa esset
illis nisi Dei voluntas; ideo crit omnibus plena
concordia. Et ideo sicut illi nolunt aliud, quam
quod ille , ita ille volet quidquid volunt illi ;
Pt ideo filii Dci et dii vocabuntur, et constituet
eos Deus super omnia bona sua. Ibi est quid-
quid desideraraus , et quidquid amamus. » Hjbc
ille. Quare Augustinus , libro de Curporis et
animm miseria , cxclamat dicens : « 0 anima
raea et caro raea, illara vitam amplecti debuis-
tis, ubi vita est sine morle, ubi juvcntus sine
.sencctute, ubi lux sine tenebris, ubi gaudium
sinc tristitia, ubi pax sine discordia, ubi vo-
luntas sinc injuria, ubi regnum sine commula-
tione. » Hffic ille. De hac lege Augustinus ■* dc
Spiritu et anima dicit ; « Lex Dei charitas cst.
I.cx data est ut gratia quaeratur ; gratia data est,
ut lex impleretur. « Hsec ille.
> I Coc, II, 9. — • Bern., in Cant., serm. sx.\iii.
— a August., de Civif, Dci , lib. XXII, c. xxx. -
' Anselm., Proshg., c. xxiv. — • Imo nuctor, quisquis
Quinto, de hujus regni et convivii gaudiosa
jucunditate. De hoc gaudio Anselmus, uhi su-
pra, loquens dicit sic" : « Gaudium illud quale
aut quantum est bonum ? Certe quantum utique
quisque diligit alium, tantum de eo gaudebit. » r
Sequitur : « Ergo in illa perfecta charitate iu-
numerabilium beatorura spiriluum , seu ange-
lorum, ct hominum, ubi nullus rainus diligit
alium quam seipsum , non aliter gaudebit
quisque pro singulis aliis, quam pro seipso. »
Et infra dicit : « In illa perfecta felicitate, unus-
quisque plus amabit sine comparatione Deum,
quam seipsum, et omnes alios secura ; ideo et
plus gaudebit absque iestiraatione de felicitate
liei, quam de sua et omnium aliorum secum.
Sed si Deumsicdiligunt toto corde, tota mente,
et tota anima, ut tamen totum cor, tota raens et
tola anima non sufliciant dignilati diloctionis ,
profecto sic gaudebunt toto corde , tota mente,
lola aniraa , ut tolura cor, tota mens, tota ani-
ma non sufficiant pleniludini gaudii. ISon ergo
tolum illud gaudium intrabit in gaudentes. »
Sequitur ~ : « Deus vcrax, pelo et accipiam , ut
gaudium mcura plenum sit. .Meditetur interim
mens mea, loquatur indc lingua raea , amet
illud cor meum, scraiocinelur os meura, esu-
riat illud aniraa raca , sitiat caro raea, deside-
ret tota substantia mea, donec intrem in gau-
dium Domini, qui est trinus et unus Deus be-
nedictus in Sfecula. Amen. » Haec ille.
Sexto, de hujus convivii mensa et satielate
beata. Cum Dominus dicat : Supermensam meam
comedetis et biietis in regno meo, ideo illud con-
vivium tantum regnantibus et carissimis pr.T-
paralum est. De quo uotandum cst, quod Beda
ibidem in Glossa dicit sic : « Mensa proposita
omnibus sanctis ad fruendum , est gloria coe-
lestis vitte, qua qui esuriunt et sitiunt justitiam,
saturabuntur, fruendo desiderato gaudio veri
boni. Verum autem bonum solum est in quo
ratio omnis boni csl, quod solus Deus est, qui
essentialiler bonus est. Et ideo in illo solo per-
fecla satietas cst. » De hac raensa beata ct sa-
tietate, Hugo commenlator Dionysii loquens in
AnQetica Hjerarc/iia, parum ante finem,et ex-
ponens iilud : Divisio alimento repleta , dicit :
« Ina est refectio , et unum alimentum. Ergo ,
inquit Hugo , in mensa Domini non cst nisi
unum ferculura , quod apponitur. Sed noli
contemnere, satietas multa est. Sa^a6or, inquit
ille sit, lib. de Spir. et Anim,— « Anselra., Proslog.,
c. XXII. — 1 Ibicl., c. ivi, circa fin.
PART. II. SECT. Vli. C;AP. XI.
649
Psalmista ' , cutn apparuerit gloria tua. Unum
est enim bonum quod tibi prfeparavit Deus;
sed in illo bono omne bonum est. Unam cnim
refectionem , unum cibum, unum ferculum,
unum pancm liabentcm omnem saporem ,
et omnem duicedinem suavitatis, prceparavit
nobis Deus. Igitur unum est nocessarium, quod
vere reflcit. » Quod ibidem sic probat, dicens :
« Multa in hoc mundo sunt, et illa omnia cor
hominis satiare non possunt , ut expftrientia
docet. Unum autem est bonum ; et hoc solum
cum percipitur, satielas invenitur. Non enim
in multitudine, sed in unitate satietas est. »
Idem verbum Augustinus , de Verbis Dornini,
tractans dicit ^ : « Multa sunt diversa , quia
corporalia , quia temporalia sunt : prfEponitur
aulem unum multis. Non enim a multis unum,
sed multa ab uno sunt. Multa distrahunt, ut
Martham; sed unum colligit, ut Mariam, quaj
non dilexit multa, sed multum. » Et Richardus
in tractatu suo cle Amore viotento dicit ' : « Unum
solumest, in quo mens humana quiescit , et
reficitur , et satiatur. » Quod declai'at sic :
« Perfectus amor omnem alium affectum ex-
cludit , quia nihil proeter unum diligit , et
propter unum. Ideo unum amat , unum diligit,
et unum sitit, unum concupiscit, ad unum an-
helat, unum suspirat, uno inardescit, et in uno
requiescit : illo uno satiatur, quia nihil sapit ,
nisi hoc uno condiatur. » Ueec iile. De istius
convivii satietate Bernardus admirando excla-
mat, dicens sic * : « 0 felis vere et gloriosa sa-
tietas ! 0 sanctum convivium ! 0 desiderabiles
epulae! ubi nimirum nulla anxietas, nullum
poterit esse fastidium, sed satietas summa, et
cum hoc summum desiderium. » Et idem di-
cit ' : « Festinemus igitur ad locum tutiorem, ad
agrum uberiorem , ad pastum saniorem , ubi
habitemus sine metu, abundemus sine defectu,
epulemur sine fastidio. » Heec ille.
vinum Septimo et ultimo , quia Dominus non dixit
beato- solum : Ut super mensam meam edatis. sed addi-
perfecta dit . El bibatis ; ideo videndum est de hujus
charitas. niensaj vino dulcissime (a) potante , et sobrie
inebriante, quod est vinum purissimae et per-
fectae charitatis , quod tantum regnantibus et
carissimis propinatur in regno et mensa Chri-
sti. De hoc vino immixto purissimae charitatis ,
dicit Bernardus, in libro de Diligendo Dco, pa-
' Psal. XVI, 13.— ' Aug., de verb. Dom., serin. xxiv
et XXVII. — » Richard., de quat. Grad. viol. Charit.,
(a) Cn;t. edit. dulcissimo.
rum post medium, .sic : « CumScriptura loqua-
tur Deum omnia fecisse propter semetipsum,
erit profecto ut factura sesc quandoque con-
formet et concordet auctori suo ; ct oportet
proinde nos in eumdem affectum transire cha-
ritatis quandoque : ut quomodo Dcus omnia
esse voluit propter semctipsum, sic nos quo-
que nec nosipsos, nec aliquid fuisse vel esse
velimus nisi oeque propter ipsum , ob solam
ipsius voluntatem, non nostram voluplatem. »
Sequitur : « Delectabit sane non tain nostra ,
vel sopita necessitas, vel sortita fclicitas, quam
quod ejus in nobis et de nol)is voluntas adim-
pleta videbitur, quod et quotidie in oratione
postulamus : Fiat voluntas tua, sicut in ccbIo et
in terra , etc. llla igitur est vera et sincera
charitas, et omnino " de corde puro, et de con-
scientia bona, et fide non ficta, qua Deum sic
diligimus, qua et proximi bonum ut nostrum
diligimus. Et ibidem Bernardus , hanc charita-
tem commendando , exclamat dicens : « 0
amor sanctus et castus ! 0 dulcis et suavis af-
fectio charitatis ! 0 pura et defaecata intentio
voluntatis, eo certe deffecatior et purior, quo
in ea de proprio nihil mixtum rellnquitur ; eo
suavior, quo totum divinum est quod seutitur ! »
Sequitur : « Sic affici, deificari est. Quomodo
stilla aquae modica multo infusa vino puro , a
se deficere tota videtur, et saporem vini induit
et colorem ; et quomodo ferrum candens igni-
tum simillimum igni fit, pristina propriaque
forma exutum; et quo modo sohs luce aer
perfusus in eamdem transformatur luminis
claritatem, adeo ut non tam illumiuatus quam
ipsum lumen esse videatur , sic omnem tunc
in sanctis humanam aifectionem, quodam inef-
fabili modo , necesse erit a semetjpsa liquefa-
cere, atque in Dei penitus transfundi volunta-
tem. Alioquin quomodo ' Deus erit omnia in
omnibus, si in homine aliquid de homine su-
pererit ? » Sequitur : « Manet substantia, sed in
alia forma, alia gloria, aUaque potentia. Et
quando hocerit? *guandoi'entam et apparebo ante
faciem Domini ? » Sequitur : « Donec igitur ab-
sorpta sit mors in victoria, et undique noctis
terminos lux perennis invadat, et occupet us-
quequaque quatenus in corporibus ccelestis
gloria effiilgeat, non possunt animas ex toto.
seipsas exponere , et transire in Deum. Adepto
aute med. — » Bern., de Omn. Sancl., serm. l, post
med. — » Id., in Cant., serm. xxxiu , aule med. —
« I Tim., 1, 5. — ' I Cor., XV, 28. — ' PsaL XLI, 3.
650
DE SEPTEM DONIS SPIRITUS SANCTI.
autem corpore, jam quid impedit animam a
se ipsa quodam modo abire, et totam in Deum
ire, et eo penitus sibi dissimilem fieri , quo
Deo simillimam eftici se conatur > Tunc demum
ad coenam sapientifE admissa est, ad illara vi-
delicet, de qua legitur ' : Et caha; meus inebrians,
quam praclarus est ! » Et sequilur post raulta :
«Quid mirum, si jam inebriatur ab ubertate
doraus Dei, cura nulla mordente culpa vel
cura, de proprio secura, liibit purum et no-
vum vinura illud cum Cbristo in domo palris
ejus? [tedivivis igilur corporibus resumptis , in
vita imraortali inebriantur, raira plenitudine
esuberantes post resurrectionem lanquam ca-
rissimi. Lt merito inebriantur, qui ad nuplias
Agni introduci mcrentur, edentes et bil)entes
super mensam illius in regno sapienliae, quan-
do sibi exliibet gloriosam Ecclesiam. Tunc
prorsus incbriat carissimos suos ; tunc lorrcnte
voluptatis suiB potat cos, quando in complexu
illo arclissimo sponsi et sponsa! - , Huminis im-
petus Imtificat cixitatem Det, ut delectentur in
laelitia in {eternum. » Hiec ille. Tunc sapientia
suos carissimos inebrlat, el in patria regnare
facit et coronat, dicens iihid ' : Fer me re<jes
regnant. Regnantes autem coronas aureas ha-
bcnt in capitibus , de quibus in Apocalypsi :
quod exponens Richardus dicit * : « Coronas
habent in capitibus ob glorioB decorem , et
regni coileslis infinilalem. » Unde corona illa,
de qua dicitur in Apocalypsi, quod habuit duo-
decim slellas, id esl universalem perfectionem.
Nam secundum Richai"dum rotumlilas corona-
significat illius regni nsteruitatem, et pnvclari-
tas stellarum numcro duodenario signat bcato-
rum omnium wterni regni infmitatera. Unde et
Bernardus in sernione dicit, quod illas stellsB
duodecim designant plenam perfectionem, quae
bealis in patria debctur. Prima enim stella ,
inquit Bernardus, cst memoria siue oblivione.
Secunda stella, est ratio sine omni errore.
Terlia stella, est volunlas sine orani perturba-
tione. Quarta, est impossibilitas moriendi, quia
resurget corpus incorruptibile. Quinta , est
charitas , quia configuramur claritati Christi
corporaliter. Sesta, cst agilitas, ut corpus sit
agile secundum agilitatem racntis. Septima, est
subtilitas, ut corpus nostrum penclret omnia
corpora. Octava est, ut quilibet diligat alium
' Psal. XXII, ■>. — = Paal. XLV, o. — ' Prov., viii,
15. — * Richard., in Apoc, lib. II, c. I. — * Sn/i., vii,
ii. — « III Reg., X, 5. — ■> liichard., cle Contempl.,
sicut seipsum. Nona est, videre quod proximus
quilibet diligit ipsum sicut seipsum. Decima est
l'eum perfecte diligere, et plus quam seipsum.
Undeciina est diligere seipsura tantummodo
propter Deiim. Duodeciraa est videre Deum di-
hgere sc , diligentem plus quara ille homo di-
hgat seipsum. » Haecille. Omnium autem'' horum
bonorum mater est sapientia, ut dicit Sapiens.
De hujus sapientiiE increatae et incarnatae mensa
dicit Richardus, de Sanclo Victore : « 0 qualis
refectio, ubi dapifer Christus, pincerna Spiritus
sanclus ! Et certe Paler hospes largissimus ;
Christus rainistrat cibum, dura seraetipso con-
vivantes reficit et satiat, ut patet in Joanne.
Spiritus sanctus vero potura propinat, dum
suis donis couvivantes potat et inebriat, ut
patet in Actis. Pater vero in utroque seipsum
liberalissime exhibet et communicat in Filio ad
cognoscendum ct habendum, sicut dicit Jesus
Philippo. In Spiritu sancto autem, ad amplexan-
dnin et degustandum , appropriate loquendo ,
ut patet per Richardura. De hac mensa amoro-
sm sapientiae, exponens illud quod legitur Be-
gum terlio, ubi dicilur'^ : Regina Saba videns
omncm sapientiam Salcmonis , et domum quam
cedificaverat , et cibos mensce ejus , et habitacula
seriorum et ordines ntinistrantium , vestesque co-
rum , pincernasque et holocausta, quce offerebat in
domo Domini , non habebat ultra spiritum, dicit
Richardus ' : « Regina Austri , illius calidw re-
gionis, inhabilalrix, succensa, quai aha intelUgi
polest , quam illa sancta anima et beala , quae
regnum suura in pace possidet , et verum Salo-
moncm contemplatur ? » Inde Gregorius in
JIfoni/i6us diiit" : «Testiraonio sacrae Scripturm,
reges vocantur , qui praelati sunt cunetis moti-
bus carnis. » Et sicut dicit Isidorus, de Summo
Bono ' : « Reges a recte rcgendo vocati sunt :
ideo recte agendo , regis noraen obtinent. »
Oranes igitur reges et reginse sunt in illa regia
mensa rectiludinis convivanles, qui '" veterem ho-
minem exuenles,et novum hominem induentes,
qui secundim Deum crealus est , dciformes efli-
ciuntur, ut dii sccundum Psalmistam appellen-
tur. >'» Deiformilas enim, ut dicit Linconiensis'',
est renovatio spiritus rationalis , et conformitas
ipsius ad Deum, prout possibile est. » Hi sunt
reges et reginae Dei, deiformes eflecti, et dii
lil). IV, c. XIV; lib. V, c. xil. — ' Grcg., Moral.,
lil). ,\l, c. VIII. — ' Isid., de Sum. Bon., lib. III,
c. xLviii. — '» Eph'.'.. IV, 2t. — " Psal. lxxxi, 6. —
'= Lincolu., in Ccel. Hier., c. lli.
PART. II. SECT. VII. CAP. XI.
651
appellati, videntes in mensa sapienliam nostri
rcgis veri Salomonis , cujus ' sapienlix non cst
numerus , secundum Psalinistam; videntes etiam
domum quam aedificavit, id est, naturam as-
sumptam, quam septem columnis , id est,
septem donis munivit et adornavit ; in qua
sunt omnes thesauri sapientim et scientice Dei ah-
sconditi; videntes et cibos menssB ejus , qui
sunt quasi infiniti , cum unum tantum sit fer-
culum , scilicct omne datum optimum , in quo
cst ratio omnis boni, scilicet in quo et ex quo ^
est omne do7ium , ut dlctum est ; videntes etiam
habitacula servorum , id est , numerum et dis-
tinctionem cffilicarum mansionum, quae'' multcB
sunt et quasi infinitso in domo Patris, ut dicit
Dominus; videntes etiam ordines ministran-
tium et assistenlium angelorum, qui innume-
rabiles sunt , ut dictum est supra ; videntes
etiam pincernas, et gradus eorum, id est hau-
rientes de occulto divinitatis lumina gaudiosa ,
et mentes suscipientium inebriantia , quia »
superiores hausta communicant inferioribus,
ut dicit Dionysius : et Bernardus *^ dicit sic :
« Si Cherubim et Seraphim, immediato haustu
de fonte vilae bibentes , inferioribus ordinibus
angelorum effundunt de consiliis laci, qui ke-
tificat civitatem Dei, quanto magis , gloriosa
Theothocos , occultis Filii in amplexionibus
ejus degustata mysteria , et hominibus et an-
gelis copiosius etfundis et propinas? » H;ec ille.
Videntes septimo et ultimo holocausta sive sa-
crificia : « Holocaustum enim , ut Papias dicit,
est sacrificium quod totaliter igne consumi-
tur, 1) et signat quod omne opus, sive corpo-
rale , sive spirituale , quod offertur Deo , vel
offerendum est Deo , igne ardentissimas sive
perfectissimae charitatis, totaliter consummetur
sive perficiatur : quod perfecte faciunt omnes
cives ccelestis patriae, tam angeli, quam ho-
mines, ut ^' in omnibus, et per omnia laudetur et
honorificetur Deus, ut, sicut dicitur in Tobia *, per
omnes vicos cantetur alleluia. De alleluia autem
specialis flt mentio, quia, sicut dicit Cassiodo-
rus ' : « In hac laude , alleluia totus honor
est. » Quod cum sit in hebrfea lingua recon-
ditum , nuUo tamen constat alio sermone
translatum. Hoc Greecus , hoc Latinus , hoc
' Psal. CXLVI, 5. — ' Coloss., II, 3. — ' Jac, i, 17.
— * Joan., XIV, 2. — ' Dion., de Ccel. Hier., c. vii. —
' Bern., serm. de Salut. Angel. — ' I Peti:, iv, H. —
' Tob., xin, 22. — ' Cassiod., super tit. Psat. cxlix.
— " Rictiard., de Contempl., lib. V, c. xii. —
" I Cor., VI, 17. — '■ Psa/. Lxxxin, 3. — '» Greg.,
Chaldieus, hoc Syrus, hoc Persa, hoc Arabs,
hoc tenet cuncta terrarum natio , et quidquid
est dedicalum divina dignitate , hujus nominis
pia devotione et laude veneratur, et in usu
habere commonemur. Illis visis et auditis,
reginaSaba, id est animabeata, ultra non ha-
bebat spirilum, scilicet tmmanum, sed divinum.
Unde Richardus exponens illudverbum, dicit
sic '" ; « Cur non recte dicatur spiritus semet-
ipsum non haltere, quando incipit a semetipso
omnino deficere, et a suo esse, in supermun-
danum quemdam , et vere plus quam huma-
num statum, transire, et mirabili transfigura-
tione .spiritus ille ab humano videtur in divi-
num deCcere, ita ut ipse jam non ipse, eo
dumtaxat tempore, quo Deo incipit arctius in-
haerere:quia " qui adhceret Deo, uims spiritus est;
et psallere potest qui ejusmodi est cum Psal-
mista '- : Defecit in salutare tuum anima rnea? »
Haec ille. Et idem potest dicere quilibet beatus.
Ad istud igitur convivium solemnissimum,
et mensam omnium deliciarum plenissimam,
oportet ascendere per gradus donorum , et
aliorum habituum gratuitorum praedictorum :
quia, sicut dicit Gregorius '■', «nemo infima
deserens, repente fit summus, quia ad obti-
nendum perfectionis meritum, oportet ut mens
quotidie in altum quasi quibusdam gradibus
ascensionis perveniat. » Unde Psalmista bene
dicit'* : Ibunt de virtute in virtutem, donec vi-
deatur Deus deorum in Sion. Quare Augustinus
dona septem Spiritus sancti vocat quosdam
gradus ascensionis, dicens '^ ; « Primo ante
omnia opus est dono (a) timoris, quod estinfi-
mum donum, conferens ad cognoscendam Dei
voluntatem, quid nobis appetendum vel fugien-
dum prajcipiatur, et quod, quasi clavatis can-
nibus , omnes superbiae motus (6) Ugno crucis
affigat. Deinde opus est fsecundus gradus),ut
donum pietatis habeamus, per quod veritas
fidei et Scriptur;e sane exponatur et firmiter
teneatur, etsi non perfecte intelligatur. Tertlus
gradus est donum scientiffl,per quod docemur,
quod Deus ex toto corde diligatur, et ex tota
anima, et ex tota mente ; proximum vero , ut
nosmetipsos, diligamus. Quartus gradus est do-
num fortitudinis , quo esuritur, et sititur justi-
tia, qua a temporalibus receditur, et ad eeter-
Moral., lib. XXII, c. xiv. — " Psal. Lxxxill, 8. —
'5 Aug., de Doct. Christ., lib. II, c. vii, quoad sen-
sum. — (o) CiJtt. edit. donum. — (6) Item quo, quasi
cl. calcibus, omnis superbice modus.
652
DE SEPTEM DONIS SPIRITUS SANCTI.
nam veritatem et ad teternam Trinitatem con-
vertimur. Quintus gradus est donum consilii ,
quo anima ab omnibus sordibus lavatiir, et
usque ad inimici dilectionem, jam spe confor-
tata, et viribus integratis, pcrvenitur. Sextus
gradus est donum intellectus, quo oculus in-
terior purgatur, et homines mundo moriuntur,
et inde Deum contemplantur, in renigmate ta-
men. Nam in tantnm Deum vidcnt, in quan-
tum huic saeculo moriuntur. Et licet in hac
vita peregrinemur, conversationem tamen ha-
bemus in coelis. Septimus gradus est donum
sapientife , quod ultimum , ct septimum est ,
quo animus pacatus et tranquillus Deo sapide
perfruitur, quia ' initium sapientim timoT Domini
est, a quo usque ad ipsam sapientiam per hos
gradus tenditur, et pervenitur. » In cujus mensa
beati perpetuo quicscent , et dulciter reficien-
tur. Quam ^' g«i invenit , inveniet vitam , et qui
tenuerit eam , beatus. Et quia ' « beneficia non
plene recompensari possunt sine graliarum
actione, » dicit Seneca, ideo cum loto corde,
qui vocati sumus ad ccenam Agni, dicamus Deo
gratias; quia, sicut dicit Augustinus*, et Hiero-
njmus : « Quid meUus et animo geramus, et
ore promamus, et calamo exphcemus, quam
Dco gratias? t> Hinc nec dici brevius, nec au-
diri laetius, nec inteUigi gralius, nec agi fruc-
tuosius aliquid potest, quam Deo gratias.
' Eccli., I, 16. — » Prov., lll, 18. — ' Senec,
de Bencficiis, lib. III, c. I. — ' Augiistinus, in
Psal. cxxxii.
OPUSCULUM
RESURREGTIONE A PEGGATO AD GRATIAM
ARGUMENTUM
(Ex edit. Valic.)
Materiam de gratia , quae celeberrima est ia Theologiae scientia, non minus docte
quam breviter hoc Opusculo S. Bonaventura edisserit. Dividitur autem opusculum in
tres parles : in quarum prima divisiones graliae juxta quatuor ejus consideralioncs
proponuntur, et singula cujusque divisionis membra explicantur : in secunda vero
parte, quae est de resurrectione hominis a culpa , tria scitu dignissima continentiir,
scilicet hominem neque a culpa resurgere , neque adversarium vincere, neque tenta-
fionibus resistere absque gratia posse. In terlia denique parte , quae est de resurrec-
tione hominis ad gratiam , tria itidem breviter traclantur : Primo an possit homo suf-
ficienter se disponere ad gratiam gratum facientem absque gralia gratis data ; secundo
an voluntas possit in aliquod bouum sine gratia ; tertio, an sine gratia possit homo
mandata Dei adimplere. De hac materia videndus est Auctor mullis aliis locis , prse-
sertim vero , // Sent., dist. xxiv, xxvi , xxvn et xxix; Breviloq., p. V, per tot.; Cen-
tiloq., p. III , sect. xxxv et xxxvi; Pharet., lib. II , cap. xvi.
Paulus Apostolus videtur firmiter asserere,
hominem in hoc saeculo non proprie esse abs-
que gratia, cum inquit * : Gratia Dei sum id quod
sum. Ideo merito de necessitate gratiffi , quan-
tum nobis prodest , dicendum est : et primo de
divisione gratias ; secundo , de resurrectiune a
peccato ; et tertio de resurrectione hominis ad
gratiam.
Pro divisione gratiae est notandum, quod
gratia est una et eadem ; sed secundum diver-
sas considerationes , ipsa multas sortitur deno-
minatlones. Primo, secundum considerationem
ad principium a quo; secundo, secundum con-
siderationem ad subjectum in quo ; tertio, se-
cunduui consideratiouem ad oppositum suum;
quarto , secundum considerationem ad eflectus
ad quos ordinatur. Unde secundum considera-
• cy. Edit. Valic, an. 1596, tom. V\ , part. I,
p. 277; edit. Ven., an. 1611, tom. II; edit. Lugd.,
tionem ad principium a quo procedit, gratia
ipsa dividitur in gratiam praedestinationis, seu
preeparationis , qua Deus homines prsedestina-
vit; in gratiam vocationis, quam Deus offert
vocando ; in gratiam justificationis, quam Deus
confert ; et in gratiam magnificationis , quam
Deus complet. Et h»c divisio ponitur in Epistola
ad Roinanos , ubi dicitur " : Scimus quoniam dili-
gentibus Deum , omnia cooperantur in bonum ; et
sequitur : Quos autem prcedestinavit , hos et voca-
vit : et quos vocavit, hos et justificavit : quos au-
tem jastificavit , hos et magnificavit.
Sed secundum considerationem vel respec-
tum ad subjectum in quo est, dividitur in gra-
tiam cogitationis, scilicet bonum cogitando ; in
gratiam voluntatis , in bono volendo ; et in gra-
tiam perfectionis , in completione operis. Unde
an. 1647, tom. 1, p. 275; edifc. Ven., an. 1754, tom. V,
p. 333. — » I Cor., XV, 10. — » Rotn., VUI, 28, 30.
6S4
DE RESURRECTIONE A PECCATO.
haec divisio fit secundum triplicem potentiam
anim;e, in qua est gratia, scilicet secundum in-
tellectivam, afTectivam , et operalivam.
Secundum vero respectum ad suum opposi-
tum , dividitur in gratiam protectionis , libera-
tionis, et salvationis. Et hfec divisio sumitur se-
cundum quod gratia adjuvat contra triplex
malum , scilicet contra malum tentationis sive
pugnae , contra malum persecutionis seu mise-
rise , et contra malum culpoe , et malum seque-
l£e vel pcenap. iNam a primo protegit, a secundo
liberat, a tertio extrahit et salvat. Et haec divi-
sio suraitur ab illo dicto Isaiaj ' : Protegat Domi-
nus exercituum Judceam , et Bicrusalem , et prote-
gens et liberans, transiens et salvans.
Sed secundum comparationem ad etTectuni
ad quem ordinatur, dividitur in gratiam prai-
venientem seu operantem , et in gratiam sub-
sequentem seu cooperantem. Unde gratia prie-
veniens sive operans dicitur, in quantum ipsam
voluntatem facit honam ; et ideo prtevenit, quia
non est a libero arbitrio , s.>d infundilur ipsa a
Deo. Sed gratia cooperaus dicitur, in quantum
adjuvat ipsam volunlatem et liberum arhitrium
respectu boni operis eliciendi et prosequendi.
Sed nolandum csl , quod secundum multi-
plicitatem hujus nominis , Gralia , potest dari
alia divisio. Nam gratia potest capi uno modo
largissime , et sic comprehendit et dona natu-
ralia et gratuita; el sic dividitur in praevenien-
tem gratiam , et subsequentem , ita quod prw-
veniens vocatur dona naluralia , et suhsequens
dona gratuita. Secundo raodo accipitur gratia
minus large , et sic dividitur in gratiam gratis
datam , et graliam gratum facientem ; et sic di-
videndo , est divisio in gratiam praevenientem
et subsequentem. Tertio modo capilur gratia
sli-icte , et tunc sub se comprehendit vel dividi-
tur in gratiam gratum facienlem , et gloriam :
et sic dividendo, gratia prKvenien* dicitur gra-
tia gratum faciens, et gratia subsequens dicitur
gloria : quia post gratiam, in homine decedente
in gratia , sequitur gloria ;pterna.
Secundo dicendum est de resurrectione a
culpa vel a peccato, et de hoc tria conside-
absque' Tauda sunt : primo, quod homo non potest re-
auMii.i surgere a culpa absque gratia ; secundo, quod
putel™ °oii polest adversarium suum vincere absque
resur- gratia ; et tertio , quod non potest absque gra-
pfccato. tia tentationibus resistere. Primo igilur dicen-
> Isa., Iixi, 5. — ■ Rom., iii, 24, 20.
s Tit., III,
dum est quod homo absque divino Dei adjuto-
rio , seu gratia , non potest resurgere a peccato
vel culpa ; et hoc , capiendo gratiam pro ha-
bitu ipsius animae , ut scilicet est quaedam qua-
litas spiritualis in anima existens. Nam nec gra-
tia illa quae dicitur gratuita Dei voluntas, qua
nobis Deus condonit oflensam, sufficit; nec
gratia illa quae dicitur liberaUs passio Christi ,
qua mediantc fit morbi curatio , et imaginis
reformatio : sed requiritur gratia gratum fa-
ciens . Et hoc palet per illud Apostoli * ; Justifi,-
cati gratis jjer gratiam ipsius. Et ante : Ex operi-
bus legis non justificatur omnis caro. El alibi ' :
Non ex operibus justitice , quoe fecimus nos ; sed se-
cxindum suam miserir.ordiam salvos nos fecit per
lavacrum regenerationis Spiritus sancti , id est ,
pcr gratiam, etc. Ideo illi Pelagiani merito sunt
censendi h.iTelici , qui dixerunt , quod ad de-
lelioncm culpae sufficit sola graluifa Dei mise-
ricordia cum libero arbitrio, et quod per libe-
rum arbitrium polerat homo se justificare , et
velle bonum.
Secundo dicendum est, quod homo non po-
lest vinoere adversarium absque gralia. Pro cu-
jus declaratione est notandum , quod diflert
dicere, aliquem resislere adversario, etaliquem
vinccre adversarium : nam jilus imporlat vic-
toria, quam resistentia. Resistentiaenim coiisis-
tit in hoc , quod quis non consentit suggeslioni
diabohcae. Sed victoria non solum consistit in
non consenliendo , sed etiam in assequendo
opppsitum ejus, quod diabolus intendebat. Nam
diabolus iulendit hominem reddere inimicum
Deo, et facere dignum supplieio ffiterno. Et tunc
vincit homo diabolum , quando sic resistit ten-
tationi , ut efliciatur magis Dei amicus quam
ante , et sic faciendo , mereatur vilam seter-
nam : sed hoc non polest facere absque Dei gra-
tia gratum faciente : igilur concludi potest,
quod homo non potest vincere adversarium ,
faciendo se amicum Dei , absque tali gratia. Et
hasc conclusio probatur pcr illud ' : Deo gratias,
qui dedit nobis vicloriam per Jesum ' hristnm Do-
minum. Et alibi ' : Infelix liomo , quis me libera-
bit de corpore morlis hujus ? Et respondet : Gra-
tia Dei per Jesum Christum Dominum nostrum.
Item super illud Psalmi ' : Infirmati sunt , cl ce-
cidcrunt , dicit Glossa : « Non potentes vitiis re-
sistere per se. » Sed quis posset objicere : Dia-
bolus vincit hominem absque gratia ; ergo si-
;;. — * I Cor., XV, .';7. — » fiom., VII, 24, 25. —
« Psal. XXVI, 2.
DE RKSURRECTIONE A PECCATO.
m
militer homo potest vincere hominem , vel rlia-
bolum, absque gratia. Ad hoe facile respondetur,
quod hiEC similitudo non valet , quia vicloria
diaboli consistil in subjugando hominem pcr
peccatum,qua3nonrequiritgratiam : sedvictoria
hominis respectu peccati vel (a) diaboli, consis-
tit in promcrcndo illud, quod diabolus amisit.
Item diabolus non vincit hominem nisi volen-
tem ; sed diabolus nunquam dioitur volens :
ergo, etc. Unde notandum, quod heereticus qui
vincitur, seipsum dejicit ; et ideo non est ibi vic-
toria , sed magis defectio.
Pro tertio dicendum est, quod absque ahqua
gratia non potest homo tentationibus resistere ;
quod patet per illud : Et ne nos inducas in ten-
tationem. Unde homo propter suam infirmita-
tem non potest resistere , juxta illud ' ; Pecca-
tum peccavit Hienisalem, propterea instabilis facla
est. Item Glossa super illud ^ ; Misericordice Do-
mini , etc, dicit : « Non potest homo diu stare
contra insultus diaboh , nisi misericordia Do-
mini adjuvetur. » Nota tamen , quod per gra-
tiam gratis datam potest homo resisterrt diabolo
ettentationi : ergo potest ei non consentire ; sed
non potest per talem consensum esse amicus
Dei, absque gratia gratum faciente : ergo, etc.
Tertio dicendum est de resurrectione ad gra-
tiam; etprimo multa sunt terminanda [h): primo,
quod homo non potest se disponere sufBcienter
absque gratia gratis data ad gratiam gratum
facientem; secundo, quahter non potest volun-
tas absque gratia in aliquod bonura ; lertio ,
quomodo homo possit mandata sine gratia ad-
implere. Primo ergo dicendum est de priepara-
tione hominis ad gratiam gratum facientem,
an sciUcet hoc possit facere absque gratia gra-
tis data : pro quo advertendum est, quod per
gratiamgratisdatamnontantumintelligimusilla,
qua; ab Apostolo enumeranlur, cum dicit^ : Alii
cnim datur per spiritum, etc. Sed per gratiam gra-
tis datam intelligimus omne illud, quod super-
additum est naturahbus, adjuvans aliquo modo
et prteparans voluntatem ad habitum vel usum
gratiae , sive tale gratis datum sit habitus , vel
timor servihs, sive ahcjua vocatio, sive locutio
vel pra?dicatio, mediante qua, incitatur anima
ad se prasparandum. Et ideo dicendum est ,
quod nunquam absque tali gratia gratis data
potest se disponere homo ad gratiam gratum
facientem, quia vix caret homo tah dono. Unde
' Thren., i, 8. — » Ibid., ni, 22. — M Cor., xil, 8.
— * Imo Gennad., de Ecc/e. Dogm., c. xxi, inter
prima pra^paratio , qute fit ad gratiam gfatum
facientem , est oogitatio , vel apprehensio ; et
illa non pot"st fieri al>sque grati.i gratis dala.
Et ratio hujus est , non quia gratia gratum fa-
c.iens prmexigat necessario disposilionem gra-
tiiB gratis datiE ; sed quia ipsa est quid divinum
et res existens supra liberum arbitrium, et etiam
supra naturale judicium. ideo nunquam libe-
rum arbitrium, vel voluntas libera, assurgit
ad ipsam vel petendam , vel cognoscendam ,
nisi ahquo modo adjuvetur desursum et exci-
tetur, et ideo per addilionem gratiae gratis da-
taj, quae tenet medium inter (c) graliam gratum
facientem. Unde ordo hberi arljitrii et gratise
divinae ponitur clare ab Augustino * in libro de
Ecclesiasticis Dorjmatibus, et ponit quatuor gra-
dus , cum dicit : « Initium salutis nostrae Deo
miserante habemus. Ut acquiescamus salutari
inspirationi , nostrae potestatis est. Ut adipisca-
mur, quod acquiescendo admonitioni cupi-
mus , divini est muneris. Ut non labamur in
adepto salutis munere, solheitudinis nostrfe est,
et coelestis pariler adjutorii. n Ex quibus verbis
potest clare cognosci , quantum potesl hberum
arbitrium respectu gratiae. Nam eum sint in
opere salutis ista quatuor, scihcet invitari, ac-
quiescere , adjuvari , et permanere : primum
est inspirationis Uei , secundum libertatis arbi-
trii , tertium muneris divini , et quai tum solh-
citudinis noslrae, et pariter divini adjutorii. Per
hoc patet satis clare solutio quaestionis.
Sed oritur dubiura , utrum quis possit detes-
tari culpam virtute propria naturae. Responde-
tur, quod detestari culpam, duphciter potest
intelhgi : uno modo , quia talis dctettatur in
quantum est offensiva maiestatis et aequitatis
divinaj; et isto modo nuUus potest absque gra-
tia , quia non potest absque gratia gratis data
cognoscere ipsam offensam. Aho modo potest
detestari, quia est Ifesiva propriae naturas, verbi
gratia, quia quis per naturam suam cognoscit ,
quod per fornicationem perdidit oculum , vel
aliud membrum , vel incurrit aliquem alium
morbum : et isto modo potest quis per liberum
inteUectum cognoscere et detestari culpam pro-
priam.
Secundo autem videndum est , quahter po-
test voluntas in ahquod bonum. Pro quo notan-
dum est, quod aliquod opus potest dici bonum
Oper. S. Aug., append. tom. VIII. — Caet. edif. deest
vel. — [b) Leg. determinanda. — (c) Suppl. liberum
arbitrium et.
sil qais
propriis
nataroB
culpam
detestari
qualiter
possit in
aliquod
bonum.
656 DE RESURRECTIONE A PECCATO.
tripliciter : uno modo aliquod opus dicitar bo-
num simpliciter ; et illud dicitur quod est ordi-
natum in finem optimum ; et tale est bonum
meritorium ; et in istud non potest liberum ar-
bitrium absque gratia gratum faciecte. Secundo
modo aliquod opus dieitur bonum , et alio
modo de congruo disponit ad bonum : et tale
estbonum, quod fit extra charilatem , nihilo-
minus tamen facit cum recta intenlione : et in
tale non potest liberum arbitrium , nisi cum
gratia gralis dala , per quam illuminatur et di-
rigilur, ut velit facere quod Deo est placitum ,
et hoc patet per illud ' : Scivi quoniam aliter non
possum esse continens, iiisi Deus det.
Tertio aliquod opus dicitur bonum , quia in
finem est ordioabile , et habet aliquam ordina-
tionem intra se , sicut pascere esurientem , etc,
sive ex debila circumstantia , sive exigenlia
temporis, loci , etc. : et ad istud potest liberum
arbilriura absque gratia, quamvis ad hoc quod
fiat faciliter, requiratur gratia ultqua divina su-
peraddita naturalibus. Et sic patet responsio ,
quod liberum arbitrium absque gratia super-
addita per dona naturalia potcst in aliquod bo-
num moralc , licet per illud conscquenter non
disponatur ad gratiam , nec ad gloriam , et hoc
per se, licet quodam modo disponat, quia est
ordinabile in ultimum iinom. Hoc autem sic
suadetur : nam si liberum arbitrium dimittere-
lur in puris naturalibus , adhuc sibi remaneret
aliquodjudicium, quo judicarelur parentesesse
honorandos : et hoc patet. Quod si haberet tale
naturale judicium, scilicet naturaliter parentes
esse honorandos, et talem naluralem instinc-
tum de parentibus vcuerandis , potest illud
velle : et sic cum habeat organa exteriora , po-
test complere illud opus , secundum quod
dictat judicium rationis , absque munere gra-
tiu! divinae superaddito. Sed bene verum est ,
quod non potest illud facere, nec vclle, absque
divin;b gratiee munere, prout tale cogilatum aut
velle est ordinatum ad consequendum beatitu-
dinem. lit sic sunt intelligendoe auctoritates Sanc-
' Sap., VIII, 21. — ' Roin., xiii, 8, 10. — 'I Tim.,
torum , quae concludunt , quod absque munere
divinae misericordioe et gra(^ non potest libe-
rum arbitrium in aliquod bonum.
Sed oritur dubium. Nam secundum dona na-
turalia natura ipsa appetit suam perfeclionem :
ergo signum est quod tendit ad acquisitionem
gratiae. Ad hoc dicitur, quod duplex est perfec-
tio : quaedam est intra hmites naturaj , et istam
appetit natura ; alia est , qu.'e est supra natu-
ram , et de ista non oportet qiiod appetat; et si
appetat , non tamen appetitu perfecto , qui re-
quirit gratiam ; sed magis appetitu confuso et
imperfcrto, qui non cst ordinatus debito modo.
Pro tertio , utrum houio possit mandata Dei
implere, notandum est, quod communiter dis-
tinguitur, quia contingit mandata impleri du-
pliciter : uno modo, quantum ad genus operis,
vel , secundum alios , quantum ad substanliam
mandatorum ; alio modo , quantum ad inten-
tionem pr.-ecipientis et mandantis. Si loqua-
mur primo modo, potest homo absque gralia
gratum faciente illa implere, ut patet de man-
dato adorationis et venerationis sabbatorum.
Sed secundo modo non potest homo implere
mandata absque gratia gratum faciente. Et hoc
confirmatur per Apostolum dicentem ' : Qui di-
liijit proximum , legem implevit. Et iterum : Ple-
nitudo lcgis dilectio. Item alibi ' : Finis prcecepti
est charitdS de corde puro.
Sed oritur quaestio , cum ita sit , quod quis
potest facere quod in se est ad impletionem
mandatorum, quai'e ille non absolvatur, quam-
vis sit in peccato f Ad hoc respondetur, quod
iii se cst, potest dupliciter intclligi : uno raodo
posilive, vel proprie, quia scilicet talis facit
circumstantias, et tantuin facit quanlum potest;
et isto modo nuUus potest facere quod in se est
al^sque gratia gratum faciente. Alio modo potest
intelligi privative vel improprie facere quoi in
se est, hoc est, facit quod potest, sed non quan-
tum potcst, ncc aliquid ordinatum ad impletio-
nem mandatorum : et isto modo per liberum
arbitrium quis potest facere quantum in se est,
sed non absolvitur ab observatione mandafo-
rum. Et sic patet responsio ad qu%stionem.
HNI6 TOMI SEPTIMl.
INDEX MATERIARUM OU^ IN TOMO SEPTIMO
OPERUM
SANGTI BONAVENTURyE GONTINENTUR
PirefaUonis loco, ex prodromo excerpta quoedam.
PnAHETRA. Argumentum ex editioue Vaticaua.
Prjefatio.
LiBER 1, in iiuode personarum varietate traclalur.
Cap. ). DeDeo.
Cap. 2. De Gbristo.
Cap. 3. De Eucharistia.
Cap. 4. De cruce.
Cap. 5. De B. Maria.
Cap. 6. De Angelis.
Cap. ". De Homine.
Cap. 8. De Muliere.
Cap. 9. De cliristianis bonis.
Cap.lO. De christianis malis.
Cap. 11. De praelatis bonls.
Cap. 12. De praelatis malis.
Cap. 13. De subditis.
Cap. 14. De prsedicaloribus bonis.
Cap. 15. De priEdicatoribus malis.
Cap. 16. De prfedicationem usurpantibus.
Cap. 17. De negligentibus prsedicationem.
Cap. 18. De auditoribus verbi Dei.
Cap. 19. De episcopis.
Cap. 20. De sacerdotibus bonis.
Cap. 21. De sacerdotibus malis.
Cap. 22. De clericis.
Cap. 23. De beneficialis.
Cap. 24. De ambitiosis.
Cap. 25. De studentibus.
Cap. 26. De advocatis.
Cap. 27. De religiosis bonis.
Cap. 28. De religiosis malis.
Cap. 29. De novitiis.
Cap. 30. De juvenibus.
Cap. 31. De monachis bonis.
Cap. 32. De monachis malis.
Cap. 33. De incipientibus.
Cap. 34. De proficientlbus.
Cap. 35. De perfectis.
Cap. 36. De tribus praedictis statibns.
Cap. 37. De monialibus.
Cap. 38. De virginibus.
Cap. 39. De viduis.
Cap. 40. De conjugatis.
TOM. VIT.
Cap. 41. De tribus statibus praedictis.
Cap. 42. De pauperibus.
Cap. 43. De divitibus.
Cap. 44. De potentibus.
Cap. 45. De judicibus.
Cap. 46. De nobilibus.
Cap. 47. De militibus.
Cap. 48. De negotiatoribus.
Cap. 49. De fcEneratoribus.
Cap. 50. De dEemonihus.
LiBER II, in quo de pnncipalium vitiorum et vir-
tutum multiplicitate tractatur.
Cap. 1. De tentatione.
Cap. 2. De cogitatione. Cap. 3. De delectatione.
Cap. 4. De consensu.
Cap. 5. De peccato.
Cap. 6. De superbia.
Cap. 7. De vana gloria.
Cap. 8. De invidia.
Cap. 9. De ira.
Cap. 10. De acidia.
Cap. 11. De avaritia.
Cap. 12. De gula.
Cap. 13. De lusuria.
Cap. 14. De perplexitate. Cap. 13. De conflictu
vitiorum et virtutum.
Cap. 16. De gratia.
Cap. 17. De poenitentia.
Cap. 18. De contritione.
Cap. 19. De confessione.
Cap. 20. De satisfactione.
Cap. 21. De virtute.
Cap. 22. De tribus virtutibus theologicis. Cap. 23.
De fide.
Cap. 24. De spe.
Cap. 25. De charitate.
Cap. 26. De quatuor virtutibus cardinalibus.
Cap. 27. De prudentia,
Cap. 28. De memoria.
Cap. 29. De intelligentia.
Cap. 30. De providentia.
Cap. 31. Defortitudine.
Cap. 32. De constantia.
Cap. 33. De patientia.
42
INDEX.
Cap. 34. De perseverantia.
Cap. 33. De temperanlia.
Cap. 36. De continentia gustus.
Cap. 37. De continentia tactus.
Cap. 38. De continentia visus. Cap. 39. De conti-
nentia auditus.
Cap. 40. De clemenlia. Cap. 41. De modestia.
Cap. 42. Dejuslitia.
Cap. 43. De obeJienlia bona.
Cap. 4i. De obedientia inaccepta.
Cap. 45. De oratione accepta.
Cap. 46. De oratione inaccepta.
Cap. 47. De donis.
Cap. 48. De beatitudine.
Cap. 49. De eleemosyna accepta.
Cap. 50. De eleemosyna inaccepla.
LiBER III , iu quo de periculosis agitur. Cap. 1.
De voluntate.
Cap. 2. De remorsu conscientiae.
Cap. 3. De peccatis linguae. § 1 , 2 et 3. De stul-
liloquio, multiloquio et uugis.
§ 4 ct 5, de jaclaulia et e.Tcusatione.
§ 6 hI 7 , de accusatione et murmuralione.
§ 8, 9, 10 et tl, de conlentione, conviliatione ,
derisione et maledictioue.
§ 12 et 13, de detractiouc et adulatione.
§ 14, 15 et 16, de suggestione, turpiloqnio et
mendacio.
§ 17 et 18, de juratione et blaspbemia.
Cap. 4. De occupati6nc.
Cap. 5. De mutabilitate. Cap. 6. De vagatione.
Cap. 7. De curiositate.
Ca]). .S. De negligentia.
Cap. 9. De securitate. Cap. 10. De dijudicatione.
Cap. 11. De recidivatione.
Cap. 12. De consnetudine,
Cap. 13. De obstinatioue. Cap. 14. De despe-
ratione.
Cap. 15, De dilatione.
Cap. 16. De voluptate. Cap. 17. De earnalitate.
Cap. 18. De prosperitate.
Cap. 19. De cousolatione.
Cap. 20. De ornatu.
Cap. 21. De ingratitudine.
Cap. 22. De discordia.
Cap. 23. De malitia.
Cap. 24. De crudelitate. Cap. 23. De simulatione.
Cap. 26. De familiaritate.
Cap. 27. De propinquitate.
Cap. 28. De oblivione. Cap. 29. De ignorantia.
Cup. 30. De smltitia. Cap. 31. De credulitate.
Cap. 32. De sapicntia mala.
Cap. 33. De doctrina.
Cap. 34. De honore.
Cap. 3j. De zelo. Cap. 36. De arguitione.
Cap. 37. De remissioue.
Cap. 38. Ue acceplione personiE. Cap. 39. De
scandalo.
Cap. 40. De iufamia.
Cap. 41. De quatuor allectionibus. Cap. 42. De
timore.
Cap. 43. De dolore.
Cap. 44. De confidenlia. Cap. 45. De Isetitia.
Cap. 40. De vita.
Cap. 47. De miseria. Cap. 48. De morte.
Cap. 49. De judicio.
Cap. 50. De damnatione.
LiBER IV, in quo de graliosis agitur; Cap. 1. De
voluntale.
Cap. 2. De tranquillitate. Cap. 3. De tacitur-
nitate.
Cap. 4. De exercitio.
Cap. 5. De innocentia.
Cap. 6. De excusatione. Cap. 7. De discussione.
Cap. 8. De mortificatione.
Cap. 9. De disciplina.
Cap. 10. De cruce spirituali. Cap. II. De certa-
mine.
Cap. 12. De hmnilitate.
Cap. 13. Dc simplicitate.
Cap. 14. De verecundia.
Cap. 15. De amicitia.
Cap. 16. De coucordia.
Cap. 17. De renuntiatione,
Cap. 18. De solitudine. Cap. 19. De religione.
Cap. 20, De sufficientia. Cap. 21. De communitale.
Cap. 22. De socielate.
Cap. 23. De bonilate.
Cap. 24. Dedesiderio.
Cap, 25. De fervore.
Cap. 26. De meditatione.
Cap. 27. De ascensione spirituali.
Cap. 28. De coutemplatione.
Cap. 29. De gustu.
Cap. 30. De cousolatione.
Cap. 31. De regratiatione.
Cap. 32. De leclione.
Cap. 33. De sapientia.
Cap. 34. De doctrina.
Cap. 35. De diguitate.
Cap. 36. De zelo.
Cap. 37. De solliciludine. Cap. 38. De corrcp-
tione.
Cap. 39. De ffiquilate.
Cap. 40, De quatuor aiTectionibus.
Cap. 41. De timore. Cap. 42. De dolore.
Cap. 43. De conUdentia.
Cai>. 44. De lo^titia.
Cap. 45. Dc conncxione virtulum : § 1, de timore
et spe ; § 2, de timore et gaudio ; § 3, de timore
et amore.
§ 4, de abstinentia et cleemosyna; § 5, de absti-
nentia ct oratione.
§ 6, de misericordia el oralione ; § 7, de miseri-
cordia et justilia.
§ 8 , de coulinentia et abstinentia ; § 9, de conti-
nentia et verecundia.
§ 10, de continentia ct charitate.
§ II, de coutiueutia et huuiilitate;§ 12, de ac-
tione et contcmplatione.
§ 13, de scieutia et humilitate; § 14, de scientia
et charitate.
§ 16, de scieutia ct doctrina ; § 16, de vita et
doclrina.
Cap. 46. De exemplo. Cap. 47. De fama.
Cap. 48. De adversitate.
Cap. 49. De martyrio.
Cap. 50. De gloria.
Declaratio termi.norum THEOLOGii. Argumen-
tum cx edit. Valic.
Breviloquidm. Argumentum ex edit.Vatic. Prooe-
mium.
PRI.MA Pars , in qua de Trinitate personarnm et
unitate Dei agitur. Cap. l. De illis septem, de
quibus est theologia, in summa.
Cap. i. Quid tenenJum de Trinitate personanmi
cl unitate esscntia;.
Cap. 3, De istius fidei intelUgentia sana.
INDEX.
Cap. 4. De istius fldei cxpressione catholica.
Cap. 5. De unitate divina natura in multiformi-
late appaiitiouum.
Cap. 6. De unilale divinaj naturir iu mullipli-
citatc approprialorum.
Cap. 7. De omuipotentia Dei.
Cap. 8. De Dei sapientia, pra;dcstinatione ct
prajscientia.
Cap. 9. De voluntate Dci ct providentia.
Secunda Paus, in qua de creatura mundi agitur,
Cap. 1. De productioue mundi totulis.
Cap. 2. De natura corporali quanlum ad fieri.
Cap. 3. De natura corporali quantum ad esse.
Cap. 4. De natura corporali, quantum ad operari
et influere.
Cap. 5. De modo describeudi praedicta in sacra
Scriptura.
Cap. 6. De productione supernorum spiriluum.
Cap. 7. De apostasia daemonum.
Cap. 8. De conDrmatione bonorum angelo-
rum.
Cap. 9. De prodiictione hominis quantum ad
spiritum.
Cap. 10. De productione hominis quaptum ad
corpus.
Cap. H. De productione hominis quantum ad
totum conjnnclum,
Cap. 12. De completione et ordinatione totius
mundi consummati.
Tertia Pars, in qua dc corruptela peccati agilur.
Cap. 1. De origine mali in commuui.
Cap. 2. De primorum parentum tentatione.
Cap. 3. De primorum parentum transgressione,
Cap. 4 , et punitione.
Cap. 5. De originalis peccati corruptione.
Cap. 6. De originalis peccati transfusione.
Cap. 7. De originalis peccali curatione.
Cap. 8. De origine peccatorum actualium.
Cap. 9. De origine et distinctione capilalium pec-
catorum.
Cap. 10, De origine et qualitate actualium pec-
catorum.
Cap. 11. De origine peccatorum finalium, quce
sunt peccata iu Spiritum sanctmn.
Quarta Pars , in qua de incaruatione Verbi
agitur. Cap. 1. De ratione qua decuit Verbum
Dei incarnari.
Cap. 2. De incarnatione Verbi, quanlum ad
xmionem naturarum.
Cap. 3. De incarnatione quantum ad modum.
Cap. 4. De incarnatione quantum ad plenitudi-
nem temporum.
Cap. 5. De plenitudine gratice Christi, quantum
ad cbarismala in affectu.
Cap. 6. De plenitudine sapientiee Cbristi in intel-
lectu.
Cap. 7. De plenitudine merili Cbristi in ef-
fectu.
Cap.8. De passione Christi quantum ad statum
patientis.
Cap. 9, De passione Cbristi quantum ad modum
patiendi,
Cap. 10. De passione Cbrisli quantum ad exitum
passionis.
Qdinta Pars, in qua de gratia Spiritus sancti
agitur. Cap. 1. De gratia , in quantum est
donum divinitus datuni.
Cap. 2. De gratia, in quantum juvat ad bonum
meritorium.
Cap. 3. De gratia , in quantum cst remedium
peccati,
Cup. 4. Oe ramiOcatione graliaj in babitus vir-
tutuui.
Cap. 0. De ramificalione gratiae in habitus do-
norutu.
Cap. G. De ramificatione gratiic in liabilus beati-
tudinum, et per consequens , fructuum et
Cap. 7. De cxercitio gratia; respectu creden-
dorum.
Cap. 8. De exercitio gratia; respcctu dibgen-
dorum.
Cap. 9. De exercitio gratioe respectu agendorum ,
pra;ceptorum et consiborum.
Cap. 10. De exercitio gratia: respectu petendorum
et orandorum.
Sexta pars , in qua de mediciua sacramentali
agitur. Cap. 1. De sacramentorum origine.
Cap. 2. De sacramentorum variatione.
Cap. 3. De sacramentorum numero et distiuctione.
Cap. 4. De sacramentorum iustitutione.
Cap. 5. De sacramentorum dispensatione.
Cap. 6. De sacramentorum iteratione.
Cap. 7, De integritate baptismi.
Cap. 8. De integritate confirmationis.
Cap. 9. De iutegritate eucbaristijE.
Cap. 10. De iutegritate pcenitentiK.
Cap. 1 1 . De integritate unctionis extrema:.
Cap. 12. De integritate ordiuis.
Cap. 13. De integritate matriuionii.
Septima pars, iu qua de statu finalis judicii trac-
tatur. Cap. 1. De judicio in communi
Cap. 2. De antecedentibus ad judicium , cujus-
modi est pcena purgatoria.
Cap. 3. De antecedentibus ad judicium, cujus-
modi sunt suffragia ecclesiastica.
Cap. 4. De concoraitanlibus judicium , sicut est
conflagratio ignium.
Cap. 5. De coucomitantibus judicium, sicut est
resurrectio corporum.
Cap. 6. De consequeutibus ad judicium , scibcet
de igne infernali.
Cap. 7. De consequentibus ad judicium , scilicet
gloria paradisi.
Centiloquium, quod compendium Iheologiee dici-
tur. Argumentum. Prooemium.
Prima Pars. Sectio 1. De malo culpae in gene-
raU.
Sect. 2. De tentatione,
Sect. 3. De diffinitione peccati.
Sect. 4. De peccato origuiaU.
Sect. 5. De peccato actuali.
Sect. 6. De peccato veniali , et mortali.
Sect. 7. De ignorantia.
Secl, 8. De omissione et neghgentia.
Sect. 9. De commissione.
Sect. 10. De errore, pravo judicio, et personarum
acceptione.
Sect. 11. De peccato consensus, et de peccato
cootra conscientiam , et de perplexitate.
Sect. 12. De mendacio, perjurio et contentione.
Sect. 13. De adulatione, maledicto et detrac-
tione.
Sect. 14. De peccato operis. Sect. 15. De septem
vitiis capitalibus in generali.
Sect. 16. De differentia inter capitale vitium, iui-
tium peccati, et radicem malorum.
Sect. n. De superbia.
INDEX.
Sect. 18. De inani gloria. Sect. 19. Dc iuvidia.
Sect. 20. De ira.
Sect. 21. De acidia.
Sert. 22. De avaritia.
Sect. 23. De gula. Sect. 24. De luxiiria.
Sect. 25. De peccato e.x infirmitate, ex ignoraatia
et ex industria.
Sect. 26. De idololatria et hseresi. Sect. 27. De
interdicto, et duabus speciebus excommunica-
tionis.
Sect. 28. De duabus regulis generalibus circa
excommunicationem .
Sect. 29. Ue divinatione.
Sect. 30. De hypocrisi, simonia et sacrilcgiu.
Sect. 31. De rapina, furto, usura, homicidio et
scandalo.
Sect. 32. De peccato luxuria; et giilffi. Sect. 33.
Oe passionibus sive proprietatibus pccca-
torum.
Sf.cunda Pars. Sect. 1. Dc vulneralione natiira-
lium. Sect. 2. De spoliatioue gratuitorum.
Secl. 3. De poenis corporalibus. Sect. 'i. Dc locis
pcenalibus.
Scct. 5. De apertione hbrorum.
Sect. 6. De igne conllagraliouis. Sect. 7. Do
cruciatibus inferorum.
Teiitia I'abs. Sect. 1. De oo, ijuod esl frui, et
uli.
Sect. 2. Quid de Deo trino cl uno credenduni est,
et intelligondum, et exprimendum.
Sect. 3. Qualiter Deu3'lrinus ct uuus manileslat
se iu effectibus creaturte. Scct. i. Do appro-
prialis Patri.
Pect. 3. De appropriatis Filio. Scct. 6. Dc appio-
priatis Spirilui sanclo.
Sect. 7. De quatuor simul creatis, et de mensuris
durabiliuiu. Sect. 8. De verilatc exprimenda
cum e.xclusione erroris circa produclionem
mundi.
Sccl. &. De tripUci differentia creatura;. Sect. 10.
De productione machinse mundialis.
Sect, H. De consistentia machinie corporalis.
Sect. 12. De sufficientia coelorum.
Sect. 13. De quatuor attributis angclis, cum con-
ditione sui. Sect. 14. De prajvaricatione spiri-
tuum malignorum.
Sect. 15. De confirmatione spirituum bono-
rum.
Sect. 16. De diffinitionibus angeli, ordinis, ct
hierarcliite.
Sect. 17. De triplici divisione bierarcbiaj.
Sect. 18. De custodia bomiuum per angelos.
Sect, 19. De diffinitionibus anima;.
Sect. 20. De divisione potentiarum auimo!, sc-
cundum magistros. Sect. 21. Item , secundiim
naturules.
Sect. 22. De divisionc poteutiarum secundum
naturales et theologos.
Sect. 23. De divisione potentiarum secundum
Augustinum.
Sect. 24. De quo est anuna.
Sect. 25. De conditione humani corporis.
Sect, 26. De toto honiiue ex corpore ct anima
constiluto. Sect. 27. De unione naturaruni in
Christo.
Sect. 28. De perfectione gratiarum iu Chrislo.
Sect. 29. De plenitudine sapientia; in Christo.
Sect. 30. De plenitudine meriti Chrisli.
Se(;t._31. De tolerantia passionis Domini uostri
Jesu Christi. Sect. 32. De sacra Scriptura,
quautum ad duo Testamenta.
Sect. 33. De pneceptis Decalogi.
Sect. 34. De prajceptorum sununa.
Sect. 35. De gratia in se considerala , quoad
diftinilionem, divisionem et operalionem.
Sect. 36. De gratia iu comparalione ad habilus
gratuitos, utsunt virtutes in gencruli.
Sect. 37. De fide.
Sect. 38. De continentia Symboli quaulum ad
articulos.
Sect. 39. De spe.
Sect. 40. De charitate.
Sect. 41. De prudcntia. Sect 42. De tcnipcianlia.
Sect. 43. De forliludine.
Sect. 41. De jiistitia.
Sect. 45. De septem donis Spirilus sancli.
Sect. 46. De beatitudiuibus, etde vita lumactira
cum operibiis misericordiae , tuin coiilempla-
tiva cum oralione ; de duodecim fruclibus el
quinqiie seusibiis.
Secl. 47. De sacramentis in gencrali.
Secl. 48. De baptismo.
Scct. 49. De coufirmatione. Scct. 50. Dc Eucha-
rislia.
Sect. 51. De poenitentia.
Sect. 5J. De unctione extrema.
Sect. 53. De oidiue.
Sect. 51. Dc matrimonio.
Sect. 55. De impcdimenlis matrimouii iu gciie-
rali.
Sect. 56. De impedimentis affuiitalis el cogiialiu-
nis in speciah; el piimo de affinitatc.
Sect. 57. I)e cognatione triplici.
QUAHTA PAns. Secl. 1. De triplici diircrciilia
pricinii.
Scd. 2. De cxpedienlia ad prccniiiun,
Scct. 3. Dc sufficientia gaudii.
De Kcclesiastica uiEnAncHiA. Argumenlum ex
edit.Valic. Prima pars. Cap. 1. Ue nomine aii-
geli, etquod eo vaiia inScriptura signiQccutui .
Cap. 2. De Seraphim.
Cap. 3. De Cherubhn.
Cap. 4. De Thronis.
Secunda PAns. Cap. 1. Dc Dominatiouibus.
Cap. 2. De Virtutibus.
Cap. 3. Dc Polestatibus.
TtnriA Pahs. Cap. I. De Principalibus.
Ciip. 2. Dc Archangelis.
Cap. 3. De .\DgeIis.
QuAnTA PAns. Cap. 1. Coeli nomine varia in
Scriplura sijinilicari, et quomodo nomiue coeli
significenlur angcli.
Cap. 2. Coeloruin nomine quomodo apostoli
saucli siguiliccntur.
Cap. 3. Ca>Ioriim nomine auctoritas jiidicum et
prajlaloruni designatur.
Cap. 4. Cccloruni nomine religiosi et contcm-
plativi significantur.
Cap. 5. Coelorum noiuine Doctores sacrae Scrip-
turte desiguautur.
Cap. 6. Firmamcnti nomine Christus significatur.
Cap. 7. Cceli uatura et proprietas quomodo Bealie
Virgini Muiioi couveiiiunl.
DE nEDUCTIO.NE AnTIUM AD THEOLOGIAM , CUIII
argumenlo ex edilione Valicana pra;vio.
De (lUATUOn vinTUTiBUS CAnni.NALiBUS , cum
argumcnto ex edilione Vaticana praevio.
De TRIBUS TEBNABllS PECCATOnUM INFAMIBUS.
INDEX.
Argumentum ex editione Vaticana. Cap. I.
Quod tres sunt ternarii peccatorum infaraes, ct
de primo ternario in (genere
Cap. 2. Ue peccalo originali , et di>. (niadrnplici
ejus distinclione ab aliis peccatis.
Cap. 3. Quid sit peccatura originale , et de ejus
eHectibus.
Cap. i. De mortali peccato, et (ie ejus effeclu.
Cap. 5. De venialis peccati essenlia, efficacia, suf-
licieutia, et indulgentia.
C.ip. 6. De radice peccatorum , '[nie est araor
sui.
Cap. 7. Quare homo solus cx inforioribus crca-
turis possit peccare.
Cap. 8. Quare peccatum non vitctur, iiisi prius
cognoscatur.
Speculum ANiM.fi. Argumentum ex edit. Vatic.
PrfEfatio.
Cap. i. De primo principali ramo, scilicet su-
perbia.
Cap. 2. De concupiscentia divitiarura.
Cap. 3. Tertius principalis ramus est concupiscen-
tia carnis.
Cap. 4. Epilogus praedictorum, ubi arbor descri-
bitur.
DE MODO CONFITENOI ET DE PUHITATE CONCUPIS-
CENTI.E. Argumentum ex editione Vaticana.
Caput I . Quod plena, pura et integra debeat
esse confessio.
Cap. 2. De peccatorum circumstantiis.
Cap. 3. De motu vana; gloria;.
Cap. 4. De intentione habita in peccalis. Cap. 5.
De peccati occasione.
Cap. C. De occasionibus, qu.-e danlur aliis iu pec-
cando.
Cap. 7. De poUutione. Cap. 8. De causis pollu-
lionis.
Cap. 9. Qualiter post pollutioueui liceat, vel non
liceat accedere ad divina.
Cap. 10. De fluxu libidinis.
Cap. 11. De complacentia habila iu memoria
peccati.
Cap. 12. Qualiter cogitationes inhonesta; sint con-
fltendffi. Cap. 13. De raotibus carnis.
Cap. 14. De periculo familiaritalis dominarum.
Cap. 15. De verbis vitiosis.
Cap. 16. Eruditio utilis ad omnia supradicta.
Cap. 17. De modo cognoscendi seipsum.
Cap. 18. De peccatorum orijjine.
Cap. 19.De peccato in Spiritum sanctum. Cap. 20.
Peccati descriptio.
Cap. 21. Confessio sive humiiiatio sui ijisius.
De septem donis Spibitus sancti. Argumentum.
Part. I. De seplem donis Spiritus sancti in ge-
nere, cap. 1. Quod Verbum incarnatum misit
nobis Spiritum sanctum septem donoruin lar-
gitorem.
Cap. 2. Quod sint septem Spiritus sancti dona, et
quare in septenario numero.
Cap. 3. Septem Spiritus sancti dona qualiter ab
aliis habitibus et donis distinguantur.
Cap. 4. Quae utilitas in septem Spiritus sancti
donis conferatur.
Cap. 3. Qui et quales donorum Spiritus saucti
capaces efficiantur , et qualiter ea oblineantur.
Cap. 6. QuaUter dona ascendendo et descen-
dendo ordinantur.
Part. II. De septem donis Spiritus sancti in par-
tlculari. Sect. 1. De dono timoris. Cap. 1. Quid
sit timor , et qualiter secundum inordinatos
araores multiplicotur, et ordiuetur.
Cap. 2. Quis tiinor a regno auiuite per charila-
tera perfectam c.xpellatur , et qucm secum
corapatiatur.
Cap. 3. Qualiter a timorc Dci in aniraa dies clara
oriatur.
Cap. 4. Qualiter a dono timoris convivium ani-
ma; prteparetur.
Sect. 2. De dono pietatis. Cap. 1 . Quid donum
pietatis dicatur, et quaUter a pietate naturali
ct acquisita distinguatur.
Cap. 2. Qualitcr per donum pielatis dies spiritua-
lis oriatur, proficiat, et perliciatur.
Cap 3. Qiiaiiter per donum pietati? menli con-
vivium praeparetur.
Sect. 3. De dono scientite. Cap. 1. Quee scienlia
donmn Spiritus sancti dicatur. Cap. 2. Qualitcr
por donnm scientise dies in anima oiiatur.
Cap.3. Quomodo per donum scientiaj menti
convivium praeparetur.
Cap. 4. Demensadivinse Scripturae, sive scienliae,
et de ferculis quae in ea apponunlur.
Sect. 4. De dono fortiludinis. Cap. 1. Qua: forti-
tudo donum Spiritus sancti dicatur.
Cap. 2. Qualiter per hoc donum dies spiritualis
in anima oriatur.
Cap. 3. Quale convivium per hoc donum animae
praeparetur.
Sect. 5. De douo consilii. Cap. 1. Quid consi-
lium sit, et quid donum consUu dicatur.
Cap. 2. Quae sit doni coubilii necessitas.
Cap. 3. Quc6 differentia iuter consilia divina, et
ca qiia; c.x propria voluntate liberi arbitrii
oriuntur.
Cap. 4. Qualiter ex dono consilu dies spiritualis
in aniraa oriatur.
Cip. 5. Qualiter convivium per donum consilii
in anima prcEparetur, et de tribus consiliarUs
qui dicuntur principales inter convivantes ,
qua; sunt tres anim<E potentife.
Cap. 6. Couvivantes medu, qui sunt vigores ani-
mx naturales , sensus animae ralionalcs , et
virtutes morales , quomodo a superioribus ,
memoria scilicet , inleUectu et voluntate pur-
gentur, Uluminentur et perficiantur.
Cap. 7. Convivantes inferiores, utpote sensus
animales et corporales , tara exteriores quam
interiores, quomodo a convivantUius mediis
illuminentur, purgentur et perficiantur.
Scct. 6. De dono inteUectus. Cap. 1. Quare do-
num intelleclus praecedentia dona fequatur.
Cap. 2. Quid donum intellectus sit, vel dicatur.
Cap. 3. Quae hujus doni sit necessitas , vel
qua; utilitas in eo cooferatur.
Cap. 4. Veritates divinae in sacra Scriptura abs-
conditae manifestantur per donuni intellectus.
Cap. 5. Veritates divinorum sacramentorum dono
intellectus penetrautur.
Cap. 6. Quomodo per donum intellectus dies spi-
rilualis iu anima oriatur.
Sect. 7. De dono sapientloe. Cap. I . Quid sit sa-
picntia, et quid donum sapientiae dicatur.
Cap. 2. Quai sit necessitas et utUitas hujus
doni.
Cap. 3. Qua ratione donum sapientiae a Deo
petatur et obtineatur.
Cap. 4. Qualiter e\ dono sapieutiffi dies spirituaUs
in anima oriatur.
661
596
507
INDEX.
Cap. 5. Quale convivjum per donum sapienUae
menti praeparelur ; et de primo convivio, quod
in mente , in corpore humano existente , per
donum sapientiae Spirilus sanctus celebrat.
Cap. 6. De vino ad quod potandum sapientia
invitat in convivio primo.
Cap. 7. Qui sint carissimi in convivio primo, et
quse sit sobria ebrietas illorum.
Cap. 8. De secuudo convivio, quod fit anima; a
corpore separataj per donum sapienliiB.
Cap. 9. De terlio convivio sapientiae , quod est
re;;nantium.
Cap. 10. QuiB familia et qui convivantes ad re-
gnuntium convivium iuvitenlur , vel sint jam
invitali.
Cap. 2. De tertii convivii , et convivantiimi bea-
tiludine, juxta numerum septem donorum, sep-
tem quoque animadversione digna notantur.
De RESCRRECTIONE A PECCATO AD GRATIAM. ArgU-
meutum ex editionc Vaticana. Textus.
Fl.NlS INDICI.S TOMI SEPTIMI
VESONTIONE. — 1
; TVriS OlTUEMK-CniLA^DBE Hl.ll.
m
^0
^^v\;^-^
m-'^<
/^^^;
^i^^O^^^
:^h:.iV;
^mm'.m
..^-^■■■-
BX
Bonaventura, Saint, cardinal
" \>, .- '
890
Opera omnia
- ^/' '■
B673
■' x^
186^
^Ty^C
t.7
;Wf
-'■\ij^/
!
PLEASE DO NOT REMOVE
CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET
UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY
o.w^^-r^-f^
^
,8». -, » « ^PU
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11