Skip to main content

Full text of "Opus epistolarum des Erasmi Roterdami"

See other formats 


W<JI>r„-M<lLpJl.  K>. 


y oHmit oj  yjonijace  ^  imcAtJch  bij^Holltiit 

U-ronx  the  Jiunstinasi^u^n  at  Jbasie, 


^PVS  EPISTOLARVM 
DES.  ERASMI  IIOTERODAMI 

DENVO  RECOGNITVM  ET  AVCTVM 
r'S.  ALLEN 

COLLEOII  OORPORIS  OHRISTI  OUM  PRAE3IDEM 


TOM.  XI 

1534-1536 

EDIDEBVNT 

Hf'M.  ALLEN 

HON.  OAVSA  M.A.  OXON.  NECNON  PHIL.D.   BASIUENSIS 
COLLEGII  S.  HILDAE,  OXON.,  HON.  CAVSA  SOCIA 

ET 

H.  W.  GARROD,  M.A. 

ACADEMIAE  BRITANNICAB  SOOIVS 

OOLLBGn  MERTONENSIS  SOCIVS  ET  BIBLIOTHECARIVS 

HON.  CAVSA  LITT.D.  DVNELM. 

ORDINIS  BRITANNICI  IMPBRII  COMMENDATOR 


5G0788_ 
3.    i^-    ^i 


OXONII 

IN  TYPOGRAPHEO  CLARENDONIANO 

MCMXLVII 


Oxford  University  Press,  Amen  House,  London  E.C.  4 

EDINBURGH   OLASGOW   NEW  YORK  TORONTO   MELBOURNE 
WELLINGTON     BOMBAY     CALCtJTTA     MADRAS     CAPE  TOWN 

Qeojfrey  Cumberlege,  Publisher  to  the  University 


tl/ 


PRINTED  IN  GRKAT  BRITAIN 


PREFACE 

OVER  fifty  years  ago,  in  August  1893,  P.  S.  Allen  started  work 
on  a  new  edition  of  Erasmus'  letters.  He  had  no  illusion  as  to 
the  magnitude  of  the  task  to  which  he  proposed  to  devote  his  life, 
though  even  he  could  hardly  have  foreseen  that  it  would  stretch 
itself  out  through  two  world  wars  and  fill  eleven  volumes.  It  is 
with  great  thankfulness  we  see  ourselves  arrived  at  the  last,  the 
3,141st  letter.  That  we  are  so  arrived  we  owe  in  the  first  place 
to  the  sure  foimdation  laid  by  P.  S.  Allen,  who  collected  and 
arranged  the  letters  with  unerring  precision  and  gathered  material 
for  the  notes.  But  we  owe  it  also  to  the  many  helpers  who  have 
made  it  possible  for  us  to  attempt  to  reach  the  accuracy  of  the 
earlier  volumes. 

The  defeat  of  Germany  brought  the  good  news  that  our  Erasmian 
helpers  abroad  had,  in  spite  of  many  sufiferings,  come  safely  through 
the  war.  They  had  even  been  able  to  continue  their  scientific  work. 
Professor  Roersch  has  published  three  volumes,  beautifully  pro- 
duced  by  the  Academie  Royale  de  Belgique,  of  his  important 
work  Correspondance  de  Nicolas  Clenard,  1940-1.  Dr.  A.  Hartmann 
has  brought  out  another  volume  of  the  Amerbachkorrespondenz, 
Basle,    1943,   and   the    third   volume   is   ready   for    publication. 

At  Nuremberg  Dr.  Emil  Reicke  has  gathered  the  labours  of 
many  years  into  the  first  volume  of  Willibald  Pirckheimers 
Briefwechsel,  Munich,  1940. 

We  wish  to  express  our  gratitude  to  Dr.  A.  Roersch,  who  since 
1910  has  not  failed  to  let  us  know  at  once  of  any  Erasmian  find, 
and  who  procured  for  us  a  photograph  of  Ep.  240 P  through  the 
kind  offices  of  L'Archiviste  General  du  Royaume,  M.  C.  Tihon. 
We  owe  to  Dr.  Roersch's  careful  scutiny  almost  all  the  corrigenda 
for  Vol.  X. 

To  Dr.  Roersch  and  to  MM.  Louis  Lebeer  and  Albert  Visart  de 
Bocarme  we  are  indebted  for  the  portrait  of  Erasmus  Schets  facing 
p.  321,  where  Schets'  last  letter  to  Erasmus  is  printed. 

The  University  Library  at  Basle,  first  visited  by  P.  S.  Allen  in 
1894  has  continued  its  generous  help  and  has  been  most  prompt 
in  answering  questions.  We  thank  Dr.  Schwarber,  Head  Librarian, 
Dr.  F.  Husner,  Librarian,  and  Dr.  Burckhardt,  Keeper  of  the 
MSS.,  for  sending  us,  as  a  gift,  photographs  of  Amerbach's 
rough-drafts,  of  the  collections  of  Schets'  and  Goclenius'  letters, 
and  of  the  long  Odonus  letter,  all  hitherto  unpublished.  We  thank 
Dr.  Walter  Ueberwasser,  Keeper  of  the  Kupferstichkabinett  in  the 
Kunstmuseum  at  Basle,  and  Dr.  Duthaler,  Assistant  Keeper  of 
the  Kunstmuseum  at  Basle,  f  or  suppling  us  with  photographs  of  the 
portrait  of  Boniface  Amerbach  by  Holbein  and  of  the  Holbein 
woodcut  of  Erasmus  (1535),  and  for  giving  us  permission  to  repro- 
duce  them.  Dr.  Hartmann  has  helped  us  with  unwearied  kindness. 
He  collated  with  the  originals  our  transcripts  of  Epp.  3078,  3079, 


iv  PREFACE 

3105,  3110,  3128,  3131,  and  3132,  and  his  corrections  have  been 
most  valuable. 

In  Paris  we  have  had  equally  generous  help  from  M.  Marcel 
Bataillon,  who  procured  for  us  photographs  of  the  first  edition, 
1537,  of  Scaliger's  second  Oration.  His  friend  Professor  Jose  F. 
Montesinos  collated  for  us  Epp.  2994-5  in  the  Bibliotheque 
Nationale. 

Professor  G.  M.  Bertini  communicated  to  us  the  discovery  of 
Ep.  2253^*  and  gave  us  permission  to  print  it  in  this  edition. 
Through  the  kind  oflfices  of  the  British  Council  and  Professor 
Ruffini  we  were  able  to  see  a  photograph  of  the  Vatican  Broad- 
sheet,  MS.  Lat.  6159,  f.  66. 

Miss  Kronenberg,  besides  sending  to  us  a  correct  reference  to  the 
Enchiridion,  gave  us  valuable  help  in  determining  the  relative  value 
of  the  versions  of  Strack  and  Teschenmacher  of  Ep.  303P. 

M.  G.  Wickersheimer  of  the  University  Library,  Strasbourg, 
informed  us  that  the  autograph  letter  of  Erasmus,  Ep.  3120,  is 
thought  to  have  been  burnt  when  the  Germans  destroyed  the 
Library  in  1870. 

Our  thanks  are  due  to  the  Royal  Library  at  Copenhagen  for 
their  prolonged  patience  in  allowing  their  manuscript  G.  K.  S. 
95  Fol.  to  remain  since  1907  on  loan  in  the  Bodleian  Library  for 
our  use,  a  great  help  to  accuracy. 

In  England  we  thank  the  Dean  and  the  Librarian  of  Peter- 
borough  Cathedral  for  their  efiorts  to  trace  Volume  IT  of  Erasmus' 
edition  of  Origen,  1536,  of  which  P.  S.  Allen  noted  a  copy  at 
Peterborough.  Fortunately  the  only  other  copy  known  to  him 
was  at  Basle  and  there  Dr.  Hartmann  most  kindly  collated  Ep. 
3131  for  us. 

In  questions  of  scholarship  we  have  turned  for  help  to  Dr.  E.  A. 
Barber,  Rector  of  Exeter  Coll.,  Dr.  Gilbert  Murray,  O.M.,  Pro- 
fessor  R.  Dodds,  Professor  E.  D.  M.  Fraenkel,  Mr.  Strickland 
Gibson,  Mr.  R.  W.  Hunt,  Mr.  N.  Ker,  and  Dr.  R.  Pfeiffer. 

We  thank  also  Dr.  Geoffrey  Nuttall,  who  has  read  the  proofs, 
Dr.  Eric  Millar,  who  procured  us  a  photograph  of  Ep.  3136, 
Mrs.  I.  M.  Brown,  who  typed  out  the  whole  volume  with  scrupulous 
care  as  a  safeguard  against  destruction  by  bombs,  and  Miss  Agnes 
C.  Baker,  who  has  helped  devotedly  with  the  correction  of  the 
proof-sheets. 

H.  M.  Allen. 
H.  W.  Garrod. 

OXFORD. 

20  March  1947. 


LIST  OF  PLATES 

PORTRAiT  OF  BONiFACE  AMERBACH,  by  Holbein,  in  the 

Kunstmuseum  at  Basle     .....     Frontispiece 

wooDCUT  OF  ERASMus,  wiTH  TERMiNUS,  by  Holbeln, 

1535,  in  the  Kunstmuseum  at  Basle.  .         .  facing  p.  142 

PORTRAIT  OF  ERASMUS  SCHETS,  from  a  priut  in  the 

Bibliotheque  Royale,  Brussels   ....  facing  p.  321 


Vll 


TABLE  OF  LETTERS 


[*  Not  in  LB.  **  Printed  here  for  the  first  time. 

II  Original,  but  not  autograph. 
Letters  indented  are  written  to  Erasmus.] 

1530 

*2253^.  (Fonseca.)  S.  P.  Rme.  praesul  .  .    13  Jan.  1530 
*+240l*.  Gruyeres.    S.  Doctissime  .  .       27  Oct.   1530 


+  Autograph 


Freiburg. 
Besanron. 


1534  (continued) 

*i2940.  Bo.  Amerbach.     Pro  .  .  4  June 

**:294L  Cles.     Vestras  .  .  4  June 

*t2942.  Stibarus.     Responderam  .  .  5  June 

**:2943.     Bo.  Amerbach.     S.  P.  Euan- 

gelia  .  .  (c.  9  June 

**:2944.  E.  Schets.     S.  P.  Paulo  .  .  11  June 

*J2945.  Herwagen.    S.  P.  Amicitiam  .  .  13  June 
*t2946.  Bo.  Amerbach.     Quanquam  .  .         14  June 
*J2947.  Choler.  Dum  .  .  24  June 

*:2948.  Olah.     S.  P.  Litteras  .  .  25  June 

*:2949.  C.  Gering.     Chirissime  .  .  26  June 

**2950.  James  v  of  Scotland.     Peti- 

tionis  .  .  I  July 

*295L  Sepulveda.     Excusabilius  .  .  3  July 

**:2952.  Bo.   Amerbach.     S.   P.    Quod 

ad  .  .  (c.  19  July 

*:2953.  Choler.     Grauiter  .  .  25  July 

*+2954.  Zasius.        Sese      commendat. 

Quia  .  .  27  July 

**t2955.  E.  Schets.     S.  P.  Fasciculum  .  .         30  July 

*2956.  Sinapius.     Apposito  .  .  31  July 

*2957.  Zuichemus.     Diuturni  .  .  12  Aug. 

*:2958.  Bembo.     Vereor  .  .  16  Aug. 

*:2959.  Primo  de'  Conti.     Non  est  .  .     20  Aug. 

*:2960.  Decius.     S.  D.  Statueram  .  .       21  Aug. 

*2961.  Decius.     Salutem  .  .  22  Aug. 

*2962.  Zuichemus.     Cum  rursus  .  .       22  Aug. 

2963.  Damian  a  Goes.     Doleo  .  .  25  Aug.  ( 

2964.  Egnatius.     Cur  tibi  .  .  30  Aug. 

*:2965.  Morillon.     S.  P.  Quum  te  .  .  30  Aug. 

*2966.  Pelargus.     Tredecim  .  .  i  Sept. 

**:2y67.  Bo.  Amerbach.     Literas  .  .        16  Sept. 

*2968.  John  of Metzenhasen.  Siparum..    27  Sept. 

*2969.  J.  de  Pins.     Legitaui .  .  (c.  Oct. 

2970.  P.  Melanchthon.     Literae  .  .  6  Oct. 

*2971.  Sadoleto.     S.  P.  Tam  .  .  31  Oct. 

**:2972.  Bo.    Amerbach.      S.    P.    Lit- 

teras  .  .  (Nov. 

2973.  Sadoleto.     Diu  est  .  .  l  Nov. 

*:2974.  Castellanus.     S.  Puderet  .  .  4  Nov. 

2975.  Bembo.     Binas  a  .  .  li  Nov. 


534  Freiburg. 

534     Prague. 
534     Wiirzburg. 

534     Basle.) 

534  Freiburg. 

534     Basle. 

534  Freiburg. 

534  (Augsburg.) 

534  Brussels. 

534  (Augsburg.) 


534 
534 

534 
534 


Holyrood. 

Freiburg. 

Basle.) 
Augsburg. 


534  (Freiburg.) 


534 
534 
534 
534 
534 
534 
534 
534 
534 
534 
534 
534 
534 
534 
534 
534 
534 


Freiburg. 

Freiburg. 
Dulmen. 

Freiburg. 
Como. 
Cracow. 

Freiburg. 
Dulmen. 

Freiburg.) 
Venice. 

Freiburg. 
Treves. 
Basle. 

Freiburg. 
Toulouse.) 

Freiburg. 

Freiburg. 


534  Basle.) 

534  Carpentras. 

534  Metz. 

534  Padua. 


vm 


TABLE  OF  LETTERS 


*2976.  J.  de  Pins.     Quod  .  .  13  Nov.  1534  Freiburg. 

*t2977.  Botzheim.     S.  Clariss.  .  .  20  Nov.  1534  Ueberlingen. 

**J2978.  Bo.   Amerbach.      S.   P.   Lite- 

ras  .  .  22  Nov.  1534  Basle. 

*2979.  Cochlaeus.     Cum  .  .  24N0V.  1534  (Freiburg.) 

*J2980.  Bo.  Amerbach.     S.  Parum  .  .  28  Nov.  1534  (Freiburg.S 

**:2981.  E.  Schets.     S.  Arbitror  .  .  6  Dec.  1534  (Freiburg.) 

2982.  Sadoleto.   Accepi  .  .  9  Dec.  1534  Carpentras. 

*:2983.  Choler.     S.  P.  D.  Nihil  .  .  10  Dec.  1534  Augsburg. 

*i2984.  Conrad  Nyder.     Salutem  .  .       20  Dec.  1534  Coblenz. 

*2985.  Cognatus.  Tua  .  .  (c.  fin.  Dec.  1534  Nozeroy.) 

2986.  George  Loxanus.     Etsi  .  .  1534  Freiburg. 


(c 


. 13  Feb.  1535 
18  Feb.  (1535 
21  Feb.  1535 

25  Feb.  1535 

26  Feb.  1535 
28  Feb.  1535 

(c.  March  1535 


Freiburg. 

Freiburg. 
Augsburg. 
Cologne. 

Basle. 
Antwerp. 
Augsburg. 
Freiburg. 

Freiburg.) 
Freiburg.) 
Freiburg. 

Louvain. 

Dulmen. 

Freiburg. 
Freiburg.) 


(c.  March)  1535     Strasbourg. 


1535 

2987.  Damian  a  Goes.     Accepi  .  .  II  Jan.  (1535) 

*t2988.  Paul  III.     Euangelicus  .  .  23  Jan.  1535 

*J2989.  C.  Gering.     Clarissime  .  .  29  Jan.  1535 

*:2990.  T.  Gravius.     S.  P.  Literas  .  .  3  Feb.  1535 
**:2991.  Bo.      Amerbach.        S.      P. 

Paulo ..  5  Feb.  (1535) 

*:2992.  E.  Schets.     S.  P.  Ex  .  .  6  Feb.  1535 

*:2993.  Choler.     Praesagiebat  .  .  8  Feb.  1535 

2994.  David  Paungartner.     Optima  .  .  13  Feb.  1535 

2995.  David       Paungartner.         Adie 

cimus  .  . 
*:2996.  Bo.  Amerbach.     S.  p.  Scripsi  .  . 
*:2997.  E.  Schets.     Pergratum  .  . 

'*:2998.  Goclenius.     S.  P.  Proximis 
*2999.  Zuichemus.     Non  .  . 
*|13000.  Tomiczki.     S.  P.  Nullum  .  . 
*3001.  Cochlaeus.     S.  P.  Amice  .  . 
**:3002.  J.       Angelus       Odonus. 
Salue  .  . 
*1|3003.  Eschenfelder.     S.  P.  Ma- 

gno  .  .  12  March  1535     Boppard. 

*:3004.   Rinck.     S.  P.  Varie  .  .  16  March  1535     Cologne. 

3005.  P.    Merbelius    &    Jo.    Baptista 

Laurentia.     Ad  .  .  i8Marchi535  Freiburg. 

*:3006.  Caesarius.     Expecto  .  .  29^^^0^(1535)  Cologne. 

:3007.  F.  Rupilius.    (S.)D.Quid..     29  March  1535     Rome. 
*:3008.  Louis  of  Spinula.     Commo- 

diorem  .  ,  8  April  1535     Genoa. 

**:3009.  E.  Schets.     S.  P.  Ex  .  .  12  April  1535     Antwerp. 

*1|B010.  Severin  Boner.     S.  Nisi  .  .        12  April  1535     Cracow. 
*:3011.  L.  Ber.     S.d.  p.  Clarissime  . .     i4Aprili535     Rome. 
*:3012.  Bo.  Amerbach.     Profecto  ,  ,  16  April  (1535)  Freiburg. 

**:3013.  Bo,  Araerbach.    S.  P.  Exem- 

plum  .  .  20  April  1535     Basle. 

3014.  Tomiczki.     Merito  .  ,  26  April  1535     Bodzanczin. 

*3015.  Gumppenberg,     Apologiam  .  ,  (c.  May  1535  Freiburg.) 

*:3016.  Pflug.     Pergratum  .  .  7  May  1535  Freiburg. 

*|13017.  Jo.  Faber.     S.  D.  Erasme  .  .       15  May  1535     Vienna. 
*3018,  J.  de  Pins.     Reuerendissime  .  .  19  May  1535  Freiburg. 

3019.  Damian  a  Goes.     Vtinam  .  .  21  May  1535  Freiburg. 

*:3020.  Hedio.     S.  D.  Itali  .  .  24  May  1535     Strasbourg. 

113021.  Paul  III.     Dilecte  .  .  31  May  1535     Rome. 

3022.  H.  Hoxvirius.     Tam  .  ,  i  June  1535     Pavia. 

*||3023.  Gumppenbeig,     Carissime  ,  .      i  June  1535     Rorae. 


TABLE  OF  LETTERS 


iz 


*:3024.  P.  P.  Gualterius.     Erasmo 
^:3025.  E.  Schets.     Accepi  .  . 
3026.  Bembo.     Nae  tu  .  . 
*:3027.  Petei-  Bechinius.     Nichil  . 
':3028.  E.  Schets.     S.  P.  Scripsi  .  . 

8029.  Bart.  Latomus,     Intelligo 
*3030.  Leonard  Eck.     Merito  .  . 
*:3031.  Heresbach.     lam  diu  .  . 
*303P.  Heresbach.     Commodum 
3032.  Choler.     Mea  .  . 

*||8033.  Paul  III.     Dilecte  .  . 
* II 3034.  Paul  III  to  Mary  of  Hungary. 
Charissima  .  . 
*3035.  Leonard  Eck.     Subuerebar  .  . 
3036.  C.  of  Stadion.     Reipsa  .  . 
**:3037.  Goclenius.     Salutem  .  . 
:3038.  Ephorinus.     Tuae  .  . 
*:3039.  P.  Merbelius.     Etsi  .  . 
*:3040.  T.Gravius.  S.P.  Quanquam. . 
*:3041.  T.    Gravius.       S.    P.    Vehe- 
menter  .  . 
**:3042.  E.  Schets.     S.  P.  Harum  .  . 
3043.  Damian  a  Goes.     Accipe  .  . 


I  June  (1535)  Rorae. 
18  June  1535 
20  June  1535 
24  June  1535 

28  June  1535 

29  June  1535 

30  June  1535 
28  July  1535 
<I534->I536 

<c.  Aug.)  1535 
I  Aug.  1535 


Basle. 
Padua. 
Bassano. 

Basle. 
Paris. 

Basle. 
Dusseldorf. 
Diisseldorf. 

Basle. 
Rome. 


5  Aug.  1535  Rome. 

5  Aug.  1535  Basle. 

6  Aug.  1535  Basle. 
10  Aug.  1535  (Louvain.) 

16  Aug.  1535  Rome. 

16  Aug.  1535  Milan. 

17  Aug.  1535  Cologne. 


17  Aug.  1535 

17  Aug.  1535 

18  Aug.  1535 


Cologne. 
Antwerp. 


<ad  fin.  Aug.  1535)  Freiburg. 


20  Auj 


1535 


21  Aug.  1535 
24  Aug.  1535 
31  Aug.  1535 
31  Aug.  1535 
.  I  Sept.  1535 

2  Sept.  1535 

2  Sept.  1535 

6  Sept.  1535 
10  Sept.  1535 

12  Sept.  1535 

13  Sept.  1535 
14  Sept.  <I535)  London 


3044.  The  Reader.     Solent  .  .  <ad  fin.  Aug.  1535 

*:8045.  Glareanus.     Res  .  . 
3046.  Peter  Kmita.     Tametsi 

*||3047.  Gumppenberg.     S.  Prestan 
tissime  .  . 

3048.  Bart.  Latomus.     Accepi  .  . 

3049.  Tomiczki.     Tantum  .  . 
*:3050.  Choler.     S.  P.  D.  Sciebam  . 
*:3051.  Bo.Amerbach.  S.P.Clariss. 

3052.  Goclenius.     Balthasar  .  . 

*:3053.  C.  Grapheus.     S.P.Librum 
*3054.  Glareanus.     .  .  .  Ego  .  . 
:3055.  Glareanus.     Quae  .  . 
*:3056.  L.  Ber.    S.  P.  Ante  .  . 

*:3057.  Vincent  Metellus.     Petrus  . 
*:3058.  Bedill.     S.  P.  Erasme  .  . 
3059.  L.  Ber.     Misi  .  . 
':3060.  Zuichemus 
**:3061.  Goclenius. 

3062.  Louis  de  Vers. 

3063.  Gruyeres.     Magnam  .  . 
'*:3064.  <Francesco  Maria  Sforza.)  Equi 

dem  .  . 
*:3065.  <Sturm?)     D. 
*i|3066.  Tomiczki. 
*^:3067.  E.  Schets. 
*3068.  Cognatus. 
*:3069.  Volz.     S.  P.  D.  Epistolium  . 
*:3070.  P.  Merbelius.   S.  D.  Attulit . 
*:3071.  Zuichemus.     S.  P.  Litteras . 
*:3072.  Pellican.     S.  D.  Boni  .  . 
**:8073.  Stadion.     S.  P.  D.  Libros  .  . 
*:3074.  J.  G.  Hermann.     S.  D.  Cum  . 
*:3075.  Gruyeres.     S.  P.  Accepi  .  . 

3076.  Damian  a  Goes.     Amice  .  . 

3077.  Damian  a  Goes.     Vltra  .  . 


Basle. 
Basle.) 


Basle. 

Rome. 

Basle. 

Basle. 
Augsburg. 
Freiburg. 

Basle. 
Antwerp. 

<Basle.) 
Freiburg. 

Basle. 
Brescia. 


,    S.  P.  Reddidit . . 

S.  P.  Baltasar. 

Reuerendissime . 


Lodouicus  .  . 
Festiua  .  . 
S.  P.  Mense 
Soleo  .  . 


21  Sept.  1535  Basle. 

22  Sept.  1535  Spires. 
28  Sept.  1535  Louvain. 

7  Oct.  1535  Basle. 

12  Oct.  1535  Basle. 

16  Oct.  1535  Basle. 

23  Oct.  1535  Basle. 

25  Oct.  1535  Cracow. 

26  0ct.  1535  Antwerp. 
2  Nov.  <I535  Nozeroy.) 

4  Nov.  1535  Strasbourg. 

9  Nov.  1535  Milan. 

.     17  Nov.  1535  Spires. 

18  Nov.  1535  Zurich. 

27  Nov.  1535  Dillingen. 
, .     II  Dec.  1535  Spires. 

12  Dec.  <i535)  Sursee. 
15  Dec.  1535  Basle. 

<c.  15  Dec.  1535  Basle.) 


TABLE  OF  LETTERS 

**||3078.     Damian  a  Goes.     S.  P.  lam- 

pridem  .  .  22  Dec.  1535     Padua. 

**3079.  Damian  a  Goes  from  an  Englisli- 

man.     Vehementer  .  .  (i535) 

*3080.  Cognatus.     Vt  qui .  .  24  Dec.  153(5)  Nozeroy. 


1536 

3081.  Escbenfelder.     En  .  . 

*J3082.  John  aBoysonne.  Rogauit.. 
*1;3083.  Beraldus.     Veneram  .  . 
**3084.  Gruyeres.     S.  P.  Hec  .  . 

i3085.  Damian   a   Goes.     S.   P.   Do 
lentem  .  . 
3086.  Eschenfelder.     Chiistus  .  . 
**J3087.  Ferdinand.     Magnificus  .  . 

*t3088.  George  Hermann.     Etsi  .  . 
3089.  Cricius.     In  .  . 

*:3090.  Chapuvs.     S.  P.  Literas  .  . 
*t3091.  P.  Mei-belius.     S.  P.  Quas  .  . 

3092.  Charles  Blount.     Posteaquam  .  . 

3093.  Tbe  Reader.     In  .  . 
*:3094.  J.  Omphalius.     S.  Quod  .  . 

3095.  Cognatus.     Nuper  .  . 

*3096.  Sepulveda.     Quam  .  . 
*i3097.  Bo.  Amerbach.     Salue  .  . 
*:3098.  Bo.  Amerbach.  S.  Si  .  . 
*3099.  The  Reader.     Quando  .  . 
;|:3100.  Friendly  Readers.     Paucis  . 
*i3101.  Viterius.     Sperabam  .  . 
*J3102.  P.    Richardot.       S.    P.    Red- 

ditae  .  . 
*t3103.  Bonvalot.     S.  P.  Erasme  .  . 
3104.  Cognatus.     Accepi  .  . 
**:3105.  Cles.     Venerabilis  .  . 
**3106.  Viterius.     S.  P.  Obsecro  .  . 
**||3107.  Thomas  Cromwell.     Abunde  .  . 
**:3108.  <?John  Longlond.)     S.  P.  In  . . 
**:3109.  <?Gruyeres.)     S.  P.  De  .  . 
**3110.  Cies.  Ven.  egregie  .  . 
**:3111.  Goclenius.     Salutem  . . 
*:3112.  Tiedemann    Giese.      Malo- 

rum  .  . 
':3113.  Sinapius.     S.  D.  P.  Cum  .  . 
:3114.  Volz.     S.  P.  D.  Quod  .  . 
*||31 15.  Pratensis.     S.  P.  D.  Multis .  . 
*3116.  Zuichemus.     Cum  .  . 
*:3117.  J.    G.    Hermann.     <S.)    D. 

Salue  .  . 
**:3118.  Cognatus.     Haec  .  . 
**:3119.  E.  Schets.     S.  P.  Ex  .  . 
*3120.  Melanchthon.     S.  D.  Etsi  .  . 
*:3121.  Slap.     S.  Parum  .  . 
3122.  Bonvalot.     Pro  .  . 

*3123.  Cognatus.     Nullis  .  .  <c 

3124.  <?Adolphus       vander       Noot.) 
Omnes  .  . 
**:3125.  E.  Schets.     S.  Prodigiosa  .  . 


2  Jan.  1536 

23  Jan.  ^1536^ 

24  Jan. (1536) 
24  Jan.  1536 

26  Jan.  1536 

27  Jan.  1536 
27  Jan.  1536 
29  Jan.  1536 

I  Feb.  1536 

1  Feb. 1536 

2  Feb.  1536 
9  Feb.  1536 

<c.  Feb.  1536 
10  Feb.  1536 

12  Feb.  1536 

13  Feb.  1536 
<c.  Feb.  1536 

<I4  Feb.  1536 
<c.  20  Feb.  1536 
20  Feb.  1536 
20  Feb.  I53<6) 


Basle. 
Toulouse. 
Toulouse. 

Basle. 

Padua. 

Basle. 

Basle. 
Schv?az. 

Basle. 
London. 
Milan. 

Basle. 

Basle.) 
Toulouse. 

Basle. 
Rome. 

Basle. 

Basle. 

Basle.) 

Basle 


Paris. 


24  Feb. 1536 

25  Feb.  1536 

11  March  1536 

12  March  1536 

13  March  1536 

15  March  1536 

16  March  1536 
16  March  1536 
16  March  1536 
21  March  1536 

28  March  1536 

3  April  1536 

12  April  1536 

12  April  1536 

15  April  1536 

18  April  1536 

7  May  1536 

8  May  1536 
12  May  <I536 

13  May  1536 

17  May  1536 

fin.  May  1536 


29  May  1536 
I  June  1536 


Besancon. 
Besan^on. 

Basle. 
Naples. 

Basle. 

Basle. 

Basle. 

Basle. 
Naples. 
<Louvain.) 

Frauenburg. 
Ferrara. 
<Strasbourg.) 
Besan^on. 
Spires. 

Spires. 

Nozeroy. 

Antwerp. 

Leipzig.) 

Rome 

Basle. 
Nozeroy.) 

Basle. 
Basle. 


TABLE  OF  LETTERS 


XI 


*3126.  Tiederaanri   Giese.      S.   P.   Epi- 

stola  .  .  6Junei536                  Basle. 

*3127.  Melanchthon.     Pergratum  .  .  6Junei536                   Basle. 

**||8128.  T.  Gravius.     S.  D.  P.  In  .  ,  22  June  1536     Cologne. 

1|3129.  J.  Paungartner.     Vir  .  .  25  June  1536     Augsburg. 

3130.  Goclenius.     Scribe  .  .  28Junei536                   Basle. 

3131.  The  Reader.     Ineptum  .  .  (1536                  Basle.) 
**I3132.  Damian  a  Goes.     S.  P.  Nes- 

cio  .  .  15  July  1536  Nuremberg. 
**3133.  D.  Stibarus.  Etsi  .  .  <July-Aug.  1536  WQrzburg.) 
**1|B134.  (Stromer)  to  Cochlaeus.  S.  D. 

Dominus  .  .  <c.  July  1536     Basle.) 
*3135.  Herwagen  to  Beatus  Rhena- 

nus,     S.  L.  Annaei  .  .  17  July  1536     Basle. 
*:3136.  T.    Gravius   to    E.    Schets. 

Non  .  .  I  Aug.  1536     Cologne. 

**:3137.  Antoninus.     S.  P.  et  .  .  9  Aug.  1536     Cracow. 
**J3138.  J.    Tectander.      S.    Ornatis- 

sime  .  .  16  Aug.  1536     Cracow. 
3139.  Nausea  to  King  Ferdinand. 

Inter  .  .  18  Aug.  1536     Mainz. 

*t3140.  Chapuys  to  E.  Schets.  Pie . .  23  Sept.  1536     London. 
8141.  Bo.  Amerbach  to  Jo.  Paun- 

gartner.     In  mandatis  .  .  i  Feb.  1537     Basle. 

Inscriptio  Ipsius  Monumenti p.  356 

App.  24.  The  Spurious  Letter  to  Peter  Cursius         .        .         .        .  p.  357 

App.  25.  Erasmus'  Last  Will p.  362 

App.  26.  Letter  to  Peter  Paludanus p.  366 

App.  27.  The  Expositio  Fidelis p.  368 

App.  28.  Longolius'  Collection  of  Books p-  379 

Index  of  Correspondents •  P-  3^4 

Index  of  Erasmus'  writings p.  399 


xu 


BRIEF  TABLE  OF  EDITIONS  OF  ERASMUS' 
LETTERS 

{Afuller  description  will  be  found  in  vol.  i,  app.  7) 

A   =  lani  Damiani  Senensis  Elegeia.     4°.     Basle.     J.  Froben.     Aug.  1515. 

B   =  Epistole  aliquot  ad  Erasmum.  4°.    Louvain.    Th.  Martens.    Oct.  1516. 

C    =CiC2 

C^  =  Epistole  sane  quam  elegantes.    4°.   Louvain.    Th.  Martens.    Apr.  151 7. 

C  =  Idem.     4».     Basle.     J,  Froben.     Jan.  1518. 

D   =  Di  D« 

D^  =  Auctarium  selectarum  epistolarum.  4°.   Basle.   J.  Froben.    Aug.  1518. 

D-  =  Idem.     4°.     Basle.     J.  Froben.     March  1519. 

E    =  Farrago  noua  epistolarum.     Fol.     Basle.     J.  Froben.     Oct.  1519. 

F    =  Epistolae  ad  diuersos.     Fol.     Basle.     J.  Froben.     31  Aug.  1521. 

G   =  Selectae  epistolae.     4".     Basle.     J.  Herwagen  &  H.  Froben.     1528. 

H  =  Opus  epistolarum.     Fol.     Basle.     H.  Froben,  J.  Herwagen  &  N.  Epi- 

scopius.     1529. 
J    =  Epistolae  floridae.     Fol.     Basle.     J.  Herwagen.     Sept.  1531. 
K   =  Epistolae  palaeonaeoi.     Fol.     Freiburg.     J.  Emmeus.     Sept.  1532. 
L    =  De  praeparatione  ad  mortem.    4°.    Basle.     H.  Froben  &N.  Episcopius. 

<c.  Jan.)  1534. 
M   =  De  puritate    tabernaculi.     4°.     Basle.     H.  Froben  &"N.  Episcopius. 

<c.  Feb.)  1536. 
N   =  Ni  N2  Ns 

N^  =  Operum  tertiustomus.    Fol.    Basle.    H.  Froben  &  N.  Episcopius.  1538. 
N^  =  Idem.     Fol.     Ibid.     1541. 
N»  =  Idem.     Fol.     Ibid.     1558. 
O    =0'02 

O*  =  Vita  Erasmi.     4°.     Leiden.     T.  Basson.     1607. 
0'  =       Idem.     12°.     Leiden.     G.  Basson.     1615. 
P    =  Pirckheimeri  opera.     Fol.     Frankfort.     J.  Bringer.      1610. 
Q   =  Epistolae  familiares.     8°.     Basle.     C.  A.  Serin.      1779. 
Lond.  =  Epistolarum  libri  xxxi.    FoL    London.    M.  Flesher  &  R.  Young.    1642. 
LB.  =  Opera  omnia.     Tomus  tertius.     FoL  2  vols.     Leiden.     P.  Vander  Aa. 

1703. 

NoTE. — At  the  head  of  each  letter  is  printed  a  list  of  the  editions  in  which 
it  is  found,  with  the  necessary  references.  The  references  to  Lond.  serve  also 
for  H  and  N.  Sources,  printed  or  ms.,  other  than  the  editions  above  catalogued, 
are  iudicated,  when  necessary,  by  Gi'eek  letters. 

In  the  critical  notes  any  of  tliese  editions  or  souices  which  is  not  specified 
by  the  sigla  must  be  uiiderstood  to  follow  the  reading  of  its  immediate  pre- 
decessor.  Thus,  in  Ep.  106.  i,  E  stands  for  E,  F,  H,  N^,  N",  N»,  Lond.,  and  LB. 
Similarly,  with  the  Greek  alphabet  this  principle  is  generally  followed  ;  but 
occasionally,  when  the  sources  are  diverse  or  there  is  some  special  reason  for  it, 
e.g.  in  Ep.  296,  all  the  authorities  are  specified  by  their  sigla. 

The  Corrigenda  found  in  some  of  tlie  volumes  of  letters  have  usually  been 
treated  ;is  tlie  true  readings  of  those  editions ;  but  occasionally  tlie  uncorrected 
text  and  the  correction  have  both  been  given  ;  the  latter  following  immediately 
after  the  former. 

The  small  superior  figures  attaclied  to  letter-nnmbers  refer  to  letters  answered, 
the  inferior  to  letters  answering. 

Angular  brackets  <  )  denote  additions  by  an  editor,  square  brackets  [  ]  denote 
omitlenda. 


xm 


LIST  OF  ABBREVIATIONS  COMMONLY  USED 


(For  A,  B,  C Q,  Lond.,  LB.,  denoting  editions  of  Erasmus' 

letters,  see  p.  xii  and  vol.  i,  pp.  599-602.) 

COLLECTIONS  OF  LeTTEBS 

AE.  =^  Les  correspondants  d'Alde  Manuce,   1483-1514;  par  P.  de  Nolhac 

(Studi  e  documenti  di  storia  e  diritto,  1887,  8).     Rome,  1888. 
Affi:  E.  =  Epistolae  Henrici  Cornelii  Agrippae  ad  farailiares  et  eorum  ad 

ipsum  :  pp.  68i-io6l  in  Agrippae  .  .  .  Operum  pars  posterior.    Lugduni 

per  Beringoa  fratres,  s.  a.  (c.  1601). 
Al.  E.  =  i.  Lettres  familieres  de  Jt§r6me  Aleandre,  1510-40;  par  J.  Paquier. 
Paris,  1909. 

ii.  Jerome  Aleandre  et  la  principaute  de  Liege ;  par  J.  Paquier.     Paris, 
1896. 
Am.  E.  =  Bonifacius  Amerbach  und  die  Reformation  ;  von  Th.  Burckhardt- 

Biedermann.     Basel,  1894. 
BE.^  =  Epistolae  Gulielmi  Budaei.     Paris,  J.  Badius,  20  Aug.  1520. 
BE."^  =  Epistolae  Gullielmi  Budaei  posteriores.      Paris,  J.  Badius,  March 

1522. 
BE."  =  G.  Budaei  Epistolarum  Latinarum  lib.  v,  Graecarum  item  lib.  i. 

Paris,  J.  Badius,  Feb.  1531. 
BE.*  =  Repertoire  de  la  correspondance  de  Guillaume  Bude ;  par  L.Delaruelle. 

Toulouse — Paris,  1907. 
Benib.  E.  =  Petri  Bembi  Card.  Epistolarum  familiarium  libri  vi.     Eiusdem 

Leonis    x    Pont.    Max.    nomine   scriptarum   lib.    xvi.      Venetiis    apud 

Gualterum  Scottum,   1552. 
Bl.  E.  =  Briefwechsel  der  Briider  Ambrosius  und  Thomas  Blaurer,  1509- 

1567  ;  bearbeitet  von  T.  Schiess  (Badische  historische  Kommission).    t.  3. 

Freiburg  i.  Br.,  1908-12. 
Boh.  E.  =  i.  Listaf  Bohuslava  Hasisteinskeho  z  Lobkovic:  ed.  J.  Truhlaf, 
Praze,  1893. 

ii.  Dva  Listafe  Humanisticke :  (a)  Dra.  Racka  Doubravskeho,  (b)  M.Vaclava 
Piseckeho  s  Doplnkem  Listafe  Jana  Slechty  ze  Vsehrd :  ed.  J.  Truhlaf, 
Praze,  1897. 

(Sbirka  Pramenuv  ku  Poznani  Literarniho  Zivota  v  Cechach,  na  Morave 
a  V  Slezku.     Skupina  Druha:  Korrespondence  a  Cizojazycne  Prameny, 
cislo  I,  3.) 
BRE.  =  Briefwechsel  des  Beatus  Rhenanus ;  herausg.  von  A.  Horawitz  und 

K.  Hartfelder.     Leipzig,  1S86. 
Biigen.  E.  =  Dr.  Johannes   Bugenhagens  Briefwechsel,    1512-58,  herausg. 

durch  0.  Vogt.     Stettin,  188S. 
Bun.  E.  =  Petri  Bunelli  Galli  praeceptoris  et  Pauli  Manutii  Itali  discipuli 

Epistolae  Ciceroniano  stj'lo  scriptae,  (Parisiis),  H.  Stephanus.  1581. 
Calc.  E.  =  Epistolicarum  quae.stionum  et  Epi&tolai  um  familiarium  libri  XVI, 

pp.  1-2 17  in  Caelii  Calcagnini  Ferrariensis  .  .  .  Opera  aliquot.     Basileae, 

H.  Froben  &  Nic.  Episcopius,  March  1544. 


xiv       LIST  OF  ABBREVIATIONS  COMMONLY  USED 

Calv.  E.  =  Thesaurusepistolicus  Caluinianus  (1528-64), ed.G.  Baum.E.Cunitz, 

E.  Reuss  (CR.  xxxvill-XLVili).     t.  11.     Brunsuigae,  1872-79. 
Cam.  E.  =  i.  loachimi  Camerarii  Bapenbergensis  Epistolarum  familiarium, 
libri  VI,  ...  a  filiis  editi.     Francofurti,  haer.  A.  Wecheli,  1583. 

ii.  loachimi  Camerarii  Pabepergensis  Epistolarum  libri  quinque  poste- 
riores.     A  filiis  .  .  .  editae.     Francofurti,  Palthen,  1595. 
Ca^.  £■.  =  Epistole   Cataldi   Siculi.      Pt.    i,   Vlyxbone,    <Val.   Fernandez), 

21  Feb.  1500;  Pt.  2,  s.  I.  et  a. 
CE.  =  i.  Claude  Chansonnette,  jurisconsulte  Messin,  et  ses  lettres  inedites, 
par  A.  Rivier  (Memoires  couronnes  par  TAcademie  royale  de  Belgique, 
t.  XXIX).     Bruxelles,  1878. 

ii.  Briefe  des  Claudius  Cantiuncula  und  Ulrich  Zasius  von   1 521-1533; 
von  A.  Horawitz  (Sitzungsberichte  der  phil.-hist.  Classe  der  kaiserlichen 
Akademie  der  Wissenschaften,  xciii,  1879).     Wien,  1879. 
Clen.  E.  =  Nic.  Clenardi  Epistolarum  libri  duo.     Antverpiae,  Chr.  Plantinus, 

1566. 
Cog.  E.  =  Epistolae  aliquot  G.  Cognati  et  amicorum  :  t.  i,  pp.  295-322,  t.  iii, 

p.  207  in  Gilberti  Cognati  Nozereni  Opera.    t.  3.     Basileae,  H.  Petri,  1562. 
Corv.  E.  =  Briefwechsel  des  Antonius  Corvinus ;  herausg.  von  P.  Tschackert 

(Quellen  und  Darstellungen  zur  Geschichte  Niedersachsens  iv).   Hannover, 

1900. 
Cran.   E.  =  Literae   virorum   eruditorum    ad    Franciscum    Craneueldium, 

1 522-1 528,  ed.  H.  de  Vocht.     Louvain,  192S. 
DGE.  =  Damiani   a   Goes,   equitis    Lusitani,  aliquot   Opuscula.  .  .  .  Item 

aliquot  Epistolae  Sadoleti,  Bembi,  et  aliorum  clarissimorum  virorum  .  .  . 

ad  ipsum  Damianum.     Louanii,  R.  Rescius,  Dec.  1544. 
EE.  =  Briefe    an    Desiderius    Erasmus    von    Rotterdam ;     herausg.    von 

J.  Forstemann  und  0.  Giinther  (xxvii.  Beiheft  zum  Zentralblatt  fiir 

Bibliothekswesen).     Leipzig,  1904. 
EE.^  =  Briefe  an  Desiderius  Erasmus  von  Rotterdam ;  herausg.  von  L.  K. 

Enthoven.     Strassburg,  1906. 
EHE.  =  Helii  Eobani  Hessi  .  .  .  et  amicorum  ipsius  Epistolarum  familia- 

riura  libri  XII.     Marpurgi  Hessorum,  C.  Egenolphus,  March  1543. 
FE.  =  Caroli  Fernandi  Brugensis,  musici  regii,  .  .  .   Epistole  familiares. 

8.  1.  et  a. 
GE.  =  Roberti  Gaguini  epistole  et  orationes  ;  ed.  L.  Thuasne.     t.  2.  Paris, 

1904. 
GHE.  =  Georg  Helts  Briefwechsel :    herausg.  von  0.  Clemen  (Archiv  fiir 

Reformations-Geschichte.     Erganzungsband  li).     Leipzig,  1907. 
Gryn.  E.  =  In   libium    octauum  Topicorum   Aristotelis    Simonis   Grynaei 

commentaria   doctissima.      Adiectae   sunt   ad   libri   calcem    selectiores 

aliquot  eiusdem  S.  Grynaei  Epistolae.     Basileae,  Jo.  Oporinus,  Oct.  1556. 
HE.  =  Epistolae  Vlrichi  Hutteni  ;  ed.  E.  Bocking.     t.  2.     Lipsiae,  1859. 
Hor.  E.  =  N.  Horii  Remensis  praefecti  auxiliaris  Epistolarum  liber :  fF.  Iz 

(=  k)  v^-p^.     Bk.  14  in  Nic.  Horii  Opus,  Lugduni,  J.  Sacon,  27  Sept.  1507. 
Hos.  E.  =  Acta  historica  res  gestas   Poloniae  illustrantia,  iv,  ix.     Card. 

HoBii  Epistolae,  1525-58,  t.  3,  edd.  F.  Hipler  &  V.  Zakrzewski,  Ci-acouiae, 

1879-88. 
JE.  =  Der   Briefwechsel    des    Justus    Jonas ;    herausg.    von    G.    Kawerau 

(Geschichtsquellen  der  Provinz  Sachsen,  xvii).     t.  2.    Halle,  1884,  5. 
La,  E.  =  Lasciana;  herausg.  von  H.  Dalton.     Berlin,  189S. 


LIST  OF  ABBREVIATIONS  COMMONLY  USED       xv 

LE.  =  Dr.  Martin  Luthers  Briefe,  Sendschreiben  und  Bedenken;  herausg. 

von  W.  M.  L.  de  Wette.     t.  5.     Berlin,  1825-8. 
LJ?.- =  Dr.   Martin  Luther's  Briefwechsel ;    bearbeitet  von  E.  L.  Enders, 

fortgesetzt  von  G.  Kavperau.     t.  16.     Frankfurt  am  Main,  1884-1915. 
Lo.  E.  =  Epistolarum  libri  quatuor:  fF.  65-163  in  Christophori  Longolii 

Orationes  duae.     Florentiae,  haer.  Fh.  luntae,  Dec.  1524. 
Ma.  E.  =  Briefe  des  Dr.  Daniel  Mauch  ;  von  A.  Naegele.     Romische  Quartal- 

schrift  XXV,  i39*-i6i*,  203*-225*.     Rom,  1911. 
Man.  E.  —  loannis  Manardi  Ferrariensis  Epistolae   medicinales,  Basileae, 

M.  Isingrin,  March  1540. 
Marin.  E.  =  Lucii  Marinei  Siculi  Epistolarum  familiarium  libri  decem  et 

septem.     Vallissoleti,  A.  G.  Brocarius,  28  Feb.  15 14. 
Mart.  E.  =  Opus  Epistolarum  Petri  Martyris  Anglerii  Mediolanensis.     Am- 

stelodami,  Elzevir,  1670.     (The  first  edition,  Alcala  de  Henares,  1530,  is 

not  readily  accessible  to  me.) 
Mas.  E.  =  Briefe  von  Andreas  Masius  und  seinen   Freunden,  1 538-1 573 

herausg.  von  M.  Lossen.     Leipzig,  1886. 
ME.  =  Philippi  Melanthonis  epistolae,  praefationes,  consilia,  iudicia,  schedae 

academicae  ;  ed.  C.  G.  Bretschneider  (CR.  i-x).     t.  10.     Halis,  1834-42. 
MHE.  =  i.  Michael  Hummelberger ;  von  A.  Horawitz.     Berlin,  1875. 

ii.  Analecten  zur   Geschichte   des   Humanismus   in   Schwaben  ;    von  A. 
Horawitz.     Wien,  1877. 

iii.  Analecten  zur  Geschichte  der  Refoi-mation  und  des  Humanismus  in 
Schwaben  ;  von  A.  Horawitz.     Wien,  1878. 

iv.  Zur   Biographie   und   Correspondenz  Johannes   Reuchlin'8  ;    von   A. 
Horawitz.     Wien,  1S77. 

(ii,  iii,  iv  in  Sitzungsberichte  der   phil.-hist.     Classe  der  kaiserlichen 
Akademie  der  Wissenschaften,  85,  86,  89.) 
MRE.  =  Der  Briefwechsel  des  Mutianus  Rufus;  bearbeitet  von  C.  Krause 

(Zeitschrift  des  Vereins  fiir  hessische  Geschichte,  N.  F.,  ix.  Supplement). 

Kassel,  1885. 
MRE.'^  =  Der   Briefwechsel  des   Conradus   Mutianus ;    bearbeitet  von   K. 

Giliert   (Geschichtsquellen  der   Frovinz   Sachsen,  xvili).     t.  2.    Halle, 

1890. 
NE.  =  Epistolarum  miscellanearum  ad  Fridericum  Nauseam  Blancicampia- 

num  .  .  .  libri  x.     Basileae,  J.  Oporinus,  March  1550. 
OE.  =  Olah   Miklos   Levelezese ;    kozli   Ipolyi    Arnold  (Monumenta  Hun- 

gariae  historica  :  diplomataria,  xxv).     Budapest,  1875. 
Oec.  E.  =  DD.  loannis  Oecolampadii  et  Huldrichi  Zuinglii  Epistolarum  libri 

quatuor,  Basileae,  T.  Platter  &  B.  Lazius,  March  1536. 
Oec.  E.  ii.  =  Das   Leben  Johannes   Oekolampads  ;    beschrieben   von  J.  J. 

Herzog,  Basel,  1843,  ii.  263-304. 
Oec.  E.  iii.  =  Briefe  und  Akten  zum  Leben  Oekolampads,  bearbeitet  von 

Ernst  Staehelin,  Leipzig,  1934. 
Peut.   E.  =  Konrad    Peutingers    Briefwechsel ;    herausg.    von    E.    KSnig. 

Miinchen,  1923. 
PZ.  £".  =  Correspondance  de  Christophe  Plantin,  1 558-1586;    publiee   par 

M.  Rooses  &  J.  Denuce.     t.  7.     Antwerpen,  1883-1918. 
RE.  =  Johann  Reuchlins  Briefwechsel :  herausg.  von  L.  Geiger  (Bibliothek 

des  litterarischen  Vereins  in  Stuttgart,     cxxvi).     Tiibingen,  1875. 
Ra.  E.  =  Religiosissimi  viri  fratris  loannis  Raulin,  artium  et  theologiae  pro- 


xvi     LIST  OF  ABBREVIATIONS  COMMONLY  USED 

fessoriB  scientissimi,  Epistolarum  .  .  .  opus  eximium.   Lutetiae  Parisiorum, 

A.  Ausurdus  expensis  I.  Petit,  i  Jan.  1521. 
Sad.  E.  =  i.  lacobi  Sadoleti  Epistolae  (pontificiae).     Romae,  1759. 

ii.  lacobi  Sadoleti  Epistolae  (familiares).     t.  3  &  app.    Romae,  1760-7. 
Sch.  E.  =  Korrespondenzen  und  Akten  zur  Geschichte  des  Kardinals  Matth. 

Schiner ;  herausg.  von  A.  Biichi.     t.  l  (1489-1515),  Basel,  1920. 
Schw.  E.  =  Dn.  lohannis  Schwebelii  .  .  .  scripta    theologica.  .  .     Addita 

est  Epistolarum  .  .  .  centuria  (1519-40).     Biponti,  C.  Wittel,  1605. 
SE.  =■  Christoph   Scheurls  Briefbuch ;    herausg.   von    F.   von    Soden    und 

J,  K.  F.  Knaake.     t.  2.     Potsdam,  1867-72. 
Sep.  E.  —  Epistolarum   libri   vil :    t.    iii,   pp.   71-389   in    loannis   Genesii 

Sepuluedae  Cordubensis  Opera.     t.  4.     Matriti,  1780. 
Sich.  E.  =  Johannes   Sichardus  ;  von  P.  Lehmann,  pp.   23-42.     Munchen, 

1912. 
TE.  =  loannis  Tritemii,  abbatis   Spanhemensis,  Epistolarum  familiarium 

libri  duo.     Haganoae,  P.  Brubachius,  1536. 
VE.  =  Vadianische    Briefsammlung ;     herausg.    von    E.    Arbenz    und    H. 

Wartmann  (Mitteilungen  zur  vaterlandischen  Geschiclite,  24,  25,  27-30 : 

6  parts  and  5  supplements,  s^-s").     St.  Gallen,  1S90-1908. 
Vi.  E.  =  loannis    Lodouici    Viuis    Valentini    Epistolarum    .  .  .    Farrago. 

Antuerpiae,  G.  Simon,  1556. 
Vtilc.  £".  =  Correspondance  de  Bonaventura  Vulcanius,  1 573-1577;  publiee 

par  H.  de  Vries  de  Heekelingen.     La  Haye,  1923. 
VZE.  =  Viglii  ab  Aytta  Zuichemi  Epistolae  selectae :  t.  ii,  pt.  i  in  C.  P. 

Hoynck  van  Papendrechfs  Analecta  Belgica,  Hagae  Comitum,  1743. 
WE.  =  Epistolae  .  .  .  Georgii  Wicelii,  Lipsiae,  Nic.  Vuolrab,  1537. 
ZE.  =  Vdalrici  Zasii  epistolae  ;  ed.  J.  A.  Riegger.     t.  2.    Vlmae,  1774. 
Zeb.  E.  =  Epistolarum  libri  Andreae  Zebrzydowski,  1546- 15  53  (Acta  hist. 

res  gestas  Poloniae  illustrantia  i) ;  ed.  Wlad.  Wislocki.     Cracow,  1878. 
Zw.  E.  =  Huldrici  Zuinglii  Opera,  voll.  vii,  viil,  Epistolae  ;  ed.  M.  Schuler 

&  J.  Schulthess.     t.  2.     Turici,  1830-42. 
Zw.  E.^  =  Zwinglis  Briefwechsel ;  bearb.  von  E.  Egli,  herausg.  von  G.  Finsler 

und  W.  Kohler  (CR.  xciv,  xcv).     t.  2  (1510-26).     Leipzig,  1911-14. 

Other  Sources 

ADB.  =  Allgemeine  deutsche  Biographie.     t.  56.     Leipzig,  1875-19 12. 
Agric^  =  Rodolphi  Agricolae  opuscula ;    ed.  Petro  Aegidio.      Anuerpiae, 

T.  Martinus,  31  Jan.   15 11. 
Agric^  =  Rodolphi  Agricolae  lucubrationes,  tomus  posterior;    ed.  Alardo 

Aemstelredamo.     Coloniae,  J.  Gymnicus,  (1539). 
Agfic'  =  Unedierte  Briefe  von  Rudolf  Agricola  ;  von  K.  Hartfelder  (Fest- 

schrift  der  badischen  Gymnasien).     Karlsruhe,  1886. 
AHVN.  =  Annalen  des  hist.  Vereins  fiir  den  Niederrhein.     Koln,  1855- 
Val.  Andreas  =  Fasti  Academici  studii  generalis  Louaniensis,  edente  Valerio 

Andrea  Desselio.     Louanii,  H.  Nempaeus,  1650. 
ANGB.  =  Acta   nationis   Gernianicae    vniuersitatis   Bononiensis ;     ed.    E. 

Friedliinder  et  C.  Malagola.     Berolini,   1887. 
Antonio  =  Bibliotheca  Hispana  noua,  siue  Hispanorum  scriptorum  qui  ab 

anno  MD.  ad  mdclxxxiv.  floruere,  Notitia:  auctore  D.  Nicolao  Antouio 

Hispalensi.     t,  2.     Madriti,  1783-8. 


LIST  OF  ABBREVIATIONS  COMMONLY  USED     xvii 

AT.  =  Acta  Tomiciana;  Epistole,  legationes,  responsa,  actiones,  res  geste  .  . . 

Sigismundi  .  .  .  per  Stanislaum  Gorski  .  .  .  collecte,   1507-         .     t.   13. 

Posnaniae,  1852- 
Athenae  C(r»to6.  =  Athenae  Cantabrigienses,  1500-1609;  by  C.  H.  Cooper 

and  T.  Cooper,  and  by  G.  J.  Gray.     t.  3.     Cambridge,  1858-61,  1913. 
Balan  =  Monumenta  Reformationis  Lutheranae,  1 521-5,  eoUegit  P.  Balan. 

Ratisbonae,  1884. 
Balan  ii  =  Monunienta  saeculi  xvi  historiam  illustrantia,  edidit  P.  Balan. 

Oeniponte,  1885. 
BEr.^  =  Bibliotheca  Erasmiana,  listes  sommaires.     Gand,  1893. 
BEr."^  =  Bibliotheca  Erasmiana  ;  extrait  de  la  Bibliotheca  Belgica,  publiee 

par  F.  Vander  Haeghen,  R.  Vanden  Berghe,  T.  J.  I.  Arnold,  A.  Roersch, 

V.  Tourneur,  et  A.  Vincent. 

Adagia.     Gand,  1897.  Enchiridion  militis  Christiani.     1911. 

Admonitio  etc.     1900.  Ratio  verae  theologiae.  1914. 

Apophthpgmata.      igoi.  Declamationes,  Encomium  Matrimonii, 

Colloquia.     t.  3.     1903-7.  Institutio  Principis  Christiani,  Vidua 

Moriae  P]ncomium.     1908.  Christiana.  1936. 

Bergentoth  =  Calendar  of  letters,  despatches,  and  state  papers,  relating  to 

the  negotiations  between  England  and  Spain,  preserved  in  the  archives 

at  Simancas  and  elsewhere,  1485-1603;  edited  by  G.  A.  Bergenroth,  and 

continued  by  P.  de  Gayangos  and  M.  A.  S.  Hume.    t.  21.    London,  1862-99. 
BN.  =  Biographie  nationale  (A-Z).     t.  27.     Bruxelles,  1 866-1938. 
Bdcking  =  Index  biographicus  et  onomasticus  ;    cur.  E.  Bocking   (Vlrichi 

Hutteni  Operum  supplementum :  tomi  posterioris  pars  altera).     Lipsiae, 

1S70. 
Bourgeois  de  Paris  =  he  Journal  d'un  Bourgeois  de  Paris,  1515-1536;  par 

V.  L.  Bourrilly,  Paris,  19 10. 
Breiver  =  Letters   and    papers,    foreign    and    domestic,   of    the    reign    of 

Henry  viii,    1509-46;    arranged   by  J.   S.  Brewer,    and   continued   by 

J.  Gairdner  and  R.  H.  Brodie.     t.  33.     London,  1862-1910. 
Brodie  =  Brewer  i  ;  2nd  edit.,  by  R.  H.  Brodie.     t.  3.     London,  1920. 
Brotvn  =  Calendar  of  State  Papers  and  MSS.  relating  to  English  affairs, 

existing  in  the  archives  and  coUections  of  Venice  and  in  other  libraries 

of  Noithern  Italy,  1202-1629;  edited  by  Rawdon  Brown  and  continued 
by  G.  C.  Bentinck,  H.  F.  Brown,  and  A.  B.  Hinds.     t.  23.     London,  1864- 

1916. 
Bulaeus  =  Historia  vniuersitatis  Parisiensis ;    authore  C.  E.  Bulaeo.  t.  6. 

Parisiis,  1665-73. 
Burchard  =  lohannis  Burchardi  Argentinensis,  capelle  pontificie  sacrorum 

rituummagistri,  Diarium  (1483-1506);  ed.  L.  Thuasne.  t.  3.    Paris,  1883-5. 
Butzbach  =  Beitrage  zur  Geschichte  des  Humanismusam  Niederrhein  und  in 

Westfalen  ;    von  C.  Krafft  und  W.  Creoelius  (Zeitschrift  des  Bergischen 

Geschichtsvereins,  vil,  pp.  213-88,  xi,  pp.  1-68).     Heft  i,  2.     Elberfeld, 
1870,  1875. 
Butzbach'^  =  Zur  Kritik  des  Johannes  Butzbach ;  von  G.  Knod  (AHVN,  lii, 

pp.  175-234).     Koln,  1891. 
Butzhach^  =  Beitrage  zur  Geschichte  des  Humanismus  in  Schwa,ben  und 

Elsass  ;  von  W.  Crecelius  (Alemannia,  vil,  pp.  184-9).     Bonn,  1879. 
BWN.  =  Biographisch  woordenboek  der    Nederlanden.     t.  21.     Haarlem, 
1852-78. 
452.11  b 


xviii     LIST  OF  ABBREVIATIONS  COMMONLY  USED 

Cdballero  =  Alonso  y  Juan  de  Valdes,  por  Don  Fermin  Caballero.    Madrid, 

Chemlier  =  Repertoire  des  sources  historiques  du  moyen  age :  Bio-biblio- 

graphie;  par  U.  Chevalier.     2^  edition.     t.  2.     Paris,  1905-7. 
Ciaconins  =  Vitae  et  res  gestae  Pontificum  Romanorum  et  S.  R.  E.  Cardina- 

lium,  opera  A.  Ciaconii ;  ab  A.  Oldoino  recognitae.     t.  4.     Romae,  1677. 
Cletval  =  Registre  des  proces-verbaux  de  la  Faculte  de  Theoiogie  de  Paris  ; 

publie  par  A.  Clerval.     t.  i  (1505-23),  Paris,  1917. 
Copinger  =  Supplement  to  Hain's  Repertorium  bibliographicum  ;  by  W.  A. 

Copinger.     2  parts.     London,  1895-1902. 
Cornelius  -—  Berichte  der  Augenzeugen   tiber  das    Mlinsterische  Wieder- 

taufferreich ;  herausgegeben  von  C.  A.  Cornelius:  Die  Geschichtsquellen 

des  Bisthnms  Miinster,  Band  ii.    Miinster,  1853. 
CPR.  =  Das  Chronikon  des  Konrad   Pellikan  ;   herausg.    durch   Bernhard 

Riggenbach.     Basel,  1877. 
CR.  =  Corpus  Reformatorum.     Voll.  1-28.     Melanthonis  Opera  ;  ed.  C.  G. 

Bretschneider  et  H.  E.  Bindseil.     Halis  et  Brunsuigae,  1824-60. 

Voll.  29-87.     Caluini  Opera  ;  ed.  G.  Baum,  E.  Cunitz,  E.  Reuss.     Bruns- 
uigae  et  Berolini,  1861-1900. 

Voll.  88-100.     Zwingli's  Werke  ;   herausg.  von  E.  Egli  und  G.  Finsler 

Berlin,  1904-39. 
Creighton  =  A  history  of  the  Papacy  during  the  period  of  the  Reformation  ; 

by  M.  Creighton.     t.  5.     London,  1S87-94. 

(Vols.  1-6;  new  edition.     London,  1892-7.) 
de  Jongh  =  L'ancienne  Faculte  de  Theologie  de  Louvain  au  premier  siecle 

de  Bon  existence  (1432-1540)  ;  par  H.  de  Jongh.     Louvain,  191 1. 
Delisle  =  Un  Registre  des  proces-verbaux  de  la  Faculte  de  Theologie  de 

Paris,  1505-33  ;  par  L.  Delisle.     Notices  et  Extraits  xxxvi  :  Paris,  1899. 
de  Nolhac  =  Erasme  en  ItaHe  ;  par  P.  de  Nolhac.     2*^  edition.     Paris,  1898. 
de  Reiffenherg  =  Histoire  de  Pordre  de  la  Toison  d'Or  ;   par  le  Baron  de 

Reiffenberg.     Bruxelles,  1830. 
Z)^5.  =  Dictionary  of  national  biography.     t.  71.     London,  1885-1937. 
DRA.  =  Deutsche  Reichstagsakten,  jiingere  Reihe,  bearbeitet  von  A.  Kluck- 

hohn  und  A.  Wrede.     t.  4.     Gotha,  1893-1905. 
Ducange  =  Glossarium  mediae  et  infimae  Latinitatis,  conditum  a  Carolo  du 

Fresne,  domino  Du  Cange  ;  ed.  L.  Favre.     t.  10.     Niort,  1883-7. 
Eae.  =  Epistolae  aliquot  eruditorum,  nunquam  antehac  excusae,  multis  nomi- 

nibus  dignae  quae  legantur  a  bonis  omnibus,  quo  magis  liqueat  quanta 

sit  insignis  cuiusdam  sycophantae  virulentia,  s.  a.     (See  vol.  iv,  p.  210.) 
Eev.  =  I<'pistolae  aliquot  eruditorum  virorum,  ex  quibus  perspicuum  quanta 

sit  Eduardi  Lei  virulentia.     Basle,  J.  Froben,  Aug.  1520. 
EHR.  =  The  English  Historical  Review.     London,  1886-     . 
Eov.  =  Epistolae  obscurorum  virorum,  ed.  E.  Bocking.  t.  2.  Lipsiae,  1864-70. 
Fredericq  =  Corpus  documentorum  inquisitionis  haereticae  prauitatis  Neer- 

landicae,  1025-1528,  ed.  P.  Fredericq.     t.  5.     Gent,  18S9-1906. 
Gabbema  =  Epistolarum  ab  illustribus  et  claris  viris  scriptarum  centuriae 

tres,  ed.  S.  A.  Gabbema.     Harlingae  Frisiorum,  1663. 
Gachard  =  Collection  des  voyages  des  souverains  des  Pays-Bas  ;  publiee  par 

L.  P.  Gachard  et  C.  Piot  (Collection  de  Chroniques  Belges  inedites). 

t.  4.     Bruxelles,  1S74-82. 


LIST  OF  ABBREVIATIONS  COMMONLY  USED       xix 

Gams  =  Series  episcoporum  Ecclesiae  Catholicae ;  ed.  P.  B.  Gams.     Ratis- 

bonae,  1873. 
OC.  —  Gallia  Christiana ;  opera  D.  Sammarthani,  monachorum  congrega- 

tionis  S.  Mauri,  et  B.  Haureau.     t.  16.     Parisiis,  171 5-1865. 
Goethals  =  Dictionnaire   genealogique    et   heralclique   des   familles   nobles 

du  royaume  de  Belgique  ;  par  F.  V.  Goethals.     t.  4.     Bruxelles,  1849-52. 
Hain  =  Repertorium  bibliographicum  ;  opera  L.  Hain.     t.  2.     Stuttgaitiae 

et  Lutetiae  Parisiorum,  1826-38. 
Henne  =  Histoire  du  regne  de  Charles-Quint  en  Belgique  ;  par  A.  Henne. 

t.  10.     Bruxelles— Leipzig,  1858-60. 
Hermhijard  =  Correspondance  des  Reformateurs  dans  les  pays  de  langue 

francaise  (1512-44),  recueillie  .  .  .  par  A.  L.  Herminjard.     t.  9.     Geneve, 

1S66-97. 
jffer^op  =  Realencyklopadie   fiir   protestantische    Theologie    und    Kirche; 

begriindet  Ton  J.  J.  Herzog.     3**  Auflage ;  herausg.  von  A.  Hauck.     t.  21. 

Leipzig,  1896-1908. 
Heumann  =  Documenta  literaria  varii  argumenti  in   lucem   prolata  cura 

lohannis  Heumanni.     Altorfii,  1758. 
Hinds  =  Calendar  of  State  Papers  and  MSS.  existing  in  the  archives  and 

collections  of  Milan,  1385-1618  ;  edited  by  A.  B.  Hinds.     t.  i.     London, 

1912. 
Hoynck  =  Analecta   Belgica  :    t.  iii,  ed.  C.  P.  Hoynck   van    Papendrecht, 

Hagae  Comitum,  1743. 
Horawitz  =  i-iv.  Erasmiana ;  von  A.  Horawitz.     Wien,  1878,  80,  83,  85. 

V.   Erasmus  von   Rotterdam   und   Martinus  Lipsius;    von  A.   Horawitz. 
Wien,  1882. 

(in  Sitzungsberichte  der  phil.-hist.  Classe  der  kaiserlichen  Akademie  der 
Wissenscbaften,  1S78,  79,  82,  84,  82.) 
Jdnig  =  Liber  confraternitatis  B.  Marie  de  Anima  Teutonicorum  de  Vrbe ; 

ed.  C.  Janig.     Romae- Vindobonae,  1875. 
Jbcher  =  Allgemeines  Gelehrten-Lexicon,  herausgegeben  von  C.  G.  Jocher. 

t.  4.     Leipzig,  17 50-1. 
Jortin  =  'Ihe  life  of  Erasmus  ;  by  J.  Jortin.     t.  2.     London,  1758-60. 
Kerssenbroch  =  HermanniA.  KersseiibrochAnabaptisticiFurorisMonastei'ium 

Inclitam  Westphaliae  Metropolin  Evertentis  Historica  Narratio:  heraus- 

gegeben  von  H.  Detmer:  Die  Geschichtsquellen  des  Bisthums  Miinster, 

Band  v.     Miinster,  190C. 
Knight  =  The  life  of  Erasmus  ;  by  S.  Knight.     Cambridge,  1726. 
Kjiod  =  Deutsche  Studenten  in  Bologna  (12S9-1562) — biographischer  Index 

zu  den  ANGB  .-  bearbeitet  von  G.  C.  Knod.     Berlin,  1899. 
Krafft  =  Briefe  und  Documente  aus  der  Zeit  der  Reformation  im  16.  Jahr- 

hundert;  herausg.  von  K.  und  W.  Krafft.     Elberfeld,  1876. 
LB.  i-x  =  Desiderii  Erasmi  Roterodami  opera  omnia  ;  ed.  J.  Clericus.     t.  10. 

Lugduni  Batavorum,  1703-6. 
Lefranc  =  Histoire  du  CoUege  de  France  depuis  ses  origines  jusqu'a  la  fin 

du  premier  Empire;  par  A.  Lefranc.     Paris,  1893. 
Le  Glay  =  Negociations  diplomatiques  entre  la  France  et  TAutriche  durant 

les  trente  premieres  annees  du  xvi®  siecle,  publiees  par  E.  Le  Glay  (Docu- 

ments  inedits  siir  Thistoire  de   France  :   premiere  seriej.     t.  2.     Paris, 

1845. 


XX        LIST  OF  ABBREVIATIONS  COMMONLY  USED 

Le^rawrf  =  Bibliographie  hellenique  ou  description  raisonnee  des  ouvrages 
publies   en   grec    par   des   Grecs   aux    xv*^    et   xvi*^    siecles;    par   Emile 
Legrand.     t.  4.     Paris,  1 88 5- 1906. 
Le  Neve  =  Fas^ti  Ecclesiae  Anglicanae,  by  J.  Le  Neve  ;  continued  by  T.  D. 

Hardy.     t.  3.     Oxford,  1854. 
Luc.Iud.  =  Lucubrationum  Erasmi  Roterodanii  index.    Louanii,  T.  Martinus, 

I  Jan.  15 19. 
MazzuchelU  =  Oli  scrittori  d'Italia  <A-B),  del  Conte  G.  Mazzuchelli.     t.  2. 

Brescia,  1753-62. 
Major  =  Erasmus  von  Rotterdam  :  Virorum  illustrium  reliquiae  l,  von  Emil 

Major.     Basle,  1927. 
MHL*.  =  Monumenta  Humanistica  Lovaniensia^,  ed.  H.  de  Vocht,  Louvain, 

1934. 
Molanus  =  lo&nnis  Molani  (1533-85)  Historia  Louaniensium,  ed.  P.  F.  X. 
de  Ram  (Collection  de  Chroniques  belges  inedites).  t.  2.    Bruxelles.  1861. 
IfiS^.  =  Messager  des  sciences  historiques.     Gand,  1823-     . 
NAKG.  =  Nederlandsch   Archief    voor  kerkelijke    Geschiedenis.     Leiden, 

1829-     . 
NBG.  =  Nouvelle  biographie  generale.     t.  46.     Paris,  1855-66. 
Neve  =  Memoire  sur  le  College  des  trois-langues  a  rUniversite  de  Louvain  : 
par  F.  Neve  (Memoires  couronnes  par  TAcademie  Royale  de  Belgique, 
xxviii).     Bruxelles,  1856. 
Nichols  =  The  Epistles  of  Erasmus,  from  his  earliest  letters  to  his  fifty-first 
year,  arranged  in  order  of  time.     English  translations  .  .  .  with  a  com- 
mentary  .  .  .;  by  F.  M.  Nichols.     t.  3.     London,  1901-17. 
NNBW.  =  Nieuw  Nederlandsch  biografisch  woordenboek  ;  ed.  P.  C.  Mol- 

huysen,  P.  J.  Blok,  and  L.  Knappert.     t.  6.     Leiden,  1911-     . 
OED.  =  A  new  English  Dictionary  on  historical  principles.    t.  10.    Oxford, 

1888-1928. 
OHS.  =  Publications  of  the  Oxford  Historical  Society.     Oxford,  1885- 
OnJOM<  =  Joumal  autobiographique  du  Cardinal  Jerome  Aleandre,  jiublie 

par  H.  Omont.     Notices  et  Extraits  xxxv  :  Paris,  1895. 
Panzer=  Annales  typographici,  opera  G.  W.  Panzer.     t.  1 1.     Norimbergae, 

I 793-1803. 
Pastor  =  The  History  of  the  Popes  from  the  close  of  the  Middle  Ages ;  from 
the  German  of  Dr.   Ludwig  Pastor.     t.   14.     (1-6  ed.  F.  L  Antrobus  ; 
7-14  ed.  R.  Kerr.)     London,  1906-24. 
Pellechet  =  Catalogue  general  des  Incunables  des  bibliotheques  publiques  de 

France  ;  par  M.  Pellechet :  t.  3  (A-Greg.).     Paris,   1897-1909. 
Proctor  =  Index  to  the   early  printed  books  in  the  British  Museum  ;  by 
R.  Proctor. 

Part  I,  to  MD  :  4  scctions,  London,  189S,  9  ;  and  4  supplements,  1899-1902. 

Part  II,  MDi-MDXX,  section  1,  London,  1903  ;  sections  2,3,  F.  Isaac,  1938. 

Renaudet  =  Prereforme  et  Humanisme  a  Paris,  1494-1 517,  parA.  Renaudet. 

Paris,  191 6. 
Reji otiard  =  Anna,\es  de  1'imprimerie  des  Alde ;    par  A.  A.  Renouard.      3« 

edition.     Paris,  1834. 
Reiwnard,  Badiiis  =  Bibliograiihie  des  impressions  et  des  (Buvres  de  Josse 
Badius  Ascensius  ;  par  Ph.  Renouard.     t.  3.     Paris,  1908.  • 


LIST  OF  ABBREVIATIONS  COMMONLY  USED       xxi 

Sanuto  =  l  diarii  di  Marino  Sanuto  (1496-1533);    pubblicati  per  cuia  de 

N.  Barozzi,  G.  Berchet,  R.  Fulin,  F.  Stefani,  M.  Allegri.     t.  58.     Venezia. 

1879-1903, 
Schmidt  =  Histoire  litteraire  de  TAlsace  (xvc-xvi'^) ;  par  C.  Schmidt.     t.  2. 

Paris,  1879. 
Seebohm  =  The  Oxford  Reformers,  John  Colet,  Erasmus,  and  Thomas  More; 

by  F.  Seebohm.     ^rd  edition.     London,  1887. 
Stokvis  =  Manuel  d'histoire,  de  genealogie  et  de  chronologie  de  tous  les 

etats  du  globe  ;  par  A.  M.  H.  J.  Stokvis.     t.  3.     Leide,  1888-93. 
Stoeefi  =  Athenae  Belgicae,  ed.  F.  Sweert.     Antuerpiae,  162S. 
Tiraboschi  =  Storia  della  letteratura  italiana ;    del  Cavaliere  Abate  G.  Tira- 

boschi.     2^  edizione.     t.  9.     Modena,  1787-94. 
Trith}  =  Liber    de    scriptoribus   ecclesiasticis    disertissimi    patris  domini 

lohannis  de  Trittenhem.     Basileae,  Jo.  de  Amerbach,  1494. 
Trith.^  =  Cathalogus  illustrium  virorum  Germaniam  suis  ingeniis  .  .  .  exor- 

nantiumdomini  lohannis  Tritemii.    (Moguntiae,  P.  Friedberger,  c.  1495.) 
Tnth.^  =  Disertissimi  viri  lohannis  de  Jrittenhem  .  .  .  de  scriptoribus  eccle- 

siasticis  collectanea,  additis  nonnullorum  ex  recentioribus  vitis  et  nomini- 

bus.     Parrhisius,  B.  Rembolt  et  Jo.  Paruus,  16  Oct.  15 12. 
Trith*  =  Dn.  lohannis  Tritthemii  .  .  .  de  scriptoribus  ecclesiasticis  . . .  liber. 

.  .  .   Appendicum  istarum  prior  (Trith.^)    nata   est   nuper   in    Galliis: 

posterior  nunc  recens  additur,  authore  Balthazaro  Werlino  Colmariensi. 

Coloniae,  P.  Quentel,  March  1546. 
Trith}  =  Zusatze  des  Trithemius  zu  seinem  Catalogus  illustrium  virorum 

Germaniae  aus  der  in  der  Wiirzburger  Universitatsbibliothek  befindlichen 

Handschrift  :    in  Johannes   Trithemius,  von    I.  Silbernagl.  pp.   253-63. 

Regensburg, 1885. 
ran  fT^M.^se»  =  Historia  eiiiscopatutim    foederati    Belgii :    ed.    H.    F.    van 

Heussen.     t.  2.     Lugduni  Batavorum,  1719. 
van  Iseghem  =  Biographie  de   Thierry  Martens   d'Alost ;    par  A.    F.    van 

Iseghem.     Malines-Alost,  1852. 
Vischer  =  Erasmiana  ;  von  W.  Vischer.     Basel,  1876. 
Zcrf^r  =  Universal-Lexikon  aller  Wissenschafften  und  Kiinste.    t.  64.    Halle 

&  Leipzig,  J.  H.  Zedler,  1732-50. 
ZKG.  =  Zeitschrift  fiir  Kirchen-Geschichte.     Gotha,  1876- 


XXlll 


ADDENDA 

VOL.  I 

P.  438.  2211.  That  W.  Latimer  was  in  Rome  in  1519  is  pioved  by  liis  signature 
at  that  date  in  tlie  borrowing-book  of  the  Vatican  ;  see  I  due  p^imi  Registri 
di  Prestito  della  Bibl.  Apostolica  Vudcana  (p.  72.  II.  35",  pl.  52*),  Vatican  City 
1942. 

VoL.  TII 

P.  357.  43n.  Stokesley's  presence  in  Rome  011  6  Aug.  1513  is  proved  by  liis 
signature  in  the  borrowing-book  of  the  Vatican  ;  see  /  due  primi  Registri 
di  Presiito  della  Bibl.  Apostolica  Vaticana  (p.  81.  II.  43*',  pl.  66*),  Vatican  City 
1942. 

(We  owe  the  information  contained  in  tiiese  two  notes  to  Mr.  R.  W.  Hunt.) 

VOL.    IX 

P.  44,  1.  20,  Ep.  2381  introd.  Delete  Conrad.  Boniface  Amerbach  wished  to  send 
liis  son,  Basil,  to  be  taught  by  Cognatus,  but  tlie  plan  was  given  up. 

P.  847,  Ep.  2539.  6^-  See  E.  Stahelin,  Archivf.  Reform.  Geschichte,$  Ergiinzuiigs- 
band,  1929,  p.  153,  wlio  identifies  the  'Diaconus'  with  Paul  Plirygio ; 
for  wliom  see  Ep.  1285.  i^n. 

P.  463,  Ep.  2615.  333n.     See  also  Basler  Reformationsakten  2,  nos.  675,  688. 

(We  owe  these  three  Notes  to  Dr.  Hartmann.) 

VOL.    X 

P.  37,  Ep.  2662.  i2n.  in  Italiam]  Polydore  Vergil  returned  to  Italy  in  1553. 
The  dedication  of  liis  Dialogorum  Libri,  Basle,  1553,  to  John  Diidley,  Duke 
of  Nortliuniberland,  isdated  Londou,  Marcli  1553.  But  E.  A.  Witneyand 
P.  B.  Cram  in  The  Will  of  Polydore  Vergil,  R.  Hist.  Soc.  Trans.,  ser.  4,  xi,  1928, 
117  sqq.  show  that  Polydore  was  in  fact  in  Italy  in  1534.  It  is  likely  tliat 
he  weiit  by  way  of  Basle,  since  his  Historia  Anglica  was  printed  tliere  in 
that  year,  and  lie  may  well  liave  fulfilled  then  liis  promise  of  calling  on 
Erasmus. 

(We  owe  this  information  to  Mr.  Denys  Hay.) 

P.  82,  Ep.  2700.  124.     Theodoricum]  Coelde;  see  Ep.  1347.  lo^n. 

P.  310,  Ep.  2874.  54.    iuuenis]  Benedict  Vaugris  or  Wagri.    See  Ep.  1395  introd. 

P.  382,  Ep.  2931.  Another,  and  better-written,  draft  of  tliis  letter  was  found 
by  Dr.  Max  Burckliardt  in  November  1945,  among  the  Amerbachnaclilass 
in  tlie  Basle  University  Library.  We  have  to  thank  tlie  Library  ofBcials 
for  at  once  seiiding  us  a  photograph.  Tliis  supplies  a  date  ;  Basileae. 
Quarto  Non.  Septembr.  Anno  m.d.xxxiiii.  It  shows  also  that,  in  11.  20—1, 
tlie  missing  word  is  not  egredientem,  but  ingressus. 

VOL.    XI 

P.  129,  Ep.  3015.  Since  the  introduction  to  this  letter  was  printed  we  have 
been  able,  through  the  kind  ofSces  of  the  British  Council  and  the  courtesy 
of  Prof.  Rufdni,  to  see  a  pliotograph  of  the  Vatican  broadsheet,  MS.  Lat. 
6159,  f.  66.  The  following  is  the  complete  text  of  the  ludicium,  of  wliich  we 
were  able  to  give  only  tlie  first  and  last  lines : 

E  Petri  Cursii  libro  pauca  loca  degustaui  verius  quam  legi.  Video  Romae  esse 
quosdam  male  feriatos  quibus  non  satis  est  licentia  Pasquillica,  sed  subinde  alios 
subornant,  quorum  vel  dolure  vel  stultitia  fruantur.  Qui  instigarunt  Cursium; 
ab  iisdem  arbitror  confictam  Epistolam  meo  nomine,  quo  sibi  conduplicarent 
eam  voluptatem.    Summa  argumenti  sumpta  est  e  duobus  verbis  non  intellectis. 


xxiv  ADDENDA 

In  prouerbio  Myconins  Caluus,  indico  Terentium  facete  pro  caluo  dixisse 
erispum.  Ridet  enim  ibi  Pamphilus  seruum  quem  ablegat,  et  addo,  perinde 
quasi  quis  Scytham  dicat  eruditum,  Italum  bellacem.  Scythae  ob  naturae 
feritatem  contemnunt  Philosophiam  ac  liberales  disciplinas,  omne  studium  in 
armis  est.  Itali  colunt  eloquentiam  et  ingenuas  artes  quae  pacis  alumnae  sunt. 
Cursius  putat  laudis  esse  dici  bellacem,  quum  in  vitium  sonet.  Bellare  medium 
verbum  est,  quemadmodum  edere,  bibere,  loqui.  At  bellacem  esse  barbaricae 
immanitatis  est,  quemadmodum  edacem,  bibacem  et  loquacem  esse  vitiosum 
est.  Thraces  dicuntur  bellaces,  de  quibus  Horatius,  Otium  bello  furiosaThrace. 
Et  his  verbis  perperam  intellectis  Cursius  assumit,  me  omnem  laudem  bellicam 
vniuersis  Italis  ademisse,  eos  nulla  arma  tractasse,  nulla  vidisse,  Gamphasante 
ipso  omnium  mortalium  ignauissimo  Italum  esse  ignauiorem.  Imo  qui  minime 
bellaces  sunt,  fere  dexterrime  gerunt  bellum.  Vtinam  nostra  Germania  et 
Heluetia  minus  esset  bellax.  Cursius  obiicit  mihi  magnum  catalogum  bollorum 
vtilium  Italiae,  quasi  id  non  potuerim  de  priscis  discere,  e  T.  Liuio,  Plutarcho, 
et  Salustio,  de  recentibus  e  Blondo.  Vides  quam  friuolo  fundamento  quantam 
maledicentiae  molem  superstruxerit  Cursius.  Sed  haec  fuerit  qualiscunque 
occASio,  at  citra  omnem  occasionem  addit,  quod  omneis  Italiae  doctos  prae 
me  foeni  caeniquefaciam.  adiicitargutum  quiddam,  quemadmodum  mihi  certo 
persuasi,  me  totam  eruditionis  laudem  Italis  praeripuisse,  ita  hoc  conari,  vt 
persuadeam  orbi,  quicquid  est  laudis  bellicae  per  Germanos  Italis  esse  prae- 
reptum.  Obsecro  quid  frontis  aut  mentis  habent  haec  verba  ?  Ego  vt  belli 
gloriam  Italis  nec  asserui  nec  adcmi,  ita  de  Italorum  ingeniis  semper  magnifice 
et  sensi  et  predicaui,  non  oratione  tantum,  verumetiam  scriptis.  Quod  si  Cursius 
existimat  vniuersam  Italiam  esse  violatam,  si  quis  aliquid  notet  in  Italorum 
moribus,  quid  faciet  hominum  fabulis,  quas  passim  vulgo  iactant,  qui  vixerunt 
apud  Italos?  Pertexit  Cursius  ingentem  catalogum  eorum,  qui  apud  Italos  vel 
eruditione  praecellunt,  vel  magnam  de  se  spem  prebent.  Id  si  facit  vt  me  doceat, 
rem  ofiiciosam  facit.  sin  vt  vrat  rem  absurdam  facit.  Equidem  arbitror  longe 
plures  esse  in  Italia,  quam  iste  recenset.  Porro  quod  minitatur  quosdam 
aliquando  plura  edituros  in  lucem,  quam  ego  edidi,  et  fortasse  digniora,  non 
potui,  fateor,  absque  risu  legere.  Atqui  si  Cursius  velit  omnes  nationes  tam 
magnifice  de  Italorum  ingeniis  sentire,  alia  proferant  oportet,  quam  hic  est 
Cursii  libellus.  Risi  et  illud,  quod  ait  me  latini  sermonis  puritatem  debere 
Italiae,  magistro  vt  opitior  Aldo.  id  hausit  e  scriptis  Pii.  Quum  ego  melius 
calluerim  latine  Italiam  ingrediens,  quam  nunc  calleo,  quanquam  lioc  ipsum 
perpusillum  est.  Addam  quiddam  arrogantius  sed  verissimum,  me  decem  annis 
Aldo  potuisse  magistrum  esse  in  latinis  literis.  Obiicit  quod  in  scriptis  meis 
Paulum  Apostolum  appellaiim  Phanaticum,  quod  de  loanne  Euangelista  scri- 
pserim  meros  crepat  mundos,  cum  nihil  horum  sit  in  scriptis  meis,  sed  haec 
impudentissime  mentitus  sit  Lutherus,  quod  ille  sibi  permittit,  quoties  fermento 
intumuit  animus.  si  legit  Lutheri  calumnias,  debuit  et  meam  legere  re- 
sponsionem.  Qualis  autem  est  illa  vehementia,  quae  adhibetur  manifestis 
mendaciis  aduersus  Erasmum,  qui  odit  et  inuidet  vniuersis  Italis,  qui  eis  ademit 
vniueisam  et  belli  et  eruditionis laudem,  qui  tot strenuos  duces  facit  ignauissimis 
ignauiores,  qui  omnes  eruditos  prae  se  coeni  faenique  facit,  qui  tam  impias 
voces  euomit  in  apostolos,  Atqui  liic  Erasmus  nusquam  est.  Proinde  hic  tragicis 
verbis  intonare,  minimum  abest  ab  Aiacis  imagine  porcos  pro  viris  cedentis. 
Atque  hic  libellus  visus  est  dignus  qui  Romae  excuderetur,  atque  adeo  summo 
pontifici  diearetur.  Cuiusmodi  vero  exemplura  est,  effingere  manum  meam,  et 
epistolam  meo  nomine  confictam  in  vrbe  spargere  (?).  Huiusmodi  monumenta 
nobis  mittunt  Italiae  docti,  quae  nec  ad  pietatem  nec  ad  eruditionem  conferunt 
quidquam,  ad  rixas  et  seditionem  plurimum.  Sunt  etiam  in  Germania  qui 
possent  ad  istum  modum  ludere,  si  tantundem  adesset  vel  stultitiae  vel 
improbitatis. 


CORRIGENDA 

VOL.   II 

P.  41,  Ep.  318.  2n.     For  by  him  to  Celtis  reud  to  him  by  Celtis. 

VOL.    IV 

P.  427.  1.  1,  Ep.  1175  introrl.  For  1550  read  1553.  See  H.  Ellis,  Thi-ee  books  of 
Polydore  VergiVs  English  History,  Camden  Society,  1849,  pp.  xvi-xx, 
xxxvii-xxxix. 

VOL.    IX 
P.  44,  1.  4,  Ep.  2381  introd.     For  17  March  read  14  February. 
P.  44,  1.  6,  Ep.  2381  introd.     For  Five  days  earlier  read  Foiir  days  Liter. 
P.  184,  Ep.  2449.  72.     For  TTfdiop  read  TrfSiov. 

P.  345,  1.  20,  Ep.  2539  introd.     For  three  letters  read  four  letters. 
P.  414,  Ep.  2594.  25.     For  leuitur  read  leuiter. 
P.  444,  Ep.  2614.  25.     For  lihere  read  liberi. 
P.  476,  Ep.  2632.  63.     For  twv  read  ruiv. 

VOL.    X 

P.  47,  Ep.  2674.  I7n.  Milite.  Tlie  reference  is  to  tlie  Enchiridion,  LB.  v.  47D. 
But  tlie  quotation  ends  with  pertinet  in  1.  19;  ;ind  the  punctuation  in  our 
text  should  be  corrected  accnrdinglj'  at  1.  19  and  1.  25.  We  are  indebted 
to  Miss  Kronenberg  for  tracing  the  quotation  for  us. 

P.  69,  Ep.  2693.  3in.  For  from  Dieuze,  Decem  Pagi  on  tlie  Seille  read  from 
Tienen  (Flemish),  Tirlemont. 

P.  124,  Ep.  2735.  4on.     For  23  Aug.  read  22  Aug. 

P.  164,  Ep.  2771.  103.     For  psirituales  read  spirituales. 

P.  252,  I.  6.     For  1846  read  1546. 

P.  276,  Ep.  2847.  !•     ^°>'  Nullum  read  Nullam. 

P.  314,  Ep.  2876.  19.  The  person  spoken  of  is  Guinterius  Anderacus  (lo. 
Guinterius  of  Andernach),  1487-1574  ;  pby.sician  to  Francis  i.  For  his 
life  and  works  see  Melchior  Adamus,  Viiae  Germanorum  Medicorum^,  1706, 
pp.  99-101.  (We  owe  this  identification  to  tlie  kindness  of  Pi-of.  Alphonse 
Roersch.) 

P.  318,  Ep.  2879.  3in.  For  a^n.  read  22n. 

P.  375,  Ep.  2922.  12.     For  tuor  read  quatuor. 


XXVll 


2253^.     To  (Alfonso  Fonseca). 

Freiburg. 
Veruela  MS.  13  January  1530. 

[This  letter  was  printed  by  Giovanni  Maria  Bertini  in  Convivium,  No.  i, 
1937  (xv),  (pp.  44-52),  from  a  eopy  furnished  by  two  Spanish  scholars,  Miguel 
BatUori  and  Justo  Bona.  The  original  is,  or  was  in  April  1931,  preserved  in 
the  Abbey  of  Veruela.  The  Spanish  Civil  War  made  access  to  it  impossible 
for  Bertini ;  and  upon  that  war  supervened  the  European  War.  Some  of  the 
errors  in  the  copy  furnished  to  him  Bertini  corrected;  of  some  others  the 
text  here  printed  supphes  the  necessary  corrections.  In  the  copy  the  letter 
bears  the  address:  Al  Illm.  y  muy  Rdo  Sor.  el  Sor.  Don  fray  Fernando  de 
Aragon  monge  en  nra.  Senora  de  Piedra.  The  Ferdinand  of  Aragon  of  this 
address  is,  no  doubt,  as  Bertini  divined,  the  grandson  of  Ferdinand  the 
Catholic.  He  became  abbot  of  Veruela  in  1531,  retaining  his  abbacy  until 
1539,  when  he  became  archbishop  of  Zaragossa.  But  it  was  not  to  him  that 
Erasmus  wrote  this  letter.  That  Erasmus  had  any  acquaintance  with  him, 
there  is  no  evidence — if  he  had,  he  could  certainly  not  have  addressed  him, 
in  1530  (when  he  was  a  mere  Cistercian  monk),  as  'praesul'.  The  letter  was 
written,  not  to  Ferdinand,  but  to  Alfonso  Fonseca,  archbishop  of  Toledo. 
This  is  made  quite  certain  by  a  comparison  of  it  with  Epp.  2250-2255.  The 
address  means  merely  that  the  letter  was  passed  by  the  archbishop  to 
Ferdinand. 

Ll.  69-70  show  that  the  letter  was  written  after  that  to  John  Vergara  (Ep. 
2253). 

The  letter  was  communicated  to  us  by  Professor  Bertini,  who  has  given  us 
permission  to  include  it  in  this  edition.] 

S.  P.  Rme.  praesul,  Rumor  quidam  mire  constans  hie  increbue- 
rat,  nosque  tantum  non  exanimarat,  Archiepiscopum  Toletanum 
naturae  deoque  concessisse.  Equidem  maiorem  in  modum  dolebam 
vicem  tum  meam,  tum  aliorum  multorum,  quos  tua  benignitas 
fouet,  ornat  autoritas,  euehit  felicitas,  sed  multo  magis  quod  5 
Augustalis  aula  tali  praefecto,  Hispania  tali  ornamento,  Ecclesia 
tali  praesule  esset  orbata.  Quae  quidem  aegritudo  mihi  cum  bonis 
omnibus  erat  communis.  Interim  Diuus  Augustinus  properabat 
ad  metam :  tantum  restabat  praefatio  mea.  Amici  consultabant 
cui  dicandus  esset  hic  labor,  postea  quam  tu,  vt  persuasum  habe-  10 
bant,  terras  reliquisses.  At  ego  nihil  haesitabam.  Vt  maxime, 
inquam,  sit  aliis  mortuus,  mihi  viuit.  Quod  in  terra  viuentis 
nomini  destinatum  erat,  felicius  in  coelo  viuentis  memoriae  per- 
solueretur.  Hoc  certe  officiolo  deuotus  alumnus  optime  merito 
patrono  sum  parentaturus.  Arbitror  autem  Augustinum  prius  15 
in  Hispaniam  fuisse  perlatum,  quam  huc  venirent  amicorum  lite- 
rae,  quae  nos  exanimatos  vitae  redderent.     Horum  primus  fuit 

4.  vicem  Bertini:  vicen  ikfS.         7.  OTh&ta.  Bertini:  ovna,ta,  MS.  8.  pro- 

perabat  .Ber^mi :  preperabat  MiS.  \o-\i.  h&heh&rvt  scripsimus:  habebat 

M8.  1 1 .  reliquisses  scripsimus :  reUquisse  MS. 

I.  Rumor]  The  report  of  Fonseca's  8.    Augustinus]    The    ten-volume 

deathis  mentionedinErasmus' letter  Froben   edition,  pubUshed   in    1529, 

to  John  Vergara,  <c.  13  Jan.  1530/,  dedicated  to  Fonseca;  see  Ep.  2157 

Ep.  2253.  67-73.  introd. 


xxviii  LETTERS  OF  ERASMUS  [1530 

Valdesius  noster,  qui  ex  Italia  scripsit  se  non  ita  pridem  accepisse 
literas  tuas  auToypa^oti?  tuaque  manu  descriptas.  Haec  ideo,  praesul 

20  amplissime,  ne  demireris  quod  nullos  codices  miserim ;  decreueram 
enim  mittere  quinque  sum^m^as  voluminum,  vnam  tibi,  alteram 
loanni  Vergarae  tuo,  tertiam  Archiepiscopo  Hispalensi:  quartam 
Valdesio:  quintam  Mercurino  Cancellario.  Mox  accepi  Caesaris 
profectionem,  tuum  excessum:  itaque  quum  nec  ego  iam  agerem 

25  Basil<e>ae,  nec  quisquam  offerretur  cuius  hic  opera  possem  vti, 
factum  est  vt  nihil  voluminum  mitterem.  Verum  quae  tua  est 
humanitas,  di[s]ces  hanc  apologiam  mihi  frustra  susceptam  esse. 
Pro  dono  misso  gratias  mecum  agunt  omnes  quibuscum  tuam 
benignitatem  sic  impartitus  sum  vt  (ita  me  deus  amet)  teruntium 

30  mihi  non  reliquerim,  aliquid  etiam  de  meo  adiecerim.  Si  sensero 
rem  ita  gestam  vt  tuo  calculo  probari  mereatur,  nunquam  poeni- 
tebit  exhausti  laboris.  Nunc  in  manibus  est  Chrysostomus,  ille 
concionator  suauiloquentissimus,  pari  cum  maiestate  totus  in 
lucem  proditurus,  imo  non  totus  modo  sed  multis  adiectis,  quae 

35  partim  ego,  partim  alii  docti  verterunt.    Apud  Brabantos  ferociunt 

ac Hic  Caesarei  aduentus  expectatio  mortalium  animos 

variis  afficit  modis.  Alii  nihil  cogitant  nisi  vindictam,  et  regnum 
pristinum,  alii  se  faederibus  praemuniunt,  vt  ego  nisi  potiorem 
haberem  animae  quam  corporis  incolumitatem,  in  eorum  castris 

40  esse  mallem,  a  quibus  libenter  profugi,  nec  profugisse  poenitet, 

licet  hoc  ingenti  metu,  nonnullo  periculo,  graui  rei  familiaris  dis- 

.  pendio,  nulla  tamen  valetudinis  iactura  fecerim.    Nondum  omnes 

mali  rustici  sunt  extincti,  neque  sacerdotes  vlla  vitae  conmutatione 

student  veterem  laicorum  inuidiam  mitigare,  monachi  magis  etiam 

45  exasperant.  Atque  interim  imminet  nobis  Turca,  iamdudum  sus- 
pectam  habens  Caesaris  et  Ferdinandi  in  dies  crescentem  poten- 
tiam,  nuper  etiam  suorum  clade  irritatus.  Atque  interim  comes 
Palatinus  auxiliante  Lantgrauio  Hessiae  praeludit  in  belhim  cum 
Archiepiscopo  Moguntino;  quae  res  nobis  reditum  in  Brabantiam 

50  intercludit,  quo  iamdudum  cogitabamus  velut  in  portum  ab  his 
procellis  nos  recipere.  Sed  res  vbique  gentium  sic  exulceratae 
sunt,  vt  multi  metuant,  quo  sint  eruptura  haec  orbis  dissidia. 

25.  possem  Beriini:  posse  MS.  32.  manihns  est  scripsimus :  manibus 

es  MS.  40.  profugisse  Bertini :  profugisset  MS. 

18.  Valdesius]  His   letter  is  men-  beginning  of  March  1529  (Ep.  2133. 

tioned  in  Erasmus'  letterto  Vergara,  1-2,48-61).  Vives,writingtoErasmus 

Ep.  2253.  72;  cf.  Ep.  2241.  24n.  in  August  1529.  evidently  felt  that 

22.  Archiepiscopo]  Alfonso  Man-  the  smallness  of  the  sum  would  dis- 
rique,  created  archbishop  of  Seville  appoint  Erasmus  (Ep.  2208.  37-40); 
in  1524;  see  Ep.  1846  introd.  whoprofesses(Ep.  2253.  7-14)^0  have 

23.  Mercurino]  Gattinara.  See  Ep.  spent  the  whole  of  it,  and  more,  in 
1150  introd.  paying  for  the  collation  of  mss. 

24.  profectionem]Charlesembarked  35.  Brabantos]  From  other  letters 
at  Barcelona  27  July  1529.  See  Ep.  written  about  the  same  time,  it  is 
2208.  4in.                                                          clear  that  Erasmus  is  speaking  of  his 

28.  dono]  On  29  June  1528  Fonseca  troubles  in  connexion  with  the  Ob- 

sent  though  John  Vergara  200  gold  servants    and    with    Titelmans;    cf. 

ducats,  to  assist  the  work  on  Augus-  Epp.  2263.  104-14;  2249.  28n. 

tine    (Epp.   2003.  S^n,   2004.   31-43).  47-8.  comes    Palatinus]    See    Epp. 

The   gift   reached    Erasmus    at    the  1356.  53^,  2256.  i6n. 


2253^]  TO  ALFONSO  FONSECA  xxix 

Accedit  tantis  malis  sudor  pestilens,  mire  contagiosus,  horribile 
malum,  et  subito  extinguens  quos  corripuit  et  subinde  repetens 
quos  reliquit,  f requenter  et  in  aliud  atque  aliud  morbi  genus  sese  55 
vertens,  donec  extulerit  excarnificatum.  Arbitror  Aegiptios  et 
paucioribus  et  mitioribus  plagis  fuisse  castigatos,  neque  quem- 
quam  interim  video  qui  Domini  manum  agnoscens  sese  vertat  ad 
frugem  meliorem.  Nos  hic  velut  inter  sacrum  et  saxum,  vt  aiunt, 
deprehensi  quicquid  Domino  placuerit  expectamus.  De  Cardina.  60 
Angliae  prolixam  iliadem,  de  statu  meo  deque  rebus  caeteris  cer- 
tiora  cognosces  ex  Francisco  Dilfo  meo,  quem  optarim  amplitudini 
tuae  commendatum  et  charum  esse.  luuenis  est  honestissimo 
apud  suos  loco  natus,  ingenio  felicissimo,  eruditione  singulari,  et 
matura  prudentia.  Quae  omnia  mihi  sane  domestica  consuetudine  65 
penitus  sunt  perspecta.  Hunc  igitur  si  tua  amplitudo  suo  fauore 
dignum  iudicauerit,  ipsum  plane  beabit,  meque  sibi  iampridem 
obstrictissimum  multo  astrictiorem  reddet.  Nam  quidquid  in 
illum  collocatum  fuerit,  ad  me  pertinere  existimabo.  Quid  ambiat 
ex  loanne  Vergara  plenius  disces :  nam  illi  perscripsi  rem  omnem.  70 
Dominus  lesus  R.  amplitudinem  tuam  diu  nobis  seruet  incolu- 
mem;  quae  siquid  mihi  dignabitur  imperare,  in  obsequium  re- 
pubescam. 

Datum  apud  Friburgum  Brisgoiae.  id.  lanuar.  anno  Domini  1530. 

T.R.D.  addictum  mancipium.  75 

Erasmus  Rot.  mea  manu  suscripsi. 

53.  contagiosus  scripsimus :  contagiosum  ilfS.  57-8.  quemquam 

scripsimus :  quemquem  MS.  66.  Hunc  scripsimus :  Nunc  MS. 


59.  sacrum]  Adag.  15.  62.  Dilfo]  See  Ep.  1663  introd. 

60.  Cardina]  See  Ep.  2237.  22n.  70.  perscripsi]  Ep.  2253.  39~58- 


23972401  a.     From  Leonard  of  Grtjyeres. 

Brussels  MS.  Besan^on. 

27  October  1530. 

[For  knowledge  of  this  letter  we  are  indebted  to  Professor  A.  Roersch  of 
Louvain,  whose  kindness  procured  for  us  a  photograph  from  the  Archives 
Generales  du  Royaume  de  Belgique.  The  ms.  (Xo.  1625  Fonds  des  Papiers 
de  TEtat  et  de  rAudience)  is  an  autograph  rough-draft.  L'Archiviste  General 
du  Royaume,  M.  C.  Tihon,  has  kindh'  informed  us  that  it  forms  part  of  the 
correspondence  of  Margaret  of  Austria,  Governess  of  the  Netherlands.  How 
it  came  into  this  coUection  is  not  known.  The  letter  has  been  pubhshed  by 
Canon  P.  L.  Lefevre  in  Archives,  Bibliotheques  et  Musees  de  Belgique,  t.  xiii, 
No.  2,  1936,  pp.  119-2L] 

S.  Doctissime  D.  Erasme.  Reddidit  nobis  hic  famulus  tuus 
epistolam  tuam  longe  gratissimam,  vt  qui  iamdvidum  optarem 
scire  quo  modo  valeres,  quid  rerum  ageres,  qualiter  tibi  apud 
Friburgenses  succederet.  Ea  omnia  famulus  ipse  enarrauit  non 
minus  facunde  quam  iucunde.  Molestum  autem  fuit  quod  in  5 
exordio  epistole  excusationem  afifers  importunitatis.  An  per  Deos 
immortales  importunus  apud  me  potest  esse  Erasmus?  Erasmus, 
inquam,  cuius  scripta  reges  ipsi  et  proceres  quique  ob  singularem 
doctrinam  et  eruditionem  percupide  legunt  et  amplexantur?  Ego 
vero  homuncio  tam  sim  occupatus  vt  Erasmi  epistolam  vnam  aut  10 
alteram  semel  in  anno  acceptam  legere  non  vacet?  Ita  tibi 
persuade,  mi  suauissime  Erasme,  te  michi  quidem  esse  carissimum 
neminemque  viuere  qui  tui  nominis  magis  studiosus  existat  quam 
ego  sum.  Atqui  etiam  summi  honoris  loco  duco  quoties  ad  me 
scribere  dignaris.  Quapropter  noli  vti  posthac,  si  me  amas,  tali  15 
excusatione. 

Ceterum  quod  ad  vinum  attinet.    Donaui  te  vno  vasculo  vini 
neoterici  quod  vetere  carerem  clareto  quidem  et  eo  quod  scio 
conducere  tuo  palato.    Boni  igitur  consule  rogo.  Si  vindemie  apud 
nos  feliciores  fuissent,  potuissem  te  maiori  munere,  vt  es  meritus,  20 
honorare.    Sed  profecto  tam  parce  racemauimus  iam  duobus  aut 
tribus  annis  proxime  decursis  vt  vinum  [nouum]  apud  nos  claretum 
haud  facile  inueniri  queat,  omnesque  vino  rubro  (quod  grossum 
vocant)  vtantur  etiam  magnates.  Spero  vinum  neotericum  [suauius] 
delicatius  futurum  vino  vetere  si  eo  post  natalicia  festa  vtare.  25 
Famulus  tuus  retulit  se  vinum  vetus  claretum  venale  inuenisse 
ope  Stephani  Pratensis  Ludimagistri,  viri  certe  tui  amantissimi  et 
obseruantissimi.  Id  erit  aptum  tue  nature.  Eoque  poteris  vti  dum 
noua  ematurescent.    Cum  adfuit  nuper  nuncius  tuus,  iuuenis  ille 
Polonus,  non  eram  in  ciuitate.     Alioqui  curassem  eum  ad  vos  30 
vacuum  non  redire.    Agebam  tunc  apud  Gallorum  regem,  eo  a 
Cesare  legatus ;  quo  munere  etiam  nunc  fungitur  D.  Franciscus 
Thesaurarius.     Qui  si  adesset,  vt  est  tibi  amicissimus  etiam,  te 
aliquo  vini  vasculo  donasset.    Curabo  perferri  ad  eum  epistolam 
tuam  vna  cum  libello  seu  responsione  ad  apologiam  Argentora-  35 
c>tensium/. 


xxxii  LETTERS  OF  ERASMUS  [1530 

Scribis  postremo  te  nisi  ab  Aulicis  Cesaris  esses  remoratus 
Brabantiam  ad  Calend.  Septemb.  fuisse  petiturum.  Egre  ferrem 
profecto  te  tam  longe  a  nobis  discedere.     Fama  erat  isthuc  te 

40  Diuionem  esse  venturum.  Quod  eo  magis  gaudebam  quia  sperabam 
te,  si  ita  esset,  hac  transiturum,  michique  interim  tui  videndi 
potestatem  fore.  Vtcumque  erit  atque  vbicumque  terrarum  f ueris, 
habebis  semper  Leonardum  tui  amantissimum  de  quo  omnia  tibi 
polliceri  ac  a  quo  quecumque  amici  officia  expectare  debeas.  Vale 

45  literarum  decus  atque  vnicum  seculi  nostri  ornamentum. 
Ex  Vesontione  pridie  Simonis  et  lude  1530. 


29402943    To  BoNiFACE  Amerbach. 

Basle  MS.  AN.  III.  15.  59.  Freibtirg. 

Q.  90-  4  J^e  1534- 

[An  original  letter,  autograph  except  for  the  address,  which  is  by  a  secretary. 
It  has  been  reproduced  in  facsimile  by  Carl  Roth  and  Philipp  Schmidt,  in 
Handschriftenproben  zur  Basler  Geistesgeschichte,  Basle,  1926.] 

Pro  curata  epistola  habeo  gratiam.  Dies  iam  aliquot  valeo  com- 
modius,  sed  alor  in  nouos  cruciatus.  Propemodum  ausurus  eram  me 
itineri  committere,  nisi  Bellona  nihil  vsquam  pateretur  esse  tutum. 
Quod  si  Carolus  et  Ferdinandus  expedient  vires  suas,  multo  peius 
erit  mihi  meique  simiHbus.  5 

Me  sic  tractatum  ab  illo  monstro,  de  quo  tibi  narraui  coram,  vix 
possum  concoquere.  Et  indies  vincit  se  ipsum.  Suspicor  illum 
subornatum  ab  haereticis,  vt  se  insinuaret  in  domesticam  familiari- 
tatem,  quo  rimaretur  omnia  arcana,  quibus  armatus  me  perderet. 
Perueni  ad  annum  septuagesimum ;  taUs  contumelia  numquam  mihi  10 
accidit  antehac,  neque  vnquam  vsu  venit  vt  cum  taH  monstro  con- 
flictarer.   Opus  est  ilH  exorcista. 

Si  is  essem  qui  tu,  suaderem  socero  vt,  si  haberet  in  animo  vxorem 
ducere,  hanc  duceret  vnde  suscepit  fiHum,  moderatis  sponsaHorum 
conditionibus.  Sin  minus  ob  prolem,  hanc  non  duceret,  sed  a  negotio  15 
sese  expHcaret.    Bene  vale.    BasiHo  meo  dic  S.  p.   Tibi,  charissimis 
ceteris,  precor  omnia  prospera. 

Friburgi.    Festo  corporis  dominici.    i534- 

Erasmus  Rot.  tuus  quantus  est. 

Praestantissimo  viro  I.  V.  Doctori  Domino  Bonifacio  Amerbachio  20 
amico.    Basileae. 


2941.     From  Bernard  of  Cles. 

Trent  MS.  Prague. 

4  June  1534. 

[An  autograph  rough-draft:  for  the  ms.  see  Ep.  2515  introd.] 
ERASMO   ROTH. 

Vestras  12  Maii  datas  nobis  admodum  gratas  vna  cum  respon- 
sione  vestra  ad  Lutheri  epistolam  proxime  accaepimus:  quam  ideo 
superioribus  diebus  ad  vos  transmiseramus,  vt  non  ignoraretis  nos 
honoris  ac  laudum  vestrarum  eam  curam  gerere  quae  superioribus 
nostris  ad  vos  merito  correspondeat.  5 

2940.  16.  meo  dic  scripsimus:  Medico  MS. 


2940.  6.  monstro]  Quirinus  Hagius ;  2941.  i.  Vestras]  Not  extant. 

see  Ep.  2704  introd.  responsione]    The  Purgatio;   see 

coram]  Diu-ing  the  visit  of  May,  Epp.  2918  introd.,  2933.  gn. 

see  Epp.  2930,  2931.  3.  transmiseramus]  Cles  had  sent 

13.  socero]  Leonard  Fuchs ;  see  Ep.  the  book  with  Ep.  2921. 
2179.  2n;  cf.  Ep,  2943. 

452.11  T, 


2  LETTERS  OF  ERASMUS  [1534 

At  quod  vos  iamdudum  valetudinarium  cum  morte  quotidie  col- 
luctari  scribitis,  hanc  luctam  talem  futuram  facile  persuaderi  pos- 
sumus  qua  omnes  et  animi  et  corporis  languores  vobis  superare  liceat. 

Quod  autem  Luthero  nil  in  futurum  respondere  consultius  arbi- 
10  tramuii,  idem  et  nos  sentimus :  ob  id  praesertim  quod  ex  quibus- 
cunque  responsionibus,  quantumuis  optimis,  pertinacem  confirmari 
potius  quam  emendari  saepius  videamus. 

Extremum  id  erit  vt  oblationibus  nostris  quas  vlterius  explicare 
superuacuum  ducimus,  quoties  opus  erit,  ex  comodo  vestro  vtamini : 
15  in  quo  nobis  gratiam  facietis, 

Pragae     4.  lunii.    1534. 

2942,     From  Daniel  Stibartjs, 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  143.  Wiirzburg. 

EE^,  116.  5  June  1534. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.] 

S.    Responderam  literis  tuis,  non  quidem  vnis  sed  compluscidis, 

ad  me  missis  cum  magno  meo,  fatebor  enim,  dedecore.   Ego  enim 

cuius  aetas  te  lacessere  debuerat,  a  te  sum  multipliciter  ad  scriben- 

dum  prouocatus.     Sed  responderam  tandem  tamen,  dederamque 

5  meis  negotium  curandarum  Uterarum  ad  te  per  mercatores  Franco- 

fortensium  nundinarum.   Nam  mihi  acciderat  legatio  in  Saxoniam. 

Reuersus  autem  cognoiu  hac  in  re  fuisse  ea  diligentia  illos  qua  in 

ahis  solerent.   Dedi  igitur  operam  vt  neglecta  hac  occasione  alla  tibi 

via  meas  literas  transmitterem.  Inclusi  autem  hiuc  epistolae  nostrae 

10  nias  Hteras,   simul  quia  non  vacabat  his  intex[t]ere,  simul  quia 

studium  meum  probari  tibi  cupiebam. 

Nos  hic  in  magna  sedemus  expectatione,  bonorum  dicam  an 
malorum  ?  Nam  mala  metuentib<us>  saepe  bona  euenere.  Sed 
omnino  res  incoeptumque  est  audacissimi  animi.  Quid  autem  fiat, 
15  vos  certum  est  mehus  scire,  qui  regium  oppidum  tenetis.  Huc  nihil 
fere  nisi  vulgatum  affertur.  Sumus  enim  nos  adhuc  quidem  aheni 
ab  istius  et  consfiiis  et  factis.  Progressiones  autem  vtinam  non  in- 
uoluant  nobiscum  totius  Germaniae  proceres.  Frustra  nunc  quaere- 
lam  instituam.  Sic  enim  voluere  quos  te  inteUigere  scio,  taHsque  cm"a 
20  conuenit  vuhieri  nostro.  Fiat  igitur  nobis  volentibus  quicquid  faciet 
Deus. 

Vir  eximie,  rogo  te  mihi  quidem  vt  omnino  rescriba<(s/,  sed  et 
nostro  principi;  qui  de  te  saepe  loquitur,  semper  sentit,  honorifi- 
2942.   10.  intextere  MS.  correximus. 


2941.  9.  nil    in   futurum]    Cles   in  5.  mercatores]  The  spring  fair  in 
sending    to    Erasmus    the    letter    to  1534  began  on  7  April. 

Amsdorf  had  taken  occasion  to  speak  9.  Inclusi]  The  enclosure  is  not  ex- 

also  of  Luther's  Von  der  Winkelmesse  tant. 

(Ep.    2921.   8-12),  adding,  however,  17.  istius]  PhiHp  of  Hesse ;  see  Ep. 

that  Ferdinand  did  not  wish  Erasmus  2917.  5in. 

to  feel  any  obUgation  to  answer  the  23.  principi]  Conrad  of  Thuengen, 

latter.  bishop    of   Wurzburg    and    duke    of 

2942.  I.      Responderam     Hteris]  eastern    Franconia    (see    Ep.     1124 
Neither  side  of  the  correspondence  is  introd.). 

extant. 


2942]  FROM  DANIEL  STIBARUS  3 

centi88<(ime>.    Si  videbitur,  aliquid  literarum  mittas,  quas  illi  ofFe- 
ramus. 

Vale.     Vuircepurgi,  Non.  lunri  An.  xxxnn.  25 

Danielus  Stibarus,  T.  ex  animo. 

Praestantissimo  eruditione  et  bonitate  viro,  D.  Erasmo  Rotero- 
damo,  Domino  suo  reuerendo,  Friburgi  Brisgoiae. 


29*"29432946    From  Boniface  Amerbach. 

Basle  MS.  C.  VI^.  73.  428  vo.  <Basle.> 

<c.  9  June  1534.) 

[An  autograph  rough-draft,  showing  many  corrections ;  at  some  points  it  is 
not  clear  what  Boniface  intended,  particularly  in  the  order  of  the  clauses; 
II.  21-31  have  various  alternatives  given  in  the  margin,  these  we  have  neglected ; 
for  II.  40-5  there  are  two  versions,  of  which  we  have  accepted  the  more 
grammatical,  printing  the  other  in  a  footnote. 

An  approximate  date  is  furnished  by  the  fact  that  this  letter  plainly  answers 
Ep.  2940  and  is  answered  by  Ep.  2946.] 

S.  P.  Euangelia  tuis  litteris  debentur  mihi  tam  optata  de  tua 
valetudine  adnunciantibus.  Faciat  Christus  seruator  vt  non  in  nouos 
quemadmodum  tu  scribis  cruciatus  alaris,  sed  indies  conualescendo 
cum  studiis  prophanis  tum  praecipue  sacris  adiuuandis  quam  diutis- 
sime  et  quam  rectissime  supersis.  5 

Quid  etiam  audio  ?  Iniuriam  blateronis  quo  de  mihi  coram  nar- 
rasti  nondum  concoxisti  ?  Vt  certe  iniuriam  apud  iureconsultos 
ex  vilitate  personae  iniligentis  atrociorem  estimari  non  ignoro,  ita 
animi,  ni  fallor,  non  vulgaris  fuerit  contempsisse.  Recollige  teipsum, 
mi  Erasme,  et  nominis  claritatem  cum  horum  tenebrionum  obscuri-  10 
tate  compone.  Quantus  tu,  quam  nuUius  estimationis  iUi!  Parce, 
quaeso,  si  sum  audacior.  Videris  mihi  non  satis  tuam  prudentiam 
ac  magnitudinem  perspectam  habere.  Quid  plus  illi  in  te  possunt 
quam  culex  in  elephantum  ?  Semel  tua  te  vii'tus  et  incomparabilis 
eruditio,  etiam  his  qui  vel  eruditione  vel  virtutibus  ceteris  praestare  15 
putantur,  inuiolabilem  reddiderunt.  Quid  miraris  seuisse  homines 
a  quibus  laudari  vituperari  est  et  male  audire  quam  maxime  hono- 
rari  ?  Anne  ignoras,  vt  ille  inquit,  canes  aduersus  generosissimos 
leones  baubari  ? 

De  itinere  cui  propemodum  te  committere  ausurus  fueras  libenter  20 
audiui,  si  modo  huc  nostri  causa  fueras  ingressurus.  Quod  si  aHquid 
tale  attentaueris,  fac  rogo  in  tempore  admonear,  vt  simul  et  socerum, 
cui  futurus  es  gratissimus  aduena,  admonere  possim,  et  ipse  itineris 
futm-us  comes  adsim.  In  soceri  certe  causa  quod  tuum  mihi  consilium 
communicaueris,  tibi  etiam  atque  etiam  gratias  ago :  in  quo  hactenus  25 
ita  me  gessi  vt  interrogatus  nihil  responderim  hucusque,  et  omnia 
suae  prudentiae  commendauerim ;  quid  faciendum  esset  mihi  non 
satis  hquere.   Nec  suasi  nec  dissuasi,  sed  socero  liberum  rehqui  (qui 


2943.  6.  blateronis]   Quirinus  Ha-  19.  baubari]  He  has  taken  the  word 

gius;  cf.  Ep.  2918.  28-32.    Boniface  from  Lucr.  5.  1071 ;  the  rest  perhaps 

first  wrote  'insaniam  monstri'.  derives  from  a  misrecollection  of  Hor. 

14.  culex    in    elephantvun]     Adag.  Epod.  6.  r-2. 
2027,  cf.  Adag.  966. 


4  LETTERS  OF  ERASMUS  [1534 

pro   sua  prudentia  et  aetate  facile   quid  vel  faciendum  vel  non 

30  faciendum  optime  expendere  posset),  precaturus  sponso  fausta,  nec 
celibi  mala  imprecaturus.  Quid  enim  facerem  aliud  ?  Vt  suaderem 
ducendam,  id  vnico  Pittaci  apophthegmate,  ya/xet  €k  tcDv  ofioLcov 
quam  plurimus  dehortabar.  Senexne  iuuenem,  amasius  amasiam 
diues  pauperem,  amator  amicam  ?    Quae  non  inde   suspicionum 

35  carnificina  ?   Ne  autem  dissuaderem  aperte  communis  illa  suspicio 
qua  gener  facUe  tanquam  soceri  bonis  inhians  et  captationis  notarer 
me  deterruit.    Putaui  omnium  honestissimum  si  in  ipsius  arbitrio 
relinquerem,  et   me  faeti  quocunque  modo   instituisset   suffraga 
torem,  vt  si  fehciter  cessisset  congauderem,  sin  minus  sibi  con 

40  dolentem  habere  posset.  Illud  certe  suae  rn  nos  beneuolentiae 
documentum  est,  et  quidem  euidens,  quod  vltro  promisit ;  si  quam 
vxorem  ducturus  sit,  filia<m)  praereptis  quatuor  mihbus  aureorum 
Rhenensium,  cum  ob  bona  materna,  tum  donorum  ob  causam,  cum 
rehquis  Hberis  (si  quos  habiturus  est  ducta  vxore)  pro  aequis  por- 

45  tionibus  heredem  est  reUcturus.   Nam  ita  inter  nos  conuentio  facta. 

Cures  rogo,  mi  Erasme,  vt  valeas;   et  sic  existimes  nihil  tua 

valetudine  mihi  iucundius  adnunciari  posse.    Sed  opella<m)  meam 

tibi  de  me  constantissime  polliceri  potes ;  qua  si  sepius  et  pro  animi 

sententia  vtare,  tum  me  abs  te  amari  intelligam  et  subHmi  feriam, 

50  quod  ille  inquit,  vertice  sydera. 
Basilius  tibi  commendari  cupit. 

2944.     To  Erasmus  Schets. 

Bodleian  MS.  Lat.  Misc.  C.  20.  f.  47.  Freiburg. 

II  Jime  1534. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.] 

S.  P.  Paulo  commodior  nunc  est  valetudo,  ac  propemodum 
ausurus  erara  me  itineri  committere,  ni  Germaniae  principes  hanc 
fuissent  orsi  fabulam ;  quae  cuiusmodi  sit  exitum  habitura  deus 
nouit. 
5  Litteras  quas  Damiani  causa  miseras  accepi.  Ego  semper  putaui 
illum  cum  bona  gratia  suorum  reliquisse  patriam.  Suasi  tamen  vt 
obtemperet  amicorum  consihis ;  quod  facturus  est. 

Oro  memineris  ad  proximas  nundinas,  aut  si  prius  poteris,  mit- 
tere  oetoginta  aut  nonaginta  vlnas  pro  lecti  linteaminibus,  mediocris 
10  texturae,  sed  sohdae. 

Scribe  quid  agatur  in  AngUa.    Quem  eo  nunc  mittam  neminem 
habeo  fidum.   Nam  is  quem  bis  misi,  tam  procaciter  me  tractauit, 


2943.     32.  apophthegmate]  ^/jop/i-  quos    habet   aut    habiturus   est   pro 

iAeg^m.  vii,  Pittacus  6  (LB.  iv.  324):  cf.  aequis  portionibus  atque  adeo  virih 

Adag.  701.  portione  succedat.' 

40-5.  Illud  .  .  .  facta]  For  this  sen-  50.  ille]  Hor.  Carm.  i.  i.  36. 

tence  Boniface's  ms.  offers  an  alterna-  2944.  5.  Litteras]     We     have    no 

tive  version:  'Certe  quod  etiam  eam  means  of  loiowing  what  these  were. 

ducet    semel    solennibus    hinc    inde  9.  linteaminibus]    See   Epp.    2924. 

stipulationibus  interpositis  pepigimus  27-30,  2955. 

vt  filia  sua,  nempe  vxor  mea,  prae-  12.  is]  Quirmus   Hagius;    see  Ep. 

reptis  quatuor  aureorum  Rhenensium  2704  introd. 
milUbus  deinde  cum  reliquis  liberis  si 


2944]  TO  ERASMUS  SCHETS  5 

vt  vsque  ad  hunc  diem  simili  contumelia  nunquam  in  vita  fuerim 
afifectus.  Sum  assuetus  monstris,  cum  tali  monstro  nunquam  fui 
conflictatus.  Plane  hoc  constituerat  me  sua  petulantia  occidere,  nihil  15 
veritus  nec  aetatem  nec  valetudinem  nec  eruditionem  nec  publica 
erga  studia  merita  nec  domesticam  consuetudinem.  Ex  quo  antro 
nobis  prosiherit  ille  furiosus  nescio.  Nec  hoc  odium  apud  me  con- 
cepit  (nunquam  illum  verbo  lesi,  et  amabam  vnice),  sed  secum  attulit 
et  occultauit.  Egoinscius  viperamfouiinsinumeo.  Illius  improbitas  20 
grauius  vuhius  inflixit  animo  meo  quam  centum  Hbri  Luteri,  aut 
Nicolai  Herborni. 

Hanc  epistolam  oro  vt  lectara  concerpas.    Nam  monstrum  illud 
minitatur  actionem  vbi  redierit.     Vale. 

Friburgi.  xi.  die  lunii.  1534.  25 

Agnoscis  manum  vere  tui. 

Egregio  viro  D.  Erasmo  Scheto,  amico  et  patrono  meo  singulari. 
Antwerpiae. 


2945.     From  John  Herwagen. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  89.  Basle. 

EE^.  117.  13  June  1534. 

[An  origiiial  letter,  autograph  throughout.  The  details  of  the  quarrel  with 
Jerome  Froben  remain  obscure.  John  Froben,  the  father  of  Jerome,  had 
become  a  partner  in  the  printing-house  of  John,  father  of  Boniface  Amorbach 
in  1500,  succeeding  to  the  management  of  the  business  on  Amorbach's  death 
in  1514  (Ep.  309.  gn).  In  1510  he  had  married,  as  his  second  wife,  Gertrude 
Lachner,  and  had  been  helped  both  by  her  money  and  by  her  father's  con- 
nexion  with  the  bookmarkets  (Ep.  419.  i8n).  On  his  death  (1527)  the  business 
passed  to  Herwagen,  who  married  his  widow  in  1528,  Jerome  Froben,  who  had 
married  Arma  Lachner,  the  sister  of  Gertrude,  in  1524,  and  Nicholas  Epis- 
copius,  who  in  1529  married  Justina,  Gertrude's  daughter,  the  step-sister  of 
Jerome.  These  'affines'  seem  to  have  kept  a  joint  estabhshment  in  the  house 
'Zum  Sessel'  (which  had  belonged  to  John  Froben)  until  the  spring  of  1531 ; 
when  Jerome  and  Episcopius,  with  Aima  and  Justina,  set  up  for  themselves 
in  the  house  'Zum  Luft',  leaving  Herwagen  and  his  wife  to  carry  on  an 
independent  business  in  the  old  Froben  house.  In  Aug.  153 1  Erasmus  gave 
to  Herwagen  the  printing  of  his  Epistolae  Floridae  (Epp.  2518,  2524);  but  it 
is  notable  that  when,  in  the  year  following,  he  issued  an  enlarged  edition  of 
it  (the  Epistolae  Palaeonaeoi),  he  employed  Emmeus  to  print  it.  He  wrote 
a  Preface  for  Herwagen's  Demosthenes  in  Sept.  1531 ;  but  he  refused  to  give 
him  a  Preface  for  his  Cicero  (published  in  4  volumes  in  1534).  From  the  present 
letter,  it  would  appear  that  Herwagen  was  expecting,  or  soliciting,  besides 
the  Cicero  Preface,  the  printing  of  the  new  edition  of  the  Copia  and  of  an 
edition  of  the  Paraphrases  in  N.T.  Erasmus  gave  both  books  to  Froben. 
In  the  present  letter  Herwagen  expresses  the  wish  to  reach  an  amicable 
agreement  with  Froben,  defining  ( i )  the  respective  rights  of  the  two  firms  to 
reprint  those  works  of  Erasmus,  and  others,  which  had  been  printed  by  the 
old  Froben  firm,  and  (2)  their  'spheres  of  influence'  in  respect  of  other  work 
to  be  undertaken  in  the  future.  Froben,  if  Herwagen  may  be  beheved,  claimed 
an  exclusive  property  in  all  the  works  of  Erasmus  already  published  by  the 
old  firm,  and  in  the  majority  of  the  works  of  the  other  Froben  authors. 
Herwagen  claimed  the  right  to  reprint  any  book  printed  by  the  old  firm  in 
the  printing  of  which  he  had  borne  a  share  of  the  costs.  He  suggests  that  the 
matters  in  dispute  should  be  arbitrated  either  by  Erasmus  or  by  Boniface 


2944.     21-2.  Luteri  .  .  .  Herborni]  See  Epp.  2918  introd.,  2896,  2n. 


6  LETTERS  OF  ERASMUS  [1534 

Amerbach.  Whether  this  suggestion  was  adopted  we  do  not  know;  but  the 
fact  that  Froben,  a  few  months  later,  reprinted  the  Copia  seems  to  indicate 
that  Erasmus'  sj^mpathies  were  with  Froben.] 

S.  P.  Araicitiam  quae  inter  afiines  esse  debet  tam  colui  hactenus 
religiose,  sancteque,  quoad  Deus  hos  reget  artus,  obseruabo,  sit  modo 
qui  recipiat,  quam  qui  maxime.  Edocui  Hieronymum  quae  laedere 
possint  quaeque  rescindere.  Vieissim  ab  eo  didici  quae  incommodare 

5  putantur.  Obtuli  me  sat  aequis  conditionib<us>.  Quid  impetrarim, 
non  dubito  te  audiisse  ex  eo.  Quum  igitur  non  crepet  aliud  quam 
vt  tuis  hactenus  aeditis  cedam,  ex  rehquis  potiorem  partem  illi 
edendam  reHnquam,  atque  interim  et  tuae  foeturae  et  aHorum  im- 
primat,  non  video,  chariss<ime)  Erasme,  nisi  totum  me  pessunda- 

10  tum  cupiat,  qui  ad  illas  leges  me  vocet.  Si  libertate  nostrae  ciuitatis 
certauerimus,  alter  alterius  fortunas  quassabit,  hic  labores  sumet, 
hic  quaestum  emunget.  Quis  enim  quoquo  iure  prohibebit  et  me 
excudere,  in  quibus  antea  aut  partiarius  fui  aut  Frobeniana  officina 
euulgata  sunt,  maxume  cum  Frobenius  maiorem  sumptuum  por- 

15  tionem  exohierit  aut  ego  pares  ?  Et  sint  in  quibus  fortuna  respon- 
derit  labori,  in  ahis  cum  iani  ad  haeredes  redire,  protracta  et  remorata 
hucusque,  debeat,  quam  et  fihi  ex  me  expectant  pubhco  iure,  horum 
nunc  omnium  vsu  et  fructu  destituor.  Insidias  struo  nemini,  imitari 
volo  quorum  mea  interest.  Amicus  esse  cupio,  non  personatus  affinis. 

20  Atque  vtinam  tu,  Bonifatius,  aut  quiuis  ahus,  vtriusque  caussa 
audita  pronunciaret.  Reciperem  me  sacra  fide  sententiae  staturum. 
Haec  sunt  quae  rumino.  lactura  vtcunque  scio  manebit,  praeter 
dissidium  quod  longissime  abesse  conueruebat.  Exponimus  nos 
ridendos  mundo,  damus  occasionem  ahis  insidiandi,  aemulari  quo 

25  tutius  nostra  audeant ;  praeter  quod  parum  dextram  nutrimus 
amicitiam.    Sed  haec  <(satis>. 

In  Ciceronem  mohor  quae  per  te  fieri  concupiui.  Faciam  et  illa 
aimotari,  et  quae<(cum>que  conqulrere  potero  deinde  tibi  iudicanda 
dabo,   quo  sit  posteris  aut  mihi,  ilhs  distractis,   quae  excudant; 

30  Ciceronem  enim  nemo  e  manu  eruet.  Operam  dabo,  vt  quam 
correctissimum  habere  queam. 

In  tempore  miseris,  si  operis  de  Copia  partem  ad  finem  lunii 
habuero.  Litera  enim  itahca  seu  cursiua  septuaginta  aut  circiter  foha 
excudere  possem,  nisi  ahis  characterib<us>  habere  voles.  Paraphrases 

8.  EE- :  edendmn  MS.  26.  satis  addidimits.  28.  quaeque  MaS. 

correximus. 


2.  quoad  Deus]  See  Verg.  A.  4.  336.  Froben  or,  later,  in  equal  proportion 

4.  rescindere]    Sc.  '  vulnera ' ;  sug-  by  himself  and  Jerome  and  Episeo- 

gesting  that  the  quarrel  was  not  a  new  pius. 

one.  18.    imitari]     Herwagen     perhaps 

7.  reHquis]  Works  other  than  those  meant  to  write  'initiari':  'I  wish  an 
of  Erasmus.  arrangement  to  be  made  consonant 

8.  tuae  foeturae]  Supplendtim  po-  with  my  interests.' 

tiorem  partem.  34.  Paraphrases]  Froben  reprinted 

14.  Frobenius]  John  Froben.   Her-  the    Paraphrases    in    N.T.    in    1534 

wagen  seems  to   mean  that  he  was  (describing  the  book  as  'nimc  postre- 

entitled  to  reprint  books  of  the  old  mum  ab  autore  vigilantissime  reco- 

Froben  firm  of  which  the  cost  had  gnitum')and  again  in  1535.  We  know 

been   borne   either  mainly  by   John  no  Herwagen  edition. 


2945]  FROM  JOHN  HERWAGEN  7 

imprimendi  locus  erit,  ipse  vbi  impresserit,  post  alteras  aristas:  35 
librum  de  Copia  excudam  ante  Septembrem  et  dUigenter.  Vale. 
Basil.    13  lunii  An.  1534. 

T<uus>  vt  semper  lohan.  Heruagius. 

Incomparabili  D.  Erasmo  Roterodamo,  domino  et  patrono  suo, 
Friburg.  4° 

29432946.     To  BoNiFACE  Amerbach. 

Basle  MS.  AN.  III.  15.  61.  Freiburg. 

Q.  89.  14  June  1534. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.] 

QvANQVAM  non  sum  Kpovos,  tamen  hoc  quoque  saxum  possum 
concoquere,  nisi  monstrum  illud  hic  reliquisset  oua  viperina,  breui  ad 
veterem  tragoediam  rediturum.  Quid  autem  facias  illi,  cui  neque 
pudor  est  nec  humanitas  nec  iudicium,  breuiter  nihil  hominis.  lam 
infecerat  domum  meam,  antequam  quicquam  de  eo  suspicarer.  5 
Idem  propemodum  mihi  vsu  venit  iii  Carino.  Erat  ojLioTpaTre^os', 
putabam  amicum,  et  alebam  virulentissimum  obtrectatorem.  Id 
postea  cognoui  ex  Talesio  famulo,  Hcet  sero,  vt  fere  paterfamilias 
dedecus  domus  resciscit  vltimus. 

Vtinam  hoc  optimo  seni  persuaderi  possit,  vt  quod  superest  aetatis  10 
tranquiUe  degat !  ad  eam  rem  adhibendus  esset  Prior  Cartusianus. 

Non  placet,  quod  decrescit  salarii  modus.  Videntur  enim  frigere. 
Prius  amphorem  spem  ostendebant.  Preter  periculum  mutati  coeli, 
magnis  impendiis  constabit  migratio,  noua  domus  &c.  Sed  tua  Pallas 
tibi  suggeret  optimum  consilium.   Vale.  15 

Friburgi  14.  die  lunii.  1534. 

Erasmus  Rot.  tuus. 

Clariss.  D.  Bonifacio  Amerbachio.         Basileae. 

2947.     From  John  Choler. 

Leipzig  MS.  (Augsburg.) 

EE.  207.  24  Jime  1534. 

[An  autograph  letter,  written  with  Choler's  customarj'  haste  and  neghgence : 
part  of  the  address  has  been  tom  off  in  breaking  the  seal.] 

S.  P.  D. 

DvM  oportunum  ad  te  nuncium  exspecto,  duo  iam  menses  elapsi 
sunt,  idque  ex  adiunctis  htteris  meis  cognoscere  potes.  Paum- 
gartnerus  praeterea,  dum  indies  mihi  polhcetur  se  proprium  ad 

2945.  35.  ipse]  Apparently  Jerome       (Am.  E.  p.  50). 

Froben.  I2.  salarii]  The  stipend  offered  by 

post   alteras   aristas]     ?    In   the  the  Strasbourg  Coimcil,  see  Ep.  2901 

autvmm  of  1535.  introd. 

2946.  2.  monstnun]  Quirinus  Ha-  2947.  i.  duo]  The  two  months  are 
gius,  see  Ep.  2704  introd.  reckoned    from    the    date    at    which 

6.  Carino]  See  Ep.  920  introd.  Choler  received  Erasmus'  letter  (not 

10.  seni]  Leonard  Fuchs.  extant)  of  4  April. 

11.  Prior]  Hieronymus  Zschecken-  2.  Utteris]  Epp.  2936,  2937. 
burlin,  the  imcle  of  Boniface's  wife 


8  LETTERS  OF  ERASIVIUS  [1534 

Friburgum  nuncium  missurum,  iam  mensem  me  integrum  lactauit. 
5  Quod  nisi  fecisset,  ego  proprium  nuncium  ad  te  destinassem,  ne 
litteris  meis  tanto  tempore  careres  existimaresque  me  tui  pro<(r>sus 
oblitum.  Sed  feliciter  cessit  quod  hic  abs  te  tabellarius  aduenerit, 
vt  habeam  per  quem  tuis  litteris  respondeam  nuncium  oportunum. 
Caeterum,  mi  Erasme,  quantum  de  te  fuerim  solicitus,  hisce  beUicis 

10  tumultibus,  dici  non  potest.  Nam  constans  fama  ad  nos  peruenerat, 
vrbem  istic  vestram  armatis  et  tumultu  bellico  esse  refertam,  peri- 
culum  esse  ne  quid  illic  Hassiae  princeps  moliretur.  Nam  te  latere 
non  puto,  quid  ille  contra  Ferdiiiandum  regem  pro  Vdakico  duce 
Wirtembergensi  egerit,  et  ea  quae  adhuc  acturus  sit  longe  maiora, 

15  nisi  rex  continuo  ducatui  Wirtembergensi  cesserit,  et  sponte  renun- 
ciau<er)it,  cautionemque  insuper  prestiterit,  se  vltum  non  iri  quid- 
<quid)  per  eum  pro  duce  Wirtembergensi  actum  gestumque  sit. 
H[e]ae  enim  pacis  conditiones  esse  dicuntur.  Quas  an  rex  accepturus 
sit  adhuc  in  incerto  est.    Nec  tamen  satis  Uquet  qua  ratione  eas 

20  refutare  valeat,  Hcet  iniquissimas  (vt  plerisque  videtur) ;  nam  ad- 
uersarii  tantis  tamque  validis  copiis  muniti  esse  dicuntur  vt  facUe 
totam  Germaniam  cogere  et  subiugare  possint  et,  ante  quam  rex  ad 
beUum  parare  se  valeat,  priusquam  possit  exercitum  conscribere, 
iUi  tam  vaUdo  exercitu  omnem  regis  ditionem  in  potestatem  redigant. 

25  Sunt  hic  aUquot  principes,  inter  quos  reuerendissimus  cardinaUs 
Saltzburgensis,  Ludouicus  dux  Bauarie  et  Otto  Henricus  Palatinus. 
Hu  vna  cum  episcopo  nostro  componendae  pacis  se  interposuere. 
Audio  esse  etiam  Bragae  apud  regem  ducem  Ge<o)rgium  Saxoniae 
et  loannem  Fredericum  electorem,  qui  regi  suadent  ne  priuatam 

30  causam  pubUcae  tranquiUitati  anteponat.  Vereor  ne,  si  rex  tantorum 
principum  sakibria  consiUa  spreuerit,  [ne]  suis  maximam  perniciem, 
sibi  vero  ingens  famae  reique  detrimentum  struat.  Quod  si  rex  ad 
pacis  conditiones  descenderet,  sperarem  omnia  sine  dubio  tranquiUa 
fore,  nec  ampUus  obstaret  quin  continuo  nouum  foedus  inter  Sueuiae 

35  principes  confirmaretur  tandemque  optatissima  quies  contingeret 
Germaniae.  Quid  autem  futurum  sit,  breui  videbimus.  Deus  faxit 
vt  pacem  potius  maUt  quam  beUum  rex. 

Habes  pubUca,  iam  accipe  priuata.   Fuggerus  noster,  vt  proximis 

16.  EE:  reniinciauit  MS.  16-17.  quid  MS.  correximus.         17.  Wittem- 

bergensi  MS.:  correximus.  31.  ne  secltisit  EE. 


12.  moliretur]  Freiburg  had  raised  April    1502-12    Feb.    1559),    son    of 

troops  to  defenditself  (Ep.  2955).  For  Rupert,  Count  Palatine;  married  17 

Philip  of  Hesse  see  Ep.  2917.  5in.  Oct.  1529  Susanna,  sister  of  the  Dukes 

18.  pacis  conditiones]  Terms  were  William  and  Louis  of  Bavaria.  At  the 

in  fact  agreed  upon  at  the  Peace  of  Diet  of  Augsburg  he  took  part  with 

Cadan,  a  few  days  later  (27  June).  the    Cathohc    majority,    but    shortly 

26.  Saltzburgensis]  MatthewLang:  afterwards  he  developed  strong  sym- 

see  Ep.  549.  48n.  pathy  with  the  new  opinions,  finally 

Ludouicus]      (18      Sept.      1495-  throwing  in  his  lot  with  the  Reformers 

22  April  1545),  duke  of  Upper  and  in    1538.      In     1544    he    joined    the 

Lower    Bavaria,    son    of   Albert    rv,  Schmalkaldic  League.   He  was  distin- 

yoimger  brother,  and  after  protracted  guished    by    his    wide    literary    and 

conflict  joint  ruler  with,  William  rv.  artistic    interests.      See   ADB.    xxiv. 

See  ADB.  xix.  513.  713. 

Otto  Henricus]  Otto  Henry  (10  27.  nostro]  Christopher  of  Stadion. 


2947]  FROM  JOHN  CHOLER  9 

litteris  tibi  significaueram,  ad  oppidulum  suum  Weisenhorem  cum 
vniuersa  familia  concesserat.  Pridie  huc  rediit  existimans  se  in  40 
patria  tutiorem  fore  quam  priuatis  oppidis  suis;  quamuis  nec  hic 
adeo  tuta  sint  omnia,  nec  is  adeo  omnibus  acceptus  vel  in  patria 
habeatur.  Omnia  sunt  perfidia  et  scaeleribus  refertissima.  Factiones 
denique  istae  prorsus  vniuersa  confundunt,  nec  quidquam  boni 
honestiue  consistere  paciuntur:  cuncta  conturbant  et  pessundant.     45 

Caeterum  Paumgartnerus  prudentissimus  ita  se  gerit  vt  in  neutram 
partem  decKnet,  ob  id  minus  inuisus  et  odio  minus  obnoxius ; 
quamuis  nemo  ab  his  hominibus  bene  audiat  qui  factionibus  illorum 
nomen  non  dederit:  necesse  est  sit  impius  et  plane  diris  omnibus 
deuota  hostia  qui  illorum  dogmatibus  non  subscripserit.  Id  quam  50 
verum  sit,  tu  ipse  tuo  non  paruo  malo  quotidie  experieris.  Mahm 
milhes  sub  quouis  Scytha,  Tartaro  vel  Thurca  me  viuere  quam  sub 
tyrannide  istorum,  vbi  ipsi  semel  regnare  ceperint,  quod  fere  hic 
nobis  Augustae  contigit.  Sed  ita  fieri  solet,  quoties  corpus  truncum 
palpitat  sine  capite.  55 

Quantum  ad  Purgationem  tuam  pertinet,  adiunctis  htteris  in- 
telhges  quid  mihi  videatur;  ignorare  tamen  te  nohm,  eam  hic 
Augustae  pridie  quoque  excus[s]am  esse.  Nam  quum  tu  superioribus 
diebus  eam  mihi  destinasses,  continuo  ad  R.  episcopum  nostrum, 
antequam  eum  huc  venturum  putarem,  destinaueram,  quam  rediens  60 
huc  mihi  reddidit.  Eam  demum  quum  ahquibus  amicis  com<(m>uni- 
cassem,  quod  in  rem  tuam  fore  censerem  vt  ad  multorum  manus 
perueniret,  quidam  tui  studiosissimus  eam  typis  excudendam  tra- 
didit.  Xescio  sane  an  tu  hoc  erga  te  studium  probaturus  sis.  Hoc 
tamen  tibi  affirmo,  hoc  <non>  nisi  magno  erga  te  studio  factum,  65 
quod  sane  ego  improbare  non  potui.  Nec  enim  video  quur  tibi  hoc 
factum  disphcere  possit,  nisi  Frobenio  inde  ahquid  decedat,  quod 
tamen  in  tantula  re  fieri  posse  vix  mihi  persuadeo. 

Misi  hanc  tuam  Purgationem  ad  Vrbem  Francisco  Rupiho  com- 
<m>uni  amico.  Miseram  prius  Epistolam  Lutheri,  vt  Romanenses  70 
tandem  viderent  quam  belle  tibi  conueniret  cum  Luthero.  Eam 
Epistolam  vidit  et  Pontifex  opera  meorum  amicorum.  Missa  est 
denique  in  Hispaniam  ex  Vrbe  ad  manus  doctiss.  doctoris  D.  Mathie 
Held,  Cancellaru  Caesaris :  nec  dubito  quin  et  Caesar  eam  sit  visurus 
et  tota  ilhus  aula.  Nunc  autem  bina  exemplaria  tuae  Purgationis  75 
misi  Romam  vt,  si  Hbeat,  alterum  in  Hispaniam  emandare  possint. 
Hortantur  me  omnes  amici  vt  tibi  totis  viribus  persuadeam,  si 
Lutherus  denuo  ahquid  contra  te  mohatur,  ne  homini  parcere  vehs 
sed  proprus  illum  suis  coloribus  depingere.  Nam  hoc  mihi  persuasis- 
simum  est :  nisi  intercesserit  Melanchthon,  illum  minime  quieturum ;  80 

59.  EE:  destinasset  MS.  65.  non  addidit  EE. 


56.  Purgationem]  Choler  had  criti-  letter).    See  Ep.  2936  introd. 
cized  the  Purgatio  in  Ep.  2937.  12—17.  69.  Rupilio]  See  Ep.  2867  introd. 

An  Augsburg  edition  is  not  known  to  79.  propriis  .  .  .  depingere]  Choler 

BEr.^  is  quoting  from  Amsdorfs  letter  to 

58—9.  superioribus    diebus]    In    a  Luther;    the    phrase   had   evidently 

letter,    now  lost,  subsequent  to  that  irritated;   for  Erasmtis   quotes  it  at 

of  4  April  (and  carried,  doubtless,  by  the  beginning  of  his  Purgatio. 
the  tahellarius  who  brought  back  this 


10  LETTERS  OF  ERASMUS  [1534 

quum,  vt  audio,  aliis  quoque  priuatis  epistolis  pollicitus  sit  se  de  te 
iudicium  suum  prolaturum.  Quod  si  fecerit,  cura  vt  is  intelligat  tibi 
quoque  calamum  et  linguam  esse. 

Quod  de  perfido  illo  tuo  nebulone  milu  scripsisti,  mihi  fuit  molestis- 
85  simum.  Verissimumest,quodaitVergilius,nusquamfidemtutamesse; 
nihil  equidem  animum  meum  ita  excruciat  vt  haec  peruersa  hominum 
ingenia,  quae  ad  insaniam  me  nonnunquam  adigunt,  maxime  quoties 
pro  benefactis  et  meritis  malorum  messis  mihi  redditur.  Verum  in 
his  maHs  animus  equus  optimum  est  condimentum,  nihilque  magis 
90  expedit  quam  cogitare  nos  ad  hoc  natos  vt  feramus  et  patiamur 
indigna  plurima.   Ego  iam  occal<l>ui  ad  haec  mala. 

Mitto  iam  demum  has  nuces  miristicas,  quas  ante  tres  menses 

mittere   destinaueram,    si   occurrisset   fidus   nuncius;    quaeso,   mi 

Erasme,  id  qualecumque  est,  boni  consulas:  hii  beUici  tumultus  in 

95  causa  sunt  vt  omnia  sint  latrociniis  referta,  nec  via  vUa  tuta  sit. 

Postremo  te  oro  vt,  quoties  occurret  cui  recte  tuas  Htteras  com- 

mittere  possis,  scribas  frequenter.    Ego  sane  illuc  proficiscentem 

neminem  pretermittam  cui  meas  non  com<m>ittam.    Et  fac  me 

certiorem,  quid  Contionator  tuus  agat,  quando  in  lucem  proditurus 

100  sit,  et  quid  sub  incude  habeas,  neque  enim  me  latet,  te  feriatum  esse 

non  posse.    Cura  denique  vt  valeas,  Christus  te  nobis  conseruet 

perpetuo. 

Data  Natali  die  diui  loannis  Baptistae  M.D.xxxnn. 
Habes  pro  vna  epistola  tres  prolixas,  et  vt  pecieras  referentes 
105  Trdvra  Trepl  Trdvrojv,  nec  est  quod  me  prigricie  accuses. 

Agnoscis  Cholerum  tuum. 

Doctissimo  S.  Theologiae  professori  D.  Erasmo  <Rotero>damo 
amico  <do>ctissimo  atque  <preclar>issimo.         Friburgi. 


29222948.     From  Nicholas  Olah. 

Leipzig  MS.  (a):  EE.  208.  Brussels. 

Esterhazy  MS.  551  (j3):  OE.  509.  25  June  1534. 

[The  Leipzig  ms.  is  the  original  letter,  autograph  throughout.  The  Ester- 
hazy  MS.,  written  by  a  secretary  into  01ah's  letter-book,  seems  to  represent 
an  earlier  version;  the  variants  are  such  as  would  not  arise  merely  from 
careless  copying.] 

S.  P.  Litteras  quas  ad  me  vigesima  secunda  Aprfiis  dedisti 
duodecima  Maii  praeteriti  accepi.  Nuncium  hunc  nolui  sine  meis  ad 
te  litteris  proficisci.   Ad  litteras  igitur  tuas  breuibus  accipe. 

Anghae  regis  res  scribis  te  ex  parte  credere.    At  credes  breui  in 

5  omnibus.    Morus  adhuc  captus  esse  dicitur  cum  Rofensi ;  non  sine 

periculo,  vt  aiunt.    Valetudo  tua  est  michi  molestissima,  cuperem 

2947.  91.  occ8l\m\  MS.  correxirmLS.  loo.  EE-.haheatMS.  loi.  EE: 

valeat  MS.  2948.   i.  S.  P.  a:  N.  Olai  ad  Desyderium  Erasmum  Rotero- 

damimi  ^.        2-3  hteris  ad  te  j3.        3.  breuiter /3.        4.  res  a:  actiones  jS.        6. 
molestissima  a:  ingratissima  j3. 

2947.  84.  nebulone]  Quirinus  Ha-  2953.    loi  Choler  calls  them  'musca- 

gius;  see  Ep.  2704  introd.  tae'.  See  OED.  s.v.  myristic  and  mii- 

85.  Vergihus]  Aen.  4.  373.  meg.   Cf.  Ep.  2740.  17. 
92.  miristicas]  In  Epp.  2937.  82-3, 


2948]  FROM  NICHOLAS  OLAH  11 

vt  bene  valeres  et  redires.  Marchionem  nichil  facturum  scribis 
Hillenio.  Times  monachos.  Si  factus  es  tam  timidus  et  in  eo 
constans  esse  pergis,  non  facile  hunc  tibi  exhaurire  possum  timorem. 
Nichil  tamen  video  quod  tibi  hic  magnopere  esset  timendum,  Si  lo 
vereris  obtrectaciones  hominum  nostrae  aetatis,  ab  hiis  nec  tu  nec 
alii,  dum  viuunt,  hberi  esse  possunt.  Hic  parum,  isthic  vbi  nimc 
es  existimo  plurimum  tibi  posse  (quod  absit)  imminere  mah,  si 
praesencium  temporum  condicionem  consideraueris.  Caue  igitur 
mihtes  Luteranos,  quorum  fortasse  rabies  ad  ea  vsque  loca  vbi  nunc  15 
agis  (Dii  malum  hoc  prohibeant)  breui  penetrabunt. 

Meum  in  te  officium,  de  quo  scribis,  tale  est  vt  nichil  a  te  ahud 
exigat  quani  testimonium  tui  erga  me  amoris  vtque  Olaum  tuum 
semper  ames.  Reditum  meum  in  Hungariam  scribis  tibi  incommo- 
dum  futurum,  siue  huc  redeas  siue  non.  Quocunque  me  fata  vocent,  20 
tuum,  quem  nosti,  omnibus  in  locis  habebis  Olaum.  Vtinam,  mi 
Erasme,  saluis  rebus  reuerti  possem :  nichil  eo  esset  michi  iucundius. 
Patria,  fratres,  amici  et  ahi  necessitudine  intima  michi  iuncti  me 
hortantur  vt  redeam.  Sed  id  quam  com<(m)ode  nunc  facere  possim, 
rebus  non  modo  Hungaricis,  et  pubUcis  et  meis  quoque  priuatis,  sed  25 
eciam  ahis  regiis  non  sine  magno  malo  turbatis,  vix  statuere  satis 
possum.  Huius  rei  causa  tempori  seruiendum  esse  arbitror.  Apud 
reginam  meam,  ducem  Arscoti,  Panormitanum  fui  tibi  vice  epistolae, 
et  quae  voluisti  eis  retuh.   Vale ;  et  me,  vt  soles,  ama. 

Bruxellae.     25.  lunii  Anno  1.5.34.  3° 

Tuus,  vt  nosti.    Olaus  etc. 

Excellentissimo  viro  D.  Erasmo  Roterodamo,  Sacrae  Theologiae 
Doctori  etc,  Domino  et  Amico  precipuo  et  obseruandissimo. 


2949.     From  Christopher  Gering. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  71.  (Augsburg.) 

EE^.  118.  26  June  1534. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.] 

Clarissime  doctissimeque  vir,  Domine  obseruandissime,  Dominus 
loannes  Paungartnerus,  dominus  meus,  misit  hesterna  die  proprio 
conducto  nuntio  ad  te  htteras ;  ahquidque  simul,  quemadmodum  ex 
htteris  suis  satis  inteUexeris.   Hoc  excellentiae  tuae  hisce  rudi<bu>s 

2948.  8.  monachos  a:  funigeros  j8.  eo  a:  hoc  timore  j8  9.  perges  /3. 

hunc  .  .  .  timorem  a. :  tibi  eum  exhairrire  possum  /3.  hic  tibi  j8.  11.  vereris 

a:  times  ^.  12.  nunc  07n.  j3.  13.  plurimum  existimo  /3.  posse  .  .  .  absit 

om.  /3.  14.  consideraris  jS.  15-16.  nimc  agis  a:  es  /3.  16.  malum 

hoc  a:  id  )3.  breui  om.  j8.  17.  ahud  a  te  j8.  18.  vtque  a:  et  vt  j3. 

19.  semper  om.  /3.  19—20.  /8:  incommodo  a.  21.  orrmibus  in  locis  om.  /3. 

23.  amici,  fratres  ^.  ahi  otn.  j8.  intima  om.  ^.         26.  sine  .  .  .  malo  a: 

minimum  (8.  satis  statuere  j3.  30.  Armo  om.  jS.  31— 3-  Tuus  .  .  . 

obseruandissimo  om.  j8.  2949.  4.  rudis  MS.  correximus. 


2948.  7.  Marchionem]      See      Ep.  2949.  3.  Utteras]  Paimgartner  had 

2912.  34n.  written  on  26  May  (Ep.  2939)  and  it 

15.  Luteranos]  Similarly  Choler  re-  is  possible  that  this  is  the  letter  re- 

gards  Phihp  of  Hesse  as  a  possible  ferred  to,  delayed  in  transmission,  hke 

threat  to  Freiburg  (Ep.  2947).  Epp.  2936-7  (see  Ep.  2936  introd.). 


12  LETTERS  OF  ERASMUS  [1534 

5  meis,  hoc  nuntio  domini  volebam  ostendere,  vt,  si  forte  hic  alio  citior 
ad  te  veniret,  non  suspicares  dominum  meum  nullas  ad  te  trans- 
misisse  litteras.  Deus  te  interim  diu  nobis  conseruet  incolumem. 
Vale,  Germaniae  decus  vnicum. 

XXVI  die  mensis  lunii  Anno  a  virginis  partu  MDXXxmi. 
10  Ex<cellentiae)  tuae  obsequiosissimus  Christophorus  Gering. 

Clarissimo  doctissimoque  viro,  domino  Erasmo  Rot.,  theologiae 
professori  celeberrimo,  domino  suo  obseruandissimo,  Friburgi 
Brisgoiae. 

28862950.     From  James  v  of  Scotland. 

British  Museum  MS.  Royal  18  B  vi,  f.  27  v».  (a).  Holyrood. 

Caprington  Royal  Letter  Book  (/3).  i  July  1534. 

[For  the  Mss.  and  the  circumstances  of  this  letter  see  Ep.  2886  introd.  The 
letter  (with  James'  reply  to  Cochlaeus,  now  in  St.  Mark's  Library,  Venice, 
Cod.  ix.  66,  Lat.  p.  98),  was  carried  by  Cochlaeus'  servant,  Francis  (cf.  Ep. 
2886.  i^n).  On  28  Oct.  1534  Cochlaeus  tells  Faber  that  James  has  answered 
Erasmus  '  gratiose ' ;  although  Erasmus  was  disliked  by  the  Seots  bishops  and 
monks  (some  of  them,  to  whom  Cochlaeus  had  sent  as  a  gift  Erasmus'  De 
ecclesiae  concordia,  had  apparently  not  been  too  pleased  with  it  (Friedensburg, 
ZKG.  18.  2,  pp.  261-2).] 

lACOBVS   DEI   GRATIA   REX    SCOTORVM   ERASMO   ROTERODAMO, 
VLRO   DOCTISSIMO,    SALVTEM. 

Petitionis  tuae  ratio,  Erasme  doctissime,  apud  nos  sic  est  habita, 
vt  ab  homine  nostri  inprimis  studioso  profecta  censeatur,  et  tu  id 
agere  videaris  quod  nisi  cum  maxima  Christianae  reHgionis  iactura 
negligi  non  potest.  Proinde  quam  grata  superuenerit  nobis  ad  com- 
5  munem  Christianorum  hostem  Lutherismum  repellendum  Erasmi 
commendatio  tute  cogita.  Quod  autem  veterem  illam  necessitudi- 
nem  memoras  quae  tibi  cum  patre  nostro  fratreque  intercessit,  et 
illorum  interitum  palam  deploras,  facis  ex  mira  animi  tui  humanitate 
vt  tam  multo  ante  fato  functos  amicis  votis  prosequaris.    Quo 

10  nomine  debere  nos  tibi  fatemur  qui  parentes  nostros  haud  secus  quam 
si  viuerent  colas,  celebres  et  ames.  Recte  itaque  persuasisti  tibi, 
Erasme,  non  ad  ignotum  principem  scripsisse  te.  Senties  amici  Regis 
animum  non  in  hac  tantum  caussa  sed  in  maiori  longe  negotio,  vbi 
contigerit,  tuo  fauentem  desiderio.   Quamobrem,  Erasme  doctissime, 

15  persta  et,  vt  coepisti,  nos  nostrosque  non  vulgariter  ama :  quod  ne 
immune  facias  curabitur. 

Bene  vale,  vir  doctissime,  ex  regia  nostra  Sanctae  Crucis.  Kalendis 
lulii  Anno  ab  incarnato  domino  trigesimo  quarto  supra  millesimum 
et  quingentesimum. 

2950.   I.  nos  /3:  me  a.  2.  vt  /3:  vt  et  a.  4.  a:  superuenit  j3. 

8.  /3:  mera  a.  9.  a:  iam  /3.  ^:  amici  a.  14.  j3:  fauendum  a. 

16.  immime  scripsimus :  impune  aj3. 

2949.  5.  domini]  The  word  is  added  ployed  the  '  tabellarius '  of  Erasmus 

in  the  margin,  and  before  it  there  had  who  carried  Choler's  three  letters. 

been  written  in  the  margin  a  word  no  2950.  1 2 .  non  ad  ignotum]  If  James 

longer  legible.   It  seems  unhkely  that  had  read  the  Farrago  Noua  Epistola- 

Gering  was  sending  his  letter  by  a  rum  lie  might  have  observed  that,  in 

second  messenger  belonging  to  Paim-  15 19,  Erasmus  was  imable  to  remem- 

gartner  and  it  is  possible  that  he  em-  ber  his  name  (see  Ep.  964.  28n). 


2951]  13 

29382951.     To  JoHN  Genesius  Sepulveda. 

Sepuluedae  Epistolarum  Lib.  7.  1557,  f°.  B7  v°.  Freibvirg. 

Sep.  E.  p.  90.  3  July  1534. 

ERASMVS  ROTERODAMVS  I.  GENESIO  SEPVLVEDAE  S.  P.  D. 

ExcvsABiLivs  labitur,  vir  eruditissime,  qui  docendi  studio  dormi- 
tat  alicubi,  praesertim  in  tali  argumento,  quam  qui  reprehensoris    ' 
personam  suscepit,  maxime  si  id  faciat  cum  conuicio.   Saepenumero 
prodest  inimicus  vitia  nobis  exprobrans ;  cui  tamen  nihil  debetur 
gratiae,  qui  duni  laedere  studet  iuuat  (neque  enim  hoc  beneficium  5 
datum  est,  sed  arreptum) ;  quanquam  Stunica  in  postremis  annota- 
tionibus  moderatior  est  quam  fuit  in  prioribus  libellis,  nisi  quod 
Inachi  Card.  Uterae  subindicabant  quaedam  omissa,  quae  magis 
pertinebant  ad  maleuolentiam  quam  ad  eruditionem.  Hoc  vtcunque 
habet,  a  me  tamen  Stunica  non  fraudabitur  sua  laude.  Quod  profuit  10 
in  aliis,  a  me  non  perstringetur  defunctus. 

Nouum  Testamentum  nunc  rursus  excuditur,  cum  annotationibus 
meis.  In  quibus  non  parum  sudoris  exhausi:  vtinam  initio  iustam 
curam  adhibuissem.  Locum  de  avaTOLxei  tuo  admonitu  tractaui 
attentius.  Sed  quod  addis  de  propriis  et  ambiguis,  non  minus  est  15 
ambiguum  'coniunctus  est'  quam  'confinis  est'.  Nam  'confinia' 
quae  inter  se  similia  sunt  vsitatius  dicuntur  quam  'coniuncta'. 
Chrysostomus  non  horret  verbum  yeirvta^ei,  'vicinus  est'. 

In  locis  et  historia  crebro  lapsus  sum,  dum  credo  collectaneis 
Hieronymi,  Bedae  et  aHorum  recentiorum.    De  Rhegio  locus  cor-  20 
rectus  est ;  quanquam  de  interuallo  quod  improbauit  Stunica  se- 
quutus  fueram  Hieronymum,  et  ni  fallor,  etiam  de  Graecia ;  tametsi 
locum  arbitror  deprauatum. 

Nicopolim  in  Thracia  ponunt  et  Chrysostomus  et  Theophylactus 
et,  ni  fallor,  etiam  Catalogus  locorum.  Ex  narratione  sensi  non  25 
posse  esse  in  Thracia,  et  miratus  sum  quid  sequutus  sit  Chrysosto- 
mus,  nisi  forte  pro  Ambratia  aut  Ambratio  mutauit  Thracia.  Is 
locus  iam  correctus  est.  In  Catonem  Ciceronis  nihil  a  me  notatum. 
Tantum  armotaui  in  Officia,  idque  ante  annos  triginta  sex ;  rehqua 
adiecit  Faustus,  me  in  patriam  reuerso.  An  post  addiderit  aliquid  30 
Goclenius  nescio. 

In  te  tota  erraui  via.  Quidam  Genesius  Mendesius  olim  e  Roma 
ad  me  scripsit  epistolam  Graecam.  Post,  nactus  tuum  libellum,  non 
diligenter  inspecto  titulo  putabam  eundem  esse.  At  ille  se  profite- 
batur  Lusitanum.  Te  Cordubensem  esse  nunc  primum  admoneor,  35 
aut  certe  nunc  primum  attendo.  Alioquin  vel  sine  cosmographis 
sciebam  Senecae  patrem  Hispanum  esse  et  Cordubensem ;  sed  mihi 
gratissimum  est,  mi  Sepulueda,  meam  dormitantiam  abs  te  vellicari. 

12.  rursus]  Erasmus'  final  edition  14.  avcrroixel]  Gal.  4.  25. 

appeared  in  1535  ;  the  Preface  Contra  29.  Officia]  For  this,  and  for  Eras- 

Morosos  quosdam  ac  indoctos  takes  up  mus'    inexact    dating,    see    Ep.    152 

some  of  the  points  disoussed  between  introd. 

Erasmus   and  Sepulveda.   Sepulveda  32.  Mendesius]   We   do   not  know 

wrote  again  when  he  had  seen   the  who  this  was. 

new  edition  (Ep.  3096);  but  whether  33.  Ubellum]  The  Antapologia  pro 

his  letter  is  a  direct  answer  to  the  Alberto  Pio. 
present  letter  is  not  clear. 


14  LETTERS  OF  ERASMUS  [1534 

De  Stunicae  apologia  in  lacobum  Fabrum  nec  ego  quicquam  scio, 

40  nisi  quod  ipse  citat.    Argumentum  erat  quod  Faber  negarat  hanc 

Noui  Testamenti  editionem  esse  Hieronyrni  aut  ab  ipso  castigatam. 

Mea  versio  e  libris  Graecis  non  damnat  nostram  editionem,  quum 

fatear  interpretem  habuisse  exemplar  in  multis  locis  emendatius 

quam  habuit  Chrysostomus  aut  Theophylactus.    Nec  mihi  res  est 

45  cum  haereticis,  sed  cum  Athanasio,  Chrysostomo,  Cyrillo. 

Occasio  deprauandi  apud  Graecos  hinc  praecipue  fuit,  quod  scriba 
in  contextum  transtulit  id  quod  studiosus  ahquis  ex  aho  Euangehi 
loco  annotarat  in  margine. 

Quod  adducis  Pontificiae  bibhothecae  auctoritatem,  acciperem 

50  nisi  exemplar  quod  sequutus  est  Franciscus  Hispaniae  Card.  missum 

esset  ex  Pontificis  bibhotheca  tanquam  germanum.   Atqui  hoc  fere 

conuenit  cum  exemplaribus  meis.    Bullam  auream  nec  ipse  vidi. 

Cutbertus  Episcopus  Du<ne)lmensis,  vir  apprime  doctus,  mihi  nar- 

rauit,  cui  credidi.    De  correctione  codicum  non  dixit  esse  in  bulla, 

55  sed  aiebat  idem  mutationem  Graecorum  codicum  esse  factam.  Vidi 

et  ipse  codicem  EuangeHorum  ex  bibhotheca  Capnionis  qui  per 

omnia  consentiebat  nostrae  editioni  Latinae ;  verum  is  erat  recentior. 

Cuperem  plura  tecum,   vir  eruditissime,   sed  iam   corpusculum 

multis  scribendo  delassatum  est ;  scribam  ahas  per  otium  accuratius. 

60  Vale. 

Friburgi.  5  Non.  lul.  1534. 

Si  quid  oflFendes  mendi,  scito  me  non  recognouisse. 


2952.     From  Boniface  Amerbach. 

Basle  MS.  C.  VJa.  73.  177,  216.  <Basle.> 

<c.  19  July  1534- > 

[These  are  two  drafts  of  the  same  letter,  written  on  separate  sheets ;  each 
of  them  follows  a  letter  to  Damian  a  Goes  surviving  similarly  in  two  drafts. 
The  letter  to  Erasmus  can  be  dated  by  the  correspondence  between  Damian 
and  Boniface.  Damian  wrote  to  Boniface  on  4  July  1534  (Basle  MS.  G.  II.  17. 
318).  He  received  an  answer  (ib.  C.  VI».  73.  177  v».,  216)  from  Boniface  on 
21  July.  Damian  rephed  (ib.  G.  II.  17.  320)  to  this  on  the  same  day;  and  in 
acknowledging  his  reply  Boniface  speaks  (ib.  C.  Vla.  73.  216  v^.)  of  having 
written  his  previous  letter  'three  days  ago'.  Since  Boniface  could  hardly  have 
received  the  reply  before  22  July,  it  would  seem  that  the  first  of  Boniface's 
two  letters  (and  the  letter  to  Erasmus)  must  have  been  written  not  earlier 
than  19  July.  The  letter  to  Erasmus  and  the  first  of  the  letters  to  Damian 
both  speak  of  Boniface's  intention  of  visiting  Freiburg  'intra  dies  decem  aut 


2951.  39.  Stunicae    apologia]    See  is    the    following   comment   on   this 

Epp.  2905.  36n,  2938.  67-9.  postscript:   'Mostrome  el  Senor  Doc- 

42.  nostram]  The  Vulgate.  tor    Sepuh^eda    en    Pozoblanco    esta 

50.  Franciscus]  Ximenes ;  for  what  epistola  original  de  Erasmo,  muchos 

is  here  said  of  this  Vatican  MS.,  see  afios  ha,  y  era  con  poca  margen  arriba 

Contra  Morosos  quosdmn  LB.  vi.***  y  en  los  lados,  y  papel  muy  grueso 

62.  Si  quid  .  .  .  recognouisse]  The  y  moreno,  y  escripta  con  pluma  de 

editor  of  Sep.  E.  prints  a  number  of  cafia,  y  era  mala  letra,  sin  cerrar  el 

notes  made  by  J.  F.  Francus,  a  con-  papel ;   y  ofendiose  el  Doctor  desta 

temporary  of  Sepulvoda,  in  a  copy  of  adicion,    porque    escribiendole    a    el, 

the  i557editionof  Sepulveda'sletters.  justo  era  mirar  lo  que  escribia.' 
Among  these  notes  (Sep.  E.  p.  391) 


2952]  FROM  BONIFACE  AMERBACH  15 

14';  if  the  plan  was  adhered  to,  the  visit  would  fall  in  the  beginning  of 
August.] 

S.  P.  Quod  ad  te  scribam,  clarissime  Erasme,  nihil  nunc  occurrit, 
nisi  audire  non  pigeat  quod  perpetuo  tibi  imprecor,  nempe  vt  recte 
et  ex  animi  sententia  valeas  studiisque  bonis  promouendis  quam 
diutissime  supersis.  Valetudinis  certe  tuae  vt  ocularis  testis  esse 
possim,  intra  dies  decem  aut  14  profectionem  istuc  institui,  te  coram  5 
salutaturus.  Cetera  sine  vlla  exceptione  omnia  a  me  postules  et 
expectes  velim.  Cura  vt  valeas,  domine  mi,  patrone  incomparabilis. 

S.  P.  Quod  ad  te  scribam,  mi  Erasme,  nihil  nunc  occurrit  nisi 
quod  te  quam  rectissime  valere  cupio.  Deinde  si  mea  opella  vti  velis, 
vt  scire  possim :  qui  certe  ita  animatus  sum  vt  omnia  a  me  et  postu-  ic 
lare  debeas  et  expectare.  Heruagius  nuper  litteras  suas  vt  istuc 
mitterem  rogauit,  sed  diutius  apud  me  heserunt  quia  nullum  in- 
uenerim  istuc  proficiscentem. 


2953.     From  John  Choler. 

Leipzig  MS.  Augsburg. 

EE.  209.  25  July  1534. 

[An  original  letter,  autograph  throughout:  the  address  sheet  is  missing. 
The  date  is  confirmed  by  the  references  to  More,  and  to  Logus'  book,  as  well 
as  by  comparison  with  Epp.  2937,  2947.] 

S.  P.  D. 

Graviter  tuli  et  mihi  plurimum  sum  indignatus,  quod  proximo 
nuntio  fidem  habuerim,  quodque  ei  meas  ad  te  Htteras  commisissem ; 
et  propemodum  desperaueram  eas  vnquam  ad  te  peruenturas.  Nam 
is  certe  monachus  alicubi  elapsus  esse  videbatur.  Verebar  idcirco, 
ne,  si  htterae  interceptae  ad  euangeHcorum  manus  Argentorati  5 
peruenissent,  nobis  fraudi  foret,  quum  multa  inculcauerim  Hberius, 
quae  noHem  pubHcari.  Sed  opinione  meHus  res  cessit:  vt  non  solum 
Htterae,  sed  et  nuces  quoque  (quae  me  maxime  soHcitum  habuerant), 
tibi  per  eum  redditae  fuerint. 

Quod  autem  Htteris  meis  respondere  nequiueris,  mirum  immodum  10 
doleo.    Magis  vero  me  excruciat,  quod  vetus  morbus  te  repecierit. 
Miseret  me  tui  quod  tanta  tamque  indigna  totque  cruciatus  ferre 
cogaris.    Sed  spero  fauente  Christo  breui  te  pristinam  sanitatem 
recuperaturum.   Interim  aequo  animo  ferendum  est  quidquid  Deus 
et  natura  nobis  iniunxerit.   Ita  sane  nonnunquam  me  ipsum,  quum  15 
aegroto,  solari  [me]  soleo,  persuasus  quod  toUerandis  his  maHs  virtus 
quoque  tolleranciae  roboratur:   quum  afflictio  pacienciam  pariat, 
paciencia  probationem,  probatio  autem  spem,  quae  nunquam  faUit 
nos  aut  destituit.    Verum  quid,  sus  Mineruae,  ego  hec  tibi  com- 
memoro  ?  Vnum  certe  me  consolatur,  quod  non  plus  oneris  Christus  20 
2953.  16.  me  seclusit  EE. 

2952.  II.  Htteras]  Presumably  Ep.  meas  .  .  .  htteras]  Ep.  2947. 
2945.  10.  nequiueris]  Erasmus  seems  to 

2953.  2.  nuntio]  He  seems  to  have  have  answered  Choler's  letter  of  24 
been,  despite  the  suspicions  of  Choler,  June  (Ep.  2947) ;  but,  except  for  Ep. 
a  messenger  employed  by  Erasmus:  2906,  no  letter  ofhis  to  Qholer  in  1534 
see  Ep.  2947.  has  survived. 


16  LETTERS  OE  ERASMUS  [1534 

tibi  imponet  quam  ferre  possis,  et  faeiet  vt  haec  temptatio  tibi 
cessiira  sit  in  gloriam  regni  aeterni,  et  pro  sua  misericordia  prestabit 
vt  sanus  et  incolumis  breui  amicis  omnibus  sis  satisfacturus. 

Quantum  vero  ad  litteras  tuas  priores  et  nouissimas  pertinet :  rem 

25  omnium  accerbissimam  et  luctuosam  mihi  denunciarunt,  Morum 
scilicet  tuum  tam  miseram  et  crudelem  fortunae  sortem  sustinere. 
Heu  nimis  vera  iam  pridem  negociatores  hic  nostri  nunciarunt, 
sed  mihi  non  credita;  erant  enim  fere  eadem  quae  ex  tuis  litteris 
accipio.   Certe  malorum  omnium  causa  sunt  mulieres.   Infehx  Morus 

30  recte  cum  Seneca  dicere  potest 

Quid  me,  potens  Fortuna,  fallaci  mihi 
blandita  vultu,  sorte  contentum  mea 
alte  extuUsti,  grauius  vt  ruerem  edita 
receptus  arce  ?  etc. 

35  Nescio  certe  quomodo  natura  comparatum  sit  vt  raro  iniqua  sors 
maximis  virtutibus  parcat  atque,  vt  quisque  vir  est  optimus  et 
innocentissimus,  ita  maxime  obnoxius  fi<(a>t  odio  tyrannorum. 
Primi  sunt  boni  in  quos  impia  grassandi  libido  et  saeuicia  sibi  locum 
vendicat.    Veniet  tamen  tempus  quando  bonorum  innocencia  et 

40  malorum  impietas  sua  habitura  sint  praemia.  Nec  interim  deerunt 
Moro  toto  orbe  preclara  ingenia,  quorum  testimonio  innocencia  eius 
et  regis  crudehtas  palam  fiet  et  posteritati  commendabitur.  Doleo 
nihilominus  regis  (aHoqui  multis  virtu<ti)bus  clari)  vicem,  qui  vnius 
muherculae  causa  tam  male  sibi  et  vniuerso  regno  consulit.   Verum 

45  quid  non  potest  blandus  et  caecus  amor  ?  '  Vincit  sanctos  dira 
cupido.' 

Sed  ego  ahenam  calamitatem  deploro  et  propriae  fere  sum  obUtus. 
Nam  quibus  hic  nos  iactemur  tempestatibus,  quibusque  simus  obruti 
pericuhs,  vix  queo  describere.    Nullo  vnquam  tempore  maiori  dis- 

50  crimine  versati  sumus.  NihU  superest,  nisi  vt  proximo  quoque  die 
hinc  eflFugiamus,  si  modo  hcebit  eflfugere.  Senatus  Augustanus,  ab 
hereticis  persuasus,  primum  omnibus  catoHcis  hic  contionatoribus 
sUencium  praedicandi  verbi  Dei  imposuit,  idque  pridie  quam  has  ad 
te  darem ;  secundo,  in  omnibus  ecclesiis  et  sacelhs  quae  ad  iUorum 

55  ditionem  pertinere  visa  sunt  missarum  celebrationem  sustiUerunt, 
et  in  mo^na^sterUs  fratrum  mendicancium  campanarum  quoque 
pulsum.  Idem  fecerunt  in  monasterUs  virginum,  quibus  egrediendi 
facultatem  obtulerunt,  quaecunque  veUnt  ad  eorum  contiones  per- 
gere ;  concessa  quoque  nubendi  facultate.    CoUegUs  adhuc  concessa 

60  est  facuUas  sacrificandi  et  canendi  horas  (vt  vocant)  canonicas ;  in 
quorum  tamen  basiUcis  eas  aras,  quas  laycorum  sumptu  structas 
contendunt,  clauserunt,  vt  sacrificari  in  eis  non  possit,  homines 
praeter  modum  anxie  reUgiosi.  Non  tamen  longe  abesse  puto  vt  et 
tota  vrbe  missas  et  caetera  sacra  abrogent. 

65      Sentencia  R.  episcopi  nostri  Christophori  constanter  perdurat,  vt 

31.  Fortunapotens  MS.:  correximusexSeneca.  37.  EE:6tMS.  43. 

EE:  virtubus  MS.  50.  quoque  scripsimus:  quoqo  MS.  56.  EE:  mos- 

teriis  MS.         57.  EE:  ^grediendi  MS. 


30.  Seneca]  Oct.  377-80.  45.  Vincit ...]  Seneca,  PAoedra  980. 


2953]  FROM  JOHN  CHOLER  17 

vniuersus  ecclesiasticus  ordo  continuo  hinc  emigrare  debeat,  cui  te 
subscripturum  non  existimo,  qui  secessum  semper  improbare  mihi 
visus  sis.  Stat  tamen  fere  omnium  immota  mens  secedendi.  Interim 
sacras  et  priuatas  aedes  factionibus  saeuientibus  diripiendas  re- 
linquemus,  nec  puto  vnquam  futurum  vt  denuo  huc  reuertamur.  70 
Et  quod  mihi  videtur  grauius,  nondum  satis  constat  quo  confugia- 
mus ;  et  si  qui  sunt  qui  nos  recipiant,  adhuc  tamen  sumus  incerti 
quam  diu  simus  apud  eos  permansuri,  quum  periculum  sit  ne  et  ilU 
mutent  mentem  et  rehgionem,  vt  et  inde  cogamur  eflfugere.  Misera 
certe  omnium  nostrum  est  conditio,  quando  nulhbi  stabuhim  sit  75 
confidenciae  nec  vllum  profugium  nec  praesidii  ahcuius  spes.  Ego 
coepi  sarcinulas  componere ;  phirima  tamen  carissima  mihi  sunt 
rehnquenda.  Sed  nil  aeque  me  excruciat  quam  quod  hanc  florentis- 
simam  patriam  meam  nefandissimorum  et  perditissimorum  morta- 
hum  hbidini  perdendam  et  deripiendam  rehnquam.  Nequeo  satis  80 
deplorare  infelicissimam  mul<t>orum  bonorum  virorum  sortem.  Sed 
stultum  est  dolere  vni  quod  spectat  ad  vniuersos.  Nihil  superest  nisi 
vt  omnia  Deo  committamus,  qui  dubio  procul  iustus  est  et  haec  nobis 
flageUa  non  nisi  merentibus  recte  irrogat,  remissurus  iram  si  nos 
scelera  nostra  dignis  lachrimis  deplorauerimus  et  ad  mehorem  vitam  85 
nos  conuertemus. 

Ego  te  oro,  vt  in  posterum  tuas  ad  me  htteras  domino  loanni 
Baumgartnero  destines.  Is,  etsi  impresenciarum  presens  hic  non  sit, 
vel  etiam  in  posterum  futurus  esse  non  possit,  semper  tamen  suos 
homines  hic  detinebit  qui  aduen<ien>tes  htteras,  quibus  spectant,  90 
facile  poterunt  destinare.  Nam  quandiu  hic  sim  permansurus,  mihi 
non  constat.  Idcirco  mihi  rem  feceris  gratissimam,  si  ad  nos,  quam 
primum  fieri  possit,  rescripseris.  Est  mihi  in  propinquo  loco  sacer- 
dotium,  eo  res  meas  premittam  vt,  quoties  necessitas  incubuerit, 
subsequi  possim.  95 

Mitto  tibi  fasci<cu>lum  htterarum  ab  Anselmo  Ephorino.  Is  tibi 
mittit  vetustos  tres  autores  nuper  excus[s]os  in  Itaha  et  D.  Antonio 
Fuggero  dedicatos.  Sed,  vt  audio,  iterum  nunc  hic  Augustae  excu- 
duntur.  Id  ego  ideo  scribo,  ne  Frobenius,  si  veUet  imprimere, 
operam  ludat.  100 

NU  est  quod  Paumgartnero  propter  nuces  muscatas  tuo  nomine 
gratias  agam,  nam  eas  tibi  ipse  non  misit. 

Opto  te  postremo  perpetuo  incolumem.  Deus  faxit  vt  te  breui 
inteUigam  conualuisse.  Nos  quaecunque  sors  tenuerit,  tui  sumus 
futuri  perpetuo.  Vale.   Christus  te  nobis  et  ecclesiae  suae  conseruet.  105 

Data  NataU  Die  S.  lacobi  apostoh  1534. 

Agnoscis  tuum 

81.  EE:  mulorum  MS.  85.  EE:  sc§lera  MS.  90.  EE:  aduentes  MS. 
96.  EE :  fascilum  MS. 


96.  Anselmo]  See  Ep.  2956.  102.  ipse]   They  were  a  gift  from 

97.  tres  autores]  The  book  spoken  Fugger;  see  Epp.  2937.  81-8,  2947. 
of  is  Logus' edition  of  Gratius,  Neme-  107.  Agnoscis   tuum]    After   these 
sianus,  and  the   Halieutica  of  Ovid,  words   Choler  added   the   distinctive 
printed  by  Aldus  in    1534;   see   Ep.  mark  which  he    usually  made   after 
2568.  I5n.  his  signature. 

452.11  n 


18  LETTERS  OF  ERASMUS  [1534 

2954.     From  Uliiich  Zasdjs. 

Leipzig  MS.  (Freiburg.) 

EE.  210.  27  July  1534. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.] 

Sese  commendat.  Quia  'minuit  presentia  famam',  et  vltro  michi 
compluria  sint  negocia,  simul  et  valetudine  solita  infestor,  fac,  si  me 
amas,  adulescentem  ne  me  visitet:  domi  contineto.  Denique,  cum 
valetudo  aurium  in  dies  magis  gliscat,  quid  lucri  faceret  si  cum  multa 
5  mecum  loqueretur,  ego  non  nisi  per  interpretem  respondere  possem  ? 
Vale.   De  nuncio  Augustano,  si  quis  appetierit,  curabo. 

Ex  edibus  et  adeo  ex  mensa,  crastina  post  Anne  etc.    Anno  etc. 
xxxiiii. 

Tuus  Zasius. 

10      Ad  magnum  Eras.  dominum  et  preceptorem  obseruatiss. 


2955.     To  Erasmus  Schets. 

Bodleian  MS.  Lat.  Misc.  C.  20.  f.  54.  Freibiirg. 

30  July  1534. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.  Schets  has  endorsed  it:  'hanc 
accepi  a  Domuio  Erasmo  Rotterodamo,  die  xiiii*  Augusti.  1534.  per  illius 
famulum  lo.  Clauthum  '.] 

S.  P.  Fasciculum  litterarum  quem  Argentoratum  miseras  per 
Conradum  lohannem  accepi :  Damiano  suas  tradidi.  Is  nunc  ad  iter 
Italicum  accinctus  est,  bonis  vt  spero  auibus. 

Me  in  hoc  aestu  sic  impetiit  morbus  meus  vt  finem  sperauerim. 
5  Sed  Deo  nondum  ita  visum  est.  Dominus  est.  Faciat  quod  bonum 
est  in  oculis  ipsius.  Qui  nisi  dederit  aliam  valetudinem,  etiamsi 
tantum  iter  esset  bidui,  non  auderem  hoc  corpusculum  profectioni 
committere.  Imo  vix  semel  intra  tres  menses  hcet  prodire  domo. 
Sunt  tamen  isthic  amici  non  stupidi,  qui  monent  mihi  cauendum 
10  a  Franciscanis.  Cesar  huic  hominum  generi  tribuit  plurimum. 
Animus  tamen  suspirat  Brabantiam,  nec  me  deterrerent  monachi,  si 
valetudo  esset  mediocris. 

Visum  est  hunc  loannem  Clauthum  famulum  meum  emandare  in 


2954.   !•  mLnuit  .  .  .  famam]  Clau-  commended  to  Erasmus  by  Grapheus 

dian,  ISeU.  Gildon.  385.  (Epp.  2916.  8-19,  2981).     From  Ep. 

3.  adidescentem]  Perhaps  Damian  2997  we  learn  that  he  came  to  Frei- 

a  Goes.  burg  while  Damian  a  Goes  was  there 

2955-  2.  Com-adum]    He    is    men-  (Damian  arrived  ante  23  April,  and 

tioned  again  in  Ep.   2992,  and  was  left  on  18  Aug.).    His  engagement,  or 

perhaps  a  busLness  correspondent  of  expected  engagement,   is  mentioned 

Schets    in    Strasbourg.     He   may   be  in  a  letter  of  July  1534  from  Levinus 

the   Conrad   of   Ep.    2972.    i,  whose  Ammonius    to    Olah    (OE.    p.    514). 

'  famulus  '     carried     a     letter     from  Ammonius  Lnfers  from  it  that  Eras- 

Erasmus  to  Sadoleto.  mus    does    not    mean    to    retum    to 

10.  Franciscanis]    Cf.    Epp.    2898,  Brabant.    Erasmus  in  fact  wanted  a 

2906,  2918.  Brabantine    because    he    mistrusted 

13.  loannem  Clauthum]  John  Clau-  Germans   (Ep.   2916.   8-9).     He  tells 

thus  (t  10  Sept.  1534)  was  a  native  of  Grapheus    that    he    does    not    mind 

the  Low  Countries  (OE.  p.  514)  re-  whether  his  new  famulus  is  a  good 


2955] 


TO  ERASMUS  SCHETS 


19 


Angliam,  partim  vt  extorqueat  pensionem,  partim  vt  altera  cuius 
diploma  apud  te  est  confirmetur,  partim  vt  certius  aliquid  cognoscam  15 
de  amicis.  Louanii  quidam  Anglus  dixit  Morum  liberatum:  quod 
ideo  vix  credo  quia  misere  cupio  esse  verum.  Cesar  in  Hispaniis 
aliquot  ex  amicis  meis  doctis  coniecit  in  carcerem,  vt  scribit  Viues. 
Expectamus  regnum  Franciscanorum. 

Designa  huic  apud  quem  debeat  in  Anglia  deponere  pecuniam  20 
quam  illic  accepturus  est.  Ex  litteris  quas  ilH  commisi  nihil  ei  poterit 
oriri  periculi.    Admonui  autem  ne  ab  vllis  accipiat  litteras  praeter- 
quam  abs  te. 

Expecto  volumen  linteorum,  cuperem  autem  vt  adderes  sarcinae 
aliquot  metas  boni  saccari,  quod  hic  nusquam  inuenitur,  et  octo  aut  25 
decem  libras  amygdalorum  recentium:  quorum  hic  nulla  est  copia, 
etiamsi  libram  vehs  emere  floreno.    Et  in  extremis  soleo  ad  lac 
amygdahnum  confugere. 

Scribe  quid  impenderis,  vt  addam  syngraphae. 

Hic  minae  belli  cito  conquieuerunt.    Habet  dux  suum  ducatum.  30 
Hec  ciuitas  mihtes  quos  conduxerat  dimisit. 


scholar,  provided  he  can  write  some 
kind  of  Latin,  and  is  not  a  Lutheran 
or  the  like.  He  prefers  a  man  of 
mature  age  to  a  youth,  as  the  position 
is  one  of  trust  (Ep.  2916).  In  parti- 
cular,  he  seems  to  have  wanted  some- 
one  whom  he  could  use  as  his  confi- 
dential  emissary  to  England  (for 
making  the  jotuney,  a  native  of  the 
Low  Countries  would  be  specially 
suitable).  Clauthus  was  in  fact  sent 
to  England  at  the  end  of  July  (Ep. 
2981.  2).  He  carried  with  him  the 
present  letter,  delivering  it  in  Ant- 
werp  on  14  Aug.  It  was  Erasmus' 
intention  to  use  him  in  connexion 
with  the  project  for  commuting  his 
English  pensions;  for  the  project  see 
Ep.  2896.  24n ;  and  he  had  given  him 
a  copy  of  the  legal  instrument  drawn 
up  for  giving  effect  to  the  commuta- 
tion.  At  Antwerp  Schets,  to  Eras- 
mus'  annoyance,  gave  him  the  original 
of  the  document  (Ep.  2997).  Already 
before  he  left  Erasmus  had  become 
suspicious  of  him.  In  a  letter  to 
Schets  (Ep.  2981)  he  calls  him  an 
Anabaptist.  He  had  found  him  morose 
and  secretive,  and  believed  him  to  be 
'infected  with  all  the  heresies'.  His 
conduct  when  he  set  out  for  England 
had  been  particularly  suspicious — -he 
had  departed  without  taking  any  sort 
of  leave  of  his  master  (Epp.  2980-1 ; 
cf.  Ep.  2997).  What  basis  there  was 
for  Erasmus'  suspicions,  we  do  not 
know.  Some  of  them  were  probably 
created  by  the  fact  that  between  the 
end  of  July  and  the  end  of  November 


he  was  left  without  news  of  any  kind 
about  Clauthus  (Ep.  2980).  Clauthus 
presumably  sailed  for  England  from 
Antwerp  not  much  later  than  14  Aug. 
He  was  expected  to  pass  through 
Louvain  on  his  way  back,  and  Gocle- 
nius  expected  him  at  Louvain  early 
in  September  (Ep.  2998).  He  died  at 
Rochester  on  10  Sept.  1534.  Erasmus 
learned  of  his  death  some  time  before 
28  Nov. — the  news  reached  him 
through  a  letter  written  by  Reyner 
(Reginald  Wolfe)  to  Grynaeus,  trans- 
mitted  probably  by  Amerbach  (see 
Epp.  2980,  2997;  cf.  Ep.  2998).  From 
Ep.  3028  it  appears  that  Erasmvis 
blamed  Livinus  Panagathus  for  his 
troubles  with  Clauthus.  The  con- 
nexion  of  Clauthus  with  Reyner 
afTords  perhaps  some  justification  of 
Erasmus'  suspicions  of  him. 

14.  pensionem]  The  Aldington  pen- 
sion. 

altera]  The  pension  from  the 
Archbishop ;  for  the  diploma  cf.  Ep. 
2896.  24n. 

18.  scribit  Viues]  In  Ep.  2932.  30. 
The  Spaniards  imprisoned  were  John 
Vergara  and  his  brother  B.  Tovar. 

19.  regnum  Franciscanorum]  See 
above,  II.  9-10;  and  cf.  Epp.  2898, 
2906,  2918,  2956,  2961.  44-6. 

24.  linteorimi]  Cf.  Epp.  2924,  2944. 

30.  dux]  Ulrich  of  Wiirtemberg. 

31.  milites]  EnroIIed  in  fear  of  the 
movements  of  Philip  of  Hesse,  and 
no  doubt  disbanded  after  the  peace 
of  Jime.   See  Epp.  2936-7,  2947. 


20  LETTERS  OF  ERASMUS  [1534 

Optimae  coniugi  tuae  dulcissimisque  liberis  salutem  plurimam. 
Datum  Friburgi  3.  Cal.  Augusti.  1534. 

Eximio  viro  D.  Erasmo  Scheto  negotiatori.  Antwerpiae. 

2956.     To  JoHN  SiNAPros. 

Basle  MS.  Frey  Grynaeus,  MS.  II.  9.  134.  Freiburg. 

31  July  1534. 

[The  MS.  is  a  contemporary  copy.  The  text  was  printed  by  R.  Staehelin 
in  Briefe  aus  der  Reformationszeit,  Basle,  1887,  pp.  23-5.  The  ms.  contains  a 
number  of  errors ;  the  corrections  here  indicated  are,  with  tliree  exceptions  noted 
in  the  apparatus  criticus,  those  made  by  Staehelin.  Staehelin  printed,  with 
this  letter,  from  the  same  ms.,  a  letter  of  SLnapius  to  Pliilaenus  Lunardus 
(pp.  25-6).  Sinapius'  letter  is  dated  13  April  1534;  it  would  appear  from  it 
that  at  that  date  Philaenus  was  setting  out  from  Italy  for  Germany,  and  that 
he  carried  with  him  the  letter  from  Sinapius  which  the  present  letter  answers, 
together  with  letters  from  FogUeta,  Calcagninus,  Manardus,  and  Anthonius 
Liircus  (i.e.  Luceus)  Lusitanus ;  none  of  these  letters  is  extant.  AU  these 
persons,  except  Anthonius,  are  mentioned  by  name  in  the  present  letter; 
though  from  11.  19-2 1  we  learn  that  the  letters  were  delivered,  not  by  Philaenus, 
but  through  Jerome  Froben.  Sinapius'  letter  to  Erasmus  was  written  to 
introduce  Philaenus  and  his  friend  Odonus.  From  Ep.  3002  it  appears  that 
in  March  1535  the  two  friends  were  uncertain  whether  the  commendatory 
letter  had  reached  Erasmus.  The  year-date  is  confirmed  by  the  reference  to 
the  Mvinster  Anabaptists,  as  well  as  by  what  is  said  of  Luther  and  Herbom.] 

ERVDITO   AC   DISERTO   VIRO   lOANNI   SINAPIO   MEDICINAE 
CANDIDATO   APVD   IVIANARDVM   FERRARIAE. 

Apposito  verbo  auspicatus  es  epistolam  tuam,  quo  tamen  Nero, 
ni  fallor,  offensus  legitur,  ego  delectatus  sum.  Nam  hisce  temporibus 
plane  fatalis  quidam  furor  plurimos  occupauit,  vt  nulla  precatio 
magis  conueniat  quam  vyiaiveiv. 

5  Viglius  huc  reuersus  nullam  tui  fecit  mentionem,  fortasse  quia  non 
incidit  occasio,  et  erat  aHoqui  occupatissimus  in  aedendis  Institu- 
tionibus  iuris  graecis  et  suis  in  illas  commentariis.  Ne  Ansehnus 
quidem  vllam  tui  in  suis  ad  me  htteris  fecit  mentionem.  Tui  vero 
candoris,  mi  Sinapi,  quod  mihi  tantopere  gratias  agis  de  conuictu 

10  insignis  medici  Manardi.  Ego,  vt  epistohs  tum  delassatus,  tribus 
verbis  te  commendaui,  idque  non  dihgenter.  Tuis  it^a^que  moribus 
debes,  quod  in  eius  viri  domesticam  consuetudinem  receptus  es. 
Quo  nomine  profecto  tibi  gratulor;  vix  enim  arbitror  ahum  hoc 
seculo  viuere  qui  Manardo  in  re  medica  sit  magis  expertus. 

15  Quod  me  statueras  nuncupatione  cuiuspiam  operis  tui  nobilitare, 
non  minus  grata  est  tua  voluntas,  quam  si  presti<ti>sses.  Laudo 
2956.   I.  quo  scripsimiis:  qua  MS. 

2956.  I.  epistolam]  Not  extant.  Italy,   Viglius  paid   a  brief  visit  to 

NeroJ  See  Suet.  Nero  39.    Sina-  Erasmus  in  Oct.  1533.    After  a  long 

pius  had  apparently  substituted  the  stay  in  Basle,  where  he  saw  through 

Greek   vyiaiveiv   for    the   usual  S.  P.  the   press   his   edition   of  tlie   Greek 

He  used  the  same  form  of  greeting  Justinian,  he  again  visited  Erasmus 

when  writing  to  Grynaeus,  Gryn.  E.  in  Jan.  1534;  cf.  Ep.  2878.  3n. 
p.  132  (a  letter  dated  'xiiii  Id.  Sept.'  7.   Anselmus]    The    letter   is    per- 

<I534>),  and  no  doubt  used  it  as  in  haps  that  mentioned  in  Ep.  2953. 
charaeter  with  his  medical  profession.  10.  Manardi]  See  Epp.  2461  introd., 

5.   reuersus]    On    his    return   from  1587.  288n. 


2956]  TO  JOHN  SINAPIUS  21 

etiam  quod  isti  Occasioni  quae  feliciter  oblata  est  nihil  passus  sis 
decedere,  sed  a  fronte  putaris  arripiendam,  quum  occipitio  sit  caluo. 
Philenus  hic  nondum  comparuit.   Tuam  ac  medici  epistolam  accepi 
per  Hieronymum  Frobenium.    Suspicabar  allatas  a  Bebelio  typo-  20 
grapho,  qui  nunc  rm-sus  petiit  Italiam. 

Augustino  Fohato  vicissim  ex  me  salutem  annunciabis.    Medici 
htteris  respondeo. 

Cehi  Calcagnini  memoriam  per  te  mihi  refricari  fuit  gratissimum ; 
in  quo  viro  probitas  et  eruditio  sic  paria  faciunt  vt  nescias  vtro  25 
nomine  sit  magis  suspiciendus. 

Manardo  non  solum  meo  nomine  salutem  dices  mutuam,  verum 
etiam  gratias  ages,  quod  te  complectitur.  Omnino  mah  cuiusdam 
fati  mei  est  quod  cogor  cum  tot  excetris  apologiis  conflictari,  verum 
hoc  malo  quam  si  ego  multos  inuectiuis  lacesserem.  Nunc  inter  tot  30 
apologias  inuectiua  nulla  est  Erasmi ;  nec  tamen  omnibus  respondeo. 
Vincentio  cum  suis  scurris  Dominicanis  fui  mutus,  quemadmodum 
et  Sichemo  Dominicano  et  Scahgero,  et  Nicolao  Herborn  Franciscano 
commissar<(io>  Cismontano.  Audis  insignem  monarchiam.  Is  Ant- 
uerpiae  per  suos  gregales  contra  Caesaris  edictum  emisit  sermones  35 
quadragesimales,  quasi  Coloniae  habitos,  in  quibus  nec  est  eruditio 
nec  eloquentia  nec  iudicium  nec  ingenium  nec  vllum  piae  mentis 
vestigium.  Videtur  in  hoc  tantum  aedidisse  vt  subinde  aspergat 
prouerbia  dSeA^tKa :  Erasmus  est  pater  Luteri :  Erasmus  posuit  oua, 
Luterus  exclusit  pullos :  Luterus,  Zuinghus,  Oecolampadius  et  40 
Erasmus  sunt  mihtes  Pilati,  qui  crucifixerunt  lesum.  Caesar  videtur 
ilhs  multum  tribuere,  quorum  opera  abutitur  ad  iaciendum  semen 
euangehcum  in  nuper  repertis  regionibus.  In  Eugubino  nunquam 
credidissem  esse  <(tantum)  iuuenihs  imprudentiae.  Admonueram 
hominem  honorifice ;  et  iUius  ingenium  egebat  monitore,  tumultua-  45 
rium  et  arrogans.  lUe  pro  amica  admonitione  reddidit  epistolam 
plenam  manifestis  mendacus,  sed  vuhieribus  addit  malagma:  vehiti 
quum  in  hbris  aduersus  Luterum  de  Germanis  loquens  toties  iteret 
natiuam  gentis  feritatem,  veterem  gentis  barbariem,  nationis  im- 
manitatem  &c.,  tamen  arbitratur  hec  vuhiera  pulchre  dehnita  mala-  50 
gmate,  si  neget  se  quicquam  dixisse  in  nationem,  de  gente  bene 
sentire.  Impudentia  vere  monachahs.  Quid  Lutero  ac<c>iderit 
nescio.  A  me  ne  verbo  quidem  lacessitus  emisit  epistolam  adeo 
furiosam  vt  us  quoque  vehementer  disphceat  qui  iUius  sectae  sunt 
addicti,  et  minitatur  insuper  suum  de  me  iuditium.    Quid  multis  ?  55 

22.  Augustino  corr.  ex  Francisco  MS.  33.  Sichemo  scripsimus:  Sichino 

MS. 


18.  occipitio]  See  Phaedms  5.   8;  wrote  poetry. 

Cato,  Dist.  226;  cf.  Adag.  670.  32.  Vincentio]  See  Ep.  ii96introd. 

19.  Philenus]  Philaenus  Lunardus.  33.  Sichemo]  Eustace  of  Sichem; 
See  Ep.  3002.  see   Epp.    2264.   introd.,   2353.    i6n, 

medici]       Probably       Antonius  2443.  loon,  2500.  2in. 

Luceus;  see  Ep.  31 13.  39.    dSeA^tfca]    i.e.    cmrent    among 

22.  Augustino]  Agostino  Foglieta.  the  Friars. 

A  Genoese  of  patrician  family,  the  46.  epistolam]    Ep.    2513,    which, 

father   of  the    more    celebrated   his-  though  written  in  July  1531,  was  not 

torian  and  scholar,  Uberto  Fogheta  pubhshed  imtil  1533. 
(1528-81),  and  his  brother  Paul,  who 


22  LETTERS  OF  ERASMUS  [1534 

Video  morbum  plane  fatalem.  Anabaptistarum  tanta  vis  inundauit 
in  Germaniam  inferiorem,  vt  sit  incredibi<le/  dictu.  Quinquaginta 
naues  interceptae  sunt,  sexaginta  o<brutae/.  De  ceteris  consultatur. 
Intra  Monasterium,  metropolim  Westp<haliae/,  pugnant  obsessi  ab 
60  episcopo  ac  duce  luliacensi.  Habent  Enoch  et  Heham,  aliosque 
prophetas,  qui  predicunt  proxima  quatragesima  mundo  finem  futu- 
rum.    Vale. 

Prid.  Cal.  Aug.  1534.   Paucis  ante  diebus  tuas  receperam  litteras. 

Erasmus  Rot.  mea  manu. 


2957.     From  Viglius  Zuichemus. 

Ghent  MS.  479.  23  (a).  Duhnen. 

Van  Heussen  iv.  114  (/3).  12  August  1534. 

Brussels  MS.  II.  1040',  f.  78  (S). 

[For  the  sources  of  the  text,  see  Ep.  2ioi  mtrod. ;  11.  22-120  are  printed  by 
HojTick  in  the  notes  to  the  Vita  Viglii,  Hoynek  I.  i.  106—8  (y). 

This  would  seem  to  be  the  first  letter  from  Viglius  to  Erasmus  since  Viglius 
left  Freiburg.  The  account  which  he  gives  of  the  Miinster  troubles  is  supple- 
mented  by  two  later  letters  to  Erasmus,  Epp.  2962,  2999  (22  Aug.  1534,  26 
Feb.  1535),  written  before  the  fall  of  Miinster,  and  two  letters  written  shortly 
after  the  capture  of  the  city  (Epp.  3060,  3071).  On  28  July  1535  Com-ad 
Heresbach  wrote  to  Erasmus  a  long  letter  dealing  with  the  final  chapter  of 
the  Miinster  rising  (Ep.  3031).  From  this  we  learn  that  he  had  previously 
written  to  Erasmus  giving  him  a  history  of  the  earlier  episodes.  In  1536  his 
two  letters  were  combined  to  make  a  formal  Historia  Factionis  Excidiique 
Monasteriensis  (Ep.  3031*).  In  August  1535  Tielmann  Gravius  wrote  to 
Erasmus  a  letter  of  which  the  greater  part  is  occupied  by  the  details  of  the 
fall  of  Miinster  (Ep.  3041 ;  cf.  Ep.  2990). 

The  present  letter,  Ep.  2962,  and  the  earlier  of  Heresbach's  two  letters  are 
perhaps  referred  to  in  some  sentences  of  a  letter  of  Zasius  to  Boniface  Amer- 
bach,  30  Jan.  1535 :  'Domino  Erasmo  nouitates  Colonia  missae  simt  in  negotio 
Anabaptistarum  Monasteriensium ;  de  quibus  horrenda  et  mirabilia  inserimtur. 
Si  tibi  animus  sit  ea  cognoscendi,  admone  dominum  Erasmimn,  vt  tibi  mittat ' 
(ZE.  pp.  230-1).  On  22  Aug.  1534  Erasmus  sent  to  Decius  a  scheda  containing 
particulars  of  the  Miinster  rising  (Ep.  2961,  ii2n) — this,  however,  can  hardly 
have  been  an  extract  from  our  present  letter.] 

ERASMO   ROTERODAMO. 

DrvTVRNi  silentii  mei  moram,  Erasme  doctissime,  prolixa  aliqua 
epistola  de  iis  rebus  quarum  rumor  vndique  iam  spargitur,  deque 
mea  fortuna  (quam  tibi  pro  summa  tua  erga  me  beneuolentia  curae 
semper  fuisse  cognoui),  resarcire  certe  dudum  cupiui.  Quominus 
5  tamen  id  hactenus  perficerem,  anceps  ac  incertus  earundem  rerum 
euentus  in  causa  fuit.  Et  ego  semper  letum  ahquem  huiusce  beUi 
2957.  2.  vndique  a:  vbique  ^.  6.  in  a:  om.  8. 


2956.    56.    Anabaptistarum]      For  with  the  purpose  of  making  their  way 

Erasmus'  sources  of  information   in  to  Miinster.  They  were  surprised  and 

connexion  with   the   Anabaptist  ris-  routed  by  George  Schenck  (see  Ep. 

ings,  here  first  mentioned  in  his  cor-  2957.  28n).    In  Ep.  2961  the  niunber 

respondence,  see  Ep.  2957introd.  The  of  ships  intercepted  is  given  as  forty, 

battle  of  which  he  here  speaks — and  not,  as  here,  fifty. 

again  in  Ep.  2961 — was  fought  at  the  60.  Enoch    et    Heliam]    John    of 

mouth  of  the  Vecht,  near  Zwolle,  in  Leiden   and   John   Mathyszoon;    see 

March  1535.  Many  thousands  of  the  Kerssenbroch,  Detmer,  p.  470. 
Anabaptists  had  collected  at  ZwoUe, 


2957]  FROM  VIGLIUS  ZUICHEMUS  23 

euentum  expectabam,  quo  scribendi  ad  te  iucundiorem  haberem 
materiam,  tuque  minus  susceptae  a  me  periculosae  huiusce  condi- 
tionis  consilium  improbares. 

Nam  ego  postquam  a  te  abiens  Coloniam  veni,  cum  cogerer  illic  lo 
propter  coeli  intemperiem  aliquantum  temporis  commorari,  diuersa- 
tusque  essem  apud  conterraneum  quendam  meum  Doct.  loannem 
Doccumensem  Frisium,  coeptum  illic  est  agi  mecum  nomine  Episcopi 
Monasteriensis,  eiusdemque  Osnaburgen.  et  Mindensis  ecclesiarum 
administratoris,  vt  ecclesiasticae  iurisdictionis  munus  quod  in  ea  15 
prouincia  maximum  est  (officialatum  vocant)  susciperem,  taleque 
ofFerebatur  honorarium  vt  ego,  qui  mea  sponte  in  occasionem  perdi- 
scendae  forensis  praxis  eram  intentus,  accedente  presertim  suasu 
atque  exhortatione  conterranei  illius  mei,  ad  prouinciam  eam  trahi 
me  paterer,  ea  tamen  lege  vt  milii  iamdudum  patriam  reuisere  20 
cupienti  ad  Cal.  vsque  Maii  abesse  liceret. 

Vix  susceperam   conditionem   cum  nunciatur,  quanti  iUic  noui 
tumultus   ab   Anabaptistis  imminerent.     In   HoUandiam   vero   ac 
Frisiam  veniens,  crescente  indies  ea  secta,  magnorum  tumultuum 
exordia  iUic  quoque  comperi.    Profugiebant  enim  passim  ciues  et  25 
pagani,  contractoque  viatico  nouas  res  mohebantur,  ac  numerosa 
turba,  promiscui  ordinis,  sexus  atque  aetatis,  sese  in  naues  coniecerat 
Monasterium  petitura.    Sed  intercepti  sunt  ab  Georgio  Schenck, 
Frisiae  ac  Transisalaniae  gubernatore,  ad  Vechtae  Fluuii  ostium, 
vno  infra  ZuoUam  miliari.    Coepit  me  mox  non  mediocriter  eiusce  30 
conditionis  poenitere    .Sed  vnum   consolabatur,   quod   Episcopus 
vigilantissimus  vndique  prouideret   quo  phanaticae  seditiosaeque 
sectae  occurreret.   Qui  dum  non  aliter  ciuium  motus  compesci  posse 
videt  contracto  celeriter  equitatu  vias  omnes,  quibus  in  vrbem  com- 
meatus  inferri  solet,  obsidet ;  ac  communicato  cum  vicinis  principibus  35 
consilio,  exercitum  ad  duodecim  peditum  mUia  conscribit,  eumque 
subito  ad  vrbis  obsidionem  coUocat.    Honestiorum  ciuium  meUor 
pars  partim  iam  antea  vrbe  profugerat,  partim  sub  obsidionis  initium 
exacta  est.    Nam  cum  rebaptizari,  ac  sua  in  commune  conferre, 
nouisque  per  omnia  opinionibus  accedere  noUent,  in  hostium  nume-  40 
rum  ab  altera  factione  redigebantur. 

Longum  vero  fuerit  quibus  initiis  florentissima  vrbs  in  eam  calami- 
tatem  deuenerit,  totamque  huiusce  diutinae  obsidionis  lUada,  per- 
texere.    Ac  ita  sunt  profecto  pleraque  miranda  ac  horrenda  vt  ab 

7.  euentum  a:  exitum  ^.  14.  Osnabrugen.  8.  16.  officiolatum  8. 

25.  et  a:  ac  ^.  28.  aS:  petitum  y.  29.  TransisulaJiiae  j3.  44.  a: 

admiranda  j3. 


13.    Doccimiensem]  John  of  Dok-  pointed  Official  in  Jan.  1534,  ^ut  did 

kimi   (f  1541),   assessor  to   the   Im-  not  take  up  his  duties  till  the  beginning 

perial    Chamber    and    councillor    to  of  June,  Hoynck  I.  i.  13-14. 

the  duke  of  Juliers,  doctor  of  laws  28.   Schenck]  George,  son  of  Wil- 

in  Cologne.    One  of  his  sons,  Jerome  liam,     Schenck     (f   1540),     '  Frisiae 

(t  1535)»    ws^s    adopted    by    VigUus.  praeses'    (Ep.    303 1^'.    302),    lord    of 

VigUus  mentions  his  stay  with  John  Toutenberg  and  Wennissenbach ;  see 

of  Dokkum  both  in  his  autobiography  NNB W. ;  for  his  victory  at  the  mouth 

(Hoynck  I.  i.  13)  and  in  a  letter  to  of  the  Vecht  (in  the  Zuider  Zee)  cf. 

Choler  of  7  Jan.  1535  (VZE.  p.  204).  Epp.  2956,  2961,  3031». 

See  Hoynck  I.  i.  102-5.  34.  vrbem]  Miinster. 

16.   officialatum]    VigUus  was  ap- 


24 


LETTERS  OF  ERASMUS 


[1534 


45  huius  ciuitatis  miserrima  clade  caeterae  vrbes  exemplum  capere,  et 
insaniae  suae  modum  ponere  discere,  possint.  Sub  Agrestium  autem 
fatalem  illam  tempestatem  quae  totam  pene  Germaniam  peruaga- 
batur  anno  1525,  apparuit  horum  tumultuum  quasi  quoddam  proe- 
mium.  Nam  et  tunc  illic  coepere  grauamina  aduersus  clerum  colligi, 

50  eorumque  praetextu  audacissimus  sceleratissimusque  quisque  ex 
plebe  monasteria  vrbana  diuexare,  et  mane  illic  imperiose  ientacula 
flagitare,  vnde  offariorum  nomen  iUis  tum  est  inditum.  Magistratus 
vero  magis  conatus  est  quam  potuit  eam  iasolentiam  coercere. 
Quamobrem  supremi  ordinis  canonici,  quorum  magna  ibi  esse  solet 

55  autoritas,  non  sine  graui  indignatione  vrbe  excedentes  totum  tum 
pene  annum  abfuerunt.  Tandem  ea  res  autore  Coloniensi  Archiepi- 
scopo,  cuius  frater  erat  is  qui  tum  Monasteriensem  ecclesiam  regebat, 
composita  est.  Sed  semel  iacta  seditionis  semiaa  quotidie  magis 
pullulauerunt,  presertim  postquam  libros  quoscumque  impune  im- 

60  portari  legique  permissum  fuit,  et  magistratus,  siue  in  odium  cleri 
siue  in  plebis  gratiam  ad  concionatorum  Hcentiam  conniueret.  Qui 
ab  Lutheranismo  auspicati,  cui  facile  quisque  e  plebe  applaudebat, 
per  crebras  dogmatum  innouationes  in  hanc  detestabUem  sectam 
Anabaptistarum  tandem  prolapsi  sunt.  Quae  non  vnum  simpUcemue 

65  errorem  continet,  sed  omnium  hereseon  quasi  quedam  Lerna  est. 
Autor  vero  praecipuus  Bernardus  Rothmannus.   Qui  cum  in  triuio 

47.  a:  fere  (Jermaniam  y:  Germaniam  pene  S.  51.  ^Tbana  monasteria  y. 

59.  impune  add.  §.  60.  et  ay:  vt  /3.  64.  aS:  simplicemque  y. 


57.  frater]  Frederic  of  Wied.  He 
resigned  office  on  24  March  1532. 
On  27  March  Eric  of  Bnmswick  was 
elected  in  his  place,  but  died  suddenly 
on  14  May  following,  being  succeeded 
(i  Jime)  by  Vighus'  patron,  Francis 
of  Waldeck. 

66.  Rothmannus]  Bernard  Roth- 
marm  (1495-1535)  was  born  at  Stadt- 
lohn,  and  educated  at  Miinster  and 
Deventer.  After  being  a  schoolmaster 
at  Warendorf,  he  was  sent  to  the 
imiversity  of  Mainz,  where  he  took 
the  degree  of  Master  in  1524.  In  1529 
he  became  chaplain  at  the  church  of 
St.  Maurice  in  Miinster.  In  the  spring 
of  1531  he  was  at  Wittenberg,  where 
he  made  the  acquaintance  of  Melanch- 
thon,  and  Strasbourg,  where  he  asso- 
ciated  with  Capito  and  Henry  Roll. 
In  the  smnmer  he  was  back  preaching 
in  Miinster.  But  on  29  Aug.  he  was 
inhibited  by  the  bishop  ;  and  on  7  Jan. 
1532  an  imperial  mandate  decreed  his 
bsuiishment.  On  24  March  the  bishop, 
Fred.  of  Wied,  resigned.  Eric  of 
Brimswick,  who  succeeded  him,  died 
on  14  May  following.  Francis  of 
Waldeck,  appointed  bishop  on  i  Jime, 
found  himself  called  upon  to  deal  with 
a  confused  situation.  By  August  all 
the   churches   in   Miinster,    with   the 


exception  of  the  cathedral,  were  in 
the  hands  of  the  evangeiicals,  led  by 
Rothmann.  But  from  this  date 
evangelicahsm  began  to  give  way 
before  anabaptism.  RoU  became 
pastor  of  the  church  of  S.  Giles. 
Rotlmaann,  whom  Hammelmann  (p. 
32)  calls  'homo  magis  quam  angxiilla 
lubriciis',  after  many  vacillations 
threw  in  his  lot  with  the  extremists. 
Towards  the  close  of  1533  the  Lu- 
theran  magistracy  decreed  the  ex- 
pulsion  of  the  anabaptist  faction. 
ExpeUed  on  11  Dec.  Rothmann  (with 
RoU)  was  brought  back  by  a  popiilar 
rising  on  23  Jan.  1534.  The  same 
month  witnessed  the  advent  of  John 
of  Leiden,  forerunner  of  John  Mathys- 
zoon  (whom  Vighus  nowhere  men- 
tions).  On  24  Jime  1535  Rothm£inn 
perished  in  the  storming  of  Miinster 
by  episcopal  and  imperial  troops. 
The  most  eloquent  of  the  Miinster 
preachers,  Rothmann  was  also  a 
powerful  pamphleteer.  Among  his 
writings  may  be  signaUzed:  Epitome 
Confessionis  fidei,  1532;  Epitome 
quorundam  abusuum,  1532  (both  these 
are  given  in  Kerssenbroch,  Detmer, 
pp.  178-89,  235-41,  and  in  D.  Gterdes, 
Scrinium  Antiquarium,  vol.  ii,  pp. 
418-24:  vol.  iv  of  Scrinium  coUects 


2957]  FROM  VIGLIUS  ZUICHEMUS  25 

primas  literas  aliquamdiu  docuisset,  ad  Capellani  tandem  officium 
in  quadam  suburbana  parochia  promotus  fuerat.  Hic  vero,  maiore 
fretus  facundia  quam  doctrina,  plaustrum  (quod  dicitur)  suapte 
sponte  primum  perculit,  populumque  ad  nouas  res  propensum  facile  70 
in  suam  traxit  sententiam.  Quamobrem  ante  biennium,  sub  noui 
Episcopi  inaugurationem,  plebem  ad  abolendas  omnes  ceremonias 
concitauit.  Quae  tamen  res  non  sine  noua  turba  peracta  est,  ac  iam 
tum  aliquod  erat  belli  praeludium.  Sed  ei  Lantgrauius  Hassiae 
intercessit,  concionatorum  nulla  pacta  conditionesue  attendentium  75 
gHscente  indies  licentia,  adeo  vt  inter  ipsosmet  qui  nouis  rebus 
studebant  et  opinionibus  dediti  erant  graue  dissidium  exoreretur. 
Nonnulli  enim  cum  mutari,  non  tolli,  incommoda  videbant  quae  a 
clero  inferri  querebantur,  resipiscebant :  quidam  inter  Lutheranae 
doctrinae  septa  permanebant,  alii  et  Zuinghana  dogmata  recipiebant.  80 
Bernardus,  traductis  fere  in  suam  sententiam  Zuinghanis,  Ana- 
baptistarum  dogmata  subingerere  coepit;  quibus  ille  noua  quedam 
et  plane  horrenda  adiecit.  Sustinebatur  autem  multorum  peregri- 
norum  turba,  presertim  Hollandorum,  qui  patria  profugi  ministros 
sese  Bernardo  addixerunt.  Quidam  ex  his,  ab  occepta  Casearia  85 
negotiatione,  cum  antea  sacrificus  fuisset,  Keespaep  dictus  est. 
Alius,  quod  solet  lucernas  in  temphs  iubere  extingui,  abusum  de- 
testans,  ab  ipsa  voce  qua  vti  solet  Puistuth  cognominatus  est. 
Tertius  RoUius  quidam  fuit.  Is  sub  natalem  Domini  cum  Roth- 
mannicis  hbeUis,  plenis  supradictorum  dogmatum,  profectus  est  in  90 

74.  belli  erat  ^.  75.  a:  conditionesque  y.  77.  et  add.  y.  S: 

exoriretur  a :  oriretur  y.         81.  traductus  S.         82.  ille  a :  ipse  jS.  85.  ob  y. 

87.  in  templis  om.  S.  89.  Domini  add.  /3. 


letters  of  Rothmann) ;   Bekenntnisse  he  was  minister  of  the  Church  of  St. 

van  beyden  sacramenten,  Nov.    1533,  Giles  in  Miinster.    Ejected  from  his 

reprinted  in  Zwei  Schriften  des  MiXn-  office,  he  ef^ected  his  return  within 

sterchen  Wiedertdufer  Bernhard  Roth-  a  month.  Despatched  to  Holland  and 

mann,  ed.  Detmer  and  Krumbholtz,  Frisia    as    'apostohc    envoy'    of  the 

igo^ ;  Restitution  rechter  und  gesunder  Miinster   'Community   of  Christ'   he 

Christlicher     Lehre,     Miinster,     Oct.  was  arrested  at  Utrecht,  and  bumt 

1534,  ed.  A.  Knaake,  1888;   Von  der  at  Maastricht.  His  numerous  writings 

Rache,  Dec.  1534 ;  Van  der  Verborgen-  seem  to  have  been  circulated  in  manu- 

heit  der  Schrift  des  Rickes  Christi  und  script.    But  one,  Die  Slotel  van  dat 

von  dem  dage  des  Herrn,  Feb.   1535,  Secreet   des   Nachtmaels   onses    Heren 

ed.  E.  W.  H.  Hochhuth,  Gotha,  1857;  Jesu   Christi,   was   printed   in    1566. 

Von   irdischer  und   zeitlicher   Qewalt,  See  ADB.  xxix.  75. 
0.    May    1535,    unfinished    and    \m-  sub  natalem]  Kerssenbroch  gives 

printed.  the  date  as  21  Feb.  1534  (p.  518). 
68.  parochia]  St.  Maurice.  89-90.  Rothmannicis  libeUis]   The 

85-7.  Quidam  .  .  .  Alius]  Jo.  Glan-  Bekenntnisse  van  beyden  sacramenten, 

dorp  and  Brixius  Nordanus  seem  to  be  Dec.   1533  (the  Preface,  bearing  the 

meant.    Stralen  and  Wirtheim  came  names    of   Rothmaun,    Roll,    Vinne, 

from  Marburg,  and,  since  Vighus  is  Staprade,  and  Stralen,   is   dated    22 

clearly  speaking  of  'HoUandi',  they  Oct.  1533).    For  the  influence  of  the 

seem  excluded.  Rothmannici  libelli  in  the  Low  Coun- 

89.  RoUius]  Henry  Roll  (f  1534) ;  tries  at  this  time,  see  Kerssenbroch, 

he  was  born  at  Grave  on  the  Maas;  pp.   442-3,  Detmer.    At  the  end  of 

after  escaping  from  a  Carmehte  House  Nov.   1533  the  clandestine  press  at 

in  Haarlem,  he  betookhimself  in  1531  which  Rothmann  printed  his  books 

to   Strasbourg,   where  he  made   the  was     confiscated     by     the     Miinster 

acquaintance  of  Capito,  and  of  Roth-  authorities  (ib.  453-4).    At  the  end 

mann.   From  Aug.  1532  to  Nov.  1533  of  December  of  the   foUowing  year 


26  LETTERS  OF  ERASMUS  [1534 

Hollandiam  et  Frisiam,  ac  ibi  eam  excitauit  turbam  de  qua  supra 
memini. 

Horum  tamen  omnium  princeps  fuit  sarctor  quidam  loannes  a 
Leyda  dictus.  Qui  illic  se  prophetam  mentitus  mirabilem  populi 
95  insaniam  auxit.  Exactis  enim  honestissimis  quibusque  ciuibus, 
nouam  Reipub.  formam  constituit,  leges  et  Magistratus  ex  diuina 
reuelatione  imposuit,  et  hactenus  eos  suauiter  delusit.  Nunc  iussit 
omne  aurum  et  argentum  in  vnum  conferri,  nunc  vestitum  mutari, 
nimc  domos  permutari,  ne  quisquam  se  aliquid  proprium  possidere 

100  crederet.  Aliquando  ob  leuissimas  suspiciones  sub  diuini  iussus 
praetextu  mactari  ciues  iubet.  Vrbem  ipsi  vocant  Hierusalem,  sese 
vero  IsraeHtas.  Erat  autem  illa  omnibus  iis  quae  ad  eius  defensionem 
pertinent  instructissima,  et  fossis,  vallo,  moenibus,  propugnaculisque 
quantum  <n>ulla  alia  vrbs  Germaniae  communita,  adhaec  sceleratis- 

105  simorum  desperatissimorumque  nebulonum  turba  oppleta.  Qui  sese 
profecto  summa  vi,  magnisque  animis  defenderunt:  vt  si  ob  iustam 
causam  illa  facerent,  perpetuam  ex  fortitudine  hac  laudem  promeri- 
turi  fuerint;  quod  ipsa  etiam  obsidionis  diuturnitas  attestatur, 
Quanquam  mUes  sane  noster,  praeterquam  quod  fuit  valde  segnis 

iio  et  nimia  rerum  omnium  commeatusque  copia  et  affluentia  dissolutior, 
tum  (vti  fere  fit)  non  omnino  alienus  aut  syncerus  ab  nouis  hisce 
opinionibus. 

BeUi  sumptus  Dux  Chuensis  et  Archiepiscopus  Coloniensis  vna 
cum  nostro  Monasteriensi  sustinent.    Coloniensis  etiam  ipse  est  in 

115  castris,  vicinique  omnes  Principes  huic  causae  fauent:  neque  enim 
solum  de  rehgione  sed  et  de  Imperii  ruina  agitur.  Certum  enim  est 
nisi  iste  nidus  fuerit  expugnatus,  asylum  hic  fore  omnium  impro- 
borum  hominum,  et  subditos  principum  iuga  excussuros  esse.    In 

93.  sartor  ^.  96.  constituit  a:  instituit  /3.  97-8.  aS:  nunc  .  .  .  mu- 

tari  om.  y.  103.  aS:  moeniis  y.  107-8.  promerituri  o:  promeriti  /3. 

115.  huic  causae  om.  S.  117.  aS:  expurgatus  y. 


Kerssenbroch  mentions  four  agents  role  of  Apostle  at  Miinster  (to  which 

of  Rothmann  as  dispatched  to  Hol-  he  had  paid  a  brief  visit  in  the  year 

land  and  Frisia  for  the  distribution  preceding).    His  personal  attractions 

of  the  Restitution  {ib.  p.  735);  other  and   fanatical   enthusiasm   won   him 

agents  carried  the  Rache  {ib.  p.  758).  many  converts;  among  them  Knip- 

93-4.  loannes  a  Leyda]  Jan  Beu-  perdoUing  (see  Ep.  3041.  g^n),  whose 

kelsz,     or     Bockelszoon,     commonly  daughter  he  married.    On  the  death 

called  John  of  Leiden  (1509— 36),  was  of  Mathys,    the    apostle    of   Mathys 

born  in,  or  near,  Leiden,  the  illegiti-  succeeded  his  master  as  Prophet.    In 

mate   son   of  a   local  oflficial   and  a  the  autumn  of  1534,  he  was  elected 

woman  from  Miinster.    He  was  edu-  'King'.    His  brief  reign  was  marked 

cated  at  Leiden,  where  he  seems  to  by  every  extravagance  of  regal  osten- 

have  acquired  some  hterary  culture,  tation,  by  imspeakable  cruelties,  and 

figuring,  later,  as  a  writer  of  plays.  by  the  introduction  of  polygamy  (his 

By    trade    a   journeyman    tailor,    he  own  wives  numbered  aixteen).   On  the 

travelled  widely,  his  travels  includ-  fall  of  Miinster,  24  June  1535,  he  was 

ing  a  four  years'  residence  in  London.  taken  prisoner.    On  22  Jan.  1536  he 

Abandoning    tailoring,    he    was    for  was  executed.     See  ADB.   iii.   91—3, 

some    time    keeper    of   a    tavern    in  s.v.  Bokelson. 

Leiden.    Converted  to  the  tenets  of  113.  Chuensis]    John   rti,  duke   of 

the  Anabaptists,  he  became  in  1533  Cleves  and  Juliers;  see  Ep.  829.  I2n. 
one  of  Jolm  Mathys' Twelve  Apostlos.  Coloniensis]  Hermann  of  Wied; 

On  13  Jan.  1534  he  appeared  in  the  Elector-Archbishop  1515-47. 


2957]  FROM  VIGLIUS  ZUICHEMUS  27 

religione  eo  iam  intra  vrbem  deuentum  est  vt  abiecto  Euangelio  ex 
solo  spiritu  et  reuelatione  Altissimi  viuere  se  velle  a£&rment.    Res  120 
autem  videtur  pro  parte  nostra  ad  victoriam  inclinata  esse,  et  spero 
eam  famam  epistolae  meae  preuersuram  esse.   Id  si  nobis  propitius 
Deus  concesserit,  ego  hanc  prouinciam  animo  vtcunque  equo  feram, 

Interea  vero  in  quodam  oppidulo  ex  iussu  Episcopi  dego,  vbi  ius 
dico,  sed  propter  praesentes  belli  occupationes  rarius.   Et  de  salario  125 
nihil  conqueri  possum ;  quod  etiam  hoc  tempore  mihi  persolui  Epis- 
copus  meus  sedulo  curat.    Ahquid  fuit,  mi  Domine  Erasme,  aggre- 
diendum ;  et  in  hac  conditione  licet  meHorem  expectare. 

Praesens  bellum  Hermannum  Buschium  etiam  nobis  abstuht. 
Nam  cum  Monasterii  conquiescere  constituisset,  in  grauem  illic  130 
contentionem  venit  cum  Rothmanno  atque  ahis  eiusdem  farinae. 
Cum  autem  vna  cum  caeteris  vrbe  cessisset,  Duhnaniae  (vbi  ego 
nunc  dego)  ex  indignatione  taedioque  praesentium  tumultuum  in- 
cidit  in  morbum,  et  mense  Aprih  diem  clausit  extremum. 

Cammmga  non  destitit  me  orare,  cum  in  Frisiam  veni,  vt  se  tibi  135 
reconciliarem.   Ego  vero  constanter  ilh  persuadere  conatus  sum,  non 
tam  te  iUi  iratum  esse  quam  ipsum  hoc  falso  suspicari:  et  ostendi 
quibus  officiis  nos  Erasmum  colere  deceat.    Quod  si  tu  eum  tua 
beneuolentia  rursus  dignaberis,  haud  temere  quicquam  committet 
quod  te  aegre  habeat.   Quod  te  eo  etiam  nomine  vehementius  rogo,  140 
quo  nostra  natio  tui  studiosissima  in  tuo  albo  nulla  atra  habeat 
nomina.    Ego  enim  tuam  in  nos   beneuolentiam  magnum  ipsius 
ornamentum  esse  duco,  nec  me  ipsum  vUa  aha  re  fehciorem  quam 
tuo  in  me  amore,  quo  ego  me  quotidie  magis  ac  magis  dignum  prae- 
bere  conabor.    Ac  hoc  vnico  mihi  grauis  est  mea  paupertas,  quod  145 
nequeam  animi  grati  testimonium  tibi  pro  tuis  erga  me  meritis 
reddere.   Quod  si  meis  conatibus  fortuna  responderit,  tum  inteUiges 
me  ista  ex  animo  scribere.  Vale. 

Duhnaniae  xn  Augusti  a».  1534. 


29582975     To  PiETRO  Bembo. 

Vatican  MS.  Barberini  Lat.  2158,  f.  114.  Freibiirg. 

de  Nolhac  p.  131.  16  August  1534. 

[An  original  letter,  autograph  tliroughout,  introducing  Damian  a  Groes.] 

Vereor  ne  iam  dudum  frontem  in  me  desideres,  Bembe  doctiss., 
qui  te  toties  interpeUem  petacibus  htteris  meis.  Nuper  pudore  in 
impudentiam  incidi.  Dum  enim  vereor  typographis  commenda- 
tionem  ad  te  flagitantibus  negare  obsequium,  apud  te  factus  sum 
inuerecundus.  Tametsi  nihU  ahud  petebam  nisi  vt,  si  quem  forte  5 
nosses  cui  esset  T.  Liuius  manu  descriptus,  indicares. 

Facit  autem  hoc  tui  nominis   claritas,   atque  etiam   singularis 
quaedam  in  omnes  humanitas,  vt  quisquis  Patauinam  adit  scholam 

2957.   124.  iussu  a:  iussi  8.  125.  praesentes  om.  j3.  130.  constituisset 

conquieseere  S.  135.  orare  o:  rogare  /3. 


2957.    124.  oppidulo]  Dulmen;  see       trod.,  2961.  i^yn. 
I.  132.  2958.  5.  petebam]    In    Ep.    2925. 

129.  Buschimn]    See  Epp.  830  in-       16-20, 


28  LETTERS  OF  ERASMUS  [1534 

cupiat  tibi  studiorum  principi  commendari.  Inter  quos  est  hic 
10  Damianus  a  Goes,  iuuenis  domi  nobilis,  qui  florentissimam  aetatis 
partem  obeundis  Regis  sui  negociis  impendit,  obiter  tamen  quod 
potuit  ocii  studiis  suflfuratus.  Est  autem  natione  Lusitanus,  itigenio 
minime  sordido  moribusque  candidissimis.  Rex  illi  vltro  obtulit 
egregium  in  aula  munus,  in  qua  a  puero  est  educatus,  videlicet  vt 
15  esset  ipsi  primus  a  thesauris.  At  hic  maluit  thesaurum  mehorem  in 
animo  recondere.  Me  vero  autore  Patauinam  scholam  vt  omnium 
florentissimam  delegit.  Abs  te  nihil  petit  officii  nisi  quod  citra  tuum 
incommodum  praestare  potes,  quaha  nulh  soles  negare.  Consule 
hospiti,  quam  domum  aut  quod  contubernium  magis  conueniens 
20  possit  ehgere.  Mihi  videtur  consultius  vt  cum  GaUis  aut  Germanis 
ahquot  nobLlibus  domum  ac  mensam  habeat  communem.  Est  enim 
assuetus  vitae  lautiori,  tametsi  sobrius  est.  Opto  te  quam  pros- 
perrime  valere. 

Datum  apud  Friburgum  Brisgoiae.  postrid.  virginis  assumptae 

25  1534- 

Erasmus  Rot.  mea  manu. 

Clariss.  doctiss<(imo>que  viro  Petro  Bembo  patritio  veneto. 

Patauii. 


2959.     From  Primo  de'  Conti. 

Leipzig  MS,  Como, 

EE.  211,  20  August  1534, 

[An  original  letter,  autograph  throughout.  Erasmus  sent  a  letter  to  Primo 
by  Damian  a  Goes,  who  left  Freibiu-g  in  Aug.  1534,  see  Ep.  2963;  this  was 
presumably  in  answer  to  the  letter  from  Primo  mentioned  in  h  2 ;  neither 
letter  is  extant. 

Primo  de'  Conti,  1 498-1 593,  son  of  Aloys  de'  Conti,  was  bom  at  Milan,  and 
won  distinction  as  a  scholar  in  Greek,  Latin,  Hebrew,  and  Chaldaic.  At  an 
early  date  he  came  imder  the  influence  of  Jerome  Aemilianus,  founder  of  a 
congregation  of  Regulars  in  Somascha.  He  was  at  first  \mwilling  to  take  orders, 
but  '  ingrauescente  aetate'  he  was  prevailed  upon  to  do  so.  For  many  years 
he  taught  theology,  and  won  reputation  as  a  preacher,  at  Milan.  He  was 
employed  by  the  bishop  of  Como  to  combat  the  Reformers  in  the  Valtellina, 
Pius  IV  selected  him  to  represent  the  bishop  of  Padua  at  the  Council  of  Trent. 
From  Gregory  xiv  he  received  many  offers  of  preferment,  all  of  wliich  he 
refused. 

These  scanty  particulars  of  his  biography  are  given  by  Philippo  Argelati 
in  his  Bibliotheca  Scriptorum  Mediolanensium  (I.  ii.  447-9).  Axgelati  gives 
a  list  of  his  writings ;  but  if  he  wrote  much  he  printed  little,  perhaps  nothing. 
Of  his  relations  with  Erasmus  we  know,  except  for  this  letter,  only  so  much 
as  is  furnished  to  us  by  a  passage  in  one  of  the  Orations  of  his  nephew  Antonius 
Majoragius  (Antonio  Maria  de'  Conti).  Part  of  the  passage  is  cited  by  Argelati. 
Majoragius  explains  why  he,  and  others  of  his  family,  abandoned  the  name 
de'  Conti;  because  it  suggested,  falsely,  a  title  of  nobility.  He  tells  us  that 
Primo,  in  later  life,  styled  himself  Peter  Comes — -he  had  seen  written  works 
of  his  in  which  his  name  was  so  given  (the  Christian  name  Peter  he  does  not 
explain:  Primo  perhaps  adopted  it  when  he  took  orders:  EE.'s  loannes  woiild 
seem  to  be  a  mere  error).  He  goes  on  to  relate  that  at  some  date,  not  specified, 
but  necessarily  between  1529  and  1534,  Primo  travelled  to  Germany  for  the 
purpose  of  making  the  acquaintance  of  Erasmus.  He  advised  Erasmus  of  his 
coming  in  a  letter  which  he  signed,  in  his  customary  fashion,  'Primus  Comea 
Mediolanensis'.  Erasmus  made  elaborate  preparations  for  receiving  a  great 
noble,  and  even  went  out  to  meet  him;  but  professed  himself  delighted  to 


2959]  FROM  PRIMO  DE'  CONTI  29 

find  a  mere  scholar.  The  relevant  sentences  are  worth  giving  in  full  (M.  Antonii 
Maioragii  Orationes,  Orat.  x.  65  v».,  Venice,  1582): 

'Cum  in  Germaniam  ea  de  causa  profectus  fuisset  vt  Erasmi  consuetudine 
per  ahquod  tempus  frueretur,  priusquam  ipsimi  Erasmum  conueniret,  ad  eum 
literas  dedit,  quibus  aduentus  sui  causam  declarabat,  quarum  in  extrema 
parte  nomen  suum,  vt  fit,  ita  subscripserat :  Tui  studiosissimus  Primus  Comes 
Mediolanensis.  Hanc  cum  Erasmus  subscriptionem  vidisset,  credidit  statim 
magnum  aliquem  adesse  Principem  sui  visendi  gratia.  Quare  licet  admodum 
senex  et  infirmus  esset,  tamen  quo  studio,  quoque  apparatu  potuit,  obuiam 
consobrino  meo  longe  processit.  Sed  postquam  homimculum  vnum,  nullo 
comitatu,  nullo  seruormn  grege  stipatum,  et  bene  quidem  Uteratum,  sed 
nuUo  elegantiori  cultu  vestitum  reperit,  errorem  suum  ridere  iucundissime 
coepit,  et  tamen  eum  sibi  multo  gratiorem  aduenisse  quam  si  magnus  Princeps 
fuisset  multis  audientibus  testatus  est.'] 

NoN  est  diu  quidem,  Erasme  trismegiste,  quod  ad  te  et  Clareanum 
literas  dedi,  sed  vt  redditae  fuerint  vereor  maxime.  Nunc  autem 
eum  istuc  veniret  homo  cui  maxime  fido,  Cyprianus  Bonaccursius, 
ciuis  meus  familiarissimus,  huic  nihil  dare  Hterarum  ad  vos  non  est 
passus  meus  erga  vos  non  vulgaris  amor  et  sempiternus.  Vos  aman-  5 
tissimum  vestri  hominem  ne  contemnatis  quaeso.  Non  equidem 
contendo  vt  rescribatis.  Noui  vos  magnos  scriptores;  reges  sint 
oportet,  non  comites,  qui  digni  sint  vel  vna  epistola  vestra.  Tantum 
rogo  vt  redametis. 

Accepi  te  opus  de  praeparatione  ad  mortem  nuper  aedidisse ;  illud  10 
Cypriano  mandaui  ad  nos  vt  ferat.    In  hac  praeparatione  posthac 
totus  esse  volo.    Si  nihil  ampUus  ad  te  scribam,  id  erit  in  causa. 
Contendam  te  sequi  ad  campos  Elysios, 

locos  laetos  et  amaena  vireta 
fortunatorum  nemorum  sedesque  beatas,  15 

vbi  piis  omnibus  posita  est  requies  laborum.  Ibi  me  praestolare. 
Etiam  aue.  Vota  haec  et  omina  rata  velit  esse  Deus  et  Dominus 
noster  lesus  Christus.    Vale. 

Comi,  tertiodecimo  Kal.  Septembris.  1534. 

Primus  Comes.      20 

D.  Erasmo  Roterodamo  viro  omnium  illustrissimo  S.  Friburgi 
Brisgoiae. 

2960.     From  Justus  Decius. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  58.  Cracow. 

21  August  1534. 

[An  original  letter,  autograph  throughout :  printed  by  C.  Miaskowski  in  the 
Paderbom  Jb.f.  Philosophie  xv,  1901,  p.  332.] 

S.  D.  Statueram  multis  tecum  coUoqui  verbis  et  proximis  tuis 
respondere  htteris,  sed,  dum  mercatores  ad  Francofordensem  mer- 
catum  euntes  diucius  expecto,  insperato  obruor  malo,  quod  ex  graui 
morbo  fiha  natu  maior  mihi  vnice  charissima,  scilicet  que  omnibus 
ornata  virtutibus  proxime  me  auum  facere  debuit,  medicis  nihil  5 


2959.   I.  Clareanum]  Glareanus,  cf.  14.  locos]  Verg.  Aen.  6.  638-9. 

Ep.  2712.  9.  2960.  2.  htteris]  Not  extant. 

3.  Bonaccursius]  Not  known  to  us. 


30  LETTERS  OF  ERASMUS  [1534 

profitientibus  animam  agere  cepit.  Hic  Anthoninus,  quicquid  artis 
fuit,  prestitit  tam  diligenti  cura  vt  nemo  possit  diligencius,  sed  sic 
visum  est  Deo,  qui  illam  milii  puellarum  dederat  specimen,  suum 
donum  suo  quoque  iure  repetere[t].  lustus  dolor,  quam  inbecillus 
10  vincere  non  potest  paternus  afFectus,  facit,  mi  Erasme,  ne  longior 
sim.  ViHelmo  scripsi,  quid  ad  te  nunc  mittere  debeat.  Et  vale. 
21  augusti  1534.    Cracouie. 

Tuus  lostus  Lu.  Decius 
a  Secretis  Regis  scripsit. 
15      Anthoninus  totus  in  cura  episcopi  Cracouiensis  est,  eum  virum 
vereor,  ne  nobis  iniqua  eripiant  fata,  cuius  casum  hoc  regnum  magno 
suo  lugeret  malo. 

D.  D.    Erasmo  Rotherodamo  amico  optimo. 

2961.     To  JusTUS  DEcrus. 

Leningrad  MS.  Lat.  F.  145  K.  pp.  616-21.  Freiburg. 

Poznan,  Raczynski,  MS.  310,  f.  i.  22  August  1534. 

Cracow  MS.  CN.  49.  223,  f.  629. 

[The  letter  is  preserved  in  tliree  copies,  Leningrad  (xvic.),  Cracow  (xviiic.) 
(for  these  mss.  see  Ep.  2520  introd.),  and  Poznan  (xvii^.):  see  Ep.  2533  introd. 
It  was  printed  from  the  Poznan  and  Cracow  mss.  by  Miaskowski  in  the 
Paderbom  Jb.J.  Philosophie  xv,  1901,  pp.  333-7.  The  Leningrad  ms.  we  have 
not  seen;  the  variants  communicated  to  us  by  Dr.  Jan  Fijalek  are  unimportant 
and  may  be  disregarded.  The  text  printed  here  is  derived  from  the  Poznan 
and  the  Cracow  mss.,  both  of  which  have  obvious  miswritings,  which  we 
have  not  recorded.  The  date  is  confirmed  by  the  references  to  More  and 
Fisher,  and  to  the  pubhcation  of  the  De  Praeparatione  ad  mortem.] 

ERASMVS   ROTHERODAMVS   lOSTO   LVDOVICO,    Cm   CRACOVIENSI. 

Salvtem  plurimam.  Respondeo  nunc  ad  epistolam  tuam  vi» 
Martii  scriptam,  loste,  amicorum  candidissime.  Per  Vaydoleusam, 
virum  humanissimum,  accepi  viginti  florenos  ex  tua  munificentia  et 
triginta  ducatos  ex  Hberalitate  Episcopi  Culmensis.  Summa  estimata 
5  est  sexaginta  quinque  florenis  in  moneta  argentea.  Pro  his  arbitror 
me  iam  egisse  gratias,  si  httere  ad  te  peruenerunt,  et  nunc  rursus 
ago  maximas.  Xon  tam  aetas  me  grauat  (quanquam  arbitror  me 
iam  excessisse  annum  septuagesimum),  quam  hi  podagrici  vel  hola- 
2960.  9.  repeteret  MS.  correximus. 

2960.      6.     animam     agere     cepit]  (see  Ep.   1602  introd.);  physician  to 

Coupled  with  the  sentence  that  foUows  Tomiczki. 

the  expression  suggests  that  the  iUness  11.  Villelmo]  Identified  with  Wil- 

had  ended  in  death.   But  from  a  letter  ham  Weidolt  of  Nuremberg  by  Mias- 

of  Hedio  of  May  1535  (Ep.  3020)  we  kowski,  who  mentions  (p.  igy^aletter 

learn  that  this  was  not  so ;  in  Febru-  of  1523  addressed  to  him  at  Nurem- 

ary  Decius  had  written  telling  Hedio  berg  by  Justus  Decius. 

that  his  daughter  had  made  a  remark-  16.  vereor]    Tomiczki   did   in   fact 

able  and  imexpected  recovery.    The  not  die  till  29  Oct.  1535. 

present  letter  was  written  in  haste  to  296L   i.  opistolam]  Not  extant. 

catch  the  post  for  the  Frankfort  fair  2.  Vaydoleusam]  Not  identified  by 

(which   began    on   6    Sept.) ;    Decius  Miaskowski. 

wished    to    explain    his    neglect    of  4.  Cuknensis]  Dantiscus. 

Erasmus'  letter ;  and  his  agitation  led  6.  Httere]  Not  extant. 

him  to  anticipate  the  worst  from  the  8.  septuagesimum]  Erasmus'  state- 

doctors'  reports.  ments  as  to  his  age  are  conflicting, 

Anthoninus]   John   Anthoninus  see  App.  II. 


2961]  TO  JUSTUS  DECIUS  31 

grici  potius  cruciatus,  qui  vix  vUum  tempus  concedunt  studiis  et 
indies  ingrauescunt.  Superiore  mercatu  dedimus  Preparationem  ad  10 
mortem  cum  aliquot  epistolis.  In  quarum  vna  celebro  Antonium 
Fuggerum  et  loannem  Pangartnerum,  quem  multis  argumentis  ex- 
perior  amicissimum.  Libellus  de  praeparatione,  quum  aliis  aliquot 
locis  excusUs  est,  tum,  quod  mireris,  Lutecie.  Vtor  theologis  multo 
mitioribus.  Non  dubito  quin  videris  furiosam  in  me  Luteri  epistolam,  15 
quam  nemo  non  improbat,  quamuis  Luteranissimus :  homo  dicitur 
toto  amio  laborasse  morbo  capitis.  Respondi  leui  brachio,  quid  enim 
agas  cum  furioso  ?  Non  dubito,  quin  his  nundinis  autumnalibus 
simus  habituri  Hbellum  furiosiorem. 

Nunc  nihil  dabimus,  nisi  Copiam  multa  accessione  auctam :  Nouum  20 
Testamentum  cum  annotationibus  ingenti  incremento  locupletatis 
magna  ex  parte  absoluerunt  typographi,  sed  defectu  chartarum 
non  potuerunt  absoluere  totum  opus,  exiturum  ad  vernas  nundinas, 
si  Deus  voluerit. 

Est  iam  pridem  in  manibus  Ecclesiastes,  sed  nescio  quo  pacto  25 
non  fauet  genius.    Tocies  in  manus  recepi,  toties  deposui  inuita 
propemodum  Minerua.    Primum  librum  absolui,  secundum  ac  ter- 
tium  orsus  sum,   nam  tribus  absoluere  statui.    Primus  liber  est 
plusquam  iuste  magnitudinis,  metuo  ne  posteriores  sint  longiores. 
Si  Deus  dederit  vitam  et  valetudinem  mediocrem,  hoc  exibit  autumno  30 
proximo  ad  summum.   Episcopus  Lincolniensis  in  Anglia  multis  iam 
annis  vrget  me  vt  aedam  schoHa  in  Ciuitatem  Augustini.    Hanc 
prouinciam  occupauit  Viues  Hispanus,  et  opus  immensum  est,  et 
nemo  lectu  molestior  quam  Augustinus,   praesertim  in  his  quae 
scripsit  per  otium  accuratius.    Tentaui,  quo  gratificarer  amico,  sed  35 
animus  abhorruit.    IUe  nuUam  recipit  excusationem,  ahquot  annis 
sponte  misit  quindecim  angelatos,  post  misit  viginti.   Scripsi  iUi,  ne 
quid  mittat,  me  non  posse  praestare  quod  cupit.  Tantum  de  studiis. 

Ne  tu  parum  magnifice  sentis  de  Brabantia.    Nusquam  viuitur 
lautius.  Si  de  studiis  loqueris,  nusquam  magis  distrahuntur  libri  mei.  40 
Hic  habeo  domum  et  meam  et  commodam  et  capacem  plurium,  sed 
multa  sunt  quae  me  hortantur  hinc  migrare,  si  Hceat.    Qui  Hceat 
autem,  quum  sex  mensibus  vix  ausim  pedem  efiferre  domo  ?  Quidam 


9.  cruciatus]  See  Epp.  2965,  2979.  printed  by  Froben  and  Episcopius  in 

10.  Preparationem]   See  Ep.   2884  August;  see  Ep.  2945. 

introd.     At    the    end    of    the    book  20-1.  Nouum  Testamentum]  Itwas 

Erasmus  printed  sixteen  new  Letters  pubhshed  by  Froben  in  March  1535, 

(L.).  'iam  quintum  recognitiun',  Erasmus' 

11.  vna]  Ep.   2879,   to  John  Ver-  final  revision. 

gara,  in  which,  after  a  few  lines  in  25.  Ecclesiastes]  This  work,  which 

praise   of  Fugger,    Erasmus   gives   a  had  cost  Erasmus  much  effort,  was 

long  panegyric  on  Paungartner.  not  pubhshed  till  Aug.  1535  (Froben) 

14.  excusus  est]  It  was  printed  in  (see  Ep.  3036  introd.);  for  its  fre- 
1534  ^t  Paris  by  Christian  Wechel,  quently  intermitted  progress  see  Epp. 
at  Antwerp  by  Hillen  and  by  M.  2422.  loo-i,  2483.  53-4,  2979.  2-4, 
Caesar,   at  Cologne   by  Cervicornus,  3036.  1—53. 

at  Cracow  by  Scharff.  31.  Lincolniensis]  John  Longlond. 

15.  Luteri  epistolam]  The  letter  to  For  the  edition  of  the  De  Ciuitate  see 
Amsdorf,  LE-.  2156.  Epp.  1309  introd.,  2227.  7-42. 

17.  Respondi]  See  Ep.  2918  introd.  37.  Scripsi]   The  letter  is  not  ex- 

20.  Copiam]    A    new    edition    was  tant. 


32  LETTERS  OF  ERASMUS  [1534 

dehortantur  de  repetenda  Brabancia,  quod  Franciscani  in  Aula  nihil 

45  non  possint,  genus  mihi  hominum  capitahter  infensum  et  Caesari  gra- 
tissimum.  Maria  Regina  alumna  patriae  nostrae  verius  est  quam 
Domina.  Comes  Hoechstrati,  cognomento  notiore  Monteni,  aut  fauet 
aut  fingit  se  fauere  Franciscanis  ob  Caesarem.  Cardinahs  Leodiensis 
amicus  est,  sed  anceps,  Archiepiscopus  Panormitanus,  summus  Can- 

50  ceUarius,  xPV'^''''^^°y°^  ^^t»  sed  in  negocus  is  multum  habet  energie. 
Attamen  quamdiu  absum,  perdo  quotannis  centum  et  quinquaginta 
ducatos.   Nihil  enim  constituerunt  dare  nisi  reuerso. 

Tornaci  est  Petrus  Barbirius,  Decanus  ecclesiae  Cathedrahs,  qui 
se  talem  praestabat  aut  simulabat  amicum,  vt  ausurus  fuerim  illi 

55  decem  vitas  committere,  et  adhuc  verbis  amicus  est,  sed  in  pecuniaria 
re  perfidissimus.  Ohm  ex  pensione  Cesaris  intercepit  centum  florenos 
Caroleos,  hoc  est  tertiam:  nihil  dubitabam  de  fide  ilhus:  vbi  rediit, 
miris  fucis  tergiuersabatur :  tandem  negauit  se  accepisse.  Romae, 
cum  ab  Adriano  impetrasset  decanatum,  scripsit  cuidam  Canonico 

60  Tornacensi,  simihter  GaUo  et  theologo  et  verbis  mihi  amicissimo,  vt 
sumeret  de  pensione  mea  redditum  sex  mensium,  scripsitque  pen- 
sionario  meo,  qui  soluebat,  me  hoc  ipsi  concessisse.  Hac  peccunia 
erat  decanatus  euincendus  nonnihil,  vt  solet,  htigiosus.  Pensionarius, 
vir  probus,  quo  se  hberaret,  misit  ad  me  epistolam  Barbirn  ipsius 

65  manu  scriptam.  Ego  re  cognita  expostulo  cum  Barbirio  Romae  tum 
agente  (nam  erat  Adriano  ab  epistoHs) ;  is  respondit  hoc  ipso  inscio 
factum,  et  hanc  epistolam  misi  pensionario,  vt  perspiceret  fidem 
theologicam.  Nec  tamen  erubescit.  Vbi  redut  in  patriam,  semel 
atque  iterum  soluit,  mox  cepit  tergiuersari  miris  technis,  sed  blandis. 

70  Dixisses  esse  pragmaticum,  non  theologum.  Pensionarius  meus,  qui 
prebendam  possidet,  excusauit  se  mihi  htteris  significans  Barbirium 
sibi  debere  ex  mutuo  quadringentos  florenos,  et  cum  eo  pactum,  vt 
tantisper  pensio  mihi  negaretur,  donec  esset  ipsi  solutum.  Nihil, 
inquit,  sperabam  ab  eo,  nam  debet  et  alus  multis.   Quod  si  vis  agere 

75  iure,  mecum  non  potes,  cum  iUo  agendum  est.  Tandem,  quum 
Protheus  ille  se  vertisset  in  omnes  formas,  postremis  htteris  respondit 
se  donasse  quamdiu  potuit,  nunc  non  posse  amphus.  Et  interim 
accipit  de  mea  pecunia  quotannis  centum  triginta  florenos,  me 
suauiter  deridens,  nam  Instrumentum  pensionis  nunquam  vidi,  toto 

80  pectore  fidens  tah  amico,  et  visus  est  ex  animo  amare.    Nunc,  vt 

opinor  mutauit  Instrumentum  et  se  totum  Mammonae  consecrauit. 

Ex  Angha  quid  mihi  sperandum  sit,  nescio.  Nouus  Archiepiscopus 

bene  promisit,  ac  misit  pensionis  partem  sua  sponte.   Sed  audio  ilhc 

nouari  rehgionem,  et  per  Germaniam  totam  circumfertur  rumor 

45.  Miaskowski:  possent  MSS. 


44.  Franciscani]  See  Ep.  2955.  ign.  61-2.   pensionario    meo]   John    de 

47.  Comes]    Anthony    of   Lalaing,  Hondt,  see  Ep.  751  introd. 

lord  of  Montigny;  see  Ep.  2906.  73^.  65.  expostulo]   ?  Ep.  1470. 

56.  intercepit]  See  Epp.  565.  I2n,  67.  misi]  See  Ep.  1471.  5-6. 

2404.  8n.  79.  deridens]  Cf.  Epp.  2793.  9-1 1, 

58.  Romae]  See  Epp.   1458,  1470,  2896.  9-1 1,  2965.  15. 

2404.  2i-2n.  82.  Nouus    Archiepiscopus]    Cran- 

59-60.  Canonico  Tornacensi]  J.  de  mer,  see  Ep.  2761.  22n. 
Molendino. 


2961]  TO  JUSTUS  DECIUS  33 

Regem  Anglie  confossum  a  filio  Ducis  Borghangamiae,  cui  Rex  am-  85 
putarat  caput.  Sed  eum  rumorem  suspicor  esse  confictum,  quem- 
admodum  et  de  morte  Pontificis.  Illud  nimis  verum  est  tres  totius 
Angliae  doctissimos  et  optimos  viros  iam  pridem  esse  in  carcere, 
loannem  Stochleum,  Episcopum  Londoniensem,  loannem  Fischer, 
Episcopum  RofiFensem,  et  Thomam  Morum,  prius  Regni  Cancella-  90 
rium.  Misi  vnum  e  famuHs  ante  paucos  dies,  qui  ex  Angha  certa  refe- 
rat,  quem  tamen  arbitror  non  aditurum  Angham,  si  verus  est  rumor 
de  Rege  confosso. 

VdaMcus,  Dux  Virtenbergensis,  magnum  terrorem  incussit  Ger- 
maniae,  verum  ea  tempestas  opinione  celerius  conquieuit.  Habet  95 
quod  voluit,  permissu  Cesaris  et  Ferdinandi.  Sectarum  negocium 
indies  serpit  latius.  Auguste  Vindehcorum  vtriusque  senatus  authori- 
tate  indictum  silentium  est  omnibus  concionatoribus  cathoUcis: 
constituti  ZuiagUani  in  ecclesiis  senatui  subditis :  sublata  est  missa  et 
omnes  ceremoniae.  In  ecclesiis  tribus  coUegiatis  et  monasteriis  per-  100 
mittuntur  adhuc,  excepta  concione  et  sonitu  campanarum.  Ita 
clerus  migrat  cum  multis  opulentissimis  ciuibus.  Episcopus,  vir  mihi 
amicissimus,  subduxit  sese,  nunquam,  vt  putant,  rediturus.  Zuin- 
gUani  et  Luterani  nunc  fingunt  concordiam  de  Sacramento  Eucha- 
ristiae,  quo  sint  tutiores.  105 

In  Germania  inferiore  non  aUter  inundarunt  Anabaptiste  quam 
oUm  in  Aegiptum  ranae  et  locuste.  Obruissent  totam  regionem,  ni 
vigUanter  fuisset  occursum.  Quadraginta  naues  intercepte,  multi 
decoUati,  quidam  exusti,  aUquot  in  mare  demersi,  genus  hominum 
mortideuotum.  Monasterium,  VestphaUemetropoUs,adhuc  obsidione  no 
cingitur.  Intus  Anabaptiste  regnant.  Quorum  poUtiam  intelUges  e 
scheda,  quam  ad  te  mitto. 

Erigit  caput  et  aUud  genus  hereticorum,  qui  Christum  asseuerant 
nihil  aUud  esse  quam  hominem,  Spiritum  Sanctum  nuUam  esse 
substantiam,  sed  tantum  pie  mentis  impetum.    Hoc  genus  videtur  115 


85.  filio]  Henry  Stafford  (1501-63),  102.  Episcopus]  Christopher  of  Sta- 

ist  Baron  Stafford,  son  of  Edward  dion. 

Stafford    (1478-1521),    ^rd    duke    of  io8.  Quadraginta  naues]  See  Epp. 

Buckingham.    The  rumour  was  false.  2956—7. 

Despite  the  execution  of  his  father  112.  scheda]  Vighus  in  a  letter  (Ep. 

Henry  Stafford  subsequently  enjoyed  2957)  dated  12  Aug.  1534  had  given 

the  favoiu"  of  Henry  viii,  of  the  Pro-  some    account    of    the    Anabaptist 

tector    Somerset,    of    Mary,    and    of  troubles.    But  the  scheda  here  men- 

EUzabeth.  tioned  can  hardly  be  an  extract  from 

87.  de   morte    Pontificis]    Clement  his  letter,  which  Erasmus  had  in  fact 

vn  was  taken  ill  at  the  beginning  of  notyetreceived,andwhere,thoughthe 

Jime  1534 ;  in  July  he  was  reported  Zwolle  battle  is  referred  to,  nothing  is 

dead ;   after   the  fluctuations    of  ill-  said  of  the  forty,  or  sixty,  ships  lost ; 

ness  he  died  25  Sept. ;  see  Pastor  x.  and  Ep.  2956  shows  that  Erasmushad 

322—6.  received  information  about  the  Ana- 

89.  Londoniensem]  Erasmus  seems  baptists  in  July,  or  earlier.  His  infor- 

to  be  passing  on  the  false  information  mantwas,prettycertainIy,Heresbach; 

given  him  in  Vives'  letter  of  10  May,  who  had  written  in  April  1534  (see 

Ep.  2932.    Cf.  Ep.  2965.  Ep.303iaintrod.);andwhohadaccess 

91.  vmmi  e  famuhs]  Clauthus;  see  to  the  official  dispatches  of  Schenck, 

Ep.  2955.  i3n.  the  victor  of  ZwoIIe  (see  Ep.  3031^. 

94.  Vdalricus]  For  the  troubles  in  300-2).    Or  his  informant  may  have 

Wiirtemberg  see  Ep.  2955.  30.  beenVlatten  (see  Ep.  3031.  222.) 

452.11  T. 


34  LETTERS  OF  ERASMUS  [1534 

e  Sorbonica  theologia  natum.  Prodigiosa  exordia:  qualis  futurus 
sit  exitus,  nescio.  Dominus,  cum  volet,  omnia  vertet  in  bonum 
finem. 

Scis,  opinor,  Bedam,  qui  in  me  scripsit,  iam  diu  esse  in  tetenimo 

120  carcere,  eoque,  vt  putant,  perpetuo,  ob  nescio  quae  dicta  scriptaque 
Regem  et  huius  sororem  laedentia.  Post  hunc  et  alter  ductus  est  in 
carcerem,  sed  honestiorem.  Nomen  est  Nicolaus  Clerici,  an  sit 
Hberatus,  nescio.  Gerardus  Ruffus,  quem  Sorbonici  iactarant  haere- 
ticum  et  Luteranum,  iudicum  sententiis  Hberatus  est  et  insuper 

125  episcopatu  donatus.  Si  nihil  tribuis  erronibus,  laudo  prudentiam, 
nam  quotidie  audio  et  disco  ex  Utteris,  quibus  artibus  imponant 
amicis.  Hermannus  Buschius,  ne  nutu  quidem  aut  fronte  a  me  laesus, 
sed  multis  officiis  adiutus,  simul  vt  reliquit  Basileam,  Heidelbergae 
tanta  virulentia  debachatus  est  in  me,  quasi  matrem  ipsius  et  auiam 

130  ferro  necassem.  Scripsit  Ubrum  furiosum,  quem  recitat  symmistis. 
Idem  fecit  in  Hessia,  quum  Heideberga  cogeretur  cedere  ob  linguam 
seditiosam.  Quum  Hessis  quoque  esset  intoUerabilis,  commigrauit 
Monasterium.  Vbi  nunc  agat,  nescio.  Augustinus  Eugubinus  pro 
amica  admonitione  emisit  virulentam  epistolam  ac  plane  mona- 

135  chalem,  manifestis  mendaciis  vbique  refertam.  Nicolaus  Herborn 
Franciscanus,  Comissarius  Cismontanus  (audis  magnam  dignitatem), 
emisit  Sermones  Quadragesimales,  insulsissimum  opus,  non  ob  aUud, 
nisi  vt  stoUda  quaedam  conuitia  in  me  aspergeret.  Cui  fortasse 
epistola  sum  responsurus,  si  totum  opus  naneisci  potero.   Praetereo 

140  multa  minuta. 

Ad  haec  tam  multa  perferenda  non  mediocri  philosophia  est  opus, 
presertim  cum  scribenti  Ubros  opus  sit  non  tantum  animo  vacuo, 
verumetiam  alacritate  mentis.  Sed  ego  ineptus,  qui  te  his  obtundo 
quaerimoniis.    Epistola  R.  D.  Cracouien.,  elegans,  sana,  diserta  et 

145  amica,  fuit  mLhi  magno  solatio.  Respondere  omnibus  non  vacat, 
animum  certe  gratum  gero,  et  adest  voluntas  ad  omne  parata  ob- 
sequium,  si  quid  imperet.  Antonino  scribam.  R.  D.  Critium  meo 
nomine  salutabis  reuerenter.  D.  loannem  Lascanum  vnice  diUgo, 
idque  ipsius  merito :  cui  nihil  est,  quod  scribam  noui,  nam  postremis 

150  iUius  Utteris  respondi. 

Saluta  clariss.  virum  Seuerinum  Bonerum,  cuius  fiUus  iam  agit 


119.  Bedam]  Beda  had  beenexiled  123.  Ruffus]  See  Ep.  1407.  9211. 

in  May   1533  in  connexion  with  his  127.  Bnschius]  See  Ep.  830  introd. 

attacks  on  the  Miroir  of  Margaret  of  He   had    died    in   April    (Ep.    2957). 

Navarre,  see  Ep.  2851.  45^.    At  the  Erasmus  mentions  his  death  in  Ep. 

time  of  the  present  letter  he  would  2976 ;   when   the  present   letter  was 

seem  to  have  been  in  Paris,  where  we  written  he  cannot  have  received  Ep. 

find  him  still  imprisoned  in  June  1535  2957. 

(Ep.  3029.  94-6).   From  Ep.  3029  we  133.  Eugubinus]  See  Ep.  2465  in- 

learn  that  he  made  the  emenda  hono-  trod. 

rahilis  in  the  parvis  of  Xotre  Dame  144.  Epistola]  The  most  recent  let- 

(28   Feb.    1535).    He  was,   however,  ter  extant  from  Tomiczki  is  Ep.  2861 

retained  in  prison,  being  finally  per-  of  Aug.  1533. 

mitted  to  retire  to  Mont-St.-Michel,  147.  Antonino]SeeEp.  i6o2introd. 

where  he  died.  149-50.  postremis  .  .  .  htteris]  Pro- 

122.  Nicolaus  Clerici]  He  had  sup-  bably    Ep.     2862,    which    Erasmus 

ported  Beda's  attacks  on  Erasmus;  answered   in   March    1534   with   Ep. 

see  Ep.  2043  introd.  291 1. 


2961]  TO  JUSTUS  DECrUS  35 

Bononiae  cum  Anselmo,  qui  minitatur  se  huc  rediturum  lustrata 
Brabantia.  De  munere  silentium,  nec  ego  sum  solicitus.  Ego  ista 
externa  iam  dudum  vt  aliena  intueor,  quippe  mox  relicturus.  loannes 
Campensis  agit  apud  Aleandrum  Venecie.  Multi  libelli  prouolant  a  155 
diuersis  conscripti,  non  omnino  contemnendi,  ne  typographi  fame 
pereant. 

Est  quidam  Georgius  Logus  Silesius,  qui  sibi  videtur  poeta  et 
Ciceronianus :  is  scripsit  in  Ciceronianum  meum,  sed  insulsissime. 
Libellus  nondum  excusus  est,  sed  Romae  diu  voUtauit  per  manus  160 
hominum,  nunc  etiam  Papie.   Vellem  excusum  esse:  cui  tamen  non 
sum  responsurus. 

Habes  epistolam  verbosam,  sed  cum  amico  candidissimo  libenter 
fabulor.  Vale. 

Dat.  Friburgi  Brisgoie  xi.  Calen.  Septembris.  Mo  Do  xxxiiij.  165 

Erasmus  Roterodamus  mea  manu. 


2962.     From  Viglius  Zuichemus. 

Van  Heussen  iv.  116.  (j8).  Duhnen. 

Brussels  MS.  II.  1040',  f.  86  (8).  22  August  1534. 

[For  the  sources  see  Ep.  2101  introd.  Hoynck  printed  II.  6-15  in  his  notes 
to  Vita  Viglii,  Hojmck  I.  i.  108-9  (y)-] 

EPISTOLA  ERASMO  B.OTERODAMO. 

CvM  rursus,  Erasme  doctissime,  scribendi  ad  te  opportunitatem 
nactus  essem,  omnino  eam  negHgere  nolui,  etsi  in  prioribus  Utteris 
argumentum  pene  omne  consumptum  mihi  esset:  quibus  ad  te  et 
de  mea  conditione  et  de  Anabaptistico  isthoc  bello  copiose  scripsi. 
Euentus  vero  adhuc  deajv  iv  yovvaoL  Ketrat.  5 

Humanae  certe  vires  parum  hactenus  profecerunt.  Extremam 
porro  aleam  hisce  diebus  iacere,  Monasteriumque,  cunctarum  hae- 
reseon  sentinam,  omni  vi  oppugnare  principes  nostri  constituerunt. 
Quod  si  victi  fuerint  Anabaptistae,  erit  nobis  nonnulla  tranquUh- 
tatis  spes ;  victoriam  enim  vulgus  sequetur.  Et  quanquam  agrestium,  10 
qui  hic  duram  seruiunt  seruitutem,  et  plebis  passim  animi  ad  pileum 
respiciunt,  praesentis  tamen  belH  calamitate  valde  mihi  •(videntur) 
attriti,  victoriaque  perculsi  quietem  et  pacem,  vti  putamus,  non 
illubenter  amplectentur.  Sin  superiores  euaserint,  pene  de  tota  in- 
feriore  Germania  actum  erit.  15 

Haec  etsi  ahis  quoque  Hteris  a  me  perscripta  sunt,  nunc  tamen 
repetere  malui  quam  silere ;  quo  faciHus  intermissi  ahquamdiu  officii 

2962.  5.  S:  deov  ^.         6.  certe/38:  om.  y.         10.  j8S:  sequitiu' y.  11.  ser- 

uiunt  |3S:  om.  y.  12.  videntur  addidimus.  16.  j3:  praescripta  8. 


2961.  153.  DemvmereJTheTerence,  2962.    2.  prioribus      litteris]      Ep. 

dedicated  to  Boner's  sons,  reached  the  2957. 

father    only    after    long    delay;    the  5.  ^eoiv]  Cf.  Hom.  Od.  i.  267. 

anxiously  awaited  reward  (two  gold  16.  aliis  . .  .  hteris]  Except  Ep.  2957 

eicones)  was  dispatched  on  12  April  of  12  Aug.  there  is  no  other  extant 

1535  (see  Ep.  3010).  letter  from  Viglius  in  1534. 

158.  Logus]  See  Ep.  2906.  i^n. 


36  LETTERS  OF  ERASMUS  [1534 

mei  veniam  a  te  impetrem.   Deinceps  certe  non  committam  vt  mihi 
silentii  culpam  deprecari  sit  necesse,  modo  tu  literas  meas  solita 
20  dignaberis  beneuolentia.   Vale,  et  Vigliura  inter  clientes  tui  amantis- 
siraos  obseruantissimosque  connumerare  perge. 
Dulmaniae  in  Westphalia  22.  Augusti.  1534. 


2963.     To  Damian  a  Goes. 

Vita  Erasmi  p.  123.  (Freiburg.) 

O^  p.  264:  Lond.  XXX.  66:  LB.  1271.  25  August  <I534>. 

[The  year-date  can  be  assigned  from  Damian  a  Goes'  journey.] 

EEASMVS  EOTERODAMVS  NOBHJ  VmO  D.  DAMIANO 
A  GOES  LVSITANO  S.  P. 

DoLEO  tibi  istud  iter  parum  ex  animi  sententia  succedere.  Tua 
causa  nihil  non  alacriter  facturus  est  Erasmus.  Scio,  quid  tibi 
debeam.  Si  tuus  Matthaeus  caret  contagiosa  scabie  Gallica,  a  qua 
ego  semper  non  secus  atque  a  morte  abhorrui,  tota  haec  domus  iUi 

5  seruiet :  sin  secus,  nec  illi  expedierit  hic  esse,  nisi  haberet  famulum 
proprium.  Mehus  fuerit,  vt  donec  conualescat  sit  apud  chirurgum. 
Non  sinam  illum  egere  pecunia.  Vtcunque  fuerit,  dabitur  opera  vt 
bene  curetur. 

Has  duas  epistolas  ad  me  misit  Thomas  Blaurerus,  quem  salutabis 

10  Constantiae,  si  illuc  appuleris.  Est  vir  probus,  et  vnus  e  senatu. 
Quod  literae  diu  haeserunt  in  itinere,  in  causa  fuit  is  cui  Melanchthon 
eas  commisit.  Ad  me  venerunt  22  die  Augusti,  quum  tu  quatriduo 
ante  discessisses.  VoHtarunt  per  manus  multorum  fortassis  resi- 
gnatae,  vt  fit.   Mihi  redditae  sunt  per  publicum  nuncium  Schapphu- 

15  siensem.   De  domo  paranda  Patauii,  nemo  tibi  mehus  consulet  quam 

Anselraus  Ephorinus,  et  fortassis  non  grauabitur  tecum  ire  Patauium. 

Bononiae  roga,  num  viuat  Paulus  Bombasius.    Consultissimum 

est,  vt  de  sectis  neque  bene  neque  male  loquaris,  quasi  ista  non  cures 

neque  intelligas.   Variae  sunt  horainum  simulationes.   Nec  multum 

20  erit  in  rem  tuam,  si  crebrae  epistolae  inter  Melanchthonem  aut 
Grjmeum  et  te  commeent.  Bene  vale  patrone  et  amice  incompara- 
bilis. 

Postridie  Bartholomaei. 

2963.  6.  sit  02;  si  O^.  14.  per  O^:  pro  OK 


296.3.  3.  Matthaeus]  He  would  seem  9.  epistolas]  Not  extant.    One  of 

to    have    been   one   of  two    'famuH'  them    was    from    Melanchthon,    Ep. 

whom    Damian    had    with    him    in  2970,  the  other  from  a  person  spoken 

Freiburg.    He  began  the  journey  to  of  as  Melanchthon's  'hospes'. 

Italy  with  Damian  but,  falHng  ill  at  Blaurerus]  See  Ep.  1396  introd. 

Baden  in  the  Aargau,  was  sent  back  17.  Bombasius]  See  Ep.  2665.  djn. 

to  Freiburg,  see  Ep.  2970.   He  woukl  On  19  May  1535  Erasmus  wrote  to  de 

appear    subsequently    to    have    been  Pins  sending  the  news  of  Bombasius* 

employed    by   Erasmus   to   carry   to  death  in  1527,  Ep.  3018.  2-3;  but  he 

Portugal    letters    for    Resende    and  had  not  got  the  news  from  Damian. 
Jorghe  Coelho ;  see  Ep.  3043. 


2964]  37 

2964.     From  Baptista  Egnatius. 

Poemata  et  Epistolae  Georgii  Sabini,  1544,  Venice. 

f°.  V^.  29  August  1534. 

LB.  1272. 

[A  letter  of  introduction  for  George  Sabinus,  printed  by  him  in  his  Poemata 
et  Epistolae,  Strasbourg,  Crato  Myhus,  1544.  ^^P-  2970.  1 1-13  shows  that  it  was 
dehvei-ed  not  later  than  6  Oet.  1534.  But  the  other  two  letters  which  Sabiniis 
brought  from  Italy  are  dated  25   Feb.  and   i   March   1534  (Poemata,   1544, 

ff.   V3  VO.,  V5). 

Georgius  Sabinus  (Georg  Schuler),  1508-60,  was  the  son  of  Baldasar  Schuler 
of  Brandenburg.  Of  the  father  we  learn,  from  an  epitaph  written  for  him  by 
the  son,  that  he  was  one  of  the  principal  magistrates  of  his  city,  and  a  man  of 
some  wealth,  by  whose  generosity  the  son  was  permitted  to  educate  himself 
for  the  profession  of  poetry.  The  name  Sabinus  was  taken  from  Ovid  (Atti. 
2.  18.  27-34,  Pont.  4.  16.  13-16).  Ovid's  Sabinus  had  written  answers  to  six 
of  Ovid's  Epistulae  Heroidum.  What  purport  to  be  three  of  these  answers  are 
found  in  some  mss.  of  Ovid.  They  are  beheved  to  be  the  work  of  a  fifteenth- 
century  poet,  Angelus  Sabinus ;  and  must  have  been  known  to  Georgius 
Sabinus  (they  were  first  printed  in  1477,  and  had  been  reprinted  sev-eral  times 
before  1530).  The  adoption  of  the  name  Sabinus  is  the  subject  of  some  Greek 
verses  by  Camerarius  prefixed  to  Sabinus'  first  volume  of  verse,  Elegiae,  1530, 
Joseph  Clug,  Wittenberg.  Sabinus  was  educated  at  Wittenberg,  where  he 
came  under  the  influence  of  Melanchthon.  In  Melanchthon's  company  he 
attended  the  Diet  of  Augsburg;  and  in  the  Elegiae  of  1530  the  poems  are 
preceded  by  an  Epistola  Philip.  Melanch.  De  Conuentu  Augustano  (addressed 
to  John  Silberhorn).  In  1531  he  pubhshed  a  translation  of  Isocrates,  Oratio 
ad  Philippu7n  regem  Macedonum  de  concordia  domi  constituenda ;  in  1533  a 
translation  of  Lucian's  Eticotniwn  Demosthenis.  His  second  volume  of  verse, 
Caesares  Germanici  descripti,  was  printed  (probably  at  Wittenberg)  in  1532. 
In  1533  he  went  to  Italy,  where  he  attracted  the  favourable  notice  of  Bembo, 
returning  with  commendatory  letters  from  the  Cardinal,  as  well  as  with  a 
diploma  from  Aleander  appointing  liim  Poet  Laureate  and  promoting  him  to 
the  equestrian  order  with  the  title  of  Count  of  the  Lateran,  see  Al.  E.  i.  89. 
Before  setting  out  for  Italy  he  betrothed  himself  to  Melanchthon's  daughter 
Anna  (the  betrothal  is  referred  to  in  the  Hodoeporicon  Itineris  Italici  forming 
Book  ii  of  the  Elegies  in  the  Poemata  of  1544).  Anna's  charms  are  celebrated 
in  more  than  one  of  his  poems,  and  in  1536  he  married  her.  Eleg.  3.  7  of  the 
Poemata  is  written  to  Damian  a  Goes  unniediately  after  the  marriage.  The 
marriage  was  in  fact  an  unhappy  one;  though,  when  Anna  died  in  1547, 
Sabinus  wrote  an  aftectionate  epitaph  of  her  {Eleg.  6.  7):  four  years  later  he 
married  again.  In  1538  Joachim  11  of  Brandenburg  appointed  him  Professor 
of  Rhetorie  at  Frankfort  on  Oder.  In  1541  he  was  emiobled  by  Charles  v. 
In  1544  he  published  his  De  electione  et  Coronatione  Caroli  v  Historia,  with  an 
Ecloga  .  .  .  de  GaUo  (Francis  i)  ad  Ticinum  capto.  In  the  same  year  appeared 
the  volume  on  which  his  farne  rests,  the  Poemata  (Strasbourg,  Crato  Mylius), 
containing  all  his  previously  printed  verse,  together  with  two  new  books  of 
Elegies,  De  Nuptiis Inclyti Regis Poloniae  Sigismundi  Augusti  et Elissae  Caesaris 
Ferdinandi  filiae,  a  book  of  Epigrammata  and  Hendecasyllables,  and  an  appen- 
dix  of  Letters.  The  new  Elegies  contain  many  poems  addressed  to  Bembo  and 
other  great  personages.  Among  the  letters  is  the  present  letter.  The  book 
was  enlarged  and  reprinted  in  1558,  and  again  in  1563  (Ep.  2970  appeared 
for  the  first  time  in  the  edition  of  1558).  Coincidently  with  the  publication 
of  the  first  edition  of  the  Poemata  Sabinus  was  appointed  by  Albert  i  of  Prussia 
to  the  rectorship  of  the  newly  founded  i.miversity  of  Konigsberg.  The  later 
editions  of  the  Poemata  contain  many  poems  addressed  to  the  Konigsberg 
students.  But  in  1555  Sabinus,  having  become  involved  in  the  religious 
troubles  brought  about  in  Konigsberg  by  Osiander,  lost  the  favour  of  Albert  i 
and  retm-ned  to  his  old  professorship  in  Frankfort.  In  the  brief  Life  of  him, 
by  Eusebius  Menius,  prefixed  to  the  Poemata  of  1563,  notliing  is  said  of  these 
religious  troubles,  and  his  return  to  Frankfort  is  represented  as  a  matter  pre- 
arranged.  In  1552  he  published  at  Konigsberg  his  Vita  Hugonis  et  Theodorici 
Marchionum  Brandenhurgensium ;  of  which  there  is  a  copy  in  the  Brit.  Mus. 


38  LETTERS  OF  ERAS^IUS  [1534 

vriih  auiocraph  notes  by  Melanchthoii.  In  1555  his  commentary  on  the 
JWrt. .-"'•,.■-:•  V-"-5:-<  of  0'^'id  (Konigsberg  lectirreis)  ■was  printed  at  Wittenberg  imder 
tbe  tiile  F^^ibuJarum  Intfrprci^atio  Iradiia  m  academia  Regiomontana.  From 
P.f  >.x;;i  1544. 1'-"'.  T*.  it  would  appear  that  in  1533  he  had  issued  a  new  edition 
of  Huiien's  Gcrmania.   He  died  in  Frankfort  in  1560.] 

BAPnSTA  EGXATIVS  KRASMO  BOTEBODAMO  S.  P.  D. 

CvE  tibi  Sabinum  etiam  atque  etiam  eomjuendem  meis  hisce  literis, 
miiltae  plane  suBt  et  eaedem  honestissimae  caussae ;  vel  quia  omnes 
Germanici  sangninis  tacita  quadam  animi  inductione  diligo,  vel  quod 
iDe  praecipuo  quodam  amore  ac  religione  (quod  quidem  apud  me 
5  plurimum  valet)  te  colit,  vel  quod  ita  bonis  artibus  instructus 
bonisque  moribus  omatus  est  nvihi  visus  vt  enixe  hoc  ilH  petenti 
ne^are  non  potuerim.  Tu  vero  plane  feUx  ac  beatus.  quem  certatim 
sic  omnes  boni  ac  studiosi  viuentem  diligunt  etobseruant.  Hic  enim 
fructus  virtutis  eximius  atque  excellens  est.  vt  non  tam  mortuo  quam 

10  viuenti  homini  tantum  studium.  tantus  debeatur  amor:  nam  de  meo 
erga  te  amore,  deque  tuo  in  me  vicissim  aUquid  vberius  dicerem,  ni 
Sabini  sascepta  me  commendatio  prohiberet. 

In  hoc  igitur  itiuene,  nisi  me  mea  fallunt  praesagia.  multa  sunt 
qoae  ad  Hlum  amandum  excitare  quemuis  possint.    Primum  pudor 

15  egregius,  qm  mirifice  hanc  aetatem  commendat.  Accedit  deiade 
modestia,  quam  vultu,  quam  oratione  maxime  praeferi::  nam  de 
eximio  illius  literanmi  omnium  et  poeticae  inprimis  studio,  nihil 
amplius  dixero:  Aco>fu/co?  fiaprvs  ipse  esse  poteris,  vel  potius  'ATTt.K6s. 
Certe  in  hoc  sic  mihi  excellere  visus  est  vt.  cum  mtiltos  Germania 

20  tulerit  his  annis  huiusce  laudis  auidos.  illi  pene  omnes  eirare  velut 
vmbrae,  hic  veram  gloriam  asseqtii  posse  videatur.  Tu  igitur,  qui 
Germauis  tuis  prinoeps  hanc  literarum  fac«m  praetulisti,  tanto  suc- 
oerani  vt  omnia  ribi  polliceri  de  illis  posses.  nisi  alio  foehcia  transtu- 
K^ent  ingenia,  hanc  saltem  scintiHam  rehquam  ita  foue  vt  tuo 

25  excitata  atqne  animata  spiritu,  mtiltum  splendoris  plagae  huic  tuae 
afferat ;  vt  quando  tu  tantam  primus  excitasti  gloriam,  hoc  veluti 
akero  sectmdxmi  te  sydere  illustretur  et  emicet.  Bene  vale,  Erasme 
mi  amantissime. 

Veuetiis.  3  Cal.  Septembris.  Anno  M.D.xxxnn. 

2965.      TO    GUY   MORELLON. 
LiCHulon  MS.  Freiburg. 

Jortin  iL  415.  30  Augtist  1534. 

[An  ongmal  lett»,  autograph  thron^Mnit :  with  Ep.  1431,  in  the  possession 
of  the  Dutch  Refonned  chmch,  Austin  Friars,  London.  It  was  printed  by 
Jortin,  and,  in  1887,  hy  J.  H.  HesaBJB,  Eedegiae  Londino-Baiauaf  Archiuum  i ; 
Cor  the  coDBctioa  to  wfaich  iheae  letiers  belong  see  Ep.  1431  introd.  They 
gawippd  the  destracti<n  of  the  chnn^  in  the  Gennan  bombing-raid  of  16  Oct. 
1940.] 

S.  P.  Quimi  te  tantmn  amictim  habeam  in  Hispaniis,  miror  iam 
annis  aliquot  me  nuUis  admoneri  litteris  quid  isthic  agatur.  Si  quid 


29&L    iS.  naiijutos]  See  Adag.  1206,  his  'Attucos  (see  Adag.  725)  fjrom  the 

where  KraHnniB  cites  tbe  e^neaaiaa  Adagia. 

fixHn(Se.i^p.#Iaiii.  2.  13,  butsoggests  2965.  2.  litteris]    The    last    letter 

tfaat    tfae    true    reading    is    «mcumto;.  &om  MoriUon  which  has  sur\-ived  is 

Kgnatjnw  dearfy  deriveB  botfa  tfais  and  Ep.  20S3,  of  6  Jan.  1329. 


2965]  TO  GUY  MORILLON  39 

Erasrnus  agat  nosse  cupis,  mihi  grauis  ac  pene  assidua  lucta  est  cum 
senecta  atquo  eius  comitibus  podagra  et  chiragra,  vel  holagra  potius, 
cum  calculo  rarior  ac  leuior.  Debemus  Cesaris  coramoditati  quod  5 
pacem  habot  Gormania,  qui  maluerit  pacem  iniquam  quam  bellum 
aequum.  Sectarum  negotium  adhuc  sorpit,  inundaturum  ahquando, 
ni  cohibeatur.  Anabaptistae  non  aUter  inundarunt  Germaniam  in- 
feriorem  quam  olim  ranae  et  locustae  Aegyptum:  genus  hominum 
lyinphatum  ac  morti  deuotum.  Irrepserunt  sub  vmbra  pietatis,  sed  10 
exitus  erit  pubHcum  latrocinium ;  et  quod  prodigii  simile  ost,  quum 
doceant  absurda,  ne  dicam  aSuVara,  quum  prescribant  inamoena, 
tamen  populus  fatali  quodam  afllcctu,  seu  potius  maii  daemonis 
instinctu,  rapitur  in  eam  scctam. 

Petrus  Barbirius  nunc  plane  me  doridet  ox  alto.  Hactonus  miris  15 
coloribus  torgiuersatus,  taraon  professus  so  vollo  soluere,  proxirais 
litteris  scribit  se  donasse  quam  diu  potuit,  nunc  non  posso  ampHus. 
8uspicor  ilium  suo  coraraodo  mutasso  InHtrumontum.  Praoter  su- 
periora  debita  iam  vltra  quinquennium  singuhs  annis  accipit  de 
pecunia  mea  centum  ot  triginta  libras  francicas.  Quomodo  porten-  20 
tum  hoc  mihi  tractandum  sit  nondum  statui.  Pudet  cum  amico 
rixari. 

Viues  scribit  loannem  Vergairam  cum  fratre  Tobare  curaque  aliis 
nonnulHs  bene  doctis  osso  in  carcere.   Scitis,  opinor,  trois  viros  totius 
Angliae  doctissiraos  osso  in  carcore,  Episcopura  Roffensera,  Epi-  25 
scopura  Londonionsera  ot,  quo  nihil  vnquara  habui  araicius,  Thomam 
Morum.    Beno  valo. 

Datum  Friburgi  Brisgoiao  3.  Cal.  Sept.  1534. 

Erasraus  Rot.  mea  manu. 

Ornatiss.   viro  D.  Guidoni  Morillono,  Cesaris  ab  epistoHs.     In  30 
Hispaniis. 

2966.     From  Ambrose  Pelargus. 

Pelargus,  Bellaria  f».  I^.  Treves. 

I  Septennber  1534. 

AMB.  PELARGVS  ERASMO  ROTE.  S. 

Tredecim  abhinc  raensos  sunt,  Erasmo  amiciss.,  quod  nullas  ad 
te  dedi  literas:  cuius  quidem  rei  nulla  est  causa,  nisi  quod  incertus 
eram  Friburgi  haoreres,  an  (quod  rumor  sparsit)  Basileara  to  roce- 
peris.  Ego  Treuerim  non  totus  comraigraui  hactenus,  sod  hic  velut 
in  alio  versor  mundo.  Quanquam  Treueris  vrbs  est  venerandae  simul  5 


2965.     6.  pacem]    With   Philip   of  incorroct,  see  Ep.  2932.  3211.   Cf.  Ep. 

Hesse;  see  Ep.  2947;  cf.  Epp.  2917,  2961.  8911. 

2936-7.  2966.   r.  Tredecim  .  . .  rnenses]  The 

6-7.  maluerit .  .  .  aequum]  See  Cic.  last  extant  lettor  from  Polargus  to 

Epp.  Fam.  6.  6.  5 ;  cf.  Ep.  3032.  8in.  Erasmus  is  Ep.  2840,  dated   i  July 

15.  doridet]  Soo  Ep.  2961.  79^.  I533.  from  Froiburg.   Hince  that  date 

17.  littoris]  Not  oxtant.  ho  had  pubhshod  his  Opuscula,  which 

23.  scribit]  Ep.  2932.  3on.  containedcriticismof Erasmus(seeEp. 

Vergairam]  For  this  form  of  tho  2970.  23^).    It  is  to  bo  noted  that  his 

name  seo  Ep.  1431.  32n.  letter  makes  no  montion  of  this  book. 

26.  Londoniensom]  This  report  of  5.   in  aho  vorsor  mundo]  Soo  Epp. 

John  Stokesley'8  imprisonment  was  2465.  247^,  2513.  470-in. 


40  LETTERS  OF  ERASMUS  [1534 

et  admirandae  antiquitatis.  Magnopere  arridet  caelum,  quod  meo 
quidem  corpusculo  commodius  experior  quam  Friburgianum.  Vix 
vero  consequi  queam,  quantopere  placeat  huius  terrae  populus,  quo 
vix  est  alius  syncerior.   Spero  me,  si  'gratiore  compede'  vinctus  hic 

10  detinear,  fidelem  me  Christo  fore  avvepyov,  strenuamque  illi  naua- 
turum  operam.  Vrbs  montibus  pene  cingitur  e  proximo  imminenti- 
bus,  partim  cultis,  partim  nemorosis,  nec  vsquam  liber  aspectus  se 
aperit.  Non  est  hic  neque  Cereris  neque  Bacchi  maligna  prorsus 
copia.    Et  sunt  Mosellana  vina  longe  electissima,  nimirum  quae 

15  Rhenense  vinum  exaequent,  interim  etiam  superent.  Mosella  quidem 
praeter  lupos  et  percas  nihil  fere  piscium  laudatioris  generis  exhibet. 
At  macellum  carnes  ouillas,  bouUlas,  vituhnas,  veruecinas  denique 
et  suillas,  meo  quidem  palato  longe  gratissimas,  abunde  suppeditat. 
Terra  omnigeni  fructus  ferax  est.    Omnia  hic  plena  sunt  raporum, 

20  pisorum,  cucumerum,  cucurbitarum,  colocyntidarum,  cicerum.  Ego 
(vt  hoc  prouerbio  dicam)  cepas  non  tantum  edo,  sed  olfacio  quoque. 
Sed  huic  hominum  generi  in  primis  delitiis  sunt  fabae.  Id  obsonii 
genus  minimo  hic  emitur.  Eo  ventrem  vsque  ad  distentionem  ex- 
plent.    Aiunt  fabarum  vsum  valere  contra  omne  morborum  genus. 

25  Vnde  nec  medicis  hic  vllum  est  operaepretium.  Quinetiam  fabis 
volunt  nonnihil  inesse  numinis.  Nam  et  reges  fabis  deHgunt,  atque 
etiam  creant,  in  Ephiphaniis  domini.  IVIihi  certum  est  posthac 
Pythagoricam  viuere  vitam,  hoc  est  in  totum  abstinere  fabis. 
Tantum  enim  interea  temporis,  quod  hic  haereo,  fabarum  deuoraui, 

30  vt  periculum  sit,  totus  fabaceus  fiam. 

Est  hic  Academia  incelebris  quidem  illa,  sed  quae  haud  multo 
negotio  instaurari  possit.  Certe  Treuirorum  Princeps  impense  fauet 
rectioribus  studiis,  totusque  in  hoc  est  vt  Treuericum  studium  com- 
modum  instauret.   Quod  cum  sua  sponte  ac  nemine  incitante  faciat, 

35  quid  facturum  putas,  vbi  tu  currentem  (quod  aiunt)  extimulaueris  ? 
Rem  (mihi  crede)  feceris  multo  gratissimam  studiosis  omnibus. 
Nam  omnino  spes  quaedam  bona  aflfulget  hunc  Principis  conatum 
huic  nostrae  Academiae  bono  futurum  et  commodo.  Ei  per  te 
(tametsi  me  iamdudum  complecti  coepit)  commendatior  fieri  votis 

40  omnibus  expeto.  Id  vel  Laconica  aliqua  epistola  feceris.  Ei  nomen 
est  loanni.  Vir  est  HberaH  facie,  proceritate  plane  heroica,  comis  et 
alacris,  ingenio  acri,  moribus  placidis  ac  mansuetioribus.  Diceres 
alterum  esse  Solomonem,  tam  est  pacificus.  Nam  qua  est  animi 
inuicta  magnitudine,  non  facile  pro  re  nata  animum  deucit.    Vix 

45  consequi  queam  quam  modis  omnibus  (quae  iUius  est  prudentia) 

9.  gratiore     compede]     See     Hor.  Hist.  and  Antiq.  of  the  University  qf 

Carm.  1.  33.  14.  Oxford  ii.  136;  Athenae  Oxon.  iii.  480. 

21.  prouerbio]  Adag.  2138.  J.    Brand,    Observations   on   Popular 

26.  reges]  For  Epiphany  KLngs  see  Antiquities,  iJTJ,  pp.  199-207;  H.  E. 

E.   K.    Chambers,   Medieval  Stage  i.  Salter,    Begistrum   Annalium   Merto- 

260-1.  For  the  method  of  election,  nensium  (OHS.  Ixxvi),  pp.  xviii-xxi. 
see  A.  Gaste,  Drames  Liturgiques  de  la  32.  Prineeps]  The  archbishop  was 

Cathedrale    de    Rouen,    54    (cited    by  John  iii  of  Metzenhausen ;   see  Ep, 

Chambers):  In  vigiha  Epj^phaniae  ad  2968    Lntrod.     The    archbishop    was 

prandium  habeant   fratres  gastellos,  chancellor  of  the  University  of  Tr^ves, 

et  ponantur  faba  in  vno ;   et  frater  by  the  foundation  buU  of  the  uni- 

qui    inueniet    fabam    vocabitur    rex.  versity ;  see  RashdalP  ii.  269. 


For  other  kings  of  beans  see  A.  Wood,  35.  currentem]  See  .4cfa^.  146. 


d 


2966]  FROM  AMBROSE  PELARGUS  41 

reip.  commodis  prouideat,  quamque  mirifice  Spartam  (quod  dicitur) 
quam  nactus  est  exornet.  Nam  ditionem,  quae  illi  dei  voluntate 
obtigit,  splendidiorem  semper  reddit  et  locupletiorem.  Arces  supe- 
riorum  incuria  neglectas  reficit,  ac  structuris  magnifice  exornat. 

Caeterum  et  hoc  magnopere  optarim,  Erasme  amabiliss.,  vt  sacra  50 
Biblia  Septuaginta  interpretum  quae  nescio  quis  omnium  infelicissime 
vertit,  latinitate  donares.    Tametsi  hic  scio  quid  responsurus  sis: 
decretum  scilicet  tibi  esse  post  molestiarum  Ihada  rudem  accipere. 
Scio,  scio,  Erasme  doctiss.,  te  iampridem  emeruisse  rudem.    Verum 
non  hac  prius  donabere  quam  supremam  manum  sancto  huic  operi  55 
imposueris.    Tantisper  enim  te  extimulauero,  atque  etiam  vrgebo, 
dum  quod  sacrarum  amatores  hterarum  omnes  desiderant  efi^eceris. 
Multum  te  amant  docti,  quos  quidem  hic  mihi  videre  contigit  omnes. 
In  primis  vero  Simon  medicus,  vir  singulari  eruditione  et  humani- 
tate,  cuius  cognomen  in  praesentia  quidem  non  succurrit.    Is  cum  60 
tui  sit  amantissimus,  mihi  quoque  collectissima  amicitia  et  famihari- 
tate  coniunctus  est.  Vale,  ac  bene  vale,  Erasme  desideratiss.,  et  hoc 
vnice  cura  vt,  si  mihi  reuolare  Friburgum  forte  non  detur,  hterae 
tuae  huc  aduolent.    Berum  et  Glareanum  communes  amicos  verbis 
meis  salutabis.  Virgunculas  item  fidei  meae  ohm  concreditas,  pauper-  65 
culas  quidem  eas,  sed  Deo  longe  gratissimas,  tuis  iuua  beneficiis. 
Scio  nihil  periturum  tibi,  quod  in  illas  collocaueris.    Vale  iterum. 

Treueris  1534.    Calendis  Septemb. 

2967.     From  Boniface  Amerbach. 

Basle  MS.  C.  VI^.  73.  432  v».  Basle. 

16  September  1534. 

[An  autograph  MS.,  folded  as  a  letter,  but  apparently  not  sent.  The  left- 
hand  margin  is  cut.] 

LiTERAS  hisce  inclusas,  clarissime  Erasme,  Grynaeus  mihi  ad  te 
/mitte>ndas  commendauit :  quas  ex  Galha  communi  cum  suis  tunica 
inclusas  se  /accep>isse  dicit.  Cupio  te  quam  optime  et  quam  rectis- 
sime  valere,  domine  et  patrone  mi  in/comp>arabihs. 

Basileae  xvi.  Cal.  Octobr.  Anno  1534.  praepropere.  5 

Accepi  htteras  nuper  ab  Alciato  in  quibus  tibi  omnibus  modis  com- 
mendari  cupit,  ahud  illic  noui  nihil  esse  aduciens  nisi  quod  Hispani 
mihtes  a  Coronae  confecto  beUo  Turcico  /ad>  Mediolanenses  reuersi 

2966.  46.  Spartam]  See  .4f/a<7.  1401.  6.  htteras]  Perhaps  one  of  the  two 
5 1 .  nescio  quis]  Pelargus  is  thinking       letters   answered   by   a   draft    letter, 

of the  interhnear 'interpretatio  Latina'  dated   19  Aug.    1534,  from  Boniface 

which  accompanies  the  text  of  the  to  Alciati  preserved  in  Basle  MS.  C. 

Septuagint    in    the     Complutensian  VI^.  73.  211. 

Polyglot — one    of    the    persons    re-  8.  Coronae]    Coron,    on    the    SW. 

sponsible  for  it  was  pretty  certainly  promontory  of  the  Peloponnese.    The 

Stvmica.  place  was  taken  by  the  Imperial  fleet 

59.  Simon]  Not  known  to  us.  imder  Doria  on   12   Sept.    1532.    On 

65.  Virgunculas]  Pelarg\xs  was  per-  2   Aug.   in  the  year  following  Doria 

haps  chaplain  of  some  local  nunnery.  defeated    the    Turks    here.     But    on 

2967.  I.  hteras]  Not  extant ;  con-  i  April  1534  the  town  was  finaUy 
ceivably  aletter  fromCarinus:  inEpp.  abandoned  to  the  Turks.  (See  R.  B. 
2779-  36-47»  2788.  17-32  there  is  men-  Merriman,  Rise  of  the  Spanish  Empire 
tionof  aletterfromCarinustoErasmus  pp.  298-300.) 

enclosed  in  a  letter  to  Grynaeus. 


42  LETTERS  OF  ERASMUS  [1534 

sint,  ceu  ad  altores  suos,  et  quod  Cardinalis  Medices  abiecto  /galer>o 
10  rem  non  nouam,  vt  iureconsulti  loquntur,  adgressus  sit,  ducta  in 
vxorem  Camer/inensis)  duce  vidua. 


2968.     To  JoHN  op  Metzenhausen. 

Pelargus,  Bellaria  fo.  I^  v^.  Freibvirg. 

27  September  1534. 

[The  letter  was  printed  by  Pelargus  at  the  end  of  his  Bellaria,  and  he  says 
of  it  in  his  preface:  'His  vnam  illam  addo,  ad  Treuirorum  Principem  missam, 
quam  nos  descriptam  accepimus'.  It  would  seem  to  be  the  letter  asked  for 
in  Ep.  2966.  40 ;  in  writing  it  Erasmus  took  the  opportimity  of  recommending 
Conrad  Nyder,  for  whom  see  Ep.  2984  introd. 

John  III,  archbishop  and  elector  of  Treves,  was  born  in  1492,  the  son  of 
Henry  von  Metzenhausen  and  Margaret  Boos  von  Waldeck.  Brought  up  in 
the  house  of  the  Prince  Palatine  Frederick,  he  received  rapid  preferment  in 
the  cathedral  of  Tr6ves,  and  in  1531  became  archbishop.  His  relations  with 
the  people  of  Treves  seem  to  have  been  generally  unfriendly.  In  1534-5  he 
was  active  in  assisting  the  suppression  of  the  Miinster  Anabaptists.  On  22  July 
1540  he  died  at  Schloss  Thanstein,  while  attending  the  Diet  of  Hagenau.  See 
ADB.  xiv.  423.] 

BEVERBNDISSIMO  IN  CHIIISTO  PATRI  EIDEMQVE  CLARISSIMO 

PRINCIPI  AC  DOMINO,  DOMINO  lOANNI  TREVIRORVM 

ARCHIEPISCOPO,  SACRI  ROMANI  IMPERII  ELECTORI,  ET  PER 

GALLIAS  ARCHICANCELLARIO  DIGNISSIMO,  DOMINO 

OBSERVANDISSIMO  S.  P. 

Si  parum  humanum  videtur  quod  ignotus  R.  Celsitudinem  tuam 
meis  appello  literis,  scito  hanc  humanitatem  ab  humanitatis  studio 
profectum  esse.  Hic  medicus  Conradus  Nyder  Eppingensis  opus 
habet  tuo  fauore.  Confluentiae  radices  egit,  vxore  ducta,  creatisque 
5  liberis.  Ibidem  quatuor  annis  haud  inglorium  egit  medicum.  Verum 
aemulorum  studio  ab  eo  munere  depulsus,  non  ob  ahud  nisi  quod 
Doctoris  titulum  nondum  esset  assequutus,  quem  nunc  defert  ex 
Itaha.  Mihi  antehac  fuit  incognitus,  ipso  tamen  vultu  praefert 
hominem  modestum,  probum  et  candidum.    De  doctrina,  hteris 

10  testantur  abunde  duo  medici,  Manardus  huius  aetatis  facile  doctis- 
simus,  et  Ansehnus  Ephorinus.  Audio  te  miro  candore  fouere  viros 
eruditione  et  probitate  commendabiles,  inter  quos  Ambrosium 
nostrum  Pelargum  esse  gaudeo,  quibus  si  hunc  adiunxeris,  nihil 
noui,  sed  tuo  more  feceris.   Vnum  hoc  petit,  vt  si  Confluentiae  locus 

15  vacet  medico  stipendiario,  reponatur  in  locum  pristinum.  Salarium 
exfle  est,  nempe  sexaginta  florenorum,  quo  tamen  ille  contentus  erit. 
Mihi  si  quid  imperabit  tua  subhmitas  experietur  mancipium  ad 


2967.   9.  Cardinalis]   Ippolyto   de'  1527.    In  Oct.  1534  Caterina  in  fact 

Medici.   He  wished  to  resign  his  cardi-  brought   about   a   marriage   between 

nalate  at  this  time  in  order  to  expel  her  daughter,  the  duchess  Julia,  and 

Alessandro  de'  Medici  from  Florence  Guidobaldo  della  Rovere,  prince   of 

(Pastor  X.  326—7).    The  widow  of  the  Urbino ;  affecting  thereby  the  union 

duke  of  Camerino,  whom  he  is  here  of  Camerino  and  Urbino,  which  the 

credited  with  the  intention  of  marry-  Pope  regarded  as  a  threat  to  the  papal 

ing,wasCatermaCibo,whosehusband,  states  (Pastor  xi.  304-9). 
Giovanni  Maria  Varano,  had  died  in 


2968]  TO  JOHN  OF  METZENHAUSEN  43 

omnia  obsequia  accinctissimum.    Eam  precor  vt  Dominus  sospitet 
ac  prosperet  in  omnibus. 

Datum  Friburgi  Brisgoiae  5.  Calendas  Octobris.  1534. 

Erasmus  Rot.  mea  manu  chiragrica. 


29692976    From  John  de  Pins. 

Nimes  MS.  215,  f.  167.  (Toulouse.) 

<c.  Oct.  i534-> 

[An  approximate  date,  allowing  a  month  to  six  weeks  for  the  post  from 
Toulouse,  is  given  by  Ep.  2976,  the  last  paragraph  of  which  appears  to  answer 
de  Pins'  letter  and  suggests  that  Erasmus'  answer  was  written  while  de  Pins' 
messenger  waited.  For  the  ms.  of  Josephus  see  Ep.  2569  introd.,  and  for  the 
MS.  from  which  this  letter  is  printed  see  Ep.  2628  introd.] 

ERASMO  ROTERODAMO. 

Legitavi  nuper  suauiss.  literas  &c^.  losephum  meum,  quem 
proximis  annis  tuo  rogatu  Frobenio  misi  veHm  ad  me  remittendum 
cures,  si  ille  satis  commode  vsus  fuerit.  Sin  minus,  expectabo  ipse 
in  tuam  gratiam  tantisper,  vel  quantocumque  meo  incommodo,  dum 
ille  suum  commodum  faciat.    Vale. 

Tui  honoris  semper  et  nominis  cupidissimus  et  amantissimus. 

Pinus,  Riuensis  episcopus. 


2970.     To  Philip  Melanchthon. 

Poemata  et  Epistolae  Georgii  Sabini  1558,  Freiburg. 

fo.  fs.  6  October  1534. 

LB.  1273. 

[The  letter,  wliich  was  written  as  an  introduction  for  G.  Sabinus,  is  pre- 
served  by  him  in  the  second  edition  of  his  Poemata  et  Epistolae,  Leipzig,  1558 
(but  not  in  the  first  edition,  nor  is  it  printed  in  ME.).  Ahnost  certainly  it  is 
this  letter  (and  not  Ep.  1944)  which  is  referred  to  by  George  Helt,  when 
writing  to  Prince  George  of  Anhalt  early  in  1535:  'Dominus  Phihppus  mittit 
tue  gratie  hteras  manu  Erasmi  scriptas,  vt  et  tua  gratia  contempletur  etiam 
manvun  ilUus  grandis  natii  bonarum  hterarum  antistitis'  (GHE.  no.  131).] 

EEASMVS  ROTERODAMVS  PHILIPPO  MELANCHTHONI  S.  P.  D. 

LiTERAE  tuae  et  hospitis  tui  serius  ad  me  perlatae  sunt  incuria 
illius  cui  eas  commiseras.  Damianus  a  Goes  iam  quatriduo  hinc 
discesserat,  sed  paulo  post  ex  itinere  remisit  ad  nos  alterum  e  famulis 
qui  ceperat  aegrotare  Thermopoli  vna  cum  Sabaudo  deductore  con- 
ducto.  Per  hunc  mox  recurrentem  misi  Damiano  tuas  et  hospitis  5 
tui  Hteras.  Verum  hoc  vix  a  nobis  digresso  rediit  ipse  Damianus 
soUicitus  de  puero  suo :  cui  tradidi  tuas  ad  me  Hteras,  ex  quibus  rem 

2969.  I.  Legitaui  scripsimus:  Legit  mihi  MS.  2970.  i.  inexiTi&  scripsi- 

mus:  iniuria  Poemata. 


2969.  I.  hteras]  Not  extant  (hardly  sent  letters  both  to  Erasmus  and  to 
Ep.  2757).  Damian  or  only  to  the  latter. 

2970.  I.  tuae]  Not  extant.  3.  alterum]  Matthew ;  see  Ep.  2963. 
hospitis]  We  do  not  know  who  4.  Thermopoh]  Baden  in  the  Aar- 

this  was.    It  is  not  clear  whether  he  gau. 


44  LETTERS  OF  ERASMUS  [1534 

omnem  cognouit.   Rursus  a  nobis  digressus  Schafhusiae  per  dictum 
Sabaudum  accepit  literas  tuas ;  post  id  temporis  nihil  ab  eo  literarum 

10  aecepi,  nisi  quod  arbitror  Olum  iam  esse  in  Italia. 

Hunc  Georgium  Sabinum  literis  acurate  scriptis  adeo  praedicauit 
Baptista  Egnatius  vt  nunquam  antehac  vlla  de  re  scripserit  dili- 
gentius ;  et  profecto  iuuenis  prae  se  fert  eximias  et  morum  et  ingenii 
dotes,  vt  certa  spes  sit  illum  aliquando  praecipuum  Germaniae  decus 

15  futurum. 

De  Luthero  nunc  nihil  scribam,  nisi  mirari  me  quod  ad  instinctum 
Amsdorfl&i,  hominis,  vt  audio,  indocti  et  inepti,  sic  debacchatus  sit  in 
me:  eaque  obiecerit  quae,  etiamsi  nihil  respondissem,  tamen  ex  meis 
lucubrationibus  liquebat  esse  vanissima.    Non  deerant  mihi  aculei, 

20  nec  deerant  qui  me  instigarent  ad  acerrime  respondendum :  sed  ego 
id  malui,  quod  a  doctis  et  bonis  viris  probari  mereretur.  IUa  epistola 
non  nocuit  famae  meae:  quantum  ipsius  negotio  profuerit,  nescio. 
Ambrosius  Pelargus  scripsit  aduersus  Anabaptistas  librum,  in  quo 
subinde  perstringit  Lutherum,  ac  te  nommatim  satis  acriter,  ac  me 

25  nonnunquam,  sed  moderatius  ac  sine  nomine. 

Commentarios  tuos  in  Paulum  ter  emi:  vnum  codicem  misi  Epi- 
scopo  Augustano,  alterum  Sadoleto  Episcopo  Carpentoractensi, 
tertium  mihi  seruaui.  De  eo  quid  sentiam,  fortassis  alias  indicabo. 
Bene  vale. 

30      Friburgi  pridie  Nonas  Octo.  An.  M.D.xxxim. 

29712982    To  Jacopo  Sadoleto. 

Basle  MS.  AN.  III.  15.  62.  Freiburg. 

Q.  93.  31  October  1534. 

[The  MS.  is  a  single  sheet  in  the  hand  of  Cognatus,  folded,  sealed,  and 
addressed  to  Boniface  Amerbach.  From  Cognatus'  own  letter  to  Boniface  it 
would  appear  that  he  sent  the  original  of  Erasmus'  letter  to  Sadoleto  for 
transmission  to  Carpentras,  at  the  same  time  making  a  copy  of  it  for  Boniface's 
information.    Later  Cognatus  sent  to  Boniface  a  copy  of  Sadoleto's  answer.] 

EXEMPLAE,  EPISTOLAE  D.  ERASMI  AD  lAC.  SADOLETVIM  PRO 
DOMINO  BONIFACIO  AMERBACH. 

S.  P.  Tam  diutinum  silentium  tuum  varie  soHcitauit  animum 
meum.  Primum  subuerebar,  ne  in  conuentu  Massiliensi  nonnihil 
aduersae  valetudinis  contraxisses,  homo  vt  audio  parcissimi  victus, 
alioqui  et  ad  senium  vergente  corpore.  Pulsabat  interdum  animum 
5  meum  noimuUus  metus,  ne  qua  occasione  vetus  illa  tua  in  me 
beneuolentia  refrixisset.  Tametsi  suspitionem  hanc  vt  ipse  grauatim 


2970.    II.  Uteris]  Ep.  2964.  19.  Non  deerant]  The  reference  is 

17.  debacchatus    sit    in    me]    Me-  probably  to  Ferdinand  (see  Ep.  2921. 

lanchthon    wrote    to    Camerarius    on  i— ?)• 

II    March    1534:    'Noster    Arcesilas  23.  librum]  Pelargus' tracts  against 

renouat  certamen  cum  Erasmo,  quod  the  Anabaptists  were  printed  in  his 

mihi    sane   dolet:    yepovriKa   nddri   in  Opuscula,  Cologne,  1534. 

vtroque  me  sohcitant  .  .  .'  ME.  11 73;  26.  Commentarios]    For    Erasmus' 

and    he    wrote    to    Bucer    15    March  opinion  of  these  see  Ep.  2971. 

1534:  'Doleo  Lutherimi  renouare  cer-  297L   5.  metus]  For  Erasmus'  fear 

tamen  cum  Erasmo.    Sed  video  haec  that  his  criticism  had  offended  Sado- 

esse  plane  avayKoia  Ko/ca.'    ME.  1175.  leto  see  Ep.  2816  introd. 


2971]  TO  JACOPO  SADOLETO  45 

admittebam,  ita  Bonifacius  constanter  negabat  eam  herere  in  virum 
incredibili  candore  singularique  constantia. 

Exeutiebam  tamen  me  ipsum,  si  fors  imprudens  commeruissem 
vt  alius  in  me  esses  quam  ante  fueras.  Videbam  quam  esset  impu-  lo 
dens,  ab  Erasmo  admoneri  Sadoletum,  hoc  est,  a  sue,  quod  aiunt, 
Mineruam.  Verum  ad  hoc  audaciae  tua  me  perpuht  autoritas  vt, 
etiam  si  parum  dextre  fuissem  meo  functus  officio,  tamen  aequum 
erat  probare  obsequium,  et  in  meo  errato  tibi  ipsi  ignoscere.  Ad- 
monui  pro  meo  ingenio  simphciter,  nec,  vt  opinor,  procaciter,  qui  15 
totius  iudicu  mei  te  rursus  iudicem  fecerim.  Ad  haec,  etiam  si  quid 
ibi  famiharius  dictum  fuit,  aut  excidit  potius,  quam  decuit,  quoniam 
praeter  te  et  me  nuUus  mortahum  schedas  eas  vidit,  ne  Bonifacius 
quidem,  sperabam  tuam  aequitatem  perinde  habituram  ac  si  nihil 
scriptum  fuisset.   Qua  quidem  in  spe  sum  et  hodie.  20 

Miseram  Commentarios  Melanchthonis,  non  vt  iUos  imitareris  (nec 
enim  ahbi  magis  torquet  scripturam,  vtcumque  miram  professus 
simphcitatem),  sed  quum  illic  commemorantur  variae  multorum 
opiniones,  sciebam  tuam  prudentiam  ilhnc  excerpturam  quod  ad 
mentis  Pauhnae  faceret  cognitionem.  Sapiens  enim  quahcumque  25 
data  occasione  fit  sapientior,  vt  habent  Haebreorum  prouerbia. 

Interdum  veniebat  in  mentem,  quantum  valeant  malae  linguae, 
quibus  hoc  seculo  videmus  prodigiosam  esse  hcentiam.    Huiusmodi 
cogitationibus  me  torsit  hactenus  hterarum  tuarum  intermissio.   Ea 
molestia  si  me  leuare  dignaberis,  rem  feceris  vt  tua  dignam  humani-  30 
tate,  et  mihi  summopere  gratam.    Bene  vale. 

Apud  Fribiu-gum  Brisgoiae.  pridie  Cal.  Nouembris.  M.D.xxxmi. 

Eras.  Rot. 

S.  P.  Doininus  meus  milii  mandauit,  vt  has  tres  epistolas  ad  te 
mitterem,  vt  tu  eas,  vbi  primum  dabitur  certus  nuncius  ad  illos  quibus  35 
inscriptae  sunt,  transmittas.  Nouarmn  enim  rermn  quod  nunc  ad  te 
scriberem,  nil  habui  ahud  quam  quod  CardinaHs  Fernesius,  cui  nomen 
Paulo  Tertio,  XII  Octobris  Romae  in  summimi  Pontificem  est  electus. 
Diciti-ir  esse  nobihs,  doctus  et  doctorum  hominimi  amans,  moribus 
sobriis  ac  philosophicis.  Italus  est,  et  scribunt  eum  Galhs  fauere.  Porro  4° 
Aleisius  Gritti,  qui  Turcae  nomine  pacis  feriendae  gratia  in  Vngariam 
venerat,  scribitm"  a  Zeckleris  atque  Vngaris  captus  et  decollatus  esse. 
Quid  autem  ob  id  Turca  contra  Christianos  mohtiorus  sit,  Deus  nouit. 
Bene  vale. 

Datimi  plus  quam  extempore,  quarto  die  Nouembr.  1534.  45 

Tibi  totus  deuotvis 

,^   -r-,  ,  ■  T     •.        M  Gilbertus  Cognatus. 

D.  Jiiras.  per  chu"agram  non  licuit  scribere. 

Clariss.  doctissimoque  viro  D.  Bonifacio  Amerbachio  luris  professori 
celeberrimo,  domino  et  praeceptori  suo  longe  colendissimo.    Basileae.     50 

11-12.  asue. .  .Mineruam]Cf. ^rfag'.  Andrew  Gritti,  doge  of  Venice,  b.  at 

40.  Constantinople,     1501,     of    a     slave 

21.  Commentarios]  See  Ep.  2970.  mother;    it    was    through    him    that 

34.  tres    epistolas]    To     Sadoleto,  Zapolya    obtained    Tvu^kish    help    in 

Alciati,   and  H.   Hosvirius,   see   Ep.  Hungary   against   Ferdinand.     After 

2972.  1-6 ;  the  last  two  are  not  extant,  the  peace  of  1533,  he  plotted  to  make 

but  one  may  be  presumed  to  have  himself  master  of  Transylvania,  pro- 

been  the  introduction  for  Hoxvirius  curing  the  murder  of  Cibaco,  bishop 

to  Alciati  mentioned  in  Ep.  3022.  of  Waradin.    In  this  attempt  he  met 

41.  Gritti]    Louis    Gritti,    son    of  his  death  in  1534. 


46  LETTERS  OF  ERASMUS  [1534 

2972.     From  Boniface  Amerbach. 

Basle  MS.  C.  VI^  73.  260.  <Basle.> 

(November  1534.) 

[An  autograph  rough-draft,  written  with  haste.  The  letter  falls  in  date 
between  Epp.  2971  and  2978,  being  probably  written  nearer  in  time  to  the 
former,  since  on  22  Nov.  Boniface  hopes  that  the  letter  to  Sadoleto  has  akeady 
been  dehvered.] 

S.  P.  Litteras  tuas  ad  Sadoletum  Conradi  famulo  cras  Lugdunum 
profecturo  commendaui,  vt  inde  Michaelis  Parmenterii  illic  typo- 
graphi  hactenus  in  litteris  vltro  citroque  mittendis  bonam  fidem 
agnoscentis  ductu  Carpentoracten.  perferantur.    Spero  indies  quo- 

5  que  afifore  occasionem  mittendi  Ticinum  quas  ad  Alciatum  et 
Hoxuirium  scripsisti.  Nihil  preterea  nunc  mihi  occurrit  scriptione 
dignum.  De  mea  in  te  obseruantia  et  studio  perpetuo  nihil  subinde 
repetendum  censeo,  ne  audiam  avra  8t'  aurojv,  neue  toties  repetendo 
diffidentiae  noter.    Cura,  rogo,  cura  vt  valeas,  et  sic  existima,  nihil 

10  nobis  iucundius  aut  aeque  optatum  adnunciari  posse  atque  si  te 
recte  valere  intelligimus ;  cui  omnia  ex  animi  sententia  et  quam 
firmissimam  valetudmem  imprecamur.  Negocium  Eucharistie  quam 
moderati  sunt  Argentoratenses  iam  puto  te  ex  Apologia  Buceri 
aduersus  Episcopum  Abrincensem  cognouisse. 

2973.     From  Jacopo  Sadoleto. 

Sadoleti  Epistolae,  1550,  p.  172.  Carpentras. 

LB.  1274.  I  November  1534. 

lAC.  SADOLETVS  EPISC.  CARPENT.  DES.  ERASMO  ROTERODAMO  S.  P.  D. 

Div  est  cum  ego  nihil  de  te,  ne  rumoris  quidem,  accepi.  Quod  si 
tu  ades  in  eisdem  locis,  in  quibus  sohtus  es,  tibique  commoda  vale- 
tudo  est,  sicuti  cupio  equidem,  et  spero,  nonnulla  de  eo  me  tenet 
admiratio.  Hominis  enim  TToXvBpvAXriTov  Kal  7ToXvypa(f)ordTov  non  est 
5  vsitatum  hoc  silentium.  Sane  nos  post  hbrum  ilhnn  tuum  de  Con- 
cordia  ecclesiae  nihil  ahud  accepimus,  quod  ab  Erasmo  scriptum 
esset.  Itaque  non  sine  ahqua  sumus  suspicione,  ne  aut  minus  fortasse 
valeas,  aut  in  Belgas  tuos  profectus  sis.  Videbare  enim  in  hteris  tuis 
postremo  ad  me  scriptis  significare,  te  id  cogitasse  facere.  Quod  si 
10  ita  est,  mi  Erasme,  quaeso  vt  certiorem  me  de  tuo  omni  statu  facias, 
qui  pendeo  animi,  donec  exploratum  ahquid  de  te  habuero:  nam 
mihi  tua  salus  et  tranquilhtas  mirabihter  cordi  est. 


2972.   I.  Litteras]  Ep.  2971.  preface,  addressed  to  Card.  A.  Duprat, 

Conradi]  See  Ep.  2955.  2n.  is  dated  26  Aug.  1534.   Erasmus  com- 

2.  Parmenterii]  See  Ep.  2930.  ^n.  ments    on    the    book    in    writing    to 

5-6.  quas  .  .  .  scripsisti]  See  Ep.  Melanchthon  in  1536  (Ep.  3127.  21). 
2971.  34n.  2973.  8.  hteris]  There  are  no  letters 

13-14.  Buceri  .   .   .   Abrincensem]  extant  from  Erasmus  to  Sadoleto  be- 

Bucer    rephed    to     Robert    Ceneau  tween  Ep.  261 1   (22  Feb.   1532)  and 

(Canahs),  bishop  of  Avranches,  with  Ep.  2971.  Yet  Erasmus  asks  Boniface 

Defensio  Doctrinae  Christianae,  aduer-  repeatedly  to  forward  letters  he  has 

sus  Axioma  Catholic^im  id  est  crimina-  written  to  Sadoleto.  The  letter  sent  in 

tionemR.P.RobertiEpiscopiAbrincen-  duphcate,  25-27  April  1534  (see  Epp. 

«i*,Strasbourg,M.Apiarius,  1534.  The  2927,8),  seems  not  to  have  arrived. 


2973]  FROM  JACOPO  SADOLETO  47 

Non  dedit  nobis  fortuna,  vt  in  eisdem  locis  viueremus:  quod 
vtrique  nostrum,  arbitror,  mihi  quidem  certe,  fuisset  optatissimum. 
Potuissem  enim  apertius  tibi,  atque  illustrius,  omnem  meum  sensum  15 
et  animum  declarare.  Sed  quoniam  id  praeteriit,  actum  ne  agamus, 
vt  dicitur,  animos  certe  virtus  dedit  in  amore  consentientes :  in  qua 
tu  multo  praestantior,  maiores  autem  meae  partes  sunt,  te  summum 
virum  colendi,  et  diligendi.  Tanquam  igitur  ad  hominem  omnium 
tibi  amicissimum  vt  de  tuis  rebus  omnibus  interdum  scribas,  vehe-  20 
menter  te  rogo. 

Mei  in  Paulum  perfecti  commentarii  sunt:  itaque  eos  propediem 
cogito  edere.  In  iis  plurimum  mihi  opitulatae  sunt  correctiones  iEae 
tuae,  quas  in  primum  Hbrum  adhibuisti.  Vellem  idem  in  reUquos 
fecisses,  maximo  mihi  emolumento  ea  res  fuisset.  Sed  fortuna  nobis  25 
disiungendis,  multis  meis  et  magnis  inuidit  iucunditatibus :  cui  qui- 
dem  a  nobis  non  potest  obsisti :  ea  enim  summas  frangit  infirmatque 
opes,  nedum  meas.  Sed  quod  ad  rem  pertinet,  potes  perspicere,  mi 
Erasme,  ingenii  tarditatem  et  imbecilHtatem  mei:  qui  tanquam 
KaXXimSr)^  diutino  cursu  cubitum  vix  processi,  vt  ex  hoc  quoque  30 
maior  tibi  a  tua  incredibili  nauitate  et  industria  voluptas  pariatur. 

Verum  haec  hactenus.  Te,  mi  charissime  atque  optime  Erasme, 
oramus,  vt  semel  amorem  erga  nos  abs  te  susceptum  constanter  et 
perpetuo  tueare.    Vale. 

Carpentoracti,  Calend.  Nouemb.  m.d.xxxttti.  35 


2974.     From  Peter  Castellanus. 

Leipzig  MS.  Metz. 

EE.  212.  4  November  1534. 

[An  original  letter,  autograph  throughout:  the  address  sheet  is  missing. 
For  Castellanus  see  Ep.  2213  introd.,  Ep.  1894.  ^-^nn.  In  the  present  letter 
he  speaks  of  himself  as  not  having  written  pene  sesquianno.  The  last  extant 
letter  from  him  is,  in  fact,  dated  17  Sept.  1532  (Ep.  2719).  He  was  then  in 
student  lodgings  at  Freiburg,  where  he  had  matriculated  at  the  university  in 
the  preceding  June.  He  had  been  Erasmus' /^"^"'"*  (see  1.  11)  at  Basle  in  the 
svumner  and  autiunn  of  1527:  'Conuixit  mihi  menses  ahquot',  Erasmus  writes 
on  23  Oct.  1527  (Ep.  1894.  4-6).  He  had  been  attracted  to  Erasmus'  service 
by  enthusiasm  for  the  Colloquia,  which  he  had  used  as  a  class-book  (Ep.  2719. 
1—9).  Between  leaving  Basle  and  matriculating  at  Freiburg,  he  had  gone  to 
Bourges.  In  1530  he  had  interrupted  his  studies  by  taking  employment  with 
the  bishop  of  Poitiers;  a  situation  which  he  seems  to  have  owed  to  his  own 
initiative — he  had  asked  Erasmus  for  letters  of  recommendation  to  influential 
persons  in  France,  but  Erasmus  was  unwilling  to  give  these  (Ep.  2213),  and, 
if  we  may  beheve  Castellanus,  left  most  of  his  letters  unanswered  (Epp.  2213, 
2388,  2425).  From  his  service  with  the  bishop,  Castellanus  came  back  to 
Freibiirg  in  1532  an  opulent  student;  Erasmus  raUies  him  on  his  youthful 
grandeiu"  (Ep.  2720.  37),  his  presents  of  game,  and  a  devotion  to  his  former 
master  which  is  a  degree  embarrassing  ('raram  quandam  ac  pene  dixerim 
fatalem  tuam  in  me  pietatem',  Ep.  2720.  14—15).  WTiat  had  happened  to 
Castellanus  since  his  student  days  in  Freibiu-g,  we  have  no  means  of  knowing ; 
nor  how,  at  this  date,  he  came  to  be  at  Metz.  At  Metz  he  is  not  quite  sure 
whether  he  will  resxune  his  studies  in  Freibiu-g  (a  prospect  'not  altogether 
distasteful'  to  him,  he  says,  in  rather  superior  fashion,  1.  15),  or  study  in 
Italy  or  in  Louvain:  at  the  moment  things  point  to  Louvain. 

So  far  as  we  know,  Erasmus  left  this  letter — Uke  others  of  Castellanus — 

2973.  22.  commentarii]  See  Ep.  2816  introd. 


48  LETTERS  OF  ERASMUS  [1534 

unanswered.  But  the  correspondence  between  the  two  (seven  letters)  is 
pleasant  and  entertaining,  the  more  so  if  we  read  between  the  lines.  From 
the  passage  quoted  from  Gallandius'  Life,  Ep.  1894.  5n,  Castellanus  stands 
out  as  a  clever  and  slightly  conceited  French  youth,  who  corrected  Erasmus' 
Greek  when  it  was  faulty  (it  often  was),  and  defended  the  scholars  of  his  own 
coimtry  against  Erasmus'  badinage.  Erasmus  allows  his  abiUty;  but  he 
evidently  thought  him  well  able  to  look  after  himself.  He  cannot  help  him 
with  introductions ;  but  he  would  be  glad  to  hear  that  he  had  been  made 
a  bishop,  or,  better  still,  had  married  a  rich  wife  (Ep.  2427.  18-20).] 

S.  Puderet  me,  imo  potius  non  auderem,  obseruandissime  D., 
apud  tuam  humanitatem  antiquum  illum  morem  pristinamque 
scribendi  consuetudinem  repetere,  nisi  tu  michi  is  semper  visus  esses, 
de  cuius  facilitate  (homini  presertim  ad  frugem  redeunti)  nunquam 

5  desperandum  sit,  quique  michi  ipsi  videaris  vltroneam  propemodum 
spondere  veniam.  Adde  etiam  quod  res  ipsa  excusationi  locum 
necesse  quodammodo  impetrat. 

lam  aperte  loquar,  neque  diutius  per  ambages.  Non  possum  dis- 
simulare  meam,  si  non  neghgentiam,  haud  dubie  insolentiam,  qui 

10  toto  pene  sesquianno  ita  vecors  inersque  fui  vt  initam  apud  dominum 
famuli  notam  nec  htteris  nec  verbis  nec  aho  aHquo  ofificii  genere 
testatus  sim.  Sed  hec  si  vUo  sermone  discutienda  sunt,  aut  maiorem 
abs  me  desiderabunt  epistolam  aut  ego  facie  ad  faciem  huic  enarrabo, 
in  cuius  aurem  (si  quid  noxae  est)  id  ipsum  totum  dicturus  sim. 

15  Neque  enim  omnino  Friburg<um>  abhorret  animus,  quanquam  certo 
polliceri  non  audeam,  ne  (si  id  minus  contingat)  leuis  hominis  atque 
etiam  vani  labe[m]  intingar.  lam  in  procinctu  sum  vt  euolem,  et 
Louanium  michi  nidus  proponitur.  Si  fiat,  iam  deinceps  soUto 
ofificiosior  ero.    Mirum  in  modum  michi  arridet  ItaHa,  si  modo  nil 

20  turbulentius  accedat ;  quanquam  hic  status  rerum  innouatus  nichil 
non  polHceri  videatur.  Vbicunque  terrarum  futurus  sim,  is  semper 
futurus  sum  cui  pleno  iure  imperare  quemque  vere  tuum  appeUare 
possis.  D<eus>  op<timus>  m<aximus>  tuam  celsitudinem  diu  seruet 
nobis  incolumem.   Bene  vale,  obseruandiss.  D. 

25      Metis,  secundo  Nonas  Nouem.  1534. 

Ex  tuis  obsequentissimus  Petrus  a  Castello. 


2925, 29582975.  '  From  Pietro  Bembo. 

Damiani  Opuscula,  1544,  f°.  c^  v^.  (a).  Padua. 

Bemb.  E.  1552,  p.  322  (j3).  11  November  1534. 

LB.  1259. 

[This  letter  was  printed  among  the  Epistolae  ad  Damianu^n  a  Ooes  (appended 
to  his  Opuscula)  and  subsequently  in  Bemb.  E.:  from  comparison  of  the 
variants  it  would  seem  that  Leclerc  reprinted  the  letter  from  Bemb.  E.  The 
year-date  1533  in  LB.  is  obviously  wrong  and  has  no  authority.] 

PETRVS  BEMBVS  ERASMO  ROTERODAMO  S.  P.  D. 

BiNAS  a  te  Hteras  accepi:  alteras  iampridem,  quibus  mihi  Frobe- 
niorum  curam  et  diHgentiam,  tum  vero  etiam  petitionem  Liuianis 

2974.  17.  l&hem  MS.correximv^.  2975.  tit.  s.  p.  d.  ;8:  om.  a.  i.  alteraa 
a:  vnas  /3  LB. 


2975.   I.  alteras]  Ep.  2925. 


2975]  FROM  PIETRO  BEMBO  49 

libris  imprimendis  commendabas,  ad  quos  cum  rescripsissem  (ad  me 
enira  scripserant)  respondere  tuis  literis  distuli ;  proxime  alteras, 
quarum  priore  pagina  te  purgas  de  illa  ipsa  Frobeniorum  commenda-  5 
tione  tua:  posteriore  me  rogas,  vt  Damiano  Lusitano  Patauium 
venienti  ad  ludum  literarum  ne  desim.  Ego  vero  cum  illum  libenter 
vidi,  est  enim,  quemadmodum  scribis,  atque  vt  ex  duobus  eius 
congressibus  et  sermonibus  elicui,  optimis  moribus  et  omni  elegantia 
et  suauitate  sane  praeditus:  itaque  lucrum  mihi  videor  fecisse  ex  10 
tuis  literis,  qui  iuuenem  mirificum  vt  cognoscerem  effecisti:  tum  me 
ei  largiter  obtuli,  petiique  vt  meis  rebus  omnibus  meque  ipso  suo 
iure  vteretur.  Sed  adhuc  vsus  non  est  homo  permodestus.  Domum 
etiam  conduxit  me  ignaro,  sed  domum  plane  bonam. 

De  purgatione,  quae  altera,  vt  dixi,  erat  pars  in  tuis  recentioribus  15 
literis,  nihU  dicam,  nisi  te  nimis  parce  nimisque  subtimide  tibi  ipsi 
de  me  polliceri.  Vellem  fidentius  atque  prolixius  a  me  omnia  ex- 
pectares  coniunctissimi  hominis  officia,  vtque  id  in  animum  inducas 
tuum  magnopere  abs  te  peto.  Frobeniis,  vt  ad  antiquiores  tuas 
literas  postremo  respondeam,  in  eo  quod  petebant,  esse  vsui  non  20 
potui.  Neque  enim  Liuianos  Hbros  habebamus  vUos  manu  scriptos, 
qui  non  minus  probi  essent  quam  ab  Aldo  impressi,  qui  sunt  in 
omnium  manibus.  Sed  de  tota  re  non  dubito  quin  te  illi  certiorem 
fecerint. 

Haec  scripsi  manu  mea,  vt  parte  aliqua  tibi  vicem  redderem,  qui  25 
tuas  ad  me  Hteras  amantissime  tua  manu  semper  conficis.  Valetudi- 
nem  tuam,  qua  te  audio  admodum  imbecilla  vti,  curabis  diligenter, 
nosque  diliges.    Vale. 

3.  Id.  Nouemb.  1534.     Patauii. 

29692976.       TO    JOHN    DE    PlNS. 

Nimes  MS.  215,  f.  169.  Freiburg. 

13  November  1534. 

[For  the  MS.  from  which  this  letter  i.s  printed  see  Ep.  262S  introd.  The 
month-date  is  represented  in  the  MS.  by  a  hieroglyphic  read  by  Preserved 
Smith  (who  printed  the  letter)  and  by  P.  S.  Allen  as  13  (  ?  Nouembris).  Busch, 
who  is  referred  to  in  1.  9,  died  in,  or  after,  April  1534  (see  Epp.  830  introd., 
2957).  But  as  late  as  22  Aug.  Erasmus  had  not  heard  of  his  death  (Ep.  2961). 
The  indications  seem,  therefore,  to  point  to  November;  though  it  is  strange 
that  at  so  late  a  date  Erasmus'  mind  should  be  still  occupied  primarily  by 
Herborn's  book  and  Luther's  letter  to  Amsdorf ;  for  Herbom  see,  however, 
Ep.  2981,  19-22.] 

10.  PINO  EPISC.  RIVEN.  D.  ERASMVS  S.  P. 

QvoD  pristinam  erga  me  beneuolentiam  constanter  obtines,  orna- 
tissime  Praesul,  mihi  quidem  est,  vt  esse  par  est,  gratissimum. 
Variis  incommodis  ad  tolerantiam  exerceor.  Luterus  in  me  scripsit 
epistolam  simpliciter  furiosam  ac  tam  improbe  mendacem  vt  dis- 

2975.  15.  vt  dixi  /3  LB:  om.  a.         29.  a:  1533  LB.        a:  Patauio  /3  LB. 

2975.   4.  proxime  alteras]  Ep.  2958.       bius  in  Latin.    The  whole  was  con- 
22.  Aldo]    The    first    voltune    ap-       cluded    in    May    1533    by   a   volume 
peared  in  15 18,  followed  by  volumes       bearing  the  imprint  of  the  heirs  of 
dated  1519,  1520.    In  1521  appeared       Aldus  and  Asulanus. 
the  Epitome,  with  Florus,  and  Poly- 
452.11  Til 


50  LETTERS  OF  ERASMUS  [1534 

5  pliceat  etiam  Luteranissimis.  Minatur  etiam  atrociora.  Nicolaus 
Herborn  Franciscanus,  commissarius  generalis  Cismontanus,  edidit 
sermones  quadragesimales  non  in  aliud  nisi  vt  acerrimis  conuiciis  me 
aspergeret.  Sunt  qui  libellos  famosos  in  me  scriptos  recitant;  sed 
apud  symmistas  duntaxat,  quorum  de  numero  erat  Buschius  qui 

10  nuper  decessit.  Nec  minima  pars  molestiarum  venit  a  famulis.  Nuper 
sceleratissimam  viperam  foui  in  sinu  meo,  credens  me  habere  fidelem 
ministrum.  Occideret  me,  si  posset  impune.  Accedit  his  senectus 
indies  magis  ac  magis  ingrauescens,  quae  me  nimium  frequenter 
chyragra  et  podagra  discruciat.    Sic  visum  tamen.    d^ydyKr}  Se  ryoL 

15  ouSe  OL  dioL  [xdxovTaL. 

losephum  tuum  nunquam  vidi.   Scripsi  Hieronymo  vt  nuncio  qui 
tuas  reddidit  tradat   codicem:   quod  non  dubito  eum  facturum. 
Eius  nomine  tibi  quoque  gratias  ago. 
Vale  Friburgi  13.  die  Nouembris  1534. 

20  Erasmus  Roterod.  mea  manu. 


2977.     From  JoKPr  Botzheim. 

Leipzig  MS.  Ueberlingen. 

EE.  213.  20  November  1534. 

[An  original  letter,  autograph  throughout;  the  address-sheet  is  missing.] 

S.  Clariss.  praeceptor.  Quidam  incogniti  ex  Ingoltstadio  has  ad 
me  transmisere  Htteras  tibi  remittendas,  eo  quod  me  tui  amantissi- 
mum  inteUexerunt.  Parui  lubens.  Ex  epistola  Nicolai  Wynman  ad 
me  scripta  cognoui  iUum  non  amusum  esse  et  qui  tui  sit  studiosissi- 
5  mus.  Hoc  nomine  lucrifeci  nouum  amicum.  Epistolas,  quas  nuper 
ad  me  misisti,  non  sine  voluptate  perlegi.  Nimc  aUa  plura  nugantur, 
de  ciuitate  Rhodiorum  per  Andream  Doriam  occupata,  de  aduentu 
Cesaris,  de  Rege  Francorum  qui  dicitur  poUiceri  auxUium  contra 
Lutheranos  prmcipes  et  ciuitates.  Dicunt  preterea  Comitem  de 
10  Nassaw  fuisse  apud  Franciscum  Regem  Francorum  celeberrimo 
equorum  comitatu,  qui  ab  Ulo  optima  spe  sit  dimissus.  Vngari 
confluunt  ad  Ferdinandum  offerentes  Uli  totum  regnum  suum. 
Parantur,  vt  audio,  passim  duces  beUorum  et  cetera  ad  eam  rem 
necessaria,  et  a  nostris  et  a  sectistis.  Christus  omnia  vertat  in 
15  salutarem  euentum.  ExceUentia  tua  curet  diUgenter  valetudinem 
suam,  studiosorum  omnium  tesaurum  incomparabUem. 

Ex  VberUnga.    20.  nouembr.  1534. 

Tuus,  quantulus  est,  loannes  Botzemus. 

Clariss.  omnium  theologo  et  oratori  incomparabih,  domino  D. 
20  Erasmo   Roterodamo,   domino  et  preceptori  suo  modis   omnibus 
reuerendo.     Friburgi. 


2976.  II.  viperam]    Quirinus    Ha-  carried  by  Damian  a  Goes  rn  August ; 
gius;  see  Ep.  2918.  28-32.  see  Ep.  2987. 

14-15.  dvdy/(77 .  .  .  iJ.a.xovrai]  Simoni-  7.  Doriam]  Rhodes  had  been  taken 

des  8.  20.    See  Ep.  2860.  26n.  by  the  Turks  in  1522;  it  was  not  sur- 

2977.  2.  Htteras]  We  do  not  know  rendered  to  Doria,  but  remained  in 
what  these  were.  their  hands  till  1920. 

3.  Wynman]  See  Ep.  2439  introd.  9.  Comitem]  Henryin,  1483-1538; 

5.  Epistolas]  Presumably  the  letter  ADB.  xi.  551. 


2978]  51 

2978.     From  Boniface  Ambrbach. 

Basle  MS.  C.  VI*.  73.  444.  Basle. 

22  November  1534. 

[A  letter  written  fair  for  dispatch  and  addressed,  but  apparently  not  sent. 
The  address  is  torn,  as  though  in  opening  the  letter.] 

5.  P.  Literas  tuas  ad  Sadoletum  et  Alciatum  transmittendas, 
iamdudum  oblatis  commodum  nunciis,  transmisi:  et  iam  redditas 
spero ;  id  quod,  clarissime  Erasme,  denuo  tibi  significo,  quod  Gallus 
quidam  nuper  hac  transiens  tuas  ad  Sadoletum  litteras,  tuo,  vt 
dicebat,  iussu  petiit,  quas  ego  iam  ante  missas  scripseram.  Vnde  5 
meas  tibi  non  redditas  suspicor.  Si  quid  praeterea  sit  in  quo  meam 
opellam  desideres,  en  ad  omnia  paratum :  de  meo  enim  perpetuo  erga 
te  studio  quicquam  dubitare  relligio  sit.  Quam  rectissime  vale, 
domine  et  patrone  incomparabilis,  et  me,  quod  facis,  solito  fauore 
prosequere.  10 

Basileae.  x.  Cal.  Decembr.  Anno  m.d.  xxxiiii. 

lo.  Erasmium  Frobenium  praesentium  exhibitorem,  fihum  tuum, 
tibi  commendarem,  nisi  audire  subuererer  quod  in  iudiciis  etiamnum 
obiicitur,  ro  Trpaxdev  ixrj  Trpd^rjs. 

Tuus  ex  animo  Bonifacius  Amerbachius.      15 

Dn.  Erasmo  Roterodamo  verae  theologiae,  ac  omnium  bonarum 
disci/pHna>rum  decori,  o/rnatiss.  viro>  et  patrono  omnibus  modis 
incomparabili.     Friburgi. 

2979.      TO   JOHN    COCHLAEUS. 

Frauenburg  Bishop's  Archives  MS.  D  3,  (Freibvu-g.) 

f.  114.  24  November  1534. 

[This  fragment  (dated  by  Cochlaeus  24  Nov.  1534)  is  quoted  in  a  letter 
from  Cochlaeus  to  J.  Dantiscus,  of  30  Dec.  1534,  preserved  in  the  Bishop's 
Archives  at  Frauenburg.  It  was  printed  by  Dr.  Carl  Otto  in  Johannes  Coch- 
laeus,  Breslau,  1874,  p.  154,  from  whom  we  reproduce  it.  We  have  not  seen 
the  original.] 

CvM  chiragra  et  podagra  mihi  saepe  grauis  est  colluctatio.  Multis 
diebus  in  totum  abstinui  a  scribendo.  Nunc  adnitor,  si  queam 
Ecclesiasten  meum  absoluere,  qui  milii  serio  praestandus  est,  ioco 
promissus.    Opus  increscit  sub  manu. 

2980.     To  BoNiFACE  Ambrbach. 

Basle  MS.  An.  III.  15.  63.  (Freiburg.) 

Q.  gi.  28  November  1534. 

[An  original  letter,  autograph  tliroughout.  That  the  letter  does  not  answer 
Ep.  2978  is  clear  from  the  fact  that  Ep.  2978  (which  was  never  dispatched) 

2978.   I.  Literas  .  .  .  Alciatum]  See  Lille  (Ep.  635.  2on.).    It  would  seem 

Epp.  2971.  34-6,  2972.  1-2.  that  by  the  date  of  this  letter  he  had 

6.  meas]  Ep.  2972.  returned  to  Basle,  and  from  Ep.  3012 
12.  Erasmimn]  He  had  been  with  that  he  was  still  there  in  1535. 

Goclenius  in  the  summer  of  1530  and  14.  to  irpaxdev]  See  Adag.  370. 

in  Nov.  1531  was  learning  French  at 


52  LETTERS  OF  ERASMUS  [1534 

says  nothing  either  of  the  death  of  Clauthus  or  of  any  visit  of  Boniface  to 
Freiburg.  It  answers  perhaps  a  letter,  not  extant,  substituted  by  Boniface 
for  Ep.  2978,  when  he  received  the  news  of  Clauthus'  death.] 

S.  Parum  leta,  sed  tamen  grata  nuncias.  Auebam  scire,  quid  meo 
Clautho  accidisset,  de  quo  nihil  boni  mihi  presagiit  anlmus,  quod 
me  insalutato  hinc  discessit,  ne  pilo  quidem  hic  relicto,  quasi  num- 
quam  huc  rediturus.  De  epistoUs  ad  Sadoletum  et  Alcyatum  bene 
5  curatis  habeo  gratiam.  Tametsi  plane  suspicor  Sadoletum  a  nobis 
aHenatum  of&cio  quo  debebat  nobis  reddi  amicior.  Quereris  quod 
non  respondeam  Ktteris  tuis.  Quis  ad  istiusmodi  nugas  respondeat  ? 
Agis  gratias  pro  communicato  vnius  noctis  hospitio,  pro  nescio 
quibus  magnis  meis  in  te  meritis.  Ahud  argumentum  inueni,  si 
lo  expectas  responsum. 

Vale  cum  omnibus  tibi  charis.  28  die  Nouemb.  1534. 

Erasmus  Rot.  tuus. 

Eximio.  D.D.  Bonifacio  Amerbachio.    Basileae. 


2981.     To  Erasmus  Schets. 

Bodleian  MS.  Lat.  Misc.  c.  20.  f.  58.  <Freiburg.> 

6  December  1534. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.] 

S.  Arbitror  te  scire,  loannem  Clauthum  in  Angha  defunctum  esse, 

magno  meo  incommodo.    Dimiseram  eum  ante  Calendas  Augusti: 

ille  mortuus  est  in  hmine  Anghae,  hoc  est  Roffae,  decimo  die  Sep- 

tembris.  Nobihs  quidam  sarcinulam  et  epistolas  misit  ad  Secretarium 

5  Regis.   Exquire  si  potes,  quid  sit  actum,  aut  quid  sit  spei.   Grapheo 

nihil  imputo :  saedulo  fecit ;  suspicor  quis  illud  phantasma  nobis 

obtruserit,  qui  milii  non  desinit  in  omnibus  negotiis  meis  incom- 

modare.    Non  aho  animo  huc  venit,  nisi  vt  meo  sumptu  videret 

Germaniam  et  Angham.    Erat  totus  morbidus,  infectus  omnibus 

10  sectis,  praecipue  Anabaptistica,  moribus  ineptis :  nunquam  loque- 

batur  nisi  compellatus,  ac  tum  duobus  verbis,  imo  non  loquebatur 

sed  pipilabat.    Apud  me  dissimulabat  omnia,  apud  ahos  effutiebat 

mysteria.   Acceptis  epistohs  et  15  florenis  aureis  pro  viatico,  coepit 

ridere :  tum  sensi  hominis  fucos.   Eram  reuocaturus  htteras,  sed  ille 

15  mane  subduxit  se,  me  insalutato. 

Saccus  amygdalorum  habebat  hoc  signum:  8.  Nec  tamen  erant 
hbrae,  sed  propemodum,  huius  tamen  regionis  quae  sunt  leuiores. 
Tu  scripseras  decem.   Sed  hic  error  minimi  momenti  est. 

Hactenus  non  potui  nancisci  sermones  quadragesimales  Nicolai 

20  Herborn,   qui  mihi  tractandus  est,   nugator  indoctus  et  effrons. 

Oro,  si  potes,  per  Grapheum  aut  ahum  amicum  cures  vt  habeam. 


2980.  2.  Clautho]    See    Ep.    2955.  Cromwell;  seo  Ep.  3107  introd.    He 
i3n.  became   principal    Secretary   to    the 

4.  epistolis]  That  to  Sadoleto  was  King  in  1534. 

Ep.  2971  ;cf.Epp.  2972. 1-4, 2978. 1-2.  6.  quis]    Livinus   Algoet,    see   Ep. 

2981.  I.  Clauthum]  See  Ep.  2955.  3028.  5n. 

I3n.  20.  Herborn]  See  Ep.  2896.  I2n. 
4-5.   Secretarium    Regis]    Thomas 


2981]  TO  ERASMUS  SCHETS  63 

primo  quoque  tempore,  vt  his  proximis  nundinis  aliquid  respondeam. 
Bene  vale. 

Natali  d.  Nicolai.  1534. 

Erasmus  Rot.  tuus. 

Simul  scire  cupio  quid  actum  sit  cum  Michahele  Hillenio:  nam  25 
Regina  seuam  epistolam  aduersus  eum  ad  Marchionem  <(scripsit). 
Sed  suspicor  nihil  esse  factum. 

Egregio  viro  D.  Erasmo  Scheto  negotiatori.    Antwerpiae, 

29712982.     From  Jacobo  Sadoleto. 

De  puritate  p.  loi.  Carpentras. 

N.  p.  1104:  Lond.  xxvii.  35:  LB.  1275.  9  December  1534. 

[This  letter  is  not  given  in  the  1550  edition  of  Sadoleto's  letters  or  that  of 
1554.  It  appears,  with  a  nuniber  of  obvious  misprints,  in  Sad.  E.  1760,  ii.  252, 
a  note  indicating  that  it  was  taken  from  vol.  ii  of  the  Opera  Omnia  of  Sadoleto 
pubhshed  at  Verona  in  1738.  The  text  of  the  Verona  edition  agrees  with  that 
of  the  De  puritate.  From  the  earher  Opera  Omnia,  Mainz,  1607,  the  letter  is 
absent.] 

lACOBVS  SADOLETVS  EPISCOPVS  CARPENTORACTI,  DES. 
ERASMO  ROT.  S.  D. 

AccEPi  tuas  hteras  iiii  Nouembris  datas,  quae  me  maximo  dolore 
affecissent,  propter  tuam  de  mea  erga  te  mutata  voluntate  suspi- 
tionem,  nisi  diuino  quodam  beneficio  mihi  contigisset,  vt  paucis  ego 
horis  Uteras  ad  te  antea  dedissem,  plenas  verissimi  amoris,  vt 
conscius  mihi  sum,  neque  tamen  tanti  quantus  meus  erga  te  in  5 
omnibus  meis  sensibus  inclusus  est  atque  inhaeret.  Tu  vero  vt 
metueres,  ne  illo  officio  scripta  mea  corrigendi  me  lesisses!  in  quo 
tibi  a  me  par  ne  haberi  quidem  potest  gratia.  Noh  obsecro,  mi 
Erasme,  me  ex  eo  genere  hominum  ducere,  qui  se  castigari  et  ad- 
moneri  aegre  ferant:  nullum  est  obsequium  quod  mihi  praestari  10 
possit  gratius.  Vtinam  vero  tu  semper  mihi  praesens  et  corrector 
adesses  et  magister:  nulla  est  fehcitas  tanta  quam  huic  anteponerem. 
Quod  si  Ula  sanctitas  amicitiae,  quae  inter  probos  maxime  viget, 
nostros  vtriusque  animos  fideh  vinculo  astrinxit,  ne  vnquam  desiste, 
quaeso,  me  et  monere  et  reprehendere,  vbi  videris  esse  opus:  quod  15 
si  viueremus  vna,  crebrius  vsu  veniret  vt  esset  faciendum  quam  tu 
fortasse  arbitreris.  Sed  tamen  vt  etiam  absens  id  efficias,  habes 
commentarios  meos  in  vulgus  nunc  editos,  qui  tuum  acre  iudicium 
expectant,  uon  cum  timore,  sed  cum  spe  mehus  euenturum  et  sibi 
et  mihi,  si  quidem  quod  in  his  recte  reprehensum  fuerit,  ahbi  integrius  20 
et  incorruptius  reponetur. 

Ego  quod  tamdiu  ad  te  hteras  nullas  dederam,  factum  erat  occupa- 
tionibus  meis  et  nouitatibus  horum  temporum,  quae  inexpectatae  et 
variae  nos  quoque  ipsos  nonnihil  attigerant:  deinde  etiam  eo,  quod 
te  in  Belgas  tuos  non  equidem  certum  habebam,  sed  tamen  verebar,  25 


2981.  26.  epistolam]    For    Queen  given    to    Cognatus'    postscript    ad- 
Mary^slettertoWUhamvandenWerve  dressed  to  Boniface.    Erasmus'  letter 
marquis  of  Antwerp   see   Ep.  2912.  to  Sadoleto  is  dated  31  Oct.  1534. 
33-7;  cf.  Epp.  2915.  39-45,  2922.  15.  4.  hteras]  Ep.  2973. 

2982.  I.  iui    Nouembris]    In    the  18.  commentarios]    See    Ep.    2816 
Basle  MS.  of  Ep.  2971  this  is  the  date  introd. 


54  LETTERS  OF  ERASMUS  [1534 

profectum  esse.  Recordabar  enim  te  ad  me  scripsisse,  profectionem 
illam  a  te  in  proximum  ver  differi;  quod  tempus  iam  nouem  fere 
mensibus  transactum  est.  Sed  siue  ego  scribam,  siue  non  scribam, 
illud  tibi  volo  esse  persuasissimum,  cum  plurimos  tui  obseruantes, 

30  curiosos,  amantesque  habeas,  nemini  omnino  eorum  me  cedere, 
potiusque  af&rmare  audere,  nulli  tam  charam  esse  salutem  et  existi- 
mationem  tuam  quam  ea  est  mihi.  Quodque  aUas  tibi  indicasse  me 
memini,  me,  etsi  viuam  tenuibus  fortunis,  tamen  cupere  te  mecum 
omnium  meorum  esse  participem,  id  et  nunc  renouo  dictum,  et  pro 

35  iure  amicitiae  nostrae  te  obtestor,  vt  nihil  meum  esse  statuas  quod 
non  eodem  modo  tuum  sit,  et  si  quid  adiici  potest  etiam  efficacius 
et  pecuHarius  tuum:  quod  si  experiri  opera  institueris,  maxime  tuum 
amorem  in  ea  re  milii  ostendes. 

Amorbachium  nostrum  cupio  valere :  cui  tu  plurimam  meis  verbis 

40  mittes  salutem.    Vale,  mi  doctissime  et  optime  Erasme,  et  de  tuo 
confirmato  in  recta  opinione  de  me  animo  primo  quoque  tempore 
me  certiorem  fac,  vt  quam  ex  tuis  Uteris  molestiam  accepi,  eam 
quam  primuni  ex  meo  animo  excutiam.  Iterum  vale. 
V.  Idus  decemb.  M.D.xxxim. 


2983.     Feom  John  Choler. 

Leipzig  MS.  Augsbiirg. 

EE.  214.  10  December  1534. 

[An  original  letter,  autograph  throughout ;  the  address  sheet  is  missing.] 

S.  P.  D,  Nihil  gratius  hoc  temporis  nobis  contingere  potuit  quam 
quod  hic  nuntius  tuas  nobis  exhibuit  Utteras.  Eramus  sane  de  te 
non  parum  sohciti;  pridie  enim  quam  huc  perueniret,  quum  apud 
me  esset  loannes  Paumgartner,  nihil  potius  habuit  quam  vt  me 

5  interrogaret,  quid  boni  abs  te  haberem,  anne  scirem  quam  recte 
valeres,  forentne  omnia  circum  te  salua ;  subdubitare  enim  se  aiebat, 
ne  quid  tibi  quod  nollet  accidisset ;  asserebat  denique  se  D.  Zasio 
commisisse  per  Htteras  vt  de  rebus  tuis  et  vahtudine  se  faceret 
certiorem.    Verum  hic  nuntius  peroportune  suo  aduentu  omnem 

10  nobis  excussit  solicitudinem.  Gratissimum  igitur  fuit  inteUigere, 
saluum  te  et  incolumem  esse.  Nos  quoque  diuina  clementia  recte 
valemus.  Deus  faxit  vt  id  fuat  diuturnum,  nihil  enim  in  hac  vita 
miserius  duco  quam  vaUtudinem  aduersam,  nec  quidquam  beatius 
quam  vires  ingenuas  et  salubre  corpus.  Id  quam  verum  sit,  nouerunt 

15  qui  aUquando  fecere  periculum. 

Buzerus  apud  nos  pluribus  diebus  versatus  et  frequenter  contiona- 
tus  est  ad  populum :  et,  vt  audio,  contiones  suas  ab  initio  miro  arti- 
ficio  temperauit,  et  ita  se  gessit  vt  auditores  facUe  deprehendere  non 
potuerint  quorsum  in  fine  esset  erupturus.    Tractauit  primo  caput 

20  xiii.  PauU  ad  Romanos  de  magistratibus,  et  cum  hoc  diu  voluis- 
set,  conclusit  tandem,  id  quod  sciebat  a  suis  maxime  exspectari, 


2982.   26.  scripsisse]  The  letter  is  2983.  2.  htteras]  Not  extant. 

not  extant ;  for  the  postponed  joumey  3.  perueniret]  sub.  nuntius. 

see  Ep.  2865.  1-2. 


2983]  FROM  JOHN  CHOLER  55 

nempe  ad  magistratus  pertinere,  eosque  sub  graui  delicto  teneri, 
missas  et  (vt  vocat)  vniuersas  sacrificulorum  abominationes  et  illam 
imaginum  ido<lo>latriam  aufFerre  atque  exterminare.  Tractauit 
denique  vltimis  contionibus  materiam  illam  de  eucharistia,  in  qua  ab  25 
initio  protestatus  est  sublatam  esse  omnem  controuersiam  inter 
fratres  suos  de  hac  re  ortam,  et  iam  inter  omnes  conuenire,  aliud 
quam  solum  signum  sub  specie  panis  et  vini  contineri.  Sed  plerique 
auditores,  quibus  alioqui  aures  acri  ac[c]eto  loti,  intelligere  satis  non 
quiuerunt,  quid  tandem  voluerit  aut  statuerit  ibi  contineri:  adeo  sub  30 
dentibus  verba  cudunt,  vt  clare  non  enuncient  quid  sentiant,  etsi 
id  tamen  prorsus  latere  non  possit.  Est  certe  quod  tu  scribis, 
conantur  mundo  persuadere,  in  hoc  se  nihil  ab  Luthero  dissentire, 
quum  tamen  nihU  magis  efficiant  quam  quod  impudentissimam  pro- 
dant  imposturam.  Et,  vt  solent  in  Itaha  pueri,  funicuhs  ludunt,  35 
foris  vel  intus,  vt  id  efficiant  quod  animo  illorum  maxime  placeat  et 
conducat,  quum  longe  interim  aliud  re  ipsa  agant  quam  verbis  pre 
se  ferant.  Nam  quum  obscurum  non  sit  Saxonum  duces  cum  rege 
Ferdinando  in  hoc  conuenisse  vt  sacramentarii  et  anabaptistae  nus- 
quam  tollerari  debeant,  animaduertunt  sese  designari  et  ab  latere  40 
nudari  praesidio.  Quo  igitur  firmiores  sint,  dant  operam,  quantum 
potest,  vt  ahquo  glutino  se  Lutheranis  coniungant,  et  assimulant 
se  prorsus  nulla  re  ab  illis  dissentire.  Et  huius  rei  causa  Buzero  a 
sodahbus  demandatum  est  negocium  hoc,  vt  per  omnes  suae  farinae 
ciuitates  et  loca  discurrat,  hoc  mutuum  foedus  annuntiet ;  quod  et  45 
ille  (quae  eius  est  industria)  miro  fuco  strenue  exequitur,  pridie  hinc 
Constanciam  profectus,  iniunctam  prouinciam  executurus. 

Audio  Gallorum  regem  ad  exstirpandum  Lutheranismum  per  vni- 
uersum  regnum  adiecisse  animum  et  iam  mira  exempla  in  quosdam 
deprehensos  edidisse,  quosdam  etiam  viuos  ferreis  caueis  inclusos,  50 
ex<s>ectis  linguis,  per  posticam  partem  adhibito  igne  assatos  necasse 
cruciatu  diutino.  Quod  an  verum  sit,  te  ipsum  latere  non  debet. 
Sane  aiunt  hic  nostri  negociatores  Luteciae  vltra  cc.  ciues  primarios 
aufugisse. 

Nihil  est  hoc  tempore  quod  intelligere  mahm  quam  quid  agatur  55 
in  Angha,  an  rex  adhuc  amore  nouae  nuptae  incensus  saeuiat ;  ferunt 
hic  eum  iam  animum  ad  alteram  ilhus  sororem  adiecisse.  Sed  nihil 
aeque  intelligere  gestio  quam  Mori  tui  tragoediam  quam  catastro- 
phen  nacta  sit,  quid  de  Roffensi  quidque  de  aliis  in  vi<(n>cula 
coniectis  actum  sit.  60 

Si  Anabaptista  tuus  (de  quo  mihi  scripsisti)  iam  ad  te  rediit,  non 

22.  EE:  delictos  MS.  24.  EE:  idolatriam  MS.  29.  acceto  MS. 

correximus.  51.  exsectis  scnpsimtis:  exertis  ilf/S. 


48.  Gallorum  regem]  The  persecu-  Coucy,  offering  conditional  amnesty. 

tions   began  from   the   affair   of  the  Among  the  exiles  were  Clement  Marot 

Placards,  17-18  Nov.  1534.   Latomus,  and     Mathxirin     Cordier.       Erasmus 

writing  from  Paris,  in  June  1535  puts  speaks  of  French  'nobUes'  in  exUe  at 

the  ntmiber  of  victims   at   24   (Ep.  Basle,  to  whom  the  Edict  of  Coucy 

3029) ;   Erasmus,   two  months  later,  made  Uttle  appeal  (Epp.  3043,  3048- 

gives    the    same   figure    (Ep.    3049).  9). 

Francis'  sudden  shifts  of  poHcy  per-  61.  Anabaptista]  Clauthus,  see  Ep. 

plexed  observers  (Ep.  3000).    On  16  2955.  i^n. 
July    1535    he   issued   the   Edict   of 


66  LETTERS  OF  ERASMUS  [1534 

dubito  quin  omnium  rerum,  quae  illic  aguntur,  certior  esse  possis. 

Quare  te  rogo,  de  rebus  Anglicis  omnibus  nobis  perscribas  diligentur. 

Nostri  negociatores  qui  in  Hispania  negociantur,  pro  explorato 

65  affirmant  Caesarem  adornare  profectionem  ad  Italiam  et  iam  de- 
lectum  haberi  per  vniuersas  regiones;  quamuis  multi  item  sint  qui 
credant,  eum  delectum  non  ad  Caesaris  peregrinationem  fieri  sed  ad 
instruendam  classem,  quam  vere  proximo  vna  cum  nouo  Pontifice 
habiturus  sit,  duce  Andrea  Dorea,  per  totum  mediter<r>aneum  mare 

70  contra  Barbaros,  qui  elapsa  aestate  non  exigua  damna  Italiae  in- 
tulere.   Quod  vtrum  verius  sit,  euentus  breui  docebit. 

Ex  Vrbe  scribunt  amici,  et  referunt  qui  inde  ad  nos  redeunt, 
Pontificem  Paulum  iii.  toto  conatu  incumbere  vt  Christianos  prin- 
cipes  reducat  in  concordiam,  et  sperare  etiam  Anghae  et  regem  et 

75  regnum  ad  obedienciam  reducere  cum  satisfactione  omnium  partium. 
Quod  qua  ratione  fieri  possit,  ingenium  meum  superat,  Hcet  sciam 
magnis  diis  nil  esse  impos<s>ibile.  Ferunt  Caesarem  tria  peragenda 
proposuisse,  primum  vt  ItaHam  pacificet ;  vt  confirmet  labantem 
religionem  siue  per  concilium  vel  alia  ratione  ;  tertio  vt  beUum  gerat 

So  contra  Thurcas.  Quod  sy  in  confirmanda  et  restauranda  rehgione  ea 
remedia  adhibebit  quibus  audio  Gallum  vti,  vereor  ne  morbus  magis 
incrudescat  et  tandem  exeat  in  tyrannidem  intollerabilem.  Id  certe 
futurum  video,  si  (vt  vereor)  cucuUis  aures  prebebit. 

Quibus  maxime  nouicius  pontifex  Paulus  propensus  futurus  sit, 

85  GaUis  vel  Germanis,  id  adhuc  nemo  deprehendit,  Ucet  tu  existimes 
non  bene  agere  Germanos,  qui  nimium  Ubenter  rumores  odiosos 
serant  in  GaUos.  Sed  id  meminisse  debes,  Germanos  non  sine  causa 
id  facere,  qui  persuasum  habeant  GaUos  nunquam  sibi  fidem  datam 
seruasse  neque  vsquam  gencium  populum  aeque  sublesta  fide  esse  ac 

90  iste  GaUicus. 

Mitto  hic  tibi  epistolam  a  Francisco  RupiUo,  communi  amico ;  eam 
mihi  reUquit  iam  oUm  Paumgartnerus,  quum  hinc  ob  pestis  suspi- 
tionem  proximo  emigraret. 

Miror  quid  istic  agat  Luscinius,  quod  nuUas  vnquam,  postquam 

95  proximo  hinc  abiit,  ad  me  dederit  Utteras ;  video  me  ilU  extra 
numerum  esse,  idque  ideo,  puto,  quod  videat  me  tecum  amiciciam 
constanter  et  diUgenter  colere,  ideoque  censeat  se  mUii  irasci  neces- 
sum  esse,  quando  ipse  tibi  fortassis  parum  sit  amicus.  Verum  id 
est  quod  minimum  me  soUcitat,  Ucet  Ula  sua  taciturnitas  perpetua 

100  certa  significatio  sit  aUenati  animi,  de  quo  iUum  curare  sinam,  ad 

me  nihU  spectare  putabo ;  scire  tamen  veUm,  qualem  se  gerat  erga  te. 

Fuggerus  apud  nos  non  est  muUis  iam  mensibus :  aedificat  tamen 

ante  biennium  inceptas  aedes  magnificas,absens  etextor<(ri>s  patriae ; 

putat  fortassis  indecorum  ibi  esse,  vbi  non  sit  qui  fuerit;  mauult 

105  igitur  cum  incommodo  aUbi  viuere.  Sed  nihil  aeque  puto  iUum  dolere 

ac  simuUatem  quandam  cum  amicissimis  quibusdam  hic  contractam. 

Spero  te  hac  hyeme  aUquid  lucubrationum  tuarum  procusurum, 

78.  ^i; :  preposuisse  ilf <S.  89.  ^^:  sublecta  M<S'.  103.  EE ■.extora 

MS.  107.  procusurmn  scripsimus :  processurum  AIS. 


69.  Dorea]  For  A.  Doria  see  Ep.  91.  epistolam]  Not  extant;  cf.  Ep. 

2977.  7-  3007.  in. 


2983]  FROM  JOHN  CHOLER  57 

velim  autem  maxime  Contionatorem  tuum,  quem  vniuersi  magno 
desiderio  exspectant.  Rogo,  quum  nactus  fueris  nuntium,  ad  nos 
rescribas  et  me  de  Moro  et  rebus  Anglicis  facias  certiorem.  Vale, 
Erasme  opt.  maxime,  et  me  perpetuo  in  tuorum  numero  agnoscas. 
Christus  te  nobis  conseruet. 

Data  Augustae  Vindel.  M.D.xxxim.  Die  x.  Decembris. 

Agnoscis  Cholerum  tuum  mancipatissimum. 


2984.     From  Conrad  Nyder. 

Leipzig  MS.  Coblenz. 

EE.  215.  20  December  1534. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.  Of  the  writer,  Conrad  Nyder 
of  Eppingen,  Httle  more  is  known  than  ean  be  gathered  from  this  letter  and 
from  Ep.  2968.  He  seems  to  have  held  a  post  as  physician  m  Coblenz,  where 
he  had  married.  Forfeiting  his  post  for  want  of  the  degree  of  doctor  he  had 
betaken  himself  to  Italy,  where  he  acquired  the  necessary  degree,  presmnably 
at  Ferrara,  since  he  came  to  Erasmus  with  a  commendatory  letter  from 
Manardus.  With  the  letters  which  he  brought  to  Erasmus  he  carried  from 
Ferrara  a  letter  of  Sinapius  to  Grynaeus  (Gryn.  E.  p.  132).  In  Oec.  E.  iii.  617 
he  appears  as  carrying  a  letter  from  Bucer  and  Capito  to  Oecolampadius  at 
Basle,  19  Nov.  <i528>.] 

Salvtem  in  eo  qui  'ventis  ocia  mandat',  illustrissimi  nominis 
domine  Erasme,  fautor  vnice.  Nolo  te  latere,  quo  pacto  litteras 
commendaticias  praesentarim,  quas  benigniter  ac  graciose  mihi  com- 
municasti  (dum  ex  Itaha  <(tuU)  tibi  salutacionem  a  domino  doctore 
lohanne  Manardo,  Ferrariensi  medico,  necnon  Anshehno  Ephorino,  5 
praeterea  htteras  quasdam  a  quodam  legato,  quas  adhuc  foues,  ac 
Symone  Grineo),  ad  archiepiscopum  Treuerensem.  [Forte]  Fortuitu 
idem  reuerendissimus  archiepiscopus  tunc  temporis  in  arce  apud 
Confluenciam  pedem  figebat,  qui  ad  manus  proprias  per  me  prae- 
sentatas  iUico  ap[p]eriens,  legens  ac  relegens  (miiltoque  graciosiores  10 
erant  httere  tue  archiepiscopo  quam  viole  amatoribus  dedicate) 
commisit[que]  secretario  vt  ista  tua  manus  summa  dUigencia 
custodiretur,  insuper  quomodo  se  res  penes  te  haberent  et  quahs 
tua  esset  valetudo  sciscitans ;  respondi  in  quantum  potui,  te  per 
Dei  graciam  perbeUe  valere.  De  htteris  autem  ad  Cristophorum  15 
Eschenueldium  Popardiensem  quid  dicam  ?  qui  cum  manum  tuam 
inspiciebat,  intimis  quasi  praecordiis  osculabatur,  et  UUco  inter 
prandendum  archiepiscopo  monstrabat  permisitque  legere. 

Postquam  autem  emuh  mei  tales  htteras  commendaticias  prae- 
sentatas  uiteUexerunt,  summa  ignominia  afificiebantur  egreque  fere-  20 
bant  ac  dentibus  quasi  frendebant,  dixeruntque  se  veUe  talem  com- 
mendacio<nem>  apud  dominacionem  tuam  infringere.    Rogo  igitur, 

2984.  4.  tuU  suppleuimus.         7.  Forte  secliisinius.        12.  que  deleuimus. 


2984.  I.  ventis  .  .  .  mandat]  Pru-  11.  littere]  Ep.  2968. 

dentius,  Apoth.  657  (Prudentius  has  16.  Eschenueldium]   Chr.    Eschen- 

flatibtis  for  ventis);   cf.   Mark  4.   40,  felder,  John  of  Metzenhausen's  cus- 

Luke  8.  25.  toms-officer;  see  Ep.  879  introd.   Ep. 

6.  legato]  Perhaps  Ermio  Filonardi.  3003  is  his  answer  to  Erasmus'  (non- 

7.  archiepiscopvun]     John     iii     of  extant)  letter. 
Metzenhausen,  see  Ep.  2968  introd. 


58  LETTERS  OF  ERASMUS  [1534 

immo  obsecro,  si  forsan  eorum  scripta  ad  te  peruenerint,  vt  in  aquam 
et  auram  scribere  velis.  Sunt  eorum  nomina:  vnus  Cornelius  Rosner, 
25  alter  lohannes  Eychman  ahas  Driander,  qui  falso  vtitur  nomine 
doctoris,  ambo  adhuc  incole  ciuitatis  Confiuentinae.   Preterea  quod 
noui  scribam  nihil  est,  nisi  nunc  me  agere  ac  habere,  suo  autem 
tempore  refferre,  gracias.   Cum  hoc  vale  bene  in  Pyleos  annos. 
Ex  Confluencia.  decembris.  20.  Anno  1534. 
30  Tuus  deditissimus  Conradus  Nyder, 

arcium  et  medicinae  doctor,  ciuis  Confluentinus. 

Totius  philosophiae  indagatori  necnon  sincerioris  theologie  pro- 
fessori,  D.  Erasmo  Roterodamo,  nunc  Friburgi  Brisgoie  agenti, 
domino  et  patrono  suo  obseruandissimo  etc. 


2985.     From  GrLBERT  Cognatus. 

Epistolae  Laeonicae,  1554,  ii.  329.  (Nozeroy.) 

<c.  fin.  Dec.  1534.) 

[From  1.  3  it  is  plain  that  the  letter  was  written  from  Nozeroy.  Cognatus 
was  appointed  canon  of  St.  Antony  in  Nozeroy  in  succession  to  Erasmus 
Gauthier,  who  died  on  4  Jan.  1535  ;  Cognatus  himself  says  that  he  'succeeded' 
to  the  canonry  on  the  day  foUowing  Gauthier's  death  (Cog.  E.  i.  332). 
A  docmnent  (imnumbered)  in  the  hbrary  of  Besangon  dates  the  appointment 
as  4  Jan.  1535  (see  vol.  ix,  p.  43).  It  would  be  natural  to  date  this  letter  as 
belonging  to  the  first  week  of  Jan.  1535.  But  this  date  is  made  impossible 
by  a  letter  of  Cognatus  to  Boniface  Amerbach,  dated  14  Jan.  1535  (Basle  MS. 
Ki.  Ar.  i8a.  136)  in  which  Cognatus  says  that  he  has  been  Ul  in  Freiburg  for 
15  days  continuously.  This  woxild  bring  us  back  to  a  date,  for  the  present 
letter,  well  prior  to  31  Dec.  1534.  We  must  suppose  that  the  question  of  fiUing 
the  canonry  was  settled  before  the  death  of  Gauthier  had  actuaUy  created 
the  vacancy.] 

GHiBERTVS  COGNATVS  NOZERENVS,  ERASMO  ROTERODAMO  S. 

TvA,  vnicum  studiorum  decus,  Erasme  clarissime,  apud  principem 
nostrum  commendatio,  plurimum  mihi  et  ornamenti  et  emolumenti 
attuHt.  Nam  canonem  hic  summo  omnium  consensu  obtinui.  De- 
lectat  locus:  nihil  amoenius,  nihil  salubrius.   Hic  Academiam  plane 


2984.    24.  Rosner]  Not  known  to  denda'   (Baring,  Leben  Antonii  Cor- 

us.  uini,  1749,  p.  126,  cited  by  EE.). 

25.  Driander]    On    20    Jime    1533  2985.   i.  principem]  Rene  of  Nas- 

Com.  Agrippa  wrote  to  him  inviting  sau,  nephew  and  successor  of  PhiU- 

him  to  visit  Hermann  of  Wied  at  the  bert    of   Chalons,    prince    of   Orange 

baths  of  Bertrich  (Agr.  E.  p.  1059);  (Cog.   E.   i.    332).     He   died  without 

he  was  to  come  'Non  medicatum  .  .  .,  issue,  14  July  1544  (Cog.  E.  i.  356), 

sed   confabulatum,   sed   potum,   sed  and   was   succeeded   by   WUUam   of 

lusum  et  lauatum'.    Driander  was  iU  Nassau.     In    the    docimaent    in    the 

of  a  fever,  and  wrote  declining  {ih.  Besangon  Ubrary  quoted  above,  Cog- 

pp.     1060— i).      His    letter    mentions  natus'  appointment  is  attributed  to 

Hutten  as  once  a  common  friend  of  WiUiam  of  Nassau,   who   was,   inter 

himself  and  Agrippa.    He  speaks  of  alia,  lord  of  Nozeroy;  see  Cog.  E.  i. 

himself  as  both  a  doctor  and  a  7«a</ie-  356-7-     Cognatus   himself  says   that 

maticiLs;    and    he    may    be    (as    EE.  he  was  appointed  by  Rene  (Cog.  E. 

suggest)  the  same  as  the  Jolm  Drian-  i.  332).    No  commendatory  letter  is 

der  who  was  professor  at  Marburg  in  extant  from  Erasmus  either  to  Rene 

1537,  and  who  is  described  as  versed  or  to  WUliam,  nor  yet  to  L.  de  Vers 

'in  medicinae  ac  matheseos  arte  tra-  or  Bonvalot  or  Leonard  of  Gruydres. 


2985]  FROM  GILBERT  COGNATUS  59 

quandam  instituere  consilium  est.   Sed  0  vtinam  te  hic  haberemus,  5 
vt  vna  phUosopharemur.   Caetera  coram. 

Bene  vale,  clariss.  Erasme,  patrone  incomparabUis. 

2986.     To  George  Loxanus. 

Epistolae  Vniuersae  1541,  p.  11 14.  Freiburg. 

LB.  App.  515.  1534. 

[This  letter  does  not  appear  in  N^  but  was  inserted  in  N^.  Omitted  from 
N*  and  Lond.,  it  was  retrieved  by  Leclerc  (see  vol.  i,  pp.  597,8).  The  person 
addressed,  George  Loxanus,  called  here  'Knight,  pro-Chancellor  of  Bohemia', 
and  by  Joachim  Camerarius  'Knight  of  Silesia,  pro-Chancellor  in  Silesia  of 
his  serene  majesty  the  King  of  the  Romans',  does  not  figure  elsewhere  in 
Erasmus'  correspondence.  He  would  seem  to  have  introduced  himself  to 
Erasmus  much  in  the  manner  in  which  he  introduced  himself  two  years  later 
to  Cardinal  Bembo.  The  opening  sentences  of  the  letter  can  only  be  interpreted 
by  supposing  that  he  had  sent  to  Erasmus  some  kind  of  medaUion  carrying 
a  likeness  of  himself.  MS.  Barb.  Lat.  2158,  fo.  clxiii,  preserves  a  letter  of 
Loxanus  to  Bembo  (dated  from  Innsbruck  9  July  1536),  in  which  he  uses 
the  occasion  of  the  return  to  Padua  of  liis  friend  John  Louis  Brassicanus  to 
make  himself  known  to  the  cardinal.  This  letter  is  acknowledged  by  Bembo 
on  27  July  1536  (Bemb.  E.  318-19).  On  23  Oct.  1536  Bembo  wrote  to  Loxanus, 
sending  him  a  copy  of  his  Letters  of  1535  {P.  Bembi  Epistolae,  1539,  Zz  3). 
This  gift  was  requited  by  the  gift  from  Loxanus  of  a  silver  coin  on  which  was 
engraved  a  hkeness  of  himself  and  his  wife ;  a  letter  of  thanks  from  Bembo  is 
preserved  in  Bemb.  E.  pp.  317-18,  29  May  1537.  Bembo's  letter  of  27  July 
1536  mentions  a  poem  of  J.  L.  Brassicanus,  addressed  to  Loxanus,  which 
Brassicanus  had  read  to  the  cardinal.  The  poem  may  be  conjectured  to  have 
been  written  on  the  occasion  of  Loxanus'  marriage.  For  on  4  Sept.  1536  we 
find  Calcagninus  sending  to  Ziegler  some  verses  ('epigrammata  abortiua') 
written  by  himself  on  the  marriage  of  Loxanus  (Calc.  E.  p.  171).  The  marriage 
provoked  also  a  poem  of  Cynthius  Gyraldus  (Opera,  Epigr.  hb.  ii,  fo.  L'); 
from  which  we  learn  that  the  lady's  name  was  Catherina  Aquila.  Loxanus' 
name  appears  in  connexion  with  two  other  friends  of  Erasmus.  In  1539 
Joachim  Camerarius  prefaced  his  Hippocomicus  (Tiibingen,  D.  Morhardus, 
1539)  by  a  dedicatory  epistle  addressed  'Georgio  Loxano  Equiti  Silesio  serenis- 
simi  Romani  regis  per  Silesiam  pro  Cancellario ' ;  in  which  he  mentions  having 
seen  recently  Loxanus'  friend  J.  L.  Brassicanus.  Among  the  Varia  Epigram- 
mata,  again,  appended  to  the  Oratio  Dominica  of  Ursinus  Vehus  (Vienna,  Jo. 
Singren,  1524)  are  verses  'Ad  magnificum  D.  Georgium  Silesium  regis  Pan- 
noniae  a  Secretis'.  (The  volume  has  an  added  interest  as  containing  a  letter 
in  verse  addressed  to  Erasmus,  giving  Vehus'  accoimt  of  his  journey  after 
visiting  Erasmus  in  1522.)  In  1550  John  Pedioneus  printed  at  Ingolstadt  the 
volume  Hymnorum  Liber  containing  an  Elegy,  addressed  'ad  nobihssimum 
Equitem  Georgium  Loxanum',  on  the  death  of  Loxanus'  friend  J.  L.  Brassi- 
canus.] 

ERASMVS  ROT.  GEORGIO  LOXANO  EQ.  PROCANCELLARIO 
BOHEMIAE  S. 

Etsi  procul  a  me  semotus  tamen  mecum  habitas,  non  modo  sub 
vno  tecto,  verumetiam  in  eodem  cubiculo,  itaque  si  velim  obliuisci 
tui  non  possum.  Praesens  ornas  aulam  Ferdinandicam,  absens 
domum  meam.  Scripsissem  phira,  sed  Desiderius  a  Simandris  pro- 
perabat.  Hoc  tamen  vt  tibi  persuadeas  vehm,  Erasmum  nihU  aeque  5 
cupere  quam  rebus  omnibus  tibi  gratificari.  Haec  a  coena  praeter 
Bohtum.    Vale. 

Datum  Friburgi  Brisgoiae.    Anno  MDXXxmi. 

2986.  4.  Desiderius    a    Simandris]  6.  a  coena]  Cf.  Ep.  2919.  2n. 

Not  known  to  us. 


60 


LETTERS  OF  ERASMUS 


[1535 


2987.     To  Damian  a  Goes. 


Vita  Erasmi  p.  124. 

O^  p.  265 :  Lond.  xxx.  67 :  LB.  App.  440. 


Freibvirg. 
II  January  <i535>- 


[The  year-date  may  be  supplied  from  the  contents.  Damian  was  in  Padua 
on  1 1  Nov.  1534  (Ep.  2975.  6-13).  He rephed  to  Erasmus by  a letter,  not  extant, 
to  whieh,  however,  Ep.  3019  is  Erasmus'  answer.  A  footnote  in  LB.  shows 
that  Leclerc  printed  from  a  MS.] 

ERASMVS  ROTERODAMVS  NOBILISSIMO  VIRO  D.  DAMTANO 
A  GOES  LVSITANO  S.  P. 

AccEPi  tres  epistolas  tuas  per  Lucam  Remium,  quod  tamen 
ignoraturus  eram,  nisi  tu  significasses.  Quid  actum  sit  de  caeteris 
epistolis,  quas  tibi  commendaram  abeunti,  non  liquido  noui.  Botze- 
mius  accepit  suam.    Sed  an  lo.  Comes  Primus  et  Alciatus  acceperit 

5  suas,  nescio.  Miror  e  Lusitania  nihil  venire  responsi.  Nescio  an 
expediat  Lazarum  grandaeuum  magnaeque  autoritatis  onerare 
domesticis  professionibus.  Magis  conueniret  tibi  iuuenis,  qui  te  domi 
exerceret,  tuaque  scripta  corrigeret.  Debes  honorare  studia,  vt  Ola 
vlcissim  honorent  te.    In  Italia  turpe  non  est  etiam  canos  audire 

10  publice  profitentes. 

Si  mihi  capitalis  esses  inimicus,  non  poteras  quicquam  facere 
inimicius  quam  si  schedas,  quas  vni  tibi  notaui,  patiaris  excudi. 
Quare  cura  ne  fiat,  magno  mei  nominis  dedecore.  Petro  Bembo 
salutem  plurimam,  cui  profecto  te  charum  esse  gaudeo.    A  NataU 

15  Domini  grauissime  decumbo,  nec  per  coeh  inclementiam  possum 
respirare.   Haec  aegre  scripsi  in  lecto  semiuiuus. 
Friburgi  11.  die  lanuarii. 

TiT.     A  GOES  add.  O^.  9.  honorent  O^  LB:  oment  O^  et  teste 

Clerico  MS.  11.  poteras  O^  LB:  potes  O'^. 


I.  tres  epistolas]  Not  extant. 
Remium]  Lucas  Rem  (14  Dec. 
1481—22  Sept.  1541),  a  wealthy  mer- 
chant  of  Augsburg,  was  educated  in 
Venice  for  a  commercial  career,  and 
with  his  brothers  Andrew  and  Hans 
was  for  some  time  employed  in  the 
house  of  Welser;  travelling  widely 
and  acquiring  a  knowledge  of  lan- 
guages.  His 'Tagebuch' (see  B.  Greiff 
in  Jahres-Bericht  des  hist.  Kreis- 
Vereins  .  .  .  von  Schwaben  u.  Neuburg 
vol.  26,  Augsburg,  1861)  contains  a 
detailed  account  of  his  family,  his 
travels  and  commercial  enterprises. 
In  15 17  he  quarrelled  with  the  Wel- 
sers,  and  from  that  time  till  his  death 
conducted  a  prosperous  business  of 
his  own.  Though  his  'Tagebuch'  is 
silent  on  the  subject,  he  seems  to 
have  become  a  convert  to  the  Re- 
formation — his  children  receivod  their 


baptism  in  Protestant  churches.  For 
his  brother,  Giles,  bishop  of  Chiemsee, 
see  Ep.  2993.  See  ADB.  For  letters 
sent  through  RemseeEpp.  2993.  23-7, 
3019.  5-6,  3050.  51,  3076.  4,  3078.  I. 
quod  tamen]  The  fact  that  they 
were  delivered  through  Rem. 

2.  caeteris]  One  was  to  Schets,  one 
to  Utenhove  (Ep.  3019). 

4.  Primus]  See  Ep.  2959  introd. 

5.  Lusitania]  See  Ep.  3019.  In 
1527  Erasmus  had  dedicated  hia 
Chrysostomi  Lucubrationes  to  King 
John  III,  with  a  Preface  (Ep.  1800) 
which  had  not  been  well  received. 

6.  Lazarmn]  Damian  had  appa- 
rently  wished  to  employ  Bonamicus 
as  a  domestic  tutor,  instead  of  attend- 
ing  his  lectures. 

12.  schedas]  The  draft  Compen- 
dium  Rhetorices  (App.  xxii) ;  cf.  Epp. 
2826  introd.,  3019. 


2988]  61 

2988.     To  Paul  m. 

Vatican  Archives,  Lettere  di  Principi  Freibiirg. 

ix.  9,  12.  23  January  1535. 

[An  original  letter,  written  by  a  secretary,  perhaps  Cognatus,  and  signed  by 
Erasmus.  There  is  no  address-sheet,  possibly  because  the  letter  was  carried 
by  L.  Ber.  It  was  printed  by  Cardanus  in  Quellen  und  Forschungen  des  preus- 
sischen  Instituts  zu  Rom  xi  (1908),  p.  202.  Ber,  to  whom  the  letter  was  en- 
trusted,  did  not  set  out  earlier  than  some  date  in  February  (Ep.  3001  introd.), 
and  reached  Rome  a  little  before  29  March  (Ep.  3007).] 

EvANGELicvs  ille  senex,  beatissime  Pater,  aetate  frigidus,  pietate 
feruidus,  non  aliam  ob  causam  in  vita  morari  sustinebat,  nisi  vt 
videret  Christum  Domini;  me  vero,  tametsi  nihil  habeo  praeter 
senium  illi  simile,  tamen  quidam  affectus  habet  non  omnino  dissi- 
milis.  Videor  enim  mihi  aequissimo  animo  hinc  emigraturus,  si  post  5 
tantas  humanarum  rerum  tempestates  ac  dissidiorum  turbines  videro 
tranquiUitatem  diuinitus  Ecclesiae  redditam.  Neque  enim,  postea- 
quam  res  exisse  videntur  hominum  potestatem,  vllam  spem  esse 
video,  nisi  Deus  velut  e  machina,  quod  aiunt,  sese  proferens  has 
turbas  redigat  in  concordiam.  Suauissimus  autem  tui  nominis  odor,  10 
Paule  tertie,  qui  subito  per  vniuersum  orbem  dimanauit,  omnium 
animos  erexit  in  spem  fore  vt  qui  olim  in  nauicula  ventos  ac  fluctus 
naufragium  minitantes  iussit  consilescere,  tandem  experrectus  et 
nunc  Ecclesiae  suae  nauim  in  tranquillum  reducat.  Nullus  enim 
ambigit  quin  diuinitus  factum  sit,  quod  tu  inaudito  suffragiorum  15 
consensu,  citra  omnem  ambitum  et  corruptelam,  totius  ditionis 
Christianae  gubernaculis  admotus  es,  vir  praeter  maiorum  imagines, 
praeter  eruditionem  reconditam  ac  pietatem  singularem,  multo  etiam 
rerum  praesertim  ecclesiasticarum  vsu  instructus,  atque  ipsa  demum 
aetate  venerandus.  Pietas  impelHt  vt  in  primis  reipublicae  con-  20 
sultum  veHs ;  prudentia  illud  addit,  vt  nemo  te  rectius  dispiciat 
quibus  rationibus  hi  rerum  motus  componi  queant;  autoritas  et 
numinis  fauor  praestabit  vt,  quod  tu  cum  bonis  omnibus  ardenter 
optas,  summo  bonorum  omnium  applausu  foehciter  efficias.  PubU- 
cam  orbis  spem  confirmat,  quod  annos  iam  quadraginta  et  eo  ampHus,  25 
et  Romae  et  in  Cardinalicia  dignitate,  tanta  versatus  es  integritate, 
vt  fama  quoque,  quae  nusquam  est  quam  in  Vrbe  loquacior,  ne  dicam 
petulantior,  de  Alexandro  Phernesio  male  loqui  erubesceret.  Quem- 
admodum  enim  insignis  gloria  obruit  inuidiam,  ita  virtus  excellens 
omnibusque  numeris  absoluta  deterret  calumniam.  30 

Mihi  vero  laetissimum  omen  videtur  mu'ificus  quidam  consensus 
vno  ore  vnaque  voce  tibi  gratulantium ;  imo  non  tam  tibi  quam 
orbi.  Habent  tam  vnanimes  affectus  mortaHum  non  vana  prae- 
sagia.  Neque  nihil  foeHcis  auguru  adiungit  PauH  nomen  adoptatum, 
quod  apud  Graecos  quietis  et  tranquillitatis,  apud  nos  modestiae  35 


I.  senex]  Simeon  (Luke  2.  25-35).  ' acknowledged  a  son  and  daughter, 

13.  iussit]  Matt.  8.  26.  both  illegitimate ;  but  no  great  oiTence 

25.  quadraginta]    Born    in     146S,  was  taken  at  such  affairs'   (Ranke, 

Paul    III    had    been    raised    to    the  Hist.  of  the  Popes  III.  i). 

cardinalate  in  1493.  35-  apud    Graecos]    Erasmus    con- 

29-30.  virtus . . .  absoluta]  Erasmus  nects  the  name  with  the  Greek  TravXa 

uees  the  language  of  the  age.   Paul  iii  and  the  Latin  paulus. 


62  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

vocabulum  est.  Tarsensis  ille  Paulus  gentes  sectis  innumerabilibus 
dissidentes  ad  Amius  religionis  concordiam  redegit ;  speramus  futu- 
rum  vt  Paulus  Romanus  has  opinionum  rixas  et  schismatum  tumul- 
tus  componat,  videhcet  eodem  operante  in  totius  Ecclesiae  principe 

40  qui  olim  in  Apostolo  selecto  operatus  est.  Conatum  dabit  pietas, 
consilium  animi  vigUantia,  euentum  dabit  is  cuius  voluntate  pro- 
uectus  es  ad  istud  fastigium  quo  nihil  esse  potest  in  rebus  humanis 
subhmius.  Nos  vtinam  ad  hoc  facinus  omnium  pulcherrimum  praeter 
vota  propensamque  voluntatem  aUquid  adferre  possemus.    Certe 

45  hactenus  quod  Ucuit  praestitimus,  constanter  perseuerantes  in  con- 
sortio  columbae,  omnia  etiam  extrema  parati  perpeti,  citius  quam 
vUi  sectae  dare  nomen.  Necdum  huius  animi  me  poenitet,  hcet 
praeter  facultatum  iacturam  tantum  discriminum  ac  molestiarum 
mihi  conciharit  vt  mors  pene  videretur  tolerabihor.   Sed  bonae  fidei 

50  creditor  est,  cui  haec  foenero. 

Absit  autem  a  me  tam  caeca  temeritas  vt  tibi  coner  dare  con- 
sihum,  cuius  sapientia  prospicit  vniuerso  orbi.  Attamen  quando  in 
magnis  tempestatibus  quamuis  docti  naucleri  se  vel  a  quouis  ad- 
moneri  patiuntur,  hanc  nostram  seduhtatem  Ln  bonam  partem  acci- 

55  piet  tua  singularis  humanitas.  Illud  in  primis  videtur  non  leue 
momentum  ad  hoc  negotu  conficiendum  allaturum,  si  summus 
Pontifex,  vt  est  vniuersahs  omnium  monarcharum  pater  ac  gentium, 
ita  se  nulhus  factioni  proprie  adiungat,  sed  omnibus  sit  aequus,  vt 
quisque  est  pietatis  studiosissimus,  ita  maxime  pro  foederato  habens. 

60  Hoc  pacto  seruabit  autoritatem  suam  apud  omnes  iUibatam, 
minusque  sibi  conflabit  inuidiae.  Dein  vt  monarchae  ac  principes 
concordibus  animis  huc  incumbant:  quod  officium  Ucet  omnes 
debeant  Christo  regi  regum,  in  cuius  verba  pariter  iurarunt,  tamen 
ipsorum  etiam  magni  refert.   Nisi  enim  isti  Ucentiae  frenum  inucia- 

65  tur,  periculum  est  ne  tandem  principes  hoc  esse  desinant  quod  esse 
cupiunt.  Quod  si  qua  dissidia  sunt  inter  praepotentes,  ea  sex  aut 
septem  annorum  inducus  expedierit  comprimere.  Horum  iunctis 
viribus  interim  cohercendi  sunt  qui  non  desmunt  res  moUri  nouas, 
et  hoc  malum  magis  ac  magis  exasperare  latiusque  diffundere. 

70  Dogmatum  definitio  synodo  reseruetur.  Nec  tamen  arbitror  necesse 
vt  de  quibushbet  opinionibus  pronunciet  synodus,  sed  tantum  de 
praecipuis  in  quibus  Christianae  doctrinae  cardo  versatur.  Sunt 
enim  quaedam  in  quibus  Apostolus  Paulus  vult  vnumquemque  in 
suo  sensu  acquiescere,  et  sunt  de  quibus  scribit:   Si  quid  aUter 


45-6.  in  consortio   columbae]   See  His  genins  for  impartiality  was  soon 

Epp.  2123.  i^n,  2366.  58n.  to   be   sorely   tried   by   the   crisis   of 

48.  facultatum   iacturam]    We    do  Easter   1536   (see  Pastor  xi,   ch.   v). 

not   know   what   these   losses   were.  With  this  temperamental  inability  to 

Erasmus  began  life  a  very  poor  man.  say  '  Yes '  or  '  No '  to  plain  questions 

He  died  a  very  rich  one.  Erasmus'  sympathy  was  sincere. 

58.  nullius   factioni]    'The   French  66-7.  sex  aut  septem  annonmi  in- 

and    imperial    factions    then    (1533)  ducLis]  After  two  years  of  war,  a  ten 

divided  Italy,  Rome,  and  the  College  years'  truce  was  concluded  at  Nice 

of  Cardinals.   <Paul>  conducted  him-  between  the  emperor  and  the  French 

self  with  so  deliberate  a  caution,  with  king. 

80  fortvmate  a  circumspection,  that  74.  Si    quid    aliter]    Phil.    3.     15. 

no  one  could  say  to  which  of  these  Erasmus  is  quoting  his  own  version. 

parties  he  inclined'  (Ranke,  loc.  cit.).  The  Vulgate  has  'sapitis'  for  'sentitis'. 


2988]  TO  PAUL  III  63 

sentitis,  et  hoc  Dominus  vobis  reuelabit.    Quemadmodum  caere-  75 
moniarum  varietas  non  scindit  Ecclesiae  concordiam,  ita  sunt  opi- 
niones  in  quibus  dissentire  liceat,  incolumi  pace  Christiana.  Profuerit 
et  illud,  si  sectarum  fautoribus  spes  ostendatur  fore  vt  ipsi  quoque 
impetrent,  si  quid  aequum  postularint.    Praeterea  quoniam  fataUs 
quaedam  hies  haec  videtur,  non  inutile  fuerit  iuxta  synodi  sententiam  80 
resipiscentibus  praeteritorum  amnestiam  polhceri.    Caput  autem 
omnium  arbitror  esse,  si  pariter  omnes  sepositis  priuatis  affectibus 
non  aho  spectent  quam  ad  Christi  gloriam  et  Christianae  rehgionis 
profectum.  Ita  futurum  est  vt  querentibus  regnum  Dei  et  iusticiam 
eius  Deus  ipse  bene  fortunet  quod  agitur,  et  iUa  ipsa  commoda  quae  85 
priuatis  cupiditatibus  expetunt,  cumulatius  adiiciantur.  Porro  quan- 
quam  huius  maU  contagium  heu  nimium  late  diuagatum  est,  tamen 
non  est  desperandus  successus.   Maxima  pars  hominum,  praesertim 
dignitate  doctrinaque  praeceUentium,  adhuc  intacta  est:  tum  pluri- 
mos  ex  his  qui  fuerant  afflati  iamdudum  tedet  praesentium  ac  reUcta  90 
desiderant. 

Vtinam  per  corporis  imbeciUitatem  Ucuisset  vel  officiolum  hoc  vel 
votum  meum  Beatitudini  tuae  coram  offerre.  Sed  posteaquam  id 
negatum  est,  idem  nunc  facio  per  eum  qui  has  perfert,  Lodouicum 
Berum,  hominem  profecto  tuae  Sanctitatis  fauore  dignum ;  cuius  95 
eximias  virtutes  mehus  intelUges  ex  iis  qui  iUum  interius  cognitum 
habent,  R.D.  Antonio  Puccio,  R.P.  Ennio  episcopo  Verulano,  et 
R.P.  Hierom^mo  Aleandro,  archiepiscopo  Brundusino. 

Datum  apud  Friburgum  Brisgoiae  x.  Cal.  Februarias  Anno  a 
Christo  nato  m.d.xxxv.  100 

Erasmus  Rot.  mea  manu  subscripsi. 


2989.     From  Christopher  Gering. 

Leipzig  MS.  Augsbiirg. 

EE.  216.  28  January  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.  On  26  June  1534  Gering  had 
written  (Ep.  2949)  to  Erasmus,  apprising  him  of  the  dispatch  of  a  letter  and 
gift  from  Paungartner.  But  the  present  letter  suggests  that  the  gift  now  sent 
is  from  Gering  himself.] 

Clarissime  doctissimeque  Domine  Erasme,  auriga  nomine  Conrat 
Tanmair  a  Munderichingen  debet  ExceUentiae  tuae  adferre  vas 
pannis  atque  funibus  impUcitum,  in  quo  ExceUentia  tua  inueniet 
vasa  duo  inclusa,  vnum,  quod  maius  est,  vino  Gattanarico,  alterum 
Maluas<iano>  plena.  Ea  amico,  quo  redduntur,  accipere  veUs  animo.  5 
Aurigae  nihU  omnino  des,  quia  iustum  ac  Uberale  pretium  ipse 
accepit  apud  nos.  Et  quamuis  nihU  dubito  de  aurigae  fide,  nihilo 
minus  tamen  ExceUentia  tua,  si  vacat,  potest  rescribere,  qua  fide 


2988.  95.  fauore  dignum]  Ber,  in  known  to  us. 

fact,  brought  back  from  his  mission —  4.  Gattanarico]  See  2900.  2. 

whatever  its  purpose — no  preferment  5.  Maluasiano]      Mahnsey      (O.F. 

for  himself.  malvesie    and    malmesie,    from    Gk. 

2989.  2.  Tanmair]    Not   otherwise  Move/xjSaata). 


64  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

reddiderit  auriga  commissum.    Interim  Excellentia  tua  quam  bene 
10  valeat  et  me  sibi  semper  commendatum  habeat. 

Datum  Augustae  xxviiii.  lanuarii  Anno  a  partu  Virginis  m.d.xxxv. 
ExceUentiae  tuae  obedientiss.   Domini  loannis  Paungartneri  a 
Paungarten  etc.  secretarius 

Christophorus  Gering. 

15  Et  prudentia  et  eloquentia  incomparabili  viro  domino  Erasmo 
Roterodamo,  Theologo  nostro  nunc  seculo  summo,  Domino  suo  im- 
primis  venerando,  Friburgi  Breisgoiae. 


2990.     From  Tielmann  Gravitjs. 

Leipzig  MS.  Cologne. 

EE.  217.  3  February  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.] 

S.  P.  Literas  hisce  alligatas  amici  ad  me  dederunt  istuc  per- 
ferendas,  quas  si  paulo  tempestiuius  accepissem,  per  tabeUarium 
huius  ciuitatis,  quem  meas  tibi  reddidisse  spero,  transmisissem.  Ea 
occasione  exclusa,  expectanda  fuit  aUa,  quam  nunc  demum  aUus 

5  nuncius  Spiram  auolaturus  mihi  prebuit.  IlUc  enim  habeo  meos, 
arctissimo  necessitudinis  vinculo  mihi  astrictos,  qui  Uteras  meas  non 
grauatim  destinare  solent.  TabeUarius,  quem  istuc  misi,  in  horas 
expectatur,  eo  quidem  ardentius  quo  magis  in  spem  feror,  tuam 
dignitatem  mihi  de  communibus  tuis  rebus  ac  toto  vitae  statu 

10  diligenter  scripturam. 

De  Concionatore  si  nihil  scripsisti  per  tabeUarium  quem  istuc  misi, 
obsecro  vt  primo  quoque  die  me  verbulo  certiorem  reddas,  quid  de 
eo  Ubro  tot  annis  ab  omnibus  doctis  desiderato  sperandum  sit. 
In  opido  VesaUensi  ducatus  CUuensis  anabaptistica  secta  ceperat 

15  suas  recipere  vires.  Pristine  reUgionis  assertores  re  oU"acta,  viribus 
maiores,  numero  quindecim  ceperunt.  Mox  indicant  principi,  quid 
actum  sit,  qui  e  vestigio  eo  suos  misit  consiUarios.  In  Phrysia 
quidam  captus  est  qui  pro  seruatore  Christo  passus  est  se  adorari, 

2990.  3.  meas]    The    last    extant  was  frustrated  by  the  treachery  of 

letter  from  Tielmann  Gravius  is  Ep.  Graes,  who  passed  the  details  of  it  to 

2894   (26  Dec.    1533)  with  which  he  the  bishop  of  Miinster.    Warning  was 

forwarded    a    letter    from    Agrippa,  sent  to  the  duke  of  Cleves,  who  took 

together  with  two  packets  of  letters  armed  possession  of  Wesel  on  5  April 

from  Antwerp.    We  have  no  means  (see  Kerssenbroch,  Detmer  pp.  727- 

of  knowing  what  the  letters  now  for-  32;  cf.  Epp.  2999,  3031»). 

warded  were.  16.  quindecim]    For    their   names, 

5.  Spiram]    \^Tiere    the    Diet    was  and   for  the  official  minutes  of  the 

still  in  session.  proceedings  against  them,  see  K.  W. 

II.  Concionatore]  For  the  date  of  Bouterwek     and     W.     Crecehus     in 

pubHcation,  see  Ep.  3036,  introd.  Zeitschrift  des  Bergischen  Oeschichts- 

14.  opido  Vesahensi]  Wesel.  Atthe  vereins  i,  1863,  pp.  361-84. 

beginning  of  Jan.  1535  John  of  Lei-  18.  quidam]     Peter     Schomacker. 

den  had  sent  letters  by  the  band  of  On   24   Jan.    1535    Charles,   duke   of 

Henry   Graes,    'a  prophet   illumined  Gelders,    defeated    at    Groningen    a 

by  the  inspiration  of  the  Heavenly  force  of  some  thousand  anabaptists, 

Father',  to  Wesel  and  other  towns  of  of  whom  Schomacker  was  leader.   See 

Lower   Germany,    calhng   for   armed  Kerssenbroch  p.  777,  with  Detmer'8 

assistance  for  Miinster.    The  project  note;    cf.   Ep.    2999.     (In   Schenck's 


2990]  FROM  TIELMANN  GRAVroS  65 

qui  foeminam  apud  se  habuit  quam  plerique  aiunt  eum  circum- 
duxisse  pro  diua  Virgine,  nonnulli  pro  vxore.  0  coelum,  o  terra!  20 
Pridie  natalis  purgate  Virginis  quidam  ex  antesignanis  anabaptistis 
Monasteriensibus  autoritate  archiepiscopi  nostri  prope  hanc  ciuitatem 
exustus  est  viuus.  Cum  in  rogum  duceretur  a  carnifice,  ago  tibi 
gratias,  inquit,  Pater  coelestis,  eum  mihi  illuxisse  diem,  quo  tui 
amore  hos  cruciatus,  hoc  suppUcium  subire  continget.  Rogo  accenso  25 
inclamauit:  Pater,  in  manus  tuas  etc.   Rehqua  nosti.   Bene  vale. 

Tumultuanter  ex  Colonia  Agrippina,  Anno  Domini  m.d.xxxv 
postridie  nataUs  purgate  Virginis  Marie. 

Tue  dignitatis  mancipium 

Tiehnannus  Grauius.      3° 

Absolutissimo  et  theologie  et  omnium  bonarum  hterarum  antistiti 
Desiderio  Erasmo  Roterodamo,  D<omino>  et  patrono,  mortahum 
longe  charissimo  etc.   Apud  Friburgum  Brisgoicum. 


2991.     From  Bonipace  Amerbach. 

Basle  MS.  C.  VI».  73.  433  vo.  Basle. 

5  February  <I535>- 

[An  autograph  rough-draft :  of  part  of  the  letter  there  is  another  draft 
higher  up  on  the  same  page.  The  year-date  can  be  supphed  by  the  reference 
to  More,  who  was  arrested  17  April  1534  and  executed  6  July  1535.] 

S.  P.  Paulo  ante  quam  tuas  Utteras  acciperem,  clarissime  Erasme, 
Burgundioni  cuidam  hinc  profecto  calamos  in  theca  Ugnea  inclusos 
cum  mea[e]  ad  te  epistola  commendaui.  Nunc  quod  addam  nihil 
occurrit,  nisi  quod  eidem  morborum  aleae  hic  exponimur,  nec  tamen 
minus  varie  nos  ver  ingrediens  accipit.  Equidem  vt  ab  huiusmodi  5 
querela  aUenus  esse  non  possim,  BasilioU  fiUoU  mei  aduersa  valetudo 
efficit ;  quam  tamen  pro  incomparabiU  Christi  seruatoris  misericordia 
in  dies  restitutum  iri  confido. 


report    of    the    incident,     cited     by  to  Miinster.    On  5  Jan.  1534  he  was 

Detmer,   Schomacker  is   called  Her-  baptized ;  becoming,  in  the  October 

mann;    by    Kerssenbroch,    and    by  foUowing,   one  of  the  Apostles  sent 

Francis  v.  Waldeck,  he  is  called  Peter.  to  WaFendorf,  where  he  preached  and 

2990.    21.  Pridie  natahs]  i  Feb.  baptized.    On  21  Oct.  the  town  sur- 

quidam]      Klopriss.       Born     at  rendered  to  the  bishop ;  and  on  i  Feb. 

Kirchspiel   Bottrup,   John   Klopriss,  1535,  Klopriss  was  burnt  at  the  stake 

the  son  of  a  tailor,  was  educated  at  in  Briihl. 

Cologne   (1518-21:    M.A.    1521),   be-  26.  Pater,  in  manus]  Luke  23.  46. 

coming    vicar,    successively,    of   the  2991.    1-3.  tuas    .    .    .    mea]    The 

Matenakirche   at   Wesel,   of  Bishch,  letters  are  not  extant. 

of  Buderich.     In   Buderich  he   con-  2.  calamos]    For   another    request 

tracted  an  irregular  marriage,  becom-  for   pens   see   Ep.    2903.    18-19.     I^i 

ing  the  father  of  four  children.    In  the  portraits  of  Erasmus,  by  Metsys 

1527    he    was    brought    before    the  and  by  Holbein,  he  is  shown  using  a 

ecclesiastical  authorities  in  Cologne,  reed  pen. 

and    again    in    1528,    when    he    was  4.  eidem]   Amerbach  seems  to  be 

sentenced  to   imprisorunent  for  Hfe.  answering  a  letter  of  Erasmus,  not 

But  in  1529  he  escaped  to  Wassen-  extant,  in  which  Erasmus  had  made 

berg;   where   for  four  years  he  offi-  reference   (as   he   does   again   in   Ep. 

ciated  as  pastor,   coming  imder  the  2996)  to   sickness  in  Freiburg.     For 

influence  of  RoU,  whom  he  followed  sickness  in  Freibm-g  cf.  Ep.  3000. 

452.U  Tf 


66  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

•     Mori  calamitatem  dolenter  fero.    Idem  praeclarum  hunc  virum 

10  fatum  exercet  quod  plerosque  claros  et  de  republica  quam  optime 

meritos  semper  exercuit,  nempe  vt  pro  beneficiis  malefacta  reportet. 

Vtinam  vel  tandem  Achillis  voto  adsequatur,  vt  patriam  ingrati- 

tudinis  poenitere  incipiat.    Cura  valetudinem,  mi  Erasme,  ac  sic 

existima,  nihil  esse  in  quo  tibi  non  ex  animi  sententia  et  morigerari 

15  et  inseruire  gestiam. 

Basileae  5  Februarii. 

2992.     From  Erasmus  Schets. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  135.  Antwerp. 

EE^.  120.  6  February  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout:  the  address  sheet  is  missing. 
The  second  paragraph  of  the  letter  is  printed  from  the  ms.  in  C.  A.  CorneUus, 
Berichte  der  Augenzeugen  p.  315,  where  the  correction  presagiant  is  akeady 
made.] 

+ 

S.  P.   Ex  mense  lanuario  scripsi  tibi  vltime,  my  domine  Erasme 

charissime,   missa  epistola  Argentorati  ad  Conradum   lohannem. 

Inerant  epistole  ahquot  quas  tibi  transmittendas  ad  me  direxerat 

D.  orator  qui  vices  agit  Cesaris  apud  regem  Anglum.  Spero  te  bene 

5  accepisse.   Ab  antea  scripseram  tibi  ex  mense  Decembri  de  euentu 

et  morte  Clauthi  tui.  Preter  epistolam  quam  ille  mihi  attulerat  tuam, 

non  vidi  a  te  aham.    Tuam  taciturnitatem  non  ego  solus,  sed  tota 

tuorum  amicorum  vniuersitas  demiratur.    Vix  dies  est  qua  non 

accipio  vndique  expostulatrices  epistolas,  quidnam  de  te  audiam, 

10  qui  valeas,  an  viuas  an  mortuus  sis,  a  quotis  mensibus  non  habuerim 

tuas  epistolas.  Tandem  denuntiauit  mihi  Leuinus  Panagathus  ad  te 

missurum  proprium  nuntium.    Quidquid  sit,  ego  te  valere  beneque 

habere  fido  in  Domino. 

Misere  anxiamur  per  has  prouintias,  precipue  in  HoUandia,  nempe 
15  ob  seditionarium  incendium  anabaptistarum.  Exoritur  namque  velut 
ignis.   Vix,  credo,  vicus  est  vel  oppidum  quod  non  habeat  latentem 
facem.  Dum  bonorum  communitatem  predicant,  quid<quid>  habent 
prouintiae  hominum  nihUi  affluunt.  Ni  Deus  auerterit  districtumque 
iusticiae  gladium  violenta  manu  [non]  obstiterit,  verendum  est  quid 
20  euenturum,  quod  Gottorum  ohm  crudelitate  fiat  crudeHus.    Quid 
presagiant  hec  signa  cum  aliis  plerisque  que  parit  hoc  seculum, 
Deus  nouit.   Non  longe  dissimiha  ab  his  que  scriptura  testatur  ex- 
tremum  precessura  diem,  dici  possent.  Vale,  my  D.  Erasme  chariss. 
Ex  Andouerpia,  vi»  February  1535. 
25  Tuus  ex  animo  Erasmus  Schetus. 

2992.  19.  non  seclttsitnus.         21.  presagiant  ComeKi^^:  presagient  M^S. 

2991.  12.  AchilHs]  See  Hom.  II.  introd.  The  letters  he  forwarded  are 
I.   233  ff.   voto  would  seem   to  be  a      not  extant. 

blxinder  for  votum.  6.  Clauthi]  See  Ep.  2955.  I3n. 

2992.  I.  scripsi]  Schets'  letters  be-  epistolam]  Ep.  2955.  Erasmus' 
tween  March  1532  (Ep.  2625)  and  this  letter  of  6  Dec.  1534  (Ep.  2981)  had 
letter  are  all  missing.  evidently  not  yet  reached  Schets. 

2.  Conradumj  See  Ep.  2955.  2n.  19.  gladium]  =  gladius,  nominative. 

4.  orator]  Chapuys,  see  Ep.  2798 


2993]  67 

2993.     From  John  Choler. 

Leipzig  MS.  Augsburg. 

EE.  21 8.  8  Febmary  1535. 

[An  original  letter,  autograph  tliroughout:  part  of  the  address  has  been 
tom  in  opening  the  letter.   Erasmus'  letter,  which  this  answers,  is  not  extant.] 

S.  P.  D. 

Praesagiebat  animus,  quum  proximas  meas  ad  te  darem,  morbo 
te  aliquo  implicitum  laborare.  Idem  certe  metuebat  etiam  Paum- 
gartnerus,  vt  ex  eisdem  litteris  intelligere  potuisti,  qui,  quod  nihil  de 
te  intelligeret,  non  parum  mecum  erat  solicitus.  Et  hoc  certe  fuit  quod 
Zasio  argumentum  prestitit  illius  epistolae,  cuiusmihiexemplartrans-  5 
misisti,  quando  non  dubitem  quin  iam  pridem  Zasio  de  hac  sua  solici- 
tudine  ahquid  significauerit,  vt  ex  litteris  eius  facile  deprehenditur. 

Caeterum  quod  scribis,  vt  te  Fuggero  et  Paumgartnero  commen- 
dem,  prorsus  superuacaneum  est,  nam  vltro  te  (vt  tuae  merentur 
virtutes)  amant  et  certatim  ita  dihgunt,  vt  dubium  sit  quis  illorum  10 
constantius  et  ardentius,  nisi  quod  Paumgartneri  liberaKssimum 
ingenium  latius  vbique  se  pandat ;  is  enim,  vbicunque  datur  occasio, 
non  desinit  suis  muneribus  amicos  honestare,  vir  certe  (vt  et  Zasius 
testatur)  immortalitate  dignissimus.  At  non  hos  duos  solos  hic  habes 
qui  tibi  fauent :  sunt  alii  quam  plurimi,  quos  vel  inter  veros,  indubi-  15 
tatos  et  constantissimos  amicos  praecipuo  loco  connumerare  potes, 
etiam  tibi  adhuc  non  noti.    Nam  de  R.  episcopo  nostro  hic  nihil 
commemoro,  cuius  candidum  pectus  singularisque  amor  et  pietas 
erga  te,  iam  pridem  tibi  cognita,  niea  testifficatione  non  egent.  Quae 
cum  ita  sint,  tibi  persuadeas  velim,  nihil  gratius  Fuggero  et  Paum-  20 
gartnero  posse  contingere  quam  vt  aliquando  tibi  officium  gratum 
exhibeant,  modo  inteUigant  quid  tibi  effici  vel  prestari  veHs. 

Lucae  Rem  (vt  ius<s>isti)  tuo  nomine  gratias  egi  dUigenter  lit- 
terasque   tuas   Patauium   mittendas   commisi.     PoUicitus   est   tibi 
omnem  suam  operam  rebus  omnibus ;  is  habet  fratrem  episcopum  25 
Chiemensem,  doctum  et  virum  bonum,  tui  etiam  studiosum,  et  mihi 
amicum  rarissimum  et  patronum  singularem. 

R.  episcopus  Augustensis  apud  oppidum  Danubianum  Werdeam 

II.  constantius  scripsimtis :  constantior  MS. 


I.  proximas]  Ep.  2983.  and  M.   Wirsimg,    1519,  to  Aegidius 

5.  epistolae]  Not  extant.  Rem,  V.I.D.  canon  of  Passau.    Aegi- 

17.  episcopo]   Christopher   of  Sta-  dius  became  bishop  of  Chiemsee  in 

dion.  1525,  and  died  on  15  Sept.  1536. 

23.  Rem]  See  Ep.  2987.  in.  28.  Werdeam]  Donauwerth;  where 

25.  fratrem]  Giles  Rem  was  edu-  a  nine  years'  pact  had  in  fact  been 

cated  at   Paris,   where   he   was   con-  concluded    on     30    Jan.     1535.      At 

temporary    with    Bruno    and    Basil  Eichstett,  in  May  1534,  the  German 

Amorbach,  B.A.  1504-5,  M.A.  1506;  princes  named  in  11.  37-43  had  agreed 

in  1506  he  was  elected  proctor ;  (i/?6er  on    a    policy    of    neutrality    in    the 

receptoris  Nationis  Alamaniae,  1494-  Wiirtemberg  war.    But  the  Peace  of 

1530).   He  is  mentioned  in  two  letters  Cadan,  in  the  month  following  (see 

of  Richard  Bartholinus  in  1516  (VE.  Ep.  2947),  had  left  Bavaria  without 

75,6).    Sigismund  Scheufler  addressed  any  prospect  of  support  from  Philip 

the  preface  of  P.  Calli^nachi  Geminia-  of     Hesse     and     the     Schmalkaldic 

nensis  Historia  de  rege   Vladislao  seu  League ;    and    she    was    prepared    to 

clade    Varnensi,    Augsbtu"g,    S.    Grim  come  to  terms  with  Ferdinand. 


68  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

Sueuorum  agit  conuentum,  cui  et  Caesaris  nomrne  praesidet.  Tracta- 

30  tur  adhuc  de  nouo  foedere  ineundo,  sed,  vt  milii  videtur,  lentius 
procedit  ob  liberarum  ciuitatum  ar<(r)ogantiam  vel  petulanciam 
potius,  quae  sibi  persuaserimt  sine  suo  suf<f>ragio  nullum  foedus 
coire  posse.  Puto  autem  nos  habituros  saltim  inter  aliquot  principes, 
nobiles  et  praelatos  (vt  vocant)  ecclesiasticos  certum  foedus,  etiam 

35  si  nullae  ciuitates  accesserint ;  id  tamen  an  tranquillitati  ecclesiasti- 
cae  conducat,  non  satis  mihi  constat.  Compertum  sane  est  regem 
Ferdinandum,  duces  Bauarie  comitesque  Palatinos,  marchionem 
Brandeburgensem,  adiunctis  sibi  archiepiscopo  Saltzburgensi,  Bam- 
bergensi,  Eystetensi  et  Augustensi  episcopis,  iam  foedus  mutuum 

40  percus<(s)isse  et  iam  sibi  comites,  barones  et  caeteram  istarmn 
regionum  nobihtatem  et  ecclesiasticos  praelatos  conciHasse  et  iam 
ciuitatibus  medium  vnguem  ostentare,  Ucet  fama  sit  aliquas  vrbes 
accessuras  quae  sectis  adhuc  non  fauent.  Hae[ae]  tamen  voluntates 
contrariae  et  studiorum  diuersitas  factiones  ingentes  parere  possunt, 

45  suo  tempore  malo  ingenti  erupturas. 

De  Luscinio  nihil  est  quod  sis  sohcitus,  probo  tamen  quod  ita  se 
gerat  erga  te  Luscinius  vt  de  eo  nihil  possis  conqueri ;  nam  quod  de 
eo  ad  te  scripsi,  nulla  aha  ratione  factimi  est  quam  quod  putabam 
illum  emigrasse,  quod  nihil  de[o]  eo  audierim  multo  tempore. 

50  Sed  quod  putas  me  tuas  htteras  ahquando  hberius  scriptas  amicis 
ostentare,  eo  plurimum  faUeris,  neque  adeo  vehm  me  ex  ahorum 
ingenio  existimes  qui  mox,  vt  vel  htteram  vnam  abs  te  consequuntur, 
continuo  omnibus  pubhcant  gloriolam  inde  captantes ;  mihi  longe 
aha  mens  est,  neque  enim  memini  cuiquam  mortahum  epistolas  tuas 

55  legendas  exhibuisse,  nisi  forte  R.  episcopo  nostro  aut  Paumgartnero, 
in  quibus  tamen  secreti  nihil  erat:  Antonio  Fuggero  nonnuUas  ah- 
quando  legi  dum  hic  esset,  sed  excerptim — loca  quaedam,  non  integras 
epistolas,  indicaui  potius  quam  perlegi,  caeterum  mortahum  nemini. 
Plures  sane  mihi  sunt  noti  hic  et  famihares,  verum  amici  quibus 

60  fidam  admodum  pauci.  Nam  si  vnquam  homo  homini  lupus  fuit, 
hoc  maxime  nunc  temporis  esse  experior,  doctus  non  sine  meo  in- 
genti  malo.  Soleo  et  ego  quidem  apud  te,  quidquid  in  buccam 
venerit,  sine  delectu  effutire,  perspectam  habens  cum  prudentiam 
tum  et  fidem  tuam,  nunquam  hoc  apud  ahos  ausurus.  Quare  prorsus 

65  nihil  est  quod  verearis  ne  tuae  epistolae  a  me  pubhcentur ;  Fidei  non 
aeque  credere  possis  ac  mihi,  penes  quem  tuto  omnia  deponere  queas. 
43.  he§  MS.  correximus.  49.  EE:  deo  eo  MS. 

37.  duces]  William  iv  (1493-1550),  38-9.  Bambergensi]  Weigand  v. 
and  Louis  (1495-1545),  sons  of  Albert      Redwig,  1522-56. 

IV.    See  Ep.  2947.  26n.  39.  Eystetensi]    Gabriel    v.    Eyb, 

comitesque]  Louis  V  (1478-1544)  bishop  of  Eichstett,   1496-1535;  the 

and  Frederic  11  (1482-1556),  sons  of  archbishop    of    Mainz    was    metro- 

the  Elector  Phihp.  pohtan  of  the  see.    Von  Eyb  died  on 

38.  Brandeburgensem]    Albert    11,  30  Oct.  1535. 

archbishop    of   Mainz    (Ep.    661    in-  46.  Luscinio]   Luscinius   had  gone 

trod.).  back   to    Freiburg,    and    Choler   sus- 

Saltzburgensi]     Matthew     Lang  pected  him  of  being  ill-disposed  to- 

1468-1540);  see  Ep.   549,   48n.    He  wards  both  himself  and  Erasmus,  Ep. 

was   succeeded   in   his   see    by    duke  2983.  94-101.   See  also  Ep.  2814.  6n. 

Ernest   of  Bavaria,    count   Palatine,  60.  homo  .  .  .  lupus]  Adag.  70. 
brother  of  dukes  William  and  Louis. 


2993] 


FROM  JOHN  CHOLER 


69 


Audio  regem  Galliae  denuo  multos  capitali  paena  affecisse  qui  de 
Lutherano  dogmate  accusati  sunt,  et  multo  etiam  plures  fuga  elapsos 
diuersas  regiones  iam  petere.  Fortassis  nonnulli  Basileam  et  Argen- 
toratum  peruenere:  id  te  non  potterit  latere.  Si  nostri  Augustani  70 
foedus  cum  aliis  Sueuis  non  inierint,  vereor  nos  hic  tutos  esse  non 
posse,  quamuis  certa  relatione  inteUigant  horribilia  mandata  a 
Caesare  prae  manibus  esse  et  nuper  ex  Hispania  peruenisse. 

Ambrosio  Gumppenbergio,  vt  iusseras,  te  excusaui,  quod  scribere 
nequiueris  Pontifici,  scripturus  autem  sis  quum  primum  sanitati  75 
fueris  restitutus  et  confirmatus  rectius. 

Mitto  ad  te  presentibus  nugas  cuiusdam  Coruini,  qui  mihi  sane 
coruum  agere  videtur,  quantum  vna  atque  altera  pagella  videre 
licuit,  nam  plura  legere  tabellarii  festinatio  prohibuit,  quando  hunc 
dialogum  nactus  sim  quum  iam  has  litteras  eram  occlusurus.  Nescio  80 
an  antea  videris,  parum  tamen  referre  putaui,  siue  videris  siue  non 
videris,  tantulae  sarcinulae  iactura<m),  referre  autem  tua  existimo 
vt  haec  quaHacunque  sint  videas. 

Postremo  in  tua  epistola  adiicis,  te  mandatis  tuis  me  onerare ;  rogo 
76.  EE:  fuerit  MS.  82.  iactura  MS.  correximus. 


67.  regem  Galliae]  See  Ep.  2983. 
4811. 

80.  dialogiun]  Perhaps  the  dialogue 
of  Antonius  Corvinus  mentioned  with 
praise  by  Melanchthon  in  ME.  1084; 
the  letter  is  of  vmcertain  date,  but 
the  dialogue  criticized  Crotus  Rubea- 
nus  and  is  placed  by  Tschackert 
(Briefwechsel  des  Antonius  Corvinus 
p.  7)  in  1533.  We  have  not  been  able 
to  see  Tschackerfs  Antonius  Corvinus 
Leben  und  Schriften  and  have  no 
other  information  about  the  dialogue, 
which,  however,  is  referred  to  again 
in  Erasmus'  letter  to  Melanchthon  of 
6  June  1536  (Ep.  3127). 

Antonius  Corvinus  was  born  at 
Warburg  in  WestphaUa  and  brought 
up  in  a  monastery  which  was  perhaps 
Loccimi,  perhaps  Riddagshausen.  He 
received  his  education  at  Leipzig  and 
from  1528  to  1531  was  preacher  at 
St.  Stephen's,  Goslar,  a  post  to  which 
he  had  been  appointed  on  the  recom- 
mendation  of  Amsdorf.  In  1531, 
owing  to  dissensions  in  Goslar,  he 
moved  to  Witzenhausen  in  Hesse. 
He  was  employed  by  PhiHp  of  Hesse 
in  numerous  important  negotiations. 
It  was  at  Philip's  instigation  that  he 
imdertook  in  Jan.  1536  the  disputa- 
tion  with  John  of  Leiden  and  Kaiip- 
perdoUing,  of  which  he  has  left  a 
detailed  accoimt  in  his  Gespreche,  ap- 
pended  to  his  Acta  Handlungen  Lega- 
tion  und  Schriffte  .  .  .  in  der  Munster- 
schen  sache,  Wittenberg,  1536;  see 
Detmer,  Kerssenbroch  pp.  335-6, 
869-70,  and  in  his  Letter  to  Spala- 


tinus  {De  miserabili  Monasterienaium 
anabaptistarum  obsidione,  excidio,  me- 
morabilibus  rebus  tempore  obsidionis, 
in  vrbe  gestis,  Regis,  Knipperdollingi, 
ac  Krechtingi  confessione  et  exitu 
epistola  Antonii  Coruini  ad  Oeorgium 
Spalatinum  scripta,  Wittenberg,  1536 
(see  Detmer,  ibid.  pp.  344-6)) ;  cf.  Ep. 
3031^.  135-8).  His  main  work  as  a 
reformer  was  in  Gottingen  and  Calen- 
berg.  In  1549  he  was  imprisoned  by 
order  of  Duke  Eric :  after  three  years' 
imprisonment  he  was  released,  but 
died  at  Hanover  5  April  1553  from 
the  effects  of  his  captivity.  Among 
his  numerous  writings  are  three  early 
works  which  connect  with  Erasmus ; 
of  these  Dissertatio  quatenus  expediat 
aeditam  recens  Erasmi  de  sarcienda 
ecclesiae  concordia  rationetn  sequi 
(with  a  preface  by  Luther )  was  printed 
by  N.  Schirlentz  at  Wittenberg  in 
1534;  to  the  same  year  belongs 
Argutissima  quaeque  apophthegmata 
ex  Erasmi  opere  selecta,  inque  com- 
munes  loces  redacta,  Magdebm-g,  M. 
Lotther;  in  1537  he  printed  at  Stras- 
bourg  with  Wolfangus  Caephaleus  the 
first  edition  of  his  Colloquia  theologica, 
dedicating  it  to  Phihp  of  Hesse,  in 
a  letter  in  which  the  CoIIoquies  of 
Erasmus  are  mentioned  in  terms  of 
praise.  Besides  Patil  Tschackerfs 
Leben  und  Schriften  and  his  Brief- 
wechsel  des  A.  Corvinus  [Quellen  und 
Darstellungen  zur  Qeschichte  Nieder- 
sachsens,  bd.  3  and  4,1900)  see  Herzog 
iv.  302-5. 


70  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

85  ne  id  existimes,  nam  id,  quod  tu  mihi  mandas,  non  solum  me  non 

grauat  sed  magis  me  gaudio  afficit,  si  quid  tuo  nomine  contigit  exe- 

quendum,  quum  etiam  nihil  mihi  possit  gratius  contingere  quam  vbi 

mihi  datur  occasio  quacunque  ratione  de  Erasmo  meo  benemerendi. 

Addubito  ne  Gumppenbergius  sub  tuo  nomine  venationem  Romae 

90  exerceat,  cum  per  tuas  htteras  apud  Pontificem  et  Cardinales  sibi 

aditum  et  gratiam  struat.    Nosco  enim  hominem,  qui  frequenter 

aUeno  nomine  se  vendere  et  gratiosum  facere  soleat  et  inde  lucrum 

captare.   Haec  liberius  scribo,  vt  homines  ignotos  notiores  habeas. 

Reliquum  est  vt  valeas.  Deus  te  seruet  incolumem,  vnicum  decus 

95  orbis. 

Data  Augustae,  die  vin.  februarii  1535. 

Tuus  ex  animo  Cholerus. 

<(Doctiss)imo  atque  integerrimo  <D.  Era>smo  Roterodamo  .  .  . 
principi,  amico  <inc>omparabi]i.    Eriburgi. 

2994.  To  David  Paungartner. 

Precationes  aliquot  p.  3.  Freiburg. 

Lond.  xxix.  44:  LB.  v.  1197.  13  February  1535. 

[The  preface  to  Precationes  aliquot  nouae,  Basle,  Froben,  August  1535.] 

OPTIMAE  SPEI  PVERO  DAVIDI,  CLARISSIMI  VIRI  lOANNIS 
PAVNGARTNERI  A  PAVNGARTEN  FILIO,  DES.  ERASMVS  ROT.  S.  D. 

Optima  primum  discenda  sunt,  nihU  autem  homini  pietate  meUus, 
eoque  parens  tuus,  singulari  prudentia  vir,  nihU  prius  habet  quam  vt 
liberos  suos  protinus  a  teneris  vnguicuUs  ad  pietatem  instituat, 
videUcet  quo  se  vobis  verum  et  integrum  praestet  genitorem ;  nimi- 
5  rum  inteUigens,  sese  hac  possessione  longe  beatiorem  quam  opibus, 
quas  habet  ampUssimas  sine  fraude  partas,  multoque  ornatiorem 
quam  antiqua  generis  nobiUtate,  regum  amicitia,  populari  applausu, 
ditione  externa,  caeterisque  honoribus,  quos  iUe  magnos  consequutus 
est,  maiores  promeritus.   Haec  enim  iUum  reddunt  hominibus  suspi- 

10  ciendum  et  amabUem,  sola  pietas  Deo  commendat.  Ego  vero  vt  pro 
mea  erga  Ulum  beneuolentia  et  ipsius  votis  et  tuis  conatibus  nonnihU 
adferam  adiumenti,  mitto  Precationes  aUquot,  quibus  iam  nunc 
insuescas  cum  Deo  coUoqui,  qui  tuae  pueritiae  studia  suo  fauore 
prosperare  dignabitur. 

15  Vale.  apud  Friburgum  Brisgoiae,  Idib.  Febru.  AnnoaChristonato 
m.d.xxxv. 

2995.  To  David  Paungartner. 

Precationes  aliquot  p.  55.  (Freibiirg. ) 

LB.  v.  1207.  <c.  13  February  1535.) 

[The  Preface  to  the  second  section  of  the  Precationes,  which  consists  of  short 
prayers  entitled  Eiaculationes.] 

praefatio  ad  davidem  pavngartnervm  in  seqventes  preces. 

Adiecimvs,  optime  adolescens,  aUquot  precationes  e  sacrae  Scri- 
pturae  libris  concinnatas,  quod  in  ipsis  verbis  a  Spiritu  sancto  proditis 

2993.  90.  venationem]  See  Erasmus'  97.  Choler'sdistinctivemarkfollow8 

complaint  to  Latomus  in  Ep.  3048 ;       his  signature. 
cf.  Epp.  3007,  3050. 


2995]  TO  DAVID  PAUNGARTNER  71 

lateat  arcana  quaedam  energia  spiritus.  Eas  appellauimus  Eiacula- 
tiones,  quod  breues  quidem  sint,  sed  quoniam  erumpunt  ab  ardenti 
mentis  aflfectu,  celerius  penetrant  in  coelum :  quod  genus  valde  pro-  5 
batur  beato  Augustino,  vel  quod  humani  cordis  infirmitas  non  potest 
diu  perdurare  in  impetu,  vel  quod  huiusmodi  precibus  vbiuis  et  in 
mediis  negociis  vti  licet.  Has  autem  duntaxat  dedimus  in  specimen 
et  in  exemplum;  nam  similes  innumeras  vndique  sacrae  literae 
suppeditant.  10 

2996.     To  BoNiFACE  Amerbach. 

Basle  MS.  AN.  III.  15.  66.  <Freiburg.> 

Q.  40.  18  February  <i535>. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.    The  year-date  can  be  supphed 
from  the  mention  of  More's  imprisonment  in  the  Tower.] 

S.  p.   Scripsi  ante  paucos  dies  per  hominem  certum.   Per  hunc  a 
nobis  conductum  poteris  significare,  si  quid  vehs. 

Hic  multi  egrotant,  quidam  etiam  moriuntur,  et  in  Angha  quidam 
amici  excusant  morbum.    Nam  iUinc  ahquot  epistolas  accepi  de 
rebus  meis  certa  nunciantes.   Morus  adhuc  est  in  Turri,  sed  mitius  5 
habetur.    Nam  Rex  permittit  vt  vxor  et  hberi  ad  eum  accedant. 
Roflfensis  est  in  loco  angusto,  nec  habet  praeter  vnum  famulum. 

De  pensionibus  alter  negat  se  debere,  alter  soluit  dimidium,  quod 
bona  ipsius  fuerint  a  Rege  confiscata. 

Bene  vale.  18  die  Febru.  10 

Erasmus  Rot.  tuus. 

Clariss.  D.  Bonifacio  Amerbachio.     Basileae. 

2997.     To  Erasmus  Schets. 

Bodleian  MS.  Lat.  Misc.  C.  20.  f.  61.  Freibiirg. 

21  February  <I535>. 

[An  original  letter,  autograph,  with  the  address  by  a  secretary.   The  year- 
date  can  be  supphed  from  the  references  to  the  death  of  Clauthus  and  to  the 

2996.   I.  Scripsi]  The  letter  is  lost.  All   of   them,    except    Master,    were 

4.  epistolas]     Not    extant.      They  executed,  with  the  Nun,  at  Tybum, 

were  transmitted  by  Schets;  see  Epp.  20  April  1534.    Master  was  respited; 

2992.  3-4,  2997.  and  in  July  1534  ^e  received  a  pardon 

8.  pensionibus]      The      payments  and  remission   of  his   attainder,   his 

from  the  hving  of  Aldington,  and  the  goods  being  restored  to  him  {ib.  1026. 

other   Enghsh   hving — the   name   of  10).     An    inventory    of    his    goods, 

which    is    not    known — from    which  printed  in  Brewer  (vii.  521)  shows  the 

Erasmus  was  allowed  to  draw  a  pen-  Aldington    parsonage     to     be     well 

sion.     The   vicar   of  Aldington   was  stocked.    The  reasons  for  his  pardon 

Richard   Master    (Epp.    255    introd.,  are  not  known ;  but  he  would  seem 

706.  16-19).   With  five  other  persons,  to  have  owed  it  to  the  clemency  (if 

he  became  imphcated  in  the  affair  of  he  had  any)  of  Cromwell;  for  a  letter 

Elizabeth  Barton,  the 'Nun  of  Kent',  addressed  by  him  to  Cromwell,  see 

who  was  one  of  his  parishioners.    All  Brewer  vii.  71. 

of  them  appear  on  a  hst  drawn  up  by  In  respect  of  the  incumbent  who 

Cromwell  of  persons  to  '  be  attainted  denied    his    obUgations    Erasmus    in 

of  high   treason    and   suffer   death'  1536  endeavoured  to  apply  coercion 

(Brewer   vii.    70).     Confessions   were  by  a  direct  appeal  to  Cromwell  (Ep. 

wrung  from  all  of  them ;  and  they  did  3107).  See  Epp.  2997.  73,  3028.  8-10, 

penance  at  St.  Paul's  Cross  (ib.  72).  3052.  15-17,  3058.  1-12,  3107.  6-1 1. 


72  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

imprisonment  of  More  and  Fisher.    The  letter  answers  a  letter  of  Schets  (not 
extant),  but  presumably  that  of  Jan.  1535,  referred  to  in  Ep.  2992.] 

Pergratvm  mihi  fuit,  vir  optime,  quod  tua  diligentia  litteras  ex 
Anglia  missas  ante  nundinas  recepi.  Receperam  et  ante  tuas  de 
exitu  Clauthi:  quem  tamen  multo  ante  resciueram  ex  litteris  cuius- 
dam  Reyneri  ex  Anglia  missis  ad  Simonem  Gryneum. 
5  Quod  Clauthus  periit  nihil  est  detrimenti,  meo  incommodo  perisse 
doleo.  Erat  merus  fucus,  neque  quicquam  minus  habebat  ia  animo 
quam  mihi  inseruire.  Nihil  aUud  quam  praedam  venabatur.  Mox 
vt  huc  venerat,  prima  vox  erat  ecquem  essem  missurus  in  Angliam. 
Grapheo  tria  notaram,  vt  mitteret  qui  non  grauaretur  inseruire 

10  egroto,  dein  qui  esset  prospera  valetudine,  postremo  qui  esset  aHenus 
a  sectis ;  neque  negabat  se  super  his  rebus  a  Grapheo  praemonitum. 
Venit  huc  male  affectus  ex  itinere.  Egrotabam  et  ipse.  Itaque 
collocaui  eum  in  mensa  Damiani  a  Goes  dies  complures.  Is  enim 
sub  eodem  tecto  viuebat,  at  non  vtebatur  eadem  mensa,  nisi  iussis- 

15  sem.  Vbi  iam  conualuisset  Clauthus,  vocaui  ad  colloquium  et 
humanissime  praefatus  sum  vt  mecum  aperte  loqueretur,  quo  nostra 
amicicia  posset  esse  firmior.  'Vides'  inquam  'modum  vitae  meae; 
vides  quid  tibi  sit  praestandum,  si  famulus  hic  me  destituat.  Et 
fortassis  hoc  ministerium  est  indignum  tua  eruditione,  qui  posses 

20  nancisci  conditionem  honestiorem.'  Respondit  se  paratum  ad  omne 
obsequium,  seque  a  Grapheo  fuisse  praemonitum.  Secundo  loco 
rogaui  an  esset  bonae  valetudinis.  Respondit  esse,  nisi  quod  ob 
cerebri  pituitam  haberet  debilem  olfactum.  'Atqui'  inquam  'video 
saepe  tremorem  menti  cum  stridore  dentium.'    Negabat  esse  quic- 

25  quam  mah.  Venimus  igitur  ad  tertium  articulum,  an  esset  purus 
a  sectis.  Affirmabat.  Ita  dimisi  illum  adhuc  aHquot  dies  apud 
Damianum.  Post  vocaui  Ulum  ad  mensam  meam.  In  conuiuio  nec 
apud  Damianum  loquebatur  nisi  interrogatus,  tum  respondebat 
duobus  verbis,  ita  pipiens  vt  eum  non  intelligerem.    Quum  veUem 

30  iUum  mittere  in  AngUam,  reuocaui  eum  ad  secretum  coUoquium,  ac 
de  tribus  iUis  articuUs  accuratius  egi.   Quum  Ule  ad  omnia  commode 


2.  tuas]  Not  extant;  written  in  A  zealous  Protestant,  tmder  Edward 
Dec.  1534  (see  Ep.  2992.  13).  vi,    Reyner    was    appointed    King's 

3.  Clauthi]  See  Ep.  2955.  5-6n.  Printer  for  books  in  Latin,  Greek,  and 

4.  Reyneri]  Reyner  (or  Reginald)  Hebrew.  Under  Mary,  his  name  ap- 
Wolfe  (t  1575).  of  Strasbourg.  At  a  pears  in  the  first  charter  of  the 
date  not  known,  he  estabhshed  him-  Stationers'  Company.  In  Elizabeth'3 
self  as  a  printer  in  St.  Paul's  Chiu-ch-  reign,  in  1559 — and  in  several  subse- 
yard  (at  the  sign  of  the  Brazen  Ser-  quent  years — he  was  Master  of  the 
pent).  Under  Henry  viii,  journeying  Company.  Books  printed  by  him  in 
frequently  to  the  continental  book-  London  date  from  1542  to  1573  (see 
fairs,  he  seems  to  have  acted  as  Handlists  of  English  Printers,  part  iii, 
pohtical  agent  for  the  British  Govern-  1521-56  (Blades,  1905)).  Among 
ment,  reporting  the  disposition  of  the  works  printed  by  him  were  those  of 
Reformers.  In  these  activities  he  Leland,  many  of  whose  antiquarian 
worked  in  conjimction  with  Thomas  coUections  he  acquired. 

Theobald  (see  Ep.  3037.  ii^n).    The  11.  Grapheo]  See  Ep.  2916.    On  2 

two  are  mentioned  together  in  a  letter  Sept.  1535  Grapheus  wrote  to  Eras- 

of  Bucer  to  Cranmer,  23  Oct.   1537  mus   exculpating   both   himself  and 

(Brewer  12.  2.  969).  A  letter  of  Theo-  Livinus  Algoet  (Ep.   3053);   cf.   Ep. 

bald,  I  Oct.  1538,  speaks  of  Reyner  3028. 
reporting  to  Cranmer  {ib.  13.  2.  509). 


2997]  TO  ERASMXrS  SCHETS  73 

respondisset,  rogaui  num  esset  animatus  ad  petendam  Angliam. 
Hic  risit.  Scripsi  epistolas,  dedi  viaticum.  Apud  me  dixit  se 
depositurum  superuacuam  pecuniam  apud  famulum  meum,  ne  35 
periret  in  itinere.  In  cena  addidi  illi  I2.  batzones,  tantundem 
dederat  Damianus.  A  coena  sensi  fucum  hominis.  Adiit  famulum 
mentiens  me  iussisse  vt  mutaret  sibi  monetam  in  aurum.  Famulus 
credidit  et  mutauit.  Vbi  praeter  spem  rescissem  hominis  vanitatem, 
succensui:  ille  tremulo  mento  iracunde  se  non  esse  puerum,  posse 
seruare  pecimias  suas.  At  me  non  mouebat  pecunia,  sed  impudens  4° 
mendacium.  Iratus  abii  in  cubiculum  meum;  ille,  timens  ne  reci- 
perem  litteras,  postridie  mane,  dum  adhuc  dormirem,  insalutato  me 
proripuit  se. 

Dedisti  illi  treis  coronatos,  at  ego  Uli  prohibueram  ne  quid  abs  te 
acciperet.    Habuit  a  me  plusquam  quindecim  florenos  aureos,  et  45 
scripseram  vt  si  nihil  ab  aliis  daretur,  ipse  dares  viaticum  redituro. 
Hic  non  reliquit  pilum  rerum  suarum,  hoc  erat  signum  non  esse  illi 
propositum  huc  redire.   Captabat  praedam,  et  in  venatu  periit. 

Extorsit  abste  diploma  archetypum,  praeter  iussum  meum,  quum 
illi  tradidissem  exemplar  manu  publici  notari  subsignatum.  Nunc  5° 
vtrunque  periit.  Tibi  scripseram  quid  fieri  vellem,  et  illi  tradideram 
schedam.  Demiror  qua  arte  tibi  viro  prudentissimo  imponere  po- 
tuerit.  Erat  totus  morbidus,  quoties  erat  solus  fremebat  dentibus 
daemoniaco  simihs.  Interdum  claudebat  ostium.  Mane  vomebat 
sanguinem,  ac  mox  erat  explendus  cibo.  Erat  infectus  omnibus  sectis,  55 
sed  maxime  fauebat  Anabaptistis.  Apud  me  commode  loquebatur, 
apud  famulum  longe  aha  effutiebat.  Diuino  quis  iUud  monstrum 
mihi  obtruserit,  et  referam  gratiam  si  possim.  Sed  valeat  Clauthus 
et  requiescat.  Te  rogo,  mi  Schete,  ne  cui  quicquam  tradas  mearum 
rerum  nisi  videris  manum  meam.   Sunt  plures  harpyae.  6° 

Omnes  epistolae  quas  recepi  ex  Anglia,  sunt  veteres,  lunio  et 
lulio  scriptae,  praeter  posteriorem  Eustathii,  Cesarii  oratoris.  In 
priore  scribit  multa  Uberrime  de  statu  Anghae.  In  Utteris  quas 
commiseram  Clautho  nulla  erat  syllaba  quae  quenquam  posset  offen- 
dere.  NecMoronecRoffensiquicquamscripsi,posteaquamresciuiiUos  65 
esse  in  custodia.  Quanquam  nec  aUas  soleo  ad  amicos  Anglos  scribere 
quod  non  posset  ab  omnibus  legi.   Quare  pone  istam  soUcitudinem. 

De  Ludouico  et  Aluaro  non  miror.  De  UbeUis  ruhU  poterat  esse 
pericuU.  Quod  hi  redditi  non  sunt,  fuit  mihi  luculento  damno. 
Nam  aUus  praedam  occupauit,  atque  id  suspicabar  futurum.  Post-  70 
hac  Eustathio  committam,  si  quid  in  AngUa  curatum  veUm.  NihU 
est  hoc  homine  amicius  Erasmo.  Pensionarius  meus  pericUtatus  est 
46.  dares  scripsimus:  daret  MS. 

35.  famiiluin]   ?  Cognatus.  62.  Eustathii]  Neitherof  theletters 

46.  scripseram]   The  letter  is  not  of  Chapuys  spoken  of  is  extant. 

extant.  68.  Ludouico  et  Aluaro]  Louis  and 

48.  periit]  The  diploma  (Ep.  2896.  Alvar,  Spanish  merchants  in  England, 

24n)  seems  in  fact  to  have  fovmd  its  sons  of  John  de  Castro,  see  Ep.  1590. 

way  to  Thomas  Cromwell  (Ep.  3009) ;  iin. 

presumably  because  Rejmer  was  one  hbeUis]  See  Ep.  3028.  14-16. 

of  his  agents.  72.  Pensionarius]   The   incumbent 

57.  diuino  quis]  He  means  Livinus  of  Aldington;  see  Ep.  2996.  8n. 
Algoet. 


74  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

de  capite,  eoque  superioris  anni  non  soluit  nisi  dimidium.    Alter 
negat  se  debere. 
75      Barbirius  nunc  donum  appellat,  quum  tot  epistolis  fateatur  se 
debere  et  velle  soluere.    Suspicor  fuisse  procuratorium  perpetuum. 
Male  habet  hominem  quod  tam  diu  viuam. 

Quid  non  mortalia  pectora  cogis, 
Auri  sacra  fames  ? 

80  FiHo  tuo  rem  esse  cimi  quartana  vehementer  doleo.  Ea  me  supra 
annum  discruciauit,  quum  essem  adolescens  sedecim  natus  annos, 
adhuc  egrotandi  imperitus. 

A  natah  Dominico  per  totum  lanuarium  me  crudehssime  torsit 
podagra.  Xec  adhuc  sum  hber  ob  coeh  incommoditatem.  Hic  simUi 
85  malo  complures  decumbunt,  quidam  etiam  moriuntur.  Videtur  totus 
hic  annus  et  morbis  et  beUis  fore  funestus.  Fit  hic  magnus  delectus 
militum,  per  quos,  vt  suspicantur,  occupabit  Hungariam  (Ferdi- 
nandus).   Cesar  paratur  aduersus  piratam. 

Quod  suspicaris  de  GaUo,  optime  conuenit  inter  Franciscum  et 
90  Carolum.    Burgondiones  queruntur  quod  exactionibus  expUantur. 
Opto  te  cum  omnibus  tibi  charis  quam  rectissime  valere. 
Datum  apud  Friburgum  Brisgoiae  21  die  Febr. 

Erasmus  Rot.  mea  manu. 

Omatissimo  viro  D.  Erasmo  Scheto  negociatori.    Antwerpiae. 

2998.     From  Cokrad  Goclenhjs. 

Basle  MS.,  Goclenii  Epistolae  7.  Louvain. 

25  February  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.    The  date  is  confirmed  by  the 
contents.] 

S.  P.  Proximis  nundinis  Francfordiensibus  nihU  scripsi,  propterea 

quod  ante  nundinas,  et  in  ipsis  quoque  nundinis,  tuum  Clautum  e 

Britannia  assidue  expectarem.    Sed  quid  iUi  euenerit  in  Britannia 

extincto,  scripsissem  certo  in  hoc  tabeUione  conducto,  nisi  Erasmus 

5  Schetus  indicasset  te  sua  opera  quamprimum  cognouisse  omnia. 

2997.    87.  occupahit  scripsimus:  occupauit  MS.  87-8.  Ferdinandus 

addidimus;  ex  Ep.  3000.  55.  89.  Quod  scripsirmis :  Quid  MS. 


2997.  75.  Barbirius]  On^  July  1533  in  which  he  proposes  as  a  final  settle- 

Barbirius    had    written    a    letter    to  ment  that  Barbirius  should  make  the 

Erasmus  (Ep.  2842)  in  which,  while  payments  due  to  date,  and  thereafter 

not  admitting  a  legal  obhgation,  he  be  absolved  from  further  obUgation. 

had  expressed  his  wilhngness  to  pay.  78-9.  Quid. .  .fames]  Verg. ^.3.57.- 

From  that  letter,  11.  22-3,  it  would  84.  podagra]  See  Epp.  3000,  3005, 

seem  that  Erasmus  had  complained  where,  however,  the  trouble  is  desig- 

that  Barbirius'  treatment  of  him  had  nated  holagra,  and  Ep.  3018. 

madehimalaughingstock — 'Erasmum  85.  decumbunt    .    .    .    morivintur. 

a  Barbirio  derideri' ;  and  in  Ep.  2896.  See  Epp.  2996,  3000. 

8  Erasmus,  writing  to  Schets,  uses  the  86.  delectus]  See  Ep.  3000. 

expression  'Barbirius  satis  ex  alto  me  2998.  4.  in  hoc]  'for  the  purpose'. 

deridet',  cf.  Epp.  2793.  11,  2961.    On  5.  cognouisse]     Erasmus     in     fact 

18  June  1535  we  find  Erasmus  writing  got  the  first  news  of  Clauthus'  death, 

to  Barbirius  a  letter,  not  extant,  for-  not  from  Schets,  but  from  Grynaeus' 

warded  by  Schets  (Ep.  3025.  14-17),  correspondent  Reyner  (Ep.  2997). 


2998]  FROM  CONRAD  GOCLENIUS  76 

Ac  cum  interea  fuissemus  non  in  paruo  metu  ne  literae  per  mortem 
Clauti  interceptae  nonnihil  aflferrent  incommodi  rebus  tuis,  commo- 
dum  inter  paucos  dies  interuenit  Secretarius  quidam  imperatoris  qui 
agit  in  Britannia  cum  legato  Caesaris,  indicans  nobis  morte  Clauti 
nihil  detriraenti  rebus  tuis  accessisse.  Quo  nihil  potuit  accidere  lo 
iucundius  in  tot  malis,  quibus  assidue  circumfundimur  et  trepi- 
damus.  FeHcior  fuit  Germania,  cuius  furor  bello  rusticorum  tantum 
in  agris  desaeuiebat.   Hoc  malum  intra  viscera  est. 

Vix  vUum  oppidum  est,  quod  non  sit  evOovmaana)  Monasteriensi 
afflatum:  et  creuit  res  in  rabiem,  omnibus  ad  mortem  designatis  qui  15 
haberent  mortis  suae  autoramentum.    Vbique  perpetuae  sint  vigi- 
liae,  virus  tamen  se  tam  late  effudit  vt  respubHcae  non  audeant 
posthac  fidere  ipsis  custodibus.    Itaque  in  HoUandiam  conscriptus 
est  exercitus,   in  tutelam  bonorum,   vbi  haec  pestis  periculosius 
grassatur,  quanquam  et  Antuerpia  ac  Traiectum  superius  vix  ex-  20 
tremum  exitium  effugerint,  singulari  dei  benignitate  proditis  scele- 
storum  consiHis,  prius  quam  ipsi  destinata  perfecerint;  quae  sunt 
abolere  omnia  sacra  cum  sacerdotibus,  cede  et  incendio  cogere  ad 
iterationem  retinctionis  vniuersos,  inducta  bonorum  equatione,  et 
omnium  scelerum  inpunitate.    lUud  interim  maxime  admirandum,  25 
hoc  virus  in  morem  hydrae  minui:  sic  furiae  pectora  serpentibus 
impHcuerunt. 

Videtur  tamen  serenitas  quaedam  e  tanta  tempestate  exoritura 
propediem.    Nam  principes  et  magistratus,  qui  hactenus  putarunt 
tantum  de  sacerdotum  bonis  agi,  reipsa  deprehendunt,  non  minus  30 
sese  in  acie  nouaculae  versari  ac  suam  salutem  in  vltimum  discrimen 
adduci.   Fortunet  deus  omnia. 

Nos  hic  recte  valemus,  nec  adhuc  locus  vUus  est  in  quo  fuerit  minor 
motus  ac  metus.  Sed  vt  vere  dicam,  nemo  sponsor  est  futuri. 
Videbatur  aUqua  esse  spes  in  nouo  pontifice,  qui  mox  ab  electione  35 
vltro  monarchas  et  principes  inuitabat  ad  ConciHum,  veterem  labo- 
rantis  ecclesiae  qualemqualem  medicinam.  Atque  vtinam  nos  faUat 
eorum  diuinatio,  qui  Ulum  augurantur  fore  similiorem  PauH  secundi 
quam  primi.  Dicitur  meditari  beUum  in  Vrbinatem:  fecisse  duos 
Cardinalos  e  sua  famUia  adhuc  prope  impuberes.  Sic  Ule  munit  4° 
sacrosanctum  ordinem,  et  adamantinis  praesidiis  tuetur  ecclesiam 
Romanam.    Sunt  qui  vulgent  et  te  Romam  esse  accersitum  ab 

28.  serenitus  MS. :  correximus. 


9.  legato]    Chapuys.      He    had    a  39.  in  Vrbinatem]  For  the  Pope'8 

secretary  in  1535  who  bore  the  name  action  to  hinder  the  union  of  Urbino 

Monteza  (Brewer  ix,  595,  966,  1037);  and  Camerino  see  Pastor  xi.  304—9, 

coneeivably  the  'secretarius  impera-  cf.  Ep.  2967.  9n. 

torius'  here  spoken  of.  40.  famiha]   As   early   as    18   Dec. 

20.  Traiectum     superius]     Maest-  1534  Paul  iii  bestowed  the  cardina- 

richt:  the  scene  of  Roirs  last  activi-  late  on  his  two  kinsmen,  Alexander 

ties;    he    was   executed    there    Sept.  Farnese  and  Guido  Ascanio  Sforza; 

26.  minui]    If    the    text    can    be  the  former  was  just  fourteen  (b.  7  Oct. 

1534.  1520),    the    latter   was   entering   his 

accepted,  Goclenius  must  mean  'the  seventeenth   year.     For   the    feeling 

poison  decreases  about  as  much  as  a  aroused  by  these  appointments  see 

hydra's',  i.e.  it  multipUes  by  being  Pastor  xi.  138-40.  Cf.  Ep.  3007.  42-3. 
fought. 


76  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

eodem.    Nec  illud  miror:  potius  mirabor,  si  illuc  accesseris,  prae- 
sertim  hoc  tempore,  quod  magis  arma  postulat  quam  calamum, 

45  postquam  vita  ecclesiasticorum  praecipua  arma  persuadendi,  vide- 
licet  recte  viuendi  exempla,  perdidit.  Vocatus  est  etiam  noster  lo. 
Campensis  ad  instauranda  Romae  studia  hebraica.  Sed  videtur  illi 
dissuadere  Hiero.  Aleander,  apud  quem  agit  Venetiis,  iratus  opinor 
pontifici,  propter  ademptum  munus  legationis,  qua  apud  Venetos 

50  beneficio  Claementis  fungebatur.  Hic  ex  amicis  communibus  prae- 
cesserunt  nos  viri  mtegerruni,  Bruxellae  Martinus  Dauid,  Tornaci 
Melchior  Viandalus,  ille  attonitione,  hic  peste  abreptus.  Praeterea 
Franciscus  DUfus  viuit  quidem  adhuc,  sed  nulla  spe  diuturnioris 
vitae.   Ita  in  dies  singulos  dolore  contabuit  a  morte  vxoris,  proximo 

55  mense  Septembri  defunctae.   Siqua  mehor  spes  se  ostentet,  te  quam- 
primum  reddam  certiorem.    Rebus  tuis,  vt  debeo,  omnem  curam 
dihgentiamque  sum  impensurus,  donec  ahud  iusseris.    Bene  vale, 
columem  hterarum  et  vnicum  decus  orbis. 
Louanii  quinto  Calendas  Martu  Aimo  1535. 

60  Tuus  quantulus  est 

Com-adus  Goclenius. 

Clarissuno  D.  Domino  Erasmo  Roterodamo. 


2999.     From  Viglifs  Zuichemus. 

Ghent  MS.  479.  5.  (a).  Duhnen. 

VZE.  61  (y).  26  February  1535. 

EBASMO   ROTERODAMO. 

NoN  arbitror  te  ignorare,  Erasme  doctissime,  fatales  huiusce  in- 
ferioris  Germaniae  nostrae  tumultus  ex  Anabaptisticis  dogmatibus 
excitatos,  de  quibus  et  prioribus  meis  epistohs  ahqua  ad  te  scripsi. 
Et  quotidie  tam  muha  passim  noua  miranda  horrendaque  accidere 

5  commemorantur  vt  hteris  comprehendi  cuncta  nequeant.  Crebrius 
tamen  de  ipsis  ad  te  scripturus  essem,  si  modo  tabeharu  mihi  ad 
manum  essent,  quo  hac  saltem  occasione  et  meo  erga  te  officio 
satisfacere  et  veterem  tuam  in  me  beneuolentiam  conseruare  possem. 
Cuius  tamen  spero  maiorem  ahquando  mihi  oportunitatem  fore: 

10  neque  enim  arbitramur  Deum  Opt.  Max.  perpetuo  hanc  tempestatem 
saeuire  et  tam  crassis  erroribus  humanas  mentes  fluctuare  passurum. 

2999.  2.  dogmatis  y.  3.  literis  y.  6.  scripturus  essem  y.  om.  a 

infin.fol.  9.  mihi  aliquando  y. 


2998.  47.  Campensis]  For  the  vari-  again,  Ep.  3037.   For  his  first  wife  see 

ous  invitations  to  Campensis  see  Epp.  Ep.    2904.    ^n.     On    28    Sept.    1535 

1257.  i6n,  2644.  23n,  2876.  gn.  Goclenius  refers  to  Dilffs  continued 

51.  Dauid]     Erasmus'     hospes     in  ill-health  and  mentions,  among  other 
Brussels,  see  Ep.  532.  32^.  afflictions,    legal    difficulties    in    con- 

52.  Viandalus]     Whom     Erasmus  nexion  with  his  first  marriage,  Ep. 
knew  at  Louvain,  see  Ep.  1237.  ^in.  3061.  47-50. 

53.  Dilfus]  On  10  Aug.  1535  Gocle-  2999.  3.  prioribus  .  .  .  epistoHs]  Ep. 
nius  reports  that  Dilft  has  made  a  2957. 

remarkable  recovery  and  has  married 


2999]  FROM  VIGLIUS  ZUICHEMUS  77 

Certe  si  Monasterium,  munitissimum  Anabaptistarum  recepta- 
culum,  in  nostram  potestatem  redactum  esset,  magnam  totius  negotii 
partem  confectam  haberemus.  Ea  autem  vrbs  armis  expugnari 
difficulter  poterit,  sed  aliqua  spes  manet  vt  fames  propediem  finem  15 
eorum  ferociae  imponat.  Interea  tamen  obsessi  minime  quiescunt, 
sed  nefanda  per  emissarios  quotidie  moliuntur,  presertim  in  Hol- 
landia  et  Frisia,  vbi  omnia  hisce  sectis  misere  turbata  sunt.  Vesaliae 
quoque  et  Dauentriae  in  clerum,  magistratus  et  patricios  crudeHa 
consilia  Anabaptistae  ibi  dehtescentes  inierant;  sed  ea  tamen  in  20 
tempore  non  sine  diuina  prouidentia  detecta  sunt.  In  Groningensi 
vero  agro  initio  presentis  anni  Anabaptista  quidam  homo,  idiota 
sed  linguarum  dono  coelitus,  vti  credebatur,  afflatus,  et  ad  miracu- 
lum  rusticae  plebis  iudicio  facundus  et  in  sacris  literis  exercitatus, 
quum  plurimos  in  suam  traxisset  sententiam  ac  rebaptisasset,  tan-  25 
dem  hac  fretus  autoritate  ad  nouum  quoddam  prodigiosumque  do- 
ctrinae  genus  dechnauit.  Nam  Christum  negabat  fuisse  verum 
Messiam,  sed  tantum  precursorem.  Cum  vero  is  nondum  venisset, 
et  omnino  venturus  esset,  viam  preparandam  esse.  Huic  ignis  non- 
nunquam  circumfulgere  videbatur,  et  in  altum  tertiumque,  vt  aiebat,  30 
celum  attollebatur  mirandaque  tum  loquebatur  tum  faciebat.  Non- 
nullos  vero  cum  vitae  periculo  circumcidit,  ludaicaque  holocausto- 
mata  instaurare  cepit,  eoque  paulatim  est  progressus  vt  seipsum 
Messiam  esse  diceret  tot  seculis  promissum  et  expectatum,  iamque 
adorari  volebat.  Hic  intellecta  est  impostura  diabolicumque  com-  35 
mentum.  Groningenses  vero  ciues  magna  manu  ad  comprehenden- 
dum  Messiam  egressi  totam  eam  scholam  impietatis  disturbarunt. 
Dum  vero  capiunt  Hgant  ducuntque  nouum  Messiam,  horribiHs  in 
aere  strepitus  exauditus  est,  compertumque  tandem  demonibus  fuisse 
eum  obsessum.  Expirauit  autem  haud  multo  post  in  carcere.  Multa  40 
de  eo  vulgus  affingit,  sed  quae  narraui,  fide  dignorum  hominum 
relatione  didici. 

Ex  hac  autem  Anabaptistarum  secta,  noua  opinionum  portenta 
quotidie  exoriuntur.  Que  si  progressum  habuerint,  reHgionis,  Htera- 
rum  omnisque  humanitatis  certum  imminet  excidium.  Principes  45 
autem  constanter  suppetias  Antistiti  meo  adhuc  ferunt.  Et  post 
Pascha  Vormatiae  indicta  sunt  Comitia,  ea  potissimum  de  causa  vt 
Anabaptistarum  motibus  occurratur.  Credo  et  me  iUuc  presuHs  mei 
nomine  cum  ceteris  legatis  profecturum.  Id  si  contigerit,  non  omit- 
tam  quin  inde  ad  te  scribam.  Tantum  iUud  sine  me  vicissim  a  te  50 
impetrare,  vt  tuis  interdum  Hteris  fruar,  quibus  diu  non  sine  magna 
animi  molestia  et  dolore  carui.    Bene  vale. 

Dulmaniae  xxvi.  Februarii  armo  1535. 

27.  vertun  fuisse  y.  32  vero  y:  vere  a.  39.  auditus  y.  46.  sup- 

pesitias  a:  adhuc  suppetias  Antistiti  meo  y.  52.  Bene  vale  add.  y.  53. 

28  y.         anno  add,  y. 


12-13.  receptaculum]  Cf.  Ep.  3031.  Schomacker:  see  Ep.  2990.  i8n. 

191.  47.  Comitia]    For    the    conference 

17.  emissarios]  See  what  is  said  of  held   at    Worms    4   April    1535,    see 
the  mission  of  Roll  in  Ep.  2957.  Kerssenbroch,    ed.    Detmer   p.    750; 

18.  Vesahae]  See  Ep.  2990.  i^n.  cf.  Ep.  3071. 
22.  Anabaptista     quidam]     Peter 


78  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

3000.     To  Peter  Tomiczki. 

Warsaw  MS.  Teki  Gorskiego  221 1.  Freiburg. 

28  February  1535. 

[An  original  letter,  written  throughout  by  Cognatus.  The  year-date  is  con- 
firmed  by  the  reference  to  More  and  Fisher.  It  was  printed  by  Wierzbowski, 
Materyaly  i.  1900,  no.  75.  There  is  a  copy  in  CN.  f.  281,  from  which Miaskowski 
printed  it  in  the  Paderborn  Jh.  f.  Philosophie  xv,  1901,  pp.  338—40.] 

S.  P.  Nulluin  erat  argumentum,  R.  Praesul,  dignum  auribus  tuis, 
volui  tamen  ante  supremum  vitae  diem  testiiicari  me  memorem  esse 
eximiae  tuae  in  me  pietatis,  quam  hactenus  plurimis  ofl&ciis  decla- 
rasti,  praesertim  quum  hominem  essem  nactus  amicum  explorataeque 
5  fidei,  qui  non  solum  Hteras  commissas  fidehter  redderet,  verum  etiam 
8U0  sermone  multa  commemorare  posset.  Is  est  Sigismundus  Gele- 
nius,  vir  in  vtraque  hteratura  praeclare  doctus,  qui  compluribus 
annis  Frobenianae  officinae  in  castigandis  bonis  operibus  plurimum 
laboris  insumpsit ;  qui  ad  nos  volente  Deo  mox  rediturus  est. 

10  Ex  amicorum  hteris  accepi  T<uam)  A<(mphtudinem>  periculose 
egrotasse,  sed  (gratia  Christo)  conualuisse.  Mihi  accidit  quod  solet  ei 
aetati,  de  qua  scribit  Dauid:  Quod  amphus  hs,  labor  et  dolor  est. 
lam  enim,  ni  faUor,  annum  septuagesimum  praetergressus  sum.  In 
potentatibus  enim  nunquam  adeo  fui,  vt  etiam  iuuenis  corpusculo 

15  vitreo  fragihque  semper  fuerim.  Nunc  autem  duphci  premor  morbo, 
vtroque  insanabili.  Nam,  vt  aiunt  phUosophi,  senectus  morbus  est 
naturahs,  cui  nuha  medicorum  ars  potest  succurrere.  Et  Lucianus 
scribit,  podagram  medicis  omnibus  mandare  laqueum.  Cum  hac 
autem  mihi  iam  biennium  aut  eo  amphus  grauis  est  coUuctatio,  atque 

20  indies  grauior,  nec  tam  podagra  est  quam  holagra,  quae  non  pedes 
tantum  tentat,  sed  per  omnes  corporis  artus  oberrat.  Caeterum  hoc 
anno  sub  Natalem  Dominicum  sohto  inclementius  me  inuasit,  perque 
totum  lanuarium  lecto  affixum  tenuit.  Ne  adhuc  quidem  potest  me 
rehnquere:  ita  subinde  ad  omnem  caeh  mutationem  incrudescit  et 

25  maxime  spirante  Borea,  praesertim  si  turbo  ventorum  inciderit. 
Habuimus  autem  hyemem  vehementer  incommodam,  vt  hic  com- 
plures  simih  malo  laborarint,  nonnuUi  etiam  perierint,  nec  spes  est 
hoc  corpusculum  et  senio  et  laboribus  fractum  in  tantis  cruciatibus 
diu  superfuturum.    Sic  visum  est  Domino  purgare  famulum  suum 

30  inutUem,  qui  vtinam  vel  sic  flagellatum  dign[er]etur  me  in  gratiam 
recipere. 

Videmus  fatalem  quandam  rerum  humanarum  mutationem.  Dux 
Wirtenbergeii.  ex  omni  ditione,  quam  nuper  sibi  vindicauit,  missam 

30.  digneretur  MS.  correximus. 

6-7.  Gelenius]  See  Ep.  1702.  8n.  the  pieces  of  Lucian  translated  by 

10.  literis]  See  Ep.  2960.  i6n.  Erasmus'  friend  Sinapius  in  1538. 

12.  Dauid]  Psalm  89  (Vulg.).  10.  20.  podagra]   See   Epp.   2997.    85, 

13.  ni   fallor]   For   Erasmus'    con-  3018. 

flicting  statements  as  to  his  age  see  27.  simih    malo]    See    Epp.    2991, 

Appendix  II,  vol.  i,  p.  578,  with  the  2996. 

reff.  there  given.  32.  Dux]    He    had    regained    his 

16.  vt  aiunt  philosophi]  See  Adag.  duchy  in  June  1534;  see  Ep.  2917. 
1537.  5in.   For  Luther's  'libellus'  {Von  der 

17.  Lucianus]  See  the  verse  dia-  Winkehnesse  und  PJaffenweihe)  see 
logue  Tragopodagra,  passim — one  of  Ep.  2906.  10-14. 


3000]  TO  PETER  TOMICZKI  79 

eiecit,  quum  Luterus  libello  aedito  insigniter  maledico  priuatam 
tantum  damnarit.    In  Anglia  capitale  est  Pontificem  pro  Ecclesiae  35 
Principe  agnoscere,  quum  nihil  aliud  sit  quam  Rom<(anus)  Episco- 
pus,  nec  plus  habeat  autoritatis  Romae  quam  quiuis  alius  episcopus 
in  sua  ditione.    Capitale  item  est  probare  matrimonium  cum  priore 
regina  contractum,  quod  Clemens  Septimus  suo  iudicio  comprobauit. 
Ob   has   causas   de  capite  periclitantur,   qui  a  Rege  dissentiunt.  40 
Adhuc  in  carcere  sunt:  vir  pius  iuxta  ac  doctus  loan.    Episcopus 
RofFeii.  et  vnicum  illud  Angliae  sydus  Thomas  Morus,  paulo  ante 
eius  regni  cancellarius.   Contra,  Rex  Gallorum  subito  mutatus  mire 
seuit  in  sacramentarios,  alios  exurens,  alios  ad  triremes  relegans. 
At  iUi  vicissim  sparsis  libellis  famosis  ferocissime  minantur.    lam  45 
secta  Anabaptistarum  dictu  mirum  quam  se  late  sparserit.  Magnam 
inferioris  Germaniae  partem  occupauit,  praecipue  meam  Holandiam. 
Monasterieii.  obsidio  nondum  soluta  est,  sed  relictis  praesidiis  cura- 
tur  interim  ne  inclusis  pateat  exitus.  Interim  inter  aliquot  principes 
electores  initum   est   concilium   de   opprimenda   illorum   audacia,  50 
quae,  si  impune  cesserit,  haud  dubie  actum  fuerit  de  autoritate 
principum.   Nam  ipsi  sibi  e  calceario  regem  crearunt,  quem  vocant 
regem  Sion. 

Quid  Caesar  reliquique  monarchae  facturi  sint,  incertum  est.   Hic 
fit  magnus  mihtum  delectus,  partim  qui  adsint  Ferdinando  ad  occu-  55 
pandam  Vngariam,  partim  qui  Caesari  ad  opprimendam  audaciam 
piratae  Barbarosae.   Non  desuht  tamen  qui  diuersa  suspicentur. 

Habemus  nouum  Pontificem  ex  Alexandro  Phernesio  Paulum 
tertium,  virum  apprime  eruditum,  Patritium  Romanum,  bonique 
nominis,  vt  qui  plus  quadraginta  amiis  in  Cardinahtia  dignitate  citra  60 
famae  labem  vixerit,  verum  aetate  grandem,  quippe  septuagenario 
maiorem.  Vtinam  is  posset  ad  sedandos  Ecclesiae  tumultus  aHquid 
opis  offerre.  Nam  velle  non  dubito.  Nos  nihil  aliud  possumus  quam 
optare  meliora. 

Haec  dictaui,  quod  dextram  manum  sic  occupet  chiragra  vt  vix  65 
calamum  potuerim  digitis  comprehendere.   Huic  mancipio  tuo  man- 
dabis  quae  voles,  nihU  non  alacriter  obituro  quod  in  ipsius  potestate 
sit  situm.  T.  R.  A.  diu  nobis  incolumem  seruet  Dominus. 

Datum  apud  Friburgum  Brisgoiae  pridie  Calen.  martias  An, 
MD.XXXV.  70 

Ignosces,  quod  aHena  manu  scripserim,  nam  dextram  sic  occupauit 
chiragra,  vt  ne  subscribere  quidem  potuerim.  Pro  subscriptione 
iussi  affigi  Terminum.  Quod  ab  amanuensi  quoque  indiligenter 
scripta  est,  in  causa  fuit  tabellionis  festinatio,  per  quem  non  vacabat 
denuo  scribere.  75 

Reuerendissimo  domino  D.  Petro,  episcopo  Cracouiensi,  patrono 
meo  vnice  obseruando.    Cracouiae. 

49.  Interin  MS.  62.  sedendos  MS.  68.  incolumen  MS. 


43.  Rex  Gallorum]  See  Epp.  2983.  error.    See  Ep.  3020.  i^n. 
3n,  2993.  67-9;  cf.Epp.  3043,  3048-9.  73.  affigi  Terminum]  The  letter  has 

55.  delectus]  See  Ep.  2997.  87.  agoodimpressionof  theTerminusseal 

61-2.  septuagenario  maiorem]  An  at  foot,  in  place  of  a  signature. 


80  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

3001.      TO   JOHN   COCHLAEUS. 

Cochlaeiis,  Scopa,  1538,  fo.  B*  vo.  (Freiburg.) 

<c.  March  1535.) 

[These  two  extracts  from  a  letter  of  Erasmus  to  Cochlaeus  are  printed  in 
Scopa  loannis  Cochlaei  Oermani  in  Araneas  Ricardi  Morysini  Angli,  Leipzig, 
Nic.  Wohhab,  March  1538,  fos.  B*  vO.-C^.  We  have  printed  them  here  with  so 
much  of  their  context  as  is  relevant.  Erasmus'  letter  was  called  forth  by  the 
De  Matrimonio  of  Cochlaeus,  which  was  published  in  Feb.  1535.  If  the  con- 
sultation  with  Ber,  mentioned  in  11.  18-19,  was  in  connexion  with  Cochlaeus' 
book,  the  letter  can  hardly  have  been  written  later  than  Feb.-March  (see 
1.  i8n).  There  seems  no  reason  to  doubt  the  genuineness  of  the  extracts. 
Cochlaeus'  fear  that  Morysin  will  suspect  forgery  is  prompted  by  the  passage 
in  Morysin's  Apomaxis  (London,  Berthelet,  <I5375)  PP-  64—5,  where  it  is 
hinted  that  the  letters  of  More  to  Cochlaeus  and  Erasmus  which  Cochlaeus 
had  printed  in  his  Epistola  Nicolai  Pape  i  (Leipzig,  M.  Lotther,  1536)  were 
forged.  The  Scopa  prints  extracts  from  three  other  letters  of  Erasmus  (Epp. 
1878,  3048,  3049);  of  which  the  first  is,  admittedly,  taken — -as  probably  are 
the  other  two — from  the  De  Puritate.  In  the  Epistola  Nicolai  Pape  i  (Cciiii  v**.) 
Cochlaeus  printed,  without  indicating  his  source,  a  long  extract  from  a  letter 
of  Goclenius  to  Erasmus  of  which  we  still  have  the  original  ms.  (Ep.  3037). 
Erasmus  seems  to  have  been  in  correspondence  with  Cochlaeus  in  the  last 
weeks  of  his  life.  A  letter  of  Cochlaeus  to  Dantiscus  preserved  in  the  Cracow 
MS.  Czartoryskich  247,  p.  275,  records  that  Cochlaeus — who  had  heard  of 
Erasmus'  death  on  29  Sept. — had  recently  received  from  him  two  letters  both 
dated  Ascension  Day,  1536  (i.e.  June  i). 

For  Erasmus'  attitude  to  the  question  of  the  Divorce  see  Ep.  2846  introd.] 

Fortius  adhuc  argumentum  est  ab  Erasmo  Roterodamo,  viro  vtique 
doctissimo,  Regisque  pariter  et  Reginae  amantissimo,  qui  ea  de  re 
consultus,  quamuis  doctum  et  prolixum  de  Matrimonio  librum  ad 
Reginam  scripserit,  hunc  tamen  de  diuortio  nodum  nunquam  voluit 
5  aususue  fuit  dissoluere.  Vbi  autem  meum  de  Matrimonio  Regis  et 
Reginae  libellum  vidit,  in  haec  sane  verba  mihi  manu  sua  rescripsit. 

S.  P.  Amice  syncerissime.  Librum  tuum  de  repudio  perlegi,  et 
libenter,  iiec  sine  fructu.  Tametsi  illic  actum,  quod  aiunt,  agis.  De 
quo  si  scribam  quid  sentiam,  vereor  ne  et  ipse  videar  actum  agere. 
10  In  exaggerando  facto  immodicus  es,  vtcunque  subleuas  Regem,  in 
consiliarios  culpae  partem  reiiciens.  In  narrando  fateris  te  parum 
bene  instructum.  Res  autem  sic  habet.  Cum  pater  esset  defunctus 
&c. 

Post  multa  vero,  quae  longe  aliter  Erasmus  ibi  quum  tu  in  libro  tux), 
15  Morysine,  defacto  commemoras,  ita  subiungit: 

In  argumentando  vigilanter  agis  negocium.  Quod  si  fuissem  ea 
instructus  panoplia,  ausus  fuissem  Regi  dissuadere  repudium.  Nam 
id  temporis  mihi  Rex  tantum  tribuit  vt  plus  nemini.    Contuli  cum 


7.  Librum]  De  Matrimonio  . . .  Hen-  in   Germany   that   it   would   not   be 

rici  octaui  Congratulatio  disputatoria  worth  while  to  answer  him  (16.  1126). 

.    .    .    ad   Paulum    tertitim,    Leipzig,  Later  in  the  year,  however,  a  diplo- 

M.   Blum,  Feb.    1535.     On   28   July  matic  protest  against  the  book  was 

Bedill   sent   to   Cromwell  a  note   of  lodged  with  duke  George  of  Saxony 

the    contents    of   the    book    (Brewer  (ib.  ix.  18,  825). 

viii.  1125);  and  about  the  same  date  18.  Contuli]  If  Erasmus  means  that 

Cramner  reported  to  the  King  that  he    has    conferred    with    Ber    about 

he  had  diligently  perused  it,  finding  Cochlaeus'     book,    the    consultation 

nothing  new  in  it ;  of  the  author  he  can  hardly  have  been  much  later  than 

says  that  he  is  of  so  little  estimation  Feb.    1535.     Ber   was   preparing   to 


3001]  TO  JOHN  COCHLAEUS  81 

Ludouico  Bero,  theologo  Parisiensi,  nihil  attulit.    Libellos  Vuicelii 
carptim  degustaui  &c.  20 

Non  timeo  hic  tiias,  Morysine,  calumnias,  si  mihi  dixeris  de  Erasmi, 
qvxie  de  Mori  epistolis  ad  me  datis  antea  dixisti,  nempe  quod  a  meipso 
sint  confictae.  Plures  enim  Erasmi  quam  Mori  Epistolas  autographos 
apud  me  habeo  quas,  vbi  opus  fuerit,  exhibere  potero.  Arbitror  sane 
Regi  Erasmi  manum  probe  notam  esse,  ad  quem  toties  scripsit.  Quod  25 
si  Rex  eam  sit  oblitus  non  deerunt  episcopi  aliquot,  qui  eam  in  plerisque 
viderint  epistolis.  Vix  enim  vlla  est  in  orbe  christiano  natio  ad  quem 
plures  miserit  Erasmus  epistolas  quam  ad  Anglos. 

3002.     From  John  Angelus  Odonus. 

Basle  MS.  Erasmuslade.  Strasbourg. 

<c.  March>  1535. 

[In  the  university  library  at  Basle.  Dated  1535,  the  letter  must  have  been 
written  c.  March  of  that  year,  since  Odonus  speaks  of  his  intention  of  calhng 
on  Erasmus  at  Easter  (Easter  Sunday,  1535,  fell  on  4  April).  The  original 
has  not  survived;  for  on  i6  May  1535  Odonus  sent  to  Cognatus  a  nvunber 
of  verbal  corrections  (in  particular  he  wished  to  correct  two  lines  of  his  poem 
in  which  lie  had  been  guilty  of  a  false  quantity — about  which  Erasmus  had 
ralhed  him  when  they  met):  in  the  extant  version  the  passages  mentioned 
have  all  been  corrected.  See  Cog.  E.  i.  306-9.  Erasmus  seems  in  fact  to  have 
lost  the  original  letter;  for  in  July  1535  Hedio  received  a  letter  from  him 
saying  that  it  had  been  carried  off  by  a  Genoese  (perhaps  Maruffus:  cf.  Ep. 
3025),  and  asking  for  a  copy:  'primum  exemplar  a  quodam  lanuense  per  vim 
ablatima  est'  (Cog.  E.  i.  312).  The  text  here  printed  may  be  presumed  to  be 
the  copy  sent  in  answer  to  this  request.  In  Dec.  1537  Odonus  was  considering 
printing  his  letter — he  discusses  the  project  in  a  letter  to  S.  Litonus,  preserved 
in  the  Frey  Grynaeus  coUection  at  Basle,  tom.  xiv,  MS.  II.  14.  The  letter 
to  Litonus  was  written  from  Sinapius'  house  at  Ferrara ;  and  it  was  through 
Sinapius  that  Erasmus  first  heard  of  Odonus  and  his  friend  Philaenus.  In 
April  1534  the  two  friends  were  still  in  Italy.  They  were  leaving  Italy  for 
Germany  (for  the  reasons  given  in  II.  991-1018  of  the  present  letter).  Sinapius 
furnished  them  with  a  letter  of  introduction  to  Erasmus  (see  the  letter  of 
Sinapius  to  Philaenus  printed  by  Staehelin  in  Briefe  aus  der  Reformationszeit, 
pp.  25-6).  Ep.  2956,  written  in  July  1534,  shows  that  Erasmus  had  received 
Sinapius'  letter  of  introduction,  through  Jerome  Froben ;  and  he  was  expect- 
ing  to  see  Philaenus.  When  the  present  letter  was  written  Odonus  was  un- 
certain  whether  Erasmus  had  in  fact  received  Sinapius'  letter ;  as  a  consequence, 
when  they  visited  Erasmus,  he  and  Philaenus  brought  with  them  an  introduc- 
tion  from  Capito  (II.  985-991).  Their  personal  contact  with  Erasmus  seems  to 
have  been  limited  to  two  calls  which  they  made  on  him  (Cog.  E.  i.  307) ;  whether 
they  were  actually  staying  in  Freibiirg  at  the  time  is  not  clear — Odonus  speaks 
of  Cognatus  accompanying  them  to  their  carriage,  which  perhaps  suggests  that 
they  came  from  a  distance.  The  visit  fell  between  Easter  and  the  middle  of 
May;  for  on  May  i6th  Odonus  had  returned  to  Strasbotu"g,  carrying  with  him 
a  letter  from  Erasmus  to  Hedio  (Ep,  3020 ;  see  Cog.  E.  i.  306-9). 

Five  letters  from  Odonus  to  Cognatus  are  printed  in  Cog.  E.  i.  306-14, 


leave  Freibvu-g  in  the  last  week  of  Erasmus  is  writing  to  Cochlaeus  makes 

Jan. ;    though    it    is    likely   that    his  itlikely  thathe  is  thinkingof  Cochlae- 

departiire  was  delayed,  for  he  was  us'  '  Contra  Fures  alienae  Epistolae  et 

not  in  Rome  imtil  the  latter  part  of  eosdem  Criminatores  alienae  Famae', 

March  (see  Ep.   2988  introd.).    But  1535  (see  WE.  Ssiii) — the  stolen  letter 

Erasmus  may  mean  that  he  consulted  was  a  letter  of  Cochlaeus  to  Witzel. 

with  Ber  on  the  subject  of  the  divorce  23.  Mori  Epistolas]  The  reference 

generally,  at  an  earlier  date.  is    to    Cochlaeus'    volume    Epistola 

3001.   19.  Libellos]  Though  no  spe-  Nicolae  Pape  i,  1536  (with  a  section 

cific  work  is  indicated,  the  fact  that  of  letters  from  More  and  Erasmus). 

452.11  a 


82  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

together  with  a  letter  from  Philaenus  to  Cognatus  (all  May-Oct.  1535).  Two 
letters  from  Sebastian  Grj^phius  to  Odonus  and  Philaenus,  5  Feb.  and  7  May 
1535  are  preserved  in  Basle  MS.  G^.  1.  18.  n^  29;  £E.  17-18.  In  Strasbourg 
(Stadtarchiv,  Epistt.  ad  historiam  ecclesiasticam  s.  xvi  pertinentes  i.  28)  there 
is  an  autograph  letter  of  Odonus  to  Bucer,  dated  Venice,  16  June  1534  (of  which 
there  are  also  copies  at  Basle  and  Zurich).  Two  letters  of  Grynaeus  to  Bucer, 
19  and  20  Sept.  1534,  preser\'ed  in  autograph  at  Strasbourg  (ib.  iv.  234^,  234^) 
and  in  copies  at  Zurich,  introduce  Odonus  and  Philaenus — Grynaeus  mentions 
that  they  have  been  commended  to  him  by  Sinapius.  Outside  these  letters, 
and  those  akeady  mentioned,  we  have  no  particulars  of  Philaentis  and  Odonus. 
From  the  letters  of  Sinapius  and  Gn^phius  we  learn  that  the  fuU  name  of 
Philaenus  was  Philaenus  Ltmardus.  From  the  present  letter  we  know  that 
he  was  a  native  of  Bologna,  where  both  he  and  Odonus  received  their  educa- 
tion.  At  Bologna  both  of  them  had  witnessed  the  meeting  of  Charles  v  and 
the  Pope  (11.  1014-16).  Odonus,  the  son  of  a  doctor  of  medicine  (U.  878-87), 
was  bom  at  Penne  in  the  Abruzzi  (U.  485—7),  and  educated  for  his  father's 
profession.  He  had  four  mairied  sisters,  and  a  brother,  Caesar,  apparently 
two  years  yoimger  than  himself.  Caesar  is  conceivably  the  Caesare  Odoni 
mentioned  in  Tiraboschi  7,  p.  895 ;  and  may  be  conjectured  to  be  the  Caesar 
Odonus  'philosophus  ac  medicus'  who,  in  1561,  pubHshed  at  Bologna  Theo- 
phrasti  sparse  de  Plantis  sententiae  in  continuatam  seriem  ad  propria  capita 
reuocatae  nominaque  secundum  literarum  ordinem  disposita.  He  was  at  that 
date  practising  as  a  physician  in  Bologna ;  where  two  years  later  he  published 
Aristotelis  sparse  de  animalibus  sententiae.  A  'hbellus  posthimaus ',  De  Vrinarum 
Dijferentiis,  was  printed  in  1658  in  H.  Martinius'  Anatomia  Vrinae.  Philaenus 
had  been  studying  law  for  six  years.  At  the  date  of  the  present  letter  both 
friends  had  abandoned  their  professions  and  taken  up  the  study  of  theology 
in  Strasbourg,  where  they  were  leaming  Greek  and  Hebrew — studies  for  which 
Bologna  furnished  no  adequate  facilities.  From  Cog.  E.  i.  311,  and  from 
Grj^hius,  we  learn  that  they  lived  at  Strasbourg  with  Bucer;  and  from  this 
letter  that  they  enjoyed  the  friendship  of  Capito.  Their  connexion  with  Sina- 
pius  suggests  that  they  made  their  first  contacts  with  the  reforming  movement 
in  Ferrara.  Odonus  appears  a  child  both  of  the  Renaissance  and  the  Reforma- 
tion.  The  pupil  of  Bucer  and  Capito  is  an  enthusiastic  student  of  Dante, 
Boccaccio,  Petrarch,  Ariosto,  and  Machiavelli. 

In  the  latter  part  of  1535  Odonus  seems  to  have  paid  a  visit  to  Lyons. 
There  he  made  the  acquaintance  of  Dolet,  to  whose  lodging  he  was  taken  by 
Hortensius  Landiis — he  had  known  Landus  at  Bologna  (Cog.  E.  i.  313-14; 
cf.  Gryphius'  letter  of  5  Feb.  1535).] 

Salve  Erasme,  virorum  omnium,  quos  hic  Sol  videt,  omni  virtu- 
tum,  omni  doctriiiarum  genere  praestantissime,  mihi  vero  oculismeis 
(Deus  ipse  scit  me  vera  dicere),  ac  vita  mea  longe  charior.  Sed  audi 
obsecro,  ne  te  subtrahas,  amabHissime  Erasme.    Neque  enim  nunc 

5  animus  est,  quanquam  mihi  supra  quam  dici  queat  suauissimos, 
tuarum  laudum  campos  ingredi,  hoc  est  maria  concha,  coelos  clau- 
dere  pugillo.  Verum  hic  aliquot  modo  scintillulas  videbis  ex  illa 
magna  amoris  in  te  nostri  flamma  promicantes,  qua  nos  iam  septem 
et  eo  amplius  annos  miris  flagrare  modis  coepimus.   Ac  ipse  quidem 

10  satis  noui  et  meam  humihtatem  et  subhmitatem,  Erasme,  tuam  qua 
iam  es  omnium  iudicio  supra  omnem  humanae  sortis  aleam  euectus. 
Nec  me  fugit  quantae  audaciae  atque  adeo  criminis  sit,  doctorem 
tantum,  ita  perpetuo  reipubhcae  Christianae  commodis  incumben- 
tem,  a  seriis  vllo  pacto  studiis  vel  ad  breue  tempus  auocare.  Sed  quid 

15  faciam,  mi  Erasme  humanissime,  si  igneam  amoris  vim  iam  dudum 
erumpere  gestientem  diutius  cohibere  non  potui  ?   In  sinum  itaque 


8-9.  septem  .  .  .  annos]  In  his  letter  to  the  same  effect  Cog.  E.  i.  310, 
to  Bucer  Odonus  attributes  his  in-  where  the  master's  name  is  given  as 
tereBt  in  Erasmus  to  his  schoobntister ;       Uranius. 


3002]  FROM  JOHN  ANGELUS  ODONUS  83 

tuum  effundam  necesse  est  animum  himc  meum,  in  quo  tu  iam 
pridem  cum  mea  magna  voluptate  magnoque  desiderio  late  regnas. 
Verum  ipse  poteris  meum  hoc  non  nihil  reddere  crimen  leuius,  si 
horam  his  legendis  aut  audiendis  minime  seriam  captabis ;  nam  ego  20 
quam  praefiniam  non  habeo:  nullam  enim,  neque  pomeridianam 
neque  cibi  aut  somni  capiendi  vacare  tibi  reor  a  lectione  sacra, 
meditatione,  ahisque  studiis  maioribus. 

Ego  nunquam  experimento  quid  esset,  quidue  posset  amor  hominis 
in  hominem  satis  antea  didiceram:  verum  flammeas  eius  vires  pro-  25 
tinus  cuncta  rapientis,  subeuntisque  penitissima,  tum  primum  in 
ipsis  coepi  sentire  praecordiis  et  venis,  quum  te  nobihssimumque 
nomen  tuum  in  sacris  vidi  voluminibus  inscriptum.  Nam  etsi  multo 
ante  mihi  in  ahis  praeclaris  ingenii  tui  monumentis  satis  cognitus 
maximeque  charus  esses  et  admirandus  (praeter  prima  enim  pueritiae  30 
in  Latinis  tantum  Uteris  rudimenta,  si  quid  Graece,  si  quid  Latine 
scimus,  tibi  prorsus  vni  debemus),  tamen  simul  atque  sancta  etiam 
argumenta  tuum  habentia  titulum  in  meas  manus  deuenere,  ea 
repente  ac  postea  subinde  amoris  facta  est  accessio,  vt  vere  in  me 
tritum  illud  Ciceronis  conueniret  qui  tum  demum  amare,  antea  mihi  35 
vix  viderer  dilexisse.    Tanto  protinus  ardore  legi,  tam  indefesso 
dulcique  studio  euohii,  primum  famiharia  colloquia,  mox  Christiani 
mihtis  Enchiridium,  cum  primo  iunctum  psalmo,  deinde  Apostolo- 
rum  ac  Euangehstarum  Paraphrases,  praeterea  Theologiae  Metho- 
dum,  hinc  luculentissimas  noui  Testamenti  Annotationes,  caeteraque  40 
id  genus  non  minus  facunda  quam  pia,  nec  minus  pulchra  quam  sacra 
rehgionis  nostrae  decora,  quae  fehcissimum  istud  ac  diuinitus  illustra- 
tum  ingenium  nobis  quotidie  cudere  non  cessat.    Cuius  quidem  rei 
vel  Philaenum  hic  meum  testem  habeo,  moribus  iuuenem  spectatis- 
simis  ac  fide,  si  quis  vnquam,  optima,  nedum  ipsum  Deum  Kap§Lo-  45 
yvu)GT7jv,  qui  vere  scit  me  nihil  fingere.  Atque  illa,  vti  dicebam,  omnia 
tanto  mihi  studio  quaesiui  ac  paraui  vt  omnis  impatiens  morae 
ahquot  hbros  nondum  compactos  legerim,  caeteris  rebus  omnibus, 
quantum  poteram,  rehctis,  diurnamque  noctibus  sarciens  intermis- 
sionem:  tam  aegre  ab  illorum  lectione  abstrahebar:  hbenter  enim,  50 
si  hcuisset,  dTTvevarl  atque  dfivcTTl  perlegissem  omnia. 

Nec  ea  sane  tanta  mihi  de  nihilo  voluptas.  lUic  etenim  primum 
Christum  Dominum  Deumque  meum  scire  coepi ;  inde  prunum  reh- 
gionem  hausi  Christianam,  antea  ferme  dxpt.crT09  Kal  ddeos  (si  super- 
stitio  pietas  non  est).  Inde  immortaha  lesu  Domini  assertorisque  55 
mei  sensi  beneficia.  Inde  quid  ego  tum  ilh,  tum  proximis  deberem 
didici.  Hinc  factum  est  vt  non  nuUi  me  vocare  coeperint  'Epaa^iiavov 
(quum  XpLdTiavov  potius  debuissent),  quod  nusquam  tuis  me  hbris 
incomitatum  viderent  aut  prodeuntem,  aut  prandentem,  aut  coenan- 
tem,  aut  denique  dormientem  ac  surgentem.  Atque  vtinam  tam  60 
honorificum  nomen  vere  in  me  competat,  quod  quidem  nobUissimi 
etiam  senatores,  ac  primarii  summorum  Caesarum  a  consihis, 
udemque  hnguarum  ac  hberahum  disciphnarum  peritissimi,  optabUe 
sibi  in  primis  atque  gloriosum  censuerunt ;  hoc  est,  vtinam  eo  pectore 
Christi  summam  in  me  beneficentiam  redamem,  vtinam  proximorum  65 
tam  sim  ofBcus  expositus,  vtinam  tam  bene  ipsis  ego  factis  rehgionem 
tester  Christianam,  quam  bene  tu  copioseque  et  me  et  lectores  tuos 


84  LETTERS  OF  ERASINIUS  [1535 

ad  ista  omnia  instruxisti.  Nam  inimitabUem  summae  doctriuae  vim 
ac  eloquentiae  absit  tam  demens  tamque  Icarus  sim  vt  optare, 

70  nedum  sperare,  vnquam  ausim. 

Sed  vt  ad  meum  redeam  amorem:  quaecunque  mihi  quidem  de 
maxima  amorum  potentia  vel  apud  scriptores  lecta  sunt  vel  a  soda- 
libus  pro  comperto  narrantibus  audita,  qui  non  splendidis  fucatisque 
verbis,  sed  re  ac  vultu  ipso  rei  magnitudinem  ostendebant,  ea  mihi 

75  deinde  omnia  in  te,  mi  Erasme,  tametsi  nondum  viso,  contigerunt. 
Ad  tuum  siquidem  nomen  exauditum  cor  ipsum  salit  protinus, 
vultus  afficitur  varie.  Siquid  de  te  dictum  iniquius  ferit  aures,  id 
ego  longe  fero  grauius  quam  si  mihi  colaphus  aut  alapa  impingeretur. 
Nec  omnino  possum  aUquando  quin  aut  verbis  aut  scriptis  arguam 

80  vel  manifestum  odium  inuidiamque  vel  impudens  mendacium  vel 
apertam  blasphemiam  atque  impietatem  Zoili,  sycophantae,  nebu- 
lonis.  Nam  huiusmodi  animantes  pariunt  nobis  litem.  At  rursus 
qimm  te  audio  iu  corona  doctorum  vel  citari  honorifice,  vel  tuos 
labores  pro  dignitate  magnifieri,  quam  in  sinu  gestio !  quam  exulto ! 

85  quam  triumpho!  non  paulo  plus  profecto  quam  fihi  sibi  soleant  in 
parentum  victoriis,  gloria  ac  maiestate  gratulari.  Quid  vero  dicam 
de  amantum  somniis,  quum  iUa  noctes  ferme  omnes  ac  perpetuas  te 
mihi  faciant  praesentem,  colloquentem  et  complectentem  ?  Nam 
interdiu  non  alia  recursat  cogitatio  aut  iucundior  aut  frequentior; 

90  non  sermo  alius  aut  lectio  suauior.  Atque  hi  qviidem  affectus  tanto 
sunt  in  nobis  vehementiores  quanto  aethereus  ille  amor  meus  vul- 
garem  istam  insanamque  poeticorum  turbam  Cupidinum  ingenio  ac 
viribus  antecellit.  Cupido  enim  iUe  coelestis,  coelestiumque  rerum 
mentibus  amorem  inserens,  ille,  inquam,  fecit  vt  tuas  potissimum 

95  dotes  amarem,  tua  potissimum,  quibus  vndique  a  Christo  ornatus  es, 

munera  suspicerem:  quae  quidem  haud  humiha,  nec  fluxa  caducaue 

sunt,  haud  vllis  fortunae  casibus  obnoxia,  haud  vllis  temporum 

iaiuriis  exposita,  sed  magna  esse  video,  sed  coelestia,  sed  aeterna. 

Quaenam  ista  ?  dicet  ahquis.    Summam  videlicet  in  diuinis  hu- 

100  manisque  studiis  doctrinam,  cum  summa  eloquentia  et  probitate 

coniunctam,  eamciue  tot  libris  aeditis  non  solum  orbi  spectatissimam 

verum  etiam  linguis  ac  disciplinis  Ecclesiaeque  vtfiissimam.    Sum- 

mam  deinde  et  indefatigabUem  in  tantis  operibus  Christianae  mentis 

alacritatem,  non  sibi  honores,  non  census  ambientis,  imo  nec  affectae 

105  valetudini  parcentis,  sed  perpetuo  soHus  Christi  gloriam  hominumque 

salutem  et  commoda  spectantis.    Ad  haec  inuictissimam  officiosi 

animi  tolerantiam  atque  constantiam  aduersus  etiam  ingratissimos, 

qui  veluti  Sathanae  sateUites  toti  sunt  in  stimuhs  colaphisque.  Tum 

admirandam  planeque  apostohcam  in  violentis  hodie  pseudapostolo- 

iio  rum  cultibus  expugnandis,  et  vera  pietate  promouenda  sedulitatem 

atque  lenitatem.   Eximiam  postremo  ac  raram,  multisque  iam  tem- 

poribus  inauditam,  et  vix  [pene]  credibilem  in  tam  excelsis  dotibus 

modestiam,  qua  quidem  velut  iUustri  virtutum  tuarum  colophone 

fit  vt,  quum  huius  eruditos  secuU  (quo  decem  ab  hinc  secuUs  non 

115  aUud  fuit  eruditius)  omneis  omnium  bonarum  artium  tractatione 

superaris  (id  quod  ipsimet  etiam  scripto  pronunciant),  ita  tamen 

caeteris  quamuis  longe  inferioribus  tu  te  ipse  aeques  ac  submittas, 

88.  collequentem  MS. :  correximus. 


3002]  FROM  JOHN  ANGELUS  ODONUS  85 

vt  hac  modestiae  sanctissima  virtute,  sicut  etiam  aliis,  longo  omnes 
post  te  relinquas  interuallo. 

Haec  nimirum,  haec  in  causa  sunt,  mi  Desideri  optatissime,  vt  120 
ipse  dies  noctesque  te  amem,  te  cogitem,  te  desiderem,  te  somniem. 
Haec  sunt  quae  te  mihi  supra  quicquid  in  orbe  charum  ac  iucundum 
habeo,  charissimum  iucundissimumque  reddiderunt.  Haec  sunt  quae 
te  mihi  supra  mortales  omnes  admirabilem  fecerunt.    Ob  haec  ipse 
non  grau[ar]er,  imo  libens  sustineam,  pro  salute  tua  capitis  periculum  125 
adire,  impius  etiam  mea  quidem  sententia  futurus,  nisi  vltro  capite 
meo  tui  discrimen  capitis  amouerem.    Post  tuam  nanque  aTToOiuiaiv 
quando  alterum  habebit  Christiana  rehgio  ebasmvm  ?  Quando  parem 
Ecclesia  doctorem  ac  propugnatorem  ?   Quando  parem  tum  hnguae 
ac  bonae  hterae,  tum  theologia  instauratorem  patronumque  ?  Neque  130 
enim  nisi  decimo  post  seculo  tahs  Erasmus  nascitur.    Haec  ego 
quum,  mi  Erasme,  videam,  non  est  mirum  si  aueam  tantum  naturae 
miraculum  spectare,  non  mirum  si  tanto  flagrem  tui  conspiciendi 
desiderio,  si  tua  etiam  pusilla  propius  cupiam  cognoscere,  si  vehm 
tuam  manum,  bibhothecam,  calamumque  sacrum  osculari.  Legimus  135 
Chrysostomum  eo  fuisse  animo  in  Paulum  vt  vehementer  optarit  vel 
minima  etiam  eius  Apostoh  tum  facta,  tum  dicta  hteris  mandata. 
Id  sane  votum  non  opinor  perinde  mirandum  in  Chrysostomo :  quum 
is  ex  Pauh  potissimum  epistohs  aureum  sibi  illud  pectus  aureamque 
linguam  compararit:  quum  etiam  electi  ilhus  ducis  armamentario  140 
sacroque  penu  instructus,  et  suam  celeberrimam  octoginta    mil- 
hum  (vt  ipsemet  praedicat)  auditorum  Ecclesiam  aluerit,  muniuerit 
auxeritque,  et  contra  haereticorum  hostiumque  machinas  inuictus 
in  sua  perstiterit  atque  adhuc  perstet  dignitate.    At  cur  nobis  non 
optandum  sit,  vt  sanctissimi  labores  tui  tuaque  scripta  piissima,  in  145 
quibus  nunc  pure  loqui  Latinis  coepit  et  Paulus  et  Christus  omnibus, 
per  vniuersum  orbem  Christianis  legantur,  aduertantur  et  ediscan- 
tur!    Vnde  facile  est  cuiuis  auream  illam  imbibere  philosophiam, 
coelestem  vitam  viuere,  loquique  coelestia.   Quin  etiam  tunc  Paulus 
in  Chrysostomi  ore  pugnans  vnam  tantummodo  tutatus  est  Eccle-  150 
siam,  magnam  quidem  illam  illustremque  (fateor),  sed  tamen  vnam. 
Idem  nanque  dux  eodem  ferme  tempore  per  diuersos  quasi  praetores 
diuersas  orbis  prouincias  obtinebat,  ex  munitissima  fehcissimaque 
arce  Bethlemitica  tanquam  inexhausto  promptuario  per  Hierony- 
mum  sat  annonae  variis  locis  suppetebat,  Aphricam  per  Augustinum  155 
continebat  in  fide,  Galhas  regebat  per  Hilarium,  Itaham  per  Am- 
brosium,  item  ahas  atque  ahas  gentes  per  ahos  strenuissimos  fidissi- 
mosque  legatos  administrabat,  tutasque  ab  hostibus  suo  Christo  regi 
asseruabat  fideles  dictoque  audientes.   At  vero  e  tuis  vnius  scriptis, 
quam  late  orbis  patet  Christianus,  m  sancta  doctrina  ahtur  Ecclesia,  160 
et  a  coniuratis  pseudoprophetarum  plusquam  haereticorum  phalangi- 
bus  tuta  atque  intrepida  consistit.   In  te  vno  non  horum  modo  quos 
nominaui  bellatorum  auxiha  ac  stratagemata  habentur,  verum  etiam 
Paulus  ipse  quodam  modo,  caeterique  apostoh  ac  euangehstae,  iam 
pene  extincti  reuixerunt.  Tua  vnius  opera,  studio,  labore,  vigilantia,  165 
tuis  demum   auspiciis  pro  dignitate  restitutum  legitur   quicquid 
Spiritus  in  his  locutus  est  vniuersis.    Tu  siquidem  periculosissimis 
rei   pub.   temporibus,   quum    Dei  ciuitas   multipHci  ac   deplorata 


86  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

pene  tyrarmide  premeretur,  pluresque  ac  sibi  mutuo  infensissimae 

170  factiones,  coniunctis  tamen  copiis  insidiisque,  in  vrbis  conspirassent 
exitium,  tu,  inquam,  vt  fortissimus  patriaeque  amantissimus,  a  Deo 
optimo  maximo  electus  es,  qui  omnium  machinas  impiorum  homi- 
num  dirueres,  sanctamque  plebem  libertati  redditam  in  pristinam 
veramque  pietatem  vindicares.  Neque  enim  minus  fido  neque  minus 

175  perito  ac  inuicto  bellatore  opus  erat,  ad  tam  inueteratos  sacrae 
mUitiae  tollendos  errores,  ad  tam  immanes  bestias  tyrannosque 
expugnandos,  ad  res  tam  misere  perditas  restituendas. 

Tu  igitur,  Deo  iubente,  ac  sanctissimas  lucubrationes  tuas  fortu- 
nante,  legis  nostrae  populos  profundo  indormientes  iudaismo  ad 

180  purum  reuocasti  Christianismum.  Tu  contagiosos  ac  furiosos  Phari- 
saeorum  et  spermologorum  coetus  miro  syncretismo,  partim  vi, 
partim  doHs,  Dei  vineam  vastantes  veluti  fucos  aprosque,  ex  ecclesiae 
hortis  piorumque  animis  deturbasti:  purgatumque  hodie  ab  horum 
fermento  studiosum  Christi  gregem  suo  Domino  docendum  alen- 

185  dumque  conseruas.  Tu,  vt  aUos  omittam  diuini  tui  partus  ingerui, 
vt  taceam  de  tam  copiosis  in  tot  psalmos  enarrationibus,  deque 
Christianissimis  praeceptis  atque  consUiis  et  Christiano  Principi  datis, 
et  Theologo,  et  Concordiae,  et  Matrimonio,  et  Viduae,  et  Cathecu- 
meno,  et  reUquis  item  omnibus  aut  <(pro)  Christo  mihtantibus,  aut  bel- 

190  lum  iam  cum  spe  coronae  finientibus :  vt  veteres  praeteream  Ecclesiae 
doctores,  tua  industria  vel  a  senio  squaloreque  vindicatos,  vel  in 
publicam  lucem  ab  ipso  interitu  reductos,  tum  ahos  doctissimis 
pulchre  scholiis  iUustratos,  ahos  item  Graecos  fehciore  stilo  in  Lati- 
nam  versos  hnguam:  vt  nihil  de  tot  dicam  voluminibus,  quibus  et 

195  fortiter  et  fideliter  ab  impiis  rabidisque  accusatoribus  Christianae 
doctrinae  veritatem  asseris  ac  defendis:  vt  quatuor  non  commemo- 
rem  tui  Concionatoris  hbros  iam  iam  in  illustres  bibhothecas  cum 
mcredibih  doctorum  omnium  desiderio  venturos,  plane  videHcet 
'EpaaiJLLovs,  vt  qui  viderunt  praedicant,  hoc  est  excelsos  atque  diui- 

200  nos :  vt  aha  denique  sacra  non  attingam  argumenta  vel  aedenda  vel 
aedita,  tuo  more,  nimirum  sancte,  copiose  ac  fehciter  tractata:  nam 
de  prophanis  operibus  (Deum  vero  immortalem,  quae  studiosorum 
auxiha,  quam  egregios  celebresque  Hbros,  quas  Graecae  Latinaeque 
linguae  dehtias  ac  diuitias  vno  verbo  constrinxi!)  nihil  loquor:  quan- 

205  quam  minime  prophana  dici  debent,  quae  ex  tuo  calamo  prodierunt: 
tu  enim  communem  modo  Hterarum  iuuentutisque  vtiHtatem  semper 
spectans,  docte  pureque  conscripsisti  omnia,  Erasmumque  autorem 
suum,  hoc  est  pium  vereque  Christianum  pectus,  passim  aperte  tes- 
tantia  (id  quod  plerique  nunc  ethnicis  longe  magis  ethnici,  imo  ab 

210  omni  rehgione  abhorrentes,  non  minus  inepte  quam  scelerate  vi- 
tant):  quin  tua  vel  somiuans  iocansue  Stultitia  longe  sapientior 
habetur  quam  multorum  suo  iudicio  maxime  sophorum  seriae  vigiliae : 
vt  de  his  igitur  atque  ahis  non  loquar,  quibus  tu  tamen  omnium 
prouinciarum  scholas  ac  bibhothecas  exornasti,  locupletasti,  adiu- 

215  uisti,  tu  idem  ipse  alterum  reHgionis  nostrae  instrumentum,  hoc  est, 
nostrae  huius  vitae  deHtium  solatiique  campum,  antea  neglectum, 
incultum,  horridum,  spinis  vepribusque  euulsis  purissimum  ac  niti- 
dissimum  reddidisti,  clausoque  diu  prius,  ac  doctis  etiam  inaccesso, 
tam  faciles  vbique  aditus  aperiens  complanasti,  tam  solerti  ac  in- 


3002]  FROM  JOHN  ANGELUS  ODONUS  87 

defessa  tot  annorum  cura  locos  omnes  excutiens  pensitansque  ex-  220 
coluisti,  vt  iam  omnibus  et  libeat  et  liceat  in  his  amenissimis  viri- 
dariis  viuere,  suauissimaque  flosculorum  aura  fructibusque  recreari. 
Atque  ita  quum  magnum  vbique  apud  literatos  Christi  silentium 
esset,  tu  libris  tandem  tuis  ac  laboribus  nunquam  satis  pro  merito 
laudatis,  bonas  postliminio  Hteras  ad  Christi  gloriam  reduxisti.  Quae  225 
quidem  quum  et  alias  tibi  plurimum  debeant,  tuis  quippe  armis  et 
acriter  et  feliciter  contra  barbaros  protectae  adiutaeque,  nunc  quod 
ab  impia  paganorum  tyrannide  ad  gloriosam  Dei  optimi  maximi 
reuersae  ciuitatem  suo  sint  iterum  Christo  redditae,  id  ipsum  vni 
praecipue  tibi  multo  magis  ac  Hbentius  debent  et,  vt  gratae  sunt,  230 
debebunt  semper.    Neque  iam  periti  tantum  ac  in  magnis  studus 
versati  tuis  parentes  monitis  sese  Christo  adglomerant,  verum  etiam 
variarum  nationum  et  Hnguarum  idiotae,  viri  pariter  ac  muHeres, 
tuis  eiusmodi  exciti  classicis  vbique  gentium  sonantibus,  certatim 
antiquo  regi  nomina  dant  Christo,  certatim  Ecclesiae  suique  instau-  235 
rationem  meditantur,  certatim  cordibus  ac  Hnguis  suo  venienti  ac 
visitanti   lesu   canunt   X3  ny^^tyin.     Salue   igitur,    sanctissime   Dei 
nostri  confessor,  doctor  et  apostole:  aut  siquid  his  etiam  nomini- 
bus  subHmius  est  et  augustius.   Neque  enim  dubium  est  quin  Deus 
iUe,  qui  nascenti  primum  ecclesiae  Paulum  donauit  ex  vtero  materno  240 
segregatum,  deinceps  vero  Origenem,  Hieronymum,  Chrysostomum, 
Augustinum,  caeterasque  ecclesiae  columnas,  nunc  idem  postremis 
his  temporibus  coUapsam  dudum  reHgionem  miseratus,  te  tot  Hnguis 
doctrinisque  instructum,  tanta  insignem  pietate  ac  prudentia,  tanto 
Dei  zelo  feruentem,  tot  aHis  Sancti  Spmtus  donis  ornatum  mimdo  245 
dederit,  Hterarum,  theologiae  Christianismique  reductorem. 

Vere  igitur  noster,  salue,  ter  maxime  Erasme : 

Salue  hominum  diuumque  decus,  summique  parentis 

ConsiHo  in  terras  missus,  qui  corda  animosque 

Natorum  inter  se  pariter  patrumque  vocatos  250 

Ad  Christum  vnanimes  deducas :  puraque  surgat 

ReUigio:  et  tandem  redeat  gens  aurea  mundo. 

Vtque  datis  iuuenum  studus  recto  ordine  magna 

Adiumenta  feras:  claris  dum  foetibus  abni 

Musea  ingerdi  Ulustras,  longeque  fugatam  255 

Barbariem  ad  coruos  adigis.  Dum  pene  prophanas 

Ante  deas  Phoebi,  superis  plaudentibus,  omnes 

Plus  dulceis  soHto  reuocas  ad  sacra,  docesque 

Regna  per  Europae  resonare  ampHssima  Christum ; 

Dumque  situ  a  turpi  recipis  tu  maximus  autor  260 

Autores  magnorum  operum,  primoque  nitori 

Reddis,  perque  vias  lectorem  ducis  apertas ; 

Quo  duce  non  aHus  quisquam  feUcior  vnquam 

Aut  fuit,  aut  fuerit,  quantumuis  secula  currant, 

In  Latium  meUus  scriptores  ducere  Graios.  265 

Tam  facUe  hi  mores  sub  te  formamque  habitumque 


250.  pariter]  The  original  version      1.  365 ;  see  Cog.  E.  i.  308. 
had,  unmetrically,  mutuo.    The  same  257.  deas]  The  Muses. 

metrical  error  had  to  be  corrected  in 


88  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

Ingeiiiumque  nouum  afflant ;  vt  vestigia  nulla 
Nulla  peregrinae  referant  incommoda  coeli  terrae, 
Sed  propriam  hos  iures  Romam  genuisse  parentem. 

270  Nec  vanum,  alta  quod  seruatum  mente  manebat 

Nunc  misit  Pater  omnipotens.    En  aspice  iam  nunc 
Quam  multi  posita  vitiorum  labe  benignum 
Ad  Christum  celeres  properent.    En  aspice  surgat 
Quantus  vbique  chorus  doctorum,  copia  quanta 

275  Linguarum,  quantum  studeant  iuuenesque  senesque 

Romanas  Graiasque  simul  pulchro  ore  sorores 
Ad  sacram  Solymam  sacrasque  adiungere  leges. 
Quin  etiam  pueris,  ex  te  dum  condita  versant, 
Et  dulceis  tenero  degustant  ore  Hbellos, 

280  Incipit  excelsum  recti,  pietatis,  honesti, 

Musarumque  decus  puras  incendere  mentes. 
Nunc  etiam  in  cunis  pendent  ex  vbere  laeti ; 
Et  venient  post  nos  alii  feUcibus  annis, 
Quos  tua  lecta  trahet  pietas  ad  regia  Christi 

285  VexiUa,  et  Diuo  qui  te  cognomine  dicent. 

Fehces  animae,  0  fehcia  currite  secla. 
Interea  docti  proceres  tua  castra  secuti 
ReUigionis  opes  augent :  caesisque  fugatisque 
Hostibus  exultant :  meritos  tibi  laudis  honores 

290  Ingeminant:  gratique  suum  patremque  ducemque 

Vocibus  ad  superos  letis  comitantur  euntem. 
Nec  modo,  vt  affines,  afflatum  coehtus  altum 
Hi  numen  sensere  tuum :  verum  omnibus  oris 
Qui  summi  rerum  domini  moderantur  habenas 

295  Suspiciunt.    Tibi  certatim  Comitesque  Ducesque 

Promeritam  reddunt  laudem,  primique  monarchae 
Laetis  aspirant  animis.    Tibi  sceptra,  coronam, 
Imperiumque  tenent  Reges,  et  Regibus  ipsis 
Maiestate  pares,  at  sacro  munere  celsi 

300  Pontifices  mehus.    Tibi  regia  munera  cuncti 

Accumulant,  gratique  pium  testantur  amorem, 
Teque  suo  columen  populorum  numine  seruant. 
Ast  contra,  Herculeis  vt  fata  Heroibus  indunt, 
Te  Stygiae  horrescunt  pestes,  te  saeua  luporum 

305  Centum  armata  modis,  macuhs  interhta  centum, 

Agmina  diffugiunt,  latebrisque  abduntur  opacis, 
Herculeum  in  specubus  robur  stridentia  clausis, 
Et  frustra  rabidas  rumpentia  murmure  fauces, 
Nec  calami  sufFerre  valent  vim  et  vuhiera  magni : 

310  Spicula  sed  crassi  ventres  penetrantia  ad  imum 

Et  certa  vibrata  manu  doluere  retecti, 
Sacrilegisque  iacent  cum  cultibus ;  vndique  notas 
Dum  victrix  abigit  fraudes,  priscoque  vigore 

312.  Sacrilegisque  &c.]  In  the  first  altering  per  agros  to  per  vrhea.    At 

version   Odonus   had   written    'Con-  some   later   date   he  seems  to   have 

fossique    iacent    insigni    strage    per  cancelled  his  original  line,  substitut- 

agros' ;  in  Cog.  E.  i.  308  he  suggests  ing  the  present  text. 


3002]  FROM  JOHN  ANGELUS  ODONUS  89 

Consurgit  late  Pietas  rediuiua  per  orbem, 

Praeterea,  quod  mens  excelsa  et  regia  prorsus  315 

Praestat,  saeuorum  non  te  furor  impius  vnquam 

Impietasue  furens  latronum  exterruit,  ista 

Vt  bene  facta  malis  mutares  victus ;  at  idem 

Perpetuo  perstas  animo,  pergisque  malorum 

Inuidiam  superare  bonis.    Odia  aspera  amoris  320 

Obruis  igne  pius.    Tum  patria  iura  fidemque 

Consiliis  scriptisque  sacris,  prece  feruidus  vsque, 

Tutaris ;  sanctisque  lupos  ab  ouilibus  arces. 

Hinc  tutae  ad  Christi  conuersae  pascua  tandem 

Laeta  sui  pastoris  oues  stant  vbere  leto,  325 

Et  vocem  auscultant  hilares  tuo  in  ore  loquentis. 

lamque  omnes  currunt  gentes,  tua  scriptaque  lustrant, 

Omnes  te  Hnguae,  <te)  vna  omnis  sexus  et  aetas, 

Discitque  euoluitque  meduUisque  imbibit  imis. 

Ac  tibi  non  pro  se  quernam  modo  quisque,  sed  omnes  33° 

En  illam  grati  celebrem  simul  ore  canentes 

Gramineam  tendunt  populi  deferre  coronam ; 

lamque  auro  gemmisque  nouis  tibi  dulcia  colla 

Circundant :  auro  decorant  tibi  leta  triumphum, 

Purpureosque  cohors  flores,  et  candida  plenis  335 

Lilia  diffundunt  calathis,  violasque  rosasque, 

Narcissum  et  casiam,  et  fert  quicquid  Tmolus  odorum, 

Et  cum  thuricremis  Panchaia  terra  Sabaeis. 

Tum  laetas  toUunt  voces,  tum  carmina  dicunt, 

Teque  patrem  patriae  iterumque  iterumque  salutant.  34° 

Maxime,  tu  nobis,  tu  scribens  restituis  rem. 

Parua  loquor.    Celsis  adsunt  e  sedibus  ingens 

AngeUci  demissa  chori  manus,  inque  superna 

Luce  refulgentes  Genii :  simul  aethera  dulci 

Demulcent  late  cantu  insuetisque  camoenis,  345 

Atque  tibi  en  radiis  claram  solaribus  alte 

Apponunt  humeris  trabeam.    Tum  tempora  circum 

Lucida  condecorant  stellis  mira  arte  coruscis. 

Intenti  spectant  omnes,  votisque  replentur. 

Ast  iUi  te  subUmem  facto  agmiue  ad  astra  35° 

AttoUunt  alacres.    Salue,  fortissime  Christi 

BeUator,  victorque  potens.    Salue,  inclyte  Doctor, 

Confessorque  Dei,  magnum  decus  addite  terris. 

Sis  feUx,  Dominique  veUs  data  castra  fouere 

Longius,  et  terras  praesenti  sydere  laetas.  355 

Sed  mihi  quando  dabunt  superi  tua  pectora  vt  ipse 

Pectoribus  stringam  proprus,  atque  ora  manusque 

Ore  premam  manibusque  meis,  oculosque  serenos 

Aspiciam  ?    Quando  dabitur,  quando,  optime  Erasme, 

Vt  te  complectar  totum,  piaque  oscula  figam,  360 

Et  dulceis  capiam  meUito  ex  ore  loquelas  ? 

Non  me  laetitia  vincet  nec  sedulus  ille 

Qui  palmae  indutum  foUis  frondente  sub  vmbra 

Antiquum  vidit  senior,  quum  claustra  recludens 


90  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

365  Amplexusque  datosque  sonos  Paulumque  recepit ; 

Hesperiis  neque  qui  ad  Dauidica  regna  relictis 
Mirandum  videre  senem,  Stridonis  alumnum, 
Cor  quintum,  totidem  linguas,  totidem  ora  mouentem ; 
Nec  fuerit  pater  Athletes  me  laetior  ille, 

370  Bis  denis  quum  post  natum  letissimus  annis 

Aspexit  (dictu  mirum,  sed  iusserat  autor 
Omnipotens)  Nili  imperio  sceptrisque  potitum. 
Non  ego  cedam  vlli.    Tantum  sed,  rector  Oljmipi, 
Da  quaeso,  da  mi  genitor,  mi  maxime,  Erasmum 

375  Vt  manibus  teneam  propius,  piaque  oscula  figam. 

Tum  me,  si  tibi  sic  placitum,  dimitte  quieti, 
Quando  quidem  est  maius  nil  quod  visatur  Erasmo 
In  terris.    Hunc  ergo  tuis,  Rex  optime  Christe, 
Hunc  petimus  serues ;  iterumque,  iterumque  precamur. 

380  Criste,  tui  nostrique  simul  sis  fautor  Erasmi. 

Criste,  tuum  nostrumque  decus  rege  semper  Erasmum. 
Criste,  Deus  vitae,  viuat  tibi  sanctus  Erasmus. 
Criste  Deus,  te  ipsum  aeternum  da  munus  Erasmo. 
Criste,  tuum  serua  nostrumque  in  secula  erasmvm. 

385  Summae  mihi  quidem,  imo  ambobus  (nam  et  meo  et  Philaeni  mei 
nomine  iamdudum  scribi  haec  ne  dubita),  summae,  inquam,  esset 
voluptati  ista  prosequi  longius.  Verum  cum  Deo  colloquium  miscere, 
tum  ahquid  tuarum  laudum  canere,  altioris  esse  spiritus  existimo, 
eiusque  qui  aduentanti  Deo  pulsantique  non  se  organum  praebeat 

390  refractarium.  Sed  quam  nobis  uiter  legendum,  quaeso  te,  Erasme 
modestissime,  coecutientiam  obiicis  ?  Cuiusnam  atVoAou  subinde 
occinis  amori  nostro  hemistichium,  vt  cui  ra  [xrj  KaXa  KaXa  T^e^avrai  ? 
Quasi  vero  primi  nos  aut  soli  de  te  ita  sentiamus:  aut  quasi  coecus 
is  dicendus  sit   cui  solis  lumen  vniuersa  simul  superare  lumina 

395  videatur,  idque  esse  dicat  humanis  et  visibus  et  verbis  maius.   Imo 


365.  amplexusque    datosque]    am-  374.  mi   maxime]   charissime,   the 

plexus  mutuosque,  the  first  version;  first  version  (Cog.  E.  i.  308). 

see  Cog.  E.  i.  308 ;  cf.  1.  250.  385-6.  Philaeni   .   .   .  nomine]  All 

Paulumque]    Paul  the   Eremite.  Odonus'  letters  seem  to  be  either  in 

For  the  meeting  between  Paul  and  fact  or  by  imphcation  letters  for  him- 

St.  Antony  see  Jerome,   Vita  Pauli  self  andPhilaenus;  thoughin  11.  835-7 

£remiiae  (pp.  81— 2  intheParisJerome  he  says  that  he  cannot  answer  for  it 

of  1546).    Here,  and  in  what  follows  that  Philaenus  wiU  not  write  inde- 

about  the  '  Stridonis  alumnus '  we  may  pendently.   The  only  letter  of  Philae- 

suppose  Odonus  to  have  been  writing  nus  which  we  have  written  in  his  own 

with  Erasmus'  Jerome  open  in  front  name  is,  in  fact,  the  first  of  the  three 

of  him.  letters  printed  in  Cog.    E.   i.    312 — 

367.  Stridonis    alunanum]    St.    Je-  which  is  in  the  nature  of  a  postscript 

rome,  born  at  Stridon  in  Dalmatia.  to  the  letter  of  Odonus  immediately 

See  Erasmus'  Vita  Hieronymi ;  where  preceding  it.     A  letter  of  Erasmus, 

the   pilgrims   who   visited   the   Holy  not  extant  (c.  July   1535),  was  ad- 

Land   are   said   to   have   been   more  dressed     '  Sjmcerissimis    viris     loan. 

eager  to  see  St.  Jerome  than  to  see  Angelo  Odono  et  Phileno'  (Cog.  E. 

the  sacred  places  {Hier.  Opp.  vol.  i,  i.    310).     Grypliius'   two   letters   are 

ff.  iij  B.).  similarly  addressed  to  both  friends. 

369.  pater    Athletes]    Jacob;    the  392.  ra  (irj  .  .  .  Tj-ec^avrat]  Theocr.  6. 

appellation  Athletes  being  drawn  from  19. 
Gen.  32.  24-8,  Hosea  12.  3-4. 


3002]  FROM  JOHN  ANGELUS  ODONUS  91 

ille  quidem  est  coecissimus,  qui  id  non  videt  quod  nemo  non  videt. 
Talia  enim  de  te,  atque  maiora,  doctorum  bonorumque  omnium 
vndique  audiuntur  testimonia. 

Verum  agnoscimus  etiam  hic  religionem  tuam  viuam :  qui  te  nihil 
nisi  hominem  humilem  et  peccatorem  confitens,  bona  tua  omnia  400 
Christo,  vnde  venerunt,  fers  accepta.  Ista  nos  agnoscimus,  atque 
etiam  laudamus.  Sed  interea  nimium  Deo  nos  ingrati  fuerimus,  nisi 
eximia  Spiritus  dona  per  te  nobis  hoc  tempore  collata  amemus  et 
praedicemus:  eique  gratias  agamus,  qui  talem  virum  suae  nunc 
donauerit  ecclesiae.  Hoc  siquidem  pacto  fit  vt  et  ipse  videns  gratiam  405 
tibi  datam  minime  vacuam  fuisse,  at  indies  vberiorem  vbique  fru- 
ctum  aedere,  pergas  in  prophetico  munere  alacrius ;  et  nos  magna  Dei 
beneficia  agnoscentes,  maiora  etiam  per  te  promereamur;  id  quod 
nobis  Christus  optimus  maximus  tuam  prosperans  viuidam  atque 
industriam  senectutem  concedere  dignetur.  At  si  qui  te  nunc  reH-  410 
giose  minus  tuaque  scripta  obseruant,  ii  se  certo  sciant  ex  eorum 
esse  numero  qui  prophetarum  sepulchra  operosa  mole  extruentes 
iactabant  se  patrum  suorum  socios  in  prophetarum  sanguine  futuros 
non  fuisse,  si  eorum  temporibus  vixissent. 

Miseri  prorsus  quicunque  sunt  eiusmodi,  ac  vere  ter  et  ampHus  415 
infeHces.  Qui  quidem,  vt  veteres  oHm  Pharisaei  Esaiam,  Hieremiam, 
Zachariam   caeterosque   mortuos   prophetas   admirabantur,   maxi- 
mique  faciebant,  viuos  vero  prophetas  et  apostolos  omni  conuicio- 
rum,  calumniarum  et  iniuriarum  genere  affectos,  omni  suppHciorum 
malorumque  vi  vexatos  eiiciebant,  persequebantur  ac  trucidabant:  420 
ita  noui  nunc  isti  Hieronymum,  Origenem,  Chrysostomum,  Cypria- 
num,  Augustinum,  Bernardum,  aHosque  defunctos,  pios  appellant, 
orthodoxos,  sanctos,  confessores,  doctores,  martyres,  ecclesiae  steUas, 
fulcra,  decora,  lumina,  quid  non  ?    Horum  si  quis  descenderet  in 
terras,  quam  omnes,  vt  videri  volunt,  currerent,  festinarent  et  aduo-  425 
larent,  vt  cernere  possent,  vt  audire,  vt  contingere,  vt  adorare,  ac  tan- 
tum  non  vt  Deo  parere  ac  sacra  facere ;  nunc  vero  quum  eosdemferme 
viuos,  et  magno  rursus  Dei  munere  spirantes,  loquentes  et  scribentes 
vident,  nihn  mouentur ;  imo  vt  veros  agant  pharisaeos,  etiam  calu- 
mniantur  aHqui,  et  persequuntur,  nedum  fastidiunt  negHguntque.  430 
Vae  igitur  ter  et  quater  miseris  istis  ab  illo  certissimo  fulmineoque  Vae 
Dominico,  si  pergant  patrum  suorum  mensuram  adimplere.    Domi- 
nus  det  suis  ab  horum  exemplo  quam  longissime  abesse ;  vt  omnis 
aetas  suos  quaeque  prophetas  missosque  agnoscens  operarios  resipi- 
scat,  atque  ad  clementissimum  Dominum  reuertatur,  rov  rwv  oIktlp[xcov  435 
TTarepa,  vt  significanter  ait  Apostolus,  Kai  deov  TTdarjs  TTapaKXt^aecos . 

lam  tempus  est,  suauissime  Erasme,  ne  nostro  diutius  animo 
obsequentes  'in  pubHca'  plus  aequo  'peccemus'  'commoda',  sed  te 
sanctissimis  tuis  orbique  vtiHssimis  studus  reddamus.  Quod  vero 
te  in  iis  assidue  versantem  hac  epistola  interpeUare  ausi  simus ;  id  440 
fecit  partim  summus,  vti  dictum  est,  sibique  conscius  noster  in  te 
amor,  partim  tua  summa  in  quemuis  humanitas,  charitasque  in 
omnes  gentes  Christiana:  in  cuius  latissimis  campis  non  postremas 


435-6.  Tov   Tu)v   .   .   .   ■nrapa/fATjcrew?]  43S.  in  publica  .  .  .  commoda]  Cf. 

2  Cor.  I.  3.  Hor.  2  Ep.  i.  3. 


92  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

apud  te  habere  Italos  sat  scimus.  Tametsi  aiunt  nescio  qui  et  Italos 

445  tibi  teque  vicissim  Italis  parum  esse  aequum.  Quorum  vtroque  haud 
scimus  an  quicquam  dici  possit  et  impudentius  et  vanius.  Et  inepti 
simus  profecto  ista  si  pluribus  nunc  refeUere  veUmus ;  quae  quidem 
omnes,  modo  vllum  habeant  audiendi  aut  videndi  sensum,  et  sine 
fronte  dicta  norunt  et  cum  reipsa  ipsisque  sensibus  pugnantia. 

450  Sed  tamen  quorundam  paganitas,  dicam,  an  insania,  an  vtrumque 
potius,  qui  vanissimi  rumoris  ansam  Hbenter  vel  praebent  vel  arri- 
piunt,  cogit  vt  non  taceatur  omnino.  Meretur  enim  procax  nimium 
petulantia  furorque  impius  retundi.  Alioqui  neque  nostra  Italorum 
admodum  neque  tua  quidquam  referre  arbitramur,  quid  leuissimi 

455  aliquot  tenebriones  obgaimiant :  quum  et  nostra  nos  ab  omni  crimine 
vindicet  conscientia,  resque  ipsa  non  obscure  contra  clamitans,  tua 
vero  excellens  virtus  atque  humanitas  altius  atque  illustriori  extet 
soHo  quam  vt  huiusmodi  canum  latratibus  concuti  aut  nebulonum 
fumis  ac  lohginum  atramentis  possit  obscurari.    Nam  in  illos  quid 

460  attinet  cogitare  grauius,  qui  iam  nunc  execrati  despectique  misere 
satis  vbique  poenarum  dant,  dum  ipsimet  se  deo  atque  optimis 
quibusque  hominibus  indies  magis  reddunt  odiosos  ?  Paucis  itaque, 
ac  leui  (vt  aiunt)  brachio,  mamfeste  quidem  impudens,  sed  nimis 
quam   contumeUosum,  os  obstruatur  sycophantis:   qui  wa-nep   del 

465  Kavdapos  €v  ^op^opo),  ita  semper  in  mendaciis  et  calumniis  gaudent 
volutari  immergique.  Quid  vero  mussant  impurissimi  ?  tibi  scilicet 
Italos  et  te  contra  infensum  esse  ItaKs.  At  quo  tandem  id  coUigunt 
argumento  ?  Conantur  quidem  iUi  misere  vanum  mentis  somnium 
tueri,  si  modo  vUam  habent  mentem.  Prorsus  tamen  quod  inueniant, 

470  nihU  habent.  At  nos  profecto  id  dicemus,  quod  verissimum  esse 
scimus:  imo  quod  verissimum  esse  patet  omnibus,  quodque  Ubri, 
Erasme,  tui  loquuntur  omnes:  te  nempe,  vti  veros  decet  Christia- 
nos,  nedum  theologos,  pari  omnes  ac  paterno  amore  Christianorum 
prouincias   populosque    complecti;  idque  vnum  sanctis  laboribus 

475  vigiUisque  tuis  semper  agere  vt  vera  studia  veramque  Christianis 
omnibus  restituas  pietatem ;  id  quod  palam  demonstrant,  vt  modo 
diximus,  tua  scripta:  in  quibus  rem  communem  omnium  doctissime 
atque  pussime  ex  aequo  agis  et  adiuuas. 

Quod  vero   ItaUam  vel  pecuUariter  magni  facias,   praeter  tot 

480  epistolarum  ac  Ubrorum  tuorum  locupletissima  testimonia,  iUud 
abunde  satis  indicU  est,  quod  eam  tam  longo  terrarum  spatio  seiun- 
ctus  non  semel  tamen  dignatus  sis  inuisere,  variasque  eius  vrbes  tua 
dierum  aUquot  ac  mensium  praesentia  iUustrare ;  in  quibus  optimarum 
artium  studia  aut  excitasti  aut  excitata  fouisti.    Atque  vtinam  in 

485  Aprutio  (vt  nunc  vocant)  Pinnaque  mea  vel  praeteriens  tua  modo 
vestigia  reUquisses.   Satis  equidem  Ulam  hoc  nomine  et  fortunatam 
arbitrarer  et  nobiUtatam.  At  ItaUs  quibusdam  (reUgiosi  aiunt  'Apeo- 
464.  oanep  MS. :  correximus.  487-8.  'AprjOTray Ir ai  MS. :  correximus. 


444.  nescio  qui]  Presumably  Peter  482.  non  semel]  Erasmus  in  fact 

Cursius,  whose  Defensio  pro  Italia  ad  visited  Italy  only  once,  July  1506- 

Erasmum  Roterodamum  was  printed  July  1509.    For  projected  visits,  see 

in  the  spring  of  this  year;  see  Ep.  Ep.  3032. 

3007.  54n.  485.  Pinnaque]  See  1.  598n. 

463.  leui.  ..brachio]See^(iagr.  327. 


3002]  FROM  JOHN  ANGELUS  ODONUS  93 

TrayiTat)  non  nunquam  aurem  vellicat.  Quasi  vero  id  non  amantissimi 
probissimique  patris  sit  officium,  officii  filios  admonere,  aut  quasi 
non  eadem  ferula  Germaniae  tuae,  Galliae,  ac  Britanniae,  quae  tibi  490 
cum  primis  charae  sunt,  errores  corrigas  tollasque.  Quod  si  is  male 
velle  dicendus  est  qui  vitia  pro  virili  nititur  euellere,  nemo  profecto 
Corinthiis,  Galathis,  et  Cretensibus  hostis  atrocior  Paulo  apostolo ; 
nemo  HierosoljTnis]'caeterisque  ludeae  vrbibus  infensior  prophetis 
omnibus  ac  ipso  Christo :  a  quibus  illae  palam  sua  crimina  audierunt ;  495 
arteque  omni  reuocatae  sunt  ad  poenitentiam.  At  certe  si  critici  illi 
mandragorae  somnium,  quod  Petrarcha  et  Ariostus,  poeta  apud 
nostros  vterque  clarissimus,  non  Itahs  aliquot,  sed  Itahae  ipsi  tri- 
buunt,  aduertant,  non  voce  tantum  aut  veUicatione,  sed  fuste  potius, 
ac  magno  Christi  flagello,  opus  fuisse  iudicabunt.  500 

Caeterum  si  tibi  pro  meritis  agere  visum  esset  inclementius, 
ansamue  quaesisses  eiusmodi,  quantum  dicendi  campum  habere  po- 
tuisses  satis  ostendit  Nicolaus  Machiauellus,  Florentinae  reipubUcae 
a  secretis,  rerumque  poUticarum  caUentissimus ;  qui  nuper  Clementis 
tempore  Ubris,  usque  Etrusca  Ungua,  aeditis  (dignis  vero  qui  ob  505 
eximiam  argumenti  vtUitatem  in  omnium  populorura  Unguas  trans- 
fundantur),  testatus  est  ItaUam  nostram  cum  aUa  permulta  et 
maxima,  tum  ipsam  quoque  reUgionem  penitus  omnem  exuisse; 
idque  ob  Romanae  sedis  sanctitatem.  Quam  etiam  vrbem  palam 
Petrarcha  Italus  et  Babiloniam  et  Bacchi  Venerisque  mancipium  et  510 
haeresecon  tempUim  et  errorum  scholam  et  viuorum  tartarum,  denique 
malorum  scelerumque  omnium  quibus  orbis  hodie  obruitur  clamat 
officinam.  Et  hactenus  ipsius  Petrarchae  verba  retuUmus.  Piget 
vero  ac  pudet  referre  caetera  his  foediora  muUo :  quae  canonicus  iUe 
piissimus  ob  Christi  sponse  zelum  ardentibus  proUxe  suspiriis  nec  515 
vno  in  loco  ingemiscit.  Atque  ista  vates  egregius  canebat  annum 
ab  hinc  supra  ducentesimum.  Quid  vero  dicturus,  si  praesens  videret 
vna  cum  annis  crescentibus  creuisse  nihilo  segnius  et  vitia,  quae  Ule 
tum  in  praecipiti  aiebat  constitisse,  ideoque  coelestem  vltionem  iam 
vt  festinaret  implorabat  ?  Porro  hviius  prophetae  nostri  vernaculum  520 
quidem  sed  poUtissimum  carmen  nostrorum  nuUi  non  est  in  ore. 
Nec  minus  testiuionium  id  (proh  dolor)  verum  esse  patet  quam 
celebre  Ulud  PauUni  Epimenidis  oraculum  in  Cretenses  suos.  Qua- 
muis  ipse  Petrarcha  longe  maior  Ethnico  Epimenide.  Siquidem 
vatis  huius  reUgiosi  vereque  Christiani  etiamnum  memoria  honestis-  525 
sima  ac  pene  sancta  est  in  alus  quoque  regionibus,  non  modo  apud 
suam  ItaUam,  in  qua  nunc  floret,  vt  quam  maxime.  Atque  ita 
quidem  trium  iUustrium  Italorum  testimonia,  sed  quae  sane  multo- 
rum  instar  esse  queant:  vt  interim  de  Dante  atque  Boccacio,  ItaUs 
et  ipsis,  nihU  recitemus :  quorum  aUer  theologico  poemate,  oppido  53° 

510.  Petrarcha]   Odonus   is  trans-  (1349). 

lating  freely  the  opening  Unes  of  Son-  523.  illudPauhniEpinienidis]Titus 

net  107,  whieh  he  calls  'vemaculum  i.  12.    The  verse  quoted  by  St.  Paul 

quidem  sed  politissimum  carmen' ;  but  is  attributed  (the  Attic  dialect  not- 

Bacchi   Venerisque  mancipium  seems  withstanding)    to    the    sixth-century 

to  be  imported  from  Sonnet  106.  poet     Epimenides     by     Clement     of 

514.  canonicus]  Petrarch  received  Alexandria  (Strom.  i.  14.  59)  and  by 

successively  from  Clement  VI  canonries  St.  Jerome;  cf.  Suidas  and  Hesychius 

at    Modena,    Parma    (1346),    Padua  s.v.  Kpryri^eiv. 


94  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

quam  docto  sublimique,  passim  in  eandem  Hierusalem  ac  Pharisaeos 
et  principes,  prophetico  plane  spiritu  tubam  intendit  ac  detonat; 
alter  fabuHs  quidem,  sed  satjTicis  ac  Lucianicis,  idem  templum  cum 
diuis  et  mystagogis  suis  subinde  carpit,  incessit,  arripit,  non  nun- 

535  quam  plenis  tibiis  inuehitur  ac  debacchatur.  Horum  autem  omnium 
libros  cultiore  nostro  scriptos  idiomate,  paucae  sunt  in  ItaHa  domus, 
ne  dum  fxovaela,  quae  non  habeant ;  quum  tamen  in  multis  potentum 
ac  nobihum  palatiis,  imo  grauium  etiam  doctorum  bibhothecis,  non 
temere  vllum  reperias  opuscukim  bibMorum.  lam  facUe  scUicet  ardens 

540  vicinae  vrbis  sanctitas  ignem  in  ItaHa  passim  accendit  euangeHcum. 

Sed  vt  ad  te  redeamus,  sanctae  lucubrationes  tuae,  nusquam  non 

christianae  memores  lenitatis,   saleque  semper  gratioso,  vt  iubet 

apostolus,   condite,   quid   aHud,   quaeso,  habent   quam   vigUantis, 

docti,  cordati,  pu,  mitisque  pastoris  admonitionem,  eiusque  cui  nihU 

545  prius  sit,  nihil  antiquius,  nihil  charius  Domini  gloria  gregisque 
dominici  pace  ac  salute  ? — postremo  eius  qui  maxime  cupiat  con- 
tendatque  bonas  Hteras,  Hnguas  et  discipHnas,  hactenus  ambitioni 
plusquam  paganicae  seruientes,  ad  Christum  reducere,  Christia- 
naeque  reHgioni,  antiquae  nimirum  reginae,  suas  auHcas  vindicare  ? 

550  Hic  enim  tibi  perpetuus  atque  vnicus  scopus  est  in  tuis  Hbris,  vt 
facHe  patet  omnibus.  An  vero  Christi  ecclesiaeque  hostes  postula- 
bant  vt  vir  in  Hnguis  ac  discipHnis  tantus,  deinde  tam  pius  atque 
Christianus,  adhaec  etiam  sacerdos,  deruque  summus  multorum 
seculorum  theologus,  et  nostrae  tacitus  aetatis  vitia  praeterires  et 

555  praeter  sanctorum  exempla  patrum,  contraque  conscientiae  ac  nu- 
minis  vrgentis  imperium,  rdhil  moneres  quod  monuisse  maxime 
laborantis  ecclesiae  prouinciaeque  referebat  ? — eius  praesertim  quae 
se  Hterarum  ac  reHgionis  arcem  tenere  quum  iactaret,  exemplo  impio 
nec  minus  periculoso  caeteris  praeibat  ? 

560  Vae  mihi  nisi  euangeHzauero,  clamabat  Paulus.  Sentiebat  enim 
acceptum  EuangeHi  praedicandi  munus ;  et  iampridem  legerat  inter- 
minatam  sacerdoti  mortem  qui  surdis  tintinnabuHs  Hnguisque  versa- 
retur  in  ecclesia,  quae  sacratissimum  est  sanctuarium  viuumque 
viuentis  Dei  templum.  Simulque  meminerat  apostolus,  quam  graues 

565  seruo  iUi  poenae  deberentur  qui  Domini  talentum  occuluisset.  Tibi 
autem  quum  tam  splendida  Dei  Spiritus  benignissimus  esset  munera 
largitus  ad  aedificationem  Ecclesiae,  an  debebas  decidentis  ruinam 
spectare  ociosus  ?  ac  non  potius  omni,  vt  strenue  fecisti,  pede  contra 
niti  ?  ac  aedificu  praesides,  vel  vt  verius  dicam  destructores,  cum 

570  cessantibus  operarus,  Hteratis  nimirum  male  feriatis,  arguere,  obse- 
crare,  increpare,  omnesque  quaritum  posses  ad  mentem  sobriam 
reducere,  ofificuque  admonere  ?  Et  tamen  hanc  ipsam  admonitionem 
mira  tu  semper,  candidissime  Erasme,  ac  non  nunquam  immodica,  vt 
non  nuUis  videtur,  moderatione  tractas,  paternoque  plus  quam  dici 

575  queat  animo ;  quum  mores  nostri  plus  quam  Hieronjmai  Bernardique 
Hbertatem,  plus  quam  EHae  Mosisque  ignes  et  gladios  immittentium 
postulent  seueritatem. 

568.  dextructores  AIS.:  correzimus. 


560.  clamabat  Paulus]  i  Cor.  9.  16.       66,  2721.  7 ;  Addenda,  vol.  x,  p.  xxiii. 
570.  male  feriatis]  See  Epp.  2211. 


3002]  FROM  JOHN  ANGELUS  ODONUS  95 

Desinant  ergo  Achitopheles  Semeique  impiissimi  placidissimum 
Dauidem  virum  appellare  sanguinarium  ;  quo  in  diuinis  praeliis  con- 
ficiendis  et  canendis  non  alius  vnquam  diuino  cordi  amabilior.  580 
Desinant  odiosi  tuam  in  Dominico  grege  pascendo  ac  seruando 
curam  odisse  piam  fidelemque.  Desinant  foedissimi  tuam  in  emen- 
dandis  studiis  vitiisque  candidam  accusare  dUigentiam ;  suaque  po- 
tius  scelera  agnoscentes  summam  tuam  admirentur  temperantiam, 
qui  nostrae  mysteria  paganitatis  ac  nequitiae,  mundo  iam  satis  585 
cognita,  tantum  abest  vt  traduxeris  vt  multos  Italiae  proceres  libris 
nominatim  dicatis  (qui  tui  styli  genius  est)  immortalitati  consecraris. 
Quid  ergo  habent  reliqui  in  quo  nobis  populi  praestent,  partesque 
ferant  potiores  apud  te  ?  Nobis  quidem  quod  videatur  nihil.  Imo 
vincentur  potius,  quum  toties  ipse  pleno  ore  Italorum  Hteras,  ingenia,  590 
discipUnas,  g^nnnasia,  coelum  denique  ipsum,  longe  supra  meritum 
non  minus  amanter  candideque  quam  eleganter  praedices  et  com- 
mendes. 

lam  vero  quantum  vicissim  ItaH,  quibus  bonae  Hterae  pietasque 
cordi  est,  te  diligant  et  obseruent  et  colant  quid  attinet  commemo-  595 
rare,  quum  id  aeque  ferme  ac  iUud  sit  notissimum,  nec  vUis  egeat 
argumentis  ?   Nam  vt  a  minimis,  hoc  est  me  ipso,  incipiam,  an  non 
ego  Italus  sum,  in  regione  videHcet  ItaHae  quarta  natus  ?   An  non 
Bononiensis  meus  hic  Philaenus  Italus  est  ?   Nonne  propinqui  soda- 
lesque  nostri  ItaH  sunt,  qui  te  omnes,  vt  quem  maxime,  diHgimus  600 
et  veneramur  ?  Nonne  ItaH  sunt  sacri  concionatores  nostri  ?  Quorum 
nos  celeberrimos  quosque  audiuimus  Bononiae,  in  magna  vrbis  fre- 
quentia,  cum  honorificentissimis  te  semper  tituHs  citantes,  quoties 
occurrebat  (occurrebat  autem  per  Quadragesimam  quotidie).    Nec 
dubitamus  quin  hunc  morem  in  aHis  etiam  claris  ItaHae  vrbibus  quo  605 
vocantur  obtineant.    Nonne  etiam  Italus  est  doctissimus  simul  et 
pussimus  vir  AemiHus  Brixianus  ?    At  hic  ItaHcis  auribus  tuum 
celebre  iUud  dedit  Christiani  miUtis  Enchiridium  ?  Noime  ItaU  erant 
sacerdotes  iUi  ac  monachi,  viri  ac  muUeres,  pueri  ac  senes,  caeterique 
a  quibus  opus  Ulud  assidue  legi,  a  seque  vt  imprimendum  curaret,  610 
flagitari,  ipse  tibi,  sicut  meminimus,  scripsit  AemUius  ?  An  non  ItaH 
nunc  sunt  qui  Ulud  idem  opus  iam  aeditum  summo  sibi  emunt  studio 

578.  Achitopheles     Semeique]    As  the  Abruzzi,  Odonus'  native  town  (see 

far  as  the  words  virum  .  .  .  sanguina-  1.  485),  the  ancient  Pinna,  capital  city 

rium  are  concerned,  Ahitophel  is  not  of  the  VestLni,  lay  in  the  fourth  of  the 

in  question,  see  2  Sam.  16.  7.  eleven  'regions'  into  which  Augustus 

591.  coelmn]  In  Ep.  632. 1-3  (which  divided  Italy. 

Odonus  cannot  have  seen)  Erasmus  599.  Bononiensis]     Gryphius    mis- 

praises   the   cHmate   of  Padua,    but  takenly  addresses  both  Odonus  and 

refuses   praise   to   that   of   Bologna,  Philaenus  as  Bononienses ;  no  doubt, 

Florence,  and  Rome.    In  Ep.   1224.  owing  to  the  connexion  of  both  with 

8-10    he    says    that    the    chmate    of  the  university  of  Bologna. 

Louvainisasgoodas  thatof  Italy.  In  607.  Aemilius]  See  Ep.  2154  introd. 

Ep.  3043  he  tells  Damian  that  Italy  B.E^s  gives  1531  as  the  date  of  the 

is  warm  compared  with  Lapland.   In  first  edition  of  AemiUus'  translation 

general,  his  references  to  the  climate  of  of  the  Enchiridion.   Odonus  mentions 

Italy,  and  the  learning  and  character  AemiUus'  translation  in  his  letter  to 

of  the  Italians,  are  disparaging  and  do  Bucer ;  it  is  the  more  remarkable  that, 

not  bear  out  what  Odonus  says;  see  in  Cog.  E.  i.  310,  311,  312,  both  he 

Epp.  457.  58-9,  540.  28-34.  ^^^  Philaenus  should  confuse  Aemi- 

598.  regione  .  .  .  quarta]  Penne  in  lius  and  Vincentius  Magius. 


96  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

ac  diligenter  euoluunt  releguntque ;  maximoque  redimerent  reliquos 
tuos  eiusmodi  libros  eadem  versos  elegantia  ?    Ad  quod  non  dubi- 

615  tamus,  quin  aliquot  docti  piique  se  accingant:  nam  Aenulium,  qui 
id  commodissime  potuisset,  fata  nobis  (vt  audimus)  inuiderunt. 
Ipse  quidem,  tametsi  parum  aut  niiiil  in  latina  maternaque  lingua 
valeo,  tuae  tamen  Mefxipiydfjiov  colloquium,  et  Lauretanae  Virginis 
Liturgiam,  sororibus  neptibusque  meis  verti  misique.  At  vix  credas 

620  quantus  primo  vicinarum  concursus  ad  germanae  praelegentis 
aKpoaaLv.  Mox  libellus  peruenit  ad  viros.  Breui  totum  oppidum 
peruasit,  a  pueris  parentum  iussu  magno  studio  transcriptus.  Id 
nobis  retulerunt  avroTrraL.  Idem,  sed  longe  felicius,  praestitit  in  aHis 
aliquot  PhUaenus:  quae  passim  Bononiae  famiHarium  manibus  te- 

625  runtur.  lam  nostris  in  scholis  praelegi  feUcissimos  iLlos  tuos  Copiae 
commentarios  soleime  propemodum  est.  Praeceptores  certe  bonae 
spei  adolescentibus  tum  illos,  tum  tua  etiam  Prouerbia,  CoUoquia, 
Apophthegmata,  Parabolas,  Epistolarum  regulas  ac  caetera  eiusmodi 
maxime  semper  commendant. 

630  Vbi  nunc  obstreperi  scarabei  qui  negant  ab  ItaKs  legi  aut  diligi 
aut  magni  fieri  Erasmum  ?  Dabimus  adhuc  indicia  certiora  et 
iUustria  magis.  Sadoletus,  Bembus,  Egnatius,  CaeUus,  Manardus, 
Alciatus,  clarissima  ItaUae  nostrae  decora,  quam  et  reuerenter  et 
amanter  de  pia  eruditione  tua,  deque  erudita  pietate,  tum  sentiunt 

635  tum  scribunt !  Atque  hos  quidem  recensuiaius,  non  quod  nuUi  prae- 
terea  aeque  docti  probique  tibi  sint  ex  ItaUs  amici  (quorum  de 
numero  est  iUustrissimus  Comes,  idemque  humani  ac  diuini  iuris 
consultissimus,  Baptista  FUscus,  cuius  aUoqui  spectatam  satis  nos 
famUiariter  quoque  nouimus  eloquentiam  ac  pietatem  summam; 

640  tum  aUer  etiam  lanuensis  Ludouicus  Spinula,  et  ipse  praeclaris 
fortunae  animique  dotibus  exceUens,  qui  te  amat  si  quis  aUus 
eifusissLme),  sed  quod  hi  praecipue  probitate  ac  doctrina  apud  nostros 
celebres  sint  magis ;  vt  interim  de  Xicolao  Leoniceno,  Aldo  Manutio, 
Ambrosio  Leone,  Vicentio  Magio,  Paulo  Bombasio,  caeterisque  sUea- 

645  tur  tam  viuis  quam  defunctis,  deque  iis  qui  nobis  per  aetatem  non- 
dum  cogniti  satis  aut  lecti  sunt,  quos  tamen  plurimos  esse  confidimus 
tui  nominis  amantissimos,  et  Mediolani  et  NeapoU,  et  Venetus  et 
Romae,  et  in  tota  demum  quam  longe  lateque  patet  ItaUa.  Nam 
duorum  pontificum,  Decimi  nempe  Septimique,  testatissunam  in  te 

650  charitatem  (Tertium  enim  hunc  Paulum,  vt  scimus  esse  Uterarum 
pietatis  pacisque  cum  primis  studiosum,  ita  dubium  non  est  quin 
tibi  maxime  bene  cupiat,  qui  hisce  prouehendis  ac  stabiUendis  totum 

618-19.  Me^i/riya/xou  .  .  .  Liturgiam]  introd.     An  edition  was  printed  at 

Nothing  is  known  of  these  two  ver-  Venice  in  1526. 

sions.    The  Me;xi/(tVaMo?>  first  published  625.  Copiae]  In  his  letter  to  Bucer, 

in  1523,  was  translated  into  German  Odonus  mentions  similaxly  the  vogue 

in   1524,  into  Spanish  ia   1528;  and  in   the   Itahan   schools   of  Erasmus' 

Enghsh,  French,  and  Dutch  versions  educational  works. 

appeared  during  the   sixteenth  cen-  638.  Fhscus]  Not  known  to  us. 

tury.    The  Colloquia  was  printed  in  640.  Spinula]  See  Ep.  3008  introd. 

Florence  at  the  Jimtine  Press  in  1531 ;  644.  Leone]  See  Ep.  854  introd. 

and  at  Venice   by  V.  di  Ravani  in  Magio]  See  Ep.  2154.  lon. 

1536.    A  translation  by  Pietro  Lam-o  649.  Decimi    nempe     Septimique] 

appeared   in   1545   (Venice,  V.  Vau-  Leo  x  and  Clement  vu. 
gris).    For  the  Liturgia  see  Ep.  1391 


3002]  FROM  JOHN  ANGELUS  ODONUS  97 

vitae  tempus  impenderis :  imo  iam  eognouimus  a  multis  certae  fidei 
doctrinaeque  viris  Roma  venientibus,  eum  tibi  et  purpuram  suae 
proximam,  censumque  dignitati  parem,  semel  atque  iterum  obtu-  655 
lisse) :  horum  igitur  Pontificum  Italorum  eximiam  in  te  beneuolen- 
tiam,  et  maximorum  Cardinalium  propensissimum  fauorem  quid 
attinet  referre,  quum  et  ipsa  omnibus  sint  sole  clariora  ? 

lam  dudum  videmus  in  eorum  prouerbium  incidisse  nos,  qui  t6v 
Xv-xyov  aTTTovrai  iv  fjLearjfx^pLa.     Sed  ita  non  nullorum   improbitas  660 
postulabat.  Caeterum  quis  ausit  hoc  honestissimo  doctissimorum 
hominum  atque  ampUssimorum  testimonio  ampHus  aliud  petere  aut 
locupletius  aut  honorificentius  ?    Nemo  profecto  nisi  insignite  ini- 
pudens  et  scelestus !   At  secus,  aiunt,  aliis  videtur.   Quotnam  quiue 
sunt  isti  alii  ?   Italus  nie  et  ille  ahter  censet  de  Erasmo.    Cicuta  et  665 
aconitum  in  horto  puUularunt:   venenatae  sunt  igitur  herbae  ac 
arbores  vniuersae.    Adest  CatUina  et  Cetegus  in  senatu:  nuUi  ergo 
senatores,  neque  M.  Cato,  neque  C.  Caesar,  neque  M.  Cicero  consul 
neque  reUqui  bene  sentiunt  de  repubUca  ?  ludas  Christum  prodidit ; 
itane  alU  Christum  ex  animo  non  dUigunt  ApostoU  ?   At  certe  duo  670 
isti  TptaKaTdpaTOi  suo  se  iudicio,  veluti  sorices,  prodiderunt  ac  perdi- 
derunt.    Alterius  enim  aconitum  radicitus  euulsum  exaruit,  foedis- 
simeque  computruit.   Alterius  cicuta  an  viuat  nescimus ;  iUam  certe 
in  ItaUcis  hortis  nec  vidimus  nec  audiuimus.    Et  Catilina  quidem 
rerum  pub.  ac  principum  conturbator  et  proditor,  miserique  famuU  675 
factus  famuUcida  miserior,  tota  deinde  profugus  ItaUa,  mendicus 
tandem  ac  blasphemans  interUt.    Vtinam  vel  nunc  in  patria  diues 
bene  dicat.  Alter  vero,  qui  se  Italum  iactat  (an  vere,  Deus  scit),  quo 
nunc  deUtescat  angulo,  misericors,  imo  miserrimus,  studiosae  iuuen- 
tutis  consultor,  quibusue  seruetur,  nisi  resipiscat,  furUs  ignoramus.  680 
Bonorum  certe  doctorumque  risum  atque  odium,  sat  scimus,  vbi- 
cunque  apparuerit,  plus  quam  volet,  auferet.  Atque  hi  demum  sunt 
nothi  iUi,  nam  plane  quosdam  dXXo(f)vXovs  esse  nouimus.    Hi  sunt 
pagani  Cyclopes,  qui  partim  eloquentissimam  sanctitatem  tuam, 
partim    sanctissimam    eloquentiam,    exosam    inuisamque    habent.  685 
Quibus  merito  accidit  vt  virtutibus  gloriaque  tua  rumpantur  et 
contabescant.    Hi   sunt  qui,   quum   nihU   sint   nisi  conuicium  et 
mendacium,  impietas  et  inscitia,  denique  eTcoacov  dxOo?  dpovp-qs,  imo 
reUgionis  ac  Uterarum  Christianaeque  pacis  pestes,  audent  se  tamen 
candidos,  doctos,  piosque  appeUare  atque  etiam,  si  superis  placet,  690 
Christianos,  ac  studiorum  fideique  defensores. 

0  coelum,  0  terra,  quid  non  audet  impudentia  ?  Fatebimur  hic 
tibi  vtriusque  affectum  verissime.  Si  te  Erasme  isti  atque  eiusmodi 
non  tantopere  odissent,  nos  te  non  tam  diUgeremus  impense.  Nisi 
tu  istis  maxime  dispUceres,  nobis  non  tam  vehementer  cordi  esses.  695 
Istis  enim  procul  dubio,  id  quod  te  scire  credimus,  et  res  ipsa  indicat, 
multo  plus  quam  tua  eloquentia,  reUgio  putet  Christiana :  multo  plus 
quam  tu  dispUcet  habeturque  odio  ipse  Christus.  Sed  bene  (gratia 
Christo)  consultum  est  posteritati;  quae  fatuas  impiasque  naenias 

654.  purpuram]  See  Ep.  3007.  511.       27;  cf.  Adag.  1406. 
What   Odonus  here  says  about  the  670.  duo]      ?  Albertus    Pius     (the 

cardinalate    is    conceivably    a  later      Catilina  of  1.  674)  and  Scahger. 
insertion.  688.  eTwaiov  .  .  .  dpovpt^s]  Hom.  II, 

659.  prouerbium]  Diogenianus  vi.       18.  104. 

452.11  TT 


98  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

700  istorum  ignorabit,  ac  ne  natos  quidem  vnquam  nisi  ex  tuis  disce[n]t 
scriptis.  Quumque  vnum  illud  misere  affectarint  isti,  gloriae  vel 
sceleratae  sitibundi,  vt  aliquo  pacto  etiam  incensis  templis  innotesce- 
rent,  id  non  secus  illis  accidet  ac  Basilidibus,  Ebionibus,  et  Marcioni- 
bus,  fanaticisque  aliis :  quorum  ad  nos  ne  infausta  quidem  nomina 

705  peruenissent,  nisi  in  sanctis  aliquando  orthodoxorum  libris  legeren- 
tur.  Nam  tibi,  quaeso,  aut  religioni  quid  obfuit  istorum  malitia  ac 
peruersitas  ?  Nihilo  plus  quidem  quam  Cerinthi,  Pelagii,  Manichei, 
ahorumque  impia  temeritas  nocuit  Ecclesiae ;  ob  quorum  praecipue 
vesanam  petulantiam  effectum  est  vt  et  illustriorem  nunc  ab  euange- 

710  Usta  nostri  diuinitatem  Christi  habeamus,  et  caetera  pietatis  dogmata 
per  orthodoxos  confirmata  magis,  et  eorum  denique  qui  monstrosas 
has  belluas  confecerunt  celebrem  memoriam  semper  et  sacrosanctam. 
Atque  hoc  etiam  nomine  et  tibi  et  ecclesiae  gratulamur  potius, 
Erasme  noster;  ecclesiae  quod  Deus  pro  soHta  mirabihque  sua  sa- 

715  pientia  ad  auream  doctrinam  tuam  magis  illustrandam  abusus  sit 
ignito  istorum  ahquot  furore;  tibi  quod  tuo  Deus  idem  tritico 
nauigioque  tot  iactationibus  ventisque  purgato  ac  probato  coeleste 
suum  horreum,  atque  aeternae  fehcitatis  portum,  destmarit. 

Et  hac  quidem  ratione  tristes  aUquando  nos  ac  imo,  Deus  scit, 

720  suspirantes  pectore  consolamur,  Erasme,  quum  tuos  circumspicimus 
oblatratores :  primum  quod  ista  Deus  ad  Ecclesiae  suae  commodum, 
vt  dictum  est,  moderetur;  deinde  quod  ipse  plurimos,  eosque,  vt 
multa  vno  dicamus  verbo,  sapientissimos  iam  nunc  habes  amatores 
(nam  de  posteritate,  synceriore  quidem  iUa  semper,  optimeque  e^o) 

725  Tov  (fidovov  TTadcov  videhcet  iudicante,  quin  tua  tota  sit  futura,  ac  toto 
pectore,  ambabusque  te  manibus,  amplexura,  tum  rehgiose  in  primis 
anteque  primos  Erasmi  nomen  seruatura,  minime  dubitandum  est) ; 
postremo  quum  malorum  hic  persecutiones  ob  iustitiam  communes 
habeas  cum  probatissimis  quibusque  viris,  prophetisque  et  Apostohs, 

730  ac  ipso  Christo,  neque  hoc  dubium  sit  iuxta  Christi  oraculum,  Erasme 
TpLafiaKapie,  quin  eadem,  in  qua  nunc  ilh  regnant,  etiam  te  maneat 
gloria  sempiterna.  Et  quoniam  christiana  cogitatio  est,  vt  tu  ipse 
et  beatus  admonet  Augustinus,  malos  omnes  aut  ideo  viuere  vt 
corrigantur,  aut  per  eos  boni  vt  exerceantur,  quum  iam  isti  has 

735  postremas  et  diabohcas  partes  satis  superque  ac  ferociter  impleuerint, 
rehquum  est  vt,  mortuis  requiem  precati,  iis  qui  supersunt  mentem 
optemus  saniorem,  si  quando  queant  agnoscere  Christum  Dominum 
claris  magnisque  nunc  indiciis  ad  se,  hoc  est  viam  veritatem  et  vitam 
Ecclesiae  suae,  fihos  reuocantem.    Caeterum  qui  sanctam  semper 

740  victoris  styh  tui  hmam,  qua  vitia  resecas,  hteras  ac  pietatem  expohs, 
arrodunt,  ii  non  hnguam  tantum,  vt  Aesopica  mustela,  sibi  absump- 
tam  strident,  verum  etiam  famam,  quam  vnam  ieiuni  raptabant, 
vitamque  ipsam,  vt  plerisque  accidit,  frustra  lugebunt  demum 
abscissam  fimditus.  Ita  enim  tandem  iusto  Dei  iudicio  fieri  videmus 

745  efferis  quibusdam,  ac  ab  omni  humanitatis  et  pietatis  cultu  ahenis; 
quippe  qui  ad  nihil  ahud  nati  videri  possunt  quam  vt  us  obstent 
qui  ad  sanctas  hteras  rehgionemque  excolendam  omnes  labores, 
omnia  consiha  atque  omnes  vitae  suae  curas  intenderunt.  Cuius- 
modi  quidem  eos  esse  certum  est  qui  sanctissimis,  Erasme,  studus 

750  monitisque  tuis  negocium  facessere  conantur. 

741.   Aesopica  mustela]  Aesop  86  (Halm). 


3002]  FROM  JOHN  ANGELUS  ODONUS  99 

Sed  impios  istos  ac  furiosos  homines,  vel,  vt  verius  Dauid  Hierony- 
musque  vocat,  canes  libenter  suae  rabidae  relinquimus  exedendos  Tfj 
Sia^oXfj.  Non  paucis  alioqui  nos  tueri  poteramus,  exemplo  nimirum 
Britanniae,  Hispaniae,  Galliae,  et  Germatiae ;  in  quibus  etsi  vnus 
aliquando  et  alter  emerserit  eruditae  pietatis  tuae  sycophanta,  in  his  755 
tamen  ipsis  regionibus,  et  maximos  Reges  et  clarissimos  Cardinales 
et  potentissimos  piissimosque  Principes  et  Episcopos,  ac  ipsos  in 
primis  Caesares,  tum  innumerabiles  probatorum  hominum  ac  erudi- 
torum  centurias  et  chiliadas,  bonos  denique  ac  studiosos  omnes, 
habuisti  semper  et  nunc  habes  tibi  amicissimos  fauentissimosque.  760 
Adeoque  nihil  rabularum  fumi  tuo  splendori  apud  hos  detrahere 
quiuerunt,  adeo  nihil  charitatis  in  te  horum  minuere  susurrones 
potuerunt,  vt  ipsi  potius  inuisi  in  dies  magis  tenebris  se  suis  im- 
merserint,  tuque  illustrior  in  tua  perstes  celsitudine,  maxime  semper 
doctis  piisque  omnibus  gratiosus  et  obseruandus.  Id  vero  ipsum  et  765 
de  Itaha  sentiendum  esse  quis  non  videt  ? 

Itaque  Zoihs,  Cherihs,  rabuhs  et  atheis  suo  odio  maloque  reHctis, 
ad  id  iam  redimus  quod  primum  dicere  institueramus.  Nos,  venera- 
bihs  Erasme,  nostrorum  Italorum  tam  publico  constantique  confisi 
testimonio  ac  iudicio,  quos  partim  inculpatae  vitae  studium,  partim  770 
ingens  instaurandae  reUgionis  ardor,  partim  non  vulgaris  eruditio, 
partim  nobihtatis  ac  dignitatis  splendor  iUustris,  partim  haec  simul 
omnia  ab  omni  fuco  ac  simulatione  vindicant  (qui  quidem  ducti 
diuinae  vi  ipsa  veritatis,  quam  in  tuis  vident  clarissimis  vbique 
monumentis,  in  tuum  amorem  rapiuntur),  tum  nostra  ipsorum  freti  775 
conscientia,  qui  in  te  Christum  eiusque  munera  veneramur  et  exoscu- 
lamur,  haec  omnia  hbere,  atque  vt  animus  ipse  dictabat,  scripsimus, 
nihil  quidquam  veriti,  ne  tibi  molestae  venirent  qualescunque,  modo 
piae,  Italorum  hterae,  a  quibus  te  mutuo  amari  satis  credimus  te 
credere.   Adde  quod  nobis  omnium  qui  viuant  pessimi,  ne  dum  in-  780 
gratissimi,  visi  essemus,  si,  quum  tibi  omnes  propemodum  hteras, 
omnemque  debeamus  rehgionem,  nuUam  tamen  pro  tot  tantisque 
acceptis  beneficiis,  vel  grati  dedissemus  animi  significationem,  vel 
salutem  misissemus :  praesertim  quum  tam  optata  nobis  potius  quam 
sperata  vicinitatis  huius  sese  obtulerit  occasio.   Porro  siquid  ex  suis  785 
hinc  laudibus  tua  ofifensa  est  altissima  modestia,  id  speramus  te 
condonaturum  nobis,  quum  quotidie  multo  augustioribus  elogiis  te 
celebrent  principes  omnes  et  orbis  et  eruditionis  et  pietatis  celeber- 
rimi.    Qui  primum  ea  iudicii  acrimonia  eoque  vitae  praediti  sunt 
splendore  vt  adulationis  aut  erroris  nuUa  in  ipsis  vel  vmbra  haerere  790 
queat;  deinde  vt  penitius  perspiciunt  tua  decora  longe  omnium 
praestantissima,  ita  pro  eadem  ingenii  feUcitate  norunt  iUa  suis 
demonstrare  coloribus.    Ab  iis  vndequaque  gentium,  iam  pridem 
(veUs  noUs)  audire  cogeris  non  modo  in  omni  doctrina  virtuteque 
summus,  probitatisque  ac  eruditionis  arcem  obtinens,  non  modo  in  795 
studus  verae  theologiae  instaurandis  doctorum  omnium  et  huius 
secuU  pater,  verum  etiam  ornamentum  orbis,  eruditorum  Phoenix, 
Numen,  Sol,  eximium  atque  vnicum  Uterarum  ac  doctrinarum  decus, 
deUtium  vniuersi  Uterati  orbis,  ter  maximus  Heros,  pubUco  omnium 
studiosorum  Ecclesiaeque  bono  natus,  TrdvTCDv  dyadcov  aoipos,  [xvpfxr^Kla,  800 
ddXaacra,  qualem  mille  annis  non  viderunt  scholae,  vix  aUqua  videbit 

753.  Non  scripsimus :  Nam  MS.  793.  vndiquaque  M*S'. :  correximus. 


100  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

posteritas,  gloria  et  splendor  humani  generis,  cuius  meritis  atque 
dignitati  vix  certe  totius  orbis  opes  copiaeque  satisfaciant.  Sed  quid 
nos  coeli  stellas  numeramus  aut  harenas  metimur,  quum  eiusmodi 

805  illustrium  scriptorum  de  te  praeconia  passim  occurrant  illustrissima, 
et  nobis  iam  multas  expleueri<n)t  paginas,  dum  ex  innumeris  aUquot 
annotamus,  scire  cupientes,  quae,  a  quibus,  et  vbi  dicantur  ?  Atque 
horum  quae  nunc  retulimus,  pleraque  ante  quindecim  et  amplius 
annos  scripta  sunt :  quum  plane  nondum  summi  Dei  benignitas  dotes 

810  omneis  in  te  suas  orbi  expHcuerat.  Quaha  vero  nunc  putandum  est 
vel  scribi  de  te,  vel  tacitis  gratisque  animis  apud  se  quenque  cogitare, 
quum  tu  ex  illo  quidem  tempore  non  modo  Erasmum  ipsum  supera- 
ueris,  nuUi  iam  tunc  nisi  ipsi  Erasmo  superabilem,  verum  etiam 
triplo  illum  reddideris  augustiorem  ?   Quod  aHoqui  fieri  vix  iis  videri 

815  poterat  qui  parum  nossent  inexhaustam  esse  munificentiam  mini- 
meque  abbreuiatam  manum  Domini  in  electos  suos. 

Ignoscet  itaque  nobis  tua  potius  facihtas,  quicquid  erratum  est, 
dum  ex  tanto  tuorum  cumulo  meritorum  ahquid  obiter  attigimus 
aut  (quod  magis  verendum  est)  detriuimus,  tum  ingenii  culpa,  tum 

820  Hteris  non  huc  proprie  destinatis.  ProKxitatem  vero  epistolae,  eique 
parem  ruditatem,  quam  vltro  tibi  proditum  venimus  cum  versiculis, 
nescimus  quidem  quo  colore  excusemus,  nisi  tu  nostro  illi  amori 
veniam  des ;  cuius  vere  omnia  vincentis  imperio  non  parere,  pericu- 
losum  quidem  malumque  est,  nedum  aSwarov.  Is  interdum,  vt  veris 

825  tandem  bonis  potiatur,  non  perinde  solet  rumuscuHs  moueri.  Sed 
vt  etiam  importunitatis  huius  audaciaeque  crimen  ego  non  nihil 
imminuam:  primum  iUud  polhceor,  me  quidem  pro  viribus  annixu- 
rum,  ne  per  similem  importunitatem  audaciamque  tua  rursus  lenitate 
ac  patientia  abutar:  quamuis  has  etiam  virtutes  in  te  admirabiles 

830  prorsus  esse  sciam  et  inuictas.  Verum  sat  sit  semel  improbum  fuisse. 
Sat  sit  frena  semel  equo  intactis  tamen  calcaribus  laxasse.  Quare 
quicquid  tibi  posthac  scribam,  ipsi  mihi  scribam  vni  et  sodahbus 
meis,  easque  hteras  velut  ad  te  missas  laetus  mihimet  in  sinu,  quod 
aiunt,  legam.    Haec  autem  de  me  ipso  dixerim:  nam  pro  Philaeno 

835  quid  fide  iubeam  non  habeo,  vix  enim  temperaturus  videtur,  quin 
altera  solus  epistola  ad  te  rursus  amplectendum  aduolet.  Alterum 
est  vt  a  te  obnixe  petam,  magne  Erasme,  ne  mihi  vel  verbulo  cogites 
respondere ;  non  quod  non  melhtissima  a  te  futura  sit  epistola,  sed 
quod  Bononiae  nobis  vna  sit  tuis  picta  articuhs :  quam  ipse  Patauium 

840  misisti  ad  Anselmum  Ephorinum :  ab  hoc  deinde  improbis  extortam 
precibus  monachus  quidam  doctus,  bona  quadam  fortuna,  Bononiam 
attuht,  ostensurus  amicis.  Quumque  illam  apud  Arnoldum  Colonien- 
sem,  iuuenem  vtriusque  hnguae  peritum,  qui  manum  agnouerat, 
rehquisset  in  elegantissuno  Germanorum,  cui  videhcet  tum  is  prae- 

845  erat,  bibhopoho,  studiosis  miro  studio  ad  spectaculum  confluentibus, 
tandem  et  ego  domum  detuh  descripturus.  Interea  dum  certum 
expectat  monachus  tabeUarium,  qui  epistolam  referat  ad  Anselmum 


816.  abbreuiatam  .  .  .  Domini]  Cf.  mentioned  in  his  possession  for  tliree 

Isaiah  59.  i.  years;  it  must  have  belonged  there- 

833.  in  sinu]  See  Adarj.  213.  fore  to  1532  (Ephorinus  was  in  Padua 

840.  ad   Anselmum]   No   letter   of  in  June  of  that  year,  Ep.  2539introd.). 

Erasmus  to  Ephorinus  survives.  Odo-  842.  Arnoldum]  Not  known  to  us. 

nus  eays  that  he  has  had  the  letter 


3002]  FROM  JOHN  ANGELUS  ODONUS  101 

(nam  huic  nunquam  alioqui  daturo  ille  suam  astrinxerat  fidem), 
demum,  vt  solent,  ad  alia  migrat  monasteria.  Epistola  fuit  apud 
me.  Ipse  vero  Ephorini  animum  ex  animo  meo  aestimans,  diu  dispexi  850 
num  qua  ratione  domino  illam  suo  ineolumem  remitterem.  Quum 
autem  nec  Patauii  Anselminae  domus  vicum  tenerem,  nec  omnino 
vellem  id  negocii  committere  nisi  certis  fidisque,  statui  melius  esse 
eam  apud  me  retinere  quam  temere  tam  charum  pignus  credere 
veredariis.  Itaque  epistolam  tuam  avT6ypa<j)ov  domi  habeo  iam  trien-  855 
nium.  Hanc  ego  in  scrinioHs,  interque  mihi  charissima  conditam 
Ketfi-qXia,  non  minore  asseruo  diligentia,  sed  maiore  cum  pietatis 
fructu,  quam  hi  qui  Abbatis  Antonii  tintinnabulum,  aut  Guilhelmi 
monachi  lanceam,  aut,  quod  maius  est,  Sancti  Hieronymi  Cardinali- 
cium  galerum,  ad  quaestum  custodiunt  et  ostentant.  Eam  subinde  860 
mihi  atque  meis  triumphi  ac  laureae  vice  profero :  quippe  quae  ad  coro- 
nam  virtutum  hterarumque  tuarum  genuina  quadam  vi  mirum  quam 
tyrones  aUicit  accenditque  spectatores.  Illam  huc  veniens  Caesari, 
fratri  germano,  communes  nempe  deHtias,  reHqui  et  commendaui. 
MirabiHter  enim  et  is  in  tuis  sese  oblectat  Hbris ;  ac  vix  in  te  amando  865 
cederet  mihi,  nisi  duobus  prior  ego  annis  te  nosse  ac  legere  coepissem. 
Quapropter  nihil  necesse  est  vt  nunc  rescribas  mihi :  quum  aHoqui 
quidquid  ipse  scribis  in  commune  quotidie  id  ego  veluti  proprie  mihi 
scriptum  interpreter.  Caeterum  abimde  nobis  factum  est  satis,  si 
nostras  tu  Hteras  occupatissimus  vel  obiter  audire  fueris  dignatus,  870 
sique  tantam  hanc  audaciam  boni  consulueris.  Hoc  tibi  nos  incom- 
modi,  hanc  temporis  iacturam,  si  quid  (praeter  animum,  qui  tuus 
est)  in  nobis  esset  quo  pensemus,  facile  id  tibi  ac  Hbenter  oflferretur. 
Quanquam  etiam  nos,  Hcet  admodum  tenues  humilesque,  iamdudum 
tamen  in  tuam  ambo  gratiam,  non  paucis  in  rebus  nec  minimi  875 
momenti,  laboramus.  Quibusnam,  inquis,  qui  me  videritis  nun- 
quam  ?  Audies  ergo,  vir  clarissime.  Intenderam  ipse  quidem  a  puero 
animum  77/309  tt^v  laTpiK-qv,  neque  adeo  lucri  causa,  quod  mihi  nescio 
quo  pacto  semper  fuit  vilius  (tametsi  necessarium  id  fore  clamitabant 
ferme  omnes  et  mihi  et  fratri ;  quippe  quos  a  parentibus  in  infantia  880 
destitutos  quatuor  postea  germanae,  suis  iunctae  viris,  non  omnino 
beatiores  domi  reHquerant),  sed  primum  vt  laudatissimi  patris,  mini- 
meque  maH  aut  indocti  medici,  memoriam  ipse  non  degener  6ix6t€xvos 
excitarem  (frater  enim  ad  forenses  causas,  ego  ad  paternae  laudis 
aemulationem  vndique  adhortantium  voces  audiebam),  deinde  vt  885 
non  nuUis  mortaUbus  adessem  ope  medica.  Verum  interim  ovk 
olK^aiTos.  Neque  enim  consUium  erat  ab  egregiorum  tcDv  vCv  laTpujv 
consiHis  recedere,  nunquam  sine  periculo  contemptis,  qui  tum  pie 
tum  sapienter  (vt  praedicant),  si  minus  verbis,  certe  viuis  exempHs, 
haud  patiuntur,  errore  veterum  medicorum,  vnicum  tam  diuini  890 
inuenti  tantaeque  artis  esse  scopum.  Eam  itaque  ob  causam  adita 
est  hac  tum  arte  celebris  Bononia.  Meus  vero  PhUaenus  pro  patriae 
simul  et  animi  celsitudine,  iuris  vtriusque  se  addixerat  professioni: 
non  errans  Ule  quidem  aflfectu,  nam  animum  habet  plane  phUoso- 
phicum  ac  rerum  quas  vulgus  miratur  contemptorem  strenuum,  895 
sed  maiorum  adolescens  aHquot  iudicio  motus,  qui  hisce,  vt  nunc 
traduntur,  legibus  et  respub<(Hcas>  stare  putant  et  Htes  inter  ciues 
dirimi,  breuiter  humana  diuinaque  omnia  probe  gubernari.  Itaque  ad 
883.  ojjLOTeKvos  MS.:  correximus.         887.  oiKoanos  scripsimus:  oiKoavros  MS. 


102  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

sex    iam    annos    Bartolis    et    Baldis    non    indiligenter    euoluendis 

900  eonsumpserat. 

Tuos  interim  auide  dum  vterque  libros  vna  legimus :  intima  enim 
iam  inde,  Deo  nimirum  sic  volente,  inter  vicinos  erat  et  amicitia  et 
familiaritas,  tandem  secuti  Trapa/cATjatv  illam  tuam,  /cat  ixedoSov 
TTeiOovg  ac  spiritus  vi  efficacissimam — vter  prior  persuasus  id  alteri 

905  suaserit  incertum, — ambo  certe  postea,  vt  longe  pluribus  et  melius 
et  gratis  opem  ferremus,  aspirare  coepimus  ad  Theologiam,  discipli- 
narum  rerumque  omnium  multo  maxime  necessariam,  cum  semper 
alias,  tum  vero  hoc  plenissimo  nimis  iam  furentium  haereticorum 
seculo,  ac  nostris  praecipue  terris,  in  quibus  quaeuis  alia  potius  quam 

910  Christianae  doctrinae  studia  magni  fiunt,  expetuntur  ac  memorantur. 
Nam  paucuHs  exceptis  monachis,  quorum  plerique  nimium  in  hac 
frigent,  feruent  in  sophisticis,  apud  alios  tam  clericos  quam  laicos 
(proh  abominanda  misero  populo  paganitas !)  sacratissimae  theologiae 
ovhels  plane  Aoyo?.    Nunc  itaque  reliquis  omnibus  ob  hanc  margari- 

915  tam  posthabitis,  in  graecas  et  hebraicas  literas  magno  hic  studio 
incumbimus,  quotidieque  aHquid  ex  diuinis  libris  tum  audientes  tum 
legentes  doctrinam  ac  vitam  Christo  dignam  meditamur  pro  viribus. 
Hoc  autem  nos  pacto  putamus  te  etiam  esse  demeritos,  vel  tuo  nobili 
illo  certoque  iudice  Enchiridio,  a  quo  pronunciatur  is  demum  diuis 

920  gratissimus  esse  cultus,  quum  in  ipsorum  gratiam  aut  exemplum 
proximus  diligitur  et  Christus  rebus  omnibus  antefertur. 

Atque  id  etiam  ipsum  (ita  me  Deus  amet)  est  in  causa,  Erasme, 
vt  quum  saepe  cogitem  aUquid  de  tuis  laudibus  dicere,  hoc  est  sus 
camelusque  saltare,  ac  vere  (vt  ahud  habet  prouerbium)  rd  rov  Trvy- 

925  fiaiov  aKpoOivLa  KoXoaau)  ecj^apyLot^eiv,  quanquam  aiiimo  vulgata  illa 
statim  subeunt,  'Sumite  materiam',  et 

Quis  decus  aeternum,  quis  Erasmi  nesciat  vrbem, 
Virtutesque  librosque  et  tanti  lumuia  solis  ? 

tum  illud  vatis  vtriusque,  quis  'claram  Rhodon'  aut  'Delon  Lato- 
930  niam '  non  dixit  ?  quis  Helenam  aut  HercuHs  praestantiam  non 
laudauit  ?  sed  in  primis  iUud  aHud  prudentissimi  poete  quasi  vni 
mihi  apposite  putem  dictum,  Quis  'ope  PaUadis  Tydidem  superis 
parem '  digne  scripserit  ? 

0  tenuis,  ne  tenta  grandia,  ne  sic 
935  Et  risum  populo,  tibi  fessus  et  iUa  ducas, 

tamen  ob  id  quoque  soleam  ab  audaci  desistere  conatu,  quod  sciam, 

932  Tytidem  MS.:  correximus. 

903.  "napaKX-qaiv  .  .  .  fiedoSov]  Odo-  position,  adapted  from  Verg.  Aen.  i. 

nus  has  in  mind  the  Paraclesis  (see  565-6. 

Ep.  1253.  22n)  and  Ratio  seu  Methodus  929.  vtriusque]  Vergil  and  Horace, 

prefixedtoErasmus'N.T.of  1516.  For  quotations  from  whom  are  amalga- 

the  subsequent  amphfications  of  the  mated  in  the  sentence  following. 
Ratio  see  Epp.  745,  1365  introdd.  claram  Rhodon]  Hor.  C.  i.  7.  i. 

923-4.  sus  camelusque]  See  Adag.  929-30.  Delon  Latoniam]  See  Verg. 

41  and  1666.  Georg.  3.  6. 

924-5.    ra  rov  .  .  .  i<l)apij,6leiv']  See  932-3.   ope  .  .  .  parem]  Hor.  C.  i. 

Adag.  3090.  6.  15-16. 

926.Sumitemateriam]Hor.  ^.P.  38.  934-5-  O  tenuis  .  .  .  ducas]  Oddly 

927-8.  Quis  decus  .  .  .  solis]  Lines  compounded  out  of  Hor.  C.  i.  6.  9 

presumably    of   Odonxis'    own    com-  and  Ep.  i.  9.  9. 


3002]  FROM  JOHN  ANGELUS  ODONUS  103 

sicut  mihi  facilius,  ita  tibi  multo  esse  gratius,  vt  ipse  linguis  interea 
bonisque  disciplinis  vacare  pergam  ac  theologiae :  quae  quidem  meis, 
quibus  debeo,  ciuibus  res  est  in  primis  necessaria,  et  nunc  etiam 
peregrinationis  causa.      Summae  enim,  inquam,  Erasmi  modestiae  940 
summaeque  pietati  certissimum  est  longe  chariorem  esse  Christia- 
norum  profectum  quam  si  cherubicos  ipse  spiritus  ac  seraphicos 
superasse  caneretur.    Atque  adeo  ne  putes  multum  ab  his  nunc 
studiis  intermissum  esse  temporis.    Paido  enim  profecto,  mihi  satis 
alioqui  segni,  plus  quam  vnius  hebdomadae  periodus  his  omnibus  945 
vtcunque  scribendis  ac  describendis  data  est:  ruditas  autem  ipsa 
satis  loquitur,  non  longa  haec  e  meditatione  aut  ex  arte,  quae  mihi, 
etiam  si  maxime  voluissem,  nulla  est,  sed  e  magna  cordis  abundantia 
effluxisse  omnia.  Quanquam  hoc  ipsum  quid  opus  erat  excusare,  quum 
certe,  si  id  quod  sentimus  ipsi  quodque  res  ipsa  est  dicendum  sit,  nobis  950 
hos  dies  a  Christiano  studio  minime  recessisse  videamur,  nisi  forte 
aliqui  parum  Christianum  esse  putent  Christi  munera  agnoscere,  et  in 
sanctis  illum  suis  quateuus  Ucet  venerari  ?   Porro  ista  quaecunque  ad 
te  scripsimus  (tametsi  non  ita  vt  non  longe  plura  in  amplis  amantissimi 
animi  recessibus  supersint)  ob  Christum  praecipue  Dominum  nostrum,  955 
ipse  nouit,  scripsimus:  quem  dies  noctesque  anima  nostra  celebrat 
atque  magnificat,  quod  te  talem  his  temporibus  dederit  literis  popu- 
Hsque  suis  ministrum  ac  doctorem.    Cuius  quidem  libros  eruditione 
sacra  plenos  quisquis  legerit  amanter,  Christum  profecto  veramque 
eius  doctrinamnescireac  nonamarenon  poterit ;  idque  cum  multorum  960 
salute  copiosa,  caeterum  ofiFensione,  boni  certe  ac  sobrii  vllius,  nulla. 
Probatur  autem,  et  maxime,  studium  eius  qui  vehementer  afficitiu' 
et  gestis  et  laudibus  et  scriptis  Pauli,  cum  aHas  excellentis  organi 
atque  ampli  diuinarum  legum  interpretis,  tum  miro  quodam  modo 
omnia  omnibus  facti  vt  Christo  plures  lucrifaceret.    Is  enim  [ille  965 
studiosus]  necesse  est  vt  multo  vehementius  Christum  ipsum  Paulinae 
facundiae  et  argumentum  et  autorem  complectatur,  ad  eumque  cum 
simili  fructu  praedicandum  magis  inflammetur.  Nec  vllo  pacto,  dum 
id  agit,  cessare  dicitur  aut  remissior  euadere.    Permagni  siquidem 
referre  omnes  arbitrantur,  et  in  rebus  aliis  et  in  religione  praesertim,  970 
qualem  sibi  quisque  officii  commonstratorem 

diligat  et  primis  mirari  assuescat  ab  annis. 

Nos  vero  in  te  dum  sumus,  dici  vix  potest  quantum  ad  bonas  literas, 
ad  sacra  studia,  ad  perpetuo  bene  merendum  pro  virLh,  ad  Christianam 
magnanimitatem,  tolerantiam,  moderationem,  modestiam,  breuiter  975 
ad  totum  Christum,  accendamm'.  Ipsi  Christo  animorum  ac  rerum 
omnium  autori,  variisque  modis  ad  se  suos  attrahenti,  honor  sit  et 
gratia  in  aetemimi. 

Hactenus,  Erasme  noster,  in  praesentia  tecum  satis,  quanquam 
te  vix  dimittere  nunc  quimus.   ReHqua,  si  molestum  non  erit,  quum  980 
965-6.  ille  studiosus  seclitsimus :  sed  fortasse  illo  studio  suo  scribendum. 

937.  tibi   .    .    .   gratius]   Erasmus,  hapsrecallsErasinus'ad^ace;andmay 

when  he  met   Odonus,  advised  him  have  been  inserted  in  the  revised  ver- 

that  he  would  be   better  employed  sion  of  the  letter  (see  1.  654^). 

writing  verses  on  the  God  in  heaven  965.  omnia  .  .  .  facti]  i  Cor.  9.  22. 

(de  Domino  coelesti)  than  in  making  972.  diligat  .  .  .  annis]  Cf.  Verg.  A. 

an  earthly  god  of  Erasmus  (Cog.  E.  8.  517. 
i.  308).  What  Odonus  here  says  per- 


104  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

te  coram  ad  proximum  Pascha,  Deo  fauente,  conspexerimus,  com- 
modius  ac  iucundius  exponemus.  Nam  etsi  iam  pridem  tibi  nos  per 
literas  commendatos  esse  scimus  ab  humanissimo  atque  doctissi- 
mo  viro  Sinapio  Suinfordensi,  qui  nunc  Ferrariae  medicinam  summa 

985  cum  laude  profitetur,  quia  tamen  eas  an  acceperis  nescimus,  ne 
hospites  plane  nouique  veniamus,  cupimus  vterque  nouas  afferre 
commendatitias  Hteras  Doctoris  eximii  Capitonis:  ad  quem,  et  aha- 
rum  Hnguarum  et  sanctae  in  primis  longe  peritissimum,  hucusque 
venimus  audituri  hebraice ;  quando  nostris  in  gymnasiis,  vt  vtrique 

990  testamento,  ita  his  etiam  Hteris,  nullus  omnino  nec  locus  est  nec 
honos.  Is  vero  nunc  abest  reuocatus  in  patriam  a  propinquis,  ad 
domestica  quaedam  negocia  componenda.  Simul  atque  vir  nostri 
amantissimus  redierit,  nos  isthuc  aderimus  ambo ;  non  ad  tuam 
vmbram  sypharque,  vt  ipse  soles  appeUare,  sed  vt  promptissimum 

995  et  fideHssimum  coelestis  istius  animi  coUegam,  purumque  Sancti 
Spiritus  templum,  contemplemur :  ad  quod  multi  ab  vltimis  vsque 
terris,  longe  cupidius  quam  ad  lacteum  oHm  Liuium,  concurrunt: 
quod  etiam  vel  semel  videre  contigisse,  proceres  summi  summae  sibi 
feHcitatis  loco  ducunt.    Quae  nobis  nisi  eadem  mens  esset,  nisi  te 

1000  visitare,  praesertim  tam  vicini,  studeremus,  tum  vero  nobis  non 
Christiani  modo,  sed  ne  hominis  quidem  nomine  digni  videamur. 
Quum  vel  TuUius,  probae  antiquitatis  institutor,  iuuenes  veHt  san- 
ctam  reUgiose  colere  senectutem:  quo  etiam  nomine  moribus  Cato 
laudatissimis  tum  iUorum  tum  suam  et  aequaHum  aetatem  celebrat, 

1005  quum  dicit  ab  optimis  quibusque  adolescentibus  sacram  maxime 
caniciem  venerari,  dum  u  in  ducendis  ac  reducendis  senatoribus  tam 
frequentes  adsunt,  dum  tanta  eos  alacritate  dies  totos  ante  curiae 
fores  praestolantur.  Atque  haec  quidem  ethnici  apud  ethnicos. 
Quid  iam  nobis  Christianis  primo  Dei  praecepto  ad  omnia  eademque 

loio  perfectiora  pietatis  atque  humanitatis  officia  vocatis  agendum,  cum 
Christiano  nobiUssimo,  deque  Christiana  Repub.  merito  quam  op- 
time  ?  Scimus  modestiam  tuam  ista  non  morari.  Nec  ignoramus  in 
Hbris  tuis  praeclaram  pulcherrimamque  tui  ac  pussimam  imaginem 
spectari.  Sed  summa  sit  ignauia,  ac  pene  impietas,  tam  rarum  diuini 

^°^5  muneris  miraculum,  dum  terris  conceditur,  non  aduertere.  Ambo 
vidimus  Bononiae,  duobus  quidem  temporibus,  sed  plus  ducenties, 
supremos  orbis  Prmcipes.  At  nondum  vidimus  iUum  vnum  vere 
rpiaixeyiaTov  Koi  rpiaTi(j>avov  Erasmum,  ttoAAcDv  avrd^iov  aAAcuv.  Ad 
hunc  igitur  amplectendum  dyadfj  rvxo  accingamur.  Tu  interea,  noster 

1020  iucundissime  Desideri,  in  nostram  caeterorumque  amicorum  gratiam 
sanctissimam  senectutem  tuam  cura  dUigenter.  Quam  tibi  Dominus 
Deusque  noster  lesus  Hteris,  theologiae,  suaeque  Ecclesiae  diu  seruet 
incolumem.  In  eodem  semper  bene  vale,  vir  incomparabUis,  et  nos, 
quod  spero  facies,  mutuum  ama.  Hoc  ipso  nobis  neque  gratius  neque 

^°^5  optatius  succedere  quidquam  potest. 

Argent.  anno  mdxxxv.  t      *       -,      ^^ 

Tuus  ex  animo  lo.  Angelus  Odonus. 

Des.  Erasmo  Roterodamo  de  bonis  Hteris,  Theologia,  Ecclesiaque 
optime  merito.   Domino  suo  maxime  supraque  vniuersos  venerando. 

984.  Sinapio]  For  his  letter  see  Ep.       extant. 
2956    introd.     Neither   his    letter    of  1018.  ttoAAcov  .  .  .  aAAto»']  Hom.  11. 

introduction   nor   that   of  Capito   is       11.  514. 


3003]  105 

3003.     From  Christopher  Eschenfelder. 

Leipzig  MS.  Boppard. 

EE.  219.  12  March  1535. 

[An  original  letter,  written  by  a  secretary ;  the  date,  signature  and  address 
are  added  by  Eschenfelder.  The  address  is  cut  off  at  the  ends  of  both  lines. 
For  Eschenfelder  see  Ep.  879  introd.] 

S.  P.  Magno  sum  gaudio  affectus  proximis  iam  literis  tuis,  doctis- 
sime  Erasme,  quibus  cognoui  te  pristina  adhuc  et  recta  praeditum 
esse  valetudine.  In  ea  enim  totus  sum  sentencia,  vt  putem  foelicis- 
simam  fore  non  rem  literariam  tantum  sed  et  Germaniam  ipsam,  si 
te,  suum  lumen  ac  decus,  quam  diutissime  habuerit  superstitem.  5 
Ego  sane  non  minus  gaudeo  te  vnum  foehciter  recteque  valere,  quam 
meos  mihi  charissimos,  hoc  est  coniugem  et  hberos,  quos  tu  quoque 
(sit  gratia  tibi)  recte  valere  summopere  exoptas.  Caeterum  non 
deero  Conrado  illi  vel  tui  causa  quod  hunc  mihi  tuae  Hterae  com- 
mendarunt,  vbi  sese  obtulerit  occasio.  Vnum  tamen  hoc  te  vtinam  10 
exorare  possem,  quod  eciam  antea  te  per  famulum  tuum  oraui,  vt 
psalmum  illum  qui  mihi  prae  ceteris  placet,  'Beatus  vir  qui  timet 
Dominum  etc,  vxor  tua  sicut  vitis  etc.',  in  mei  meorumque  gratiam 
iusta  interpretacione  expUcare  non  graueris.  Quo  simul  et  rem  mihi 
gratissimam  feceris,  et  boni  omnes  cognoscent  me  non  vulgariter  ab  15 
Erasmo  amari.  Bene  vale,  vir  doctissime,  diu  nobis  vniuersaeque 
Germaniae  superstes.  Salutat  te  vxor  mea  reuerenter  atque  amanter. 

Dat.  ex  Boppardia  12  Marcii  Anno  1535. 

D.  t.  deditissimus 

Christophorus  Eschenfelder,  manu  propria.      20 

Virorum  facile  omnium  doctissimo,  d.  D.  <Erasmo/  Rotherodamo 
domino  et  patrono  .  .  ./ 

3004.     From  John  Rinck. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  128.  Cologne. 

EE^.  123.  16  March  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout;  the  address-sheet  is  missing. 
For  Rinck  see  Ep.  2285  introd.  Although  two  letters  and  two  prefaces 
addressed  by  Erasmus  to  Rinck  have  survived,  this  is  the  only  extant  letter 
from  Rinck.] 

S.  P.  Varie  tuis  affectus  sum  literis,  Erasme  multis  nominibus 
charissime,  partim  nimirum  gaudio,  partim  dolore,  vtro  vehementius 
nescio,  neutro  sane  mediocriter.  Gaudio  quidem,  quod  suaue  illud 
nostri  inter  nos  amoris  vinculum  viderim  firmius  quam  vt  vllo  modo 
dirumpi  possit  vnquam  per  te ;  qui  possit  enim,  posteaquam  eo  in  5 
Rinckum  es  animo  vt  quiduis  boni  consulere  malis,  atque  adeo 
permittere,  quam  illum  amicum  amittere  ?  Nam  id  minime  obscure 


3003.   I.  literis]    Not    extant,    but  Ps.  127.  3.  Though he  did not  actually 

the  letter  is  referred  to  in  Ep.  2984.  comply  with  this  request,   Erasmus 

9.  Conrado]  Nyder.    See  Ep.  2984  did,  in  1536,  dedicate  to  Eschenfelder 

introd.  his  De  puritate,  which  is  an  enarratio 

12.  psahnum]  Probably  not  Ps.  iii  of  Ps.  14  (Vulg.);  see  Epp.  3081,  3086. 
(Vulg.),  but  Ps.  127  (Vulg.),  since  the  3004.   i.  hteris]  Not  extant. 

words  'vxor  tua'  etc.  are  taken  from 


106  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

ipsa  tua  epistola  indicat,  quippe  qua  pro  accusatore  longe  candidis- 
simum  mihi  agis  intermissi  officii  interpretem,  persuasum  habens, 

10  id  quod  maxime  volebam,  nempe  parem  et  eandem  constantem  inter 
nos  accipi  ac  reddi  voluntatem,  etiam  si  nihil  ititerim  scribatur. 
Neque  hoc  falsus ;  nam  quod  ad  me  attinet,  qui  meo  promus  sum 
pectori,  citius  hercule  vastum  oceanum  aqua  quam  Rinckum  mutuus 
erga  Erasmum  suum  aflfectus  debitaque  obseruantia  defecerit.   Nisi 

15  enim  sic  amantem  redamauero,  sim  profecto  quantum  viuit  homi- 
num  inhumanissimus  et  proinde  dignus  quem  nemo  non  e  suo 
contubernio  amotum,  eiectum,  explosum  iubeat  abire  is  KopaKas. 

lam  vero  si  omnia  amicorum  communia,  quomodo  Pythagorae 
visum  fuit,  dolore  qui  non  maxitne  affligar,  postquam  maximum 

20  amicum  afflicta  valetudine  cognoui  et  eundem  nefaria  oblatratorum 
improbitate  molestari  ?  Dii  male  faciant  belluis  iHis  quae  te  con- 
turbant.  Verum  optarim  equidem  chiragram  ipsam  ac  podagram 
aHosque  id  genus  senectutis  sateUites  profligatos:  quo  facto  vitiHga- 
torum  phalangem  dubio  procul  facile  fuderis,  quantumuis  aetate 

25  prouectus,  siquidem  bos  lassus  fortius  pedem  figit. 

Scripsit  D.  loannes  Cocleus,  vir,  id  quod  certo  scio,  tui  nominis 
cumprimis  studiosus,  nuper  ad  me  de  responsione  tua  aduersus 
Lutheri  calumnias  edita  per  amicos  se  factum  certiorem,  in  qua 
dignam  iUi  abs  te  tahonem  redditam  cupiebat,  non  quod  conuitiis 

30  delectaretur  (sic  enim  inquit),  sed  quod  vellet  eius  famam  et  existi- 
mationem  minui,  idque  salutis  animarum  causa.  Nae  monstrum 
horrendum  Lutherus  ab  infernahbus  Furiis  missum  in  orbem  tur- 
bandis  omnibus.  Profecto  aut  ego  multum  cum  multis  faUor  aut  is 
vnus  nobis  sementem  fecit,  vnde  tot  iam  annis — proh  dolor! — hanc 

35  malorum  metimus  messem.  An  non  e  Lutherano  seminario,  quod 
Cocleus  noster  in  confutatione  articulorum  Monasteriensium  hquido 
ostendit,  Zuinghani,  Anabaptistae,  Melchioriste  rehquaeque  haereti- 
corum  pestes,  indignae  quae  nominentur,  succreuerunt  ?  Atque  hi 
omnes,  vt  in  multis  ad  pugnas  et  verbera  vsque  dissentiunt,  mirum 

40  quam  in  demohenda  vinea  Domini  Sabaoth  consentiant,  ad  diaboli 
nimirum  exemplum  suo  ipsorum  malo  quam  pluritnos  secum  in 
exitium  pertrahere  cupientes.  Proinde  non  vsque  adeo  miror  equi- 
dem,  mi  Erasme,  si  tibi,  homini  citra  controuersiam  incomparabUiter 
et  docto  et  pio,  Christianam  rehgionem,  et  item  bonas  hteras,  in- 

45  terire  animaduertenti,  et  cum  ipso  Heha  pro  domo  Dei  zelanti, 
minus  iucundum  sit  viuere.  Atqui  rogandus  vineae  Dominus  ardenti- 
bus  votis,  vt  videat  tandem  et  visitet  vineam  suam  eamque  a  vulpe- 
cuHs  demoHentibus  et  exterminatore  apro  vindicet. 

Sed  de  his  hactenus.    Porro  quod  rarius  scribimus  quam  veUes 

50  fortassis,  noHm  negHgentiam  aut  socordiam  in  causa  esse  existimes 

8-9.  J5?£2 :  candidissimam  ilf  5.        39.  dissentiunt  «mpsimt^:  dissentiant  MiS. 

12-13.  ™6o  •  • .  pectori]  Plaut.  Trin.  2918  introd.,  2933.  gn. 
I.  2.  44.  36.  confutatione]  xxi  Articuli  Ana- 

18.  Pythagorae]  See  Adag.  i.  baptistarum   Monasteriensium  per  J. 

25.  bos  lassus]  See  Adag.  47  (where  Cochleum  confutati,  Leipzig,  1534. 
Erasmus  quotes  Jerome  Ep.  102).  37.  Melchioriste]  The  followers  of 

27.  responsione]  The  Pwrgrofio,  pub-  the  Anabaptist,  Melchior  Hoffmann. 
lished  by  Froben,  April  1534 ;  cf.  Epp. 


3004]  FROM  JOHN  RINCK  107 

(cupio  namque  tecum  tum  saepe  tum  pluribus),  sed  quia,  preterquam 
quod  grauibus  negociis  te  semper  occupatissimum  scio,  et  languidum 
accepi,  quare  non  debebam,  opinor,  nugulis  nostris  oppido  inconditis 
obtrudendis  tibi  esse  molestus.  Et  si  nihil  horum,  tamen  quoties  in 
mentem  venit  rarum  illud  tuum  ingenium  ingeniique  dotes  plane  55 
diuinae,  summa  omnium  disciplinarum  scientia  cum  summa  con- 
iuncta  eloquentia,  et  contra  singularis  mea  inscitia  cum  pari  copulata 
infantia,  a  scribendi  munere  facile  deterreor.  Ne  tamen  inofficiosus 
videar,  meque  suauissimo  tuo  colloquio  per  literas,  quando  aliter 
non  Ucet,  priuem,  ipse  si  par  pari  volueris  referre,  magnitudine  tua  60 
parumper  in  tergum  seposita  humanitatem  ob  oculos  ponendam 
duxi:  qua  fretus  amanter  balbutien<tis>  feres,  spero — immo  scio  certo 
certius — quae  tua  erga  me  humanitas,  candor<em). 

Heus,  Ecclesiastes  tuus  a  multis,  vt  qui  auidissime,  expectatur. 
Cuius  fructum  ne  diutius  inuideas  pietatis  studiosis,  queso.  65 

Deus  optimus  maximus  pristinam  tibi  restituat  incokimitatem  (si 
id  factum  non  est),  et  eandem  quam  diutissime  dignetur  conseruare. 

Ex  Colonia  Agrippina,  16  Martii  anno  ab  orbe  redempto  1535. 
loannes  Rinckus  vere  tuus,  manu  propria. 

30053070    To  Peter  Merbehus  and  Io.  Baptista 
Laurbntia. 

Contra  Desid.  Erasmvim  Roterodamimi  Freiburg. 

Oratio  II,  1537  (a).  18  March  1535. 

LB.  1277. 

[The  letter  was  first  printed  by  J.  C.  Scaliger  in  his  Contra  Desid.  Erasmum 
Roterodamum  Oratio  II,  Paris,  P.  Vidoue,  1537  (a).  Of  this  extremely  rare  book 
there  is  a  copy  in  the  BibHoth^que  Nationale,  Paris.  We  have  used  a  photo- 
graph  suppHed  to  us  by  the  kindness  of  Professor  M.  Bataillon.  Leclerc  used 
the  Toulouse  edition  of  1621  (1620)  (j3),  beheving  that  no  copy  of  the  first  edition 
was  in  existence  (see  LB.  col.  1421  note) ;  Joseph  Scahger  states  that  he  had  a 
copy,  but  that  he  hunted  for  one  vainly  in  Paris  'apud  omnes  pedantes',  and 
that  he  sought  out  and  burnt  all  copies  that  he  could  lay  hands  on  anjrwhere 
{Scaligeriana,  p.  105).  In  the  dedicatory  epistle  to  the  book,  addressed  to  Peter 
Rubrius,  J.  C.  ScaUger  states  that  the  letter  was  forwarded  to  him  by  MerbeUus 
and  Laurentia,  without  any  covering  letter,  and  that  he  received  it  from  his 
bookseller  (presumably  Vidoue)  on  12  Sept.  <i535>  ;  who  insisted  on  his  writing 
a  rejoinder  to  it;  and  hence  the  second  Oratio  (j3  5-6).  Scahger  clearly 
supposes  that  the  letter  which  he  received  was  that  sent  in  Erasmus'  auto- 
graph  to  MerbeUus  and  Laurentia  {ibid.  p.  47).  That  it  was  sent  to  him  by 
MerbeUus  and  Laiu-entia  seems  to  be  merely  conjecture  on  his  part.  MerbeUus 
did  not  aclaiowledge  Erasmus'  letter  imtil  9  Nov.  1535  (Ep.  3070),  when  he 
speaks  of  it  as  received  'nuper'.  It  is  difficult  to  beUeve  that,  two  months 
before  aclmowledging  it,  he  had  forwarded  either  the  original  or  a  copy  to 
ScaUger.  The  messenger  who  deUvered  the  letter  to  Merbelius  had,  MerbeUus 
teUs  Erasmus,  been  delayed  and  robbed— losing  both  his  money  and  a  copy 
of  the  Precationes  Aliquot  sent  to  him  by  Erasmus.  It  seems  not  unlikely 
that  the  thief  who  took  these  from  him  had  taken  from  him  Erasmus'  letter — or 
made  a  copy  of  it,  which  found  its  way  to  Vidoue. 

Scaliger  says  that  Erasmus  had  left  his  first  Oratio  imanswered,  out  of  fear 
of  its  author ;  that  the  letter  to  MerbeUus  and  Laurentia  was  written  when 
Erasmus  had  received  a  false  rumour  of  Scaliger's  death,  and  was  reUeved  of 
his  fears,  Scaligeri  Ep.  pp.  34-5.  Nothing  in  Erasmus'  correspondence  supports 
these  statements.  The  younger  ScaUger  states  that  the  second  Oratio  was 
provoked  by  the  letter  to  MerbeUus  and  another  letter,  not  further  specified ; 
but  from  what  he  says  it  would  appear  that  in  the  other  letter  Erasmus  had 
3004.  62-3.  balbutien<tis>  .  .  .  candor<em>  suppleuimv^. 


108  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

spoken  of  J.  C.  Scaliger  as  a  soldier,  incapable  of  literature  {Scaligeriana, 
p.  105).  He  further  tells  us  that  he  had  bought  up  all  copies  of  his  father's 
Letters  against  Erasmus — 'qui  m'ont  couste  72  ecus  d'or,  36  doubles  pisto- 
lettes'  (ib.  p.  106);  the  Letters  referred  to  are  presumably  those  given  in  the 
Tovilouse  edition  of  1621  (1620). 

Peter  MerbeHus  was  for  more  than  twenty  years  Secretary  to  Francesco  n 
Maria  Sforza,  duke  of  Milan;  on  whose  death  he  was  appointed  imperial 
secretary  in  Milan  (Epp.  3070,  3091).  There  are  extant  three  letters  addressed 
by  him  to  Erasmus  (3039,  3070,  3091).  Fourteen  impubhshed  letters,  written 
by  him  to  Conrad  Pelhcan  in  the  years  1540-8,  are  preserved  in  Zurich  MS. 
F  47,  ff.  39-285.  Thirteen  letters  from  him  to  Beatus  Rhenanus,  printed  in 
BRE.,  belong  to  1543-6.  All  are  written  from  Milan,  and  deal  for  the  most 
part  with  pubhc  affairs.  One  of  them,  however,  BRE.  pp.  487-8,  gives  an 
aceoimt  of  the  burning  of  supposed  heretical  books  of  Erasmus  on  29  Jan. 
1543.  A  letter  to  him  from  Chr.  Scheurl,  in  German,  dated  from  Nuremberg, 
May  1540,  is  printed  in  SE.  p.  238.  An  intimate  friend  of  Merbehus  was 
Franciscus  Calvus,  for  whom  see  Ep.  581.  3on,  3032.  Laurentia  is  known  to 
us  only  from  this  letter  and  from  Epp.  3070,  3091 :  Scahger's  references  to  him 
are  all  in  cormexion  with  this  letter.  Scahger  agrees  with  the  Breslau  MS. 
(Ep.  3091)  in  giving  his  name  as  Laurentia  (^  ii.  4,  7,  22,  25,  46,  Epist.  p.  34), 
though  once  he  has  Laurentium  (Epist.  43).  In  the  heading  to  the  present 
letter  LB.'s  Laurentio  is  presimiably  a  conjecture  of  Leclerc.] 

ERASMVS  ROTERODAMUS  P.  MERBELIO,  ET  lOAN.  BAPTISTAE 
LAVRENTIAE  S.  D. 

Ad  vnanimes  vnicis  literis  rescribo :  quanquam  et  alioqui  ad  com- 
pendium  me  redegit  chiragra  et  podagra;  aut,  vt  melius  dicam, 
holagra.  Cum  a  nullo  malo  minus  mihi  timuerim,  nunc  assidua  lucta 
est,  et  plane  capitalis.    Ante  dies  aliquot  respondi  paucis.    Eam 

5  epistolam  misi  ad  negotiatorem  a  vobis  designatum.  Haec  illum 
fortassis  anteuertet.  Inhumanus  sim,  nisi  mihi  gratum  sit  vestrum 
erga  me  studium.  Consultius  tamen  arbitror  istas  iuuenum  ineptias 
negligere:  quorum  tumultus  non  aHo  tendant  quam,  vt  sectarum 
autores  subuerterunt  religionem,  ita  isti  perdant  studia,  quibus  se 

10  venditant :  vtque  ex  Hteris  humanitatis  reddant  Hteras  inhumanitatis, 
et  ex  camoenis  furias.  LibeUum,  quem  ad  me  misistis,  ante  com- 
plures  annos  acceperam.  In  eo  nihil  video,  quod  ad  me  pertineat. 
Si  me  faciunt  Ciceronis  hostem,  tota  errant  via;  <(si  Ciceronia- 
norum),  qui  soH  tituhim  hunc  promerentur  hoc  saeculo,  mihi  sunt 

15  amicissimi,  P.  Bembus,  lac.  Sadoletus,  et  Andr.  Alciatus.  Id  quod 
multis  Ulorum  epistoHs  amantissime  scriptis  declarare  possum. 
Nunc  narrant  Lugduni  excusum  Hbrum  acidum  in  me,  autore 
Steph.  Doleto ;  cuius  extant  orationes  et  epistolae,  fstomachi 
II.  Libellum  )3:  Libellus  a.       13.  si  Ciceronianorum  suppleuimus,  vide  j8  20—1. 

3.  holagra]  See  Ep.  2997.  S^n.  leans,  and  educated  at  Paris  (1520-6) 

4.  respondi]  Neither  Erasmus' hur-  and  Padua  (1527-30).  In  1530  he 
ried  reply,  nor  the  letters  from  Lau-  became  secretary  to  Jean  de  Langeac, 
rentia  and  Merbelius  are  extant.  bishop  of  Limoges,  French  ambassa- 

7.  iuuenum]  In  Ep.  3019.  48-9  he  dor  to  the  Venetian  repubhc.    After 

speaks  similarly  of  'ahquot  iuuenes  a    year    in    Venice    he    returned    to 

male     feriati     qui     conspirarunt     in  France,  and  on  the  advice,  and  with 

Itahae  et  Ciceronis  hostem'.  the  support,  of  de  Langeac,  went  to 

II.  Libellum]  Perhaps   the  Cicero  Toulouse  to  study  law.    At  Toulouse 

Relegatus  et  Reuocatus  of  Hortensius  he  enjoyed  the  friendship  of  Erasraus' 

Landus,  the  nescio  quis  ab  Insiibria  of  correspondent    John    de    Pins     (see 

j3  27  (for  whom  see  Ep.  3019.  43^).  

18.  Doleto]  ifitienne  Dolet  (3  Aug.  18.    Orationes    et    epistolae]    The 

1508-3  Aug.   1546)  was  born  at  Or-  volvmae  of  <I534>. 


3005]      TO  P.  MERBELIUS  AND  I.  B.  LAURENTIA  109 

magis  cauendi,  quam  mouendi.t  Eum  nondum  vidi  et,  si  videro,  non 


Epp.  928. 3611, 2628  introd.).  Tonlouse, 
the  headquarters  of  the  French  Inquisi- 
tion,  was  of  all  places  the  least  suited 
to  his  free-thinking  disposition ;  and 
his  speeches  and  verses  soon  brought 
him  into  trouble  with  the  authorities. 
In  1534  he  was  arrested  for  contempt 
of  the  Parhament ;  and  though  re- 
leased  after  three  days'  imprisonment, 
he  foxind  himself  compelled  to  leave 
Toulouse.  It  was  his  intention  to 
return  to  Italy.  But  he  betook  him- 
self  in  the  first  instance  to  Lyons ; 
and  at  Lyons  he  in  fact  remamed 
(save  for  a  few  brief  absences)  till  his 
death.  At  Lj^ons  he  persuaded 
Gryphius  to  print  (1534)  the  first  of 
his  books:  Stephani  Doleti  Orationes 
Duae  in  Tholosam.  Eiusdem  Episto- 
larum  libri  ii.  Eiusdem  Carminum 
libri  ii.  Ad  eundem  Epistolarum  ami- 
corum  liber.  The  various  items  of  this 
book  were  the  fruits  of  his  sojourn  in 
Toulouse.  Of  the  two  Orationes,  the 
second  had  given  great  offence.  The 
same  was  true  of  some  of  the  Car- 
mina  ;  and  the  Epistles  also  abounded 
in  indiscretions.  Grj^hius  did  not 
dare  put  his  name  to  the  book,  but 
it  certainly  issued  from  his  press.  In 
the  year  following  the  same  printer 
printed  for  him  a  less  dangerous  work, 
the  Dialogu^,  De  Imitatione  Cicero- 
niana  aduersus  Desiderium  Erasmum 
Roterodamum,  pro  Christophoro  Lon- 
golio.  If  this  book  was  harmless  in 
the  eyes  of  authority,  it  succeeded, 
by  a  queer  paradox,  in  offending  both 
Erasmus  and  ScaKger.  In  1536  Dolet 
pubUshed  (again  with  Grj^hius)  the 
first  volume  of  his  Commentarii  Lin- 
guae  Latinae.  But  the  j^ear  ended  in 
misfortune.  On  the  last  day  of  it  he 
was  involved  in  a  broil  in  the  streets 
of  Lyons,  in  the  course  of  which  he 
killed  one  of  his  assailants.  Even 
after  he  had  obtained  a  pardon  from 
the  King,  he  was  kept  in  prison  diu-ing 
March  and  April  1537.  Early  in  1538 
Gryphius  printed  for  hiin  the  second 
volume  of  the  Commentarii — a  pro- 
jected  third  volume  was  never  com- 
pleted.  The  book — Dolefs  most  con- 
siderable  contribution  to  scholarship 
— contains  criticisms  of  Erasmus  even 
more  savage  than  those  of  the  De 
Imitatione  (see  i.  1082-7,  1234-7). 
While  Dolet  was  engaged  upon  it,  the 
news  reached  Lyons  of  the  death  of 
Erasmus.  Dolet  stayed  his  pen,  at 
col.    151,    s.v.    pacisci,    to    render    a 


generous  tribute,  in  prose  and  verse, 
to  one  of  whom  he  none  the  less  re- 
cords,  truly,  that  he  was  not  gentle 
to  his  enemies.  The  Commentarii  was 
presented  to  Francis  i ;  in  retvirn 
Dolet  received,  6  March  1538,  a  royal 
privilege  for  ten  years  to  print  books 
written  or  translated  or  edited  by 
himself.  The  last  of  his  books  to  bear 
Gryphius'  imprmt  is  the  De  re  Nauali 
(1537).  The  first  books  in  which  he 
figures  as  both  author  and  printer 
were  the  Cato  Christianus  and  the 
Carminum  Libri  quatuor.  Both  of 
these  (1538)  he  was  obliged  to  with- 
draw  immediately.  In  this  year  he 
married  Louise  Giraud ;  and  in  the 
jear following  he  celebrated  the  birth 
of  a  son  by  publishing  a  Oenethliacon, 
of  which  he  issued  at  the  same  time 
a  version  in  French,  L'Avant  A^ais- 
sance  de  Claiide  Dolet.  To  1539  be- 
longs  also  another  work,  issued  in 
both  Latin  and  French,  Francisci 
Valesii  Gallorxim  Regis  Fata,  covering 
the  history  of  France  from  1513-39. 
In  the  same  year  he  printed  his 
Formulae  Latinarum  locutionuin  illus- 
triorum,  the  first  part  of  a  work 
abridging  his  Commentarii — two  other 
parts  were  projected,  but  never  writ- 
ten.  Already  in  1538  he  may  be 
presumed  to  have  forgiven  Erasmus 
his  sins.  For  in  that  year  he  had 
printed  the  Catonis  Disticha  'cum 
scholiis  Erasmi'.  In  1540  he  re- 
printed  Erasmus'  De  Copia;  and  in 
1542  French  versions  of  the  Enchiri- 
dion  and  the  Exomologesis.  The  art 
of  translation  from  the  ancient 
tongues  to  the  vernacular  had  parti- 
cular  interest  for  him.  In  1540  he 
printed  his  La  Maniere  de  bien  tra- 
duire,  three  treatises  designed  as  part 
of  a  greater  work,  never  executed, 
UOrateur  FranQoys.  The  Orateur 
FranQoys  has  the  distinction  to  be 
mentioned  with  compliment  in  du 
BeIIay's  Defense  et  Illustration  de  la 
Langue  FranQaise.  The  year  in  which 
he  printed  the  translations  of  Eras- 
mus,  1542,  was  an  imlucky  and  indeed 
fatal  one.  To  it  belong  an  edition  of 
the  works  of  his  friend  Marot,  a  re- 
print  of  Rabelais  (which  lost  him 
Rabelais'  friendship),  a  French  trans- 
lation  of  the  New  Testament,  and 
other  books  'dampnes  et  reprouves'. 
In  Aug.  1542  he  was  arrested  for  dis- 
seminating  heretical  books — those  of 
Erasmus  are  particularly  mentioned. 


110  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

20  est  animus  respondere.  Est  Lo[n]gus  quidam,  cui  nunquam  visus 
sum :  qui  non  calamo,  sed  lingua  nusquam  non  proscindit  Erasmum. 
Ab  hoc,  quia  ii,  quorum  benignitate  fouetur,  mihi  sunt  amici, 
scribunt  aUum  subornatum  Vratislauiensem,  cuius  libellus  volitat 
per  totam  Italiam:  nondum,  quod  sciam,  excusus.   Ad  me  Roma 

25  missus  est  manu  descriptus:  nihil  vnquam  legi  stohdius.  lulius 
Scaliger  Lutetiae  edidit  in  me  Orationem  impudentissimis  mendaciis 
ac  furiosis  conuiciis  differtam :  cuius  tamen  ipsum  non  esse  autorem 
multis  ac  certis  argumentis  compertum  habeo.  Sed  hoc  calciamen- 
tum  ab  alio  mihi  non  ignoto  consutum  ille  induit.    Cum  taUbus 

30  ingeniis  luctari  non  est  animus,  nec  expedit.  Idem  a  vobis  fieri 
veUem.  Querunt  antagonistas.  Si  adest  Augustinus  ScapineUus, 
qui  nuper  ad  me  scripsit  Ferraria,  quaeso,  vt  homini  meo  nomine 
salutem  dicatis,  e<s>t  quidem  de  meUore  nota:  nihil  enim  vnquam 
pectore  iUo  vidi  candidius.    Vobis  precor  omnia  laeta. 

35      Apud  Friburgum  Brisgoiae  18  die  Martis.  Anno  a  nataU  Serua- 

toris  1535. 

.   ,  Erasmus  mea  manu. 

A  tergo, 

A  monsieur  ScaUger  demeurant  a  Agen. 

3006.     From  John  Caesarixjs. 
Breslau  MS.  Rehd.  254.  43.  Cologne. 

29March  <I535>- 
[An  original  letter,  autograph  throughout.    The  year-date  can  be  supplied 
from  the  mention  of  Dolefs  Dialogus   (attacking  the   Ciceronianus)  which 
appeared  early  in  1535.    The  letter  was  printed  in  Zeitschrift  des  Berg.  Gesch. 
Ver.  XXX,  1894,  p.  209  f.   For  Caesarius  see  Ep.  374  introd.] 

SALVTEM  ESr  CHRISTO  lESV  DOMINO  ET  SERVATORE  NOSTRO. 

ExPEGTO  responsionem  tuam  ad  Ubrum  Stephani  Doleti  plenum 
conuicus.  Sed  aUud  et  nouum  imminet  tibi  beUum  a  Chartusianis 
nostris,  qui  superiore  hyeme  quendam  apud  nos  virum  satis  eruditum 

3005.  20.  longus  a  LB.  correximus.  23.  Vratisliniensem  a  correxit  LB. 

29.  induit  scripsimus:  inquit  a  LB.  33  et  a  LB.  correximus.  37.  manu 

mea  jS. 

Condemned    in    Oct.    1542,    he    was  sage  in  which  they  occur)  sufficed  to 

pardoned   on    23    Jvme    of  the   year  convict  him  of  'blasphemy' — one  of 

following.    But  in  Jan.  1544  he  was  the   three   coimts   on  which  he  was 

re-arrested.  Efiecting  his  escape  early  condemned  to  die.   He  was  burned  at 

in  that  month,  he  remained  at  large  Paris  in  the  Place  Maubert  on  3  Aug. 

untD.   September;    contriving   during  1546. 

this  period  of  hberty  to  pubhsh  Le  The   authoritative   Life   of  him  is 

Second  Enfer,  the  story  of  his  second  that  of  R.  C.  Christie,  London,  ed.  2, 

imprisonment — ^he  had  not  had  time  1899,   written   with   a  good   deal   of 

to  write  the  history  of  the  first  '  hell '  theological  animus.   It  contatns  a  fuU 

in   1543.    With  Le  Second  Enfer  he  bibhography  of  Dolefs  works,  some 

printed  French  versions  of  the  Pla-  of  which  are  of  great  rarity . 

tonic  Hipparchus  and  Axiochu^.    No  3005.  20.  Lo[n]gus]  See  Epp.  2568. 

work  of  Plato  had  appeared  in  French  i^n,  2716.  9n,  2906.  i^n. 

before.    Dolet  did  not  know  Greek.  31.  Scapinellus]  See  Ep.   1169  in- 

The  Axiochus  is  probably  not  a  work  trod.     The   letter   mentioned   is   not 

of  Plato.  But  three  words  in  Dolefs  extant. 

rendering  of  it  which  are  not  foimd  3006.  3.  quendam]     We     do     not 

in  the  original  Greek   (though  they  know  who  this  is. 

add  nothing  to  the  sense  of  the  pas- 


3006]  FROM  JOHN  CAESARIUS  111 

subornarunt,  qui  aduersum  te  scriberet  super  opinione  authoris 
operum  illorum,  quae  nomine  Dionysii  Ariopagitae  circumferuntur.  5 
Demirantur  plurimum  apud  nos  probi  eruditi  homines  quid  illi  in 
mentem  venerit  vt  talem  subiret  prouinciam,  cum  potius  te  magnis 
praeconiis  vbique  commendaret,  vt  a  quo  magnam  suae  eruditionis 
partem  accepit.    Sed 

qiiid  non  mortalia  pectora  cogit  lo 

Auri  sacra  fames  ? 

Ego,  mi  Erasme,  perpetua  aegritudine  grauiter  molestor,  in- 
terimque  calculi  malum  me  non  parum  torquet.  Audio  te  illo  malo 
liberatum :  qua  de  re  plurimum  tibi  gratulor.  Aduersus  quod  malum 
si  habes  aliquod  praesentaneum  remedium,  id  oro  ne  me  celes.  15 
Calculus  is  in  sinistro  rene  haeret,  et  aHquando  per  harenulas  inter 
mingendum  descendebat,  id  quod  nunc  et  per  ahquot  menses  raro 
video.  Sic  optamus  senium,  vt  interim  multa  mala  nobis  asciscamus. 

Libellum  tuum  de  praeparatione  ad  mortem  quotidie  fere  in 
manibus  habeo  ac  lego.  Vix  effari  possum  quantum  is  mihi  animum  20 
dederit  ad  moriendum,  cum  Ule  iusserit  qui  vitam  nobis  dedit.  De 
quo  libello  soleo  apud  amicos  narrare  talem  illum  esse  vt  videaris 
per  ipsum  te  superasse  ipsum,  qui  in  aUis  aHos  plerumque  supera- 
ueris.    Bene  vale. 

Coloniae  quarto  calendas  AprUis.  25 

loannes  Caesarius  ex  animo  tuus. 

Magno  Erasmo  Roterodamo  viro  vndecunque  doctissimo  amico 
suo  incomparabili  et  praeceptori  apprime  obseruando. 


3007.     From  Francis  RupiLnjs. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  130.  Rome. 

LB.  App.  377:  EE2.  125.  29  March  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout;  the  address  sheet  is  missing. 
Leclerc,  following  Fecht  (see  vol.  iii,  p.  xxiv),  printed  only  portions  of  the 
letter  in  LB.  His  text  presents  a  few  small  variants,  which  we  have  neglected.] 

{S.)  D.  Quid  proximis  Hteris  ad  te,  eloquentissime  vir  ac  aeui 
nostri  summum  decus,  scripserim,  non  satis  memor  sum,  nisi  quod 
ea  tibi  significare  volebam  quae  mihi  dominus  Ambrosius  a  Gump- 
penperg   commiserat,    sperans   illum    ahquid   consiHi  tenere,    quo 


3006.  5.  Dionysii]  Erasm\is  in  his  N.T.  1519,  p.  225,  LB.  ix.  917;  Ep, 

N.T.  i5i6(Actsi7,p.  394)hadfollowed  118.  22n. 

Valla  in  questioning  the  authenticity  lo.  quid]  Verg.  Aen.  3.  57. 

of  the  Dionysian  writings   (see  Ep.  3007.  i.  proximis]  No  letter  from 

1620.    67—70).     These    writings    had  RupiUus  is  extant  except  the  present 

been  accepted  as  genuine  by  Colet,  letter.    From  Ep.  2929.  30  it  would 

on  whose  theology  they  had  exercised  seem  that  Rupilius  intended  to  write 

a   profovind   infiuence.     Grocyn   had  to  ErasmusinApril  1534;  hecertainly 

accepted  them  at  first;  but  while  in  wrote  to  him  sometime  before  loDec. 

the  midst  of  a  course  of  lectures  on  1534  (Ep.  2983.  91).  The  letter  of  Ep. 

the  Hierarchia  Coelestis  had  become  2983  is  possibly  that  here  mentioned. 
convinced  of  their  spuriousness.    See 


112  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

5  fortunae  atque  dignitati  tuae  magna  fieret  accessio,  atque  id  ita  euenire 
magnopere  certe  optarim.  Scribendum  autem  tum  mihi  fuit  valde 
celeriter,  vrgente  veredario,  qui  impatienter  expectans  abituriebat, 
atque  inde  forte  factum  est  <vt>  meae  visae  fuerint  frigidiores 
literae.  Vt  meum  erga  te  obseruantissimum  animum  mutem,  nullius 

10  viperae  adflatus  efficere  potest.  Quam  de  te  honestissimam  atque 
reuerentissimam  opinionem  teneo,  non  mutabili  aliquo  adfectu,  sed 
ex  meritis  absolutissimi  tui  ingenii  incorruptissimaeque  tuae  vitae 
consilio  atque  iudicio  c[o]epi,  mordicusque  quoad  viuam  retinebo, 
eritque   mihi   semper   amabilis,   honorandus   ac   reuerendus   meus 

15  Erasmus,  quem  vt  clementissimus  Deus  nobis  quam  diutissime 
seruet  saluum  et  incolumem,  ego  precari  non  desino.  Doleo  autem 
vehementer  morborum  saeuitiam  tibi  molestiorem  esse  solere,  per 
quam  (vt  ex  praepositi  Choleri,  viri  praestantissimi,  hteris  cognoui) 
factum   est    quominus   nunc  Ratione   Concionandi,   quam  ahoqui 

20  pubhcaturus  fueras,  fruamur.  Vt  morbi  ilh  iubente  Deo  tecum 
perpetuas  inducias  instituant,  magnopere  opto. 

Berus  theologus  ante  paucos  dies  Romam  venit ;  cui  quid  me  facere 
velis,  exphcaui,  eique  me  omnibus  meis  officus  totum  obtuh  et 
addixi,  neque  quicquam  o[b]missurus  sum  quo  me  iUi  gratiiicari  posse 

25  existimauerim.  Ago  tuae  erga  me  beneuolentiae  immensas  gratias, 
qua  me  domino  a  Gumppenperg  commendare  dignatus  es  pluribusque 
adhuc  alus  commendare  cupis.  Testaris  hac  re  mihi  incomparabilis 
amici  ac  patroni  erga  me  animum,  quem  vtinam  vlhs  meis  officiis 
tecum  mereri  possem ;  obsequentissimi  tibi  chentis  in  me  studium 

30  atque  fidem  facile  probarem. 

De  sacerdotiorum  venatione  quae  in  hteris  Gumppenpergu  ludis, 

8.  vt  suppleuimtis.  13.  c§pi  MS.  correximus.  24.  obmissurus 

MS.  correximus. 


5.   fortunae  .  .  .  accessio]  Odonus  in  fact  entertained  when  Ber  went  to 

(Ep.  3002)  had  heard  from  persons  of  Rome  it  is  diflficult  to  say.   The  man- 

credit  visiting  Strasbourg  from  Rome  ner  in  which  Gumppenberg  pressed 

that  the  new  Pope  destined  Erasmus  his  interests  plainly  irritated  him  (see 

for  the  cardinalate,  accompanied  by  I.    3in).     That    his   name   was   con- 

an  adequate  'census';  and  he  men-  sidered  at  the  great  election  of  cardi- 

tions  the  favour  in  which  Erasmus  nals   in   May,    there   is   no   evidence 

stood  with   'the  greatest   cardinals'  except  what  Erasmus  himself  says. 

(who  would   include,  besides  Gump-  9-16.  Vt  meima  .    .   .   desino]  For 

penberg,  Merinus  and  Pucci ;  see  Ep.  Rupilius'    enthusiasm    for    Erasmus, 

3011).    The  Pope's  own  promises,  as  see  Ep.  2716.  214-15. 

expressed  in  Ep.  3021,  are  sufiSciently  17.  morborum  saeuitiam]  See  Ep. 

vague.    In  Ep.  3033  they  materiaHze  2987 ;  cf.  Epp.  2953,  3000.    There  is 

in   the    offer   of  the   provostship    of  no    letter   extant    from    Erasmus   to 

Deventer.   The  provostship,  Erasmus  Choler  later  than  19  Feb.  1534  (Ep. 

persuaded  himself,  was  intended  to  2906),   except   the   Responsio   ad   P. 

supply  in  part  the  census  necessary  Cursii  defensionem. 

to  the  cardinalate;  in  Aug.-Oct.  1535  22.  ante  paucos  dies]  The  letter  to 

he    speaks    to    Latomus,    Tomiczki,  Paul  iii,  which  Ber  carried,  is  dated 

Choler,  and  Goclenius  as  though  the  23  Jan.  (Ep.  2988).  But  see  Ep.  3001. 

offer  of  the  purple  was  a  settled  thing  i8n;  cf.  Ep.  301 1.  i8n. 

in  Rome  (see  Epp.  3048-3049,  3061,  31.  hteris  Gumppenpergii]  Not  ex- 

3063,    3066);   and   Tomiczki   at   any  tant.   Erasmus  had  evidently  written 

rate  takes  what  Erasmus  tells  him  to    Rupihus,    ridiculing   the    way    in 

seriously  (Ep.  3066).  Erasmus  refused  which  Gumppenberg  was  pressing  his 

the  provostship.   ^Tiat  ambitions  he  (Erasmus')interestsat  Rome.  Hehad 


3007] 


FROM  FRANCIS  RUPILIUS 


113 


sunt  plane,  vt  scribis,  sunt  magni  hic  Molossi  qui  rictu  et  hiatu  im- 
menso  inuadunt  et  deuorant  quancunque  obuiam  praedam,  nobisque 
imbecillibus  catellis  nihil  sinunt  rehqui.  Habet  praeterea  illa  venatio 
suas  artes  ahasque  virtutes  quam  quarum  ego  hactenus  studiosus  35 
fui,  quibus  nisi  quis  vtatur,  haud  facile  fauentem  Deham  experitur. 
Quominus  ilhs  vtar,  multa  obstant.  C[o]epi  tamen  interim,  dum  Ro- 
mae  fui,  duos  canonicatus,  vnum  cathedrahs  ecclesiae  Ratisponensis, 
alterum  cathedrahs  ecclesiae  Brixinensis,  atque  hos  quidem  magis 
hberahtate  clarissimi  ac  magnifici  viri,  domini  loannis  Paungartneri  40 
nostri,  qui  opes  suas  in  bonorum  virorum  vsum  paratas  habet,  quam 
gratia  pontificis.  Agnoscit  hic  pastor  balatum  ouium  suarum,  scihcet 
famiharium  descriptorum,  cognatorum,  nepotum,  ofl&ciahum,  inter 
quos  quum  ego  non  numerer,  vocem  meam  non  agnoscit.  Nihil 
tamen  adhuc  ab  eo  pecu,  ideo  de  surdi[bu]s  ihius  ad  vocem  meam  45 
auribus  vere  conqueri  non  possum.  Quid  tamen  mihi  hinc  sperare 
hceat,  mores  Curiahum  me  satis  admonent.  Cupiditate  inexplebih 
non  sum.  Ego  nunc  facile  contentus  ad  sacerdotia  obtenta  me 
reciperem,  nisi  coUegiorum  Lllorum  statuta  a  percipiendis  inde  fructi- 
bus  me  suspenderent.  Statutum  itaque  mihi  tempus  expectandum  50 
erit.  Tum  ad  studiorum  quietem  rehctis  Romanae  curiae  negotus 
omnem  vitae  meae  rationem  reuocabo,  quam  vt  Opt.  Max.  Deus 
quandoque  mihi  fehcitet,  praecor. 

Est  quidam  Romae,  vt  mihi  videtur,  satis  annosus  sacrificulus  qui 


37.  C§pi  MS. :  correxit  LB. 


written    to    Gumppenberg    himself, 
complaining  (Ep.  3048.  92n ;  cf.  Epp. 

2993,  3050). 

36.  fauentem     Deliam]     See     Ep. 

3011- 

40.  Pamigartneri]  Rupilius  was  liv- 
ing  in  Italy  as  the  tutor  of  Paungart- 
ner's  sons ;  see  Ep.  2867  introd. 

43.  nepotum]  See  Ep.  2998.  ^on. 

54.  Est  quidam]  Peter  Cursius 
(Pietro  Corsi)  of  Carpi.  The  date  of 
his  birth  and  death  are  ahke  un- 
known.  Rupihus  calls  him  'satis 
annosiis'.  In  the  Defensio  (I  i  t°.) 
he  speaks  of  himself  as  a  very  much 
yovmger  man  than  Erasmus.  (Eras- 
mus'  age,  however,  he  puts,  perhaps 
maUciously,  at '  about  eighty ' :  B  4  ro. ) 
His  earUest  pubUcation  belongs  to 
15 10,  when  he  wrote  a  Preface  to  the 
Historia  illustrium  Romanorum  pub- 
Ushed  Ln  that  year  at  Rome.  In  1512 
was  printed,  also  at  Rome,  Cursii 
Panegyris  defedere  inter  lulium  Pont. 
Max.  et  Hispanum  Regem.  Among 
his  contemporaries  he  enjoyed  repute 
as  a  poet.  He  pubUshed  in  15 19 
(Rome)  a  poem  Petri  Cursii  lacrimae 
in  cede  N.  Cursii  germani  vnici.  In 
1524  he  contributed  two  poems  to  the 
coUection  Coryciana,  a  beautiful  book 
edited  by  the  papal  secretary  Blosius 
452.11 


45.  surdibus  MS. :  correxit  LB. 

(see  Ep.  3021)  in  honour  of  lanus 
Corycius  (Giovanni  Coricio)  (Rome, 
<L.  Vicentius  &  L.  Perusinus)).  In 
the  year  foUowing  he  pubUshed  Petri 
Cursii  Poema  de  Ciuitate  Castellana 
Faliscorum  non  Veientium  oppido 
(Rome  1525,  reprinted  in  Italiae  illus- 
tratae  Scriptores,  Frankfurt,  1600); 
dedicated  to  Peter  MeUinus,  with  a 
prefatory  poem  by  luUus  Roscius 
Hortinus.  In  1529  he  printed  at  Paris 
a  poem  rumiing  to  more  than  three 
hundred  hexameter  verses,  entitled 
Roma  ad  humani  generis  Seruatorem. 
Four  of  his  shorter  poems  are  printed 
in  Matt.  Toscanus'  Carmina  Illus- 
trium  Poetarum  Italorum  (Paris,  1577), 
vol.  ii,  pp.  203-4 ;  the  first  of  these 
has  for  subject  a  plane-tree  in  the 
ViUa  Roscia ;  the  second  is  addressed 
to  Paul  III ;  the  third  commemorates 
the  death  of  Card.  Campegio ;  the 
fourth  is  upon  the  flood  which  fol- 
lowed  the  Sack  of  Rome  in  1527. 
These  four  pieces  are  reprinted  in  De- 
litiae  CC  Italorum  Poetarum  (Frank- 
furt,  1608),  together  with  the  Roma 
ad  .  .  .  Seruatorem,  and  epitaphs  on 
John  Manardus  and  (Bemardinus) 
RutiUus  (ti537)  (vol.  i,  pp.  164  ff.); 
the  second  volume  of  the  Delitiae 
contains    also    verses    addressed    to 


114 


LETTERS  OF  ERASMUS 


[1535 


55  contra  te  Italiae  defensionem  suscepit  scribere  nuncque  edere.  Qui 
Italiam  magna  abs  te  ignominia  adfici  putat,  quod  in  adagio,  Mico- 
nius  Caluus,  scripseris  illam  solere  raros  bellaces  producere.  Sunt 
excusi  quaterniones  quinque  quas  libenter  qualibet  redemissem 
pecunia,  sed  nulla  mihi  ratione  id  facere  licuit.   Transmisissem  illos 

60  e  vestigio  ad  te.  Descripseram  tamen  primum  quaternionem — 
magna  id  difficultate  obtinueram — eumque  ad  D.  praepositum 
Cholerum  destinaui,  nihU  dubitans  quin  ea  omni  de  re  ille  te  abunde 
certiorem  fecerit.  Refert  mihi  dominus  a  Gumppenperg  pontificem 
inhibuisse,  ne  pergat  edere,  haeretque  editio  imperfecta,  miserque 

65  ille  sursum  et  deorsum  oratum  cursitat,  vt  ei  liceat  dulces  suas  nugas, 
tot  annorum  labores,  edere.  Venit  expostulatum  cum  Gumppen- 
pergio,  quod  ille  sit  in  causa,  cur  prelum  in  opere  suo  cesset,  eumque 
tanquam  negociorum  tuorum  soHcitatorem  hoc  apud  pontificem 
procurasse:  quod  tamen  falsum  est.    Docti  (vt  audio)  rident  inque 

70  dehtiis  habent  hominem.    Scripserunt  nescio  qui  ad  illum  ex  tuo 


Ciirsius  by  John  Pierius  Valerianus 
(p.  334).  Cursius'  name  concludes  the 
catalogue  of  poets  in  the  De  Poetis 
Urbanis  of  Franc.  Arsillus,  a  poem 
written  for  Paulus  Jovius  and  printed 
in  Coryciana.  Paulus  Jovius  prefixed 
an  elegiac  couplet  by  Cursius  to  his 
Moschouia  (Regionum  .  .  .  Descri- 
ptiones,  Basle,  Petrus  Perna,  1577, 
p.  81);  and  in  his  Elogia  Virorum  in 
literis  lUustrium  (Basle,  1577,  pp.  153, 
178)  included  elogia  by  Cursius  on  Jo. 
Manardus  and  RutiUus  Coloniensis. 
Writing  of  him  in  his  early  period, 
LiHus  Gyraldus  offers  the  following 
criticism  of  his  poetry :  '  Petrus  Cur- 
tius,  et  ipse  ex  Marsis,  vrbe  Romana 
donatus,  quaedam  in  dies  audacter 
magis  quam  parate  moUtur;  vix 
sperandimi  est  eum  aetate  et  bonorum 
amicorum  consuetudine  matmritatem 
consecuturum '  (De  Poetis  p.  43,  17- 
21,  ed.  Wotke,  1924). 

In  the  spring  of  1535  Ant.  Bladus 
printed  for  Cursius  at  Rome  Petri 
Cursii  Defensio  pro  Italia  ad  Eras- 
mum  Eoterodamum,  the  book  of  which 
RupiUus  speaks  in  the  present  letter ; 
the  Preface  is  dated  24  Nov.  1534. 
RupiUus'  statement  that  the  Pope 
endeavoured  to  prevent  the  pubUca- 
tion  of  the  book  is  repeated  by  Eras- 
mus  in  his  Responsio  (Ep.  3032.  573- 
4),  in  reUance,  no  doubt,  on  RupiUus. 
But  despite  the  Papal  ban  (if  there 
was  one)  the  book,  dedicated,  in  fact, 
to  the  Pope,  was  in  Erasmus'  hands 
in,  or  before,  the  first  week  of  May 
(Epp.  3015-16).  Bladus,  who  printed 
it  (very  iU),  was  at  a  later  date 
Printer  to  the  ApostoUc  Camera  (im- 
pressor  cameralis) ;  he  had  printed  for 
both    Stimica    and    Sepulveda.     Of 


Cursius  Erasmus  speaks,  in  his  Re- 
sponsio,  with  respect — Ctu-sius  is,  he 
thinks,  'minime  malus,  (fnXonaTpis, 
Latini  sermonis  copia  non  infeUciter 
affluens'  (Ep.  3032.  26-7),  but  he  has 
the  misfortime  to  belong  to  the  circle  of 
Roman  clergy  who  are  primarily  men 
of  letters  and  of  the  world :  '  Existimo 
Cursium  hominem  esse  pium,  sed 
studio  et  vsu  nitide  loquendi  Christimi 
lIU  non  venisse  in  mentem'  (Ep.  3032. 
301-3).  In  Ep.  3127  he  describes 
him,  more  contemptuously,  to  Mel- 
anchthon  as  'de  nvunero  vicarionmi 
sacrificulorvun '.  Gumppenberg  depicts 
Cxirsius  as  the  tool  of  clever  men  who 
think  him  a  fool  (Ep.  3047).  But  his 
name  mostly  appears  in  connexions 
which  suggest  that  he  enjoyed  genuine 
repute  in  Vatican  circles  and  in  the 
Roman  academy.  With  Blosius,  Ro- 
mulus  Amaseus,  Cardinal  Rodolfi  and 
others,  he  figures  in  a  catalogue  of 
ItaUans  distinguished  in  Uterature  in 
Sabinus'  In  M.  A.  Plauti  aliorumque 
.  .  .  calumniatores  Apologia  (Basle, 
1540),  p.  118.  In  the  Defensio  he  him- 
self  catalogues  (fo.  H^)  'innumera- 
bUes  ItaU  disertissimi '  (among  them 
Blosius,  Fabius  Vigil,  luUus  CamU- 
lus,  Marius  Volaterranus,  Cardinal 
RidoUi)  whose  talents  may  chaUenge, 
he  thinks,  comparison  with  those  of 
Erasmus,  and  many  of  whom  are 
Ukely  to  be  offended  by  Erasmus' 
contempt  for  Italy  and  the  ItaUans. 
He  seems  to  have  enjoyed  the  special 
patronage  of  Cardinal  Ridolfi  (De- 
fensio  fo.  B^). 

56-7.  adagio  Miconius  Caluvs'] 
Adag.  1007. 

58.  quinque]  The  extant  text  runs 
to  10  quires. 


3007]  FROM  FRANCIS  RUPILIUS  115 

nomine  epistolam  qua  rogas  eum,  ne  apologiam  illam  edat.  Hanc 
ostendit  Gumppenpergio,  qui  negauit  tuam  esse ;  et  ipse  hoc  verum 
esse  intelligit,  et  ob  hoc  quosdam  suspicione  notat,  in  quos  vult 
stylum  vertere.  Est  homo  qui  fruitur  insania  sua,  qua  etiam  damna- 
tur  apud  omnes.  Quare  non  est  vt  hinc  vllam  concipias  molestiam.  75 
Quicquid  haec  comoedia  nobis  vltra  pariet,  proxime  ad  te  perscribam. 

VigHum  nostrum  suffragio  nacionis  Burgundiae  in.  adsessorem 
imperiahs  camerae  adlectum  esse  hbenter  audio  ac  valde  gaudeo. 
Meretur  eruditio  aequissimumque  eius  ingenium  hoc  officium,  quod 
non  dubito  quin  ita  sit  gesturus  vt  inde  ad  maiores  dignitates  et  80 
administrationes  firmissimos  ac  certissimos  gradus  sibi  struat.  Deus 
illi  bene  vertat. 

Noua  nobiscum  dicuntur:  Imperatorem  nostrum  proximo  mense 
Ln  Itaham  NeapoHm  venturum,  idque  ita  futurum  credo.  Dicitur 
et  Turca  a  rege  Persarum  magna  clade  adfectus  omnibusque  tor-  85 
mentis  beUicis  exutus,  tenerique  ita  obsessus  vt  non  euadere  nisi  per 
longissimas  itinerum  ambages,  et  illas  quidem  difficiles  et  pericu- 
losas,  possit.  Ferunt  et  Phihppum  quendam  Doriam  paucis  nauibus 
HeUesponti  (ni  faUor)  angustias  ita  obsedisse  vt  grauissima  fame 
ConstantinopoUm  aUquandiu  presserit,  deinde  vero  acta  praeda  tri-  90 
ginta  nauium  ac  trium  miUum  hominum  in  SicUiam  redUsse.  AUoqui 
dicitur  Imperator  longe  instructissimam  classem  in  Africam  contra 
Barbarossam  Tunesium  nunc  missurus ;  quae  vt  nobis  laetam  opta- 
tissimamque  referat  victoriam,  Deus  faxit. 

Me  tibi,   clarissime  vir,   vnice   commendo  tibique  valetudinem  95 
optimam  precor. 

Romae,  xxix  die  MarcU  anno  salutis  Christianae  m.d.xxxv. 

Reuerendae  ac  clariss.  T.  D.  deditissimus 

Franciscus  RupUius. 

3008.     From  Loms  of  SpmuLA. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  140.  Genoa. 

EE2.  151.  8  AprU  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.  The  year-date  is  confirmed  by 
Cog.  E.  i.  311  (written  15  July  1535),  from  which  we  learn  that  Erasmus  had 
mentioned  this  letter  to  Odonus  and  Philaenus,  who  asked  Cognatus  for  a  copy 
of  it. 

In  Odonus'  letter  to  Erasmus  (Ep.  3002.  641),  written  earher  in  the  same 

3007.    71.  epistolam]  App.  xxiv.  to  receive  him  in  Rome;  the  visit  to 

77.  suffragio]  He  owed  his  appoint-  Rome  took  place  on  5  April  of  the 

ment  to  Matt.  Held  (see  Ep.   2767,  year  following.   See  Epp.  3047,  3055, 

VZE.  63  (p.  182)).  3071,  3073,  3078. 

83.  proximo  mense]  The  Emperor  85.  Turca]  Suleiman  the  Magnifi- 

did  not  in  fact  come  to  Naples  until  cent,  on  15  Oct.  1535,  was  defeated 

25   Nov.    But  reports  that  he  was  by    the    Persians    at    the    battle    of 

coming    iromediately    to    Italy    con-  BechHs.  Cf.  Epp.  3075.  36n,  3119.  29n. 

tinued  throughout  the  simimer  and  For  English  comment  on  this  event, 

autimm.     On    15   Sept.   Chapuys  re-  see  Brewer  viii.  315,  438. 

ported  that  he  had  left  La  Goulette  rege]  Damas. 

on  17  Aug.   for   Sicily,  and  that  he  88.  Phihppum]  Nephew  of  Andrea 

was  expected  at  Naples  towards  the  Doria. 

end  of  August  (Brewer  ix,  15  Sept.  92.  classem]  See  Epp.  3008.  267-8, 

1535)-   In  August  the  Pope  arranged  3009.  45^. 


116  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

year,  Louis  of  Spmula  is  mentioned  as  a  Genoese  of  position  and  talent,  who 
was  among  Erasmus'  Italian  admirers.  From  the  superscription  to  the  present 
letter  it  is  clear  that  he  belonged  to  the  Genoese  branch  of  the  ancient  and 
wealthy  Spinula  family.  From  the  letter  itself  we  learn  that  he  was  a  son  of 
Stephen  Spinula,  and  that  he  had  a  brother,  Pascasius,  who  had  died  in 
England  some  five  years  previously.  The  work  in  two  volvunes  on  the  pohtical 
development  of  Genoa  (if  that  is  what  is  meant  by  cle  institutione),  which  he 
wishes  to  submit  to  Erasmus'  criticism,  presumably  remained  impubhshed. 
There  are  extant,  however,  two  letters  addressed  by  him  to  Dantiscus,  from 
Genoa,  13  Sept.  1530  and  28  Jan.  1531,  printed  in  Zs.f.  d.  Geschichte  Ermlands 
5.  430 ;  these  we  know  only  from  EE. 

Pascasius  Spinula  is  no  doubt  to  be  identified  with  the  person  of  that  name 
who  was  a  merchant  in  London  in  1528;  see  Brewer  iv.  4006,  &c.  (with  two 
letters  from  Pascasius  to  Wolsey).  From  11.  63-6  it  would  seem  that  on  some 
occasion  Pascasius'  commercial  affairs  had  taken  him  to  Freiburg,  where  he 
had  visited  and  shown  politeness  to  Erasmus.  Brewer  records  the  names  of 
other  members  of  the  Spinula  house,  whose  business  seems  to  have  had  wide 
intemational  connexions.] 

LVDOVICVS  E  SPINVLABVM  FAMILIA,  PATRICIVS,  ERASMO 
ROTERODAMO  S.  D. 

CoMMODiOREM  sane  multo  quam  habebam  occasionem  mihi  dari 
expectabam,  Erasme  doctissime,  qua  te  literis  apellarem  meis  vel 
potius,  vt  verius  dicam,  interpellarem,  id  est,  eo  eruditionis  veni- 
re[m]  vt,  si  tu  minus  meis  Hteris  oblectari  posses,  saltem  ne  iis 

5  legendis  ea  afficereris  molestia,  vt  ab  earum  statim  lectione  tanquam 
a  scopulo  tibi  fugiendum  esset.  Sciebam  enim  eam  interpellationem 
quae  nihil  omnino  haberet  quod  hominem  ad  se  legendum  allicere 
posset,  non  modo  intempestiuam,  sed  molestam  etiam  fore,  prae- 
sertim  tibi  qui  grauissimis  in  studiis  semper  occupatus  ne  horam 

10  quidem  non  minus  nobis  quam  tibi  frugiferam  praetermittis.  Sed 
cum  viderem  me  multos  iam  annos  hac  spe  deceptum,  vt  etiam,  quo 
magis  mihi  videbar  non  nihil  in  dies  proficere,  eo  minus  mihi  hac 
in  re  satisfacerem,  cumque  ea  te  esse  in  omnes  humanitate  de  multis 
a  te  istinc  venientibus  audirem  vt  neminem  qui  te  adeat  non  humanis- 

15  sime  excipias,  consUio  adiuues,  vel  rudium  hominum  epistolas  modo 
amice  scriptas  Hbentissime  perlegas,  facile  mihi  persuasi  in  re  prae- 
sertim  tam  honesta  non  esse  diutius  cunctandum,  malens  quidem 
in  hanc  peccare  partem,  vt  tibi  temerarium  videri  possit,  si  tamen 
videbitur,  hominem  non  solum  de  facie,   sed  etiam  nomine  tibi 

20  prorsus  incognitum,  adde  bonarum  Hterarum  expertem,  ad  te,  tan- 
tum  virum,  scribere  quam  nunquam  meum  in  te  amorem  tibi  cae- 
terisque  testatissimum  reHnquere  ac  tibi  vel  potius  aetati  nostrae 
ad  meam  vtUitatem  non  gratulari,  mihi  vero  de  tanta  tui  ingenii 
tum  feHcitate  tum  etiam  bonitate  non  gaudere,  qui  nihil  ahud  dies 

25  et  noctes  cogitas  ac  moHris  quam  <vt>  sentiant  omnes  non  te  tibi, 
sed  caeteris  natum,  nec  frustra  natum.  Quo  quid  feHcius  potest  tibi 
contingere  ? 

Equidem  ausim  affirmare  eos  a  Deo  optimo  maximo  maxime 
omnium  amari,  quos  non  suae,  sed  communi  hominum  vtiHtati  natos 

30  tandem  videmus.  In  quo  ipse  prae  caeteris  tantum  inuigilas  vt 
nemini  illud  in  te,  quod  fere  in  omnes,  Hceat  intorquere :  Poteras  has 
horas  etiam  non  perdere.    0  te  feHcem  quem  vnum  ex  omnibus  eo 

3-4.  vewixem.  MS.:  correximus.  25.  vt  suppleuimus. 


3008]  FROM  LOUIS  OF  SPINULA  117 

munere  dignum  Christus  opt.  max.  esse  voluit!   Multi  quidem  sunt 
inuenti,  nec  indocti  homines,  qui  totam  vitam  in  hteris  egerunt. 
Eos  conferat  aUquis  tecum,  desidiosissimi  atque  ineptissimi  sane  35 
reperientur.   Adde  multos  miro  silentio,  quo  nihil  potest  esse  magis 
contra  officium,  aetatem  longo  otio  consumpsisse.  Tu  vero  plura  mihi 
videris  scripsisse  quam  aUi  pene  legerint.    Pro  Deum  immortalem, 
quot  et  quanta  volumina  vbique  gentium  aut  tuo  Marte  aedita  aut 
tua  correctione  adhibita  aut  ex  graeco  mira  dexteritate  ac  fide  in  40 
latinum  versa  in  tuo  nomine  apparent !  Totam  fere  ItaUam  peregri- 
nandi  gratia  adiui,  refertissimas  vbique  bibhothecas  tuorum  hbrorum 
comperi  et,  si  quid  ad  rem  pertinet,  vt  certe  pertinet,  emptorem 
maxime  inuenientium.   Quid  in  Germania,  quid  in  GaUia,  Britannia, 
Hispania,  quid  demum  toto  in  reUquo  orbe  ?  Vt  pene  incredibile  sit  45 
omnibus  eam  Ubrorum  copiam  ab  vno  homine  potuisse  proficisci. 

0  feUx  ingenium,  0  virum  dignum  qui  nostra  in  ciuitate,  quo  te 
amore  prosequuntur  Ligures,  nascereris!  Vt  aUos  breuitatis  causa 
omittam,  quid  de  Stephano,  patre  meo,  dicam  ?  Quo  amore,  qua 
beneuolentia  ac  obseruantia  in  te  erat  cum  antea  tum  lecto  tuo  50 
MiUtis  Christiani  Enchiridio  non  multo  ante  in  lucem  aedito!  Cum 
esset  ei  aUatum  a  fiUo  ex  Hispania — iam  tum  eius  opinione  in  coelo 
eras — tuam  doctrinam  vt  soUdam  ita  omnibus  salutarem  praedica- 
bat,  De  te  semper  honorificentissime  loquebatur,  tua  scripta  nun- 
quam  fere  e  manibus  deponebat,  cum  ob  multas  causas  tum  quod  55 
PauUnis  sententUs,  quibus  ipse  plurimum  delectabatur,  abundarent ; 
quas  qui  negUgeret,  non  sane  occurrebat  quomodo  ille  sacris  Uterite 
eruditus  videretur.  Quin  etiam  affirmabat  sine  eo  instrumento 
neminem,  quid  dulcedinis  aflferat  sacra  lectio,  vel  tantiUum  gustare 
posse.  Ad  quod  ipse  ita  adhaeres  vt  nuUo  vnquam  tempore  ab  eo  60 
diueUi  possis.  Quid  mirum  igitur,  si  tanta  et  sententiarum  et  studio- 
rum  simUitudine  cum  patre  coniunctus  et  a  patre  et  a  fiUo,  immo 
fiUis,  ameris  ?  Fama  est  enim  hic  fratrem — Pascasius  erat  ei  nomen — 
dum  istic  negotiaretur,  dedisse  operam  vt  te  non  solum  viseret,  sed 
quibus  etiam  pro  tempore  potuerit  honoribus,  honestaret,  cum  id  65 
sua  sponte,  tum  cognita  in  te  patris  per  Uteras  beneuolentia.  Qui 
si  diutius  vixisset — quintus  hic  annus  agitur,  cum  in  Britannia 
pestifero  iUo  morbo  diem  suum  (0  rem  acerbam)  obiuit — profecto 
nec  mihi  nec  patri  in  te  amando  cessisset. 

Nondum  excidit  nec  quoad  viuam  excidet,  vt  ad  patrem  redeam,  70 
cum  esset  ei  renuntiatum  te  breui,  quo  tempore  eras  Lugduni,  veUe, 
vt  multas,  nostram  quoque  vrbem  voluptatis  gratia  inuisere,  quantis 
incesserit  laetitus,  quibusque  precibus  a  dUs  petierit  vt,  antequam 
ex  hac  vita  discederet,  Uceret  ei  in  sua  vrbe  atque  adeo  in  suis  tectis 
Erasmum  iUum,  iUum  inquam  toti  orbi  notissimum,  videre,  nec  posse  75 
nium  diem  immaturam  mortem  subsequi;  quasi  diuinaret,  id  quod 
sane  (pro  dolor)  euenit,  fore  vt  ex  hac  vita  breui  nec  sine  maxima 
et  patriae  et  filiorum  iactura  migraret.  Quid  quod  iam  ea  hospitaU- 
tatis  officia  in  animo  voluebat,  vt  nesciam  an  apud  Scipionem 
Panaetius  honoratior  fuisset,  charior  vero  nuUo  modo  ?    Quid  si  80 


71.  Lugdiini]  The  reference  is  to       Erasmus'  journey  to  Italy  took  him 
the  year  1506:  in  August  of  that  year      through  Lyons:  see  Ep.  194  introd. 


118  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

postea  infinitam  pene  copiam  librorum  tuorum  in  lucem  aeditam 
nec  sine  maxima  omnium  admiratione  vidisset  ?  Ea  quidem  in  te 
amoris  accessio  facta  esset  vt  nihil  certe  ad  id  addi  ampUus  potuerit. 
De  quorum  elegantia  et  vtOitate  cum  satius  sit  sUere  quam  pauca 
85  dicere,  sUentio  praeteribo.  Illud  certe,  etiam  si  velim,  praeteriri 
minime  potest,  non  id  tibi  quod  multis  accidere,  qui,  vt  recte  sen- 
tiant,  tamen  id  polite  eloqui  non  possint ;  te  vero  maxima  felicitate 
vtrunque  assecutum  nemini  dubium  videri  queat.  Ita  enim  rei 
nouitate  et  dicendi  facundia  legentem  delectatione  afficis  vt  nuUa 

90  vnquam  eum  tuae  lectionis  sacietas  capiat.  O  feHx  (vt  iterum  dicam) 
ingenium!  0  si  ad  tuam  imitationem  plures  accenderentur,  quam 
meHus  nobiscum  ageretur!  Etenim  quam  miUti  tua  doctrina  ad 
meHorem  viuendi  viam  iam  peruenere,  quam  multi  posthac  per- 
uenturi!    Facio  quidem  ex  me  et  ex  multis  quos  noui  coniecturam, 

95  qui  vbi  legi  cum  aHos  <Hbros>  tum  praecipue  Enchiridion  iUud  tuum, 
sentio  me,  vt  breuissime  dicam,  aHum  hominem,  id  est,  iateriorem, 
vt  ipse  appeUas,  prorsus  induisse.  Fateor  Ula  omnia  in  plurima 
sacrarum  Hterarum  lectione  velut  a  fontibus  potuisse  hauriri.  Sed 
cum  ea  maxime  sparsa  et  multis  in  locis  subo<(b>scura  per  te  et  in 

100  compendium  et  ad  perspicuitatem  redacta  sint,  multo  faciHus  cuiuis 
vel  negotiis  obruto  vel  mediocriter  erudito  sese  offeruht.  Hoc  itaque 
abs  te  effectum  est,  vt  nemini  iam  non  Hceat  per  te,  duce  Christo, 
rebus  suis  optime  consulere  et  coelestem  iUam  patriam,  in  qua  beati 
aeuo  sempiterno  fruamur,  ingredi. 

105  Quid  autem  aUud  in  CoUoqmis  iUis  tuis  famiHaribus,  nec  sine 
iocorum  summa  varietate,  post  Latini  sermonis  vtUitatem  quaesisse 
videris  nisi,  vt  in  quotidiano  pene  sermone  ac  famUiari,  et  quo  in 
amicorum  congressu  vti  solemus,  patefactis  hominum  deceptionibus 
[et]  sub  nomine  pietatis  sibi,  vt  lenissime  dicam,  consulentium  salu- 

iio  tarem  viuendi  viam  plane  cognosceremus  cognitamque  alacres  in- 
grederemur  ?  Quantum  itaque  tibi  debeamus,  qui  quod  erat  nobis 
per  nos  cernere  difficUHmum — decipimur  enim  specie  recti — tu  ita 
aperuisti  vt  a  reHgionis  simulatione  nihU  nobis  posthac  timendum 
sit!   AHorum,  ne  videar  aHquid  tuis  auribus  dare,  facio  iudicium;  a 

115  quo  quidem  tantum  absum,  vt  verear  etiam  quas  doctissimorum 
hommum  consensu  mereris  laudes  attingere. 

Quid  in  Moria  Ula  tua,  quae  non  nisi  ad  homimmi  iocos  nata 
videtur,  quam  multos  UHc  ludendo  hominum  errores  inuestigas, 
inuestigando  carpis,  carpendo  tacite  fugiendos  admones!  Nam  quid 

120  vtUius  aut  iucundius  quam  in  eo  Hbro  quenque  suum  genus  stultitiae 
probe  cognitum  habere  (vt  feHx  sit  iUe  qui  minimis  vrgetur,  vt  ait 
Flaccus)  ?  Quo  plane  cognito  quis  non  humanae  feHcitati  credere 
desinat,  honores  atque  fastus  pro  nihUo  ducat,  in  Deo  omnem  spem 
coUocatam  habeat  ?  Cuius  aeditionis  tametsi  dicis  te  poenitere,  non 

125  tamen  efficies  vt  nos  eam  legisse  poeniteat,  nisi  in  eo  forte  culpa 
non  vacas  quod,  dum  Moriam  ipsam  tanta  facundia  facis  loquentem, 
periculum  sit  ne  huius  lenocinus  capti  reHcta  sapientia  stultitiam 
amplectamur.    Sed  ipse  videris.    Deinceps  tamen  ita  aeditam,  cum 

95.  libros  suppleuimus.      99.  suboscura  MS. :  correximus.      109  et  seclusimua, 
122.  Flaccus]  iSot.  I.  3.  69. 


3008]  FROM  LOUIS  OF  SPINULA  119 

rationibus  tum  multorum  sapientum  exemplis,  contra  maleuolos  qui 
illud  genus  scribendi  Christiano  homini  interdictum  volunt  defendis,  130 
vt  magis  possit  eos  poenitere  in  Moriam  esse  inuectos  quam  te  eam 
iocandi  gratia  composuisse, 

Admoneret  me  locus  vt  ad  tuas  laudes  venirem  deque  aliorum 
librorum  vtilitate  dicerem,  quae  tanta  est  vt  non  possit  esse  maior. 
Sed  quia  longe  facLlius  erat  mihi  initium  quam  finem  inuenire,  135 
iccirco  supersedendum  putaui,  cum  praesertim  vel  ab  iis  quos  supra 
memorauimus,  reliquorum  omnium  vtiUtatem,  velut  leonem  ab  vn- 
guibus,  vt  aiunt,  cuiuis  facile  contemplari  liceat.  Dixerit  tamen 
aliquis:  Quid  haec  multa  de  Erasmo  tam  pleno  ore,  cum  a  multis, 
nec  indoctis,  et  multis  in  locis,  reprehendatur,  eiusque  non  minus  140 
reHgio  quam  eruditio  desyderetur  ?  Perinde  ac  si  aHquis  vllus  in- 
uentus  sit  qui  acerrimos  inuidiae  morsus  potuerit  aHquando  efifugere. 
Verum  tamen  quid  est,  in  quo  tam  facile  possim  respondere  ac,  vbi 
reprehenditur,  Erasmum  meum  defendere,  immo  istos  et  maleuo- 
lentiae  et  ignorantiae  conuictos  redarguere  ?  Sed  cum  ab  eo  suis  in  145 
locis  maleuoHs  omnibus  responsum  sit,  vt  facUe  appareat  qui  de- 
mum  sint,  seruum  pecus  et  fruges  consumere  nati,  superuacaneum 
duxi  illa  saepius  commemorare.  Sed  pulchrum  sane  est  nonnuUorum 
temeritatem  ac  insolentiam  perspicere,  partim  eorum  qui,  si  quid 
eruditius  quam  veHnt  abs  te  profectum  legunt,  audent  tamen  dicere  150 
non  esse  tuum,  cum  tragoedias  iUas  Euripidis,  quas  in  latinum 
vertisti,  quo  nihU  sane  candidius,  affirmant  a  Rodulfo  Agricola, 
homine  doctissimo,  versas,  cum  tuum  nomen  nihUominus  in  omnibus 
aeditionibus  inscriptum  legant,  partim  vero  eorum  quos  quae  ne 
attigerunt  quidem,  non  pudet  tamen  reprehendere  atque  ita  vt  a  155 
maledictis  et  conuicus  nonabstineant.  Quo  quid  fieri  possit  crude- 
Hus  ac  perniciosius  ?  Quibus  quae  sceleris  tam  atrocis  poena  ex- 
cogitari  vnquam  potuit  quae  istis  non  conueniat  ?  Tu  vero  omnia 
interposita  Christiana  charitate  condonanda  censes,  conscientiam 
tuam  pluris  faciens  quam  improborum  hominum  sermones  ac  male-  160 
dicta.  Me  tamen  ipsum,  cum  caeteris  in  rebus  tum  in  hoc  vel  maxime 
te  inferiorem,  vincere  non  possum,  quin  istiusmodi  homines,  quoties 
in  eos  incido — incido  autem  saepe  vbi  meas  defensionis  partes  egi — 
odio  quodam  Vatiniano  persequar.  Qui  quidem  si  tua  scripta  et 
aequo  animo,  vt  par  erat,  legerent,  non  iUa  certe  eflfutirent,  vt  165 
nonnuUis  vsu  venire  comperi,  at  etiam  paUnodiam  per  epistolas 
canerent.  Nam  quid  ingenuo  homine  minus  dignum  quam  quod  isti 
in  ore  semper  habent :  '  Non  tantum  otu  est  mihi  a  grauioribus  rebus 
vt  scripta  etiam  Erasmi  possim  percurrere '  ?  Fac  ita  esse,  cur  ergo 
tam  impudenter  in  ea  inuehantur  quae  nunquam  attigerunt  ?  At,  170 
inquiunt,  hoc  idem  ab  aHis  qui  attigerunt,  et  doctissimis  hominibus, 
videmus  factitatum.  Esto,  in  quibus  ratio  desit,  in  Hs  authoritatem 
fortasse  desyderari.   At  iUud  quidem  manifestum  est,  authoritatem 

166.  vt  MS.:  &t  scripsimus. 


138.  vt  aiiint]  See  Adag.  834.  this  charge  in  the  Responsio  to  Cursius 

147.  seruum  .  .  .  nati]  Hor.  Ep.  i.  (Ep.  3032.  513-28),  cf.  Ep.  158.  6n. 

19.  19;  2.  27.  164.  Vatiniano]  Cf.  Catull.  14.  3. 
152.  Rodulfo]  Erasmus  deals  with 


120  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

ibi  omnino  repudiandam  vbi  ratio,  id  est,  veritas  facillime  inueniri 

175  possit.  Quid  praeterea,  qui  statuit  aliquid  parte  inaudita  altera  ? 
Nosti  reliqua. 

Qui  mitius  flagellant,  iis  illud  in  promptu  est  te  aut  nulla  aut  parua 
correetione  adhibita  tua  etiam  scripta  in  lucem  aedere  (quo  quidem 
effici  necesse  est  vt  multa  abs  te  inconsyderate  exeant),  nonnulla 

180  vero  meliora  posse  reddi  vel  hoc  argumento,  quod  abs  te  iterum  in 
manus  sumpta  ea  et  ornatiora  et  sanctiora  feceris.  Qui  tamen  etsi 
non  nihil  dicere  videntur,  sunt  tamen  omnino  repellendi,  et  quantum 
ab  humanitate  absint  planissime  ostendendum  est.  Quorum  sen- 
tentiam  vt  veram  necesse  est  fateri,  ita  si  quod  ipsi  veUnt  efficeretur, 

185  male  profecto  cum  hominum  vtLhtate  hodie  ageretur.  Quis  est  enun 
tam  perfecta  scientia  ac  doctrina  praeditus  qui  nesciat  emendatiora 
in  dies  scripta  posse  adhibita  dihgentia  reddi  ?  Vnde  sapientes  iUi, 
cum  ahquid  dignum  memoria  posteris  traderent,  nuUo  fine  operi 
imposito  iure  tanquam  inchoatum  in  niedium  rehnquebant.    Quo 

190  quid  aUud  significare  videbantiu"  quam  nihU  esse  tam  excultum, 
tam  ornatum,  tam  artificio  poUtum,  quin  aUquid  ad  perfectionem 
posset  vltra  adiungi  ?  Sed  quid  facerent  ? — cum  in  altero  plus  vtUi- 
tatis  multo  perspicerent,  alterum  certe  contemnere  non  neglexerunt, 
minus  damnum  maiori,  quod  est  officU  proprium,  anteponentes. 

195  Quid  quod  vel  multorum  sapientum  iudicio  comprobatum  est  iUud, 
niUla  in  re,  quod  isti  tantopere  expetunt,  perfectum  posse  inueniri, 
etiamsi  in  eo  totam  aetatem  elaboremus.  Quorsum  haec  ?  Quia  si 
quantum  vel  ingenio  vel  doctrina  vel  dUigentia  assequi  posses,  abs 
te  esset  factum,  vt  nihU  nisi  perfectum  exiret,  vt  demum  maleuoU 

200  quiescerent  (tametsi  forte  nunquam),  tamen  ea  fuisset  tuorum  Ubro- 
rum  inopia  vt  aut  nuUa  aut  parua  tuarum  lucubrationum  vtUitas 
ad  nos  manasset,  dum  vni  operi  intentus  reUqua  et  forte  grauiora 
relmquere  tibi  necesse  foret.  Quod  quam  esset  contra  officium,  ita 
perspicuum  est  vt  non  sit  ampUus  necesse  dicere. 

205  Quid  si  iUud  quod  fortasse  reprehendi  posset  in  te  dicerent  (quan- 
quam  ne  iure  quidem  vel  ea  aetate  pene  confecta  qua  iam  rude 
donandus  esses,  vel  ea  valetudine  quae  quid  veUs  potius  quam 
assiduam  in  studiis  cogitationem  amaret),  te  laboris  fugiendi  causa 
noUe  quae  scripseris  refrigerato  amore  inuentionis  (vt  ait  QuintUia- 

210  nus)  tanquam  aUena  in  manus  sumere  ac  velut  recoquenda  acri  tunc 
iudicio  tradere  ?  Quod  tantum  abest  vt  tibi  obUci  possit  vt,  si  per 
grauiora  studia  tibi  Uceat,  grauiorem  etiam  molestiam  ferre  non 
recuses,  dum  quae  iam  aedideras  ad  gramssimam  tui  iudicU  cen- 
suram  reuocas,  ne  aUqmd  demum  praetermittere  videaris,  in  quo  tuo 

215  etiam  incommodo  posteris,  si  modo  possis — potes  autem  maxime — 
consulas,  vt  tu  meUus  haec  omma  ac  vberius  quadam  in  epistola 
<(reddas>  quam  aut  multi  non  legunt  aut,  si  legunt,  fingunt  tamen 
non  legisse,  puto,  vt  Uberius  sit  UUs  suum  instituti  genus,  ad  quod 
nati  sunt,  persequi.   Quo  genere  hominum  quid  sit  perniciosius,  non 

220  facUe  dici  potest. 

Sed  haec  forte  plura  atque  aUena  a  famiUari  epistola,  cum  aut  tu 
pro  te  aut  certe  nemo.  Verum  in  haec  iUectus  amore  scribendi  incidi, 
217.  reddas  suppleuimus. 
209-10.  Quintilianus]  Epist.  ad  Tryphonem  2. 


3008]  FROM  LOUIS  OF  SPINULA  121 

vt  quantum  tui  et  tuarum  partium  studiosus  sim,  aliquando  intelli- 
geres;  quod  quidem  citius  fecissem,  si  in  hoc  genere  scribendi,  vt 
superius  dictum  est,  mihi  satisfecissem.  Quas  quidem  literas,  vt  225 
minus  ornatas,  ac  ineptas  potius,  sic  eas  in  omni  parte  ofi&ciosas  tibi 
fateri  necesse  est :  quo  vel  ineptissimum  quodque  compensari  potest, 
cum  nihil  possit  tibi  tuique  similibus  honorificentius  ac  laude  dignius 
contingere  quam  probe  intelligere  et  te  plurimum  amari  et  tuorum 
librorum  vtihtatem  ad  plures  permanare.  Sed  vide  quam  sint  230 
morosi  qui  amant,  vt  cum  Hceat  mihi,  quantum  tuis  scriptis  legendis 
in  dies  proficiam,  videre,  tamen  discrucier  animo  non  ea  esse  vale- 
tudine,  vt  sine  graui  corporis  offensione  possim  a  patria,  a  Laribus, 
a  domesticis  meis  longissime  abesse  ac  te  praesentem,  quem  animo 
iamdudum  maxima  cum  voluptate  inteUigo  scribentem,  legentem,  235 
quacunque  de  re  proposita  sine  controuersia  disputantem,  ocuHs 
cernere.  Nusquam  certe  hbentius,  vehm  mihi  credas,  quam  apud  te 
manerem.  Quid  autem,  manerem  ?  Immo,  modo  velles,  aetatem 
exigerem,  vt  ne  vestigium  quidem  abs  te  discederem. 

Quid  quod  haberem  multa  tecum  ad  meam  vtihtatem  communi-  240 
canda,  multa  tuae  censurae  committenda,  atque  in  primis  hbros  duos 
quos  nuper  de  institutione  nostrae  reip.  conscriptos  Andreae  Auriae, 
ciui  nostro,  principi  clarissimo,  ilh  inquam  totius  Caesareae  classis 
praefecto,  nuncupaui,  cui  secundum  Deum  est  quod  dulcissimae 
hbertatis  munus  acceptum  referamus ;  non  tam  vt  putarem  eos,  quos  245 
potius  exercendi  ingenii  gratia  quam  aha  causa  scripsimus,  abs  te 
probari  quam  quatenus  in  eo  genere  progressus  fuerim  per  te  non 
lateret.  Quodsi  ahorum  virorum  nec  mediocriter  eruditorum  calcuhs 
purissimus  ille  tuus  atque  absolutissimus  adiiceretur,  Deum  im- 
mortalem,  quid  hac  in  re  mihi  amphus  desyderandum  esset,  quanta  250 
illo  die  accessio  meorum  studiorum,  vt  de  voluptate  taceam,  facta 
videretur,  vt  etiam  censerem  iUos,  qui  adhuc  intra  parietes  latent, 
quasi  Ulam  Phidiae  Mineruam  in  arce  ponendos!  Quo  magis  mihi 
dolendum  est  cum  illud  vnde  mihi  sperandum  sit  ne  in  mentem 
quidem  venire  possit,  nisi  forte  tu,  qua  es  humanitate  cum  in  omnes  255 
tum  praecipue  in  bonarum  hterarum  studiosos,  ahquam  spem  faceres 
non  esse  ingratum,  si  eos  ad  te  transmitterem.  Quid  si  ad  eos  mit- 
tendos  cohortareris  ?  Tantam  certe  occasionem  nuUo  modo  praeter- 
mitterem.  Quid  si  postea  tua  censura  dignareris  ?  Pro  quo  tantum 
tibi  deberem  quantum  persoluere  difficiUimum  esset.  260 

Sed  longior  quam  putassem  fui.  Vtinam  non  idem  tibi  molestum, 
quod  sane  suspicabor  fuisse,  nisi  tu  quoque  ad  me  non  solum 
rescripseris,  sed  pluribus  etiam,  si  vacauerit ;  quod  vel  ea  causa  vt 
facias  vehementer  rogo,  vt  demum  inteUigam  <(htteras  meas,)  si 
minus  tibi  fuisse  gratas,  certe  ad  tuas  manus,  quo  nihU  mihi  potest  265 
esse  gratius,  peruenisse. 

Hic  nihil  noui  nisi  iUud  vis  a  me  scire  quod  certe  scis,  classem 
vahdissimam  hic  quanta  maxime  celeritate  potest  in  Turcas  parari. 
Incoepta  fortunet  Deus. 

264.  litteras  meas  suppleuimics. 

253.  Phidiae  Mineruam]  See  Adag.  expedition,  see  Epp.  3007,  92,  3009. 
4143.  45n. 

268.  in  Tm^cas]  Evidently  the  Timis 


122  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

270      Vale  valetudinemque  tuam  sustenta,  qua  possis  quam  longissime 
nobis,  vt  tu  cupis  et  nos  optamus,  prodesse. 
Genuae  octauo  Idus  Aprilis  mdxxxv, 

Idem  Ludouicus,  manu  mea. 

Erasmo  Roterodamo,  viro  doctissimo  ac  de  literis  et  latinia  et 
275  graecis  optime  merito. 


2997^009 .    From  Erasmus  Schets. 

Basle  MS.  Schpti  Epistolae  30.  Antwerp. 

12  April  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout ;  the  address-sheet  is  missing.] 

S.  P.  Ex  nundinis  Francfordiensibus  recepi  aliquot  tuas  epistolas 
cum  plerisque  aliis  quas  Domino  Eustachio  Capuysio  apud  regem 
Angliae  Caesaris  oratori  transmitti  commendas.  Has  itaque  eadem 
qua  venere  <(die>,  et  vnica  addita  epistola,  mox  transmisi.   Mire  me 

5  torquet  quod  a  Clautho  tuo,  qui  specimen  iuuenis  optimi  pre  se  ferre 
videbatur,  sic  illusus  diploma  pensionis  tuae  mihi  eueUi  siuerim, 
triplicique  coronato  viaticum  preter  iussum  tuum  fortificauerim. 
Quod  feci  bona  fide  actum  est. 

Ex  epistola  tua  quam  adferebat  de  his  quae  postea  significasti  nil 

10  suspicionis  deprehendere  potui.  Faciebat  nanque  mentionem  te  himc 
emittere  in  AngHam,  extorquendae  pensionis  tuae  caussa,  vel  saltem 
vt  diploma  pensionis  confirmaretur.  Expetii  num  haberet  in  manda- 
tis  a  te,  diploma  hoc  comportare:  affirmauit.  Addidi,  me  mirari  te 
nihil  huius  mihi  significare:  dixit  absque  diplomate  nihil  acturum 

15  se  in  AngUa[m].  Cui  fidens  incautus  dedi  diploma.  Id  dum  ad  manus 
CromueUi,  quem  perhumanum  et  tui  amantem  dicis,  venit,  puto  non 
periturum.  Nec  tam  imprudens  egi  cum  diplomate,  quin  impruden- 
tius  fecisse  me  fateor  in  dando  viatico.  Imposuit  mihi  dissimulatione 
simpUcitatis.    Dicebat  se  nescire  an  residuum  viatici  sufiFectu<(rum/ 

20  esset  profectioni,  dum  nesciret  an  quid  tuo  nomine  veniret  recipien- 
dum  in  AngUa  necne. 

Sed  parce  tu,  quaeso,  my  Domine  Erasme,  huic  meae  incuriae. 
Omnium  maxime  mihi  dispUcet  credidisse  eum  fuisse  bonum  iuue- 
nem,  talemque,  dum  sic  mox  emitteres,  abs  te  fuisse  inuentum,  quem 

25  abs  te  fuisse  inteUigo  fucatissimum  et  sectis  infectissimum.  Si 
celerio<ri/  epistola  missa  Argentoratum,  Ulinc  mox  huc  mittenda, 
quid  premonuisses  de  tua  post  concepta  suspicione,  egissem  cum 
homine  cautius  quam  feci.  Sed  quod  ego  preter  tuum  iussum  pro 
viatico  iUi  dedi  incautus,  nolo  tibi  sed  mihi  perire,  dum  sic  dignum 

30  et  iustum  sit.  NU  est,  my  Domine  Erasme  chariss.,  quod  inseruiendi 

3009.  I.  recipi  M/S.        4.  die  addidimus.         29.  TpeTiri  MS.:  correximus. 


3009.    I.  epistolas]  No    letters  of  24.  sic  mox]  So  soon  after  engaging 

Erasmus    addressed    to    persons    in  him. 

England,  of  the  date  indicated,  are  26.  Argentoratum]  For  the  use  of 

extant.  Strasbourg   for   transmitting   letters 

13.  diploma]  See  Ep.  2997.  see  Ep.  2955.  in. 


3009]  FROM  ERASMUS  SCHETS  123 

tibi  oflficio  mihi  possit  esse  charius  vel  iucundius.  Nec  aliud  quid 
vsquam  sensi  a  Ludouico  Castrico  vel  illius  iam  socio  Aluaro  Asto- 
dillo.  Quorum  opera  semper  vtor  in  AngHa  dum  quid  occurrit,  nec 
opus  est  te  ob  id  quid  oneris  imponere  Fuggeris,  dum  proprium 
negociatorem  non  habeant  in  Anglia,  sed  similium  amicorum  vt  ego  35 
vtuntur  opera.  Habes  iam  ibi  Eustachium  Capuisium  tibi  deuotum. 
Ys  a  te  instructus  directurus  est  negocia  tua  et  extorturus  plus  vnico 
verbo  quam  decem  famuH  quos  emittere  queas.  Quod  acceperit, 
tradat  Aluaro  Astodillo  Hispano,  mihi  transmutandum,  quia  fide 
qua  huc  vsque  in  tuis  et  meis  negociis  vsus  est  non  deficiet.  40 

Epistolae  ad  Goclenium  et  Martinum  Dauidis,  quarum  mentionem 
facis  his  scripsisse  super  re  necessaria  vt  curem  bene  tradi,  non 
venerunt  ad  me  nec  inerant  sarcinulae  ad  me  directae.  Scribam 
Goclenio  vt  resciam  si  forte  per  ahas  manus  acceperit. 

Hic  nihil  est  rei  nouae,  preter  quae  de  classe  Caesarea  potentissima  45 
dicuntur  et  scribuntur,  et  de  ingenti  auri  copia,  quae  ex  nouis 
inuentis  per  Caesareos  nauigatores  terris  dietim  appHcat  Hispali; 
praeter  id  quod  ab  anno  et  medio  venit,  applicuere  mense  Februario 
iam  peracto  naues  quatuor  cum  vicies  centenis  milibus  ponderibus 
auri  (pondus  aequiualet  ducato  cum  quarta  parte  ducati).  Scribunt  50 
aHas  quatuor  naues  dietim  expectari  non  minori  onere.  Sunt  hae  res 
sane  supra  modum  admirandae,  Caesareisque  inimicis  stupendae. 
Faxit  Deus  hoc  aurum  et  potentia  Caesaris  inter  Christianos  pacem 
potius  quam  beHum  foueat. 

Vale,  my  Domine  Erasme  charissime,  ab  vxore  et  fiHo  resalutatus.  55 

Ex  Andouerpia  xii  ApriHs,  Anno  mdxxxv. 

Ex  animo  tuus  Erasmus  Schetus. 


3010.     From  Severin  Boner. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  33.  Cracow. 

12  AprU  1535. 

[An  original  letter,  -wTitten  by  a  secretary  and  signed  by  S.  Boner:  the 
address-sheet  is  missing.  It  was  printed  by  Miaskowski  in  the  Paderbom 
Jb.f.  Philosophie  xv,  1901,  p.  340. 

The  letter  aclmowledges  the  receipt  after  many  delays  of  the  edition  of 
Terence  dedicated  by  Erasmus  (Ep.  2584)  to  Boner's  two  sons,  see  Epp.  2533, 
2539  introdd.  The  book  is  in  fact  dated  'mense  Martio  1532'  and  the  delay, 
therefore,  in  acknowledging  it  covers  three  whole  years.  Boner  in  11.  11— 16 
speaks  of  a  delay  of  a  year  and  a  half  (due  to  the  protracted  travels  of  Ephorinus 
to  whom  the  book  had  been  entrusted).  His  letter,  however,  is  dated  1535, 
and  the  date  is  so  clearly  written  that  it  carmot  be  called  in  question.  Confirma- 

3009.  42.  vt  scripsimus :  et  MS.  50.  quarto  MS.:  correximus. 


3009.  34.  opus  .  .  .  Fuggeris]  See  Romulus   Amaseus   as   the   greatest 

Ep.  2403.  i6n.  ever  mustered  in  Christendom,  and 

41.  Goelenium  et  Martimmi]  Not  consisting  of  64  galleys,   30  smaller 

extant.    For  Martin  Davidts'  death,  warships,  and  300  transports,  set  sail 

see  Ep.  2998.  50-2.  from  CagUari  on  13  Jime  1535  (see 

45.  classe]  This  fleet,  described  by  Pastor  xi.  226). 


124  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

tion  ia  given  in  Ep.  2961  (Aug.  1534)  when  Erasmus  tells  J.  L.  Decius  that 
no  acknowledgement  for  the  dedication  of  the  Terence  has  yet  come.] 

S.  Nisi  me  humanitatis  tuae  candor  fallit,  nihil  vereor,  Erasme, 
vir  vndecunque  doctissime,  quin  diuturnum  hoc  silencium  meum 
dignum  putes  venia,  neque  ahorsum  id  sis  accepturus  atque  eo  quod 
interea,  qui  isthuc  proficiscerentur,  tabeUionum  aut  nuUa  aut  certe 
5  rara  dabatur  copia ;  proinde  caue,  id  neghgencia  aut  obHuione  tui 
vlla  commissum  esse  suspiceris:  quorum  profecto  neutrum  in  hoc 
pectore  consistere  potest,  quo  te,  partim  e  diuinis  immortahbusque 
lucubracionibus,  partim  ex  htteris  ad  me  tuis,  ita  penitus  hausi 
amareque  occoepi  vt,  nisi  cum  vita  ipsa,  memoriam  amoremque  tui 

10  ■(nunquam)  sim  amissurus. 

Atque  hoc  cum  ita  habeat,  tum  vero  nec  id  habet  quam  scribo 
secius,  quod  ad  Terencium  attinet;  quem  tu  posteaquam  corre- 
ctiorem  opera  studioque  tuo  fihis  meis  dedicasti,  ac  Anshehno,  loannis 
fihi  praeceptori,  transmittendum  ad  me  commisisti,  tam  diu  is  vagatus 

15  est  in  itinere  vt  post  annum  vnum  et  dimidium  demum  mihi  fuerit 
redditus.  Quae  tanta  mora  nihil  quidem  muneri  tuo  apud  me  de- 
triuit  graciae :  non  potest  enim  mihi  tale  munus  te  praesertim  auctore 
non  esse  pergratissimum,  verum  ipsum  me  rubore  quodamodo  sufi^u- 
dit,  quod  tam  longo  tempore  pro  eo  tibi  nuUam  habuerim  graciam ; 

20  vnde  fortassis  ingratus  tui  studii  tibi  videri  non  iniuria  possim,  nisi 
illa  ipsa  diutina  hbri  peregrinacio  in  causa  esset,  quae  te  hac  de  me 
suspicione  exoluere  iure  debet ;  quod  ni  accidisset,  iam  pridem  hercle 
meam  gratitudinem,  si  minus  rebus,  certe  saltim  verbis,  ex  me 
sensisses.    Quam  vt  tandem  vtraque  re  tibi  declararem,  quas  ego 

25  possum  quasque  tu  mereris,  summas  ago  tibi  gracias,  et  aureos 
eicones  duos  meam  immaginem  referentes  mitto  donoque,  animi  mei 
in  te  pignus  quoddam,  tum  istius  voluntatis  tuae  erga  me  gratissimi, 
tum  tui  ipsius  amantissimi,  quod  tu  in  praesens  aequi  bonique 
consule. 

30  De  rebus  huius  patriae,  si  qua  earum  scihcet  te  cura  habet,  non 
grauarer  tibi  vel  lUiade  prohxius  perscribere,  nisi  satis  scirem  eas 
te  ex  lodoco  Ludouico,  communi  nostro  amico,  atque  ex  ahis  hinc 
compluribus  abunde  accipere  solere,  et  noUem  equidem  sciens  hoc 
scripti   genere  grauare   te   hominem   tum    in   promouendis   bonis 

35  studiis  tum  vel  peUegendo  saltim  et  rescribendo  htteras  quae  ad 
te  toto  fere  ex  orbe  scribuntur,  occupatissimum.  Si  quid  est  vUa 
in  re  cuiushbet  operae  et  of&cu,  quod  tibi  gratum  iucundumque 
praestare  queam,  ecce  me,  qui  amore  studioque  erga  te  concessurus 
sum  vnquam  nemini.  Vale  memor  amansque  nostri,  Erassme  claris- 

40  sime,  vnicum  praesentis  aeui  decus. 

Raptim  Craccouiae,  pridie  Idus  AprUes  Anno  Domini  mdxxxv. 

Seuerinus  Boner  de  Bahcze 
CasteUanus  Zamowiensis 
manu  propria. 

10.  nunquam  suppleuimus. 


2.  silencium]  Erasmus  had  written,       Basle;  see  Ep.  2533  introd. 
Ep.  2533,  to  S.  Boner  i  Sept.  1531.  32.  lodoco  Ludouico]  Decius. 

26.  eicones]  These  are  preserved  at 


3011]  125 

3011.     From  Louis  Ber. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  24.  Rome. 

EE2.  127.  14  April  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout ;   the  address  sheet  is  missing.] 

S.  d.  p.  Clarissime  domine  Erasme,  merito  mihi  semper  ob- 
seruandissime,  vt  alia  pliirima  in  me  beneficia  tua  nunc  taceam,  tue 
excellentie  me  totum  debeo  ac  dedo  pro  solis  literis  tuis  commen- 
dat<ic>iis,  quibus  inter  <(alia>  mihi  contigit  vt  nobilis  ille  vir  Am- 
brosius  a  Gumpenberg,  tue  dignitatis  studiosissimus,  me  ex  diuersorio  5 
in  edes  suas  vel  renitentem  pertraxerit,  omnibus  in  rebus  meis  ita 
sese  gerens  vt  in  alterum  Erasmum.  Cum  autem  sanctissimus  domi- 
nus  noster  Paulus  tertius  laboret  pecunie  inbpia,  vtpote  qui  sedem 
pontificiam  inuenerit  pecuniis  vacuam,  et  ob  id  honorifica  pecunie 
summa  iam  pro  tua  prestantia  obtineri  nequeat,  quantumuis  magna  10 
beneuolentia  eius  Sanctitas  tue  doctrine  et  virtutis  excellentiam 
prosequatur,  qua  tamen  alia  via  tui  amore  tentet  Ambrosius  noster 
(et,  vt  confidimus,  obtinebit),  vt  statui  tuo  honorifice  consulatur, 
meis  verbis  coram  aut  vtriusque  nostrum  literis  spero  breui  intelliges. 
Ad  hoc  enim  totus  est  intentus  ipse  dominus  Ambrosius,  reuerendis-  15 
simorum  Antonii,  cardinalis  s<(anctorum>  quatuor,  et  Ermii,  episcopi 
Verulani,  apud  pontificem  patrocinio  fretus.  Et  ego  ad  Calendas 
Maias,  si  fieri  poterit,  hinc  abscedere  constitui. 

Presentibus  cardinale  s<anctorum>  quatuor  coronatorum  et  d. 
Ambrosio  cum  pontifex  me  humanissime  excepisset,  necdum  literis  20 
quas  obtuleram  lectis,  de  tua  excellentia  honorifice  multa  locutus 
est.  Interea  non  habui  cum  eius  Sanctitate  coUoquium,  que  tam  est 
in  hoc  pontificatus  sui  initio  variis  et  maximis  negociis  obruta  vt  vel 
maximis  non  facile  detur  accessus. 

Magne  autoritatis  cardinalem  Rauennatensem,  legatum  Anconi-  25 
tanum,  perpetuum  detineri  iussit  in  arce  s.  Angeli  sub  custodia 
reuerendissimi  domini  Verulani  castellani ;  qui  prefecture  causa  nec 
ipse  potest  egredi  arcem  nisi  a  pontifice  obtenta  licentia,  que  raro 
obtineri  potest. 

Campegius  est  hic  Rome,  a  quo  et  aliis  literas  habebit  exceUentia  30 
tua  in  meo  reditu. 

De  Cesaris  aduentu  et  concilio  celebrando  certum  nihil  habeo. 

Tuam  excellentiam  plurimum  salutant  dominus  Ambrosius  a  Gum- 
penberg  et  V.  I.  doctor  Franciscus  Rupilius  qui  me  tui  amoris  causa 

3-4.  commendatiis  MS. :  correximus.  4.  alia  suppl.  P.  S.  Allen. 


16.   Antonii]  Pucci:    See   Ep.   860  carried  also  Epp.  3026-7.   From  Ep. 

introd. ;  cf.  Ep.  3047.  3^43  we  know  that  he  was  in  Freiburg 

18.  Maias]     Ber     reached     Rome  before  18  Aug. 
shortlybefore  29  March(Ep.  3007.22).  25.  Rauennatensem]   Accolti.    See 

Writing   on    21    May,    Erasmus   was  Ep.  1588.  6on;  cf.  Ep.  3039.     He  had 

expecting  him  back  in  Freiburg  'hoc  been  arrested  on  5  April.    The  Em- 

mense' (Ep.  3019.  56-7).  ButBercan  peror  intervened  on  his  behalf;  and 

hardly  have  left  Rome  before  i  June ;  in  October  he  was  deprived  of  the 

since  he  clearly  carried  Epp.   3021,  governorship    of   Ancona,    and    con- 

3023-4 ;  and  he  must  have  been  still  demned  to  a  heavy  fine.    See  Pastor 

in  Italy  at  the  end  of  Jvme,  for  he  xi.  310-12. 


126  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

35  multa  humanitate  et  beneficentia  prosequitur,  iam  Delia  fauente 
canonicus  ecclesie  cathedralis  Ratisponensis  ac  item  ecclesie  cathe- 
dralis  Brixinensis. 

Puto  priores  Hteras  meas  tibi  redditas.    Sed  nullas  abs  te  accepi, 
nec  velim  excellentiam  tuam  in  vanum  occupari,  vtilioribus  rebus 
40  semper  intentam.   Que  valeat  semper  quam  fehcissime. 
Rome  14  ApriUs  anno  35. 

Tue  excellentie  omnium  deditissimus  Ludouicus  Ber. 

ConsuHt  Ambrosius  noster  a  Gumpenberg  excellentia  tua  non 
nunquam  scribere  dignetur  Reuerendissimis  Cardinalibus  a  Barri  et 
45  aliis  quibusdam. 

30123Q13    To  BoNiFACB  Amerbach. 

Basle  MS.  AN.  III.  15.  91.  Freiburg. 

Q.  46.  16  April  <I535>- 

[An  original  letter,  autograph  throughout.    The  year-date  can  be  suppUed 

from  the  mention  of  the  death  of  BasU  Amerbach,  and  of  Botzheim,  as  well 

as  from  comparison  with  Ep.  3013.] 

Profecto  doleo  virum  optimum  tam  tristi  casu  ereptum  esse. 
Sancte  mortuum  esse  nihil  miror,  nam  qui  potuit  ahter,  qui  tam 
innocenter  vixerat  ?  Hoc  Basiho  nostro  contigit,  quod  ego  sepius 
optaui  in  his  atrocissimis  cruciatibus,  qui  me  non  videntur  reUcturi, 
5  donec  oppresserint.  Precessit  nos  Botzemus,  candidus  amicus.  Et 
hic  Abbas  quidam  illius  hospes,  mihi  bene  volens.  Supremae  volun- 
tati  parendum  est. 

Epistolam  Sadoleti  multo  amantissime  scriptam  accepi  vna  cum 

Ubro,  de  quo  quid  Theologi  sensuri  sint  nescio.    Si  scribes  homini, 

10  rogo  admisceas  amicam  meae  erga  iUum  voluntatis  testificationem. 

Nam  mihi  scribere  per  valetudinem  tutum  non  est.  Tu  fac  in  omnibus 

humanis  casibus  tuam  PaUadem  adhibeas  in  consiUum.    Vale. 

Etiam  atque  etiam  te  rogo  vt  propter  veterem  amiciciam,  quae 

tibi  tuisque  fuit  cum  domo  Frobeniana,  adsis  Erasmio.  Vereor  enim 

15  ne  apud  quosdam  plus  valeat  lucri  ratio  quam  pietatis.    In  eo  solo 

superest  loannes  Frobenius,  quem  quidam  conantur  reddere  manci- 

pium  gentis,  quum  potius  deberet  esse  caput. 

Friburgi.  16.  die  ApriUs. 

Erasmus  Rot. 
20      Clariss.  D.  Bonifacio  Amerbachio.     BasUeae. 


3011.  35.  Delia  fauente]  See  Ep.  on  a  visit  to  Freiburg.  Of  the  Abbot 
3007.  36.  For  Rupilius'  canonries  see  in  whose  house  he  was  staying  we 
Ep.  2867  introd.  Imow  nothing. 

38.  priores  literas]  Not  extant.  8.  Epistolam]   Ep.   2982.    A  copy 

44.  Barri]    Stephen   Gabriel   Meri-  of  it  seems  to  have  been  enclosed  with 

nus,  a  Spaniard  and  Imperiahst.    He  Erasmus'  letter ;  see  Boniface's  reply, 

had  been  created  cardinal  in  the  spring  Ep.  3013. 

of  1533.    For  his  death  in  July  1535  14.  Erasmio]  John  Froben's  son  by 

see  Ep.  3047.  38n.   Among  the  '  other '  his  second  wife;  he  had  returned  to 

cardinals  Pucci  is,  no  doubt,  to  be  Basle   the   previous   year.     Erasmus 

reckoned.  evidently  distrusted  the  influence  of 

3012.  I.  virvun]  Basil  Amerbach,  his  stepfather,  Horwagen;  cf.  Ep. 
t8  April  1535.  2978.  I2n. 

5.    Botzemus]   fApril    1535,   while 


3013]  127 

30123013.     From  Boniface  Amerbach. 

Basle  MS.  C.  Vla.  73.  207.  Basle. 

20  April  1535. 

[An  autograph  rough-draft.  That  the  letter  is  addressed  to  Erasmus  is  shown 
by  'Bene  vale,  clariss.  Erasme'  erased  before  'Sic  autem  existimes  velim', 
1.  13.] 

S.  P.  Exemplum  litterarum  Sadoleti  gratissimum  fuit ;  ex  quo 
ovTcos  deprehendo  me  mea  opinione  minime  falsum,  qui  tam  diutinum 
silentium  quiduis  potius  quam  offensionem  interpretabar.  Nam  vt 
eruditione  eum  virum,  ita  ceteris  quoque  animi  dotibus  vulgus 
literatorum,  admonitionem  minime  ferens,  antecellere  semper  existi-  5 
maui.  Quod  autem  meis  litteris  amicam  tuae  erga  illum  voluntatis 
testificationem  admisceri  cupis,  id  et  sedulo  feci  et  facturus  sum,  vt 
primum  illuc  scribendi  occasio  ofiferetur.  Nec  dubito  quin  illud  sibi 
sit  persuasissimum.  Memineris  tamen  eum  tuas  litteras  flagitare,  nec 
ab  alio  quouis,  nedum  a  me,  qua  ingenii  mediocritate  sum,  Erasmo  10 
vicariam  operam  praestari  posse. 

De  morte  fratris  vt  tuis  praeceptis  auscultasse  videar  pro  virili 
curabo.  [Bene  vale,  clariss.  Erasme.]  Sic  autem  existimes  velim, 
merori  concepto  aX^^t^dpixaKov  satis  fore  si  tu  quam  rectissime  valueris. 

Basileae.    20  Aprilis  1535.  15 


3»«"3014.     From  Petbr  Tomiczki. 

De  Puritate  p.  59.  Bodzanczin. 

N.  p.  1091 :  Lond.  xxvii.  24:  LB.  1278.  26  April  1535. 

PETRVS  EPISCOPVS  CRACOVIENSIS,  ET  REGNI  POLONIAE 
VICECANCELLARIVS,  DES.  ERASMO  ROTEROD.  S.  D. 

Merito  te  amamus,  Erasme  doctissime:  merito  amicitiam  tuam 
plurimi  facimus :  qui  quanquam  totius,  vt  scribis,  corporis  doloribus 
oppressus  adeo  fuisti,  vt  neque  pes  neque  manus  officium  suum 
facere  potuerit,  librarii  tamen  tui  manu  scribere  ad  nos  maluisti 
quam  vt  tuas  a  nobis  iucundissimas  optatissimasque  literas  requiri  5 
patereris.  Credibile  non  est,  quam  grata  nobis  accidit  tanta  haec 
animi  in  nos  tui  propensio:  cupimusque  vicissim  tibi  quacunque  re 
possumus  gratificari. 

Quae  de  grauissima  valetudinis  nostrae  perturbatione  allata  ad 
vos  fuere  sunt  veriora  quam  vellemus.  Necdum  plane  tantis  ex  malis  10 
emersimus.  Quanquam  vero  morbi  genus  non  idem,  eadem  tamen 
propemodum  causa  conciliasse  vtrique  nostrum  aduersam  hanc  vale- 
tudinem  videtur.  Nam  et  tu  dum  reipublicae  Christianae  pro  virili 
tua  prodesse  studes,  dum  de  nomine  tuo  immortalitati  consecrando 
anxius  es  et  sohcitus,  neque  scribendi  neque  legendi  finem  facis  15 
vllum.  Et  nos  dum  rei  publicae  Regni  huius  quantum  possumus 
adiumenti  adferre  conamur:  dum  de  ea  quam  nacti  sumus  Sparta 

3013.  13.  Bene  .  .  .  Erasme.  Verba  vncis  inclusa  deleuit  Bonifaciua. 

3013.  I.  litterarum]  Ep.  2982.  Adag.  1400. 

3014.  17.  nacti   .   .   .   Sparta]   See 


128  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

ornanda  cogitamus,  et  ipsi  quoque  nostri  memoriam,  quoad  eius 
fieri  possit,  longissimum  in  tempus  propagari  cupimus.   Non  eadem 

20  quidem  quae  tu  neque  perinde  iucunda  atque  tu,  et  legimus  tamen 
assidue  et  scribimus ;  et  si  quid  a  lectione  scriptioneque  temporis 
superest,  id  omne  acerrimis  in  cogitationibus  grauissimisque  in  curis 
ponere  solemus ;  adeo  nobis  publicae  salutis  quam  priuatae  nostrae 
incolumitatis  prior  est  cura  et  antiquior.   Sed  necessario  iam  facien- 

25  dum  nobis  est  id  quod  famiLiares  nobis  nostri  suadent,  magis  prope- 
modum  quam  nos  ipsi  de  salute  nostra  soKciti,  qui  nos  et  hortari  et 
orare  et  liberius  accusare  et  monere,  vt  tantos  labores  fugiamus,  non 
desistunt.  Roscium  ferunt  dicere  solitum,  se  quo  plus  sibi  aetatis 
accederet,  eo  tardiores  tibicinis  modos  et  cantus  remissiores  fac- 

30  turum.  Quod  si  ille,  quem  longiore  huius  lucis  vsura  frui  non  multum 
Reipub.  intererat,  ahquid  tamen  ad  requiem  senectutis  excogitabat: 
quid  nobis,  mi  Erasme,  faciendum  est,  tibi  praecipue,  quem  magnam 
orbi  Christiano  vtOitatem  attuhsse  scimus,  multoque  allaturum 
maiorem,  si  te  nobis,  quod  speramus  et  optamus,  plures  adhuc  in 

35  annos  incolumem  Deus  seruauerit  ?  Mutare  quidem  non  hcet,  sed 
laxandi  nobis  certe  modi  sunt:  et  si  volumus  Reipub.  diu  seruire, 
saluti  quoque  paulo  est  dUigentius  seruiendum.  Itaque  quam  nobis 
famihares  nostri  occinunt  quotidie,  eandem  cantilenam  tibi  quoque 
nos  occinendam  putamus.  Quod  hbenter  facis,  da  operam  vt  id  quam 

40  diutissune  facere  possis.  Delectat  te  scribendo  Reipub.  Christianae 
rationibus  prodesse,  et  celebre  nomen  tuum  ad  posteros  transmit- 
tere:  da  operam  vt,  quemadmodum  te  iuuat  scribere,  ita  diu  scribere, 
diu  Reipub.  prodesse  queas.  Aliquid  de  istis  tuis  perennibus  studus 
et  laboribus  remittito.    Caue  denique  ne  plus  quam  paricida  dici 

45  queas,  si  te  laboribus  istis  et  vigihis  conficiendo,  quasi  manus  ipse 
tibi  attuhsse  videaris.  Sumus  inter  nos,  mi  Erasme,  non  solum  aetate, 
verum  etiam  fortunae  quadam  simihtudine  coniuncti.  Nam  et  nos- 
trum  est,  itidem  vt  tuum,  vitreum  plane  corpusculum,  cum  senio, 
tum  laboribus  fractum,  nunquam  fere  ab  omni  prorsus  tentatione 

50  hberum.  Sed  vtrunque  nostrum  Christus  quandoque  respiciet,  et 
flageUatos  nos  atque  in  gratiam  receptos  pristinae  sanitatis  compotes 
faciet.  Bono  nos  animo  esse  oportet;  muhum  enim  iuuare  dicitur 
animus  in  re  mala  bonus.  Quanquam  te  iampridem  omni  cruciatu 
tuo  hberatum  esse  credimus.    Sin  autem  nostra  nos  adhuc  fefeUit 

55  opinio,  dubium  nobis  non  est,  quin  vna  vterque,  pulcherrimo  hoc  et 
saluberrimo  anni  tempore,  vires  nostras  pristinas  simus  recuperaturi. 
Id  quod  faxit  lesus  Christus,  verae  salutis  ac  incolumitatis  autor. 

De  rebus  nouis,  quarum  nos  participes  fecisti,  magnas  tibi  et 
agimus  et  habemus  gratias.    Nos  quid  ad  te  noui  scribamus  non 

60  habemus.  Nisi  fortasse  nouum  est  hoc  apud  vos,  Domino  a  Lasco, 
qui  fuit  per  loannem  Regem  in  vincula  coniectus,  iam  esse  ab  eodem 
dimissum.  Laborum  ergo,  quos  eius  causa  maximos  maximo  cum 
sumptu  suo  pertuht,  donatum  est  Uh  oppidum  Kesmark,  et  alterius 
Dobrocen  vsus  fructus  in  id  vsque  tempus  concessus,  quo  quindecim 

65  ei  mUia  numerentur:  nec  amphus  iam  Regi  loanni  facit  stipendia. 


28.  Roscium]  See  Cic.  de  Orat.  i.  60.  a  Lasco]  Hieroslaus  Laski;  see 

60.  254.  Ep.  1242.  2511. 


3014]  FROM  PETER  TOMICZKI  129 

Spes  erat  iniecta  pacificationis  inter  Ferdinandum  et  loannem, 
reges  Hungariae,  sed  ea  praecisa  iam  esse  dicitur.  loannes  Turcarum 
Imperatoris  auxilio  nititur  et  magnopere  confidit.  Ferdinandum  tam 
potentem  hostem  prouocare  multi  mirantur,  praecipue  cum  fratrem 
Carolum  Imperatorem  a  Rege  Galliarum  impediri  rumor  sit,  quo  70 
minus  fratri  ferre  posset  suppetias. 

Rex  meus,  pacis  studiosissimus,  cum  Moschis  nunc  bellum  gerit 
inuitus.  Conscriptus  est  validus  exercitus:  laeta  et  secunda  spera- 
mus  omnia,  atque  a  Deo  precamur. 

Quanquam  cognitam  esse  tibi  iam  et  perspectam  putamus  bene-  75 
uolentiam  in  te  nostram,  visum  est  tamen  nobis  exiguo  hoc  munu- 
sculo  eam  tibi  magis  testatam  facere.  Speramus  tibi  non  tam  muneris 
paruitatem  quam  amoris  in  te  nostri  magnitudinem,  vnde  munu- 
sculum  istud  est  profectum,  gratam  fore.  Vale,  mi  Erasme ;  nos  vt 
amas  ama  tui  studiosissimos.  80 

Datum  in  arce  nostra  Bodzanczinensi,  die  xxvi  Aprilis  Anno  Domini 

MDXXXV. 

3015.     To  Ambrose  a  Gumppenberg. 

Vatican  MS.  Lat.  6159,  f.  66.  (Freiburg.) 

<c.May  1535.) 

[This  extract  from  a  letter  to  Gumppenberg  is  preserved  in  a  printed  broad- 
sheet  among  the  Vatican  manuscripts.  The  broadsheet  is  headed  (in  small 
capitals)  'Ex  epistola  D.  Eras.  Rot.  ad  reuer.  et  nobilem  D.  Ambrosium  De 
Gumppenberg  excerpta ' ;  beneath  is  printed  the  extract  itself ;  then  foUows 
(in  large  capitals)  'Ivdicivm  D.  Eras.  Rot.  de  apologia  Petri  Cursii',  furnishing 
the  title  to  thirty-five  lines  of  text  dealing  with  Cursius'  pamphlet.  The  text 
begins:  'E  Petri  Cursii  hbro  pauca  loca  degustaui  verius  quam  legi.  Video 
Romae  esse  quosdam  male  feriatos  quibus  non  satis  est  hcen-/ '  and  ends  'etiam 
in  Germania  qui  possent  ad  istum  modvun  ludere,  si  tantiundem  adesset  vel 
stultitia«  vel  improbitatis/'.  At  the  foot  is  a  ms.  note:  '  exciissum  fuit  Romae 
in  die  S.  Petri  et  Paulli  anno  i535\  The  sheet  is  folded  and  on  the  verso  is 
written:  'Pro  nobi:  d:  Wil:  de  Thurigenj\  Owing  to  the  conditions  created  by 
the  war,  we  have  not  been  able  to  see  this  broadsheet.  The  information  given  is 
taken  from  a  note  made  by  P.  S.  Allen  in  1909.  But  see  Addenda,  vol.  xi,  p.  xxii. 

The  'ludicium'  printed  on  this  broadsheet  is,  no  doubt,  one  and  the  same 
as  the  'scheda'  mentioned  in  the  extract.  In  Ep.  3032  Erasmus  gives  a  brief 
account  of  the  origin  of  the  '  scheda ' ;  he  tells  us  that  his  first  intention  had 
been  to  take  no  notice  of  Ctu^sius'  attack.  But  a  friend  whom  he  describes  as 
'egregie  cordatus',  and  who  may  perhaps  be  Gumppenberg,  persuaded  him 
to  alter  his  mind.  He  drafted,  accordingly,  a  one-page  reply  ('vnica  pagella'), 
and  dispatched  it  'Romam  ad  amicos'  (which  may  mean  Gumppenberg,  or 
Gumppenberg  and  others,  e.g.  Rupihus).  He  states  that  this  reply  was 
printed  at  Rome  in  large  letters,  hke  a  poster,  and  placarded  at  all  the  street 
corners  ('per  omnes  viartun  angulos').  The  perpetrators  of  the  jest  he  describes 
as  male  feriatos  (a  term  he  apphes  to  the  authors  of  the  forged  Cvu-sius-letter 
both  in  the  'ludiciimi'  and  in  the  Responsio,  as  well  as  in  Ep.  3016).  Their 
action,  he  says,  made  Cm-sius  ridiculous,  and  himself  the  talk  of  all  Rome 
('Cursium  exponimt  ludibrio,  me  quoque  Romae  Fabulam  faciimt').  They 
were  'hke  boys  throwing  stones  at  frogs',  he  says;  'it  is  a  game  for  the  boys', 
he  adds,  'but  a  serious  matter  for  the  frogs,  who  are  injured  and  die'  (Ep. 
3032.  18-20). 

We  may  assume  that  the  sheet  preserved  in  the  Vatican  is  one  of  the  copies 


3014.  72.  Moschis]  Cf.  Epp.  3020,  we  leam  that  Tomiczki  sent  Erasmus 

3049.  30  ducats. 
76-7.  munusculo]  From  Ep.  3095 

452.11  T7- 


130  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

actually  distributed  in  Rome.  The  date  of  printing  (29  June  1535)  given  by 
the  MS.  note  is  so  specific  that  it  may  be  accepted.  Erasmus'  letter  to  Giunp- 
penberg  must,  accordingly,  have  reached  Rome  not  later  than  the  last  fortnight 
in  June,  and  a  comparison  with  Ep.  3016  seems  to  suggest  that  the  two  letters 
were  written  about  the  same  time — with  Ep.  3016  he  enclosed  for  Pflug'8 
information  a  'fragmentum',  which  would  appear  to  be  a  copy  of  the  'scheda'.] 

EX  EPISTOLA  D.  ERAS.  ROT.  AD  REVER.  ET  NOBILBM 
D.  AMBROSIVM  DE  GVMPPEMBERG  EXCERPTA. 

Apologiam  Petri  Cursii  non  legi,  nec  est  anitnus  legere,  pauca  loca 
carptim  degustaui,  ex  quibus  rei  summam  deprehendi.  Mitto  nunc 
schedam,  e  qua  dilucebit  hominis  ingenium. 


3016.     To  JuLius  Pflug. 

Gotha  MS.  Chart  A.  385,  f.  36.  Freibiirg. 

7  May  1535- 

[An  original  letter,  autograph  throughout;  the  address-shoet  is  missing. 
It  was  printed  by  E.  S.  Cyprianus,  Tabularium  Ecclesiae  Eomanae,  1743, 
p.  523.   The  letter  belongs  to  the  same  volume  of  mss.  as  Epp.  2451,  2751.] 

Pergratvm  est,  luli  clarissime,  quod  Lucubrationes  meas  grato 
acceperis  animo.  Videor  mihi  accepisse  munus,  non  dedisse.  In  titulo 
Precatiuncularum  erratum  est  in  nomine :  Danieh  habet  pro  Dauidi. 
Occasionem  erroris  praebuit  Rupihus:  in  epistola  qua  recensebat 
5  nomina  hberorum  Paungartneri,  manu  properante  sic  erat  scriptum 
Dauid  vt  posset  videri  Daniel.  Rogo  vt  id  calamo  corrigas,  ahosque, 
si  detur  oportunitas,  vt  idem  faciant  admoneas. 

Pro  Christiana  admonitione  tua  plurimam  habeo  gratiam,  tametsi 

quod  mones  iam  dudum  ago  sedulo.   NuHa  spes  mihi  blanditur  in 

10  hoc  mundo.  Nec  ahud  meditor,  nec  ahud  in  votis  est,  quam  vt  hinc 

fehciter  exeam.    Mahm  cruciatus  aut  mitiores  aut  breuiores.    Sed 

Dominus  est. 

Scribunt  ad  me  amici,  quod  Ambrosius  a  Gumpenberg  tradiderit 
tibi  Sepuluede  hbeUum  ad  me  perferendum.  Quid  argumenti  sit  non 
15  indicant. 

Egregius  ille  princeps  Georgius  excessit  e  viuis,  si  vera  scribunt. 

Petri  Cursu  pro  Itaha  defensionem  accepi,  Romae  excusam.  Qua 
de  re  mitto  fragmentum  cuiusdam  epistolae  meae.  Sunt  qui  instigent 
hominem  vt  rideant.    lidem  finxenmt  prolixam  epistolam  velut  a 


3016.   I.  Lucubrationes]  The  Pre-  Rupilius,  when  he  first  wrote  to  Eras- 

cationesaliquotnouae,dedicated(Epp.  mus,   had  omitted   to  give   any   list 

2994—5)  to  David  Pamigartner.    The  of  Paungartner's  children — Erasmus 

error  Daniel  for  Dauid  in  the  tituliis  begs  Choler  to  rectify  the  omission 

does  not  appear  in  the  only  copy  of  immediately. 

the  first  edition  (Bibl.  Nat.  D.  86741)  14.  Sepuluede    libelliim]    Perhaps 

which  we  have  collated.    It  was  per-  the  dialogue  Democrates  (see  Ep.  2637 

haps  corrected  at  once  in  the  printing  introd.). 

house,  but  not  until  one  or  two  pre-  16.  Georgius]   The   nimour  of  his 

sentation  copies  had  been  sent  out.  death  was   false   (he   died    17   April 

It  appears,  however,  in  Ep.  2879.  159.  1539). 

In  the  present  letter  Rupihus  is  said  17.  Cursii]    See    Epp.    3007.    54^, 

to  be  the  source  of  error.    But  from  3015  introd. 
Ep.    2868.    3-9   it   would   seera    that 


3016]  TO  .JULroS  PFLUG  131 

me  scriptam  ad  Petrum  Cursium,  in  qua  hoc  ago,  ne  edat  suam  20 
apologiam.    Homines  male  feriatos.    Quod  autem  non  rescripsi  tuis 
litteris  prioribus,  amantissime,  vt  semper,  scriptis,  tum  prorsus  eram 
axeip,  et  dictandis  aliquot  necessariis  iam  stomachimi  delassaram. 
Dommus  res  tuas  omnes  prosperet  beneque  fortunet. 

Ecclesiasten  nostrum  commisi  typographis,  opus  quatuor  libris  25 
digestum,  sed  rude  etiamnum,  ac  summae  manus  indigens.  Verum 
quima  flagitaretur,  reputaremque  corpusculi  imbecillitatem,  malui 
vel  TjjLttTeAe?  emittere,  quam  committere  vt  mihi  posthumus  exiret 
partus,  haut  ignarus  quam  parum  bona  fide  tractentur  defunctorum 
lucubrationes.  Per  hunc  huc  recursurum  rescribas  Ucebit,  si  quid  30 
me  scire  voles.    Vale. 

Friburgi  postridie  ascensionis.    1535. 

Erasmus  Rot. 
mea  manu. 

luuenis  qui  has  perfert,  hic  strennuam  operam  nauauit  iuris  pru-  35 
dentiae  duce  Zasio,  itaque  missionem  magna  cum  laude  promeruit, 
morum  quoque  nomine  praedicatus  ab  omnibus.  Sed  a  studiorum 
militia  dimissus,  mox  hic  aUigatus  est,  sed  grata  conpede.  Duxit 
enim  puellam  et  genere  claram  et  forma  praestantem.  Patria  Mo- 
gontinensis  est.  Quem  tu  dignaberis  aUoquio  tuo,  vir  omnium  40 
humanissime. 


3017.     From  John  Faber. 

Leipzig  MS.  Vienna. 

EE.  220.  15  May  1535. 

[An  original  letter,  written  and  addressed  by  a  secretary,  but  signed  by 
Faber.] 

S.  D.  Erasme  doctissime,  quod  tam  longo  temporis  spatio  nihil 
ad  te  Uterarum  dederim,  non  in  eam  partem  accipere  veUs  quasi 
animus  meus  abs  te  sit  aUenatus.  lUa  enim  rerum  perturbatio,  quae 
apud  nos  aUquamdiu  viguit,  effecit  vt  scribendi  offitium  ad  optimos 
quosque  intermiserim.  Si  quid  tamen  ea  in  re  desiderasti,  faciam  vt  5 
frequentius  ad  te  scribam.  Interim  tamen,  quod  Deum  Opt.  Max. 
testor,  amicitiae  nostrae  memoriam  sanctissime  colui,  teque  tuosque 
pulcherrimos  conatus  vbique  gentium  copiosissime  depraedicaui. 
Faxit  Deus,  vt  diu  nobis  sis  superstes:  ita  enim  vberrimis  studiorum 
tuorum  fructibus  fruemur.  10 

Sed  de  hus  satis.  Noua  nunc,  si  placet,  audi.  Turcarum  imperator 
ante  vnum  atque  alterum  mensem  ex  castris  Persicis  legatum  ad 
serenissimum  Regem  nostrum  amandauit.  Hodieque  alterum  sub- 
misit ;  is  etiam  maximis  itineribus  ad  nos  peruenit.  Quid  veUt  adhuc 
non  constat ;  suspitio  tamen  est  petendae  pacis.  Adsunt  etiam  hic  15 
oratores  loannis  Vaiuodae,  quottidie  de  conditionibus  pacis  agentes, 

3016.    21.    male  feriatos]  For   the  publieation  see  Ep.  3036  introd. 
phrase  see  Addenda,  vol  x,  p.  xxiii.  35.  luuenis]  Not  otherwise  known 

For  its  use  by  Erasmus  in  connexion  to  us. 

with    the    forged    Cm^sius-letter    see  3017.  i.  longo  temporis  spatio]  The 

Epp.  3015  introd.,  3127.  last  extant  letter  from  Faber  is  Ep. 

25.  Ecclesiasten]  For  the  date  of  2503,  dated  21  Jime  1531. 


132  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

nec  dubito  quin  aequissime  sint  impetraturi.  Caesar  vero  Barcino- 
nem,  Cathaloniae  ciuitatem,  cum  instructissima  classe  peruenit,  belli 
maritimi  aleam  periclitaturus  aduersus  Turcicos  piratas. 

20      Haec  sunt  rerum  nouarum  capita ;  si  quid  acciderit  deinceps,  cer- 

tiorem  te  faciam  nata  ita  occasione.   Caeterum  si  quid  studio,  cura, 

diligentia  ac  offitiis  meis  tibi  commodare  potero,  prolixissime  ac 

cumulatissime  praestabo.   Bene  valere  te  iubeo,  Erasme  doctissime. 

Viennae,  Idibus  Maii  mdxxxv. 

25  Ex  animo  tuus 

lohannes  Faber  episcopus  Viennen. 

Doctissimo  ac  prestantissimo  theologo  Des.  Erasmo  Roterodamo, 
amico  vnice  obseruaii.    Fryburgi. 


3018.      To  JOHN  DE  PlNS. 

Nimes  MS.  215,  f.  169.  Freibiirg. 

ly  May  1535. 

[For  the  ms.  from  which  this  letter  is  printed  see  Ep.  2628  introd.] 
10.  PINO  EPISC.  RIVENSI  D.  ERASM\^S  R. 

Reverendissime  Praesul,  dederam  cuidam  theologo  negocium  vt 

Bononiae  inquireret  de  Paulo  Bombasio.    Is  scribit  se  a  Bombasii 

fratre  accepisse  quod  Romae  interfectus  sit  a  militibus  Borbonicis. 

Doleo  tibi  rem  esse  cum  chiragra ;  cum  quo  malo  mihi  iam  biennium 

5  dira  conflictatio  est.   Dominus  te  seruet  incolumem. 

Friburgi  19.  die  Maii.  1535. 

Erasmus  Roterodamus  mea  manu. 


3019.     To  Damian  a  Goes. 

Vita  Erasmi  p.  129.  Freibvirg. 

O^  p.  273:  Lond.  XXX.  69:  LB.  1279.  21  May  1535. 

[The  year-date  is  eonfirmed  by  what  is  said  of  Viandalus,  Davidts,  Ber, 
and  of  the  pubUcation  of  the  third  edition  of  the  Froben  Phny.] 

ERASMVS  ROTERODAMVS  CLARISSIMO  D.  DAMIANO  A  GOES 
LVSITANO  S.  P. 

Vtinam  in  rem  tuam  esset,  Damiane  charissime,  his  aedibus  vel 
nunc  tuo  vti  arbitrio.  Nunquam  mihi  visae  sunt  neque  tutiores 
neque  ornatiores  quam  te  hospite.  Saepius  tamen  scripsi  quam 
semel,  sed  non  semper  perfertur  quod  traditur.  Negotiatores  grauate 
5  recipiunt  litteras  studiosorum.  Lucae  Remo  gratias  egi,  et  ille 
poUicetur  operam  suam  prohxe.  Non  dubitabam  an  tu  bona  fide 
commisisses  hteras  meas  famulo  tuo,  sed  an  ille  omnes  reddidisset 
3019.  5.  02;  Raeno  0'. 

3017.  18.  classe]  See  Ep.  3009.  45n.       to  carry  letters  for  him  to  Portugal. 

3018.  I.  theologo]  Presumably  Ber.       On  any  journey  to  Portugal  the  route 
Forinquiriesby  Goes  seeEp.2963.  17.       might  very  well  lie  through  the  Low 

3019.  5.  Remo]  See  Ep.  2987.  in.         Countries.    The  letter  to  Utenhove  is 
7.  famulo]  Possibly  the  ' Matthaeus '       not  extant,  nor  can  we  identify  that 

of  Ep.  2963  whom  Erasmus  employed      to  Schets. 


3019] 


TO  DAMIAN  A  GOES 


133 


dubitabam,  et  adhuc  subdubito.  Scripsi  per  eum  ad  Schetum  et 
Vtenhouium.  Nullo  vestigio  deprehendere  possum  eas  esse  redditas. 
E  Lusitania  nihil  ad  te  redire  valde  miror.  lo 

Mea  valetudo  semper  vergit  in  peius.  Animus  meditatur  ex  hoc 
misero  domicilio  emigrare ;  quod  vtinam  fiat  fauente  Christo ! 
AHquot  amici  nos  praecesserunt :  in  Brabantia,  Viandulus  egregie 
doctus,  Martinus  Dauidis  hospes  quondam  meus,  Bruxellae,  Petrus 
Aegidius  Antuerpiae,  et  Franciscus  Delfus ;  hic  Botzemus :  perierunt  15 
et  senes  ahquot  mense  Aprih.  Multae  grauidae  abortierunt.  Ego 
grauiter  discruciatus  sum,  ita  vt  iam  vultures  ahquot  excitarim. 
Arbitror  vertiginem  tuam  iam  abisse.  A  lectione  temperandum  est. 
Multum  discitur  htteratis  confabulationibus. 

De  schedis  supprimendis,  habeo  gratum,  et  vt  pertendas  rogo.  20 
Sigismundus  Gelenius  tuo  nomini  dicauit  Annotationes  in  Plinium 
iam  tertio  ab  ipso  castigatum.  Sed  mire  inposuit  iUi  codex  manu 
descriptus,  in  quo  sciolus  ahquis  e  suo  capite  mutauit  quicquid 
hbuit,  et  quodam  modo  nouum  Plinium  nobis  dedit.  Admonui,  ne 
fideret  ilh  exemplari,  sed  auditus  non  sum.  Hermolaus  non  ausus  25 
est  mutare  lectionem  Phnianam.  Gelenius  se  putat  rem  mirificam 
praestitisse,  ego  censeo  crimen  esse  inexpiabile.  Ecclesiastes  meus 
iam  excuditur ;  nondum  dedolatus,  sed  quum  flagitaretur,  hoc  malui, 
quam  posthumum  esse  partum,  non  ignarus  qua  fide  tractentur 
opera  defunctorum.   Libris  quatuor  absoluetur.  30 

Itah  passim  in  me  debacchantur  maledicis  hbeUis.  Romae  excusa 
est  Defensio  Itahae  aduersus  Erasmum ;  dicata  Paulo  tertio.  Rixa 
nata  e  duobus  verbis  meis  non  inteUectis.  Ea  sunt  in  prouerbio 
Myconius  caluus:  Veluti  si  quis  Scytham  dicat  eruditum,  Italum 


10.  Lusitania]  See  Ep.  2987.  511. 

13.  in  Brabantia]  The  news  of  the 
death  of  Viandalus  and  Davidts  and 
(a  false  report)  Dilft  had  come  in 
Goelenius'  letter  of  25  Feb.  (Ep.  2998. 
5i-3n). 

20.  schedis]  See  Epp.  2826  introd., 
2987.  I2n,  and  App.  xxii. 

21 .  Gelenius]  For  Froben's  editions 
of  Pliny  see  Ep.  1544  introd.  The 
text  is  dedicated  to  Turzo  (Ep.  1544). 
Gelenius'  Annotationes,  which  foUow 
in  the  1535  edition,  have  a  separate 
dedication  to  Damian. 

25.  Hermolaus]  Barbarus.  His  edi- 
tion  of  the  Natural  History  was 
printed  at  Venice  by  Bernardinus 
Benahus  in  1496,  1497:  for  his  Casti- 
gationes  see  Ep.  126.  i28n. 

28.  iam  excuditvu"]  See  Epp.  3016. 
25n,  3035-  14-16,  3036  introd.,  3044. 

32.  DefensioItaHae]SeeEpp.  3007. 
54n,  3015,  3016. 

33.  prouerbio]  Adag.  1007.  It  only 
needs  to  set  out  in  fuU  the  sentence 
complained  of  to  show  the  disin- 
genuousness  of  Erasmus'  defence  of 
it:  'Quod  quidem  etiam  ipsum  pro- 
uerbium  resipit  de  raris  inuentu:  ve- 


luti  si  quis  Scytham  dicat  eruditum, 
Italmn  beUacem,  negotiatorem  inte- 
grum,  mihtem  pimn,  aut  Poenvun 
fidum' — all  the  epithets  clearly  de- 
note  a  good  quaUty,  denied  of  each 
of  the  classes  specified.  For  the  rest, 
Erasmus  does  not  much  help  himself 
by  hasty  philological  generaUzation. 
In  the  word  bellax,  he  says,  the  suffix 
-ax  must  have  the  same  force  as  in 
such  words  as  edax,  bibax,  loquax ;  aU 
these  'sonant  in  vitium',  they  denote 
faulty  quaUties — 'ita  beUacem  esse, 
non  est  laudis,  sed  vituperii'.  He 
might  equaUy  weU  argue  that  audax, 
capax,  dicax,  efficax,  ferax,  perspicax, 
sagax,  sequax,  verax,  viuax  denote 
faulty  quaUties.  In  Ep.  3032.  48-57, 
127-30,  he  states  that,  except  in  a 
few  words  of  'anceps  significatio', 
the  suffix  -ax  in  verbal  adjectives 
has  always  a  disparaging  force.  The 
limitation,  there,  to  verbal  adjectives 
is  intended,  perhaps,  to  get  rid  of 
sagax  and  verax;  and  he  boldly  cites 
dicax  as  a  word  of  necessarily  depre- 
ciatory  meaning;  brushing  aside  ca- 
pax  and  perspicax  as  exceptions  not 
worth  attention.    Of  audax,  efficax. 


134  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

35  bellacem.  Hoc  interpretantur,  quasi  notarim  Italos  quod  sint  in- 
belles,  quum  his  verbis  Italia  laudata  sit,  non  vituperata.  Edere, 
bibere,  loqui,  verba  sunt  media,  edacem,  bibacem  ac  loquacem  esse, 
sonant  in  vitium.  Ita  beUacem  esse,  non  est  laudis,  sed  vituperii. 
Scythae  ob  barbariem  et  naturae  inmanitatem  contemnunt  omnes 

40  disciphnas  Hberales,  ad  arma  tantum  intenti.  Itali  colunt  philoso- 
phiam,  discipHnas,  et  eloquentiam,  quae  pacis  alumnae  sunt,  Scj^ha- 
rum  ex  diametro  dissimiles.   Vides  egregiam  apologiae  materiam. 

Prodiit  et  aHus  Kbellus  cui  titulus,  Cicero  relegatus,  ^t  Cicero  ab 
exilio  reuocatus,  qm  tamen  me  non  magnopere  petit.  (In  eo  Cicero 

45  odiosissime  laceratur,  frigide  defenditur.  Et  alius  paratus,  cui  titulus, 
Bellum  ciuile  inter  Ciceronianos  et  Erasmicos,  quasi  ego  sim  hostis 
Ciceronis.  Aiunt  et  Doletum  quendam  in  me  scribere.  Minitatur 
nescio  quid  et  luHus  ScaHger.  Sunt  aHquot  iuuenes  male  feriati  qui 
conspirarunt  in  ItaHae  et  Ciceronis  hostem.  Nec  desunt  artifices,  qui 

50  instigant  partim  odio  mei,  partim  vt  aHena  fruantur  insania.  Romae 
sparserunt  epistolam,  quasi  a  me  scriptam,  plenam  iocis  scurriHbus. 
Augustini  Eugubini  monachales  naenias  arbitror  te  vidisse.  Ego 
ista  nec  lego.  Lutherus  iam  nihil  edit  in  quo  non  perstringit  Eras- 
mum  papistam  et  Christi  aduersarium.   Homo  simpHciter  furit,  con- 

55  cepitque  parricidiale  odium. 

Salutem  dixi  quibus  iusseras,  excepto  Bero,  qui  Romae  agit :  cuius 
reditum  expectamus  hoc  mense.  De  bombarda  scribet  ipse  Gilbertus. 
Mihi  si  viuere  veHm  in  totum  abstinendum  est  a  scribendo,  imo  a 
studus  omnibus.   Quanquam  mihi  sane  non  videtur  vita,  viuere  sine 

60  commercio  studiorum  et  in  assiduis  cruciatibus.    Sed  Dominus  est, 
in  cuius  manu  sumus  omnes.    De  PHnio  deprauato  ideo  admonui, 
ne  sinas  eum  autorem  edi  rursus  ad  hoc  exemplar :  aHoqui  bene  volo 
3019.  61-3.  De  Plinio  .  .  .  promeretur  hoc  loco  O^:  post  1535  O^. 


ferax,  sequax,  verax,  he  is  discreetly  nym    PhUalethes    Polytopiensis,    his 

sUent.  The  word  hellax  occurs,  in  fact,  Forcianae    Quaestiones    (repr.    Basle, 

in  classical  Latin  only  once,  SU.  Ital.  1541)-     Of  his  numerous  vernacular 

16.  475  ;  where  it  is  apphed  to  the  works  the  most  famous  was  the  Para- 

Spanish  town  of  Ilerda,  the  context  dossi    (Lyons,    1543,    Venice,    1544). 

at  least  suggesting  that  it  is  used  in  See  Tiraboschi^    vii.  iiyyff. 

a  complimentary  sense.  46.  Bellum    ciuUe]    The    book    is 

43.  Cicero  relegatus]  The  author  of  mentioned   under   the   same   title   in 

this  work,   Hortensius   Landus,   was  Cog.  E.i.p.  303.  Theauthorwaspretty 

bom  at  MUan,  c.    1500;  he  studied  certainly  Gaudentius  Merula:  see  Ep. 

under  Coehus  Rhodiginus  at  Milan,  3127.  43n. 

and  imder  Romuhis  Amaseus  (see  Ep.  47.  Doletiun]  See  Ep.  3005.  i8n. 

2657.  94n)  at    Bologna.    In  1534  he  Minitatur]  J.  C.  Scahger's  second 

was  in  Lyons ;  where  he  introduced  Oration   did   not   appear   imtil   after 

Odonus  (and  Philaenus)  to  Dolet;  see  Erasmus'  death  (1537);  he  prepared 

Ep.  3002  introd.    It  was  in  this  year  a  third  Oration  (Scal.  Epp.  Aliquot, 

that    he    pubhshed    anonymously    at  1620,  p.  35)   which,  however,  never 

Lyons  and  at  Venice  his  Cicero  rele-  saw  the  hght  (see  Epp.  2564.  2n,  3005 

gatus  et  reuocatus  (cf.  Ep.  3005.  11).  introd.). 

In    1540    he  went   to   Basle,    where,  48.  feriati]  See  Ep.  3016.  2in. 

under    the    pseudonym     Philalethes  51.  epistolam]  App.  xxiv. . 

Vtopiensis,  he  printed /n  Z)es.  J5Jrosmi  52.  Eugubini]   Ep.    2513.    See  Ep. 

Funus  dialogus  lepidissimu^  (a  reply  2465  introd. 

to  this  by  loannes  Herold  is  printed  57.  hoc  mense]  See  Ep.  301 1.  i8n. 

in  Leclerq,  vol.  viu).      In    1536  ap-  Gilbertus]  Cognatus.    What  the 

peared  at  Naples,  under  the  pseudo-  'bombarda'  was  we  do  not  know. 


3019]  TO  DAMIAN  A  GOES  135 

Gelenio,  vt  promeretur.  Ex  literis  Beri  cognoui  te  lustrare  Italiam. 
Cupio  te  quam  prosperrime  valere,  Damiane  charissime. 

Friburgi  21  die  Maii  1535.  65 

Erasmus  Rot.  mea  manu. 


3020.     From  Caspar  Hedio. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  83.  Strasbourg. 

EE2.  128.  24  May  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.   For  Hedio  see  Ep.  1459  introd.] 

S.  D.  Itali  duo,  Odonus  et  Philaenus,  candidae  profecto  animae, 
vt  tu  iudicas,  21  Maii  noctu  reddiderunt  mihi  epistolam  tuam,  in 
manibus  gestantes  quas  ad  eos  dedisti  literas,  admodum  ouantes 
quibus  contigit  et  videre  Erasmum  et  colloqui  non  solum  coram  sed 
et  per  literas.  Ago  et  pro  ilUs  gratias,  quod  tam  humaniter  susceperis.  5 

Ex  Polonia  d.  lostus  L.  Decius  mense  Februario  scripsit  gratula- 
toriam  ob  restitutam  sibi  Christi  beneficio  fiham,  quae  non  aHter 
quam  paralyticus  euangeHcus  lecto  fuerat  j8ej8Aryju,eV7j,  imo  iam  ani- 
mam  sic  visa  fuit  agere  vt  pater  paterno  impresso  osculo  ad  Christum 
migrare  iusserit;  deinde  vt  et  hanc  priniogenitam  et  alteram  natu  10 
secundam  fiHas  elocarit  probitate  et  virtute  claris  maritis.  Scribit 
rursus  de  Chrysostomo,  vt  loquatur  per  me  Germanice ;  de  Pontifice 
paucis,  quod  vir  bonus  sit  qui  patrimonio  magis  vixerit  quam  ex 
sacerdotiis,  et  ideo  non  abuciendam  de  eo  spem,  si  animum  non 
supprimant  anni ;  de  Caesare  magna  et  digna  se  moHente ;  de  perse-  15 
quutione  in  GalHa ;  de  AngHs ;  de  Turcarum  rebus  non  omnino 
feHcibus,  vt  coniectura  assequi  Hcet ;  et  quod  rex  Poloniae  in  Moscos 
Asiaticos  paret  beUum.  Haec  omnia  paucis  et  in  transcursu  et  per 
amanuensem;  nam  opt.  vir  podagra  vexante  lecto  decumbens 
dictauit  epistolam.  20 

Fertur  legatum  a  pontifice  abmandatum  qui  pro  conciHo  habendo 
soUicitet.  Ego  certe  optarim  tibi,  mi  Erasme,  nouam  canitiem  et 
adhuc  numerabUem,  vt  dum  non  eV  wktI  sed  in  noctibus  deUberant 
de  habendo  conciHo,  optimus  Deus  amios  tuos  sic  tibi  proroget  vt, 
si  habeatur  Hberum  et  Christianum,  in  quo  patefactis  Deo  cordibus  25 


3019. 63.hterisBeriJN0tEp.3011 —  the   Farnese,   see   Pastor   xi.    14-22. 

which  does  not  mention  Goes — but  Paul   iii,   however,   had   made   vast 

some  letter  not  extant.  additions  to  his  patrimony  out  of  the 

3020.   I.  Itah  duo]   See  Ep.   3002  numerous  benefices  bestowed  on  him 

introd.  by  Leo  x. 

2.  epistolam]   See  Cog.   E.  i.  309;  15.  anni]  The  new  Pope  was  sixty- 
Ep.  3002  introd.  six  (though  in  Ep.  3000.  61-2  Erasmus 

3.  hteras]     Not    extant;     but    see  speaks  of  him  as 'over  seventy'). 
Cog.  E.  i.  310  and  Ep.  3002.  385-6^.  magna  et  digna]  The  operations 

6.  scripsit]  The   letter   is  not   ex-  against  Barbarossa. 

tant.  For  the  ilhiess  of  Decius'  daugh-  15-16.  persequutione]  See  Ep.  2983. 

ter  see  Ep.  2960.  6n.  48n. 

12.  Chrysostomo]    We    have    not  17.  in  Moscos]  See  Epp.  3014.  72, 
been  able  to  trace  any  copy  of  this  3049. 

translation,  which  was  perhaps  never  21.  legatmn]    Vergerio;     see    Ep. 

made.  2825  introd. 

13.  patrimonio]  For  the  wealth  of 


136  LETTERS  OF  ERASIMUS  [1535 

audiatur  veritas,  tu  pietate,  eruditione  et  rerum  praecellens  ex- 
perientia  interesse  possis  pro  publica  ecclesiae  vtilitate,  et  seditiones 
illae  ecclesiarum,  in  quibus  non  solum  praesules  inter  se  certant,  sed 
etiam  populus,  ita  vt  prouerbio  locum  dederint,  diuisus  est,  tua  et 
30  adsimnium  virorum  opera  Ln  beatam  tranquillitatem  redigi  possent. 
Incidit  VergiKanum  iUud,  dum  Neptunus  tempestatem  sedat,  dum 
'faces  et  saxa  volant', 

tum  pietate  grauem  ac  meritis  si  forte  virum  quem 
conspexere,  sUent  etc. 

35  Scripsisti  quae  proderunt  et  aetatem  ferent  admodum  multam,  siue 
formandam  iuuentutem,  scholas,  eloquentiam  <siue>  discendam 
pietatem  spectarit  quispiam. 

Atqui  et  banc  cygneam  cantionem  a  te  peto  (absoluto  Ecclesiaste), 
vt  quia  differtur  concLlium,  et  inter  arma  sUent  leges,  et  forte 

40  nondum  maturuit  hec  messis,  [vt]  antequam  animulam  hanc  Deo  in 
manus  commendes,  et  secundum  huius  verbum  in  paoe  abeas,  [vt] 
orbi  Christiano  tuas  sanctas  cogitationes  rehnquas,  et  testeris  scripto 
ahquo  a  morte  tua  vulgando  (si  antea  non  videatur  consultum), 
quid  consihi  is  qui  habet  spiritum  consihi  tibi  dederit  ad  pacificandas 

45  ecclesiae  res  afflictissimas.  Nam  si  ingenuum  est  benefacere  ingratis, 
inuitis  et  nolentibus,  ne  dubita  esse  passim  viros  bonos  qui  flentes 
sepenumero  conqueruntur  huius  fermentati  seculi  calamitates  Deo. 
Hiis  tuus  ille  labor  gratissimus  erit,  propensis  animis  legent  et  vo- 
lentes  erimt  recte  monitis  obsequi,  dissi<(mi)les  extremo  iUi  et  inutili 

50  hominum  generi  apud  Hesiodum. 

Sed  quo  me  rapit,  mi  Erasme,  candor  ille  tuus  ?  quo  et  complecteris 
meas  hteras  et,  quas  tibi  candidas  animas  commendo,  sic  amice 
tractas  vt  de  his  tam  arduis  reb<(us)  ego,  homo  iuuenis  nulla  rerum 
experientia  praeditus,  cum  viro  mente  et  aetate  seni,  et  qui  non  opus 

55  habet  monitore,  commenter ;  quod  autem  vel  boni  consul<(u)erit 
eharitas  tua,  quae  ov  XoyL^erai,  Kal  Trdvra  areyet  Kal  arepyet.  Bene 
vale. 

Salutant  te  et  se  tibi  commendant  Odonus  et  Philaenus. 
Argentorati  24.  Maii  anno  35. 

60  Excellentiae  tuae  deditiss.  Caspar  Hedio,  concionator  Argent<ora- 
tensis). 

In  Tiu"chia  fertur  tanta  esse  frumenti  indigentia,  vt  quantum 
equus  gestare  potest,  vendatur  ducatis  18. 

Omatissimo   vko,   d.   Erasmo   Roterodamo,   maiori   charissimo. 
65  Friburgi. 

3021.     From  Paul  in. 
Basle  MS.  Rome. 

M.  p.  72:  N.  p.  1095:  Lond.  xxvii.  26:  31  May  1535. 

LB.  1280. 

[The  original  brief  is  preserved  in  the  Basle  University  hbrary.  Erasmus 
printed  it  in  the  De  Puritate,  the  last  book  containing  letters  to  be  pubHshed 

3020.  ^(>.a\Meaddidimus.    ^o-i.wt seclusimus.   ^^.  qnodscripsimus:Q,MiMS. 

3020.  31.  Vergilianum]  See  .4en.  1.  39.  inter  arma]   Cicero,  Pro   Mil. 

151-2.  4.  II. 


3021]  FROM  PAUL  III  137 

in  his  lifetime.  Two  ms.  copies  exist  in  the  Vatican,  Vat.  Arch.  Arm.  32.  i, 
f.  281  and  Barb.  Lat.  1499,  f.  330  vO;  they  are  written  by  the  same  or  a  similar 
hand,  and  endorsed :  'ex  earumdem  minuta  reposita  inter  scripturas  quon<dam)> 
Domini  .  .  .  Blosii,  olim  secretarii  Apostolici,  quae  conseruantur  Ln  secretaria 
apostoUca  domestica  apud  Dominum  Caesarem  Glorierium'  (Groher,  c.  1510- 
94,  son  of  the  famous  bibhophile  Jean  Groher).  There  are  trifling  variants  in 
these  copies  and  ia  the  De  Puritate,  which  we  have  neglected.  The  letter  was 
carried  to  Freiburg  by  L.  Ber  (see  Ep.  3026.  lo-i^n).] 

PAVIiVS  PP.  m.  DES.  ERASMO  ROT,  SACRAE  THEOLOGIAE 
PROFESSORI. 

DiLECTE  fili,  salutem  et  Apostolicam  benedictionem.  Gratissimae 
nobis  fuermit  litterae  tuae,  quas  nobis  dQectus  filius  Ludouicus 
Berus  Canonicus  Basilien.  reddidit.  Cum  enim  nos  delectare  vel  ob 
id  tantum  potuissent  quod  a  te  erant,  cuius  nomen  celebre  semper 
amauimus,  et  doctrinam  magnifecimus,  eo  etiam  erant  ornatu  ver-  5 
borum  ac  grauitate  sententiarum,  vt  ob  elegantiam  gratiores,  eam 
quoque  pietatem  praeferentes,  vt  gratissimae  nobis  euenerint.  Nam 
quamuis  in  gratulando  beniuolentiam,  in  laudando  humanitatem,  in 
monendo  prudentiam  tuam  exhibueris,  tamen  pre  his  omnibus  tuam 
pietatem  amauimus,  quam  in  sanctae  ecclesiae  tranquillitate  op-  10 
tanda,  tuaque  in  id  propensitate  animi  et  promptitudine  obsequii 
expromenda  nobis  ostendisti.  Nec  vero  ignoramus,  quantum  tua 
excellens  doctrina  pari  coniuncta  eloquentia  nobis  adiumento  esse 
possit  ad  nouos  istic  errores  ex  multorum  animis  abscindendos. 

Quamobrem  cum  id  ipsum  iam  decreuissemus  facere,  quod  postea  15 
pie  monuisti,  vt  medii  et  communes  incedentes  toti  in  causam  sanctae 
fidei  afferendae  et  ecclesiae  tranquillandae  incumberemus,  letati 
sumus  plurimum  taHs  viri  iudicio  et  amore,  quod  ea  moneres  ac 
suaderes,  quae  nobis  pertinerent  ad  officium  ac  redundarent  ad 
gloriam,  iisque  pariter  tuae  operae  promptitudinem  ac  ministerium  20 
offerres.  Qua  nos  quidem  de  re  tibi  iustius  ac  libentius  gratias  agemus 
quam  de  gratulatione  et  laudibus  nostris,  quanquam  de  his  quoque 
gratias  agimus.   Illam  enim  tecum  cupimus  (vt  debemus),  haec  vero 
a  nostris  meritis,  quae  nidla  sunt,  separantes  ad  vnam  Dei  benigni- 
tatem  cuncta  referimus,  cuius  beneficio  grati,  voluntati  obsequentes,  25 
oneri  pares  vtinam  esse  possimus.   Nam  cum  semper  haec  dignitas 
multum  oneris  ac  sollicitudinis  habere  consueuit,  tunc  hoc  praecipue 
tempore  plurimum  secum  detuht  molestiae  et  laboris:  vt  quamuis 
ob  Dei  seruitium  non  decHnanda,  ob  tedium  certe  et  difficultates 
impHcitas  non  fuerit  optanda ;  subibimus  tamen  alacres,  contraque  30 
tendemus,  nihil  fidentes  viribus  nostris,  sed  in  Deo  spem  omnem 
coUocantes,  vt  ipse  tandem  suos  miseratus  nauiculam  Petri,  quam 
regimus,  diu  iactatam  fluctibus  ac  ventis  concussam  in  portum 
reducat,  marique  et  procelHs  imperet. 

Quo  magis  te,  fiH,  hortamur  vt  tu  quoque,  quem  tot  ingenu  et  35 
doctrinae  laudibus  Deus  ornauit,  nos  in  hoc  pio  labore  tibi  maxime 
consentaneo  coadiuuans  verbis  et  scriptis  CathoHcam  fidem  nobiscum 
tuendam,  et  ante  Sinodum,  et  mox  in  Sinodo,  quam  Deo  adiutore 
omnino  habere  intendimus,  suscipias,  extremoque  hoc  pietatis  opere, 
quasi  optimo  actu,  vitam  reHgiose  actam  tuaque  tot  scripta  conclu-  40 
dens,  criminatores  refeUas,  prouoces  laudatores.  In  quo  Dei  tu 
quidem  retributione  contentus,  nos  tamen  quoque  haud  ingratos 


138 


LETTERS  OF  ERASMUS 


[1535 


neque  immemores  experieris.    Sed  haec  plenius,  et  quo  animo  erga 
te  tuaque  commoda  futuri  simus,  ex  ipsius  Beri,  quem  et  virtutis 
45  suae  et  tuae  commendationis  causa  llbenter  vidimus  et  benigne 
exaudiuimus,  sermone  inteUiges. 

Datum   Romae   apud   sanctum    Petrum   sub   annulo   piscatoris 
die  vltima  Maii  m.d.xxxv.  Pontificatus  nostri  Anno  Primo. 

Blosivs. 
5°      Dilecto  filio  Erasmo  Rotherodamo  sacrae  Theologiae  professori. 


3022.     From  Hector  HoxviRros. 


De  Puritate  p.  85. 

N.  p.  1099:  Lond.  xxvii.  29:  LB.  1281. 


Pavia. 
I  June  1535. 


HECTOR  HOXVIRrVS  ERASMO  ROTERODAMO  S.  D. 

Tam  multa  tamque  insignia  extant  tua  in  me,  Erasme,  merita  vt, 
quoties  ea  in  calculum  reuoco,  merito  mihi  mortaHum  omnium 
videar  ingratissimus.  Nam,  vt  caetera  omittam  quorum  vel  sola 
recordatio  me  magno  afiicit  pudore,  id  cuiusmodi  est  quod  nuper 
5  me  tam  humaniter  et  prompte,  tam  etiam  honorifice  commendaris 
Alciato  tuis  Hteris,  idque  proHxius  et  diHgentius  quam  vel  condi- 


3021.  49.  Blosius]  Blosius  Palla- 
dius  (Biaggio  Pallai),  of  Sabina,  fiSSO. 
He  was  made  a  citizen  of  Rome  in 
1516;  and  served  as  secretary  to  Cle- 
ment  vii,  Paul  iii,  Julius  m.  In  1540 
he  was  made  bishop  of  Fohgno,  re- 
signing  his  see,  however,  in  1547. 
An  esteemed  poet,  he  edited,  and  took 
a  principal  share  in,  the  volume  Cory- 
ciana  (cf.  Ep.  3007.  54^).  See  Tira- 
boschi  vii.  iv.  1984.  Three  poems  by 
him  (one  in  praise  of  cardinal  Pole) 
are  printed  in  Carm.  Illustr.  Poet. 
Ital.  Paris,  1577,  ii.  177-8.  Verses 
addressed  to  him  by  Valerianus  are  to 
be  foimd  in  Delit.  CC.  Ital.  Poet.  1608, 
ii.  1345-6.  A  letter  of  Morison  to 
Starkey  (Brewer  viii.  320)  encloses  a 
copy  of  verses  by  Blosius  'much  better 
than  true',  beginning  'Suas  coliminas 
non  ti'anscendit  Hercules',  written, 
apparently,  in  praise  of  the  Emperor 
(and  the  Tunis  expedition  of  1535  ?). 
As  an  amatory  poet  he  is  praised  in 
the  De  Vrbanis  Poetis  of  Arsillus 
(Coryciana  LL  ii  v");  cf.  Ep.  3032. 
582n.  In  the  De  Poetis  of  Lihus 
Gyraldus,  Blosius  is  spoken  of  as  'in 
pangendis  carminibus  mira  facihtate 
et  argutia,  non  sine  lepore,  candidus 
poeta,  sed  et  sohita  oratione  neque 
infans  neque  inelegans,  vt  eius  in 
vtroque  genere  scripta  declarant' 
(pp.  41-2,  ed.  Wotke).  Of  his 
prose  there  is  still  extant  his  Oratio 
de  praestatione  obedientiae  Bhodiorum 


Leoni  X  .  .  .  dicta,  dehvered  in  1521, 
first  printed  in  Anecdota  Litteraria, 
Rome,  1773,  ii.  163.  His  prose  gener- 
aUy,  and  this  Oration  in  particular, 
won  praise  from  Paulus  Jovius: 
'Blosium  Palladivmi  .  .  .,  cuius  in- 
genio  ad  cimcta  vel  solutae  orationis 
munera  praeclare  habili  nihil  paratius, 
nihil  amaenius  vnquam  fuit:  vti  illo 
maxuno  Panegirico  enituit  in  honorem 
Leonis  Decimi  habito,  quvun  S.P.Q.R. 
optimo  Pontiiici  marmoream  famam 
in  Capitoho  posuisset  (Dialogus  De 
Viris  Literis  Illustribus,  Tiraboschi  vii. 
2454).  Two  letters  addressed  by  Sado- 
leto  to  Blosius  are  printed  in  Sad.  E. 
ii,  Nos.  106  and  134. 

Against  the  date  12  Aug.  1550, 
Massarelli's  Diary  (Merkle,  Diaria 
Concilii  Tridentini  ii.  185)  has  the 
foUowing  entry :  '  Hac  die  hora  circiter 
24  obiit  Romae  in  palatio  apostolico 
Rdus  D.  Blosius  Palladius,  electus 
Fulginatensis,  Sn^e  D.N.  secretarius 
breuium,  qui,  vt  erat  summae  doc- 
trinae,  lepidae  eloquentiae,  mormn 
amantissimus  atque  omnis  leporis 
candidissimus,  maximimi  sui  deside- 
rium  cmialibus  reliquit.'  Blosius  left 
the  whole  of  his  fortune,  30,000  aurei, 
to  charity — the  greater  part  of  it  to 
the  St.  James  Hospital  for  Incurables 
and  the  Orphanage  of  St.  Mary. 

3022.  6.  literis]  Presumably  the 
letter,  not  extant,  mentioned  in 
Ep.  2972.  5. 


3022]  FROM  HECTOR  HOXVIRIUS  139 

tionem  decet  meam  vel  ipse  audebam  postulare.  Nec  vero  me 
puderet  haec  noua  mihi  quotidie  a  te  alia  super  alia  beneficia  cumu- 
lari,  si  modo  eae  mihi  facultates  smt  tum  fortunarum  tum  etiam 
ingenii  et  doctrinae,  quibus  vel  referendis  vel  agendis  saltem  gratiis  lo 
hominis  non  ingratissimi  munere  defungi  possem.  Auget  hanc  sollici- 
tudinem  meam  Alciati  ipsius  in  me  incredibilis  humanitas  officiaque 
plurima,  quae  mihi  post  tuam  commendationem  cumulatissime 
praestitit,  et  maiora,  si  vti  velim,  praestaturum  vltro  se  offert.  Nam 
mox  tuis  Hteris  acceptis  accersit  me  in  aedes  suas,  ait  me  sibi  a  te  15 
esse  commendatum,  neque  adeo  opus  fuisse  commendatione  vlla, 
sed  tamen  postquam  ita  mihi  visum  sit  vt  te  eius  rei  gratia  soUici- 
tarem,  se  daturum  operam  vt  inteUigam  tanti  vm  commendationem 
apud  se  haudquaquam  exigui  esse  momenti.  Nec  grauarer  te,  inquit, 
etiam  in  domesticum  contubernium  admittere,  nisi  rei  meae  familiaris  20 
ratio  hac  in  parte  vokintati  tuae  morem  gerere  prohiberet.  Subinde 
autem  multa  de  te  honorificentissime  et  amantissime  loquebatur. 
Abeuntem  arctissime  complexus  dimisit  non  sine  singulari  suae  ia 
me  voluntatis  contestatione. 

Interea  quoties  ad  eum  accessi  nunquam  non  valde  humaniter  25 
comiterque  excepit.  Nuper  autem  vsus  sum  eius  opera  et  consiho 
in  negoeio  quod  mihi  de  re  mea  famihari  inciderat:   cumque  ilh 
(vt  decebat)  coronatos  ahquot  ofiferrem,  et  abnuentem  vehementius 
vrgerem,  eo  vultu  recusauit  quasi  qui  mihi  amicus  non  fuerit  futurus, 
nisi  in  ea  re  illi  molestus  esse  destitissem.    Haec  omnia  vt  mihi  30 
ornamento  et  studiis  meis  emolumento  esse  mtelHgo,  ita  prima  mea 
in  eo  ratio  esse  debet  vt  ingrati  (vt  dixi)  hominis  notam  effugiam: 
proxima  vti  operam   dem    ne    vestram    opem    frustra    requisisse 
videar,  neu  mihi  desim  ipsi,  pulcherrimamque  hanc  discendi  occa- 
sionem  per  socordiam  et  ignauiam  mihi  patiar  elabi ;  quo  nomine  35 
scio  me  vtrique  vestrum  gratissimum  facturum. 

Sed  haec  hactenus.  A  Vigho  iamdiu  nihU  accipio  hterarum.  Sunt 
haec  quidem  iUi  inauspicata  prooemia,  qui  in  has  turbulentissimas 
inciderit  tempestates  et  (quod  dicitur)  quasi  in  ipso  hmine  impegerit. 
Miror  quorsum  euasura  sit  horum  audacia.  Ex  amicorum  hteris  40 
inteUigo  quae  UUc  et  in  patria  gerantur.  Sed  tani  absiu-da  pleraque 
vti  vix  inducam  animum  credere,  nisi  quod  effrenis  et  inconsulta 
Ucentia  cuiusuis  facinoris  mihi  abunde  faciat  fidem.  Memini  te  ohm 
ante  aimos  quatuordecim,  quum  primum  hanc  telam  quidam  essent 
orsi  maiore  audacia  quam  consiUo,  et  tum  valde  multis  placeret  quod  45 
pietatis  et  rehgionis  speciem  praeferret,  te  tamen  haec,  et  quae  post 
secuta  sunt,  praeuidere  et  diserte  vaticinari:  quo  nomine  saepe 
audiui  grauissimos  viros  exactissimum  iudicium  tuum  summamque 
prudentiam  admirari.  Spero  tamen  post  hos  tam  atros  turbines  redi- 
tura  aUquando  alcedonia.  VigUo  fortassis  meUus  consultum  sit,  si  50 
reUcto  episcopo  suo  ex  ilUs  rerum  vndis  in  quietam  aUquam  stationem 
recipiat  sese,  ad  iusque  cimle  docendum  conferat,  futurus  aUquando 
inter  eius  discipUnae  professores  primi  nominis. 

II.  Augent  A'^.  33  opem  scripsi^nus:  operam  itf. 

37.  literarum]  Viglius  had  in  fact  39  quod  dicitur]  See  Adag.  486-7. 

written  to  him  on  27  Feb.  VZE.  62. 


140  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

Qui  has  literas  ad  te  defert,  Viglii  propinquus  et  cognatus  est, 

55  iuuenis  insigni  probitate,  et  proximis  diebus  hic  ab  Alciato  doctorea 

laurea  insignitus.    Si  Alciato  aliquando  scribes,  rogo  ne  pigeat  in- 

terim  ad  me  quoque  literulas  aliquas  adiungere,  quo  nostri  quoque 

videare  meminisse.   Vtinam  sit  quod  vicissim  tibi  quoque  coniicere 

possem.   Sed  hac  promptae  voluntatis  conscientia,  cum  exiguum  id 

60  sit  quod  possum,  interim  me  mihi  excuso.    Vale,  Erasme,  omnium 

qui  viuimt  praestantissime,  et  diu  nobis  studiisque  bonis  firmus  et 

valens  supersis.   Quod  votum  ratum  veUt  esse  Deus  opt.  max. 

Ticini  Cal.  luniis.  mdxxxv. 


3023.     From  Ambrose  a  Gtjmppenbeiig. 

Leipzig  MS.  Rome. 

EE.  221.  I  June  1535. 

[An  original  letter,  written  by  a  secretary  and  signed  by  Gumppenberg.] 

CARissmE  domine  Erasme,  nichil  pronunc  digni  tibi  scribere  pos- 

sum,  quod  non  perfectius  et  copiosius  a  communi  nostro  Ludouico 

intelhgere  poteris,   qui  te  de  omnibus  viua  voce  ad  plenum  in- 

formabit,  eritque  michi  apud  te  loco  epistolae.    Sed  hoc  te  latere 

5  nolui,  te  breui  bona  noua,  vti  spero,  ex  Vrbe  habiturum. 

Et  tandem  pluribus  meis  hteris  vnica  epistola  respondere  veUs 
queso.  Ingenti  enim  desyderio  expecto  ahquid  hterarum  a  te,  vt 
certior  de  bona  tua  vahtudine  factus  habeam  vnde  gaudere  possim. 
Et  insuper  multocies  te  adhortatus  sum  vt  quibusdam  cardinahbus 
10  scriberes,  iUisque  te  famiharem  faceres ;  nam  id  tuam  causam  maxi- 
mopere  promoturum  fore  poUicitus  sum.  Rogo  noUs  ommittere; 
quantum  enim  profuturum  sit,  ex  Ludouico  nostro  senties.  Vale. 
Ex  Vrbe,  kalendis  lunU  1535. 

Tuus  Amb.   de   Gumppenberg  proth<(onotarius>   apostohcus  et 
15  Sacra<tae>  Caes.  Maiestatis  sohcitor  subscripsit  manu  propria. 

Clarissimo  simul  atque  eruditissimo  domino  Erasmo  Roterodamo, 
domino  et  fautori  diginssimo.  Friburgi  Brisgoe. 

3023.   15.  Sacratae  scripsimus:  Sacra  MS. 


3022. 54.cognatus]IrenicusPhrysius  ried,  besides  this  letter,  Epp.  3021, 

(see  Ep.  3060.  2),  Renick  Burmania,  3024,  3026-7;  see  Ep.  3011.  i8n. 

lordofthe  manor  (grietman)  of  Leeu-  6.  respondere]  It  would  seem  that 

warderadeel:   son  of  Boko  Burmania  Gumppenberg  had  not  yet  received 

and  Sydtxe  Camstra  (see  Hoynck  I.  i.  the  letter  of  which  Ep.  3015  has  pre- 

270).    Li  1530  he  was  a  student  at  served  a  fragment. 

Dole  (VZE.  p.  26).  He  is  no  doubt  the  g.  multocies]  No  previous  letter  of 

'Renicus  noster'  of  Gabbema,  p.  531.  Gumppenberg  is  extant  of  date  later 

After  delivering  the  present  letter  to  than  April  1534.    But  from  Ep.  3007. 

Erasmus,  he  left  Freiburg  c.  28  June,  31,  it  is  clear  that  Erasmus  had  heard 

carrying    letters    from    Erasmus    to  from  him  recently  more  than  once. 

Schets,  Tielmann  Gravius,   and  Vig-  For  the  cardinals  whom  Gumppen- 

lius;  see  Epp.  3025,  3028,  3041,  3060.  berg  wished  Erasmus  to  soUcit  see 

3023.  2.  Ludouico]  Ber;  who  car-  Ep.  301 1.  44^,  cf.  Ep.  3052. 


3024]  141 

3024.     From  Peter  Paul  Gualteritjs. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  80.  Rome. 

EE^.  129.  I  Jvine  <i535>. 

[An  original  letter,  autograph  throughout ;  the  address  sheet  is  missing. 
The  year-date  is  supphed  by  the  fact  that  the  letter,  carried  by  Ber,  is  plainly 
contemporary  with  Ep.  3023. 

Peter  Paul  Gualterius  (1501-72),  bom  at  Arezzo — of  which  he  became  arch- 
deacon  in  1564 — was  aheady  residing  in  Rome  in  1532:  from  that  year  his 
still  extant  Diary  begins.  From  Ep.  3047  it  appears  that,  in  the  latter  part  of 
1535,  he  was  acting  as  papal  secretary  of  briefs  in  the  stead  of  Blosius  Palladius 
(for  whom  see  Ep.  3021):  it  is  in  that  capacity  that  he  is  spoken  of  by  Paul 
m,  in  a  letter  of  28  Oct.  1535,  as  'famiharis  noster'.  He  was  one  of  several 
persons  of  hterary  distinction  grouped  around  Cardinal  Marcello  Cervini,  later 
Pope  Marcello  11 ;  at  one  period  he  seems  to  have  hved  with  Cervini.  Cervini 
was  the  patron  of  Peter  the  Ethiop  (Tasfa  Sion  Malbazo,  ^155°);  and  from 
Peter  both  Gualterius  and  Marianus  Victorius  learned  Ethiopian.  Both  of 
them  assisted  Peter  in  his  Ethiopic  New  Testament:  Testamentum  nouum  cum 
Epistola  Pauli  ad  Hebreos  tantum,  cum  concordantiis  Euangelistarum  Eusebii 
ds  numeratione  omniuyn  verborum  eorundem.  Missale  cum  benedictione  incensi 
cerae  etc.  Alphabetum  in  lingua  ^XH  :  gheez,  idest  libera,  quia  a  nulla  alia 
originem  ducit  et  vulgo  dicitur  Chaldea.  Quae  omnia  Frater  Petru^  Ethyops 
auxilio  piorum  sedente  Paulo  iii  Pont.  Max.  et  Claudio  illius  regni  Imperatore 
imprimi  curauit  (Rome,  1548,  per  Valeriimi  Doricmn  et  Ludouicum  Fratres 
Brixianos).  At  Rome  in  1549  Peter  gave  to  the  press  Missa  qua  Ethiopes 
communiter  vtuntur,  quae  etiam  canon  vniuersalis  appellatur,  nunc  primum  .  .  . 
conuersa ;  this  translation  being  the  work  of  Gualterius. 

Gualterius'  Diary  is  preserved  in  at  least  two  manuscript  copies,  one  in 
Rome,  one  in  Munich:  Diarium  D.  Petri  Pauli  Gualterii  ab  anno  1532  vsque 
ad  annum  1544.  There  is  a  monument  to  him  in  the  church  of  St.  Mary  in 
the  Via  Lata  at  Rome,  of  which  he  was  for  some  time  a  canon. 

See  S.  Merkle,  Concilii  Tridentini  Diaria  ii,  pp.  xxxv— xxxviii ;  cf.  Tiraboschi 
vii.  1563.] 

Erasmo  Rot.  S.  Inter  eos  sermones  quos  L.  Berus,  vir  humanis- 
simus,  tui  amantissimus,  mecum  habuit,  illi  mihi  iucundissimi 
gratissimique  acciderunt,  in  quibus  de  te  deque  excellentibus  et 
singularibus  animi  tui  virtutibus  collocuti  sumus.  Ex  quo  factum 
est  vt  ego,  qui  tui  amore  non  parum  incensus  eram,  totus  pene  illo  5 
flagrem  et  ardeam.  Verum  eram  ego  quidem  ahenus  a  voluntate 
scribendi  ad  te,  ni  Berus  et  Gumpembergh,  qui  incredibUem  in  te 
esse  humanitatem  predicant,  id  mihi  persuasissent.  Quare  vt  hunc 
meum  in  te  propensum  animum  ista  tua  benignitate  suscipias,  oro ; 
et  de  me  hoc  scias,  multos  sane  esse  qui  te  maiori  stUo  et  clarioribus  10 
scriptis  laudent,  qui  vero  plus  me  te  admiretur,  esse  neminem.  Vale. 

Romae,  Kalendis  lunii. 

P.  Paulus  Gualterius. 


30253042    To  Erasmus  Schets. 

Bodleian  MS.  Lat.  Misc.  c.  20.  Basle. 

18  June  1535. 
[An  original  letter,  autograph  throughout.] 

AccEPi  htteras  tuas  et  fihi,  quem  spero  iam  diuortium  fecisse  cum 
quartana.   De  tribus  coronatis  non  laboro.   Tu  nihil  peccasti. 


3025.   I.  tuas]  Perhaps  Ep.  3009.  fihi]  Not  extant. 


142  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

Raphahel  Marruffus  ex  Anglia  vbi  complures  annos  habitauit, 
patriam  Genuam  repetens  hac  iter  fecit,  meque  inuisit.  Is  mihi 
5  multa  narrauit  de  Anglia,  sed  nihil  leti.  Roffensis  in  carcere  perdidit 
oculos.  De  Moro  timet  ne  non  euadat  capitis  supplicium.  Siquidem 
Regem  certam  iram  in  eum  concepisse  vel  illud  est  argumento,  quod 
omnia  bona  illius  confiscauit.  Miror  quo  sit  euasura  ista  regis 
seuicia. 
10  Guilhelmus  Monioius  defunctus  est,  sed  morte  naturaH.  Ex  Anglia 
posthac  non  multum  spero  vectigaUs.  Eustathius  Caesaris  orator 
est  quidem  amantissimus  Erasmi,  sed  is  maioribus  distinetur  negotiis. 
Nec  vehm  illum  meis  negotiolis  onerare. 

Epistolam  ad  Barbirium  rogo  cures  illi  reddendam.    Offero  illi 
15  aequissimas  conditiones  pacis :  vt  soluat  pro  annis  hactenus  prae- 
teritis,  rehquum  sibi  seruet  cum  pace  mea  et  bona  conscientia.   Sed 
ille  non  accipiet,  totus  Mammonae  deditus. 

Huc  veni,  partim  vt  experirer  an  corpusculum  hoc  ferret  vecta- 
tionem,  sed  video  nullam  esse  spem,  aHoqui  vel  Besontium  me 
20  contuHssem  vel  ad  vos.   Circa  Idus  luHi  Friburgum  reportabor.   Sic 
enim  cogit  necessitas.    Vale.    18.  die  lurdi.  1535.    Basileae. 

Erasmus  Rot.  mea  manu. 

HonorabiH  viro  D.  Erasmo  Scheto.    Antwerpiae. 

3026.     From  Pietro  Bembo. 

De  Puritate  p.  114.  Padua. 

N.  p.  1108:  Lond.  xxvii.  40:  LB.  1282.  20  June  1535. 

PETRVS  BEMBVS  ERASMO  ROTERODAMO  S.  P.  D. 

Nae  tu  homo  es  mirificus  qui,  cum  veUes  vt  Ludouicum  Berum 
perfamiHarem  tuum  Romam  proficiscentem  cognoscerem,  mandasti 

3025.  3.  Marruffus]  See  Ep.  387.  2n.  of  May.   Ep.  3019,  written  to  Goes  on 

Odonus  (Cog.  E.  i.  312)  refers,  on  27  21  May,  has  no  hint  of  his  projected 

J\ily,  to  a  letter  of  Erasmus  to  Hedio  journey.    But  on  27  May  Amerbach 

(not  extant)  in  which  Erasmus  had  records  that  he  purchased  on  behalf 

spoken  of 'a  certain  Genoese' who  had  of  the  University  of  Basle,  a  gift  of 

insisted   on   taking   Suwsjy   with   him  wine   and   swe'etmeats   for  Erasmus, 

from  Freiburg  the  original  of  Odonus'  'cimi  aduenisset'  (Basle  MS.  C.  VI^. 

letter  of  <March>    1535    (Ep.   3002).  go.  \;  citedhy  V.^Roth,  Gedenkschrift 

The   culprit  was  perhaps  Maruffus;  z.  400.  Todestage  des  Erasmus  p.  279, 

for  it  is  unlikely  that  Erasmus  enter-  n.  40).    The  presentation  of  the  wine 

tained  two  Genoese  visitors  in  May-  was  the  occasion  of  a  pleasant  drink- 

June.  ing  party;  a  httle  marred,  when  it 

5.  Roffensis]  Fisher  was  tried  the  began,  by  Oporinus,  who  had  the  mis- 

day  before  this  letter  was  written ;  on  fortime  to  give  Erasmus  so  hearty  a 

22  Jime  he  was  executed.    More  had  handshake  as  to  make  him  cry  out  in 

been  in  prison  since  the  simamer  of  pain    {Oratio   de   Ortu    Vita   et   Obitu 

1534.  loannis  Oporini,  Strasbourg,  T.  Rihe- 

10.  Monioius]  fS  Nov.  1534.  Hus,  1569,  p.  Biiij — this  book  is  pre- 

14.  Epistolam]    Not    extant;    for  sumablj' the  soiirce  used  by  Streuber, 

Erasmus'  proposals  for  a  settlement  Beitrdge  zur  vaterldndischen  Oeschichte 

with  Barbirius  see  Ep.  2997.  76^.  iii.  73,  1846,  who  (foUowed  by  Burck- 

18.  Huc  veni]  This  is  the  first  of  hardt-Biedermann,  ib.  NF.  iv,  1896) 

Erasmus'  letters  of  which  the  dating  gives,  without  citing  any  authority, 

indicates  his  removal  to   Basle.    He  26  May  as  the  date  of  the  drinking 

must  have  gone  there  in  the  last  days  ceremony. 


^^^^   Corponsefflgiemfiquniionuidit Er tfii',     ^^r^^^^^ 
lriancfcite.aiuiuumpiClitabdltd.tbu.         \  J^\-^ 


WOODCUT  OF  ERASMUS,  WITH  TERMINUS,  BY  HOLBEIN,  1535 
From  the  Kunstmuseum  at  Basle 


3026]  FROM  PIETRO  BEMBO  143 

ei  chirographo  tuo  vt  me  de  via  iniiiseret.  Ille  vero  cum  isthinc  dis- 
cedens  Mediolanum,  deinde  ad  vrbem,  recta  se  contuHsset,  vt  tibi 
morem  gerendi  facultas  eunti  defuerit,  in  reditu  aho  itinere  suscepto  5 
Patauium  venit,  meque  humanissime  inuisens  plurimam  abs  te  salu- 
tem  attuHt.  Qua  de  re  valde  te  amo.  Prudentem  enim  hominem  et 
grauem  et  doctum  virum  et  (vt  mihi  visus  est)  summa  reHgione 
praeditum  et  ingenio  praestantem  cognoui.  Porro  is  percontanti  mihi 
se  de  statu  tuo  multa  dixit,  longumque  de  te  sermonem  habuit:  ex  lo 
quo  optimum  erga  te  PauH  Pont.  max.  animum  atque  mentem 
perspexi:  cuius  etiam  ad  te  Berus  Hteras  aflferebat  cum  mandatis 
ad  tuam  dignitatem  perhonorificis. 

Ego  autem  vehementer  laetor,  doctrinam  singularem  tuam,  et 
probitatem,  et  continentes  atque  perpetuos  tot  annorum  labores,  15 
quibus  te  plane  confecisti,  vt  nostros  homines  scriptis  erudires  et 
locupletares  tuis,  apud  iUum  virum  omnium  hominum  Principem  eo 
loci  esse  quo  merentur.  Itaque,  modo  recte  valeas,  neque  te  im- 
becilHtas  impediat  tua,  mihi  spes  est,  te  ab  eo  omnia  summa  honoris 
et  dignitatis  insignia  breui  consequuturum.  Quare  te,  mi  Erasme,  20 
hortor,  vt  valetudini  tuae  seruias ;  conseruesque  te  cum  nobis  aman- 
tissimis  tui,  tum  fortunae:  quae  se  hilaris,  vt  tibi  praesto  sit,  parat. 

Vale.  duodecimo  Calend.  Quintiles  m.d.xxxv,    Patauio. 


3027.     From  Peter  Bechinius. 

Breslau  MS.  Rehd.  254,  21.  Bassano. 

EE^.  130.  24  June  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.  In  Calc.  E.  182  is  a  letter,  un- 
dated,  of  CalcagnLnus,  addressed  'Petro  Bechinio  Bohemo'.  (Bechinius'  friend 
Hippolj^us  has  called  on  Calcagninus.  Calcagninus  is  pleased  to  learn  that 
his  'nvigae'  are  approved  by  Guizardinus.  He  will  show  anj  kindness  in  his 
power  to  Volfangus,  who  has  come  to  Ferrara  in  ill  health.  John  Hieronymus 
sends  greetings:  he  wrote  to  Bechinius,  through  <Arnold>  Arlenius  after 
Bechinius'  departm-e  from  Ferrara.)  Bembo,  in  his  letter  to  George  Loxanus 
of  27  July  1536,  mentions  P.  Bechinius  as  a  friend  (Bemb.  E.  p.  318).  Apart 
from  these  letters  we  have  fovmd  no  tra.ce  of  Bechinius.] 

NieHiL  michi  vnquam  fuit  optatius  quam,  quo  ardore  in  tuis 
scriptis  et  praeclaris  Hbris  legendis  fui  et  quantum  ex  is  profeci,  vt 
eodem  tuae  dignitati  obseruantiam  meam  erga  eam  ostenderem. 
Quod  cum  hactenus  michi  facere  non  fuit  integrum,  nunc  hisc[a]e 
meis  paucis  per  doctissimum  theologum  d.  doctorem  Beronem  nolui  5 
committere  vt  non  cognoscas  me  praestantiae  tuae  tam  esse  studio- 
sum  et  amantem  quam  quenquam  aHum,  ac  magnopere  cupere  vt 
me  dignetur  numero  suorum  discipulorum  adscribere,  et  eidem  per- 
suadere  nichil  michi  fore  gratius  quam  si  aHquando  cognouero  quo 
possem  tibi  gratificari.  Plura  de  animo  meo  deque  voluntate  mea  10 
dominus  Ludouicus  tuae  praestantiae  expHcabit,  cum  michi  ita  vt 
volui  per  eius  discessum  scribere  non  Hcuit.  Diu  sanam  et  incolumem 

3026.   15.  atque  MLB:  at  N'^:  ac  N^.  23.  Anno  a  NataH  post  Quin- 

tiles  iV. 


3026.   12.  Hteras]  Ep.  3021. 


144  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

michi  et  vniuerso  orbi  tuam  dignitatem  seruari  a  Deo  optimo  maximo 
precor. 
15      Ex  Bassano  festinanter,  ipso  die  diui  loannis  Baptistae  m.d.xxxv. 
Tuae  dignitatis  deditissimus 

Petrus  Bechinius,  a  Lazian  etc.  Bohoemus. 

Praestantissimo  atque  doctissimo  viro,  domino  Erasmo  Rotero- 
damo,     domino    et     praeceptori     in    maioribus    honorandissimo. 
20  Friburgum. 


30283042    To  Erasmus  Schets. 

Bodleian  MS.  Lat.  Misc.  c.  20,  f.  68.  Basle. 

28  June  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.] 

S.  P.  Scripsi  nuper  per  Irenicum  Phrysium  iuris  doctorem.  Si 
Liuinus  Panagathus  ad  te  veniet,  numerabis  illi  de  mea  pecunia 
centum  florenos  Caroleos,  hoc  est,  viginti  stuferos  pro  quoque  floreno, 
nisi  ahquo  insigni  documento  declararit  inimicum  animum.  Est  enim 
5  ancipitis  fidei,  et  Clauthum  iUum  praedonem  in  me  subomauit.  Sed 
quoniam  complures  annos  seruiuit  mihi,  et  iam  constringitur  arctis- 
sima  necessitate,  volo  ipsum  ahquo  munere  subleuare. 

Pensio  de  Aldington  quae  superiore  anno  non  fuit  nisi  ex  dimidio 
soluta  iterum  tota  debebitur  ad  festum  Michahehs,  hoc  est,  viginti 
10  hbrae  sterhng.  Ab  altero  nihfl  expecto  nisi  Htigem. 

Opus  esset  mihi  ahquo  inferioris  sortis  amico.  Nam  taha  negotia 
Cesaris  oratori  mandare  non  conuenit.  Est  in  aula  Robertus 
Aldrisius,  ad  haec  officia  magis  idoneus. 

Magno  damno  mihi  fuit,  quod  Lusitani  presserint  hbeUos  dicatos 
15  socero  regis.  Et  tamen  non  presserunt,  sed  ahis  communicarunt. 
Interim  ahus  preripuit  praedam,  ego  obolum  non  accepi. 

Deportatus  sum  huc  carpento  muhebri,  magno  valetudinis  in- 
commodo ;  quomodo  reportari  possim  nescio.  Edo  opus  de  ratione 
concionandi.  Si  quid  htterarum  fuerit,  huc  mittito  ad  Hieronjonum 
20  Erobenium  in  cuius  edibus  ago. 

Qui  has  reddit  negotiator  huc  est  rediturus:  per  eum  poteris 


3027.  17.  a  Lazian]  Of  Lazne  Bec-  time  employed  him  as  financial  agent. 
hyne,  a  waterrng-place  in  Bohemia.  14.  Lusitani]  Erasmus  perhaps  in- 

3028.  I.   Scripsi]     Ep.     3025;     for  tendedtowrite'Angh'(or,cryptically, 
Irenicus  as  carrier  see  Ep.  3022.  54  n.  'Insulani'  ?).   The  books  dedicated  to 

5.  subornauit]  For  Erasmus' suspi-  the  'socer  regis'  would  then  be  the 

cions  of  Livinus,  in  connexion  with  Explanatio  Symboli,  1533,  and  the  De 

Clauthus,  and  for  Grapheus'  exculpa-  Praeparatione  ad  mortem,  1534,  dedi- 

tion  of  him,  see  Epp.  2981,  2992,  2997,  catedto  Thomas  Boleyn.  Schets,  when 

3053.    The  money  promised  and  paid  he  answered  (Ep.  3042.  29)  this  letter, 

(Ep.  3042)  seems  to  have  been  a  mere  could  make  no  sense  of  the  paragraph. 

goodwill  gift.  The    father-in-law    of    the    King    of 

8-10.  Pensio  .  .  .  Utigem]  See  Epp.  Portugal  was  Philip  the  Fair.   To  the 

2996—7;  3052.  i6n,  3058.  King  of  Portugal  himself,  John  in, 

13.  Aldrisius]  See  Ep.  1656  introd.  Erasmushaddedicatedthe  15270/1^1/- 

Though  he  was  an  intimate  friend,  it  sostomi  lucubrationes. 

does  not  appear  that  Erasmus  at  any  17.  Deportatus]  See  Ep.  3025.  i8n. 


3028]  TO  ERASMUS  SCHETS  145 

rescribere.     Opto   te    cum    omnibus    tibi    charis    quam   rectissime 
valere. 

Basilee.  28.  die  lunii.  1535. 

Affixi  signum  meum,  quod  quidam  ceperunt  imitari  manum  meam, 
sic  vt  discerni  vix  possit.  Id  factum  es(t)  Romae.  25 

Erasmus  Rot.  mea  manu. 

Honorabili  viro  D.  Erasmo  Soheto  negotiatori.   Antwerpiae. 


3029304g    From  Bartholomevst  Latomus. 

De  Puritate  p.  74.  Paris. 

N.  p.  1096:  Lond.  xxvii.  27:  LB.  1283.  29  June  1535. 

BARTOLOMEVS  LATOMVS  TREVIR,  ERASMO  ROTEROD.  S.  D. 

Intelligo  ex  Hteris  tuis  veterem  tuam  erga  me  beneuolentiam 
nondum  intermortuam  esse;  quod  equidem  tanto  gratius  mihi  est, 
quanto  longiore  interuallo  nullam  mei  apud  te  memoriam  literis 
instauraui.  Neque  tu  id  negligentiae  meae  imputare  debes,  Erasme 
humanissime  (sunt  enim,  opinor,  non  minus  quam  decem  anni,  ex  5 
quo  nihil  a  me  ad  te  scriptum  est),  sed  potius  verecundiae,  quam 
mihi  non  solum  natura  mea  tribuit,  sed  etiam  auxit  tui  clarissimi 
nominis  obseruantia.  Scio  enim  quotidianis  multorum  literis  studia 
tua  pene  obrui,  dum  quisque  cupit  nominis  tui  fulgore  ahqua  ex 
parte  illucescere.  Sed  ego  nunquam  putaui  meas  ineptias  tuis  grauis-  10 
simis  occupationibus  interponendas  esse,  nisi  subesset  iusta  ad  te 
scribendi  causa.  Itaque  tacui  in  hunc  vsque  diem,  non  obHuione 
aHqua  humanitatis  tuae,  quae  mihi  primo  congressu  tuo  cognita  fuit, 
sed  quod  arbitratus  sim  te  pro  tua  aequitate  atque  prudentia  etiam 
silentu  amicorum  rationem  habere.  15 

Quod  orationem  meam  legisti  non  tam  gaudeo  quam  vereor  ne 
tuo  eruditissimo  palato  parum  responderit.  Ego  certe  ad  te  non 
misi,  quicunque  pertulerit  (neque  enim  dignam  duxi) ;  sed  tantum- 
modo  edita  fuit,  non  tam  vt  ostentarem  infantiam  meam  quam  quod 
idipsum  tempus  postulare  videbatur.  Prouexit  enim  me  Budaeus  20 
ad  regiam  professionem,  vir  non  Hteris  tantum,  vt  tu  nosti,  sed  etiam 
humanitate  colendus:  mouebanturque  inuidia,  vt  fieri  solet,  non- 
nuUi,  qui  non  putabant  aequum  esse  in  GaUia  vt  Germano  homini 
tantum  honoris  deferretur.  Itaque  ego  vt  purgarem  ambitionem 
meam,  et  simul  vt  clarissimo  viro  gratias  apud  omnes  agerem  passus  25 
sum  vulgari  orationem  quam  habui  in  auspicanda  praelectione  pubHca ; 
eademque  re  factum  est  vt  ad  te  quoque  peruenerit.   Vtinam  satis- 

3028.  25.  est  scripsimus  :  es  MS.  3029.  5.  vt  ante  opinor  add.  N. 

3028.    24.    Affixi]   There  is  an  im-  3007. 

pression  of  the  Terminus  seal  by  the  3029.   i.  Hteris]   Not  extant.    Ex- 

signature.  tant   correspondence   between   Eras- 

imitari]    For    forgeries    of    the  mus  and  Bart.  Latomus  (for  whom 

kind,  see  Ep.  2874.   148-88  (cf.  Ep.  see  Ep.  1252.  I2n)  is  limited  to  this 

3064);  but  the  words  'id  factum  est  letter  and  Erasmus'  reply,  Ep.  3048. 

Romae'    suggest    that    Erasmus    is  16.  orationem]  Latomus' inaugural 

thinking  of  the  '  forged '  Cxirsius  letter  lecture  as  professor  of  Latin  entitled 

(see  App.  xxiv).  De   Studiis  humanitatis,   printed   by 

25.  factum   est    Romae]    See    Ep.  F.  Gryphius  1534. 

452.11  T. 


146  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

facere  possem  gratulationi  tiiae,  Erasme  doctissime,  quae  mihi  non 
solum  periucunda  fuit,  sed  etiam  humanissima  visa  est.   Non  enim 

30  credere  potes  quantum  oneris  sustineam.  Male  habet  primarios  ah- 
quot  collegiorum  quod  Latina  professio  pubKce  instituta  sit.  Tum 
vero  tam  multi  figuh  inuident  vt  etiam  quamuis  bonum  artificem 
artis  poenitere  queat.  Sed  tamen  obdurui,  et  satis  fehciter  processi 
in  hunc  vsque  diem,  estque  spes  fore  vt  hoc  regium  institutum  in 

35  Hnguis  et  bonis  artibus  prouehendis  magno  commodo  sit  huic 
Academiae. 

Quod  incommodior  tibi  valetudo  est,  dolet  mihi  ex  animo,  idque 
eo  iustius  quod  vel  immortalem  te  esse,  si  fieri  posset,  oportebat. 
Equidem  piget  me  conditionis  nostrae,  cum  saepe  video  tot  nequam 

40  homines  abundare  viribus,  torpentes  omni  ocio  atque  ignauia:  tibi 
autem  doctissimo  pariter  ac  studiosissimo  homini,  qui  omnes  ingenii 
et  corporis  facultates  diu  noctuque  impendis  in  pubHcam  vtiHtatem, 
ne  ad  gratum  quidem  spiritum  corporis  salubritatem  suppetere. 
Quanto  aequius  erat  naturam  rerum  in  Cyclopas  istos  et  centauros, 

45  quibus  abundat  nimium  Christianus  orbis,  maHgnam  esse  quam  in 
pubHca  Hterarum  praesidia.  Sed  te  vna  consolatio  sustentare  debet, 
vir  cordatissime,  quod  haec  iniquitas  laborum  tuorum  compensabitur 
oHm  non  solum  apud  Deum  opt.  max.  coelestibus  praemus,  sed  etiam 
apud  omnem  posteritatem  sempiterna  nominis  tui  memoria.   Viues 

50  enim  tu  et  gaudebis  fructu  laborum  tuorum  in  futura  etiam  vita ; 
tantumque  abest  vt  totus  vnquam  interiturus  sis  hoc  mortaH  cadu- 
coque  corpusculo  vt  etiam  fama  ingenu  tui  impressa  Hteratis  monu- 
mentis  regum  pyramides  superatura  sit,  clarissimorumque  im- 
peratorum  victorus  iUustrior  futura. 

55  lam  vigesimus  annus  est,  opinor,  et  ampHus,  ex  quo  primum  mihi 
cognitus  fuisti,  cum  interim  nuUum  praetermisisti  spacium  in  quo 
non  aHquam  partem  ingerui  ac  lucubrationum  tuarum  orbi  terrarum 
communicaueris.  Tantam  igitur  tu  laudem  tibi  putas  aHquando 
interituram  esse,  aut  vHam  futuram  tam  ingratam  posteritatem, 

60  quae  de  tot  tantisque  laboribus  tuis  leuius  censura  sit  quam  hodie  te 
viuo  iudicant  non  solum  doctorum  hominum  ingenia  sed  etiam  ipse 
terrarum  orbis  ?  Confirmasti  immortaHtatem  nominis  tui  gloriae 
magnitudine,  tantumque  decus  ingeiui  ac  summae  eruditionis  de  te 
vnus  hoc  seculo  extuHsti  vt  etiam  inuidiae  dentibus  frenos  in  omnem 

65  partem  inieceris.  Quamobrem  macte  virtute  esto,  Erasme  laudatiss., 
et  hanc  quam  peperisti  gloriam  fortiter  omni  incremento  laudis  ad 
finem  vsque  persequere.  Nam  qui  inuideant  fortassis  tuo  nomini  et 
in  arma  ingenii  tui  incurrant,  erunt  nonnulH  dum  nobis  superstes 
fueris:  qui  autem  praeripiant  tibi  palmam  immortaHs  gloriae,  aut 

70  quicquam  de  splendore  laudum  tuarum  detracturi  sint,  ne  posteritas 
quidem  aequo  animo  vnquam  latura  est. 

Expectamus  Ecclesiasten  tuum,  quem  ioco  quidem  promissum, 
sed  tandem  serio  extortum  esse  scribis.  Vtinam  saepe  in  hanc  partem 
vrbanus  sis.    Videris  enim  mihi  in  hac  re  imitatus  esse  pueUarum 

75  festiuitatem,  quae  persaepe  quod  lusu  conceperunt,  coguntur  bona 

60.  N :  sensura  M. 


32.  &gali]  See  Adag.  125.  53.  pyramides]  Cf.  Hor.  C.  3.  30.  1-2. 


3029]  FROM  BARTHOLOMEW  LATOMUS  147 

fide  in  lucem  reddere.  Sed  o  partus  tuos  felicissimos,  qui  etiam 
puellarum  foecunditatem  nobis  superaris !  Non  enim  infantem  nobis 
daturus  es,  quod  satis  scio,  sed  perfectum  iam  et,  qualis  ille  apud 
Homerum  fertur  eadXog  «rai  ^ovXr](f)6pos  778'  dyopriTT]?,  annosum  et 
consultissimum  concionatorem.  De  nostris  concionatoribus,  vel  po-  80 
tius  de  tota  turbulenta  concione,  nihil  opinor  opus  esse  ad  te  scribere, 
cum  non  solum  omnia  ex  aliorum  literis,  qui  ad  te  scribere  solent, 
sed  etiam  ex  fama  ipsa  cognoueris. 

Fuimus  praeterita  hyeme  in  magno  periculo  et  inuidia  Germani 
omnes  in  hac  vrbe,  propter  quorundam  temeritatem,  qui  libellos  85 
seditiosos  non  solum  tota  vrbe  Parisiorum,  sed  etiam  in  aula  Regis 
fixerant.    Dederunt  tamen  illi  poenas,  atque  vtinam  omnes  dedis- 
sent.   Sed  interim  et  ahi  complures  eadem  tempestate  abrepti  sunt. 
Magnus  terror  erat,  et  formidolosa  rerum  facies  apud  omnes,  vincula, 
carceres,  tormenta,  flammae.    Vidisses  homines  in  altum  suspensos  90 
subiectis  ignibus  viuos  cremari,  audisses  voces  insultantis  vulgi,  et 
increpantis  damnatos  inter  ipsa  suppHcia  cum  magna  atrocitate. 
Ita  supra  quatuor  et  viginti  homines  absumpti  sunt,  Galhci  nominis 
omnes,  nec  quisquam  Germanus  de  capite  pericHtatus  est.  Beda  tuus 
fecit  emendam,  vt  vocant,  honorabilem,  cum  hac  confessione,  quod  95 
contra  veritatem  et  Regem  locutus  esset.    Quae  verba  ante  aedem 
diuae  virginis  magno  populi  concursu  praeeunte  praecone  palam 
pronunciauit :  ne  forte  Lutheranum  illum  fuisse  putes.    Sed  tamen 
detinetur  adhuc  in  carcere,  detrudendus  in  monasterium  aUquod,  vt 
ferunt,  vbi  et  quando  Regi  ^asum  fuerit.    Caetera  iam  tranquilla  100 
sunt  omnia,  estque  fama  exules,  qui  metu  profugerunt,  redituros 
esse,  restitutis  etiam  bonis  quae  fuerant  a  fisco  occupata, 

Vehementer  desideratur  concUium  a  bonis  viris  omnibus,  quod 
nisi  aliquando  habitum  fuerit,  verendum  est  quo  tandem  hae  turbae 
sint  abiturae.  Audio  mire  insanii-e  Hollandos  tuos,  quod  equidem  105 
doleo,  putoque  iUis  accidisse  quod  bene  constitutis  corporibus,  vt 
aiunt  medici,  solet,  vt  cum  leuius  etiam  tentari  ceperint,  vehemen- 
tius  turbentur.  Quod  si  malum  hoc  aliquando  in  Galliam  inuaserit, 
dii  boni,  quantam  videbimus  tempestatem  ?  Sed  de  his  satis.  Sum 
enim  prolixior  ad  te  quam  debeo,  vereorque  ne  patientiam  tuam  iio 
intempestiua  loquacitate  offendam.  Sed  ignoscere  mihi  debes.  Cum 
enim  longo  tempore  ad  te  nihn  scripserim,  nunc  oblata  occasione 
volui  vnius  epistolae  vbertate  compensare  ante  acti  temporis  silen- 
tium :  ac  simul  calor  quidam  amoris  tui  scribentem  longius  prouexit. 
Puero,  quem  mihi  commendasti,  hbenter  commodabo,  vbicunque  115 

79.  Homerum]  II.  7.  126.  events  of  1535  in  the  Low  Coimtries; 

85-6.  libellos  seditiosos]  The  Plae-  e.g.  at  Groningen  in  Jan.,  at  Wesel  in 

ardsof  17-18N0V.  1534.  SeeEp.2983.  April   (see   Ep.    2990.    14,    i8mi),    at 

48n.    Erasmus  also  gives  the  number  Oldenkloster  (April)  and  Amsterdam 

of  victims  as  'about  24'  (Ep.  3049).  (May) — see     Kerssenbroch,     Detmer 

95.  fecit    emendam]    On    28    Feb.  pp.  793  fi.  and  819-20. 
1535 — for  the  date  see  Bourgeois  de  115.  Puero]  We  do  not  know  who 

Paris,p.  377, n.  2  :  forBeda'simprison-  this  was.    In  Ep.  3048  Erasmus  says 

ment  and  exile  see  Ep.  2961.  ii^n.  of  him:  'Habet  patrem  virum  huma- 

loi.  extdes]  See  Ep.  2983.  nissimum,   ipse  probae   indohs.'    No 

105.  Hollandos  tuos]  Perhaps  mere-  doubt  the  purpose  of  the  letter  of 

ly  the  Dutch  Anabaptists  in  Miinster ;  Erasmus  which  Latomus  is  answering 

but  more  probably  the  reference  is  to  was  to  introduce  this  youth. 


148  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

potero:  fecerisque  mihi  pergratum  si  crebrioribus  officiis  a  me  exi- 
gendis  beneuolentiam  erga  te  meam  probare  non  dubitaueris.   Vale. 
Datum  Lutetiae  die  Petri  et  Pauli,  mdxxxv. 


3030.     To  Leonard  Eck. 

Annales  Boiorum  f°.  v  v°.  Basle. 

30  June  1935. 

[This  letter  and  Ep.  3035  were  printed  in  Annalium  Boiorum  Libri  Septem 
loanne  Auentino  autore,  Ingolstadt,  Alex.  et  Sani.  Weissenhom,  Dec.  1554. 
This  was  the  first  edition  of  the  Aiinales;  it  would  seem  that  Herwagen's 
projected  pubhcation  of  them  was  not  undertaken.  Erasmus'  letters  (which 
were  reprinted  in  subsequent  editions)  would  appear  to  have  been  inherited 
by  Oswald  Eck,  son  of  Leonard  Eck,  for  whom  see  Ep.  386.  yon.  The  date  ia 
confirmed  by  the  last  paragraph.] 

ORNATISSIMO  VIEO  D.  LEONARDO  ECCIO  IliLVSTEISS. 
BAVARIAE  PRINCrPIS  CONSILIARIO.  S.  P. 

Merito  videar  improbus,  vir  clarissime,  qui  ignotus  ignotum 
appellem,  nisi  illud  concederet  humanitas,  vt  in  amici  negocio  pu- 
dorem  aliquantisper  deponamus.  IVIihi  cum  loanne  Heruagio  et  vetus 
et  arcta  necessitudo  intercedit,  quod  is,  quemadmodum  per  coniu- 
5  gium  in  locum  loannis  Frobenii  successit,  ita  ad  iLlius  exemplum  in 
excudendis  cum  dignitate  bonis  authoribus  egregiam  nauat  operam. 
Quod  petit  et  cuius  me  apud  Celsitudinem  tuam  oratorem  esse 
voluit,  paucis  expediam. 

loannes  Auentinus  scripsit  vtraque  lingua  Historiam  Germanica- 

3030.    9.    Auentinus]    John    Tur-  Latin  original,  the  ducal  imprimatur 

mair  of  Abensperg  (whence  he  took  was  refused.    The  reluctance  of  the 

the  name  Aventinus)  was  bom  on  4  Bavarian  dukes  to  allow  either  book 

July  1477,  and  died  on  9  Jan.  1534 —  to  be  printed  is  to  be  explained  by 

it  was  apparently  not  until  Eck  re-  the   freedom  with  which   Aventinus 

pUed  to  this  letter  that  Erasmus  (and  attacks  ecclesiastical  abuses ;  nor  was 

Herwagen)    leamed    that    Aventinus  his  perfervid  imperiaUsm  acceptable. 

was  dead  (see  Ep.  3035).    Educated  In  1528  his  rehgious  opinions  brought 

at  Ingolstadt,  Vienna,  Cracow,  and  disaster  upon  him ;  Duke  WiUiam  rv, 

Paris,  Aventinus  was  appointed    by  whose  favour  he  had  enjoyed  for  more 

WiUiam  iv  of  Bavaria  in  1508  to  be  than  ten  years,  was  driven  to  order 

tutor    to    the    duke's    two    yotmger  his  arrest.    After  11  days'  imprison- 

brothers,  Louis  and  Ernest  (see  Ep.  ment  he  owed  his  release  to  the  good 

386.  i^n).   WTien  he  relinquished  this  oflfices     of    the     duke's     chanceUor, 

oflficein  i5i7,hewasappointedofficial  Leonard  Eck.    In   1533  Eck  invited 

historiographer  to  the  duchy.    In  that  him  to  Ingolstadt,  to  supervise  the 

year  he  began  the  composition  of  the  education  of  his  son. 

Annales  Boiorum,  the  pubUcation  of  Apart    from    the    coimexion    with 

which  is  the   subject  of  this  letter.  Herwagen,  Erasmus  had  reason  to  be 

The  book  was  finished  in  1521.    In  interested    in    Aventinus,    who    was 

1522  he  published  a  'kurzer  Auszug'  known  to  several  of  his  friends — Me- 

ofit,  m.GeTman  (Bayrischer  Chronicon  lanchthon,  Beatus  Rhenanus,  Pirck- 

im  Latein  nun  verfertigt  und  in  siben  heimer,    Peutinger,    and    (it    would 

puecher  getailt  ein  kurzer  au^zug,  Nu-  seem)    Gilbertus    Cognatus;    for    his 

remberg,   Frd.  Peypus).    Permission  connexion    with    Cognatus    see    Ep. 

to  pubUsh  the  larger  work  was  with-  3035.  5n.    Aventinus  does  not  seem 

held.    In   1526,  however,  Aventinus  to    have   had   any   direct   connexion 

received    instructions    to    prepare    a  with  Erasmus  (the  visit  which  he  had 

German  version  of  it,  the  Bayrische  paid  to  Basle  (Carmina  v)  belongs  to 

Chionik.     But   for    this,    as   for   the  a  date  long  prior  to  Erasmus'  resi- 


3030]  TO  LEONARD  ECK  149 

rum  rerum ;  eam  cupit  suis  formulis  euulgare  in  publicam  vtilitatem.  lo 
Audio  fuisse  suppressam,  quod  in  suae  gentis  historia  quaedam 
admiscuisset  quae  principum  animos  nonnihil  offenderent.   Quod  in 
hac  non  arbitror  factum :  et  si  quid  forte  fuerit,  non  magno  negocio 
poterit  corrigi.    Tu  vero  pro  tua  apud  principem  tum  gratia,  tum 
authoritate,  facile  impetrabis  vt  sinant  posteriorem  historiam  exire  15 
in  manus  hominum.   Curabitur  autem  ab  Heruagio,  viro  neutiquam 
ingrato,  vt  ex  hac  re  nonnihil  honesti  nominis  tibi  paretur  apud 
omnes,  qui  rerum  gestarum  exacta  cognitione  delectantur:    meque 
simul  cum  Heruagio  tibi  hoc  beneficio  deuinxeris.   Cupio  enim  esse 
in  eorum  numero  quos  tua  Sublimitas  suo  dignatur  fauore.    Bene  20 
Vale. 

Datum  Basileae,  vbi  nunc  ago  nouus  hospes,  vt  adsim  excudendo 
Concionatori  meo:  vltimo  die  lunii  1535. 

Erasmus  Roterodamus  mea  manu. 


3031.     From  Conrad  Heresbach. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  85.  Diisseldorf. 

28  July  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout,  except  that  the  month-date  is 
added  in  a  diiTerent  hand,  while  yet  another  hand,  presumably  that  of  Duke 
William  of  Cleves,  has  appended,  immediately  after  the  month-date,  the 
words  Salutatio  .  .  .  Ducis  (1.  225).  The  letter,  known  in  MS.  to  CorneUus, 
1853,  was  printed  by  K.  W.  Bouterwek,  Conradi  Heresbachii  Historia  Factionis 
Excidiique  Monasteriensis,  Elberfeld,  i866;  and  by  Horawitz,  iv.  850-6. 
It  answers  a  letter,  not  extant,  from  Erasmus,  which  Heresbach  received  on 
22  July  1535;  on  which  date  he  noted  in  his  Diary:  'Accepi  hteras  Erasmi 
per  Til.  Fossa.  Respondi  post  quatriduum,  rehquimi  historiae  factionis 
excidiique  Monasteriensis  describens.  Altera  Pantaleonis  (29  July)  misi  hteras 
et  meas  et  Flatteni  ad  Erasmvun'  (see  Bouterwek  p.  9).  The  words  reliquum 
historiae  indicate  that  Heresbach  had  narrated  the  earlier  part  of  the  Miinster 
troubles  in  a  previous  letter ;  and  this  earher  narrative  is  twice  mentioned  in 
the  present  letter  (11.  55  and  173) ;  in  1.  56  it  is  said  to  take  in  the  first  nine 
months  of  the  siege. 

In  1536  Heresbach,  or  someone  using  his  material,  put  together,  in  the 
form  of  a  letter  to  Erasmus,  a  complete  narrative  of  the  siege  of  Miinster 
(Ep.  3031^).  Two  texts  of  it  were  printed  in  the  seventeenth  century; 
that  of  Wemer  Teschenmacher,  1635;  that  of  Th.  Strack,  Amsterdam, 
H.    Laurencius,    1636-7;   reprinted   by  J.   Jansson,   ib.    1650.    Despite   the 


dence    there) ;    but    his    opinion    of  There  are  biographies  by  Th.  Wiede- 

Erasmus  is  given  in  ch.  8  of  the  fomrth  mann  (Freysing,   1857),  W.  Dittmar 

book  of  the  ^nnaZes :  'Erasmus  Rote-  (Nordlingen,  1862).    See  ADB.  i.  700 

rodamus  (quo  nemo  multis  iam  aeta-  ff. 

tibus  vtilior  Christiano  contigit  orbi)',  10.  cupit]  The  subject  of  the  verb 

and   again   in  bk.   vii,   ch.    24:    'qui  is  Heruagius  (as  appears  from  suis). 

nostro    saeculo    sacrarum    literarimi  12-13.    in   hac]    In  the   projected 

maiestatem  asserit  et  eloquentissimus  Herwagen  edition. 

omnium  censetur'.   In  the  unfinished  3030.  15.  historiam]  We  must  sup- 

Oermania  Illustrata  also,  and  in  its  poae  him  to  mean  the  latter  portion 

Indiculus  (see  Ep.  3035.  5n),  Erasmus  of  the  Annales.    The  last  book  (Book 

is  more  than  once  mentioned.  vii)  brought  Aventinus  to  the  year 

A  complete  edition  of  the  works  of  1460  and  the  accession  of  Albert  iv; 

Aventinus,  Johannes    Turmair^s    ge-  he  entered  so  an  epoch  where  it  was 

nannt  Aventinus   Sdmmtliche    Werke,  easy  for  him  to  give  offence. 
was  published  at  Munich,  1 880-1908. 


150  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

epistolary  form  given  to  it,  this  document  is  not,  in  any  proper  sense, 
a  letter.  The  latter  part  of  it  is  largely  an  expansion  of  the  present 
letter.  The  first  part  may  be  presumed  to  embody  the  substance  of  the 
earUer  letter,  no  longer  extant,  in  which  Heresbach  had  related  the  first 
nine  months  of  the  siege  of  Miinster.  The  accomit,  however,  which  it  gives 
of  the  leges  regiae  of  Jolxn  of  Leiden  reprodnces,  we  must  suppose,  the  lost 
enclosure  of  the  present  letter  (see  1.  2o8n).  There  is  no  reason  to  suppose 
that  this  document,  conflated  from  two  letters  sent  to  Erasmus,  was  ever  seen 
by  hun.  We  have  printed  it  here  (without  annotation)  as  an  appendix  to  the 
present  letter ;  using  the  text  of  Bouterwek,  which  is  derived  from  comparison 
of  the  editions  of  Teschenmacher  and  Strack,  both  of  whom  followed  manu- 
scripts — where  Teschenmacher  and  Strack  differ,  however,  we  have  mostly 
adopted  the  reading  given  by  Teschenmacher.] 

Iam  diu  multumque  hesitauimus  ecquid  tibi  accidisset,  tam  taci- 
turno  vt  iam  multis  mensibus  nihil  de  te  certi  cognoscere  daretur, 
Alii  Basileam  te  remigrasse  affirmabant,  quod  tamen  aegre  mihi 
persuadere  poteram.    NonnuUae  infaustae  aues  bonum  Erasmum 

5  etiam  efferre  pararant,  nisi  opportune  hterae  tuae  per  Tilomannum 
a  Fossa  ad  nos  transmissae  omnem  hunc  scrupulum  exemissent. 
Erantque  illae,  vr]  ras  XdpLras,  non  mihi  solum,  qui  gestiens  eas 
subinde  soleam  amicis  ceu  exoticum  aUquod  ac  rarum  KeifjnrjXtov 
ostentare,  sed  vtrique  etiam  principi,  ac  proceribus  qui  tum  forte  ob 

lo  conuentum  ahquot  principum  Nouesii  habitum  frequentes  aderant 
in  aula,  gratissimae ;  auidissimeque  vltro  citroque  quae  scribebantur 
his  legentibus  iUis  auscultantibus  excepta. 

Atque,  vt  ad  Uterarum  tuarum  argumentum  me  conuertam,  quod 
nobis  restitutis  congratularis,  habemus  gratiam,  tibique  perpetuam 

15  valetudinis  restitutionem  comprecamur  vicissim.  Amicorum  autem 
iacturam,  quam  deploras,  partim  furibundae  quorundam  tyrannidi, 
7]  7TCOS-  rfj  TcDv  dpxovTwv  d/xa^eta,  partim  temporum  horum  perfidiae 
ac  infeUcitati  imputare  conuenit,  extremorumque  seculorum  iam 
relucescentem  faciem  ivrWeaOaL,  quibus  nuUi  neque  reUgionis  neque 

20  cuiusuis  necessitudinis  iuri  parcitur.  Et  seditiosorum  quorundam 
Uteratorum  atque  i/jevheKKXrjOLaorcbv  importunitate  fit  vt  Uterae 
earumque  antistites  in  inuidiam  ac  discrimen  trahantur,  quasi 
authores  sint  horum  tumultuum  ;  cum  iUi  verius  possent,  quod  Fata 
apud  Homerum  aTToXoyovvTaL,  dicere,  co  ttottol  etc. 

25  e^  rjfxeojv  ydp  (f)aoL  k^k    efjLfxevaL'  ol  8e  /cat  avTol 

a<f)fjOLV  aTaodaXirjOLV  vvep  p.6pov  dXye    exovotv. 

Hominum  malorum  vitia  sunt,  non  Uterarum  neque  EuangeUi,  si 

qui  his  abutantur;  eas  autem  si  toUas,  simul  cum  pietate  omnem 

humanitatem  semel  auferas  necesse  est.    Adde  nuUum  ex  us,  qui 

30  hisce  fanaticis  tumultibus  se  addicunt,  vel  soUdi  iudicii  vel  exacte 

8.  ahquot  M(S.  21.  ipevSeKKXeaLaaTujv  MS.,cf.  Ep.  3031'^.  ;;ii.  23.  ille 

MS.  corr.  Bouterwek. 


5.  hterae]  Not  extant.  The  present  10.  Nouesii]  See  Ep.  3041.  ii8n. 

letter  and  Ep.  1316  are  all  that  sur-  15.  Amicorum]  See  Ep.  3041.  161- 

vive  of  the  frequent  correspondence  70 ;  which  indicates  that  Erasmiis  had 

between  Erasmus  and  Heresbach.  spoken  of  More  and  Fisher. 

9.   vtrique]     John     iii,     duke     of  24.  Homerum]   Od.    i.   33-4.    But 

Cleves  and  Juhers  (see  Ep.  829.  I2n),  in  Homer  the  words  are  spoken,  not 

and  his  son  William,  for  whom  see  by  the  Fates,  but  by  Zeus. 
Ep.  2189  introd. 


3031]  FROM  CONRAD  HERESBACH  151 

literis  instructum  reperii'i,  sed  omnes  velut  ivdovaLaafiu)  caecarum 
opinionum  ac  nouandarum  rerum  desyderio  rapi  videas.  Verum  de 
his  alias. 

Principis  nostri  vtriusque  animum  sic  in  te  propensum  video  vt, 
etiam  si  te  omnes  destituant,  et  ad  nos  venire  libeat,  te  liberaliter  35 
<(putem  eos>  excepturos,  suppeditaturosque  omnia  quae  ad  victum 
necessaria  fuerint,  adhaec  iniuriam  aduersariorum  facLle  propulsa- 
turos,  nec  vllis  denique  oneribus  grauaturos.  Mihi  crede,  ex  animo 
haec  prolata  constanter  praestabuntur,  id  quod  experimento  certius 
cognoscere  poteris.  40 

Cuperemus  omnes,  si  fieri  posset,  Duci  seniori  loanni  etc.  Eccle- 
siasten  tuum  inscriberes,  facturus  haud  dubie  opere  precium.  Quod 
si  feceris,  in  praefatione  principis  in  hac  re  citra  vUam  omnem 
blandiloquentiam  TrapaaLTiKrjv  munus  paucis  deUniares.  Ac  vero  de 
Aleandro  quod  scribis,  auaritiae  ambitionisque  mancipio,  nihil  te  45 
moretur,  cum  eius  calculus  iampridem  ob  detestandas  impietatis 
notas  non  niagni  momenti  sit.  De  Barbarossa  tov  TToXijxov  vla  Kai 
Katva  quotidie  afferuntur,  et  Brabantini  ouantes  iam  pridem  vic- 
toriae  Caesaris  pyris  magnificis  gratulati  sunt,  encomium  ante 
victoriam  opinor  canentes.  50 

Apud  nos  de  tragico  rege  Sion  tandem  expugnato  triumphatur. 
Caeterum,  quando  tu  in  coronide  epistolae  tuae  regni  illius  successum 
cognoscere  te  desyderare  scribis,  eius  tragoediae  catastrophen  tibi 
perfunctorie  crassiorique  Minerua,  et  tamen  vt  res  gesta,  depingam. 
Siquidem  priores  actus  superiori  epistola  vtcunque  perstrinxi,  nempe  55 
quae  ad  id  temporis,  hoc  est  nonum  circiter  obsidionis  mensem,  gesta 
fuerant.  Nam,  cum  anarchia  aut  [hjohgarchia  potius  illa  ad  monar- 
chiam,  et  communio  bonorum  ac  avaaiTia  quatuor  vrbis  regionibus 
totidemque  cuhnis  disposita  ad  priuatam  rerum  diuisionem  pro- 
priumque  penum  redisset,  leoninam  quandam  societatem  dixisses.  60 
Rex  Kal  01  d/x^t  Tov  ^aaiXea  regio  apparatu,  vt  par  erat,  sibi  pro- 
spexerant,  vulgo  non  ita  large.  Necubi  autem  populus  coire  in  vnum 
deque  inequahtate  ahisque  necessitatibus  queri  aut  conspirare  posset, 
laboribus  diuersisque  ac  suis  quique  locis  distinebantur,  neque  inde 
pedem  citra  tribuni  aut  superioris  authoritatem  dimouere  aut  secreto  65 
colloqui  hcebat.  Quod  si  qui  tentarent,  ii  continuo  per  corycaeos  in 
hoc  destinatos  deferebantur  adque  suppHcium  rapiebantm'.  Enim- 
uero,  quo  firmior  adhuc  tyrannis  esset,  Rex  xu  creauit  Duces, 
quis  primum  in  microcosmo  illo  ditiones  designauit,  post  amphoribus 
aucturus.  SinguHs  insignia  coUo  suspendit  numismata,  iUius  vide-  70 
hcet  dignitatis  authoramenta.  Porro,  obsidione  diutius  opinione  pro- 
rogata,  auxUiorumque  spe  elusa,  vulgo  in  tanta  turba  commeatus  de- 
syderaricepit.  Primumigiturequina(carne)ahisqueparumvescis  cibis 
inediae  occurrebatm.  Deinde  coria  me<m)branasue  aqua  maceratas 

36.  putem  eoaaddidijnus.      44.  trapaairiKrjvscripsimus-.TTappamMS.      48.  K€va 
MS.:  correximus,  cf.  l.  206.  73.  came  suppleuimus,  cf.  Ep.  joji'^.  530-1. 


4i-2.Ecclesiasten]Erasmusneglec-  doubt  embodied  in  Heresbach's  1536 

ted  this  suggestion,  as  he  had  already  narrative ;  cf.  1.  173. 

determined  to  dedicate  the  work  to  66.  corycaeos]  See  Adag.  144. 

Christopher  of  Stadion ;  see  Ep.  3036.  73.  vescis]  'edible'  (a  sense  of  the 

55.  epistola]  Not  extant;  but  no  word  not  elsewhere  attested). 


152  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

75  mmutimque  concisas  cum  oleribus  pro  obsoniis  esitasse  compertum. 
Nam  is  apparatus  atque  hae  delitiae  vrbe  iam  capta  in  nobilium 
quarundam  foeminarum  probe  mihi  notarum  <aedibus>  reperie- 
bantur.  Nonnulli  canibus  ac  gliribus  ad  famis  remedium  vsi. 

Breuiter,  ad  Saguntinam  famem  res  spectare  videbatur,  nisi  aestatis 

80  recurrente  itiitio  herbis  radicibusque  vtcunque  sustentati  fuissent. 
Atqui  ne  [njvlla  ex  parte  nouae  huius  Hierusalem  excidium  cum 
veteri  <non)  adaequetur,  itifantium  pedes  ac  manus  in  salsamentis  post 
expugnatam  vrbem  repertos  ferunt.  Deum  immortalem,  nondumne 
certam  in  nos  dei  iram  iustaque  et  extrema  agnoscimus  flagella  ? 

85  Porro  rex,  inedia  vulgi  atrocius  ingruente,  vltro  potestatem  fecit 
qui  vellent  exirent,  simul  vt  inutih  tiu"ba  liberaretur  et  ipse  cum 
paucis  vberiori  commeatu  diutius  frueretur.  Continuo  igitur  ingens 
turba,  maxime  muKerum  cum  uifantibus,  prodibat,  virorum  parcior ; 
Llli  enim   omnes  fere   primo   impetu   a  mihtibus   confodiebantur. 

90  Mulieres  cum  infantibus  in  vrbem  reuerti  nequicquam  mihtes  tenta- 
uerunt  cogere,  vt  quae  vltro  se  ad  occisionem  oflferrent  potius  quam 
ad  tam  diuturnam  mortem  reuerti:  siquidem  inter  omnia  mortis 
genera  miserrimum  est  fame  mori,  vel  Homero  teste.  Vidisses 
miserandam  conditionis  speciem :  plerosque  a  festo  resurrectionis  ad 

95  Pentecosten  panem  non  gustasse,  omnes  debilitatos  maloque  cibo 
semimortuos ;  vbi  autem  pane  saturarentur,  continuo  extingui. 
Muherum  greges,  quia  neque  occidebantur  neque  in  vrbem  repelli 
poterant,  intra  moenia  nostrorumque  castra  conclusi  adque  extre- 
mum  cruciati  fame,  infantes  iam  lactantes  ab  vberibus  detrahere 
100  adque  mihtum  pedes  mittere,  obsecrantes  vt  se  vna  cum  infantibus 
trucidarent.  Tandem  commiseratione  ducum  pueri  passim  a  militi- 
bus  permissi  sunt  recipi  ad  alendum.  Muheres  etiam  dimissae. 

Haec  fere  a  festo  resurrectionis  gesta  sunt.  Ante  subinde  leuibus 
conflictatiuncuhs  erumpentes  Anababtistae  cum  obsidentibus  data 
105  acceptaque  clade  congrediebantur.  At  tum  demum  parcius  et  non 
nisi  certa  feriebant.  Habita  item  semel  atque  iterum  coUoquia. 
Postremo,  fame,  domitore  atrocius,  inpendente,  numeroque  mfli- 
tum  decrescente,  raro  admodum  visi  sunt  se  proferre,  nisi  quod 
subinde  quidam  ex  vrbe  profugere  cupientes  vel  capti  vel  occisi  sunt. 
iio      Porro,  rebus  hoc  statu  constitutis,  octaua  Pentecostes  nocte  duo 

77.  aedibus  add.  Bouterwek.  81-2.  ne . . .  adaequetur  ex  Ep.  3031"'.  53^-42 

correximus. 


79.  Saguntinam  famen]  See  Adag.  in  addition  to  himself  and  Eck  (Come- 

867.  lius  p.  194).   Tielmann  knows  only  of 

93.  Homero]  Od.  12.  342;  cf.  Ep.  Eck,   whom   he   does  not,   however, 

2473.  17-19.  name  (Ep.  3041.  3in).   Kerssenbroch 

iio.  octaua]  23  May.    The  date  is  (Detmer  p.  826)  makes  the  number 

confirmed  by  the  accounts  of  Wirich  of  transfugae  nine  in  all.    Bouterwek 

von  Dhaun  and  Henry  Gresbeck  (see  points  out  that  parts  of  Heresbach's 

note  foUowing).    Kerssenbroch  gives,  letter    read    hke    a    free    version    of 

erroneously,  15  Jime  (Detmer  p.  826).  Wirich's  dispatch.    Heresbach,  Tiel- 

duo]  Hans  Eck  von  der  Langen-  mann,  and  Vighus  were,  all  of  them, 

straten  and  Henry  Gresbeck.    Their  from  their  official  positions,  Hkely  to 

names  are  given  in  the  accoimt  of  see  authoritative  dispatches  from  the 

Wirich  von   Dhavm   (see   Bouterwek  army  before  Miinster. 
p.  39,  Cornehus  p.  393).   Henry  Gres-  Henry  Gresbeck  is  of  importance 

beck  speaks  of  three  other  transfugae,  from  the  circumstance  that  be  has 


3031]  FROM  CONRAD  HERESBACH  153 

pedites  ex  vrbe  elapsi,  quorum  alter  excubias  fallens  castra  nostro- 
rum  transeundo  euasit,  alter  eV  avTo^wpio  captus  viuusque  seruatus, 
Cumque  sentiret  is  qui  efifugerat  alterum  seruari  viuum,  ipse  quoque 
avTOjxaTos  rediit. 

Atque  ex  his  captiuis  deprehensa  haec  potiundae  vrbis  ratio.  115 

lam  ante  a  militibus  compertum,  ad  portam  quae  vocatur  Crucis 
fossas  ciuitatis  non  latius  hasta  militari  patere  ac  pedibus  iiii :  portu- 
lam  etiam  ibidem  non  claudi.  Ad  dictam  igitur  latitudinem  pons 
fabricatur,  qui  festo  lo.  Babtistae  prima  noctis  vigUia  ad  eam  fossae 
partem  admotus.  Ponti  funis  alligatur.  Eo  captiuus,  qui  hac  parte  120 
vrbem  minus  munitam  indicarat,  cinctus  fossam  tranando,  pontem 
fune  quo  cingebatur  ad  se  protraxit,  per  quem  xxxv  in  hoc  delecti 
pedites  feliciter  transierunt.  Transmissa  fossa  vallum  hic  imminens, 
quo  minus  conscendi  posset,  sepimento  erat  circumseptum,  ad  valli 
vsque  propugnaculum,  quod  Rondellum  vocant.  Ibi  pedites  illi  125 
transmissi  partim  eo  loco  vbi  sepimentum  cum  propugnaculo  com- 
mittitur  irrepserant,  partim  minutioribus  scalis  adhibitis  transUie- 
rant.  Hoc  primo  sepimento  superato,  antequam  in  summum  valli 
peruenire  daretur,  aliud  restabat  ex  assuhs  ac  palis  in  ordinem  com- 
paginatis.  Inde  assula  forte  euulsa  in  valli  summitatem  illesi  insciis  130 
custodibus  peruenerunt,  atque  hinc  mox  ad  propugnaculum  prope- 
rantes  excubitores  iam  consopitos  omnes  trucidant. 

Adiuuabat  nostros  eius  noctis  tempestas  fuhnine  ac  tonitru,  quo 
minus  strepitu  proderentur.  Hoc  successus  caeteri  a  tergo  circiter 
trecenti  dum  propere  sequi  contendunt,  pons  frangitur  et  pars  iam  135 
transraissa,  rehqui  tranando  scahsque  RondeUo  apphcitis  praece- 
dentes  subsequuntur ;  et  quanquam  scalarum  quaedam  pondere  ac 
festinatione  rumperentur,  multi  tamen  succedentium  eodem  quo 
priores  perueniunt.  Hi  continuo  per  portulam,  quam  patere  diximus, 

112.  avro<f>6pa)  MS.  correxit  Bouterwek.        133.  fulmine  scripsimus:  fulminis 
MS.,  cf.  Ep.  3031".  611. 

left  behind  him  a  first-hand  narrative  received  no  substantial  reward ;  save 

of  the  Anabaptist  rising  in  Miinster:  that,  in  1542,  when  he  was  hving  in 

Meister    Heinrich    GreshecFs    Bericht  Osnabruek,    his    mother's    house    in 

von     der     Wiedertaufe     in     Milnster,  Munster  was  made  over  to  him.    See 

printed  in  Comehus  pp.  1-2 14.   Most  Comehus  pp.  hv-lxxxiii. 

of  what  is  known  of  him  is  derived  Eck  had  served  in  the  first  instance 

from   this    document.     A   native    of  in  the  amiy  of  Bishop  Francis  von 

Miinster,  by  trade  a  joiner,  at  the  Waldeck.    Deserting  from  the  epis- 

time  of  the  Miinster  rising  he  was  still  copal  army  in  1534,  he  was  appointed 

a  young  man.  From  1530-4  he  seems  praefectus  vigilum  by  John  of  Leiden 

to  have  hved  in  the  near  neighbom--  (Kerssenbroch   p.    826,    Detmer;    cf. 

hood  of  Miinster,  in  the  service  of  a  p.  649).   For  the  part  played  by  him 

family  of  distinction  (in  the  Miinster  in  the  betrayal  of  Miinster,  see  Gres- 

Staatsarchiv   is   a   letter   from   him,  beck's  Bericht,  Cornehus  pp.  201-8, 

Mvinster,   ?  April  1535,  'an  seine  frii-  and  Kerssenbroch  pp.   425-37,  Det- 

heren  herren').   He  retumed  to  Miin-  mer.  He  is  described  by  Kerssenbroch 

ster  on  27  Feb.   1534,  ostensibly  to  as   'exiguae   statmae   miles,   ingenio 

visit  his  mother,  who  was  still  hving.  vero  eximio  et  vaferrimo'   (p.   825). 

There  he  married,  and  threw  in  his  In  the  Miinster  Staatsarchiv  is  a  no- 

lot  with  the  Anabaptists,  rather  from  tarial  instrument  (dated  5  Dec.  1536) 

fear,  it  is  hkely,  than  from  conviction.  in  which  he  acknowledges  the  receipt 

On  23  May  1535  he  fied  from  the  city  of  '50  Emeder  gulden'  from  Francis 

with    Eck   von   den    Langenstraten.  of  Waldeck,  in  fuU  satisfaction  of  all 

For  his  share  in  the  betrayal  of  Mun-  claims  (Kerssenbroch  p.  830,  Detmer, 

ster  he  seems,  unhke  Eck,  to  have  note  i). 


154  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

140  irrumpentes   quatuor   signis,   sed   numero   pauciores   sexcentis,   in 

vxbem  penetrant.  Sed  iam  ingressi  nimium  victoria  gestientes  portae 

curam   neglexerant,   paucique  forte  fortuna  ex  oppidanis   super- 

uenientes  portam  recludunt,  ita  vt  exercitus  maneret  exclusus. 

Haec  ferme  circa  primam  noctis  horam  gesta  sunt.  lamque  nostri 

145  eos  qui  intromissi  fuerant  vniuersos  propter  paucitatem  perditos 
occidi  rebantur,  cum  illi  interim  per  wbem  caedibus  grassarentur 
fortiter,  adiuuante  noctis  caligine  vt  plures  crederentur  vero,  alioqui 
ab  oppidanis  facile  opprimi  potuissent.  Hic  audisses  exclusorum 
militum  execrationes  et  in  tribunos  ac  duces  nostros  probra,  qui  tam 

150  perdite  miseros  in  nassam,  vel  ad  lanienam  verius,  tradidissent, 
leuissimis  perfidisque  proditoribus  fidem  habentes.  Duces  et  tribuni 
lamentari  ac  suspirare,  pilos  vellere.  Breuiter,  omnia  miseriae  plena. 
Exaudiuntur  in  vrbe  alibi  eiulatus,  ahbi  psahnorum  cantus,  adeo  vt 
de  nostris  conclamatum  et  imvLKLov  cani  crederetiu",  cum   contra 

155  nostri  anababtistas  cogerent  canere  lov,  lov.  In  ea  rerum  despera- 
tione  noster  pro  porta  exclusus  exercitus  vsque  ad  horam  sextam 
matutinam  tristis  substiterat,  iamque  hgonibus  dolabrisque  ad  per- 
fodiendum  perfringendumue  adornatis,  ecce  0x776  fjLTjxavrjs  signa  nostra 
iuxta  propugnacula  ventilantia  ostentantur,  moxque  porta  quam  vo- 

160  cant  lodefehz  aperitur,  per  quam  tandem  totus  exercitus  ingreditur. 

Cumque  ad  forum  ventum  esset,  ihic  circiter  trecentos  aut  paulo 

amphus  anababtistas  conglobatos  currulique  propugnaculo  quod 

Wagenburg  appeUant  circumseptos  oflFendrmt,  vicos  etiam  catenis 

clausos,  ita  vt  ahquamdiu  resistere  potuissent.   At  tamen  hi  omnes 

165  vitam  depacti  inque  deditionem  recepti,  sed  post  insidias  mohri 
deprehensi  plerique  occiduntur.  IVIihtes  dein  per  domos  grassari, 
aHos  trucidare,  ahos  e  fenestris  praecipitare.  Isque  labor  ahquot  dies 
durauit,  cum  abditos  passim  e  latebris  protraherent,  predasque 
indagarentur  ac  comportarent.    Inter  captiuos  memorabiles  Rex 

170  pugnando  captus,  iuuenis  iam  prima  lanugine  barbescens,  statura 
mediocri,  et  prorsus  t6  eiSo?  a^to?  rvpawihos,  e  sarcinatore  vestiario 
ad  eam  dignitatem  euectus.  Vxores  quas  habuit  x^tu.  captae  ah- 
quot:  TTepl  fiev  rrjs  TToXvyvvaLKeLas  superioribus  hteris  significaui. 
Regina  caesane  in  ipso  tumultu  an  elapsa  sit  mcertum.    Idem  de 

175  Bernardo  Rotman  concionatore  Kal  haSovx^  contigit ;  qui  tum  comi- 
tante  vxore  vna  tum  mter  cadauera,  tum  in  latebris  omnibus  quesitus 
nusquam  apparuit.  Regius  vicarius  Knj^perdoUing  viuus  etiam 
captus,  vir  corpore  procero  nec  minus  eleganti,  sermone  plurimum 
gratiae  prae  se  ferens.    Hi  imperu  ilhus  fuere  triumuiri  ac  totius 

180  tragoedie  coryphaei,  tametsi  regem  ferunt  sub  vrbis  excidium  de 
regia  dignitate  in  ahrmi,  qui  et  ipse  captus  occisusque  est,  trans- 
ferenda  egisse.  Ahi  plerique  multi  capti  et  quaestionibus  examinati, 
post  supphcio  aflfecti. 

Solus  rex  atque  eius  locum  tenens  cum  paucis  ahis  viui  adhuc 

152.  lamentare  MS.  correximm.  165.  depecti  MS.  correximus.         180. 

tragoedii  MS.  correximus. 


173.  literis]  See  1.  55.  3041.  9411. 

175.  Rotman]  See  Ep.  2957.  66n.  184.    locum     tenens]     Bouterwek 

177.  KnypperdoUing]      See      Ep.       takes  tliis  to  be  Bemard  Krechting, 


I 


3031]  FROM  CONRAD  HERESBACH  165 

seruantur,  hisce  diebus  torquendi.   Sexui  et  aetati  parcebatur.   Sed  185 
post,  quia  pleraeque  mulieres  parum  pudice  (vt  in  hac  scelerata 
schola  fieri  assolet)  tractatae  se  vindicantes  veneno  et  insidiis  ple- 
rosque  sustulerunt,  ita  vt  mortui  passim  in  lectis  reperirentur  milites 
concubitores  ;  vnde  commoti  in  plerasque  muheres  seuierunt. 

Ad  hunc  modum  xviii  demum  mense  captum  Anab(ap)tistarum  190 
receptaculum  Monasterium,  festo  lo.  Babtistae.    Non  sine  fatah,  vt 
arbitror,  omine  eo  festo  expugnati  anabaptistae,  nondum  satis  sesqui- 
ennali  obsidione  fatigati;  et  nisi  ea  qua  dixi  ratione  (nostri)  potiti 
fuissent  vi-be,  maxime  autem  luculenta  vltione  diuina  illorum  im- 
pietatem  punire  volente,  periculum  fuisset  ne  Rex  cum  paucis,  eiecto  195 
vulgo,  vrbem  omnibus  modis  munitissimam  ahquamdiu  tueri  potuis- 
set.    Ampla  habet  vrbs  ea  pascua,  locaque  vacua,  quae  omnia  fabis 
oleribiisque  conseuerant.  Reperti  sunt  vini  et  cereuisiae  cadi  ahquot; 
adhaec    carnium   pisciumque   salsamenta   in  triumuirorum  penu ; 
frumenta   denique,  quibus   ohgarchi   iUi   ahquamdiu  se    sustinere  200 
potuissent.    Pecuniae  plurimum  repertum.    Praeda  omnis  in  com- 
mmie  coUata,  pars  Episcopo,  pars  mihtibus  distributa.   Corona  am"o 
gemmisque  insignis,  gladius  quoque  regius  preciosus,  et  calcaria  ex 
auro  puro  puto  Episcopo  a  tribunis  honoraru  loco  tributa. 

Prohxam  hoc  beUum  suppeditaret  scribendi  materiam,  si  ra  77oAAa  203 
Tov  ■noXejj.ov  Kaiva  congerere  hberet.    Nobis  satis  erit  tibi  carptim 
summam  rei  gestae  et  certa  mdubitataque  describere.   Mitto  etiam 
leges  regias  a  nobis  e  vernaculo  in  latmum  vtcunque  translatas ;  item 
officiorum  ministeriorumque  catalogum.    Superest  Dominum  com- 
precemur  omnes  vt  suam  pacem  fideique  concordiam  nobis  largiatur,  210 
omnes  errores  ac  seditiones  procul  repeUat.   Principes  nostri  in  hoc 
toti  sunt  vt  legitimis  et  Christianis  tam  rehgionis  quam  ciuUibus 
ordinationibus  huiusmodi,  quo  minus  in  posterum  repuUulare  queant, 
mahs  occurrant.    Tu  posses  tua  prudentia  plurimum  in  hac  re,  si 
admohri  manus  vehs.    Decretae  simt  supphcationes,  quibus  diuina  215 
ira  ob  dehcta  nostra  concepta  placetur. 

lUustrissimus   princeps   senior  iussit   te   salutarem   suo   nomine 
eiusque  propensum  in  te  animum  tibi  denunciarem.    Salutant  te 
dihgenter  D.  CanceUarius  Hogreuius,  qui  iam  de  catarro  et  febre 
egrotauit,  ahoqui  scripturus,  et  ahi  complures  nomuiis  scriptorumque  220 
tuorum  studiosi.    Vale. 

Flattenus  ipse  scribit. 

193.  nostri  suppleuimits.  196.  miiiutissimam  MS.  correxit  Bouterwek. 

205.  materiam]  Si^yijaiv  suprascr.  MS.  206.  Keva  MS.  correximus,  cf.  l.  48. 


I 


pastor  of  GUdehaus,  brother  of  John  208.  leges  regias]  The  enclosure  is 

of  Leiden's  chancellor,  Henry  Kjech-  not  extant.   But  it  may  be  presumed 

ting.    His  account  of  himself  before  tobeembodiedinEp.  3031^.  198-226. 
the  tribimal  at  Duhnen,  25  July  1535,  219.  Hogreuius]  John  Gogreeff ;  see 

is  printed,  from  the  original  in  the  Ep.2298.10n.  When Heresbach wrote 

Munster  Staatsarchiv,  by  Comehus,  in  1534  GogreeS  was  similarly  sxiffer- 

pp.  379-81 ;  cf.  Ep.  3031^.  661-3.   But  ing  from  a  fever  (Ep.  3031^.  13-19). 
it  seems  more  Ukely  that  Heresbach  222.  Flattenus]  Vlatten's  letter  has 

means  Knipperdolling.  not    STirvived,  but   is    mentioned    in 

191.  receptacuhmi]   See  Ep.  2999.  Heresbach's  diary  cited  by  Bouterwek 

I2-I3n.  p.  9:  cf.  Ep.  3043.  io8n. 


156  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

Dusseldorpii  festo  Pantaleonis,  qui  natalis  est  iunioris  principis, 
a°  1535.  28.  lulii. 
225      Salutatio  mea  manu  Gulielmi  Iimioris  Ducis  etc. 

Conradus  Heresbachius 
Leg.  Doctor. 

Consummatissimo   clarissimoque  viro   D.   Erasmo   Roterodamo, 
theologiae  omnisque  melioris  Uteraturae  antistiti.    Basileae  apud 
230  Frobenium. 


303 P.   Erom  Conrad  Heresbach. 

Bouterwek  p.  II.  Dusseldorf. 

1534-1536. 

[The  year-date  (1.  757)  is  given  by  Teschenmacher  as  1535,  by  Strack  as  1536. 
Consistent  with  the  latter  date  is  the  fact  that  the  document  imphes  the 
execution  of  John  of  Leiden  (11.  668-73),  which  took  place  in  Jan.  1536.  Yet  in 
its  opening  paragraphs  it  pm^jorts  to  be  written  in  the  latter  part  of  1534,  in 
answer  to  a  letter  of  Erasmus  which  had  been  forwarded  from  Frankfort  to 
Diisseldorf,  where  Heresbach  foimd  it  on  his  retum  to  court  'ad  Cal.,  ni  fallor, 
Octobris'.  The  date  is  given  more  precisely  by  an  entry  in  Heresbach's  Diary: 
'1534.  Oct.  2.  hteras  ab  Erasmo  accepi'  (Bouterwek  p.  31).  1534  sorts  also 
with  the  mention  (1.  9)  of  the  counts  of  Rennenbiirg — who  left  Freiburg  in 
April  1534  (see  Ep.  2810.  i2in.).  Erasmus'  letter  was  a  reply  to  a  letter  of 
Heresbach  written  in  April,  and  may  be  dated,  since  it  was  dispatched  to  the 
Frankfort  book-fair,  as  belonging  to  the  end  of  August  or  the  first  days  of 
September.  The  year-date  1534  may  be  inferred,  in  any  case,  for  these 
opening  paragraphs  by  a  method  of  exclusion — 1535  is  excluded  by  com- 
parison  with  Ep.  3031,  and  1536  by  the  fact  that  Erasmus  died  in  July  of 
that  year  (in  11.  5-6  he  is  spoken  of  as  reporting  favourably  of  his  health).  The 
fact  that  the  dociunent  makes  no  attempt  to  reconcile  the  conflicting  indica- 
tions  of  chronologj' — allowing  a  letter  of  1534  to  describe  events  of  1535-6 — 
makes  it  unlikely  that  Heresbach  contemplated  pubhshing  it  in  its  present  form. 

CONSVMMATISSmO    CLAEISSIMOQVE    VIRO    D.    ERASMO    ROTERODAMO, 

THEOLOGIAE  OMNISQVE  MELIORIS  LITERATVRAE  ANTISTITI  SVMMO, 

CONRADVS  HERESBACHIVS.    S.  D. 

CoMMODVM  in  aulam  ad  Cal.,  ni  fallor,  Octobris  reuersus  Hteras 
ad  me  tuas  offendi  e  nundinis  Francofurdiensibus  allatas;  quae  sane 
impense  non  mihi  solum,  cui  non  possunt  non  esse  melhtissimae, 
sed  cum  principi  tum  proceribus  aHquot,  quibus  eas  ostentaui,  vehe- 

5  menter  gratae  fuerunt ;  nimirum  quod  de  statu  ac  valetudine  tua 
nos  certiores  redderent  animique  ui  nos  tui  veterem  beneuolentiam 
declararent — iam  enim  diu  nihil  de  rebus  tuis  cognoueram  ipse,  nisi 
quantum  e  Hteris  ad  principem  datis  eque  ypafjLixarocf^opcp  comitum 
Rennenburgensium  pridem  rogitando  subodorari  Hcuit. 

10  Scripseram  iam  ante  (nundmis,  opinor,  AprOibus)  ad  te,  verum, 
quando  tu  me  nihH  scribere  conquereris,  subdubitare  coepi  an  Hterae 
tibi  meae  redditae  in  hoc  turbulento  saeculo,  quo  nihil  prope,  quan- 
tumuis  sanctum,  LQuiolatum  sperari  possit.  Ac  vero  scribere  de 
integro  parantem  primum  febris  ardentissima  prohibuit,  quae,  circa 

15  Siru  ardores  me  corripiens,  menses  aHquot  periculose  aegrotantem 
detinuit:  id  quod  mihi  cum  plerisque  amicis  famiHaribusque  com- 
mune  fuit ;  nam  et  canceUarius  Gogreuius  ac  praepositus  Flattenus 
paulo  ante  ad  vitae  vsque  desperationem  ex  eodem  morbo  decubue- 


3031"]  FROM  CONRAD  HERESBACH  167 

runt.  Non  deerant  qui  ybovax<x)v  koL  tojv  Upeojv  deuotioribus  adscribe- 
rent,    metuentibus   ne   ecclesiasticae   politiae   constituendae   apud  20 
principem  admonitores  essemus. 

Deinde  sub  nundinas  autumnales  mihi  paululum  restitutus  omnino 
rumpere  silentium  statueram;  sed  abreptus  in  comitatu  quodam 
principis  id  propositi  rursum  coactus  sum  suspendere.  Interim  tuae 
literae  meas  praeuertentes  quod  sponte  facturus  eram  violenter  25 
extorquent;  et  quia  rerum  hic  status  exigebat  vt  scriberem  pro- 
lixiuscule,  si  succedat,  tarditatem  illam  ac  scribendi  raritatem  (vt 
tu  vocas)  verbositate  compensabo. 

Principio  igitur  quod  de  valetudine  mea  sollicitus  sis,  veterem 
tuum  agnoscens  candorem,  habeo  gratias.    Deinde  quod  scribis  te  30 
cum  chiragra  podagraque  atque  adeo  hologra  luctari,  vehementer 
dolet  illa  te  carnificum  premi  tyrannide  ac  non  potius  aniraum  tuum 
tranquihssimo  domiciho  in  communia  commoda  hterarum  proue- 
hendarum  conquiescere.   Relegandi  erant  hi  tyranni  ad  ovva8e\(f>ovs 
TTTioxoTvpdvvovg,  otiososque  et  obesos  ventres,  Egmundanos  atque  35 
Stunicas,   apud  quos  hi  et  otii  et  pabuU  plusculum  reperissent. 
Verum  scit  tua  prudentia  hanc  esse  naturae  necessitatem  vt  corpus 
aetate  prouectiore  reddatur  imbecilhus,  multaque  senem  circum- 
ueniant  incommoda,  cum  quibus  magnopere  pugnare  nihil  ahud 
fuerit  quam  6eop,ax€lv.    Tametsi  non  desunt  qui  has  longaeuitatis  4° 
pedissequas  interpretentur.  Caeterum  haud  scio  an  sit  mihi  senectus 
prouectior  optanda  quae  his  comitibus  perpetuo  constipetur.  Tolera- 
bihora  tamen  incommoda,  quamdiu  animi  vigorem  non  extinguimt, 
quem  certe  neutiquam  in  te  deficere  crebra  tua,  eademque  absolutis- 
sima,  veluti  KVKveia  aafiaTa,  testantur  monumenta,  adeo  vt  hac  parte  45 
vel  cum  Nestore  Platone  Isocrate  aut  Catone  contendere  possis, 
KaXcov  yap  r)  oTviopa  KaXrj. 

Porro  festiuum  est  hoc  quod  Trepl  Trjg  eTrtaT/aareta?  Monasterien- 
sium  ludis,  etiamsi  res  nobis  hic  geratur  minime  ludicra,  vt  quae 
TToXXds  l<f>6iixovs  ijjvxds  "Achl  npota^ev.    Atqui  ego  e^a»  ^eAcDv  spectator  5° 
esse  malui  quam  fabulae  tam  tristi  atque  cruentae  adhiberi  actor. 

Opinor  te  iam  pridem  tragoediae  huius  protasin  audisse,  nempe 
in  superiori  Germania  coeptam  per  choragos  quosdam  pseudopro- 
phetas,  homines  indoctos  e  rudi  plebe,  scihcet  ex  sutoribus  et  vestia- 
riis,  vana  consptratione  auctos,  qui  hteras  ne  gustarimt  quidem,  cum  55 
tamen  has  spiritus  sanctus  per  scripturam  testetur  esse  certissima 
media  et  instrumenta  ad  recte  scrutandam  uiteUigendamque  doctri- 
nam;  qui,  cum  ilhc  tentatis  omnibus  rehquos  actus  absoluere  non 
daretur,  ad  nos  secundo  quidem  Rheno  defluxere,  praesertim  occu- 
pato  semel  Monasterio,  vrbe  cum  amphssima,  vtpote  quinque  coUe-  60 
giorum  ac  totidem  parochiarum  capaci,  tum  ad  hoc  negotium 
gerendum  idoneo  receptaculo.  Atqui  quemadmodum  etiam  in  coro- 
nide  epistolae  tuae  flagitare  videris  vt  regni  huius  auspicia  progres- 
sum  atque  administrationem  describam,  ne  dK4(f>aXov  fabulam  narrem, 
eandem  tibi  paulo  altius  repetam.  65 

Primum  in  hac  vrbe  euangehi  sincerioris,  vt  ferebatur,  praedica- 
tionem,  inuito  eius  loci  principe,  episcopo  Francisco  Waldeccio, 

19.  deuotioribus  iSirocA;:  deuotionibus  Tesc/iewmoc/ier.  67.  Francisco 

Waldeccio  om.  Strack. 


158  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

democratia  tuebatur  seque  aduersus  violentiam  principis,  si  forte 
illorum  propositum  impedire  vellet,  commeatu  machinis  munitioni- 

70  busque  etiam  ad  obsidionem  tolerandam  praeparauit.  Fit  enim  fere 
vt  conscientiae  vulgi,  obuersantibus  opinionibus  variis  huc  atque 
illuc  impulsae,  in  dubium  constituantm-  et,  prorogata  vel  denegata 
a  principibus  iusta  reformatione,  vulgus,  nuUius  rei  bonae  author, 
ipsum  constituere  ordinationes  moliatur.    Semper  enim  cum  verbo 

75  Dei  exoriente  errores  simul  exortos  reperimus,  vt  nullis  aetatibus 
defuerint  Antichristi,  quos  apostoh  et  ipse  Christus  venturos  prae- 
dixit.  Meministi  ohm  Adriano  imperante  Cochbam  ludaeum  praedi- 
casse  se  vnum  esse  verum  illud  salutis  sidus  caehtus  delapsum  causa 
popuh  sahitis  restituendae,  et  quanta  iUi  turba  adhaeserit ;  et  in 

80  Creta  tempore  Theodosii  ludaeum  ahum,  qui  se  Mosen  esse  affirma- 
bat  et,  vt  quondam  <(is)  Israehtas  per  mare  duxisset,  ita  etiam 
poUicebatur  se  simih  miraculo  ludaeos  ad  terram  promissionis  per- 
ducturum.  Est  quoque  tempore  Herachi  exortus  in  Arabia  Mahumet, 
qui  et  ipse  populum  peUexit  vana  superstitione. 

85  Ad  eundem  niodum  nunc  eiusdem  spiritus  exorti  anabaptistae, 
mirae  quadam  sanctimoniae  specie  vulgo  imponentes  soUicitantesque 
vt  se  nescio  in  quas  regiones  sequantur;  et  qui  promissis  eorum 
persuasi,  hi  velut  IvdovoLaa^o)  excitati  sequuntur  eos,  rehctis  et  re 
famihari  et  necessarus.    Quanquam  initio  populus  sic  in  vniuersum 

90  fanatico  quodam  impetu  rapiebatur  vt  propemodum  suum  quisque 
caput  protegere  coactus  fuisset — simphciter  insanire  homines  dixisses, 
— etsi,  vt  ingenue  dicam,  multi  hac  in  vrbe  ciues,  a  circulatoribus 
quibusdam  circumuenti,  non  tam  pietatem  quam  hcentiam,  et  verbi 
dispensatores  t^n^-annidem  atque  popularem  fauorem  captare  magis 

95  quam  popuh  salutem  visi  sunt.  Initio  tamen  qua.edam  in  abolendis 
abusibus  et  impiis  moribus  recipiendaque  sincera  doctrina  non 
omnino  inepta  proponere  videbantur.  Et  successisset  fehcius,  ni 
Malus  lUe  saluti  hominum  inuidens  bene  coepta  interuertisset,  nimi- 
rum  veritus  ne  populus  iUic,  pro  humanis  somnus  proque  ecclesiasti- 
100  corum  pompa  luxu  et  crapula,  sinceram  Christi  doctrinam  moresque 
magis  sobrios  sanaeque  doctrinae  consentaneos  amplecteretur. 
Siquidem  cogitauit  hic  sibi  vigUandum  modisque  omnibus  enitendum 
vt  ScyUam  vitantes  impeUeret  in  Charybdim.  Et  successit  pulcre. 
Nam  dum  omnes  omnium  propulsatarum  factionum  ad  Monasterium, 
105  sub  praetextu  verbi,  ceu  commune  euangehcorum  aavXov,  confluen- 
tium  profugi  se  recipiunt,  cacodaemon  euangehi  tritico  mox  ana- 
baptistarum  sacramentariorum  pseudoprophetarum  Montanorum 
Valentinianorumque  zizaniam  aspergit,  quae  continuo,  vt  est  ma- 
larum  herbarum  fertUitas,  euangehi  semen  protriuit.  Sub  papatu 
iio  omnia  tranquUla,  quemadmodum  fihis  Israel  in  Aegypto.  Verum 
vbi  Aegypto  egressi  et  filii  Dei  facti,  coepit  Ulorum  saluti  insidiari 
Satan  et  coeperunt  tumultuari  et  seditiones  mouere.  Ita  nunc 
quoque,  videns  veram  iustificationis  doctrinam  emergere  et  sacra- 
mentorum  vsum  genuinum  oriri,  sectas  et  seditiones  excitat. 
115  Populus  autem,  vt  est  rerum  nouandarura  auidus,  anabaptismi 
hcentiam  facUe  excepit,  eratque  primum  acris  inter  euangehcos 
et  anabaptistas  conflictatio;   adeo  vt  Trvp  tov  ax^ajxaTos  episcopo 

81.  is  addidimus. 


3031^]  FROM  CONRAD  HERESBACH  159 

potiundae  vrbis  spem  iniiceret.  lamque  noctis  conticinio  oppida- 
norum  alterius  partis  auxilio  portam  vnam  occupauerant  episcopi 
intro  destinati  milites.  Sed  harum  rerum  conscii,  mox  poenitudine  120 
ducti  aut  sibi  forte  metuentes,  consilium  manifestant.  Atque  in  hoc 
consentiunt  euangehci  cum  anabaptistis  vt  episcopi  cohortes  vnani- 
miter  repellant.  Non  deerant  qui  affirmarent  episcopahs  cohortis 
praefectum,  euangehco  zelo  permotum,  vltro  retrocessisse.  Certum 
est  eundem  ab  episcopo  inclementer  exceptum.  Enimuero  hoc  im-  125 
petu  represso  res  aperto  Marte  tandem  geri  coepta.  Siquidem  epi- 
scopus,  contractis  copiis  a  vicinis  principibus  qui  suos  quoque,  casti- 
gatis  Monasteriensibus,  exemplo  deterrere  cupiebant,  vrbem  obsidere 
parat. 

Sed  anabaptistarum  factio  inualescens  maiorque  pars  vulgi,  Ucen-  130 
tiae  nouandarumque  rerum  auida,  meliorem  non  grauatim  superauit, 
maxime  cum  dvapxtav  bonorura  constanter  ab  anabaptistis  praedi- 
cari  intelhgeret ;  factumque  vt  muHi  vere  euangehcae  pietati  addicti 
vrbe  excederent.  Inter  quos  et  Buschius  fuit,  qui  iam  inde  ab  initio 
anabaptisticae  doctrinae  audacissime  restitit.  Id  quod  Coruinus  135 
etiam,  a  principe  Hessorum  missus,  tentauit.  Sed  vterque,  cum 
argumentis  nequidquam  se  agere  sentirent,  furibundae  turbae  ces- 
serunt.  Buschius  paulo  post  in  vicina  vrbe  Dulmensi  fatis  concessit, 
vir  certe  mehorum  hterarum  et  sincerioris  doctrinae  acerrimus 
idemque  hberrimus  vindex,  140 

Sed  quid  multa  ?  Quotquot  ab  anabaptismo  stare  recusarent 
statim  vrbe  exiguntur,  nec  tamen  quicquam  exportare  permittuntur. 
Maior  ciuium  pars  proscripta  vrbem  ac  penates  proselytis  nouisque 
colonis  ac  indigenis  retinctis  rehnquere  coacta  est.  Ihi  vero  in  nouas 
possessiones  missi  donum  scihcet  accipiunt  spiritus  sancti,  nempe  145 
proscriptorum  ciuium  bona.  Atque  haec  sub  initium  quadragesimae 
anni  tricesimi  quarti  supra  sesquimUlesimum  gesta  sunt. 

Porro  vbi  facultatibus  simul  cum  vrbe  instructissima  potiuntur 
retincti,  omnia  in  vnum  conferunt  et  per  iiu.  vrbis  regiones  culinas 
pubhce  instituunt,  veluti  avaa ina  et  coenobia,  Patrisque  tutelam  150 
iactantes  hostes  prouocant.   Turres  fanorum  subhmes  atque  sum- 
ptuosas  deuciunt,  templa,  ceu  idololatriae  receptacula,  demohta  in 
profanos  conuertunt  vsus;  nam  monasteria  et  coUegia  iampridem 
depopulata,  profugatis  rehgiosis  vniuersis.    Barbaricum  autem  est 
hoc  quod,  praeter  pubhca  documenta  instrumentaque  hterarum  155 
quae  exusserant,  bibhothecam  ibidem  apud  fratres,  vt  vocant,  ex 
omni  hnguarum  hterarumque  genere  instructissimam  sacrilegi  con- 
cremauerunt,  tot  egregia  monumenta  igne  perdentes.    Quibus  faci- 
noribus  designatis  nouus  in  hac  noua  Hierosolymorum  repubhca 
creatur  magistratus,  noua  plebiscita,  noua  rehgio,  noua  matrimonia,  160 
noua  prorsus  reipubhcae  facies,  ac  denique  TrdvTa  Katvd. 

Fabulae  praecipui  daduchi  fuerunt  Bernardus  Rotman,  homo  et 
hngua  promtus  et  eruditione  hnguarumque  cognitione  mediocriter 
instructus.  Is  ecclesiasten  egit.  Cui  subseruiebat,  velut  Aeneae 
Achates,  Knipperdohngius  ciuis.  Is,  vltro  ob  contentiones  cum  epi-  165 
scopo  in  factionem  iUam  se  transferens,  ad  consulatum  peruenit; 
homo,  vt  forte  magnus  dignitate,  ita  neque  infacundus  et  ad  quae- 
uis  obeunda  audax.    Tertius,  qui  etsi  extraneus  tamen  barbarica 


160  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

calliditate  ad  primatum  sicut  et  tyramiidem  peruenit,  patria  Lei- 

170  densis,  primo  propheticum  spiritum  iactans  ac  vocationes  a  spiritu 
factas,  iuuenis  vix  xxvi.  annorum,  vafri  ingenii,  oris  et  spiritus 
gratiae  plurimum  confidens  et  ad  res  nouasingenio  apposito,  caeterum 
indoctus,  sarcinator  seu  vestiarii  artificii  ferebatur — Alexandrum 
illum  WevSofjLavTLv  dixeris — doctrina  Lucianus ;  qui  calliditate  ingenii 

175  caeteros  omnes  superauit  sibique  parere  coegit,  ascitis  tamen  his 
authoritate  proximis  quos  vidit  proposito  exequendo  magis  idoneos. 
Nam  (vt  Mahomet)  cum  ad  tyrannidem  aspiraret  viamque  quaereret, 
videns  varias  et  dissentientes  de  religionis  doctrina  opiniones,  popu- 
lumque  fluctuare,  cogitauit  is  sibi  ansam  porrectam  qua  populum 

180  sibi  deuinciret,  coepitque  non  solum  de  ciuihbus  rebus  leges  condere, 
verum  etiam  nouam  reHgionis  formam  excogitare,  quibus  animos 
vulgi  alligaret,  quo  arctius  in  officio  omnes  contineret  neque  exoriri 
posset  dissensionis  occasio.  Et  vt  Mahomet  vulgo  blandiens  scri- 
pturam  carni  accommodabat,  ita  hi  quoque,  profanatis  matrimoniis, 

185  magistratibus  ad  democratiam  et  vulgi  Hcentiam  deductis,  seruis  in 
Hbertatem  vocatis,  aHisque  quae  iamiam  ordine  interponam,  popu- 
lum  consentientem  reddiderunt  et  suis  dogmatibus  subegerunt. 

Magistratus  igitur  creati  Duodecimuiri,  qui  plausibiles  populo 
factionis  administratores  erant,  sed  qui  prophetae  ac  concionatoris 

190  cuiusdam  astu,  ceu  bubuH  naribus,  ducebantur.  Hi  vero  prophetae 
oracula,  id  est  anabaptismi  dogmata,  veluti  leges  xu.  tabularum, 
promulgabant,  quanquam  non  scripta  neque  pubHcata,  sed,  vt  <(a> 
Druidibus  apud  GaUos  oHm  et  Aegjrptus  ac  priscis  theologis  voce 
duntaxat  tradita.    Post  tamen  idem  propheta  rex  factus  dogmata 

195  atque  leges  regni  sui  per  vniuersam  vrbem  sparsit.  Inde  capita 
quaedam  praecipua,  vt  e  vernaculo  sermone  a  nobis  latinitati  donata 
sunt,  subuciemus. 

1.  Primum  autem  omnium  ab  anabaptismi  candidatis  exigitur  vt 
statuta  iUa  omnia  execrentur  atque  ea  quae  vulgus  cultum  appeUat 

2CX)  diuinum,  ceremonias  chrismata  characteres,  abiurent. 

2.  Missam  vna  cum  Baal  iUo,  qui  sacrifici  manibus  ostentatur, 
abominentur. 

3.  Toti  mundo  renuncient. 

4.  Reditus  annuos  neque  soluant  neque  exigant. 

205  5.  Negociationes  et  commercia  non  exerceant:  ab  opificus,  ex- 
ceptis  admodum  paucis,  abstineant. 

6.  Facultates  nemo  proprias  habeat,  quin  ad  pedes  mystagogi  ac 
prophetae,  veterum  sciHcet  Christianorum  aut  Platonicae  reipubHcae 
exemplo,  conferantur. 

210  7.  Magistratibus  ac  principibus  (quibus  soHs  reipubUcae  tranqml- 
Htas  curae  est,  et  a  quibus  suo  in  officio  quisque  continendus  erit), 
nulH  subuciantur ;  siquidem  renatos  iam  non  carne  ampHus  sed 
spiritu  duci,  qui  sub  nuUius  potestate  redigantur:  quasi  Christus  et 

178.  dissentientes  rescAenmoc/ier :  distinctas  ^S^racfc.  190.  astn  Teschen- 

macher:  actu  Strack.  192.  a  suppleuimus.  193.  Druidibus  .  .  . 

Aegyptiis  .  .  .  priscis  theologis  Teschenmacher:  Druides  .  .  .  Aegyptii  .  .  .  prisci 
theologi  Straclc.  195  Inde  scripsimtw :  inque  edd.  205—6.  ab  opificiis, 

exceptis  admodum  paucis,  abstineant  om.  Strack.  211-12.  curae  .  .  .  subiici- 
antur  Teschenmacher:  vt  suo  in  officio  quisque  contineatur  curae  est,  nullus 
subiiciatur  Strack. 


I 


3031»]  FROM  CONRAD  HERESBACH  161 

apostoli  non  ita  spirituales  fuissent,  qui  magistratibus  tamen  et 
parebant  ipsi  et  parendum  alios  docebant.  Perfectionis  forte  gradus  215 
non  praecepti,  perinde  atque  de  virginitate. 

8.  Matrimonia  retinctis  renouentur,  videlicet  (i)  quibus  cum 
ethnicis  (h.  e.  baptismum  iterare  recusantibus)  coniugium,  nisi  de 
integro  baptizentur,  id  non  constabit ;  (2)  quod  si  vxor  contingat 
sterilis,  licet  aUam  superinducere,  cui,  si  fecunda  sit,  prior  ministrare  220 
cogatur,  atque  hac  praegnante  rursus  aliam,  ad  septenas  vsque, 
iuxta  illud:  crescite  et  multiplicamini,  vel,  si  libet,  Esaiae  iiii. :  et 
apprehendent  septem  mulieres  virum  vnum. 

9.  Baptismum  infantium,  inde  ab  apostolorum  temporibus  duran- 
tem,  a  cacodaemone  inuectum  abolendum  statuant:  nam  fidem  225 
requiri  ante  baptismum. 

Sed  si  fides  vbique  nostra  spectanda  et  non  potius  mandatum  Dei, 
obsecro  quotusquisque  tandem  baptizandus  erit  ? 

Non  defuerunt  qui  baptizare  igne  occiperent,  idque  hunc  in  modum 
fiebat:  circulo  cuipiam  vndique  cereos  affigebant  ardentes  eoque  230 
baptizantes  cingebant. 

His  bellis  dogmatibus  non  contenti  etiam  sacrilegos  Marcionis 
Valentiniani  atque  Apollinaris  errores  iam  olim  damnatos  in  vsum 
reuocant,  asserentes  Christum  carnem  a  matre  non  assumpsisse,  pro 
nihilo  ducentes  aut  dissimulantes  quod  scriptura  e  semine  Dauid  235 
benedictionem  promiserit  et  e  semine  mulieris,  ab  ipso  Adae  lapsu ; 
et  quod  PauhlS  Christum  y€v6iJ,€vov  ck  aTripfxaro';  Aa^lS  Kara  aapKa 
expresse  dicit  (Rom.  i.),  quod  Irenaeus  (lib.  iii.  cap.  32.)  sic  exponit 
vt  omnibus  modis  e  virginis  substantia  carnem  sumpsisse  Dominum 
contendat  idque  velut  receptum  ab  ecclesia  orthodoxa  tueatur,  240 
haereticos  perstringens,  qui  Christum  nihil  ex  virgine  matre  assum- 
psisse  nugarentur;  cum  idem  Tertulhanus  sanctus  scriptor  (Hb.  de 
carne  Christi)  confirmet,  quod  apostohis  tradit,  iuxta  carnis  naturam 
Christum  e  stirpe  et  semine  patrum  esse  prognatum.    Quod  dogma 
quo  a  patribus  magis  damnatur  hoc  ilH  pertinacius  retuient,  adeo  245 
vt  hoc  pro  aris  atque  focis  defendant  mordicusque  teneant. 

10.  Postremo,  vt  omnem  fiduciam  salutis  post  baptismum  lapsis 
tollant,  veniae  ampHus  locum  esse  negant,  Nouatiani  forte  imita- 
tione.  Et  quia  haeresis  nulla  tam  absurda  quin  scripturis  fucari 
possit,  locos  huc  e  Paulo  ad  Hebraeos  cap.  6.  et  10.  detorquent,  qui  250 
tamen  ab  orthodoxis  ad  peccatum  in  spiritum  sanctum  et  peccatum 
diffidentiae  referuntur. 

Atque  vt  finem  ahquando  faciam  referendae  Ihados  perniciosorum 
dogmatum  aut  hydrae  multorum  capitum,  hoc  adiiciendum  fuit: 

11.  Seruos  nonnisi  retinctis  seruire  seruitutem  volunt,  atque  hac  255 
lege   decretis   secundum   Hbertatem   vindiciis   ingentem   seruorum 
hominum  turbam,  quibus  cum  nostra  regio  abundet  et  a  nobiHbus 
passim  truculentius  habiti  sint,  facile  peUiciunt  plagiarii. 

Habes  praecipua  fidei  dogmata  horum  apostolorum  et  profes- 
sionem  qua  illorum  mysterus  initiandi  astringuntur.  Indies  tamen  260 
eiusdem  monetae  figuntur  ac  refiguntur  nomothetae  iUius  i/»eu8o- 
7Tpo(f)riTov  arbitrio  nouae  epinomides.  i.e.  legum  appendices,  adeo  vt 
nihil  paene  veterum  et  quantumuis  execrabiHum  haeresium  sit  quod 
262.  i.e.  legum  appendices  om.  Strack. 

452.11  M 


162  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

ab  illis  non  reuocetur.    Vulgus  autem  incautum,  et  ad  quemuis 

265  ventum  mobile  et  nouitate  et  rei  familiaris  democratiae  ac  licentiae 
compendio  prouocatum,  ad  libertatem  facultatumque  communionem 
vocari  se  ratum,  mox  exutum  propriis,  oligarchia  et  tyrannide  plus 
quam  Phalarica  constringitur.  Et  Nemesin  episcopi,  h.  e.  instar 
ranarum  trabis  imperium  detrectantes,  ciconiam,  dignum  patella 

270  operculum  nanciscuntur,  nempe  pseudoprophetam,  impostorum  aH- 
quem  quem  ipsi  Heliam  in  scripturis  promissum  somniant,  cui 
Pater  spiritum  fatidicum  dederit  voluntatisque  diuinae  sciMcet  con- 
siliarium  fecerit.  Eius  oracula  non  dubitant  Esaiae  vaticiniis 
aequare,   aientes  hunc  esse  de   quo  scriptura:   vox  clamantis  in 

zy5  deserto.  Et  perinde  atque  Mahomet  comitiali  morbo  correptus 
fingebat  se  cum  Domino  loqui,  ita  hic,  squahdus  subinde  in  compita 
et  plateas  prosihens  pronusque  in  lutum  concidens,  vociferabatur : 
'  poenitentiam  commissorum  agite ;  iam  enim  instat  regnum  Dei ' ; 
addens  diem  illum  extremum  imminere  quo  Dominus  mundum  afl&i- 

280  gere  veht ;  neque  superesse  vsquam  salutem  nisi  in  hac  sancta 
ciuitate,  quae  noua  sit  Hierusalem  de  qua  in  Apocalypsi,  in  qua 
demum  pusillus  ille  grex  seruandus  sit:  iam  inde  a  temporibus 
apostolorum  nullum  fuisse  genuinum  ac  verum  Christianum. 

Porro,  ad  fidem  emerendam  pauoremque  incutiendum  stupido 

285  populo,  comminiscuntur  visiones,  nempe  Patrem  equo  cataphractum 
plumam  capite  ventilantem  super  vrbem  inequitantem  cruentumque 
gladium  vibrantem  conspici ;  adhaec  sanguinem  pluere.  Soles  plures 
ahaque  in  coelo  extremi  temporis  praenuncia  apparuisse  prodigia; 
ac  postremo  ipsam  tubam  receptui  ad  iudicium  canentem  exauditam, 

290  vt  hac  magis  formidine  pauidum  concierent  populum.  Quae  omnia 
exaggerata  per  epistolas  ac  emissarios  a  propheta,  vt  quique  suis 
passim  annunciarunt,  hortantes  obtestantesque  ad  hanc  huius 
postremi  temporis  sacram  arcam  properent  viri  muheres,  iuuenesque 
senesque,  neque  hoc  salutis  receptaculum  gratuito  exhibitum  inter- 

295  pediri  sinant,  si  modo  ingruentem  atque  ineuitabilem  Dei  iram 
efiFugere  cupiant ;  abunde  in  hac  ciuitate  suppeditari  a  Patre  omnia, 
solum  quantum  gladiorum  pecuniae  Uneae  telae  coUigere  queant 
apportent ;  si  quis  hac  admonitione  spreta  properare  huc  neglexerit, 
in  hos  puluerem  se  pedum  excutere  segregatosque  ab  omni  salutis 

300  spe  tradere  cacodaemoni.  In  hanc  sententiam  quaedam  per  edicta- 
lem  epistolam  prophetae  ad  Hollandiae  ac  Frisiae  ciuitates  scripta 
legimus  ipsi,  misso  exemplari  a  Frisiae  praeside  Georgio  Schenckio. 
Vidimus  et  ahorum  ad  suos  quosque  amicos.  Adeoque  hoc  nouum 
euangeUum  per  omnes  vndique  regiones  percrebuit  vt  nulla  ciuitas, 

305  nullus  vicus  sit,  quem  non  perflauerit  hic  propheticus  ivdovaLaafios, 
ad  quem  vulgus  vbique  aures  arrigere  miro  ardore  coepit  ac  fauore, 
clancularios  instituens  conuentus  ac  conspirationes. 

Condictus  erat  locus  non  procul  a  Dauentria,  quo  non  minus 
triginta  mUia  se  sistere  ad  praestitutum  tempus  decreuerant,  paulo 

310  post  resurrectionis  festum :  nam  ad  ascensionis  festum  mundum 
interiturum  vaticinati  fuerant.   Numerosa  praeterea  classis  in  pro- 
cinctu  fuit,  ingenti[s]  turba[e]  e  maritimis  HoUandiae  Flandriaeque 
•  312.  ingenti  turba  scripsimtis :  ingentis  turbae  edd. 
269-70.  dignvim  .  .  .  operculum]  See  Adag.  972. 


3031«]  FROM  CONRAD  HERESBACH  163 

regionibus  contracta;  nisi  Dominus  illorum  consilia  infatuasset  et 
indicio  proditi  captique  fuissent,  orbem  tumultu  ac  caedibus 
miscuissent.  315 

Multa  obiter  hic  commemoranda  essent,  si  vel  tibi  auscultandi 
vel  mihi  commemorandi  daretur  otium. 

Properabant  ad  eandem  naXiyyevealav  e  principis  nostri  ditionibus 
greges  aliquot,  quorum  plerique  eV  avro4>u)pco  deprehensi  atque  in 
itinere  intercepti  fuerunt ;  e  quibus  quotquot  resipuerunt,  dimissi  320 
sunt,  persistentes  in  proposito  etiamnum  carceribus  detinentur. 
Dux  miserae  turbae,  artificio  sciHcet  aerarius,  ac  rebaptizatus,  ex- 
citandis  aliis  ac  deducendis  missus.  Is,  cum  seditionis  maiestatis  ac 
plagii  reus  tum  ob  singulares  blasphemias,  a  principe  suppHcio 
alfectus  est,  homo  adeo  execranda  linguae  petulantia  vt  iamiam  325 
cremandus  optarit  crustulam  illam,  evxoLpicrTLa?  dominicae  panem, 
pedibus  conculcare  aut  iv  rih  aTTo^eladai  eodem  abuti. 

Hactenus  a  principe  nullus  capitaliter  mulctatus  est,  eo  metu  ne 
insontem  morte  condemnaret,  malens  nocentes  ahquot  elabi  quam 
innoxios  ad  supphcium  rapi.   Nam  a  vicinis  principibus  et  Caesaris  330 
atque   ecclesiasticorum   ditionibus   citra   delectum   quicunque   vel 
Lutheranae  vel  alterius  doctrinae  sectatores  fuerint  tanquam  haere- 
tici  ad  lanienam  trahuntur.   Omnes  Lutheranos  appeUitant[es]  tam 
sacramentarios  quam  anabaptistas,  perinde  atque  eos  qui  sincerae 
doctrinae  euangelii  studiosi  sunt,  constitutis  in  hoc  corycaeis,  ita  vt,  335 
si  Christi  nostri  seruatoris  verbum  quis  vel  legere  vel  habere  vel 
contra  homuncionum  quorundam  somnia  mutire  ausit,  continuo 
haeretici  poenis  constitutionique  Caesareae  obnoxius  insimuletur 
atque  habeatur.   Haud  scio  quibus  legibus  forte  aut  quo  aequitatis 
Kal  rrjs  eVtet/cetas-  exemplo  id  faciant,  siue  ecclesiasticas  siue  ciuiles  340 
sanctiones,  quantumuis  sanguine  scriptas,  respicias.  Neque  enim  ea 
doctrina,  quam  ipse  adhuc  vel  legi  vel  audiui  Lutheri  esse,  vllum 
habet  dogma  quod  ab  ecclesia  vel  legibus  haereticum  sit  declaratum. 
lam  autem,  si  quis  hanc  priuatim  ac  sibi  legat,  neque  citra  voca- 
tionem  doceat,  nec  magistratuum  maiestas  ofiFendatur,  quo  pacto  345 
hic  haereticus  dici  possit  non  video. 

Caeterum  in  nostri  temporis  anabaptistas,  non  vno  modo  haere- 
ticos  sed  et  seditiosos  ac  blasphemos,  veterum  imperatorum  consti- 
tutionibus,  tum  recenti  Caesaris  edicto,  poenam  constitutam  prin- 
cipes  ac  magistratus  recte  exequuntur.  Siquidem  blasphemiam  350 
etiam  magistratus  e  Dei  mandato  punire  debet.  Ahoqui  simphciter 
rebaptizati,  quales  reperiuntur  ahqui  seducti,  et  innocentia  vitae 
commendabiles,  verbi  Dei  gladio  reuincendi  et  quiduis  apud  hos 
tentandum  ante  quam  ad  sanguinem  veniendum,  ita  vt  haereses 
potius  quam  homines  tollantur ;  maxime  cum  Caesareae  in  hoc  355 
cautae  leges,  diuersis  et  authoribus  et  temporibus,  adde  etiam  occa- 
sionibus,  rogatae,  antinomiis  de  anabaptistarum  ac  haereticorum 
poenis  dissidere  videantur.  Sed  plerique  sic  sunt  praefracti  ac  phi- 
lauti,  suis  somniis  ac  visionibus  innixi,  vt  et  magistratibus  violenter 

326.  crustulam   illam    Teschenmacher:    fructulum   illud  Strack:    frustulum 
illud  Bouterwek.  327.  iv  tw  dno^eaOai  Teschenmacher,  corr.  Bouterwek:  en 

too  apoxesthai  jSiracA;.  333.  appellitantes  edrf. :  correx^mMS.  339.  forte 

an  freti  legendum?  355.  toUantur  Teschenmacher :  tollerentur  Strack. 


164  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

360  repugnent  ac  seditiose  citra  vocationem  ad  docendi  munus  irrum- 
pant,  tranquillitatem  reipublicae  conturbent,  imperia  et  magistratus 
ac  literas  abrogare  studeant.  Et  si  scripturis  cum  illis  agas,  in 
promptu  est:  tibi  datum  non  est  hoc  intelligere,  spiritum  non  habes. 
Mirareris  hominum  pertinaciam  animumque  ad  quaeuis  supplicia 

365  imperterritum . 

Aiunt  iv  Toj  KaT-rixit^iv  lagunculam  a  catechista  praeberi,  e  qua 
simulatque  catechumenus  potauit,  tum  dicitur  mox  evdovmacrfjLco 
rapi,  adeoque  vt  et  ocuHs  et  vultu  atque  incessu  jxaiveaOaL  prae  se 
ferat.  Circes  arbitror  esse  poculum :  habet  enim  Satanas  sua  philtra, 

370  quibus  foederatos  sibi  astringat  et  a  Christi  foedere  recedentes  in 
fide  sua  contineat.  Obuium  non  salutant,  iuxta  illud:  si  quis  hanc 
doctrinam  non  afifert,  nec  aue  ei  dixeris:  imo  ne^c)  salutantem 
resalutant,  homines  tetrici  ac  superciliosi. 

Hactenus  de  doctrina  moribus  ac  gestis  anabaptistarum.  De  obsi- 

375  dione,  quod  iam  ante  coeptum  longiuscula  TrapeK^duei  interrupi, 
reUquum  hoc  habeto. 

Episcopus  ab  ineunte  quadragesima,  disposito  in  propinquo  oppi- 
dulo  equitatu,  prohibere  coepit  ne  quos  intra  moenia  anabaptistae 
vel  commeatus  vel  mihtes  recipere  possent,  ac  subinde  veHtationibus 

380  cum  erumpentibus  conflixit  tantisper  dum,  circa  festum  Paschae 
proxime  sequens,  copiis  archiepiscopi  Coloniensis  ac  principis  CHuen- 
sis  adiunctis,  primum  vrbs  exercitu  in  quina  castra  distributo  obsideri 
coepit  machinisque  admotis  oppugnari.  Attamen,  propter  ampHtu- 
dinem,  nondum  sic  circumscripta  cingi  potuit  quominus  exploratores 

385  emittere  et  internuntios  recipere  possent  et  vltro  citroque  commeare, 
intrantes  ac  prodeuntes,  fortassis  nonnuUis  in  exercitu  (f)LXexOpcos  ad 
quaedam  conniuentibus,  vt  fit  eV  tois  TroXeixiKols . 

Atque  ea  obsidione  aestas  consumpta.  Sub  hiemem  ab  oppugna- 
tione  illa  quinarii  exercitus  cessatum  est  atque  exercitus  subductus. 

390  Sed  tamen  praesidiaru  mUites  septenis  castris  vaUatis  dispositi  sunt, 
qui  cincti  vndique  vaUo  et  fossa  excubias  agerent  impedirentque  ne 
aut  commeatus  aut  subsidia  immitterentur.  Eoque  stratagemate 
tandem  putabatur  vrbs  Ula  coercenda.  Eademque  hieme  in  aulam 
nostram  venit  iUustrissimus  princeps  Saxoniae  elector,  comitatus 

395  quibusdam  alus  principibus,  qui  omnes  ad  hunc  nidum  expugnandum 
operam  suam  accommodare  parati  erant,  eodemque  omnes  fere  prin- 
cipes  Germaniae  oixodvjxahov  incumbere  videntur,  ita  vt  propediem 
expectanda  sit  tragoediae  huius  catastrophe. 

Sed  ad  epitasin  reuertor.  Circa  Calend.  Octob.,  cum  iam  ab  oppu- 

400  gnatione  (vt  dixi)  cessatum,  propheta  Ule  HeHas  questus  est  spiritum 
propheticum  sibi  ereptum  adque  aurifabrum  nescio  quem  translatum. 
Isque  HeHsaeus  mox  ad  prophetae  munus  arreptus,  mutuum  vide- 
Hcet  muH  scabentis,  vaticinabatur :  prioreni  iUum  prophetam  ex 
Patris  mandato  creandum  regem  Sionium,  cuius  ditioni  Pater  paucos 

405  intra  dies  non  sohim  vicinas  circumquaque  regiones  verum  etiam 

totius  orbis  imperium  additurus  esset.  Nec  mora,  quin  oraculo  pro- 

ditus  in  regem  eueheretur,  subitoque  oHgarchia  in  monarchiam  mu- 

tata  nouam  reipubUcae  formam  exhibebat.  Nou^us  rex  noua  lex. 

Ac  primo  regiae  aulae  officia  dispensantur :  instituitur  praefectus 

372.  ne  edd.:  correximus.  403.  scabentis  scripsitnus:  scabentes  edd. 


3031^]  FROM  CONRAD  HERESBACH  165 

praetorio,  praegustatores,  pincernae,  cubieularii,  ostiarii,  apparitores  410 
et  caetera  tantae  maiestatis  munia.  Adduntur  sceptra,  diademata, 
trabea,  nihil  non  regium  et,  ne  vsquam  Salomoni  dissimilis  esset,  con- 
cubinae  etiam  non  minus  quindecim.  Facultates,  quae  prius  ad  pedes 
apostolorum,  h.  e.  xii.  virorum,  deponebantur,  iam  viritim  distribu- 
imtur.  Callidum  hercle  impostorum  praestigium.  Neque  enim  com-  415 
pendiosior  ad  tyrannidem  facultatumque  occupationem,  quo  illi 
spectant  IFeuSo/xavries-,  via  excogitari  poterat. 

Qui  cum  tragico  hoc  rege,  dum  adhuc  loannes  Leydensis  esset, 
vestiarius  et  scurra  vaferrimus,  consuetudinem  habuerunt,  eundem 
ad  comminiscendas  imposturas  mirum  artificem  ac  veluti  natum  420 
affirmabant ;   ahi  institorem  apud  Leydam,  Hollandiae  vrbem,  vnde 
ortum  aiunt,  ahi  TTopvo^ooKov,  nonnulh  mihtem  gregarium.    Veruni 
mihtasse  nunquam  ipse  ab  eo  postea  audiui.  Nam,  dum  ad  principem 
meum  captiuus  deduceretur  rogatusque  de  propositi  sui  initiis,  audiui 
referentem  quo  pacto  spiritu  ac  visu  admonitus  Monasterium  petus-  425 
set ;  nam  hic  coelestem  Hierosolymam  futuram  seque  ilhc  mira  prae- 
stiturum  ;  et  quo  certus  ea  de  re  fieret,  in  itinei'e  ad  domum  Krechtingu 
diuerterit,    in    qua   famulam    decumbentem    sanitati    restituturus 
esset ;  quod  sic,  dum  Monasterium  contenderet,  euenisse  affirmabat ; 
atque  vbi  eo  peruenisset,  in  cubiculo  forte  solus  existens  praeuiderit  430 
in  spuitu  fabrum  argentarium  qui  ex  Hollandia  secum  appulerat 
ibidem,  cuius  vxorem  forma  praestantem  deperire  somniabat,  in 
conflictu  ante  portam  occidi,  adDAonitusque  visu  eius  vxorem  sibi 
desponsandam ;  id  quoque  sic  accidisse.   Quae  certa  vocationis  suae 
diuinitus  factae  signa  proferebat,  perque  hos  honorum  ac  dignitatum  435 
gradus  ad  hoc  fastigium  regiae  dignitatis  se  conscendisse  aiebat, 
iuxta  iUud :  si  fortuna  veht,  fiam  de  rhetore  consul. 

Porro  rex,  nouo  hoc  imperio  suscepto,  dominicam  coenam,  veluti 
regni  comitia,  in  area  campestri  quae  est  ante  cathedrale  temphim 
indicit.  Quo  vniuersi  regio  edicto  obtemperantes  confluunt.  Rex  ipse  440 
subhmis  insigni  equo  insidens,  trabea  aurea,  sceptro,  diademate,  auro 
gemmisque  miri  pretu,  breuiter  regio  splendore,  accedit  exornatus, 
qualem  ludaei  suum  Messiam  venturum  fingunt,  non  minus  Ix. 
equitibus  stipatus,  vt  a  captiuis  ac  profugis  cognitum.  Concione  ilhc 
habita  primum  rogat :  num  omnes  pro  morte  Domini  annuncianda  445 
parati  sint  afflictionem  subire  ?  Acclamantibus  in  apertissima  area 
cunctis,  rex  accumbentes  circumiens  tandem  e  medio  apprehensum 
quendam  cuius,  vt  ipse  mquiebat,  cor  rectum  non  esset  neque  veste 
indutum  nuptiah,  ense  caput  avroxetpl  ferit,  regis  simul  et  carnificis 
munere  perfungens  ;  quanquam  idem  et  prophetam  agens  iam  pridem  450 
gaudebat  hac  prouincia  ad  tyrannidem  prohidere  opera,  et  si  qua 
sinistra  in  ahquem  suspicio  ei  esset,  hunc  continuo  bombarda  traucie- 
bat.  Tametsi  gladu  animaduersio  peculiariter  Knipperdolingio, 
proximo  a  rege  principi,  concredita  fuit,  attamen  si  quando  hic  impe- 
diretur,  rex  ipse,  videhcet  huius  Israehtici  popuh  Moses,  eundem  455 
lubens  subleuabat.  Vnde  factum  vt,  Knipperdohngio  supphciorum 
praefecto  aegrotante,  rex,  quum  in  vnam  e  suis  vxoribus  animaduerti 
vehet,  ipse  absente  Knipperdohngio  hoc  parricidii  subiret.    Neque 

432.  sonmiabat  Tesc/tenmoc/ie?' :  solebat  (Simc^'.        449.  avToxeipia  edcL:  corr. 
Bouterwek.         451.  prouinicia  om.  Strack. 


166  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

hoc  aliter  excusabat  coram  principe  nostro,  me  cum  multis  aulicis  ac 

460  toto  gynaeceo  auscultante,  quam  quod  vxor  profugere  voluisset, 
deprehensa  fuerit,  et  Knipperdolingii  vices  neminem  praeter  vnum 
regem  subire  posse.  lam  ad  coenam  redeo.  Hoc  igitur  carnificii,  h.  e. 
charitatis,  symbolo  exhibito,  ad  sacrosanctam  coenam  (prope  dixe- 
ram  lanienam)  ipse  subhmi  nempe  regio  soho  assidebat,  splendore 

465  maiestatis  stupendus. 

Caeterum,  coena  peracta,  dehguntur  xxvui.  veluti  apostoh,  qui  per 
quatuor  vrbis  portas,  ceu  iv.  mundi  regiones,  in  totidem  vicinas 
vrbes,  h.  e.  orbem  vniuersum,  ad  sacrum  anabaptismum  annuncian- 
dum  ablegantur.    Accessm^as  nempe  propinquas  quasque  regiones 

470  nouo  regi  Hehsaeus  ille,  vt  dixi,  vaticinatus  fuit.  Atqui  oraculum 
iUud  Tavrr]s  rrjs  If^evSo/xavTeia?  apostohs  his  infehciter  cessit.  Nam 
simulatque  vrbes  ipsas  ad  quas  ablegebantur  ingressi  fuerant,  capti 
omnes  supphcio  afficiuntur. 

Octo  ex  ilhs  Zusatum  missi.  Id  oppidum  est  in  comitatu  Marchiae 

475  principi  meo  subiectum,  ipso  Monasterio  amphtudine  ac  munitio- 
nibus,  adde  opulentia  etiam,  non  inferius.  Eius  oppidi  ciues  quan- 
quam  et  ipsi  rehgionem  citra  principis  et  magistratus  authoritatem 
nouarant,  vti  ahas  te  inteUexisse  arbitror,  Monasteriensium  tamen 
successu  et  exemplo  primores  moniti  hos  pseudapostolos  mox  vrbem 

480  ingressos,  antequam  populum  concitarent,  comprehensos  sustulerunt, 
spemque  praebent  a  sincera  verbi  disciphna  non  recedendi. 

Rehquis  apostohs  apud  ahas  ciuitates,  ad  quas  missi  fuerunt, 
nihilo  mehus  successit,  adeo  vt  nuUus  elaberetur.  Irrepserant  et  ahi 
emissarii  Leodium  Traiectum  Amsterodamum  Coloniam,  praecipuas 

485  vniuersae  inferioris  Germaniae  ciuitates ;  quarum  si  vnam  adhuc 

occupassent,  iam  actum  fuisset  de  Germania,  imo  de  ipsa  Europa:  ita 

vniuersus  vbique  populus  ad  eius  factionis  auram  capita  erigere  coepit. 

Coloniae  sunt  xxiv.  opificum  coUegia,  quae  Zunfftas  vocant.  In  his 

singuhs  quosdam  subornarunt  qui  suos  awTexvovs  ad  tam  praeclarum 

490  propositum  animarent ;  decretumque  erat  Martinahbus  proximis 
(quo  festo  Pithoegia  rehgiose  in  his  regionibus  celebrantur  vulgo) 
tumultu  excitato  potentiores  ciues  atque  ecclesiasticos  opprimere. 
Sed  singulari  Dei  propitii  seruatoris  benignitate  Ulorum  insidiae  pate- 
factae  et  normuUi  deprehensi  maleque  mulctati  sunt ;  plerique  fuga 

495  sibi  consuluerunt. 

Vides  quo  zelo  dogmata  iUa  sua  sacrosancta  propagare  studeant 
anabaptistae.  NihU  aperte  vel  scripto  vel  praedicatione  agentes  (nam 
homines  fere  sunt  indocti,  solum  spiritum  iactantes  scripturasque 
carptim  degustantes),  sed  lucem  refugientes  in  cryptis  passim  et 

500  cauernis,  horreis  penuarhs,  per  fucos  imposturas  praestigias  vanaque 
somnia  nihU  ahud  quam  seditiones  proditiones  cruentasque  caedes 
excitant,  ciuitates  violenter  occupant,  ciues  possessionibus  nudant, 
vxores  hberos,  inuitis  parentibus  ac  maritis,  abducunt.  Siquidem  his 
modis  nouo  huic  populo  Israehtico  conuenire  Moabitas  PhUistaeos 

505  atque  Madianitas  circumuenire  faUere  diripere  laedere  ac  denique 
radicitus  exstirpare ;  nam  sibi  gladium  vindictae  traditum,  ducente 
hoc  nouo  losue. 

493.  Dei  propitii  Teschenmacher :  Domini  Strack. 


3031"]  FROM  CONRAD  HERESBACH  167 

Sed  prolixior  forte  tibi  fuero,  si  omnia  ad  plenum  enarrare  studeam, 
et  Iliade  opus  esset  neque  minoris  negotii  quam  bellum  Troianum  aut 
Hierosolymitanum.  Quare  recisis  multis  ad  ipsam  tragoediae  cata-  510 
strophen  properabo.  lam  enim  nonus  prope  mensis  obsidionis  est,  et 
quum  prior  anarchia  vel  oHgarchia  in  monarchiam  translata  esset, 
vt  commeatus  contractior  redderetur,  ad  priuatam  rursus  distribu- 
tionem  res  redierunt.  Hic  leoninam  dixisses  societatem.  Siquidem 
rex  Kal  ol  dix(f>l  Tov  ^aaiXia  regio  largoque  apparatu  sibi  prospexerant,  515 
vulgo  parcius,  vti  par  erat,  distribuebatur  dunensum.  Ne  quis  autem 
iniqua  hac  partitione  et  gUscente  tyrannide  obmurmurare  vel  ausit, 
vel  seditio  aUqua  excitari  possit,  vt  in  huiusmodi  negotiis  fieri  solet, 
cautum  ne  populus  vsquam  conuenticuHs  coire  aut  secreto  coUoqui 
posset,  sed  suis  quisque  locis  laboribus  distineretur  neque  loco  prae-  520 
stituto  pedem  dimouere  ausit  quisquam  citra  tribuni  in  hoc  constituti 
authoritatem ;  quodsi  qui  seorsim  colloqui  tentassent,  continuo 
per  corrycaeos  vndique  praepositos  deferuntur  adque  supplicium 
rapiuntur. 

Et  quo  firmior  tyrannis  esset,  rex  xii.  creauit  Duces,  quibus  525 
primum  in  regno  suo  ducatus  designat,  post,  accedentibus  aUis  vicinis 
regionibus,  ampHoribus  ditionibus  aucturus.  SinguHs  insignia  collo 
suspendit  numismata,  iUius  videHcet  dignitatis  authoramenta.  Enim- 
uero,  prorogata  obsidione  diutius  opinione,  ac  spe  auxiHorum  eluso 
vulgo,  in  tanta  turba  commeatus  deficere  coepit.  Ac  primum  equinis  530 
carnibus  et  herbarum  radicibus  victitabatur.  AHquamdiu  caeteris, 
parum  tamen  vescis,  cibis  inediae  succurrerunt,  veluti  canibus 
gHribus  catis.  Quibus  vbique  consumptis  etiam  coria,  membranas 
aqua  maceratas  minutimque  concisas  cum  oleribus  pro  obsomis, 
esitasse  compertum  est.  Nam  is  apparatus  et  hae  deHciae  vrbe  535 
iam  expugnata  in  nobiHum  quorundam  aedibus  mihi  probe  notis 
reperiebantur.  Ad  Saguntinam  vel  Hierosolytanam  famem  spectare 
res  videbantur,  nisi  aestatis  initio  recurrente  seminibus  iactis  herbae 
passim  subnascentes  fameHcos  sustentassent.  Ac  ne  vUa  ex  parte 
excidium  nouae  huius  Sion  cum  Palaestina  Hierosolyma  non  adae-  540 
quaretur,  infantium  pedes  ac  manus  in  salsamentis  a  miUtibus,  ad 
praedam  occupata  vrbe  discurrentibus,  inuentas  ferunt.  Deum  im- 
mortalem,  nondumne  certam  in  nos  Dei  iram  extremaque  flageUa 
agnoscimus  ?  Quid  cogitari  potuit  vel  apud  Scythas  immanius  auditu- 
que  magis  horrendum  ?  545 

Rex  interim  et  Rotman  et  Knipperdolingius  reperti  sunt  commodo 
satis  penu  instructi.  Fraterna  scUicet  haec  communitas.  In  hac 
igitur  rerum  conditione  rex,  inedia  vulgi  atrocius  ingruente,  potesta- 
tem  fecit  us  qui  veUent  exirent,  simul  vt  et  inutUi  ac  semiuiua  turba 
Hberaretur  et  ipse  cum  paucioribus  vberiore  commeatu  diutius  frue-  550 
retur.  Continuo  igitur  innumerosus  muUerum  grex  cum  infantibus 
prodibat.  NihU  tamen  efferre  eis  Hcebat,  adeo  vt  etiam  vestimentis 
praeter  interulas  exspoHarentur.  Viri  parcius  abire,  quod  iUi  primo 
statim  impetu  ab  obsidentibus  iugularentur.  MuUeres  cum  infantibus 
prodeuntes  m  vrbem  reuerti  mUites  nequaquam  tentauerunt  cogere,  555 

519.    conuenticulis   Teschenmacher:   conuenticula  Strach:   in   conuenticula 
Bouterwek.  532.  succurrerunt  scripsirmis:  occurrenmt  edd. 


168  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

vt  quae  vltro  se  ad  occisionem  offerrent  potius  quam  ad  diuturnam 
miserrimamque  mortem  reuerti.  Siquidem  inter  omnia  mortis  genera 
calamitosissimum  fame  mori,  vel  Homero  teste:  Aiju.a»  davi^Lv  oIk- 
TioTov.  Vidisses  horrendum  corporum  habitum,  plerosque  a  festo 
560  Resurrectionis  ad  Pentecosten  vsque  panem  non  gustasse  sicque 
inedia  ac  malo  cibo  debilitatos  deformatosque  vt  semimortua  busta 
verius  quam  homines  apparerent,  facie  cadaueroso  pallore  confecta, 
ventre  tumido,  membris  luridis,  pedibus  vix  consistentibus.  Vbi 
panem  gustare  coepissent,  plerique  conciderunt  enecti.  Muheres, 
565  quia  neque  interimebantur  neque  in  vrbem  repelli  poterant,  intra 
moenia  obsidentiumque  castra  conclusas,  ad  extremum  eo  propulerat 
fames  vt  infantes  ab  vberibus  detrahentes  ad  pedes  mihtum  mit- 
terent,  obsecrantes  vt  se  vna  cum  infantibus  occidentes  miseria 
liberarent.  Pueri  passim  alendi  a  mihtibus  recepti  plerique,  et 
570  muUeres  quoque  ducum  commiseratione  tandem  dimissae  in  vicinas 
vrbes  et  vicos  se  receperunt.  Haec  fere  a  festo  Paschae  ad  Pente- 
costen  acciderunt. 

Ante   subinde   conflictatiunculis   erumpentes   anabaptistae   cum 

obsidentibus    data    acceptaque    clade    congrediebantur,    crebisque 

575  tormentorum  fulminibus  non  paucos  ex  hostibus  sustulerunt.   lam 

vero  parcius  et  non  nisi  certa  feriebant  oppidani.    Habita  nonnun- 

quam  coUoquia,  sed  nihil  proficientia. 

Adornata   fuerat   et   ludith,    quae   Holofernem,   i.e.   episcopum 
Monasteriensem,  in  castris  tentaret.   Sed  quia  citra  Domini  (opinor) 
580  mandatum  susceptum   propositum,  infaustum  habuit  successum. 
Nam  indicio  prodita  captiua  seruabatur  in  castris. 

Postremo,    fame,    domitore    atrocius,    apud   obsessos   ingruente 

nostraque  decrescente,  raro  admodum  se  proferre  visi  sunt,  nisi  quod 

identidem  quidam  profugi  ex  vrbe  errantes  vel  capti  vel  occisi. 

585  Regem  etiam  aiunt  tum  de  transferenda  in  aUum  regia  dignitate 

cogitasse. 

Porro,  rebus  hoc  statu  constitutis,  circa  octauam  Pentecostes  duo 

pedites  vrbem  egressi.    Quorum  alter  excubias  faUens  exercitum 

nostrorum  transeundo  euasit,  alter  ev  avToj^cjpco  captus  viuusque 

590  seruatus.     Cumque  sentiret  is  qui  effugerat  aUerum  viuum  seruari, 

ipse  quoque  auTo/xaro?  redut.  E  quibus  captiuis  deprehensa  est  [haec] 

vrbis  potiundae  ratio,  quae  iam  ante  a  mUitibus  parte  aUqua  com- 

perta,  nempe  haec.    Ad  portam  quae  vocatur  Crucis  fossam  non 

ampUus  in  latitudinem  hasta  mUitari  patere  ac  pedibus  iv. ;  portulam 

595  etiam  ibidem  fere  semper  patere.   Hoc  indicio  facto  pons  fabricatur 

ad  dictam  fossae  latitudinem,  ac  mox,  festo  loarmis  Baptistae  prima 

noctis  vigUia,  ad  eam  fossae  partem  admotus  ponti  funis  aUigatur. 

Eo  captiuus,  qui  hac  parte  vrbem  minus  munitam  indicarat,  cinctus 

fossam  natando  traiecit  pontemque  eo  quo  cingebatur  fune  ad  se 

600  protraxit ;  per  quem  statim  xxxv.  in  hoc  delecti  pedites  transierunt 

feUciter.  Transmissa  fossa  vaUum  hic  imminens,  quominus  conscendi 

posset,  sepimento  erat  circumseptum  vsque  ad  vaUi  propugnaculum 

quod  rondeUum  vocant.  Ibi  pedites  UU,  partim  eo  loco  vbi  sepimen- 

tum  cum  propugnaculo  committitur,  clanculum  irrepserunt,  partim 

605  minutioribus  scaUs  adhibitis  transcenderunt.    Hoc  sepimento  supe- 

591.  haec  seclusimtis. 


3031^]  FROM  CONRAD  HERESBACH  169 

rato,  antequam  in  summum  valli  peruenire  daretur,  aliud  restabat 
sepimentum  ex  assellis  ac  palis  in  ordinem  compaginatis.  Vnde 
assella  forte  euulsa  milites  transeuntes  in  valli  summitatem  illaesi, 
insciis  vigiliis,  perueniunt,  atque  inde  ad  propugnaculum  properantes 
excubitores  iam  consopitos  trucidant.  Adiuuabat  nostros  eius  noctis  6io 
tempestas  fulmine  ac  tonitru,  quo  minus  strepitu  proderentur. 
Interim  dum  caeteri  pedites  a  tergo,  numero  circiter  trecenti,  pro- 
peranter  sequi  contendunt,  pons  frangitur.  Et  cum  pars  iam  trans- 
missa,  reliqui  tranando  scalisque  ad  rondellum  applicitis  praecedentes 
subsequuntur.  Et  quanquam  scalarum  aliquot  festinatione  ac  pon-  615 
dere  multitudinis  rumperentur,  multi  tamen  succedentium  eodem 
quo  priores  perueniunt.  Qui  continuo,  per  portulam  quam  patere 
diximus  irrumpentes,  quatuor  signis,  sed  numero  pauciores  (videlicet 
sexcenti),  vrbem  penetrant.  Verum  nimium  successu  gestientes,  iam 
ingressi  portae  curam  a  tergo  negligunt,  paucique  forte  fortuna  ex  620 
oppidanis  superuenientes  portam  recludunt,  ita  vt  reliquus  exercitus 
excluderetur.  At  ingressi  per  vrbem  passim  grassabantur,  perinde  ac 
si  longe  plures  fuissent,  adiuuante  noctis  caligine ;  alioquin  a  paucis 
opprimi  potuissent.  Haec  fere  circa  tertiam  noctis  vigiliam  gesta  sunt. 

Noster  autem  exercitus,  cum  sentiret  portam  paucis  intro  receptis  625 
occlusam,  existimabant  se  elusos  atque  vniuersos  qui  intromissi 
fuerant  lanienae  traditos.  Hic  audisses  exclusorum  execrationes  ac 
probra  in  duces  borrenda,  qui  miseros  tam  perdite  velut  in  nassam 
coegissent  sceleratisque  profugis  ac  proditoribus  fidem  tam  facUem 
praebuissent.  Duces  suspirare,  lamentari  pilosque  vellere.  Breuiter,  630 
omnia  miseriae  plena. 

Interea  in  vrbe  exaudiuntur  alibi  eiulatus,  alibi  psalmorum  can- 
tiones,  adeo  vt  de  nostris  conclamatum  et  ab  hostibus  eVtviKtov  cani 
crederetur,  cum  contra  nostri  oppidanos  cogerent  lov,  lov  sonare.  In 
ea  desperatione,  <ab  eis>  qui  ante  portam  exclusi  stabant,  ad  horam  635 
vsque  sextam  matutinam  expectatum ;  iamque  Hgonibus  ■(et)  dola- 
bris  ad  perfodiendum  perfringendumque  adornatis,  ecce  6.776  ixrjxa.v^s 
signa  nostra  iuxta  propugnacula  ostentantur,  ac  protinus  porta  quae 
vocatur  lodefelts  aperitur,  per  quam  tandem  exercitus  vniuersus  post 
longam  expectationem  atque  indignationem  ingressus  est.  Cumque  640 
ad  forum  ventum  esset,  illic  circiter  trecentos  aut  paulo  plures  ana- 
baptistas  conglobatos  curruhque  propugnaculo,  quod  fit  currubus  in 
ordinem  coniunctis,  circumseptos,  vicos  passim  catenis  clausos, 
cernunt.  Qui,  etsi  ahquamdiu,  sed  frustra,  resistere  potuissent, 
omnes  tamen  vitam  deprecati  in  deditionem  recipiuntur.  Sed  postea,  645 
cum  insidias  struere  rebeUionemque  parare  deprehenderentur,  pleri- 
que  occisi  sunt.  Inde  per  plateas  domos  latebras  cursitantes  mihtes 
ahos  trucidant,  ahos  e  fenestris  praecipitant,  nonnuUos  in  celhs  suffo- 
cant.  Isque  labor  dies  ahquot  durauit,  dum  abditos  passim  e  latebris 
protraherent  praedasque  indagarent  comportarentque.  650 

Inter  captiuos  memorabiles  rex  pugnando  capitur,  iuuenis  (vt 
supra  dixi)  vixduni  vigesimum  sextum  annum  excedens,  corpore  ad 
mediocritatem  composito,  t6  etSos  a^to?  Tvpawihos.  Ex  vxoribus 
regus,  quae  numero  circiter  xvih.,  ahquot  captae,  nonnuUae  elapsae. 

635.  ab  eis  suppleuimus.  636.  et  suppleuimv^.  654.  xviii.  Teschen- 

macher:  xv.  Strack. 


170  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

655  Regina,  quam  forma  praecellenti  praedicabant,  caesane  in  ipso 
tumnltu  an  euaserit  incertum.  Idem  de  Bernardo  Rotmanno  eccle- 
siaste  contigit :  maior  coniectura  eum  in  ipsa  irruptione  interiisse ; 
tamen,  cum  inter  ipsa  cadauera  tum  in  latebris  passim  diligentissime 
quaesitus,  nusquam  repertus  est.   Regius  vicarius  Knipperdolingius 

660  viuus  captus,  vir  (vt  dixi)  corpore  procero  et  eleganti,  sermonis  quo- 
que  gratiae  plurimum  prae  se  ferens.  Captus  inter  insignes  Krech- 
tingius,  et  plerique  alii ;  qui  primum  quaestionibus  examinati  ac  mox 
supplicio  affecti.  Rex,  vna  cum  Knipperdolingio,  et  Krechtingius  viui 
ahquamdiu,  vt  praecipui  huius  factionis  triumuiri,  torturis  ac  quae- 

665  stionibus  seruati,  plerisque  dogmatibus  renunciarunt,  maxime  bapti- 

smo  et  matrimonio  se  abusos  fassi.  In  nullo  aeque  perstiterunt  quam 

ui  Christi  carne  verbo  duntaxat  assumpta,  non  autem  a  virgine  matre. 

Tandem  hi  tres  plaustro  impositi,  ad  zonam  vsque  nudi,  per  plateas 

publice  Monasterii  ducti.    Collum  scapulae  pectus  ac  brachia  can- 

670  dentibus  forcipibus  velluntur.  Cum  sic  aUquamdiu  discerpti  fuerant, 
cultro  pectus  confoditur.  Atque  vt  eorum  memoria  ciuitati  terrorem 
ante  oculos  incutiat,  in  ferreis  canceUis  corpora  prope  forum  ad  altis- 
simam  tempU  turrem  foris  affiguntur  spectanda.  In  caeteros  captiuos 
non  ita  saeuiebatur.  Sexui  parcebatur  et  aetati.  Verum  cum  a  militi- 

675  bus  pleraeque  forma  praestantiores  feminae  ac  puellae,  vt  in  hac 
scelerum  schola  fieri  assolet,  parum  pudice  tractarentur,  iUae  veneno 
insidiisque  iniuriam  vindicare  tentantes  non  paucos  sustulerunt,  ita 
vt  mortui  passim  in  lectis  mihtes  concubitores  reperirentur.  Vnde 
commoti  coeperunt  in  muheres  etiam  saeuire.   Incolae  anabaptismo 

680  obnoxii,  quotquot  non  interemti,  omnes  paucis  exceptis  vrbe  pulsi, 
domus  bonaque  omnia  proscripta. 

Ad  hunc  modum,  xviii  mense  a  quo  oppugnari  coepit,  occupatur 
anabaptistarum  receptaculum  Monasterium,  nocte  quae  diem  loannis 
Baptistae  festum  claudit.    Non  sine  fatah,  arbitror,  omine  eo  festo 

685  domiti  anabaptistae.  Et  nisi  ea  qua  dixi  ratione  diuinitus  sup- 
peditata  potiti  fuissent  (videbatur  enim  iam  diuina  lenitas  iUorum 
non  ferenda  impietate  fatigata),  periculum  fuisset  vt  rex  sesquiennaU 
obsidione  tolerata,  enecto  inutih  vulgo,  vrbem  iUam  iam  modis  omni- 
bus  munitissimam  redditam  cum  paucis  tueri  aUorumque  conspira- 

690  torum  auxUia  operiri  potuisset.  lam  enim  fabarum  pisorum  legumi- 
num  ac  olerum  magna  vis  consita  maturescere  coepit.  Habet  enim 
vrbs  Ula  prata  et  pascua  ampla  locaque  vacua  intra  moenia  et  riuum 
mediam  ciuitatem  diuidentem,  qui  pisces  suppeditabat.  Reperta 
sunt  in  regiis  ceUis  vini  ac  cereuisiae  aUquot  cadi,  in  penu  carnium 

695  pisciumque  salsamenta,  quibus  rex  cum  suis  oXiydpxoLs  sustinere  se 
aUquandiu  potuisset.  Pecuniae  phirimum  repertum.  Praeda  omnis 
in  commune  coUata,  pars  episcopo,  pars  mUitibus  distributa.  Corona 
auro  gemmisque  insignis,  gladius  quoque  regius  et  calcaria  ex  auro 
puro  puto,  episcopo  principi  a  miUtibus  honorarU  loco  concessa. 

700  Atque  hunc  exitum  habuit  tragicum  hoc  Monasteriense  regnum,  toti 
orbi  Christiano  exitiale  futurum,  nisi  communi  principum  opera 
extinctum  fuisset. 

Plura  suppeditaret  hic  campus,  si  vel  mihi  scribendi  et  tibi  legendi 

661.  grauitate  plurimum  per  se  facundus  Strack. 


3031»]  FROM  CONRAD  HERESBACH  171 

simul  otium  suppeditaret.   Non  deesset  iusta  historia,  si  cui  liberet 
cuncta  exequi.    Sed  accuratiore  StaTaaecos-  ordine  hic  opus  esset.  705 
Nobis    sat   erit   capita   rerum   veluti   punctim   attigisse.     Superest 
Dominum  comprecemur  omnes  vt  suam  pacem  fideique  concordiam 
nobis  largiatur  omnesque  errores  et  seditiones  repellat. 

Principes  nostri  iam  tandem  propensiores  videntur  ad  id  quod  iam 
pridem  fecisse  opportuit,  nimirum  vt,  antiquatis  abusibus  impo-  710 
sturisque  ac  somniis  ifjevSeKKXrjaLaariKcov,  Christianis  legitimisque  tam 
reHgionis  quam  ciuiHbus  ordinationibus  hisce  occurratur  maHs,  ne 
imposterum  repuUulare  queant.  Decernuntur  suppHcationes,  quibus 
diuina  ira  deHctis  nostris  excitata  placanda  videtur.  Neque  est  aHud 
cui  imputare  Hceat  quam  nostrae  culpae  horum  temporum  infoeHcita-  715 
tem,  tametsi  sint  qui  partim  fatis,  partim  meHoribus  Hteris  ac  Hnguis, 
haec  dissidia  imputent.  Quibus  reuera  Hcebit,  mea  sententia,  hanc 
fatorum  apud  Homerum  excusationem  occinere : 

e^  rjij.€a)v  ydp  cf^aoL  KaK'  e^^evat'    ol  8e  /cat  avTol 

(j<f)fjaLv  draadaXir]aLV  vnep  p.6pov  oAye'  e^^ouCTtv.  720 

Horum  malorum  causam  vitus  videHcet  debemus,  non  Hteris  neque 
euangeHo,  omnis  humanitatis  et  pietatis  fontibus.  Etenim  nuUum 
prope  anabaptistam  ac  hisce  tumultibus  addictum  reperi  exacto 
iudicio  ac  Hteris  soHde  instructum,  sed  omnes  imperitos  homines  ac 
V^elut  coeco  quodam  nouarum  vel  etiam  oHm  damnatarum  opinionum  725 
ivOovaiaaiJiw  rapi.  Idque  maxime  fit  horum  temporum  opportunitate 
cum,  reuiuiscentibus  Hteris  ac  euangeHca  sincera  doctrina  reluce- 
Bcente,  populus  velut  e  longo  veterno  excitatus  ac  ad  lucem  anhelans 
a  vera  doctrina  repeUitur,  ipse  sibi  viam  quaerit,  et  qui  nuUius  bonae 
rei  autor  esse  solet  sibi  reformationem  fingit.  Quae  ne  salutaris  sit,  730 
malus  iUe  saluti  nostrae  inuidens  zizania  aspergit  sectarumque  vene- 
num  excitat.  Vnde  posteriora  prioribus  sunt  deteriora.  dvd'  <Lv  ttjv 
dydTTrjv  ttJs'  aAT^^eta?  ovk  ihi^avro  et?  ro  aojOrjvai  avrovs-  Kal  Stct  rovro 
7Te'/x0et  avrolg  6  deos  ivepyeiav  TrXdvrjs  etV  ro  marevaai,  avrovs  ra>  ifjevSel- 
nempe  vt  humanis  doctrinis  imposturisque  huc  iUucque  rapiantur,  735 
dicatque  aUus :  hic  est  Christus,  et  rursus  aUus :  hic  est  Christus ;  et 
orthodoxi  perpauci  sint,  qui  a  scripturae  charitatisque  simpHci  scopo 
non  aberrent.  Quantimiuis  vero  Satanas  in  angelum  lucis  sese  trans- 
formet,  nihUominus  Karapyr^aei  6  KvpLos  avrov  rfj  eVt^aveta  rijs 
■napovaias  avrov  ac,  iuxta  GamaHeHs  sententiam,  KaTaAu^i^o-eTat.  Sed  740 
nimium  forte  de  his. 

Quod  scribis  de  VigHo  Zuichemo,  eum  doleo  tranquiHssimo  Musa- 
rum  portu  (rehcto)  in  medias  hasce  proceUas  maUs  auibus  incidisse. 
Nam  ab  episcopo  Monasteriensi  ad  officiaHs  munus  ascitus.  Quae 
quidem  prouincia,  etsi  forensium  negotiorum  vsu  exercitatiorem  red-  745 
dere  queat,  attamen  eo  ingenio  mdigna  neque  hoc  saeculo  idonea, 
maxime  cum  metropoHs  Ula  hoc  rerum  motu  ayeTat  Kal  (fjeperaL. 
Cuperem  iUi  apud  nos  commodiore  conditione  consultum,  dabiturque 
opera  vt  eum  protrahamus.  Neque  fuerit  difficUe,  si  aulae  seruire 
Hbeat.  Cuius  certe  me  ipsum  fateor  iampridem  saturum,  incipioque  750 
prospicere  de  nido  quopiam  tranquiUiore,  vbi  et  honestis  sacrisque 
studiis  et  tranquUlitati  ac  valetudinis  imbecUHtati  consulere  detur. 

737.  perpauci  scripsimus :  perspicui  edd.  743.  relicto  suppleuirmis. 


172  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

Prolixior  sum,  quo  te  ipsis  Pythagoricis  av^TnXorepov  ad  copiosius 
super  bac  re  scribendum  proliciam.  De  stipendio  tuo  nibil  addubita. 
755      Christus,  qui  est  ipsa  salus,  dignetur  te  quam  diutissime  seruare 
incolumem.   Vale. 

Dusseldorpii,  anno  1536. 

Princeps  senior,  cum  intelligat  me  scripturum,  iussit  salutem  ascribi 
eius  Celsitudinis  nomine:  iunior  ipse  salutem  adscripsit  suapte  manu. 
760      Salutatio  manu  mea  Gulielmi  iunioris  Ducis. 

3032.     To  JoHN  Choler. 

Resp.  ad  P.  Cursii  defensionem  (a).  Basle. 

Op.  Om.  1540,  ix.  1434  (j3).  <c.  August)  1535. 

LB.  X.  1747. 

[The  Responsio  ad  Petri  Cursii  defensionem,  nullo  aduersario  bellacem,  Basle, 
J.  Froben  and  N.  Episcopius,  1535,  was  printed  in  the  Opera  Omnia  of  1540 
and  again  by  Leclerc,  not  among  Erasmus'  letters,  but  among  the  Apologiae. 
Since,  however,  it  is  cast  in  an  epistolary  form  (though  there  are  occasional 
lapses  from  this  form — e.g.  lector,  154),  we  have  thought  it  proper  to  include  it 
in  this  collection  as  a  biographical  document  of  some  importance.  It  was 
addressed  to  Choler  on  the  suggestion  of  Cognatus  (see  Ep.  3050.  25-6).  For 
the  circmnstances  of  its  composition  and  for  P.  Curtius  see  Ep.  3007.  54^.  The 
doevmaent  bears  no  month-date,  but  in  or  before  the  first  week  of  May  1535 
Erasmus  had  aheady  drafted  a  fragment  of  it  (Epp.  3015-16).  It  was  certainly 
pubhshed  not  later  than  August  1535,  for  on  21  Aug.  Curtius  is  reported  as 
intending  to  answer  it  (Ep.  3047).  From  Ep.  3050  it  is  imcertain  whether 
on  31  Aug.  Choler  had  actually  seen  it.  On  11  March  1536  Erasmus  was 
under  the  impression  (probably  erroneous)  that  he  had  done  so  (Ep.  3104). 
As  a  pamphlet  Erasmus'  Besponsio  may  be  thought  not  particularly  effective. 
Goes  reported  that  Lazarus  Bonamicus  liked  it,  though  in  general  disliking 
this  kind  of  literature  (Ep.  3085).  Erasmus  would  perhaps  not  have  written 
it,  except  that  he  had  convinced  himself  that  the  prime  mover  of  the  whole 
' Cursianimi  negotimn '  was  Aleander  (see  Epp.  3052,  3127,  Responsio  ad  fin.).] 

OBNATISSIMO  VIRO  lOANNI  CHOLEBO,  PBAEPOSITO  CVBIENSI, 
ERASMVS   EOTEEOD.    S.D. 

Mea  quidem  sententia  erat,  Cholere  candidorum  amicorum  candi- 
dissime,  quicquid  est  istud  Cursiani  negocii  prorsus  sUentio  trans- 
mittere,  adeoque  nullam  parare  responsionem,  vt  defensionem  ilHus 
5  nec  lectione  dignarer.  Sed  amicus  quidam  egregie  cordatus,  cuius 
iudicio  plurimum  tribuere  soleo,  quique  mecum  Hbenter  consentire 
solet,  hic  dissensit,  ratus  operaeprecium,  vt  seditiosam  criminationem, 
qua  me  fingit  totius  ItaHci  nominis  hostem,  saltem  paucis  diluerem. 
In  ea  sententia  quum  persisteret,  ego  magis  UHus  obsequens  animo, 

10  quam  meum  sequens  iudicium,  paguiis  aHquot  carptim  degustatis, 
deprehendi  quid  erraret  Cursius,  reique  summam  vnica  pageHa  com- 
plexus  sum.  Eam  Romam  ad  amicos  misi,  vt  apud  eruditos  me 
calumnia  Hberaret.  Sed  rem  insperatam  audio :  magnis  typis  excusa 
est,  et  per  omnes  viarum  angulos  celeberrima  hominum  frequentia 

15  affixa,  quemadmodum  aedicta  Pontificum  solent  affigi.  Ea  res  male 
habet  Cursu  animum,  et  atrocem  vindictam  minitari  dicitur. 


3032.  4.  amicus]  Conceivably  Ber :  3016. 

hardly  Rupihus.  15.  vindictam]  For  Cursius'  inten- 

10.  vnica   pagella]    The   scJieda   of  tion  to  publish  a  second  pamphlet, 

Ep.  3015,  and  the  fragmentum  of  Ep.  see  Epp.  3047,  3104. 


3032]  TO  JOHN  CHOLER  173 

Hoc  vtrum  a  beneuolis  an  maleuolis  factum  sit,  nescio.  Meo  sane 
iudicio  nihil  opus  erat  isti  camino  oleum  adiicere ;  vt  omittam  quod, 
dum  Cursium  exponunt  ludibrio,  me  quoque  Romae  fabulam  faciunt. 
Ludunt  quidem  isti,  sed  quemadmodum  solent  pueri  ranas  lapidibus 
impetentes.  Ludunt  pueri,  sed  ranae  ictae  serio  moriuntur.  Nunc  20 
posteaquam  video  vulgatum,  quod  inter  eruditos  premi  cupiebam, 
idem  argumentum  quod  deliniaram,  paulo  tractaui  plenius,  ac  per- 
curri  verius  quam  legi  totam  Petri  Cursii  apologiam,  qua  suis  Italis 
et  rei  bellicae  et  totius  eruditionis  summam  laudem  reuindicat,  per 
me,  vt  putat,  prorsus  ademptam.  jMihi  quidem  ex  eo  gustu  visus  est  25 
vir  minime  malus,  ^tAoTrarpt?,  Latini  sermonis  copia  non  infeliciter 
affluens:  sed  suspicor  esse  Romae  quosdam  male  feriatos,  quibus  non 
satis  est  Pasquillicorum  iocorum  licentia,  nisi  nunc  hos,  nunc  illos 
subornent,  quorum  simplicitate,  aut  si  mauis  bonitate,  vel  ad  vin- 
dictam,  vel  ad  deHcias  suas  abutantur.  Atqui  haec  tam  proUxa,  tam  30 
atrox  tragoedia  ex  vna  vocula  nata  est,  eaque  perperam  intellecta. 
Rei  summam  paucis  expediam. 

In  prouerbio  Myconius  caluus,  ex  Donati  sententia  indico  Pam- 
philum  in  Hecyra  Terentiana,  Myconium   crispum  dixisse,  quum 
ApoUodori  Graeca  habeat  Myconium  caluum ;  idque  non  inscitia  35 
Terentii  factum,  sed  studio,  quo  sermo  esset  festiuior  ac  facetior. 
Ridet  enim  ibi  Pamphilus  seruum  curiosum  et  garrulum,   quem 
ablegat  m  portum,  fictis  mandatis  vt  conueniat  hospitem  Myconium, 
quum  iUic  nuUus  esset  hospes  Myconius.    Hic  adhuc  nihU  est  quod 
reprehendi  possit,  sed  simUe  exemplum  addo  de  meo,  quod  quidem,  40 
inquam,  ipsum  prouerbium  resipit  de  raris  inuentu,  veluti  si  quis 
Scytham  dicat  eruditum,  Italum  beUacem.    Hae  tres  syUabae  bel- 
lacem,  vniuersam  beUi  laudem  tot  secuUs,  tot  praeUis,  tot  monumen- 
tis  terra  marique  partam  semel  adimunt  vniuersae  ItaUae.  Atqui  ista 
cogitatio  ne  in  somnis  quidem  vnquam  in  mentem  venit,  vt  ItaUae  45 
vel  pUum  in  hoc  genere  laudis  detraherem  adderemue. 

Sed  homo  barbarus  mihi  persuaseram  beUacem  vocari,  non  esse 
virtutis,  sed  feritatis  elogium.    Siquidem  pleraeque  huius  generis 
voces  quae  veniunt  a  verbis  mediis,  declarant  non  actionem,  sed 
vitiosum  animi  habitum:   velut  Ula,  edere,   bibere,  loqui,   dicere,  50 
petere,  pugnare,  vtroUbet  vsurpantur  vel  in  laudem,  vel  m  reprehen- 
sionem:  at  edax,  bibax,  loquax,  dicax,  petax,  pugnax,  non  nisi  vitu 
cognomina  sunt,  duntaxat  quum  de  homine  praedicantur,  in  quem 
cadit  virtutis  ac  vitU  ratio — nam  spongiam  esse  bibacem,  aut  gal- 
Unaceos  esse  pugnaces,  naturae  sunt  epitheta.    SimiUter  et  beUare  55 
ancipiti  significatu  dicitur:  beUax  autem  nemo  dicitur,  nisi  qui  per 
ingenU  feritatem  beUi  appetentior  est  quam  oportet.    Ita  Thraces 
appeUamus  beUaces,  non  quod  hi  praeter  caeteras  nationes  beUi 
gerendi  peritia  praeceUerent,  sed  quod  ob  barbaricam  immanitatem 
vitam  haberent  vUem,  temereque  ad  arma  proruerent.  Nisi  forte  60 
Thracum  fortitudinem  laudauit  Horatius  quum  ait. 


27.  male  feriatos]  For  the  phrase  47.  mihi  persuaseram]  For  the  dis- 

see  Addenda,   vol.   x,   p.   xxiii ;   and  ingenuous     character     of     Erasmus' 

Ep.  3127.  45-6.  defence  on  this  point,  see  Ep.  3019. 

33.  prouerbio]  Adag.  1007.  33^. 


174  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

Ocium,  bello  furiosa  Thrace ; 
aut  quum  ait,  * 

Natis  in  vsum  laeticiae  cyphis 

65  Pugnare  Thracum  est. 

His  etiam  immitiore  ingenio  fuere  Scythae,  qui  spretis  omnibus  di- 
scipHnis  Hberalibus,  omne  studium  conferebant  ad  arma,  ferarum  ritu 
in  campis  et  plaustris  vitam  agentes :  eoque  Scytharum  feritas  multis 
etiam  prouerbiis  est  celebrata.    Videhcet  quum  orationem  atrocem 

70  et  inhumanam   appellant  UkvOcov  prjcnv,  vitam  agrestem   ZKvdcbv 
eprjixiav,   sermonem   inconditum   ZkvOlkov   aa/xa.     Eodem   carbone 
notati  sunt  Cares,  quos  Homerus  appellat  pap^apo(f>covovs,  et  Afri : 
Quod  genus  hoc  hominum,  quaeue  hunc  tam  barbara  morem 
Permittit  patria  ?  hospitio  prohibemur  harenae. 

75        Bella  cient,  primaque  vetant  consistere  terra. 

At  qui  istiusmodi  nationes  appellet  bellaces,  vtrum  videatur  eas 
magnifico  fortitudinis  titulo  cohonestare,  an  vituperare  potius  ob 
barbaricam  naturae  feritatem  ?  Dextre  gerere  bellum,  si  vitare  non 
Uceat,  laudi  ducitur,  bellum  appetere  feritatis  ac  stoliditatis  est. 

80  Dissipa,  inquit  Propheta,  gentes  quae  bella  volunt. 

Italus  erat  qui  censuit  iniquam  pacem  aequo  bello  praeferendam. 
Imo  nulh  fehcius  obeunt  beUi  munia,  quam  qui  primum  hoc  agunt  pro 
viribus,  ne  veniatm'  ad  manus :  id  si  non  queat  obtineri,  tum  eo  con- 
ferunt  sua  consiha,   vt  bellum   quanta  minima  potest  sanguinis 

85  efifusione  cito  finiatur.  Ad  id  inutihs  est  inconsulta  temeritas,  et 
sanguinis  auida  feritas.  lam  si  quis  hic  consulat  Grammaticorum  ac 
Dialecticorum  fihos,  negabunt  has  voces  bellacem  et  imbellem  inter 
se  contrarias  esse,  quod  proferre  hceat,  qui  nec  bellax  sit  nec  imbeUis, 
si  modo  imbeUis  significat  beUandi  imperitum,  aut  beUo  inutUem. 

90  Veluti  contator  Ule  Fabius,  nec  beUax  erat,  nec  imbeUis.  Rursus 
proferre  Ucet  qui  idem  et  beUax  sit  et  imbelUs.  Tales  erant  agricolae, 
qui  nuper  tantos  tumultus  excitarunt  in  Germania :  procurrebant  in 
aciem,  quasi  veUent  occidi.  Sed  inter  se  pugnant  beUax  et  pacis 
amans   siue   pacificus,    quemadmodum   fortitudo  et   ignauia.     Ad 

95  beUicae  virtutis  laudem  non  satis  est  animosum  esse,  et  earum  rerum, 
quae  beUi  sunt,  egregie  peritum.  AUoqui  debebatur  haec  gloria  Anni- 
baU  et  Alexandro  Magno,  quorum  priorem  detestatur  ItaUa,  alterum 
Seneca  appeUat  furiosum  iuuenem,  vterque  mea  sententia  iure 
optimo.  Quem  regnandi  Ubido  propeUit  ad  inuadendum  nihU  com- 
100  meritos,  furiosus  est,  non  vir  fortis :  fortitudo  enim  cum  virtute 
coniuncta  est,  a  cuius  commercio  si  disiungatur,  fortitudo  non  erit. 

Verum  de  his  aUas.  Poteram  in  hac  causa  a  principe  Peripateti- 
corum  asciscere  patrocinium,  qui  negat  esse  necesse,  vt  sententiae 
veritas  requiratur  in  exempUs  quae  docendi  gratia  proponuntur: 

89.  significabat  /3. 


62.  Ocium]  Hor.  C.  2.  i6.  5.  80.  Propheta]  For  Psalmista;    Ps. 

64.  Natis]  Hor.  C.  i.  27.  1-2.  67.   31    (Vulg.).    See  Epp.    1324.  81 ; 

70.  UKvdwv  pijcriv]  See  Adag.  1235.  1381.  145;  3081. 

70-1.  SkvOCov    €pT]fj.lav]    See    Adag.  81.  ItaXxxa]  Cicero:  Epp.  Fam.  6.  b. 

2494.  5:  'Vel  iniquissimam  pacem  iustissi- 

73-5-  Quodgenus]  Verg.  .4.  I.  539-  mo  bello  anteferrem';  cf.  Ep.  2965. 

41.  6-7n. 


3032]  TO  JOHN  CHOLER  175 

satis  est  per  ea  perspicuum  fieri  quod  discitur.    Veluti  quum  Aristo-  105 
teles  ita  proponit :  Omne  A  est  B,  omne  B  est  G,  ergo  omne  G  est  A. 
Falsum  est  quod  dicitur,  et  tamen  exemplum  probatur.  Item  quum 
Donatus  dicit:  Virgilius  doctissimus  Poetarum,  vel  optimus  plebis, 
non  est  necesse  vt  credamus  Vergilium  fuisse  virum  plebis  Romanae 
optimum;  sed  vt  falsa  sit  sententia,  tamen  exemplum  suo  fungitur  iio 
officio.   Quod  si  exempli  causa  falsis  vtimur,  multo  magis  licet  abuti 
opinione  vulgari.    Quales  nunc  sint  Scythae  nobis  incognitum  est, 
fortassis  ea  gens  nunc  est  ignauissima  luxuque  perdita,  et  tamen 
agrestia  ac  violenta  vocamus  Scythica,  nimirum  abutentes  oHm  vul- 
gato  rumore.  Sic  apud  quasdam  nationes  ItaU  audiunt  imbelles,  falso  115 
an  vere  mea  non  reiert.  Verum  haec  extra  causam  dixerim,  non  quod 
ad  haec  praesidia  vehm  confugere.   Nihil  enim  opus,  qui  nec  falsis 
sum  vsus  in  exemplo,  nec  vulgi  rumoribus  abusus,  sed  simphciter 
quod  sensi  verbis  opinor  Latinis  expressi,  Scythicam  bellacitatem  in 
Itahs  raram  esse,  Italorum  eruditionem  in  Scythis  esse  raram.    Ex  120 
his  arbitror  esse  perspicuum,  non  ignominiae  sed  laudis  gratia  Italo 
me  bellacis  titulum  ademisse,  qui  Scythas,  Thraces  et  Cares  dedecorat. 

Hic  si  obiiciet  Cursius,  nomina  quaedam  in  ax  desinentia  ancipiti 
esse  significatu,  quod  genus  sunt  perspicax  et  capax,  fatebor  esse 
quaedam  sed  perpauca.  At  horum  de  numero  non  arbitror  esse  quae  125 
commemoraui.  Bellacem  laudis  gratia  neminem  memini  appellatum, 
praeterquam  apud  Cursium.  Sed  largiamur  hanc  vocem  alicubi  apud 
bonos  viros  ac  probatos  autores  inueniri  vel  ancipiti  significatu,  vel 
etiam  laudis  si  Hbet:  fatebitur  tamen,  opinor,  frequentissimo  vsu 
sonare  vitium.   Me  vero  bellacis  nomen  in  malam  partem  vsurpasse  130 
satis  arguit  quod  Scytham  cum  Italo  confero,  hoc  est,  incultam, 
indoctam,  feram  ac  barbaram  gentem,  cum  natione  minime  barbara, 
sed  philosophiae,  Hberahum  disciplinarum  et  eloquentiae  studio  per- 
poHta,  quas  artes  constat  non  beUi  sed  pacis  alumnas  esse :  significans 
interim  eum  absurde  facturum  qui  quod  est  Italorum  transferret  in  135 
Scythas,  contra,  quod  Scytharum  transferret  in  Italos.   Porro  quum 
Sc^rtham  et  Italum  nomino,  non  designo  singulos,  sed  gentem  in 
genere.    Nam  fieri  potest  vt  inter  Italos  inueniantur  quibus  adsit 
Scythica  feritas,  et  inter  Scythas  reperiantur  qui  Hberales  caUeant 
discipHnas,  quahs  oHm  fuit  Anacharsis,  sed  vtrumque  rarum  fuerit,  140 
sicut  apud  Myconios  rarum  erat  inueniri  crispum. 

Nec  video  quo  consiUo  Cursius  hic  admisceat  Poenum :  fortassis  vt 
obscuret  dissimiUum  nationum  coUationem.  Atqui  Poenus  extremo 
loco  mihi  ponitur,  duobus  exempHs  ab  Italo  Scythaque  diremptus. 
Quid  igitur  postulat  Cursius  ?  Vt  Italum  pronunciemus  ita  beUacem  145 
quemadmodum  Scythae,  Thraces  et  Cares  dicuntur  beUaces  ?  An  hoc 
ilHus  animo  non  erit  satis,  sed  exiget  vt  dicamus  Italum  omnibus  iUis 
barbaris  nationibus  beUaciorem  ?  Tum  vero  mihi  viderer  ItaHam 
insigni  aspersisse  ignominia,  meritoque  in  me  prouocaret  omnium 
miHtum  gladios,  omnium  eruditorum  calamos.  Res  ipsa  opinor  iam-  150 
dudum  clamitat,  nihU  hic  esse  quod  quenquam  Italum  cordatum 
possit  offendere,  et  qui  hanc  scribendi  materiam  Cursio  suggesserunt 
eos  ridendi  quaesisse  occasionem. 

lam  mihi  vide,  lector,  Cursius  ex  vna  vocula  quantos  excitet 
tumultus.    Fingit  me  impotenti  miHtum  Italorum  odio  flagrantem  155 


176  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

atque  etiam  occaecatum  tam  indigne  totius  Italicae  nationis  bellis 
partam  gloriam  conspurcasse  vt  pro  ea  vindicanda  Itali  omnes,  qui 
non  aquis  pluuiis,  vt  ait,  sed  viuo  orationis  flumine  exundant,  di- 
cendi  facultate  contendere,  qui  bellicarum  virtutum  studio  gloriaque 

160  trahuntur,  gladiis,  telis,  equis,  velis  depugnare  digladiarique  debeant. 
Et  exclamat  interim  ju.aAa  rpayiKa)? — o  coelum,  o  mare,  o  terra ! — quod 
Italos  milites,  quorum  in  iDello  tam  exceUens  est  virtus  (vtar  ipsius 
verbis)  vt  humano  captu  nequaquam,  vix  etiam  ipso  coelo  compre- 
hendi  queat,  imbelHae  ignauiaeque  damnarim,  et  omnium  nationum 

165  victores  ipsis  etiam  Gamphasantibus,  omnium  nationum  ignauissi- 
mis,  iudicarim  posthabendos,  quum  mihi  nec  dux  nec  miles  Italus 
vnquam  venerit  in  mentem :  ac  dira  minatur,  nisi  mox  Stesichorum 
imiter,  canamque  paKnodiam.  Caeterum  quum  crispus  Ole  caluus 
ante  tot  annos  volitet  per  manus  hominum,  tamen  fugerat  Petrum 

170  Cursium,  et  lateret  etiamnum,  nisi  forte  quidam  ilH  locum  in  Adagiis 
commonstrasset.  Quod  vbi  factum,  substitit  Cursius  sic  perturbatus 
vt  ipse  dubitet,  attonitone  an  irato  fuerit  simiUor:  tantaque 
stomachi  procella  concitata  est  vt  minimum  abfuerit  quin  diruptis 
omnibus  modestiae  repaguhs  veHs  remisque  in  me  inueheretur,  nisi 

175  pro  PaUade  Marius  impotenter  efiferuescentem  ad  hanc  qua  nunc  vsus 
est  temperantiam  reuocasset.  Quis,  obsecro,  credat  wyiatWiv  qui  de 
nihilo  tantos  excitat  tumultus  ? 

IHud  de  suo  addit:  'Credo,  inquit,  quod  quoniam  in  certam  hanc 
veneras  opinionem,  Latinas  Hteras  ItaHs  iam  penitus  abs  te  esse 

180  praereptas,  rei  quoque  militaris  praestantiam  a  tuis  iam  Germanis 
Italo  praereptam,  posteritati  insinuare  es  conatus.'  Quod  quum  sit 
seditiosissime  dictum,  tamen  absque  risu  legere  non  potui.  Nunquam 
mihi  curae  fuit,  vtra  natio  beUicis  laudibus  anteiret.  Vtinam  Heluetia 
et  Germania  minus  esset  beUax  quam  antehac  fuit!    Quanquam  ea 

185  iam  studiorum  commercio  fit  mitior.  Quod  ad  eruditionem  attinet, 
ego  de  Italorum  ingenus  semper  et  magnifice  sensi  et  honorifice  prae- 
dicaui,  nec  meas  Hterulas  vnquam  tanti  feci  vt  vel  Germanum  quen- 
quam  prae  me  contempserim,  neque  quicquam  fateor  Hbentius  quam 
omnia  mea  esse  infra  mediocritatem,  tantum  abest  vt  existimem 

190  Hteras  Latinas  per  me  praereptas  ItaHae.  lam  tametsi  non  est  philo- 
sophicae  mentis,  cuiquam  nationi  addictum  aut  auersum  esse,  quod 
nuUa  sit  gens  quae  non  ex  bonis  maUsque  permixta  sit,  tamen  in 
nuUam  a  teneris  annis  animo  propensiore  fui  quam  in  ItaHcam.  Eum 

177.  excitet  LB.  193.  )3:  Italiam  a. 


158.  vt  ait]  Defensio  pro  Italia  B  2  v".  Naples )  by  Leo  x ,  5  No v .  1 5 1 6 ;  thence 

161.  o  coelum  .  .  .  terra]  ih.  B  3.  he    was    translated    to    Cavaillon    in 

165.  Gamphasantibus]    ih.    B  3  vo.  1525.    He  died  at  Volterra  24  Jime 

For    the    Gamphasantes,    i.q.    Gara-  1537,  aged  78,  and  was  buried  in  the 

mantes,  see  PHn.  N.H.  5.  8.  43.  cathedral ;  where  his  epitaph  (printed 

175.  Marius]  Marius  Maffaeus  Vola-  in  GaUia  Christiana  i.  953)  speaks  of 

terranus  belonged  to  a  noble  Roman  him  as  the  friend  of  learned  men  and 

family  of  which  Raphael  Volaterranus  as  holding  an  important  place  Ln  the 

was  also  a  member.    Archipresbyter  Roman   Academy.     Three  letters  to 

of  the  church  at  Volterra,  canon  of  him    from    Sadoleto    are    printed    in 

St.  Peter'8   at  Rome,   and  abbot   of  Sad.  E.  ii. 

St.  Juste  at  Volterra,  he  was  made  178.  mquit]  Defensio  pro  Italia  C  i 

bishop  of  Aquino  (in  the  Kingdom  of  (Erasmus  quotes  inexactly). 


3032]  TO  JOHN  CHOLER  177 

affectum  non  alia  res  in  me  genuit  quam  ingeniorum  et  eruditionis 
admiratio,  qua  tum  maxime  florebat  Italia,  quum  apud  nostrates  195 
vbique  regnaret  horrida  barbaries,  et  omnis  literaturae  politioris 
odium  capitale.  Magnoque  studio  frequenter  molitus  sum  iter  in 
Italiam ;  primum  adolescens  annos  natus  ferme  septemdecim ;  rursus 
ex  HoUandia  annos  natus  xx ;  iterum  e  Lutecia  natus  annos  xxviii. 
Sed  semper  quasi  fatis  ab  instituto  sum  repulsus.  Tandem  a  Guil-  200 
helmo  Montioio  discipulo  pertractus  in  Angham,  quum  multae  ofiFer- 
rentur,  nullam  conditionem  recipere  volui  priusquam  viderem 
Itaham,  idque  feci  dissuadentibus  amicis  omnibus,  iam  accedens  ad 
annum  quadragesimum.  Mihique  praeter  eximias  regionis  dotes, 
tantopere  placuit  illius  gentis  simplicitas,  sobrietas,  ciuihtas,  candor  205 
et  humanitas,  vt  Romae  statuerim  figere  sedem,  in  eaque  velut 
in  communi  patria  consenescere :  idque  adeo  fecissem,  nisi  pro- 
missis  montibus  aureis  in  Angliam  fuissem  retractus  verius  quam 
reuocatus. 

Interea  quum  apud  Italos  agerem,  cum  eruditis  qui  supererant  non  210 
vulgaris  mihi  amicitia  intercessit ;  Bononiae  cum  Paulo  Bombasio, 
cuius  ingenio  nihil  vnquam  sum  expertus  candidius ;  Venetiae  cum 
Baptista  Egnatio,   Aldo  Manutio,   Hieronymo  Aleandro,    Vrbano 
Regio ;  Romae  cum  Scipione  Carteromacho,  viro  citra  omnem  osten- 
tationem  vndecunque  docto.   Is  frequenter  in  cubicuhim  meum  215 
solebat  improuisus  obrepere,  et  aHquot  horas  pomeridianas  fabuHs 
literatis  fallere.  Neque  mensa  tantum  crebro  mihi  fuit  cum  illo  com- 
munis,  sed  ahquoties  eodem  lectulo  dormiuimus.  Idem  adiunxit  mihi 
Aegidium  Viterbiensem,  qui  post  ascitus  est  in  ordinem  Cardinahum. 
Cum  Petro  Phaedra,  cuius  eloquentiam  tum  Roma  pro  Cicerone  220 
mirabatur,  mihi  fuit  propinqua  familiaritas,  cum  luHo  CamiUo  me 
nonnunquam  eadem  iunxit  culcitra.    Cum  Francisco  Spherula  et 
Philippo  Beroaldo  iuniore  mihi  fuit  amicitia.  Breuiter,  cum  nuUo  vel 
mediocriter  erudito  fuit  vnquam  vUa  contentio.    Nam  heroes  iUi, 
quorum  scripta  semper  veneratus  sum,  iam  e  viuis  excesserant,  225 
Hermolaus  Barbarus,  Angelus  PoHtianus,  et  his  posterior  PhUippus 
Beroaldus,    cuius   paulo   ante   defuncti   Bononiae   spirabat   adhuc 
memoria.    Aegre  et  inuitus  reHqui  ItaHam.    Verum  vbi  reuersus 
essem  in  AngHam,  et  hinc  in  Brabantiam,  cum  nuUa  natione  mihi 
mehus  conuenit,  neque  iucundior  fuit  consuetudo,  quam  cum  ItaHca,  230 
nec  de  vUa  candidius  tum  sensi,  tum  praedicaui.  Possem  id  compluri- 
bus  exempHs  docere,  si  res  vrgeat. 

216.  solet  libri:  correximus. 


219.  Aegidium]     (1470-153 2.)    He  completion. 

joined    the    Augustinians    in    1488,  221.  Camillo]  See  Epp.  2632.  lyyn, 

becoming    General    of  the    order    in  2682.  2i-2n,  2806.  43. 

1507.    He  was  made  cardinal  in  1517  222.  Spherula]  Francesco   Sperula 

by  Leo  x.  of  Camerino,  a  poet  and  writer,  whose 

220.  Petro]  An  error  (made  also  rn  works,  according  to  Tiraboschi,  re- 
Ep.  1347.  264)  for  'Thoma'.  For  mained  impubhshed,  except  for  some 
Thomas  Phaedra  or  Phaedrus  Inghe-  poems  included  in  the  Coryciana. 
rami  see  Ep.  1347.  264^.  Tiraboschi  223.  Beroaldo]Theyoimger,nephew 
notes  that  he  was  at  one  time  engaged  of  Phihp  Beroaldus  the  elder ;  see  Ep. 
on  an  Apologia  Ciceronis  in  obtrecta-  I347-  220,  222nn. 

tores,   which   was   never   brought   to 
452.11  -NT 


178  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

Vnde  igitur  nunc  fingitur  istud  terque  quaterque  caecum  Italici 

nominis  odium  ?   An  quod  lacessitus  Pii  non  pias  calumnias  depuli, 

235  nec  honoris  illius  causa  haereticus  haberi  sustinui  ?    An  quod  in 

Ciceroniano  taxo  eos  qui  perperam  et  inepte  Ciceronem  imitantur  ? 

Eosdem  palam  irridet  Quintilianus,  et  horum  similes  Horatius, 

0  imitatores  seruum  pecus ! 

Neminem,  vt  ait  Cursius,  iUic  Italum  probo.    Imo  neminem  illin 

240  nomino,  cui  non  candide  tribuam  quod  iUi  debetur  laudis,  nonnuUis 
etiam  aliquid  vltra  meritum  admetior.  Num  improbantur  omnes  qui 
non  exacte  referunt  TuUianam  phrasim  ?  Reiicientur  igitur  M.  Varro, 
Salustius,  Seneca,  Quintihanus,  T.  Liuius,  Cornehus  Tacitus,  Val. 
Maximus,  Aulus  GeUius,  vterque  Phnius,  quorum  oratio  multum 

245  recedit  a  TuUiana.  Quanquam  ibi  Sadoletum  et  Sembum  patior  dici 
Ciceronianos.  Sed  horum  (opinor)  nihU  legit  Ciu^sius,  tantum  ex 
delatis  contexuit  Apologiam.  Fingor  Ciceronis  hostis  et  osor  implaca- 
bihs,  cuius  ingenium  ac  reconditam  eruditionem  magis  admiror  quam 
eloquentiam,  eloquentiam  autem  sic  admiror  vt  palam  et  ingenue 

250  et  ex  animo  fatear,  omnes  qui  per  se  sunt  facundissimi  ad  hunc 
coUatos  obmutescere.  Sed  ahquid  ibi  detrahitur  laudibus  Ciceronis. 
Quid  mirum,  si  Ciceronem  habemus  pro  homine  ?  Solus  enim  Deus 
est  in  quo  nihil  desideres.  Quanquam  ea  referuntur  Uhc  a  priscis 
praeiudicata,  idque  non  mea  sed  ahena  persona.    Si  nihU  horum 

255  recipiunt,  quid  facient  Uh  qui  nuper  dialogum  aedidit  de  Cicerone 
relegato  et  reuocato  ?  Quae  conuitia,  quam  atrocibus  verbis,  iUic 
referuntiu-  in  Ciceronem  ab  homine  Italo !  Tot  locis  in  meis  lucubra- 
tionibus  et  epistohs  laudatur  Itaha,  atque  his  omnibus  dissimulatis 
profertur  vocula  beUax. 

260  Obiecit  et  Pius  odium  Itahae,  quod  citra  nomenclaturam  notassem 
quorundam  eruditorum  impietatem.  An  odit  vniuersam  Itaham,  qui 
in  certis  Itahs  ahquid  virtutis  desiderat  ?  Quid  igitur  superest,  nisi 
vt  omnium  nationum  hostis  et  perdueUio  iudicer  ?  Quod  si  postulant 
vt  credamus  in  Itaha  non  nasci  nisi  deos,  quid  facient  tot  fabulis 

265  eorum  qui  domum  reuersi  narrant  quid  in  Itaha  viderint  ?  Imo  quid 
si  quis  referat,  quid  Itah  vulgo  iactent  in  Italos,  in  lanuenses,  in 
Bergomates,  in  Florentinos,  denique  quid  Romae  priuatim  ac  pubhce 
iactent  in  quosdam  eruditos,  idque  nominatim,  ne  CardinaUbus 
quidem  ac  summo  Pontifici  parcentes  ?  At  ego  Germanus  nunquam 

270  fui  tam  futihs  vt  vulgi  fabulas  hteris  committerem. 

Verum  vt  haec  obiter  incidentia  missa  faciamus,  ad  Cursianam 
Apologiam  redeo.  Quo  videatur  iustis  de  causis  huc  adductus,  vt 
tam  indignam,  tam  iniustam  ignominiae  notam  Itahs  inustam  abo- 
leret,  profert  se  suosque  auos  atauos  in  Itaha  procreatos.    Sed  has 

275  causas  habet  cum  multis  Italorum  mihbus  communes.  Quanquam 
interim  periculum  est  ne,  dum  auos  proauos  atauos  tritauosque 
commemorat,  Gotthos  laudet  pro  Itahs.  Siquidem  cum  essem 
Romae,  quidam  eruditi  serio  fatebantur  heroicos  iUos  viros  Gottho- 
rum   aharumque   barbararum   nationum   esse  progeniem,   pusUlos 

280  quosdam,  deformes  ac  macUentos,  esse  veras  Romanae  stirpis  reU- 

237.  Horatius]  i  Ep.  19.  19.  Ep.  3019.  4311. 

255.  illi]  Hortensitis   Landus;   see 


3032]  TO  JOHN  CHOLER  179 

quias.  Nec  illud  dissimulabant,  plerosque  Italiae  nobiles  generis 
originem  ad  barbaras  nationes  referre.  Caeterum  hoc  vtcunque 
habet,  quando  tantum  audita  narro,  hcet  ab  Itahs,  iustiore  titulo 
Cursius  suum  commendasset  officium,  si  non  modo  commemorasset 
quod  in  Italia  natus  sit,  verumetiam  quod  iUic  in  Christo  renatus  285 
omnes  Satanae  pompas  abiurarit  demum,  et  per  sacerdotii  dignita- 
tem  Christo  factus  sit  coniunctior.  At  in  iUis  quae  iUic  abiuramus, 
asciti  in  Christi  imperatoris  militiam,  opinor  esse  et  illas  aeternas 
belli  glorias,  ouationes  ac  triumphos,  a  deuictis  hostibus  reportatas. 
Christiano  sacerdoti,  mea  quidem  sententia,  magis  conuenit,  ad  beUa  290 
exhortari  quae  sub  Christi  vexiUis  Spiritus  Sancti  copiis  geruntur 
cum  vitiis,  et  in  hoc  eloquentiae  neruos  omnes  intendere,  vt  Christi 
maiestas  per  vniuersum  orbem  inclarescat,  et  huius  virtus  intimis 
sensibus  omnium  commendetur.  Nunc  in  hoc  tam  proUxo  sermone, 
quum  beUatorum  laudes  vltra  nubes  attoUantur,  totiesque  legamus  295 
'diis  hominibusque  inuitis',  'multisque  in  deos  atque  homines  impie 
nefarieque  commissis',  et  'ab  ItaUa  nationes  omnes  deorum  cultu 
superatas',  et,  'caue  per  deos  obsecro',  nusquam  tamen  nominatur 
Christus,  quum  multis  verbis  destomachetur  in  Aqmlonem  Christi- 
anae  reUgionis  violatorem.  300 

Non  id  criminis  loco  commemoro.  Existimo  Cursium  hominem 
esse  pium,  sed  studio  et  vsu  nitide  loquendi  Christum  iUi  non  venisse 
in  mentem.  Quin  et  aUos  audio  esse,  qui,  quum  se  sacerdotes  atque 
adeo  theologos  profiteantur,  iustis  voluminibus  commendent  beUum, 
non  laicis  tantum,  sed  episcopis  quoque  et  monachis.  Id  praeter-  305 
quam  quod  est  parum  decorum,  nihU  opus  est  nostris  hortatibus  ad 
beUandi  studium.  Non  desunt  improbissimi  extimulatores.  Quinam, 
inquis  ?  Ambitio  et  regnandi  cupido,  auaritia,  ira,  superbia,  stultitia, 
temeritas,  vt  nihU  opus  sit  sacerdotes  ac  theologos  canere  classicum. 
Fortasse  vetus  exemplum  reuocabitur  vt  posthac,  iuxta  Mosi  prae-  310 
ceptum,  sacerdos  militibus  praeUum  inituris  sit  loco  tubae:  NoUte 
timere,  noUte  cedere.  At  mea  sententia  Christianum  sacerdotem 
magis  decet  a  beUis  deterrere,  et  laicos  ad  arma  spectantes  in  con- 
cordiam  redigere.  Et  haud  scio  an  sibi  persuaserint  esse  ecclesiastica 


296.  diis  .  .  .  inuitis]  Defensio  pro  310-11.  praeceptiim]  Deut.  20.  3. 

Italia  C  2.  312.  mea  sententia]  Erasmus'  views 

296-7.    multisque  .  .  .  commissis]  on  the  subject  are  given  frankly  and 

ib.  Gr-z.  more  fully  in  the  De  Bello  Turcico 

297-8.  ab  Itaha  .  .  .  superatas]  ib.  (LB.    v.    361    CD);    see    especially: 

G  4  vo.  'Nam  si  fas  est  vera  loqui,  huiusmodi 

298.  caue  .  .  .  obsecro]  ib.  H  2  vo.  negotia  per  cardinales,  episcopos,  ab- 

299.  Aquilonem]  The  German  bates  ac  sacerdotes  geri,  nec  decorum 
North.  'Atque  malorum  omnium  est  nec  consonum  sacris  Utteris  nec 
sedem,  quam  acerrimus  generis  hu-  ecclesiasticis  sanctionibus,  denique 
mani  hostis,  truculentissimusque  no-  nec  hactenus  vnquam  bene  successit.' 
strorum  aniraorum  insidiator,  ideo  ad  He  commends,  in  this  connexion,  the 
Aquilonem  posuit  quod,  propter  iUius  practice  of  the  Enghsh  bishops  and 
tractus  ingenia,  quae  nouis  semper  abbots.  See  also  Besp.  ad  Alb.  Pium 
monstris  procreandis  nefariisque  se-  (LB.  ix.  1193  E):  'Ait  <Pius>  etiam 
ctis  excitandis  studeret,  ac  trucem  ore  episcopis  hcere  beUum  gerere.  Vt 
Aquilonem  spirarent,  perpetuam  ibi  Uceat,  mihi  videtur  indeconmi.  Atque 
futuram  praeuidebat,  hi  in  aUimi  id  mihi  persuasit  Ambrosius,  qui 
frustra  locum,  et  cum  sua  sunt  per-  scripsit  arma  sacerdotis  esse  preces 
nicie,  transferre  moUti'  (ib.,  G2).  et  lachrymas.' 


180  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

315  dignitate  reiierendos,  qiii  malint  esse  belli  duces  quam  id  quod  esse 
deberent,  seque  decentius  galea  quam  mitra  credant  ornari. 

Quandoquidem  hic  libellus  visus  est  dignus  qui  et  Romae  excude- 
retur,  et  Paulo  tertio  P.  M.  dedicaretur — quanquam  id  a  quibusdam 
studio  persuasum  arbitror,  vt  hominis  simpHcitatem  magis  etiam 

320  traducerent — sed  his  fundamentis  fehciter  iactis  rem  aggreditur, 
ingentem  fortissimorum  militum  ac  ducum  turmam  mihi  proferens. 
Egregium  vero  campum  nactus  est  in  quo  decurrat  Cursius,  si  mihi 
referre  pergat  quicquid  facinorum,  vel  ante  vel  post  Vrbem  conditam 
ad  hanc  vsque  aetatem,  gestum  est  ab  Itahs,  siue  in  monomachiis, 

325  siue  in  beUis  terrestribus  ac  nauahbus,  siue  in  beUis  intestinis,  siue 
in  beUis  aduersus  exteras  nationes.  At  vir  aequus,  Curiis,  Fabiis, 
Scipionibus,  ahisque  nimium  priscis  non  vult  grauare  me :  recentiori- 
bus  nostraque  memoria  gestis  vti  mauult,  in  quibus  tamen  multa 
sunt  quae  multo  post  aeditum  calui  prouerbium  gesta  sunt,  quum 

330  interim  me  appeUet,  an  ideo  putarim  Itaham  imbeUiae  damnandam, 
quod  Roma  sit  per  Borbonium  occupata.  SimUiter  m  singuhs  fere 
narrationibus  me  quasi  conscium  appeUat.  At  ego,  vt  simphciter 
quod  res  est  fatear,  quemadmodum  e  ducum  nominibus  vix  duo  aut 
tria  agnosco,  ita  gestorum  nunquam  fui  curiosus,  nec  ad  vUas  fabulas 

335  minus  attentus  esse  soleo,  toties  expertus  quam  multa  sint  beUi 
inania  vt  vix  vnquam  audierim  duos  qui  eidem  praeho  interfuerant 
in  narratione  consentientes. 

De  fide  scriptorum  alii  viderint.  Quum  Aluianus  a  Venetis  con- 
ductus  trucidasset  Germanos,  qui  pauci  numero  per  inuia  Alpium 

340  irruperant  in  Itaham,  eram  Venetiae.  Ipsum  Aluianum  non  vidi, 
quanquam  inuitatus  sum  ab  eo  ad  coenam.  Atqui  si  referam  quae  mihi 
de  rebus  ibi  gestis  narrarunt  non  Germani  sed  Itah,  nec  quUibet  Itah, 
sed  quibus  erat  cum  Aluiano  famUiaritas,  mihique  ceu  Germano  eam 
victoriam  exprobrabant,  quum  id  temporis  nondum  pedem  in  Ger- 

345  mania  posuissem,  tum  quae  in  nauigiis  audiui  ab  Itahs  mihtibus  qui 
ei  praeho  interfuerant,  res  multum  abesset  ab  ea  specie  quam  nobis 
verbis  exaggerauit  Cursius.  Verum  id  mea  nihil  refert:  per  me 
quidem  mUites  Itahae  omnes  ac  duces  AchiUes  aut  Diomedes  sunto. 
Quod  gessit  Ducis  Lothoringiae  frater  aduersus  rusticorum  manum, 

350  e  propinquo  audiuimus,  de  Italorum  manu  nihU  accepimus.    Et  ea 
res  longe  secus  habet  quam  ad  Cursium  delata  est.  Ait  triginta  miha 
fuisse  trucidata.   Vix  erant  decem  mUia.   Nec  agebatur  de  rehgione 
326.  At  a;  Ait  ^S. 

338.  Aluianus]    Bartolommeo    Al-  John,  cardinal  of  Lorraine.    His  in- 

viano    (^1515);    after    defeating    the  discriminate  slaughter  of  Germans  in 

troops  of  Maximilian   in  the  JuHan  the  spring  of  1525,  in  the  neighbour- 

Alps,  he  made  a  triumphal  entry  into  hood  of  Saverne  and  of  Selestat,  was 

Venice,    with    a    train    of    German  held  to  have  saved  France  from  in- 

prisoners,  July  1508.  vasion  by  the   Lutheran  heresy.    A 

349.  Ducis     Lothoringiae     frater]  narrative  of  his  tritumph,  L' Histoire 

Erasmus'  Ducis  is  perhaps  an  error  et  Becueil  de  la  triumphante  et  filorieuse 

for  Cardinalis.   The  person  spoken  of  victoire   obtenue   contre   les   seduits   et 

by  Cursius  (G  i-ii)  is  Antony,  duke  abuses  mescreans  au  pays  d'Aidsais  et 

of  Lorraine,  stu-named  the  Good  (4  autres,  par  Antoine,  duc  de  Calabre, 

June  1489-14  Jime  1544),  eldest  son  de  Lorraine  et  de  Bar,  by  Volskin  de 

of    Rene    of    Lorraine    by    his    wife  Serouville,   was  printed   in   Paris   in 

Phihppa  of  Gelders.  and  brother  of  1526. 


3032]  TO  JOHN  CHOLER  181 

Christiana,  sed  agricolae  cupientes  herile  iugum  excutere,  ducibus 
aliquot  latronibus,  mouerunt  eos  tumultus.  Itaque  vereor  ne  Cursius 
in  caeteris  quoque  commemorandis  simili  fide  sit  vsus.  Porro  quo-  355 
niam  illic  Aluiani  nomen  aliquot  paginas  explet,  credas  laudari  non 
mercenarium  ducem,  sed  Camillum  quempiam  aut  Scipionem,  qui 
pro  tuenda  patria  semet  omnibus  pericuHs  obiecerit.  Subolet  mihi 
in  cuius  gratiam  hoc  argumentum  susceperit  Cursius.  Nihil  igitur 
superest,  nisi  vt  Aluianum  inter  bellaces  deos  relatum  hoc  carmine  360 
consalutemus, 

Aluiane,  Dii  beent 

Te  qui  beasti  Oenotriam. 

Verum  haec  mihi  prorsus  extra  causam  dicuntur,  quando  mea 
nihil  refert  quantum  quisque  laudis  putet  in  belli  peritia  militibus  365 
ItaUs  tribuendum.    Quae  voces  vulgo  de  Italorum  fortitudine  voH- 
tent,  me  nihil  vnquam  mouerunt,  nec  super  hac  re  cum  quoquam 
vnquam  tria  verba  commutaui.    Cursius  mauult  Italum  beUacem 
quam  disertum,  ego  maHm  omnes  esse  pacificos  Scytharumque  ac 
Thracum  dissimiles.    Mihi  probri  vice  obucit,  quod  Phormioni  sim  370 
quam  AnnibaH  simiHor:  quasi  pulchrius  ducat,  impio,  perfido  et 
sanguinario    latroni    similem    esse    quam    philosopho.      Octauium 
Augustum  non  inficior  multa  praeclare  gessisse  in  armis,  beUacem 
tamen  fuisse  non  verear  inficiari.  In  huius  imperio,  quod  diuturnum 
tenuit,  nihU  accidit  iUi  speciosius  quam  quod  sub  eo  lani  templum  375 
aUquot  annis  Romani  clausum  viderunt.    Inter  laudatissimos  Im- 
peratores  numeratur  Probus,  et  tamen  is  poUicebatur  se  effecturum 
vt  Romano  Imperio  nuUus  esset  exercitus.    Pape!  quantum  huius 
viri  ingenium  aberat  a  titulo  beUacis!    Rogat  ad  quam  aetatem 
spectarit  meum  prouerbium.    Palam  est  quod  ad  illam  qua  iam  380 
ItaUa  Graecorum  discipHnis  erat  exculta :  nam  antea  muUum  rustici- 
tatis  ac  feritatis  erat  apud  Italos,  vel  Horatio  teste: 

Graecia  capta  ferum  victorem  cepit,  et  artes 

Edocuit. 

OHm  enim  apud  Romanos  summa  laus  erat,  dici  bonum  virum  et  385 
bonum  agricolam.    Nec  accessio  discipHnarum  ademit  iUis  beUandi 
peritiam,  sed  auxit  potius,  quando,  vt  ipse  fatetur  Cursius,  prudentia, 
consiHis,  animique  praesentia  verae  fortitudinis  laus  ac  beUicae  dis- 
cipHnae  gioria  comparatur,  non  vitae  prodigaHtate,  non  ferina  Ula 
rabie  quam  barbari  pro  virtute  habent.  Atqui  eam  ferinam  rabiem  ego  390 
beUacitatem  appeUo,  et  ab  ItaHs  in  Scythas  transfero.  Hoc  est  totius 
huius  controuersiae  caput.   Atqui  hoc  ipsum  minus  est  quam  nihU. 
Quale  vero  est  circa  rem  friuolam  tantum  verborum  effundere, 
tam  atroces  exaggerationes  excitare,  tam  dira  minari,  tot  conuitiis 
impetere  ?    Quid  est,  si  hoc  non  est,  ex  musca  facere  elephantem  ?  395 
Non  est  copia  TuUiana  in  cassum  verba  fundere,  non  est  rhetorica 
argumentatio,   pro   argumentis   adducere   figmenta,   non  est   vera 
SeivoTTjs-,  m  nugis  excitare  tragoediam,  et  quod  nusquam  est,  id 
verborum  praestigiis  in  immensum  attoUere.    PoUicitus  fuerat  se 
nuUo  conuitio  me  perstricturum,  quum  toties  crepet  teterrimum  400 

359.  cviius]  No  doubt  Aleander  is  382.  Horatio]  2  Ep.  1.  156. 

meant.  395.  ex  musca]  Adag.  869. 


182  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

mendacium,  inanissimi  impudentissimique  mendacii  illusionem,  quod 
eo  vsque  exaggerat  vt  futurum  arbitretur  vt  ipsa  rerum  natura,  aut 
Deus  aliquo  terribili  ostento,  vlciscatur,  quod  Italo  non  tribuerim 
Scythicam  bellacitatem :  nullum  enim  aliud  argumentum  hactenus 

405  produxit.  Atqui  huiusmodi  tumultus  propius  accedit  ad  Aiacis 
imaginem  quam  ad  Ciceronis.  Aiax  quum  saeuiret  et  verbis  et 
verberibus  in  porcos,  tametsi  non  laedebat  eos  quibus  indignabatur, 
tamen  in  animaha  saeuiebat  quae  pro  fletu  grunnitum  aedebant. 
Cursius  adeo  saeuit  in  id  quod  nusquam  est.    Solent  tyrones  ad 

410  palum  exerceri,  sed  Cursius  veteranus  est.  Ridentur  qui  cum  vmbris 
dimicant.  At  hic  ne  vmbra  quidem  est  eius  rei  quam  fingit  Cursius. 
Nam  vmbra  Hcet  corpus  non  sit,  refert  tamen  ahqua  corporis  linea- 
menta.  At  Scythica  bellacitas  nihil  habet  simile  cum  fortitudine 
bellica,  quam  ItaHs  vindicat  Cursius,  ego  non  adimo.  Paulus  Aposto- 

415  lus  a  pugilum  certamine  ducit  similitudinem,  quae  propius  id  reprae- 
sentat  quod  sentimus:  ov  TTVKrevio,  inquit,  quasi  aerem  verberans. 

Huiusmodi  spectaculum  risimus  in  palatio  lulii  Secundi,  quo  ad 
taurea  ab  amicis  quibusdam  eram  pertractus:  nam  ipse  nunquam 
cruentis  ilHs  ludis  ac  vetustae  paganitatis  reHquus  sum  delectatus. 

420  Ibi  quidam  interuaUis,  quae  inter  taurum  occisum  et  alterum  in 
certamen  producendum  intercedebant,  personatus  prosiHit  in  me- 
dium,  sinistram  manum  habens  toga  obuolutam,  dextra  gladium 
gestans,  omnesque  gestus  imitabatur  qui  solent  esse  taurum  aggre- 
dientium:  sensim  accedens  insidiabatur  lateri,  mox  velut  a  tauro 

425  visus  refugiebat.  Interdum  velut  pertinacius  insequente  tauro  togam 
abiecit:  nam  ea  res  solet  taurorum  impetum  remorari:  rursus  quasi 
digresso  tauro,  ad  togam  recipiendam  timide  accedebat.  Nonnun- 
quam  et  gladius  iUi  quasi  metu  excidebat.  Interim  sub  apsidem 
lapideam,  quae  est  in  areae  medio,  sese  abiiciebat,  quod  solet  extre- 

430  mum  esse  refugium  tauro  pertinacius  vrgente.  Tandem  taurum 
aHquem  exanimem  transiHebat,  equo  insidens,  quasi  victo  insultans. 
Huius  hominis  facetia  vehementius  me  capiebat  quam  caetera  quae 
iUic  gerebantur  omnia.  Ab  hac  imagine  mihi  non  multum  abesse 
videtur  Cursius.   Omni  machinarum  genere  adoritur  ItaHci  nominis 

435  osorem,  totius  ItaHcae  gloriae  praedonem,  qui  vniuersae  ItaHae 
ademit  arma,  qui  cunctos  Italos  eruditos  prae  se  foenum  putat.  In 
hunc  profertur  Demosthenis  acrimonia,  Ciceronis  copia,  ad  hunc 
opprimendum,  quicquid  vnquam  strenuorum  militum  aut  fortium 
ducum  habuit  aut  habet  ItaHa,  prouocatur,  omnium  eruditorum  stiH 

440  acuuntur.  Sed  interim  is  quem  fingit  Cursius,  et  in  quem  tantus 
tumultus  excitatur,  osor  et  praedo  nusquam  est.  Nusquam  est  iUe 
Batauus  qui,  in  prouerbio  calui,  beUicam  laudem  adimere  tentauit 
ItaHae,  quique  veluti  classicum,  quo  efferas  barbarasque  nationes  ad 
ItaHae  vastationem  excitaret,  cecinerit.    Quid  his  dici  potest  atro- 

445  cius  ?  Atqui  si  verba  ad  rem  conferas,  nonne  subito  tota  tragoedia 
vertitur  in  risum  ? 

420.  quidem  a:  correximus. 

409-10.  ad  palum]  See  Juv.  6.  247;  Erasmus  has  a  story  of  a  bull-fight, 

Vegetius,  De  Re  Militari  i.  ii.  which  he  witnessed  in  Siena,  in  Supp. 

414.  Paulus]  I  Cor.  9.  26.  cal.  N.  Bedae,  LB.  ix.  516  CD. 
418-19.  nunquam  .  .  .  delectatus] 


3032]  TO  JOHN  CHOLER  183 

Verum  quod  ad  belli  laudem  attinet,  occasionem  qualemcunque 
dedit  bellacis  nomen  perperam  intellectum,  aut,  si  malint,  a  me  per 
imperitiam  Latini  sermonis  secus  quam  oportet  vsurpatum.  At  qua 
fronte  sumit  veluti  nouae  inuectiuae  argumentum,  quod  vniuersis  450 
Italis  omnem  eruditionis  et  eloquentiae  gloriam  mihi  vindicem,  tanta 
insolentia  vt  meis  Lucubrationibus  tumidus,  doctos  Italiae  ad  vnum 
omnes  pro  foeno  coenoque  ducam,  qui  constanter,  tot  testimoniis 
etiam  publicatis,  in  Literis  primas  tribuam  Italiae  ?  Mea  vero  vel 
cum  Megarensibus  nuUo  in  numero  poni  aequissimo  animo  feram,  455 
quibus  adeo  non  turgesco  vt  interdum  admirer  vllis  placere.  Quidni 
fatear  infantiam  meam,  qui  niliLl  non  abortu  proiiciam,  nec  vnquam 
a  mea  desidia  impetrare  potuerim  vt  vel  epistolam  eandem  bis 
describerem  ?  Quod  si  facerem,  si  non  melius,  certe  aliquanto  minus 
male  scriberem,  opinor.  460 

Hic  obiiciet  quispiam:  Si  tua  tibi  displicent,  cur  effundis  tot 
volumina  ?  Dicam  paucis.  Me  adolescente  in  nostrate  Germania 
regnabat  impune  crassa  barbaries,  literas  Graecas  attigisse  haeresis 
erat.  Itaque  pro  mea  quantulacunque  portione  conatus  sum  iuuen- 
tutem  ab  inscitiae  coeno  ad  puriora  studia  excitare.  Neque  enim  465 
illa  scripsi  Italis,  sed  Hollandis,  Brabantis  ac  Flandris.  Nec  omnino 
male  successit  conatus  meus.  Vt  autem  bonae  Hterae  seruirent 
pietati,  scripsi  Enchiridion  militis  Christiani;  Adagia  locupletaui, 
quod  primae  aeditionis  puderet  nimium  ieiunae ;  e  Luciano  verti 
dialogos  ahquot,  ex  Euripide  tragoedias  duas,  non  ob  aliud  nisi  vt,  470 
quoniam  deerat  praeceptoris  copia,  ipse  memet  in  Graeco  sermone 
exercerem.  Siquidem  in  hac  parte  Hterarum  prorsus  fui  auToStSa/cro?. 
Praeterea  nihil  fere  scripsi,  nisi  precibus  amicorum  adactus :  nam  ipse 
malueram  ahenis  legendis  animum  pascere.  Certe  hic  animus  longis- 
sime  abest  ab  ea  insolentia  vt,  non  dicam  omnes,  sed  quenquam  475 
omnino  Italum,  Gallum  aut  Germanum,  prae  me  foenum  esse  putem. 
Itaque  quemadmodum  ducum  Italorum  catalogum  citra  omnem 
inuidiam  legi,  ita  eruditorum,  quos  nominatim  plurimos  recenset, 
catalogum  magna  cum  animi  voluptate  legi ;  e  quibus  agnosco  non- 
nuHos,  quibusdam  etiam  amicis  vtor.  Nec  dubito  quin  multo  plures  480 
habeat  Itaha  quam  Cursii  recensio.  Nec  est  quod  mihi  minitetur  eos 
aliquando  plura  aedituros  quam  a  me  sunt  aedita,  et  fortasse  digniora 
(sic  enim  ille  loquitur) ;  siquidem  ea  res  mihi  hoc  erit  iucundior,  quo 
maiore  hice  meam  mediocritatem  obscurarint. 

Si  ista  Cursius  ad  me  scribit,  rem  officiosam  facit :  si  aduersum  485 
me,  rem  absurdam  facit.  Ducum  gloria  ad  me  nihil  pertinet.  Erudi- 
torum  memoria  perquam  est  iucunda.  Quare  nihil  est  causae,  cur 
Cursius  toties  me  obsecret  vt  ponam  odium  ItaHcae  nationis,  qui 
nuUius  omnino  gentis  odio  tenear,  in  ItaHcam  quam  in  vUam  aHam 
propensior :  vt  ponam  eruditorum  ItaHae  contemptum,  qui  nemini  490 
me  confero,  nedum  antepono,  et  his  quoque  eruditionis  eloquentiae- 
que  laudem  tribuens  qui  me  plusquam  hostiHter  impetierunt  impe- 
tuntque.  Ne  id  quidem  decoris  inuideo  ItaHae,  quod  iUi  nationum 
omnium   domitrici  non  solum  vniuersus  orbis  debeat  plurimum, 

455.  Megarensibus]  Adag.  1079;  cf.      pro  Italia  D  i  v^.-E  i  v". 
Ep.  2880.  20-1.  478.  itaeruditoi-uixi]i6.H2vo.-4v°. 

477.  ducum. ,  .catalogum]Z>e/ensio  481.  minitetur]  i6.  H 2  v°. 


184  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

495  verumetiam  quod  illi,  vt  seribit  Ciirsius,  ipsum  quoque  coelum 
debet,  debet,  inquam,  coelum  ipsum.  Quo  nomine  ?  Quod  deorum 
cultu  omnes  exteras  nationes  superauit,  quodque  suis  quamplurimis 
ciuibus  in  coelum  relatis,  coelitum  numerum  adauxit,  coelum  ipsum 
reddidit  augustius,  effecit  venerabilius.   Xon  enim  arbitror  illum  de 

500  Romulo  sentire,  sed  de  Diuis  quos  Pontifices  in  numero  sanctorum 
habendos  censuerunt.  Itaque  dum  serio  iubeor  odium  Italiae  ponere, 
sermonem  audire  videor  non  minus  absurdum  quam  si  iuberer  alas 
et  cornua  ponere. 

At  quod  toties  mihi  opprobratur,  quod  in  Italia  didicerim  Latinas 

505  literas,  atque  eadem  magistra  nitorem  aliquem  sermoni[s]  adiecerim, 
doleo  non  esse  verum.  Ego,  vt  ante  dicere  coeperam,  iam  fere 
quadragenarius  Italiam  adii,  non  discendi,  iam  enim  serum  erat,  sed 
videndi  gratia.  Et  vtriusque  literaturae  plus  habebam  ingrediens 
Italiam  quam  extuli,  quanquam  id  omne  fateor  esse  perquam  exi- 

510  guum.  Sed  quantulumcunque  hoc  erat,  Hbris  aeditis  declararam 
priusquam  ItaHae  Hmites  attingerem,  Luteciae  aeditis  Adagus,  aH- 
quot  Luciani  dialogis,  et  duabus  Euripidis  tragoedus.  Quanquam 
de  tragoedus  sparserunt  rumorem  vanissimum,  eas  esse  Rodolphi 
Agricolae  (quem  mecum  fatentur  virum  fuisse  doctissimum),  meque 

515  suffuratum  exemplar  pro  meis  aedidisse.  Quid  maHtiosius  ?  Quum 
id  temporis  de  Rodolphi  bibHotheca  ne  somniarim  quidem,  ac  tam 
multi  supersint  etiam  quibus  testibus  hoc  negocium  peregi,  ne  id 
quidem  iusta  cura,  sed  horis  fere  pomeridianis  inambulans,  dum 
pranderent  famuH,  interdum  in  lecto,  dum  alterum  expecto  som- 

520  num.  Nec  semel,  vbi  successit,  vno  impetu  centum  versus  absolui. 
Si  dicant  parum  feHciter  versas,  non  admodum  refragabor,  sed  in 
iUis  nuHa  syUaba  est  aHerius  quam  mea:  nec  vUius  interpretatione, 
nec  vUis  commentarus  sum  adiutus:  quod  si  eas  censent  Rodolpho 
dignas,  magnificentius  de  me  sentiunt  quam  ipse  sentio.    Sed  UHc 

525  nihU  est  Rodolphi.  Alioqui  qui  fauent  Rodolpho,  et  omnes  iUius 
schedas  coUigunt,  an  tam  impudens  furtum  ferrent  taciti  ?  At  quae 
tandem  est  iUa  prudentia,  quod  hic  aut  Ule  dixit  iu  Hteras  mittere  ? 
QuaUa  multa  prodidit  iUe  Carporum  Princeps,  vir  eloquens  mini- 
meque  indoctus:  qui  persuasus  ab  aemuHs  scripsit  Aldum  fuisse 

530  herum  meum  ac  magistrum,  quum  ipse  Aldus  quendam  egregie 
doctum,  qui  id  temporis  vna  mecum  in  usdem  aedibus  agebat,  sic 
mecum  contulerit  vt  diceret  iUum  meUus  scire  Graece,  me  meHus 
Latine.  Tantum  abest  vt  Aldus  me  Latine  docuerit.  Haec  non 
iactandi  gratia,  sed  dolens  refero.    Vtinam  ea  fuisset  mea  feUcitas, 

535  vt  totam  eruditionem  ItaHae  possim  acceptam  ferre ! 

Qui  legunt  aemulorum  calumnias,  par  esset  et  meas  apologias 
legere.  Obucit  mihi  Cursius,  quod  D.  Paulum  phanaticum,  D.  loan- 
nem  meros  crepare  mundos  Hteris  prodiderim,  aHaque,  vt  ait,  dictu 
cogitatuque  tam  turpia  vt  ea  mihi  pius  ac  verecundus  inimicus  ex- 

540  probrare  erubuisset.   Et  hic  exclamatur  in  impium  reHgionis  iUuso- 

505.  seTmonis  a:  correximus.  515.  j3:  malitiosus  a.  528.  multa 

om.  ^. 

513-14.  Rodolphi    Agricolae]    See  537.  Obiicit]    Defensio    pro    Italia 

Ep.  3008.  15211.  I  I  vo. 

530.  quendam]  Aleander, 


3032]  TO  JOHN  CHOLER  185 

rem.  Sed  quid  faciet  Cursius,  si  respondeam  istarum  rerum  nihil  in 
meis  lucubrationibus  inueniri  ?  An  mihi  obiiciet  Luteri  Epistolam 
adeo  non  sobriam  vt  nec  iis  placeat  qui  Lutero  sunt  iuratissimi  ? 
Sed  vnde  nunc  tanta  apud  illum  Luteri  autoritas,  quem  in  eodem 
libello  tot  conuitiis  proscindit  ?  Si  quis  hoc  ad  illum  retulit,  non  erat  545 
Cursianae  grauitatis  ilico  credere:  sin  legit  Luteri  criminationem, 
debuerat  et  meam  legere  defensionem.  Quod  si  fecisset,  nihil  erat 
opus  ista  seuera  admonitione.  At  si  induxit  animum  credere  quic- 
quid  scribit  Luterus,  eadem  opera  credat  illa  quae  scripsit  in  Roma- 
nos  Pontifices  et  Cardinales.  An  in  me  vnum  veridicus  est  ?  Existimo  550 
iamdudum  ipsi  etiam  Cursio  exemptam  opinionem  quam  Uli  quidam 
infixerant,  nec  ipsi  nec  mihi  bene  cupientes. 

Siquidem  mihi  persuasi,  Cursium  esse  virum  bonum,  ac  sedulo 
quod  agit  agere.  Proinde  lubens  illuni  admonuerim,  ne  se  posthac 
tam  facile  permittat  instigatoribus,  sed  suam  ipsius  Palladem  in  555 
consilium  asciscat.  Si  ducitur  amore  patriae,  laudet  illam  citra 
cuiusquam  iniuriam,  citraque  seditiosas  comparationes.  Nihil  enim 
erat  hic  causae  cur  barbaras,  vt  ille  vocat,  ac  feras  nationes  attin- 
geret,  et  Germaniam  cum  ItaHa  committeret,  quum  in  meo  prouerbio 
nulla  sit  Germaniae  mentio.  Laudet  prudenter  ac  moderate,  ne  plus  560 
iUi  conciliet  inuidiae  quam  gloriae.  Laudauit  Virgilius  Italiam, 
laudauit  PHnius  maior,  iam  omni  decorum  genere  florentem.  Eam 
tamen  longe  modieratius  laudarunt  quam  Cursius.  Porro  lusisse  eos 
qui  Cursium  in  hoc  proscenium  protruserunt,  praeter  aha  multa  et 
iUud  satis  arguit,  quod  in  carmine  praefixo  haec  habetur  sententia:  565 
Etiamsi  Germana  pubes  totum  ebibat  Rhenum,  nihilominus  tamen 
staturum  Italiae  decus.  Quod  vtrum  seditiosius  an  stultius  dictum 
sit  nescias.  Asscribunt  eidem  fulmen.  Addiderunt  muHerem  insiden- 
tem  septem  coUibus,  mundum  manu  tenentem,  Erasmum  deiectum 
in  sterquUinium :  nec  desunt  insignia  Pontificis,  cui  persuaserunt  570 
opus  esse  dicandum.  Praeclare  vero  de  summo  Pontifice  sentiunt, 
si  putant  iUum  taUbus  UbeUis  delectari!  At  audio  Pontificem  simul 
vt  sensit  excudi,  iussisse  premi:  qua  occasione  proruperit  nescio. 

Addiderunt  aUud  lusus  genus.  Finxerunt  prolixam  epistolam  velut 
a  me  scriptam  ad  Petrum  Cursium,  plenam  scurriUbus  ineptus:  575 
eamque  muUis  exemplaribus  per  vrbem  sparserunt,  afiingentes  id 
ita  me  fieri  iussisse :  imitati  sunt  manum  meam,  atque  etiam  phrasim. 
In  ea  faciunt  Erasmum  hoc  suppUciter  agentem  cum  Cursio,  vt 
premat  suam  apologiam,  me  proxima  aeditione  castigaturum  ea 
quibus  offenditur.    Sensit  Cursius  fucum,  sed  in  hoc  errat,  quod  580 

549.  scripsit  a:  scribit  ^.  569.  /3:  manum  a. 


565.  carmine]  Erasmus  paraphrases  Sic  louis  immoto  consurgens  robore 

the  first  two  of  the  three  elegiac  cou-  quercus 

plets    prefixed    to    the    Defensio    by  Contemnit  Boreas,   debilitatque 

F.  Molsa:  Notos. 

Exeitet  oceanus  quicquid  pater  al-  568.  Addiderunt]  In  a  woodcut  on 

luit  vndis,  the  title-page. 

Et  totvun  pubes  Te  tua,  Rhene,  572.  audio]    From    Rupilius;    see 

bibat,  Ep.  3007.  54^. 

Non   minus    Italiae    stabit    decus,  574.  Addidermit]   Cf.    Epp.    3015, 

ignea  dum  vis  3016. 
E  Cursi  docto  fuhninis  ore  cadet. 


186  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

existimat  eam  Epistolam  a  Caluo  qiiodam  amico  confictam  in  rem 
meam,  quum  ipsa  res  loquatur  ab  iiiimicis  confictam,  et  (ni  fallor) 
ab  iisdem  qui  Cursium  ad  hoc  argumentum  excitarunt.  Festiuus 
vero  lusus  effingere  manum  alienam,  et  alieno  nomine  quicquid  libet  in 

585  vulgus  spargere !  Exemplum  Romana  grauitate  dignum !  Id  quoniam 
bellum  videtur,  quidam  in  Italia  sunt  imitati.  Atqui  quod  isti  pro 
lusu  habent,  oHm  erat  crimen  falsi,  et  famosus  libellus  Caesarum[que] 
legibus  puniebatur.  Et  tamen  ista  fiunt  sub  ocuHs  summi  Pontificis 
et  CardinaHum,  qui  si  cohibeant,  clamant  Vrbem  non  esse  Hberam. 

590  Nec  me  fugit  quis  sit  princeps  istarum  intemperiarum  choragus. 
Quod  ni  vererer  offendere  Christum,  quem  vnum  vnice  propitium 
habere  cupio,  breui  hinc  migraturus,  depingeretur  suis  coloribus. 
Egregium  vero  strategema,  et  ItaHco  dignum  ingenio,  si  quis  ipse 
sui  magnificum  scribat  encomium,  idque  alterius  titulo  euulget! 

595  Rursus  rabiosos  scribere  HbeUos  in  eos  quibus  male  veHs,  eosque 
subornatis  nominibus  aedere !  Quod  exemplum  si  Germani  vicissim 
imitentur,  an  non  res  exiret  in  seditiosam  rabiem  ?  nec  enim  desunt 
qui  possent  atque  etiam  vellent.  Sed  ego  meos  semper  ab  his  in- 
temperus  deterrui.  Non  hic  est  musarum  ludus,  sed  furiarum  tumul- 

600  tus,  indignus  non  dicam  Christianis  sacerdotibus,  sed  ethnicis  etiam 
studiorum  cultoribus. 

Finem  faciam,  mi  Cholere:  vix  enim  credas  quam  mihi  videor  hoc 
opeHae  male  coUocasse.  Qualecunque  tamen  est,  volui  tuam  subire 
censuram,  vt  tuo  arbitratu  vel  aedatur  vel  prematur.    Quemad- 

605  modum  enim  vix  aHum  habeo  qui  me  syncerius  amet,  qui  patroci- 
netur  ardentius,  qui  consulat  fideHus,  ita  multis  experimentis  ex- 
ploratum  habeo,  mihi  feHciter  cedere  quicquid  tuis  geritur  auspicus. 
587.  Caesanamque  a:  -que  seclusinius. 

581.  Caluo]     Perhaps     Franciscus  plane  tuus'  {Defensio  pro  Italia  "K  i), 

Julius   (Minutius)   Calvus;   to  whom  if  spoken  of  the  Lutheranizing  ItaUan 

Erasmus   addressed   Ep.    1604;    and  poet  and  bookseller,  the  friend  of  the 

for  whom  see  Ep.  581.  3on.   Erasmus  Frobens   and   their   friend   Erasmus, 

seems  in  fact  to   have  known  very  has  point  and  savagery.    Calvvis  pub- 

httle  about  him,  or  to  have  forgotten  hshed  for  Sadoleto,  and  was  intimate 

a  good  deal  (see  Ep.  1825,  where  he  withAlciati.  SeeHartmann, Z)ie .4 mor- 

speaks  of  him  as  'nihil  ahud  .  .  .  quam  bachcorresjiondenz^ii.  767.  InFeb.  1519 

typographus,  ahoqui  indoctus').    Al-  Froben  speaks  ofCalvus  (LE.^  Zoc.cit.) 

beit  a  printer,  Calvus  could  not  fairly  as  having  recently  been  in  Basle  ;  his 

be  called 'indoctus'.  Another  printer,  visit  may  very  well  have  coincided 

and  the  close  friend  of  Erasmus,  John  with  that  of  Erasmus — who  was  there 

Froben,  calls  him  'vir  eruditissimus,  as  late  as  Sept.  1518.    Like  Erasmus, 

et    Musis    sacer'    (LE-.    149 — ^'Musis  Calvus  was  doing  business  with  the 

sacer',  because  he  claimed  to  be  a  Frobens ;  not  for  profit,  says  Froben, 

poet.   As  a  poet  (and  as  a  bibhophile)  but  for  piety — he  took  away  with  him 

he  foimd  a  place  in  the  draft  of  the  aparcel  of  Luther'sbooks,  in  thehope 

De  Poetis  Vrbanis  of  Franciscus  Arsil-  of  disseminating  them  in  the  Itahan 

lus ;  from  the  poem  as  printed,  Rome  cities,  '  por  omnes  ciuitates  sparsurus ' 

1524,  hisname  is  omitted — the  reason  (see  Tiraboschi  vii.   i.  532).    Calvus 

for  the  omission  Tiraboschi  finds  in  was  also  an  intimate  friend  of  Merbe- 

Calvus'  LutheranizLng  activities  (Ti-  hus  (see  Ep.  3005  introd.).  To  Calvus 

raboschi  vii.   5.   2024,  Milan,    1834).  were  addressed  the -Distic/ta  of  louius 

The    catalogue    of   Roman   poets    in  printed  in  Pictorii  Sacra  et  Satyrica 

which  Arsillus  placed  his  name,  only  Epigramtnata,   Basle,   Froben,    1518, 

to  remove  it,  ends  with  Peter  Cursius.  pp.  49-59. 

Calvus  would  certainly  be  well  known  590.  quis   sit  princeps]   Aleander ; 

to  Cursius;  whose   'Caluus  hic,  non  cf.  1.  359. 
ampUus    Italus,    sed    Germanus,    ac 


3033]  187 

3033.     From  Paul  m. 

Basle  MS.  Rome. 

Vischer  p.  34.  i  August  1535. 

[An  original  document,  at  one  time  (as  was  Ep.  3034)  in  the  possession  of 
Erasmus,  now  in  the  University  Library  at  Basle ;  reproduced  in  facsimile  by 
D.  van  Damme,  iSphemeride  lUustree  de  la  Vie  d^Erasme,  Anderlecht,  1936. 
The  brief  reached  Erasmus  'a  few  days  before'  24  Aug.  (Ep.  3048.  i);  it  had 
clearly  not  reached  him  on  18  Aug.,  or  he  would  have  mentioned  it  in  writing 
the  long  letter  of  that  date  to  Goes  (Ep.  3043).  It  was  forwarded  by  Gumppen- 
berg  in  duphcate  (Ep.  3047).  One  of  the  dupHcates,  or  a  copy,  seems  to  have 
been  sent  by  Erasmus  to  Goclenius  (Ep.  3052).  Hezius,  writing  to  Aleander 
on  15  Jmie  1536  (Al.  E.  ii,  p.  303)  mentions  'UlDellimi  quemdam  nouiun  opus- 
culorvun  Erasmi'  which  is  on  sale  at  Louvain,  containing  the  papal  brief. 
Erasmus  sent  a  copy  of  the  brief  also  to  Tomiczki  (Ep.  3049.  174). 

The  brief  was  printed  from  the  original  by  W.  Vischer,  Erasmiana,  1876; 
from  a  copy  in  Leipzig  by  Forstemann  &  Giinther,  EE.  222.  There  are  two 
MS.  copies  of  this  brief  and  of  Ep.  3034  in  the  Vatican,  one  in  the  Archives 
Arm.  32.  i,  ff.  288.  9,  the  other  in  the  Library,  Barb.  Lat.  1499,  xxviii.  5. 
The  variants  are  trifling  and  may  be  disregarded.] 

PAVLVS  PAPA  m. 

DiLECTE  fili,  salutem  et  apostolicam  benedictionem.  Memores 
probitatis  et  innocentiae  tuae  et  in  vario  disciplinarum  genere  emi- 
nentiae,  nec  minus  meritorum  erga  apostolicam  sedem,  cum  ad- 
uersus  desertores  fidei  summa  vi  pugnasti,  praeposituram  Dauen- 
triensem  Traiectensis  diocesis  per  obitum  bonae  memoriae  loannis  5 
Vinchel  vacantem,  quae  se(s)centorum  florenorum  reditum  tribuere 
dicitur,  tibi  grate  contulimus,  vt  aliquod  iam  praemium  tuae  virtutis 
agnoscas.  Ne  autem  expeditionis  taedio  atque  impensa  beneficium 
comminuatur,  Htteras  apostohcas  super  ea  expeditas  propediem  ad 
te  mittemus,  parati  virtuti  et  eruditioni  tuae,  vt  iudicio  et  animo  10 
facimus,  ita  etiam  efFectu  per  quanhbet  opportunitatem  fauere. 

Datum  Romae  apud  sanctum  Marcum  sub  annulo  piscatoris  Die 
Prima  Augusti  m.d.xxxv,  pontificatus  nostri  anno  primo. 

Fabius  Vigil. 

Dilecto  filio  Desiderio  Erasmo  Roterodamo.  ^5 


6.    Vinchel]     John     Ingenwinckel  that  the  appointment  was  made  with- 

t23    July    1535.     He   held    the   pro-  out  his  knowledge,  and  much  to  his 

vostship,  not  only  of  S.  Lebuin's  in  annoyance.   He  consoles  himself  with 

Deventer,  butof  St.  Jolm'sinUtrecht,  the  reflection:  'Consueuit  haec  mon- 

and     of     Emmerich      and     Xanten  stra  Roma  parere.'    From  Ep.  3061 

(Hoynck  3^,  pp.  255—6).  Chamberlain  it  would  appear  that  it  was  thought 

to  the  Pope,  he  exercised  considerable  likely  in  Louvain  that  Erasmus  would 

influence   in   ecclesiastical   af5airs   in  succeed  also  to  Ingenwinckers  other 

Rome.    In  <(i5i6>  de  la  Marck  writes  provostship,  of  Xanten,  which  was  in 

to  Aleander  (Al.  E.  ii.  132)  instructing  the  territory  of  the  duke  of  Cleves. 
him  to  be  on  his  guard  in  Rome  against  14.  FabiusVigil]Fabio,sonofGrego- 

'Winkel',  who  has  complete  control  rio,  Vigile  (^1553),  bom  at  Spoleto,  of 

over  Cardinal  Pucci,  and  is  hand  in  a  noble  family,  served  with  Blosius 

glove  with  Cardinal  Enckenvoirt.  For  Palladius  (see  Ep.  3021)  as  'magister 

the  indignation  caused  in  Louvain  by  epistolartun '  to  Paul  iii.    One  of  the 

the  appointment  of  Erasmus  to  the  numerous  poets  patronized  by  Paul  ni 

Deventer  provostship  see  the  letter  of  he  was,  like  Blosius,  a  contributor  to 

Hezius   cited   in    the    introd.     From  the    collection    Coryciana    (see    Epp. 

Aleander's  reply  to  Hezius,  it  appears  3007,  3021) — the  third  book  of  that 


188  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

3034.     From  Paul  m  to  Mary  of  Hungary. 

Basle  MS.  Rome. 

Vischer  p.  35.  5  August  1535. 

[Gumppenberg,  when  he  forwarded  this  brief  to  the  Queen,  sent  at  the  same 
time  a  duphcate  to  Erasmus  (see  Ep.  3047.  24-8).  The  text  here  given  is  that 
of  the  document  received  by  Erasmus,  preserved  (with  Ep.  3033)  in  the 
University  hbrary  at  Basle.  It  was  printed  by  W.  Vischer,  Erasmiana,  1876, 
p.  35.  For  two  MS.  copies  of  this  brief  in  the  Vatican  see  Ep.  3033  introd. 
For  Blosius  see  Ep.  3021.  49n.] 

PAVLVS  PAPA  m. 

Charissima  in  Christo  filia  nostra,  salutem  et  apostolicam  bene- 
dictionem :  Contulimus  nuper  dilecto  filio  Desiderio  Erasmo  Rotero- 
damo  ob  eius  celebrem  doctrinam  et  singulares  virtutes  preposituram 
Dauantriensem,  tunc  per  obitum  quondam  loannis  IngenWinkel 

5  apud  sedem  apostolicam  defuncti  vacantem  et  in  tuae  maiestatis 
gubernio  existentem,  non  solum  iure  nostro,  quod  in  hoc  perspicuum 
est,  vtentes,  verum  etiam  spe  fixma  ducti,  tuam  serenitatem  hanc 
nostram  gratiam  in  talem  virum,  a  quo  ista  natio  Germanica  tantum 
recipit  ornamentum,  collatam  suo  fauore  prosecuturam  et  gratam 

10  habituram.  Proinde  hortamur  maiestatem  tuam  m  Domino  et 
studiose  requirimus  vt  pro  tua  erga  hanc  sanctam  sedem  fihaH 
obseruantia  et  regia  in  viros  benemeritos  benignitate  dictae  prae- 
positurae  possessionem  vacuam  ab  intrusis  pro  dicto  Erasmo 
conseruari   eique,    cum    htteras   nostras   sub   plumbo    praesentari 

15  fecerit,  aut  procuratori  eius  consignari  facere  vehs.  Quod  etsi 
ex  vacatione  apud  sedem  et  obitum  famiharis  nostri  ipso  iure  est 
debitum,  tamen  ob  desyderium,  quo  ipsi  Erasmo  benefacere  et 
gratificari  tenemur,  erit  nobis  a  tua  serenitate  admodum  gratum 
et  acceptum. 

20  Datum  Romae  apud  santum  Marcum  sub  annulo  piscatoris, 
Die  V  Augusti  m.d.xxxv,  Pontificatus  Nostri  Anno  Primo. 

Blosius. 

Charissimae  in  Christo  fihae  nostrae  Mariae  viduae  reginae 
Vngariae,  Flandriae  gubernatrici. 


coUection  contains  a  number  of  his  hteris,  hic  Unguarum  prope  omnium 

poems,    and    in    book    i    (Fij)    some  et  antiquitatis  admodmn  studiosus' 

elegiac  verses  written  by  him  stand  (Tiraboschi  vii.  2450).    Like  Blosius, 

between  a  poem  of  Bembo  and  a  poem  again,  he  finds  a  place  in  the  De  Poetis 

of  Blosius.    In  Delitiae  CC  Italorum  Vrbanis   of  Arsillus   (Coryciana  MM 

Poetarum  is  a  poem  of  Fabio,  in  90  i  v0.-2).    In  1539  he  was  appointed 

elegiac  verses  (dealing  with  the  Holy  bishop  of  Foligno  ;  in  the  year  foUow- 

League   of   1538,   and   addressed   to  ing  he  was  translated  to  the  see  of 

Marco  Grimani) ;  printed  also  in  Car-  his  native  Spoleto,  being  succeeded 

mina  Selecta  ex  Illustrioribus  Poetis  in  the  bishopric  of  Foligno  by  Blosius. 

saeculi    decimiquinti    et    decimisexti,  For    both    Blosius    and    Fabio,    see 

Verona    1732.     Like    Blosius,    he    is  Bonamici,  De  Claris  Pontific.  Epistt. 

praised  in  Paulus  Jovius' -DiaZogfMS  de  Scriptoribus  pp.   223—4;  ^^-  Gaetano 

Viris  Literis  Illustribus:   'Odas  scri-  L,uigi  MaTini,  Degli  Archiatri  Pontifici 

bunt  graues  et  elegantes  Lampridius  ii.  287,  n.  3.    For  a  letter  addressed 

Cremonensis  et  Fabius  Vigil  Spoleta-  to  Fabius,  1537,  see  Pastor  xii.  532, 

nus,  ille  vehementer  Graecis  deditus  n.  6.  See  also  Tiraboschi  vii.  1989-90. 


3035]  189 

3035.     To  Leonard  Eck. 

Annales  Boiorum  f°.  v  v^.  Basle. 

5  August  1535. 

[The  letter  answers  Eck's  reply  (not  extant)  to  Ep.  3030.  For  the  source 
see  Ep.  3030  introd.] 

NOBILISSIMO  AC  ERVDITISSIMO  VIKO  D.  DOMINO  LEONARDO  AB  ECKH 
DOMINO  ET  PATRONO  SVO  IN  PRAECIPVIS  OBSERVANDO  S. 

SvBVEREBAR,  \dr  clarisslme,  ne  in  amici  gratiam  caussam  parum 
verecundam  suscepissem :  sed  res  bene  cessit.  Etenim  vt  nihil  aliud 
accedat,  pro  magno  lucro  deputo,  quod  hac  occasione  nactus  sum 
humanissimi  viri  amicitiam,  quam  ego  perpetuam  esse  cupio. 

Auentini  index  varia  promittit,  nec  ea  sane  protrita.    Apparet  5 
hominem  fuisse  studio  indefatigabili,  ac  reconditae  lectionis.  Dignus 
erat,  cui  vita  diuturnior  obtingeret. 

Amo  pietatem  tuam,  qui  amici  defuncti  memoriae  tam  ex  animo 
faueas.  Vbi  miseris  quae  coUigi  possunt,  ego  quoque  pro  mea  virili 
adnitar,  vt  et  illius  eruditio,  et  tua  erga  hominem  pietas  posteris  10 
commendetur.  Cupiebam  pkmbus  tecum  agere,  sed  multorum  die- 
rum  aduersa  valetudine  sic  extenuatus  sum,  vt  manus  aegre  calamum 
regat.  Verum  quod  nunc  diminutum  est,  ahas  pensabitur.  Interea 
cupio  te  quam  prosperrime  valere.  Ecclesiastes  meus  iam  erat  abso- 
lutus,  nisi  valetudo  coegisset  feriari  praelum:  at  vel  inabsolutus  15 
prodibit  ad  Calendas  Septembris. 

Datum  Basileae  5.  die  Augusti  1535. 

Erasmus  Rot.  mea  manu. 


30363Q-3    To  Christopher  of  Stadion. 

Ecclesiastes,  1535,  f**.  a^.  Basle. 

Op.  Om.  v,  p.  641 :  Lond.  xxix.  42:  LB.  v.  767.         6  August  1535. 

[The  preface  to  the  Ecclesiastae  libri  IV  siue  de  ratione  concionandi,  Basle, 
Froben,  Aug.  1535.  Erasmus  had  had  the  work  in  hand  for  twelve  years  and 
had  now  come  to  Basle  to  see  it  through  the  press.  The  book  was  printed  in  folio 
by  Froben ;  2,600  copies  were  struck  off;  and  while  these  were  still  sellLng 
Froben  was  preparing  an  edition  in  8vo,  which  appeared  in  1536  'denuo  ab 
auctore  recognitiim'.    Firated  editions  appeared  in  1535  at  Antwerp,  from  the 


3035.  5.  index]  The  Indiculus  Ger-  the    Cognatus    text    was    either    the 

maniae   Illtistratae ;    a    Table   of  the  Mimich  edition,  with  supplementary 

Contents  of  Aventinus'  Germania  II-  matter  added  in  manuscript  by  Aven- 

lustrata,  a  work  in  ten  volimies,  of  tinus,   or   a  printed   revision   of  the 

whieh  onlj^  the  preliminary  portion  Mimich  edition  (see  Leidinger,  op.  cit. 

was  finished  (c.  1531).    The  Indiculus  p.  60).    Cognatus  could  hardly  have 

and   the   surviving   fragment   of  the  failed  to  show  the  book  to  Erasmus, 

Germania  Illustrata  are  printed  in  the  who  is  honourably  mentioned,  p.  69 

Mimich  edition  of  the  Works  of  Aven-  (in   the   unpublished    Germania  Illu- 

tinus,    vol.    vi,   ed.    Georg   Leidinger  strata,   also,    his   name  occvu"s  twice, 

(igo8).    The  Indiculus  was  printed  in  pp.  116,  135).    A  copy  of  the  Indicu- 

a  piratical  edition  of  1529,  at  Munich.  lus  was  sent  by  Aventinus  in   1531 

In  1545  it  was  reprinted  by  Gesner,  to      Beatus      Rhenanus     (Leidinger, 

from  a  text  supplied  to  him  by  Gil-  pp.  60—2). 
bertus  Cognatus.   It  seems  likely  that  i5.  prodibit]  See  Ep.  3036  introd. 


190  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

presses  of  Hillen  and  INIart.  Caesar.  Interest  in  the  book  was  quickened  by 
the  Preface,  or  rather  by  those  paragraphs  of  it  in  which  Erasmus  spoke  of 
the  deaths  of  More  and  Fisher.  These  paragraphs — and,  indeed,  the  idea  of 
dedicating  the  book  to  Christopher  of  Stadion — (see  11.  93-7)  were,  it  seems 
likely,  an  afterthought.  The  preface  is  dated  6  Aug.  But  as  late  as  24  Aug. 
Erasmus  was  still  ignorant  that  More  and  Fisher  were  dead  (Ep.  3048).  By 
26  Aug.  he  had  received  the  news  (Ep.  3049),  no  doubt  from  Goclenius'  letter 
of  10  Aug.,  Ep.  3037  (where  see  92n).  The  book,  accordingly,  cannot 
have  issued  from  the  press  till  a  date  later  than  24  Aug.  But  from  Ep.  3049 
it  seems  to  have  been  ready  by  31  Aug. ;  and  this  is  consistent  with  Ep.  3035, 
in  which  Erasmus  tells  Eck  that  the  book  is  to  appear,  finished  or  not,  by 
I  Sept.  On  12  Sept.  he  writes  to  Ber  that  a  few  days  previously  the  printers 
had  dispatched  copies  to  Milan.  The  rumour  of  the  Preface  reached  England 
early  in  October.  On  2  Oct.  1535  Simon  Heyes  reported  to  Cromwell  that 
Erasmus  had  written  a  book  'wherein  he  does  inveigh  against  the  Kinge's 
Highness  for  the  death  of  Mr  More' — the  book  was  expected  at  the  next 
Frankfort  fair  (Brewer  ix.  521).  Before  hearing  from  Heyes,  Cromwell  had 
sent  Erasmus  a  gift  of  20  angels  (Ep.  3058).  The  gift  siu-prised  Erasmus  a 
good  deal  (Ep.  3120) ;  but  he  rightly  divined  that  the  Preface  had  not  reached 
England  (Ep.  3104).  For  a  man  deriving  two  pensions  from  England,  the 
Preface  might  well  seem  to  say  too  much.  Yet  some  of  his  friends  felt  that 
he  had  said  too  httle — Damian  tells  him  so  plainly  (Ep.  3085),  and  Christopher 
of  Stadion  hints  as  much  (Ep.  3073).] 

CLARISSIMO  PRINCIPI  ET  AMPLISSIMO  PRAESVLI,  CHRISTOPHORO  A 

STADIO,  EPISCOPO  AVGVSTAE  VINDELICORVM  DES.  ERASMVS 

ROTERODAMVS  S.D. 

Reipsa  comperi,  Christophore,  praesulum  huius  aeui  decus,  nequa- 
quam  esse  vanum,  quod  priscis  oraculis  proditum  est,  sponsionis 
comitem  esse  noxam.  Ante  complures  annos  pollicitus  sum  opus 
aliquod  de  ratione  concionandi,  nec  serio,  vt  ingenue  quod  res  est 
5  fatear,  nec  satis  ex  animo.  Dein  quum  non  serio  promissum  serio 
flagitaretur,  nec  esset  ocium  ad  praestanda  de  quibus  appellabar, 
coepi  obiter  in  chartis  quaedam  annotare  velut  vsui  futura,  si  quando 
forte  daretur  voluntas  et  facultas  opus  aggrediendi.  Verum  id  fac- 
tum  est  nec  diUgenter  nec  ordine,  sed  sparsim,  vt  quicquam  sese 

10  cogitationi  per  occasionem  ofFerebat.  Postea  quum  magis  etiam 
vrgeret  flagitatio,  coepi  schedas  recolhgere,  non  disiectas  modo,  verum- 
etiam  laceras  iam  et  situ  corruptas.  Quibus  excussis,  magis  ac 
magis  meus  animus  a  negocio  abhorrebat,  quum  antea  semper  arcano 
quodam  sensu  mentis  abhorruissem.   Videbam  argumentum  varium 

15  pariter  ac  vastum,  quod  in  immensum  volumen  esset  euasurum,  si 
iusta  cura  tractaretur,  tum,  vt  nunc  quidem  est  temporum  status, 
non  cariturum  inuidia.  Caeterum  quum  non  esset  appellandi  fiiiis, 
ne  viderer  omnino  malae  fidei  sponsor,  reluctante  genio  calamum 
admoui  chartis.    Quum  nihil  succederet,  reieci  quod  orsus  eram. 

20  Iterum  atque  iterum  reiecta  ex  longis  interuallis  recepi  in  manus,  si 
forte  incalesceret  animus :  quem  non  ahter  vincuhs  tenacibus  strinxi 
quam  apud  Maronem  Proteum  stringit  Aristaeus — sed  ifli  successit 
conatus,  mihi  non  successit.  Sperabam  interim  in  tanta  mora  aU- 
quem  exoriturum,  qui  sibi  materiam  hanc  sumeret,  praesertim  in 

25  tanto  prouentu  felicium  ingeniorum  quae  producit  hoc  seculum, 


2-3.   sponsionis  .   .   .   noxam]   See      i,  2483.  53-4,  2961. 
Adag.  597;  cf.  Epp.  1910.  2in.  22.  Maronemj  Verg.  O.  4.  438-52. 

13.  abhorrebat]  Cf.  Epp.  2422.  100- 


I 


3036]  TO  CHRISTOPHER  OF  STADION  191 

tantoque  studio  cudendi  noua  volumina.  Quum  nullus  existeret  qui 
vices  meas  susciperet,  et  indies  acrius  multorum  tum  vocibus,  tum 
literis  appellarer,  nec  iam  sine  conuitio,  propemodum  inuita  Minerua 
syluam  operis  congessi,  rudem  quidem  illam  et  indigestam,  sed  quae 
testari  possit  milii  voluntatem  praestandi  promissi  non  defuisse,  si  3° 
par  animo  fuisset  facultas. 

Nec  hoc  ipsum  tamen  licuit  perpetuo  labore  peragere:  sed  nunc 
aduersa  valetudo,  nunc  alii  labores  transuersim  incurrentes  com- 
pulerunt  orsa  de  manibus  deponere,  vixque  datum  est  post  longa 
interualla  ad  instituta  redire.  Hinc  est  quod  eruditus  lector  fortasse  35 
deprehendet  quaedam  hiulca,  quaedam  inchoata,  quaedam  repetita, 
quaedam  loco  aheniore  dicta.  Dicet  hic  aliquis,  Quin  igitur  extrema 
manu  quae  dispHcebant  emendasti  ?  Ne  dicam  dolo,  piguit  vastum 
opus  retexere,  quando  hoc  ipsum  quod  praestiti  aegre  licuit  per 
valetudinem  indies  afflictiorem.  Neque  quisquam  facile  credat,  quam  4° 
misere  animus  iamdudum  aflfectet  ab  his  laboribus  in  tranquillum 
ocium  secedere,  quodque  superest  vitae  (superest  autem  vix  breuis 
palmus  siue  pugillus),  solum  cum  eo  solo  coUoqui  qui  clamauit  oHm 
(nec  hodie  mutat  vocem  suam),  Venite  ad  me  omnes  qui  laboratis 
et  onerati  estis,  et  ego  reficiam  vos.  Quandoquidem  in  tam  turbu-  45 
lento,  ne  dicam  furente,  seculo,  in  tot  molestiis  quas  vel  ipsa  tempora 
pubHce  inuehunt  vel  priuatim  adfert  aetas  ac  valetudo,  nihil  reperio 
in  quo  mens  mea  libentius  conquiescat  quam  in  hoc  arcano  colloquio. 
Has  ob  res  magis  etiam  confido  fore  vt  lector  aequus  hoc  qualecunque 
est  quod  damus  boni  consulat.  Qua  de  re  tecum  non  ago,  praesul  50 
ornatissime,  cuius  scio  tantum  esse  candorem  vt  ad  Erasmi  tui  neuos 
amanter  conniuere  soleas,  et  sicubi  conatum  nostrum  vires  desti- 
tuunt,  promptam  voluntatem  pro  officio  interpretari. 

Summam  argumenti  in  quatuor  libros  digessimus.  In  primo  de- 
monstramus  muneris  dignitatem,  et  quibus  virtutibus  oporteat  esse  55 
praeditum  Ecclesiasten.  In  secundo  ac  tertio  quae  sunt  in  prae- 
ceptionibus  rhetorum,  dialecticorum  ac  theologorum  ad  vsum  con- 
cionandi  accommodamus.  Quartus,  velut  elenchus,  commonstrat 
Ecclesiastae,  quas  sententias  ex  quibus  scripturae  locis  petere  de- 
beat ;  quem  tamen  hactenus  absoluimus  vt  studioso  lectori  viam  60 
modo  commonstrauerimus,  aHoqui  res  erat  nec  vnius  nec  exigui 
voluminis. 

Hanc  operis  syluam  (sic  enim  appellare  maHm  quam  opus)  non 
quidem  promiseram,  sed  tacita  duntaxat  cogitatione  propemodum 
destinaram  loanni  Phiscero  episcopo  Rofifensi,  viro  singulari  pietate  65 
atque  eruditione,  quicum  mihi  vetus  et  arcta  intercessit  amicitia. 
Is  enim  potissimum  me  literis  suis  ad  hoc  laboris  impuHt,  significans 
se  in  celeberrima  schola  Cantabrigiensi,  cui  perpetuus  erat  tutor — 
iUi  CanceUarium  vocant — tria  instituere  coUegia,  vnde  prodirent  Theo- 
logi,  non  tam  ad  Xoyoixaxias  armati  quam  ad  sobrie  praedicandum  70 
verbum  dei  instructi.  Erat  ipse  singulari  Unguae  gratia  praeditus, 
atque  hoc  nomine  oUm  egregie  charus  Regis  Henrici,   qui  nunc 

44.  Venite]  Matt.  11.  28.  thinking  is  Queens'  (where  he  himself 

69.  tria  .  .  .  coUegia]  Fisher  foiinded  resided).     Fisher   as   President   from 

Christ's  and  St.  John's  Colleges:  the  1505-8    did    much    to    secure    royal 

third   college   of  which   Erasmus   is  favour  for  the  college. 


192  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

Angliam  moderatur,  auiae  patemae.  Inspirarat  deus  ei  mulieri  cogi- 
tationem  minime  muliebrem.  Quum  enim  aliae  principes  opimos 
75  census  extruendis  monasteriis  legare  soleant,  idque  (vt  vereor)  gloriae 
causa  magis  quam  pietatis,  haec  omne  studiuni  suum  ad  rem  onmium 
sanctissimam  contulerat,  viuens  etiamnum  ac  valens,  adeo  nihil  inde 
captans  aurae  popularis  vt  haec  propemodum  furtim  ageret.  Com- 
plm'ibus  in  locis  non  mediocribus  salariis  constituebat,  si  quos  reperis- 

80  set  idoneos  ad  populo  tradendam  philosophiam  EuangeHcam,  atque 
etiam  in  hunc  vsum  ingentem  pecuniarum  vim  loamii  episcopo  tra- 
didit ;  quam  omnem  vir  integerrimus  vel  in  prouehendos  ecclesiastas 
vel  in  solatium  egenorum  impendit,  adeo  nihil  inde  sibi  detruncans 
vt  suas  etiam  facultates  largiter  adderet.  Recte  iudicarunt  et  heroina 

85  illa  sancta  et  Episcopus  verae  pietatis  vnicum  exemplar,  nihil  esse 
quod  ad  emendandos  popuU  mores  plus  habeat  momenti  quam  si 
per  idoneos  concionatores  spargatiu-  semen  Euangelicae  doctrinae. 
Vnde  enim  in  plmdmorum  pectoribus  adeo  friget  Christus,  ne  dicam 
extinctus  est  ?  Vnde  sub  Christiano  nomine  tantum  paganitatis,  nisi 

90  ex  inopia  fidelium  eeclesiastarum  ?  Mihi  visus  est  etiam  ItaUae  popu- 
lus  (de  principibus  nihil  dicam)  dociUs  ad  pietatem,  nisi  deessent 
doctores. 

Sed  haec  ahas  tempestiuius.  Nunc  vt  pergam  quod  coeperam, 
quando  praesul  RoflFensis  mihi  infeHci  fato  ademptus  est,  visum  est 

05  hoc,  quicquid  est  laboris,  feHcibus  tui  nominis  auspiciis  in  manus 
hominum  emittere,  cuius  insignis  humanitas  meum  animum  in  tanta 
amicorum  iactura  praecipue  consolatur.  Deflenttu"  merces  naufragio 
amissae.  At  quae  merx  tam  preciosa  vt  cum  syncero  amico  conferri 
queat  ?   Quid  igitur  hac  tempestate  crudeHus,  quae  me  tot  spectatis- 

100  simis  amicis  spoHauit  ?  Pridem  Guilhelmo  Varramo,  archiepiscopo 
Cantuariensi,  nuper  GuilheHno  Montioio,  Episcopo  RofiFensi,  et 
Thoma  Moro,  qui  fuit  eius  regni  supremus  iudex,  cui  pectus  erat 
omni  niue  candidius,  ingenium  quale  AngHa  nec  habuit  vnquam  nec 
habitina  est,  aHoqui  nequaquam  infeHcium  mgeniorum  parens.    In 

105  tanta  calamitate  duae  mihi  res  praecipue  dolorem  leniunt.  Primum 
dum  cogito  nos  breui  felicius  apud  Christum  iungendos  esse ;  deinde 
dum  reputo  quam  msignem  amicorum  chorum  mihi  dederit  Augusta 
VindeHcorum:  cuius  tu  vt  prknus  es,  ita  longe  SA^ncerissimus,  nisi 
quod  tecum  paria  facere  tendit  magnus  iUe  loamies  Paungartnerus : 

iio  cui  proximus  est  Antonius  Fuggerus,  benignissimus  studiorum  altor. 
Hic  est  funiculus  triplex,  quem  Solomon  negat  facUe  rumpi:  sed  is 
fit  firmior  accessione  loannis  Choleri,  qui,  ceu  quartus  funiculus 
tribus  ilHs  circumuolutus,  coniunctionem  reddit  prorsus  indissolu- 
bilem.    Vestra  igitur  beneuolentia  milii  praestat,  non  quidem  ne 

115  doleam,  sed  ne  dolori  succumbam.  Orandus  Deus  est,  vt  tam 
preciosum  thesaurum  mihi  seruet  incolumem. 

Porro,  quod  ad  operis  spem  attinet,  si  mmus  contingat  eruditorum 
calcuUs  approbari,  iUud  fortassis  efficiet  vt  doctior  aUquis  hoc  ex- 
emplo  prouocatus,  id  praestet  quod  nos  praestare  voluimus,  proque 

120  sylua  proferat  opus  numeris  omnibus  absolutmn,  ac  tandem  fiat, 


73.  auiae]  Lady  Margaret  Tudor.  2.  19. 

78.  atu-ae  popularis]  Cf.  Hor.  C.  3.  iii.  Solomon]  Eccl.  4.  12. 


3036]  TO  CHRISTOPHER  OF  STADION  193 

vt  dominus  plures  ac  synceros  operarios  mittat  in  messem  suam. 
Etenim  quemadmodum,  iuxta  veteris  prouerbii  iocum,  multi  sunt 
boum  stimulatores,  sed  aratores  pauci,  ita  facile  pares  qui  loquatur 
apud  populum :  at  qui  ex  animo,  qui  instanter,  qui  bona  fide  dispenset 
verbum  dei,  non  perinde  facile  reperias.   Dei  munus  est,  vt  sementis  125 
per  fideles  ministros  facta  bene  proueniat.   Mundus  videtm  iamdu- 
dum  parturire  Christum,  qui  si  vere  formetur  in  animis  nostris, 
multis  indiciis  sese  proferet  syncera  radix  cordis.  Neque  enim  Euan- 
gelium  verba  sunt,  vt  lucus  ligna,  quemadmodum  ait  Flaccus:  sed 
quoties  semen  eflficacis  verbi  exceptum  fuerit  a  terra  bona,  multiplices  130 
aedit  fructus,  ac  velut  herbescens  mentis  occultam  synceritatem 
variis  argumentis  foras  profert.  Populus  fit  magistratui  obsequentior, 
legum  tenacior,  pacis  amantior,  a  belHs  alienior.  Inter  coniuges  maior 
est  concordia,  fides  integrior,  maior  adulterii  detestatio.   Maritus  fit 
erga  vxorem  mitior,  vxor  erga  maritum  reuerentior.    Liberi  maiore  135 
cum  tremore  parentibus  obsequundant,  serui  magis  ex  animo  parent 
dominis  suis,  famuli  inseruiunt  alacrius.    Opifices  et  qui  debent 
operas,  meliore  fide  eas  praestant.    Qui  negociantur,  nemini  faciunt 
quod  sibi  fieri  nolunt.    Atque  vt  summatim  dicam,  omnes  fiunt  ad 
benemerendum  proniores,  ad  vindictam  ac  laedendum  tardiores,  140 
minus  auidi,  magis  sobrii.    In  quorum  moribus  haec  non  apparent, 
sed  his  diuersa  potius,  periculum  est,  ne  nondum  bonum  semen 
haeserit  in  cordibus  ipsorum. 

Sed  desino  concionari,  quo  iam  vacet  tibi  Concionatorem  meum 
legere,  si  tamen  tuis  ocuHs  auribusque  dignus  videbitur.   Vale,  145 

.    Basileae  postridie  Nonas  Augusti,  anno  a  Christo  nato  mdxxxv. 

30373052    From  Conrad  Goclenius. 

Basle  MS.,  Goclenii  Epistolae  9.  (Louvain.) 

10  August  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.  The  passage  on  the  deaths  of 
Fisher  and  More  was  printed  by  Cochlaeus  at  the  end  of  his  Antiqua  et  insignis 
Epistola  Nicolai  Pape  i  (Leipzig,  Melchior  Lottherus,  1536),  fos.  Cc  iiiivo.  Dd, 
under  the  title  Passio  Episcopi  Roffensis  et  Thome  Mori  per  C.  O.  descripta. 
Cochlaeus  says  nothing  as  to  the  source  of  his  extract.  But  on  31  Aug.  1535 
Erasmus  sent  to  Tomiczki  a  '  fragment '  of  a  letter  describing  the  fate  of  Fisher 
and  More  (Ep.  3049.  162).  This  fragment  can  hardly  be  other  than  the  paragraph 
from  Goclenius'  letter ;  and  it  seems  hkely  that  Erasmus  about  the  same  time 
forwarded  the  same  extract  to  Cochlaeus.  Both  Cochlaeus  and  Tomiczki  were 
recipients  of  his  Tragoedia  Basiliensis  (Ep.  2698) ;  and  presumably  also  it  was 
from  Erasmus  that  Cochlaeus  received  the  extracts  from  the  letters  of  More 
to  Erasmus  printed  in  the  Epistola  Nicolai  Pape  i  (see  Ep.  2831  introd.).  From 
Ep.  3061  we  learn  that  Goclenius'  accoimt  was  put  together  on  information 
obtained  from  Thomas  Theobald.  It  seems  to  have  been  the  first  news  which 
Erasmus  received  of  the  deaths  of  Fisher  and  More.  Later  news  (17  Aug.) 
came  from  Tiebnann  Gravius  (Ep.  3041)  and  Schets  (Ep.  3042).  With  Schets' 
letter  came  two  letters  from,  or  transmitted  by,  Chapuys  (forwarded  by 
Erasmus  to  Ber  on  12  Sept.  (Ep.  3056)).  From  Damian  he  had  received  an 
account  translated  into  ItaHan,  by  Pole  (Ep.  3076) ;  and  with  a  letter  (Ep. 
3078)  of  22  Dec.  Damian  enclosed  another  account  (Ep.  3079),  in  Latin.  By 
28  Sept.  Goclenius  had  information  supplementing  that  of  Theobald.  This  was 
embodied  in  a  letter  to  the  court  of  Flanders.    For  the  narrative  of  Gilbertus 


3036.  122.  prouerbii]  See  Adag.  609,       of  like  meaning. 
where  there  is  a  coUection  of  proverbs  129.  Flaccus]  Hor.  Epp.  i.  6.  32. 

452.11  O 


194  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

Courinus  see  Appendix  xxvii.  The  news  of  events  in  England  was  slow,  owing 
to  the  danger  of  sending  compromising  letters  out  of  the  coimtry ;  on  1 7  Aug. 
1535  Schets  writes  to  Erasmus:  'nec  est  qui  scribat  ex  Angha  vel  audeat 
scribere ' ;  on  1 1  March  1536  Erasmus  writes  to  Cognatus :  '  Solus  Bedyllus  ausiis 
est  scribere,  et  Eustathius,  Caesaris  orator,  hberior  quam  fortassis  expedit.'] 

Salvtem  plurimam.  Binas  literas  tuas  accepi,  D.  Erasme  claris- 
sime,  quarum  caput  fuit  de  mittendo  isthuc  famulo,  priores  per 
Leuini  tui  nuncium,  qui  eas  sine  vitio  visus  est  pertulisse.  Quibus 
acceptis,  quoniam  intellexi  idem  negocii  aliis  quoque  commissum, 
5  malui  penes  illos  esse  gratiam  bene  gestae  rei  quam  me  subiicere 
incertae  aleae,  cui  non  ita  crebro  respondet  euentus  quem  optaris. 
Cum  vero  postremis  literis,  quas  quidam  biblj^opola  Louaniensis 
nescio  a  quo  Antuerpiae  acceptas  pertulit,  intellexissem,  neminem 
adhuc  ad  te  peruenisse,  circumspexi  omni  cura  ec  dihgentia  ne  tuae 

10  voluntati  meum  studium  deesset.  Ac  me  opinor  inuenisse  iuuenem 
ad  omnia  obsequia  et  nutus  heriles  paratissimum,  et  qualem,  vt  reor, 
tu  maxime  expectas,  cum  scribis  te  non  morari  eximie  eruditum, 
sed  fidum  et  obsequentem.  In  quo  genere  quidam  boni  viri  et  apud 
me  spectatae  fidei,  inter  quos  est  Andreas  Balenus,  professor  linguae 

15  hebraicae,  afiirmant  hunc  non  vulgariter  excellere,  et  iamdudum 
assuefactum  esse  ad  ea  officia,  quae  prouectior  et  ingrauescens  aetas 
expostulat,  vtpote  qui  longo  ac  fideli  seruitio  apud  ahum  quendam 
senem,  cui  toto  biennio  cum  laude  inseruiuit,  suam  diHgentiam  ap- 
probarit.    De  euentu  tamen,  in  re  ambigua,  nec  debeo  nec  possum 

•^o  meam  adstringere  fidem.  Quod  si  non  respondeat  expectationi  tuae, 
Kcet  illum  tuo  arbitratu,  cum  libet,  ablegare.  Nihil  enim  cum  illo 
pepigi,  sed  tibi  omnem  rem  integram  seruaui.  Vt  autem  ad  iter 
suscipiendum  esset  alacrior,  suppeditaui  iUi  viaticum,  vt  eodem  vel 
domum  reuerti  queat,  si  forte  iam  aHum  famulum  ex  animi  sententia 

25  esses  nactus.  Nullo  negocio  potuit  inueniri  doctior  in  Latinis  graecis 
et  hebraicis,  verum  ad  hanc  prouinciam  iste  nobis  videbatur  esse 
accommodatior.  Quod  si  perstat  sententia,  vt  non  modo  famulum 
verum  etiam  famulos  petas,  sicut  habet  postrema  tua  epistola,  est 
ianmunc  ad  manum  adolescens  quidam  Hollandus  Latine  et  graece 

30  non  vulgariter  eruditus,  qui  non  recusabit  tibi  in  studiis  inseruire. 
In  ea  re  tuam  expectabo  sententiam,  et  omnem  operam  meam  ad 
tuam  collaturus  sum  voluntatem. 


1.  Binas  literas]  Not  extant.  Be-  Balen ;  he  succeeded  John  Cfimpensis 
tween  this  letter  and  Ep.  2876  (7  as  professor  at  the  Collegiima  Tri- 
Nov.  1533)  the  only  extant  letter  to  hngue,  fiS^S  (Cran.  E.  p.  663,  MHL*. 
or  from  Goclenius  isEp.  2998  (25  Feb.  p.  416). 

1535).  18.  senem]  Cardinal  Enckenvoirt; 

2.  famulo]Gocleniusrecommended,  see  Ep.  3052.  i^n. 

and  sent  to  Freiburg,  Lambert  Coo-  25.  Nullo  negocio]    Goclenius    has 

mans,  with  whom,  on  2  Sept.,  Eras-  expressed    himself  ambiguously;    he 

mus  expresses  himself  well  satisfied,  presimiably    means    that    it    would 

though  by  that  time  he  had  already  have  been  easy  to  find  someone  more 

foimd  another /amwZw5  (Ep.  3052).  learned  in  Greek  and  Hebrew  than 

3.  nuncium]  In  Feb.  1535  Livinus  Lambert,  but  not  anyone  more  suited 
told  Schets  that  he  was  sending  to  to  be  the  famulus  of  a  senex. 
Freiburg    'proprium    nimtium';    see  29.  Hollandus]   We  do  not  know 
Ep.  2992.  11-12.  who  this  was. 

14.  Balenus]    Andrew    Gennep    of 


3037]  FROM  CONRAD  GOCLENIUS  196 

Hactenus  de  famulis.  Porro  quae  hic  acciderint  noua  facile  per 
famulum  intelliges.  IUa  sunt  praecipua:  Academiam  nostram  hoc 
anno  multorum  procerum  capitibus  esse  diminutam.  Aprilis  abstulit  35 
D.  loannem  Merbecanum,  quondam  collegii  nostri  Buslidiani  prae- 
sidem  ;  lunius  Nicolaum  Copinum  ;  cui  in  Decanatu  successit  Ruardus 
Enchusianus,  in  prebenda,  vt  vocant,  lo  Drido  Tarnoutius  M.N. 
Sed  non  concesserunt  illi  fata  diuturnum  gaudium.  Nam  et  ipse 
Nonis  Augusti  rebus  humanis  est  exemptus ;  lacobo  Latomo  in  eius  40 
locum  e  Cameraco  per  autoramentum  praebendae  reuocato.  Ita 
summa  rei  theologicae  posthac  erit  penes  coniunctissimos  animos 
Latomum  et  Ruardum. 

Sectae  interim  non  decrescunt,  quanquam  plerisque  in  locis  metu 
silent.    Expugnato  Monasterio  virus  pestilentissimorum  hominum  45 
tam  atroci  animaduersione  magis  videtur  repressum  quam  extin- 
ctum.    Quamuis  enim  anabaptismus  non  nihil  refrixerit,  sacramen- 
tariorum  tamen  plena  sunt  omnia.  In  qua  re  Quirinus  tuus  Hagensis 
tibi  apud  proceres  quosdam  Hollandiae  grauissimam  ofifensionem 
conatus  est  contrahere ;  siquidem  in  pleno  conuiuio  (cui  interfuit  50 
Vincentius,  Colsterus  et  lodocus  Sasbout),  cum  de  lapsu  rehgionis 
exorta  esset  querela,  ausus  est  ipse  asserere  te  cum  Oecolampadio 
semper  consensisse.    Id  omnibus  cum  videretur  absurdum,  prae- 
sertim  cum  sententiam  tuam  non  vno  tantum  in  loco  declaraueris, 
addidit,   quod  erat  virulentissimum,  sententiam  tuam  non  posse  55 
cognosci  nisi  a  domesticis,  qui  libere  audiunt  loquentem,  non  e  libris, 
qui  seruiant  tempori:  breui  tamen  futurum  vt  etiam  palam  doceas, 
quae  clam  sentias,  imo  iam  docuisse,  siquis  tuos  libros,  praesertim 
De  sarcienda  Concordia,  dihgenter  excutiat.    Quae  sane  dolenter 
accepi  a  tuo  Nicolao  Cannio ;  qui  ante  dies  sedecim  hac  iter  faciens  60 
me  orauit,  vt  hoc  scelus  Quirini  suo  nomine  tibi  indicarem;  quo 
possis,  si  ita  videatur,  vuhieri,  quod  ille  inflixit  ignoranti,  opportuno 
remedio  curationem  admouere. 

Franciscus  Dilfus  a  medicis  dereHctus,  a  suis  omnibus  conclamatus, 
ac  modo  non  sepultus  superiori  bruma,  vere  vtcunque  reuixit,  et  65 
non  solum  reuixit  verum  etiam  decimotertio  calendas  Augusti  vxorem 
duxit  iuuenculam  cum  dote  annua  prope  du<(or>um  mihum  floreno- 
rum.  Sed  haec  fortasse  ab  ipso  intellexisti.  Ego  hunc  iuuenem  non 
misi  ad  Schetum  percunctatum  numquid  ad  te  veUet,  propterea  quod 


34.  famulum]  Lambert  Coomans.  new  office  only  for  a  few  weeks  (MHL*. 

36.  Merbecanum]     John     Stercke  pp.  344-5). 

(Fortis)  of  Meerbeke;  t5  April  1535;  40.  lacobo  Latomo]  See  Ep.  934. 

see  Ep.    1322  introd.    To  be  distin-  ^n. 

guished  from  John  Fortis  the  Spani-  45.  Monasterio]    See    Epp.    2957, 

ard.     He  resigned  his  presidency  in  3031. 

1526.  48.  Qtiirinus]  A  comment  on  Qui- 

37.  Copinum]  Nic.  Coppin  of  Mons:  rinus'  veracity  is  given  in  a  note  made 
ti6  Jxme  1535;  see  Ep.  1162.  io8n;  in  the  margin  by  (  ?)  Erasmus: 'osdia- 
MHL*.  p.  343.  boh  mendax.' 

38.  Enchusianus]  Ruard  Tapper  of  51.  Vincentius]  See  Ep.  2819  in- 
Enckhuisen  (1487-1559) ;  see  Ep.  946.  trod. 

3n,  MHL*.  p.  571.  60.  Caimio]  See  Ep.  1832  introd. 

Drido]    John    Driedo ;    t4    Aug.  64.  Dilfus]  Cf.  Ep.  2998.  53^. 

1535  J  see  Ep.  1163.  lon;  he  held  his  68.  iuuenem]  Lambert  Coomans. 


196  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

70  nudiusquartus  Bruxellae  et  D.  Olaus  et  Leuinus  ostenderunt  mihi 
Scheti  ad  ipsos  literas,  quibus  indicauit  se  recta  niis<s>urum  Basileam 
quendam  suorum  negociorum  gestorem,  et  ad  te  scripturum,  et  illo- 
rum  literas  curaturum.  Quam  conditionem  illi  potius  acceperunt, 
quod  non  esset  illis  satis  ocii  ad  scribendum  me  praesente,  quoniam 

75  Regina  Maria  erat  in  procinctu  cum  omni  instrumento  aulico  ad 
occurrendum  Helionorae  reginae  Francorum :  quae  conuenturae  sunt 
Cameraci,  tantum,  vt  dicunt,  officii  causa,  et  vt  inter  sorores  constet 
sororia  beneuolentia.  Sunt  tamen  qui  censent  fuisse  satius,  si  haec 
pecunia,  quae  in  ostentationem  et  in  luxum  profundetur,  esset  con- 

80  seruata  in  vsus  reip.  necessarios,  aut  in  sustentationem  militiae 
contra  Oenobarbum  piratam  et  Afros  susceptae,  praesertim  adhuc 
dubio  victoriae  euentu.  Sed  vicit  reginae  affectus  caeterorum  con- 
silia,  nec  prope  quisquam  est  inter  proceres  quin  maht  obsequio 
beneuolentiam  quam  veritate  odium  comparare. 

85  Imperator  venit  in  Africam  decimo  octauo  lunii,  et  castrametatus 
in  ruinis  antiquae  Carthaginis  fauces  stagni  quod  inter  Tunetem  et 
mare  Africanum  spatio  duodecim  milium  passuum  interiacet  mari 
et  terra  obsidet.  Eum  locum  Goletam  vocant,  quo  expugnato  nihil 
putant  fore  quod  Caesaris  potentiae  in  Africa  vlterius  resistat.  Haec 

90  renunciata  sunt  e  Carthagine  principio  luhi  et  indies  expectantur 
secundiora. 

Sexto  Nonas  luhi  obtruncatus  est  in  Britania  Thomas  Morus,  non 
minorem  constantiam  in  iudicio  et  supphcio  prae  se  ferens  quam 
ohm  iniquissimo  Atheniens(i)um  senatus  consulto  condemnatus  So- 

95  crates ;  paucis  diebus  ante  illum  interfecto  Episcopo  Roffensi,  in 
quem  regis  furor  non  aha  causa  vehementius  exarsit,  quam  quod 
is  in  Cardinahum  ordinem  a  Pontifice  esset  cooptatus.  Sed  audi  quod 
vincit  omnem  feritatem.  Caput  Roffensis  indutum  stipite  multis 
diebus  omnibus  ocuhs  fuit  expositum,  quod  non  modo  non  con- 
100  tabuisse,  verum  etiam  multo  venerabihus  esse  factum  ferebatur. 
Vbi  is  rumor  percrebuit,  mox  amotum  est  loco.  Et  nequid  in  Mori 
capite  existeret  quo  populus  rehgione  turbaretur,  audi  iam  facinus 
immanissimum.  Renouata  est  Thyestea  fabula,  et  caput  eius  non 
nisi  longa  coctura  maceratum,  quo  celerius  difflueret,  hastih  est  im- 
105  positum.  Causae  feruntur  tres.  Noluit  iurare,  secundum  formulam 
Luteri  se  credere  nuUum  esse  ius  Pontifici  in  rebus  ecclesiasticis,  sed 
regem  Anghae  esse  caput  ecclesiae  Anghcanae ;  vltimum  matrimo- 
nium  rite  factum,  priorem  vxorem  recte  repudiatam.  Tertio  affere- 
bantur  hterae  ad  Roffensem  scriptae,  vt  vel  dux  esset  vel  comes  ad 
iio  fortiter  pro  veritate  occumbendum:  se  enim  paratum  esse  ipsam 
vitam  vero  impendere.   Quod  iUe  se  fecisse,  et  recte  fecisse  asseuera- 


72.  scripturum]  The  letter  was  pre-  attached  to  this  meeting  see  Ep.  3049. 

sumably  Ep.  3042,  enclosing  letters  147-51;  cf.  OE.  p.  563  (from  John, 

from   England,   among   them   letters  abp.  of  Lund — 'Quid  conuentus  re- 

from  Chapuys.  No  letters  of  this  date  ginarum  boni  attulerit,  aueo  omnino 

are     extant     from    either     Olah     or  scire'),    Brewer    ix.     449     (Chapuys 

Livinus.  to    Granvelle),    669    (Charles    v    to 

76.  HeHonoraeJ     Eleanor     (1498-  Chapuys). 
1558),    eldest    sister    of    Charles    v,  92.  Sexto  Nonas  lulii]  2  Jidy ;  this 

married  to  Francis  i  (her  second  hus-  is   incorrect ;   More  was  beheaded  on 

band).    For  the  political  importance  6  July. 


3037]  FROM  CONRAD  GOCLENIUS  197 

bat.   Itaqiie  iudicum  sententia  vir  optimus  exitum  vitae  quem  dixi 
est sortitus.  Vbi  habuero  compertiora faciam  te  de  omnibus  certiorem. 

Fuit  apud  me  quidam  Thomas  Theobaldus,  quem  in  his  regionibus 
suspicor  esse  exploratorem  nomine  regis.  Ille  mihi  narrauit  Thomam  115 
Bedillum  pensiones  tuas  accepisse  et  ad  te  misisse,  nec  vllum  peri- 
culum  esse,  nequid  in  iUis  detrimenti  patiaris.    Siquid  aUud  hic 
accidat,  scribam  per  mercatores  petentes  Francofordiam. 

Itaque  feliciter  Vale  Die  diui  Laurentii  Anno  1535. 

Tuus  Conradus  Goclenius.      120 

Doctissimo  omnium  bonarum  artium  antistiti  Domino  Erasmo 
Roterodamo.    Basileae. 


3038.     From  Anselm  Ephorinus, 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  11.  Rome. 

LB.  App.  379.  16  August  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout ;  the  address-sheet  is  missing.  The 
letter  was  printed  by  Fecht  (see  vol.  iii,  p.  xxiv)  and  from  him  by  Leclerc. 
It  has  also  been  printed  by  Miaskowski  in  the  Paderborn  Jh.  f.  Philosophie 
XV,  1901,  p.  342,  from  the  manuscript.] 

TvAE  virtutis  rationem,  curam  et  cogitationem  a  Summo  Ponti- 
f<(ice)  susceptam,  Erasme  doctissime,  vt  debeo,  gratulor  letorque. 
Qui  tandem  quid  conseruare  sit  ecclesiam,  quanta  vis  in  ea  sit  tem- 
porum,  quanta  varietas,  quam  incerti  exitus,  agnoscit.  Nec  aliae 
columnae  in  hanc  aedificationem  vahdiores  nec  aptiores  quam  quae  5 
et  longis  annis  et  magno  labore  atque  varia  arte  sunt  expolitae, 
habentur.  Magis  tamen  gratulor,  quod  nichil  preter  opinionem  nos- 
tram  accidit.  SolHciti  enim  hic  tui  studiosiss<ime>  admonendo, 
arripiendo  (vt  magnitudineni  et  vim  amoris  tuorum  agnosceres) 
fuimus  omnes.  Sit  igitur  sempiterne  tibi  laudi  et,  quem  tibi  Deus  10 
dignitatis  amplificatorem  dedit,  eum  tibi  ad  maiora  diu  ac  fehciter 
conseruare  dignetur.  Misi  ad  te  paulo  ante  varia  de  Aphricana  illa 
Caesaris  gloriosiss.  victoria.  Accipe  nunc  Tunitu  situm  et  obsidionem 
in  figuram  redactam.   Vale,  nostri  non  immemor. 

Romae,  17  Cal.  Sept.  1535.  15 

Tuae  Celsit<udim>  addictiss<imus> 

Anselmus. 

3038.   I.  curam  et  om.  Fecht  LB.  10.  LB.:  omneis  MS. 

3037.  114.    Theobaldus]   Goclenius  3038.   12,  Misi]   The   letter  is  not 

was  right  in  his  suspicions  of  Thomas  extant. 

Theobald  or    Tybbold;  who,    in    the  14.  in  figuram]  See  Ep.  3104.  59- 

guise  of  a  imiversity  student,  was  em-  60:     'Golettae    picturam    e     Roma 

ployed    in    Germany    as    a    pohtical  miserat  Ansehnus  Ephorinus.'    WTiat 

agent   (exploratorem)   of  the   Enghsh  was  sent  was  presumably  a  map,  or 

government.    Together  with  Reyner  plan,  of  the  locaUty  and  its  defences. 

Wolfe,    the    London    bookseller    (for  In  the  Emperor's  retinue,   however, 

whom    see    Ep.    2997.  ^n),    he   kept  was  Jan  Vermayen,  a  Fleming,  em- 

Cromwell,    Cranmer,    and    Bedyll   in  jDloyed    as     official     war-artist;     his 

touch  with  German  protestant  feel-  cartoons  may  be  seen  in  the  Vienna 

ing;  see  Brewer  12.  i.  577,  1311;  12.  Gallery. 
2-  314-15.  969;  13-  2.  509- 


198  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

3039.     From  Petee.  Merbelius. 

Leipzig  MS.  Milan. 

EE  223.  16  August  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.    For  P.  Merbelius  see  Ep.  3005 
introd.] 

ROTERODAMO  SVO  S.  D. 

Etsi,  pater  ampliss.,  xii.  istius  rem  successumque  Tunetanum  per- 
scripserim,  <idque>  prope  diem  ad  te  aduenturum  credo,  occurrente 
tamen  presentium  ostensore  minime  visum  est  hunc  absque  meis 
litteris  sinere  ad  te  peruenire.  Nolui  te  celare  ex  Vrbe  hodie  nos 
5  <nuntium)  habuisse  cardinalem  Medices  in  opido  Hitri  e  viuis  ex- 
cessisse ;  hunc  veneno  sublatum  nemo  est  qui  dubitat,  autore  autem 
Alexandro  Vitello  veneficium  patratum  dicunt.  Is  est  qui  Allexan- 
drum  Elorentinorum  ducem  gubernat.   Cetera  per  te  ipsum  iudica. 

CardinaUs  Rauennatis  res  meUori  spe  agitur;  pecuho,  si  quid  pec- 

10  cauerit,  abluet.    Cardinahs  Parisieii.  Vrbem  apphcuit.    Secretiori  a 

Rege  suo  commissione  cum  Pont.  causam  pertractat.     Interea  a 

Gumpembergio  nostro  accepi  nihil.  Cura  vt  quam  prosperrime  valeas. 

Me  ama. 

Ex  Mediolano.  die  xvi  Augusti  1535. 
15  Tuus  vsque  ad  cineres  Pe.  Merbehus. 

Insigni  theologo  et  vu-o  integerrimo,  domino  Eras.  Roterodamo, 
patri  peropt.     Friburgu  Brisgouii. 


3040.     Frgm  Tielmann  Gravius. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  79.  Cologne. 

17  August  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.  It  was  printed  by  F.  Wachter, 
Zs.  des  Berg.  Gesch.  Vereins  (1894)  30.  202.  It  is  evident  that  Tiehnann 
Gravius  wrote  two  letters  to  Erasmus  on  the  same  day,  this  private  letter 
about  the  misdemeanours  of  his  son  Bernard,  and  a  letter  dealing  with  pubhc 
af?airs,  Ep.  3041.] 

S.  P.  Quanquam  nuUo  tempore  vnquam  tuarum  hterarum  fidei 
vel  minimum  apiculum  detraxerim,  Erasme  hterarum  decus  ac  orna- 

3039.   2.  idque  addidimus  5.  nuntium  addidimus. 


3039.  I.  istius]  sc.  mensis  Augusti.  daughter  Margaret.     For  the  charge 

No  letter  of  Merbehus  is  extant  earher  against  him  see  Pastor  xi.  312. 

than  the  present.  9.  Rauennatis]    Accolti ;    see    Ep. 

•5.  cardinalem]  Ippohto  Medici ;  see  3011.   25^.    His   'peculivun',  or  fine, 

Ep.  2713.  I5n.  Hediedat  Itri,  10  Aug.  was  fixed,  when  he  was  released,  at 

7.  Vitello]     Alexander     Vitelh     of  59,000  scudi. 

Citta  di  Castello — a  condottiere;    in  10.    Parisien.]     John     du     Bellay. 

1541  he  was  appointed  to  command  Recently   created   cardinal,    he    was 

the  papal  infantry  in  the  war  against  appointed  ambassador  to  the  Roman 

Asconio  Colonna.  curia  by  Francis  i  with  instructions 

7-8.        Allexandrum]       Alexander  (dated  24  Jime)  on  the  subject  of  the 

Medici,  cousin  of  Ippolito,  and  hus-  proposed    General     Council     (Pastor 

band     of     the     Emperor's     natural  xi.  72). 


3040]  FROM  TIELMANN  GRAVIUS  199 

inentum,  D.  et  patrone,  mortalium  obseruandissime,  tamen  quo 
propius  progressu  temporis  milii  innotuit,  quod  olim  de  Bernhardi 
filii  mei  licentia  et  liberiore  viuendi  voluntate  quam  istic  amabat,  5 
semel  atque  iterum  mihi  significasti,  hoc  religiosius  teneriusque  tua 
ad  me  priuata  scripta  indies  colo  obseruoque,  ea  inter  mea  cemeha 
et  que  mihi  sacratissima  sunt  reponens.  Quas  fabulas  loannes  Em- 
meus  in  tribus  epistolis  de  Bernhardo  mihi  depinxit  ex  adiunctis 
earundem  exemphs  cognosces.  Equidem  mihi  parum  voluptatis  10 
peperere,  quod  intelhgam  fihum  maiorem  habuisse  r6spectum  ad  ea 
que  vel  in  symposiis,  conuiuiis,  vel  popmis  quam  que  in  Musarum 
viridariis  agerentur.  Quid  enim  ahud  propter  aes  ahenum  conflatum, 
et  iHud  quidem,  quod  certo  scio,  preter  neeessitatem  ab  eo  factitatum, 
diuinabo  ?  15 

Ignoscat  ilhs  deus  qui  eum  ad  tantam  vitae  hcentiam  forte  insti- 
garunt.  Nondum  enim  mihi  persuadeo  fihum  apud  te  tam  malae 
fuisse  indohs  vt  solum  natura  duce,  spreta  tua  auctoritate,  neglectis 
quoque  Musis  ad  ea  deflecteret  que  sunt  homine  adolescente,  tuoque 
discipulo,  indigna.  Quis  iam  parens,  cum  tam  inamoena  de  fiho  20 
audit,  quem  ad  Vniuersitatem,  bonarum  inquam  artium  mercaturam 
misit,  ita  perpetua  constantia  stabilitateque  animum  confirmatum 
habere  potest,  quem  ista  e  sua  sede  non  det.urbent  deiiciantque  ? 
Quos  cruciatus,  quos  dolores  ego  tacitus  intra  cubicuh  mei  parietes 
dissimulanterdeuoraui,  non  tam  in  prochui  est  mihi  perscribere  quam  25 
id  pro  tua  prudentia  expendere  potes. 

Sed  quid  iam  mihi  faciundum  ?  Qua  arte,  quoue  consiho  Emmei 
hteris  tanta  sensuum  diuersitate  inter  se  pugnantibus  ac  fluctuanti- 
bus  obuiabo  ?  Vaga  enim  omnia  sunt,  incerta  et  dubia  que  scribit, 
eaque  premeditatione  concepta  vt  non  dubitem  quin  parum  sui  con-  30 
sihi  constet  ratio.  Id  cum  mihi  ex  tanta  Emmei  hterarum  pugnantia 
et  lubricitate  vtcunque,  hcet  crasso  et  rudiusculo,  suboleat,  nemo 
mihi  prima  fronte  ista  audiens  persuaserit,  vt  eius  nudis  verbis 
statim  re  ipsa  potius  quam  calamo  respondeam.  Docendum  enim 
prius  erat  particulatim,  expuncta  in  hoc  ratione,  in  quem  vsum  et  35 
vtihtatem  fiho  pecuniam  mutuo  dederit,  pro  quibus  hbris,  pro  quibus 
rebus  alus  creditoribus  remanserit  obhgatus ;  et  ahas  rationes  legiti- 
mas  edocere  (oportet)  que  prudentes  et  cordatos  viros  de  nulla 
dubiae  mentis  aut  vacillationis  incertitudine  suspectos  habeant. 

Hec  pkiribus,  patrone  incomparabihs,  apud  tuam  amphtudinem  40 
prosequutus  sum  quam  decet,  in  eam  erectus  spem  vt,  posteaquam 
videas  me  Emmei  hteris  varie  circumduci  mihi  ahquod  sanum  et 
praesens  consflium  debeas  communicare,  quo  iUis  animum  meum 
torquentibus  comiter  et  amice  ac  cum  fructu  ahquo  queam  re- 
spondere.  45 

Bernhardus,  quem  dihgenter  super  hac  re  examinaui,  forte  vel 
pudore  prohibitus  vel  metu  perculsus  smgula  vt  gesta  sunt  mihi 
narrare  non  audet. 

19.  tnoqxie  scripsimus:  eoque  MS.  38.  OTportet  addiditnus. 


8-9.  loannes  Emmeus]  The  printer ;      p.  130.   Of  Emmeus'  letters  to  Tiel- 
see  Erasmus,  Lectures  and  Wayfaring      mann  Gravius  we  know  nothing. 
sketches,  P.   S.   Allen,   Oxford,  1934, 


200  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

Bene  vale:  apud  inclytam  Coloniam  Agrippinam  Anno  Domini 
50  M.D.xxxv.  xvi  Cal.  Septemb. 

Tue  dignitatis  clientulus 
Tielmannus  Grauius 

Summi  templi  Coloniensis  a  secretis. 

Magnifieo  viro  Desiderio  Erasmo  Roterodamo  theologiae  ac  hu- 
55  maniorum  literarum  facUe  principi  Domino  et  patrono  incomparabili. 

3041.     From  Tielmann  Gravius. 

Leipzig  MS.  Cologne. 

EE.  224.  17  August  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.  It  answers  (11.  i-ii)  two  letters 
from  Erasmus,  neither  of  which  is  extant,  but  written,  as  appears  from  11. 18-28, 
after  the  move  to  Basle.  No  letter  from  Erasmus  to  Tiehnann  survives  later 
than  Ep.  2508  of  153 1. 

For  the  Miinster  troubles  see  Ep.  2957  introd.] 

S.  P.  Vehementer  amo  pietatem  et  amorem  istum  tuum  erga  me, 
Erasme,  domine  et  patrone,  mortalium  charissime,  quod  tam  crebro 
epistolas  autographas  ad  me  mittis.  Vtinam  Musas  mihi  ahquanto 
fauorabUiores  haberem,  vt  si  non  pari,  saltem  aliquali  scribendi 
5  peritia  et  facihtate  mihi  respondere  Hceat.  Sed  multos,  qui  meae 
farinae  sunt  sodales,  hoc  comici  dicto  contentos  viuere  oportet:  vt 
possumus,  quando  vt  volumus  non  hcet.  Literae  tuae  bona  fide  mihi 
reddite  sunt  omnes.  Priores  autem  non  per  Irenicum  Phrysium, 
iuris  doctorem,  quem  nominatim  exprimis,  sed  per  aHum  quendam, 

10  ciuem  Basihensem,  aurifabrum  opinor,  mihi  de  facie  notum,  vtpote 
qui  sepius  Hteras  tuas  ad  me  pertuHt  sibi  a  Frobenio  redditas. 
Profectus  est  Antuerpiam,  negotiandi,  vt  opinor,  gratia,  rediturus 
ad  nos,  vt  dixit,  post  duas  hebdomadas. 

Non  facile  dixerim  quantum  ex  animo  gaudeam,  quod  nunc  tan- 

15  dem,  frequenter  et  a  me  et  a  multis  ahis  solHcitatus,  ad  absoluendum 
opus  de  ratione  concionandi  animus  tuus  incaluerit.  Multis  applausi- 
bus  magnaque  reuerentia  et  rehgione  ab  omnibus  doctis  sanique 
iudicu  homuiibus  excipietur.  Bene  habet,  et  tuum  consiHum  laudo, 
quod  Frobenio  te  adiunxisti,  vt,  si  forte  inter  feruentia  prela  ahquando 

20  opus  sit  tua  opera,  mox  commode  ad  manum  adsis.  Video  te  abhor- 
rere  a  celo  Friburgensi  quod  te  hucusque  immitius  tractauit  quam 
oHm  BasOiense.  Quod  si  in  hac  soH  mutatione  animus  est  persistere, 
fiet  id  quidem  non  absque  tuarum  rerum  iactura,  [tum]  propter 
magnificas  aedes  Friburgi  paratas.  Sed  prestat  rerum  facere  iacturam 

25  quam  corporis.  IHae  enim  quacunque  occasione  vel  casu  fortuito 
amissae  ahunde  parari  possunt ;  hoc  autem,  quod  tibi  natura  im- 
becUle  et  multis  infirmitatibus  obnoxium  dedit,  vbi  semel  cum  morbo 
ceperit  coHuctari,  non  perinde  facile  pristino  restituitur  vigori.  Ob 
id  veHm  te  exactissimam  tue  valetudinis  curam  habere. 

30      Monasterium  WestphaHe,  infoehx  iHud  anabaptistarum  domiei- 

3041.  6.  comici]   Terence;   Andria  Jerome  Froben,  in  the  sense  that  he 

305—6;  cf.  Adag.  743.  was  actually  living  in  his  house;  see 

8.  Irenicum]  See  Ep.  3022.  54^.  Ep.  3028.    For  the  'feruentia  prela' 

9.  quendam]  See  Ep.  3042.  in.  cf.  Ep.  2925.  6-9. 
19.  adiunxisti]Erasmushad'joined' 


3041]  FROM  TIELMANN  GRAVIUS  201 

lium,  expugnatum  penitusque  turbatum  est.  Transfuga  quidam 
huius  expugnationis  fuit  occasio  et  seminarium.  Is  secum  in  animo 
expendens  se  penuria  com<m>eatus  iam  fere  destitutos  esse,  vt  ipsis 
aut  fame  moriendum  aut  ferro  viam  aperiendam  aut  hostem  dedi- 
tione  placandum,  nocte  quadam,  cupiens  sue  saluti  prospicere,  loci  35 
et  temporis  ratione  obseruata  ciuitate  elapsus  est,  consilio  tamen 
regis,  cui  dixerat  se  curaturum  extra  ciuitatem  quod  foret  in  com- 
modum  et  vtiHtatem  totius  reipub.,  et  ad  castra  hostium  progressus. 
Cum  iam  castris  immineret  et  vix  ad  lapidis  iactum  abesset,  dedit 
symbolum  mihtare  quo  petiit  admitti  ad  colloquium,  quod  haud  40 
denegatum  fuit.  Prorumpens  itaque  in  verba,  Viri,  inquit,  probi  et 
rerum  beUicarum  peritia  clari,  cum  his  proximis  diebus  tacitus  in 
animo  reuoluerem,  quam  grauiter  in  ius  mihtare  peccaui,  vtpote  qui 
dudum  episcopo  vestro  fidei  sacramento  astrictus,  nulla  ratione  aut 
necessitate  compulsus  cur  id  facerem,  omnis  rehgionis  fidei  et  probi-  45 
tatis  mihtaris  factus  immemor,  turpiter  ab  eo  defeci  et  ad  hostes 
infideles,  sectarios  et  vite  impuritate  improbissimos  impiissimosque 
transfugi,  que  pena  pro  tah  culpa  per  me  admissa  mihi  merito  deberet 
infligi,  vos  non  ignoratis,  optimi  milites.  Nihilominus  si  episcopus 
ipse  et  vos  pariter  cum  eo  clementiae  opus  in  me  vohieritis  exercere,  50 
nec  vllo  in  me  seuire  ferro,  sed  totum  illud,  quod  in  ius  militare  a  me 
admissum  est,  penitus  et  ex  animo  mihi  condonare,  dabo  sanum 
aliquod  consihum  quo  intra  dies  paucos  ciuitas  in  potestatem  episcopi 
ac  omnium  vestrum  tradi  debeat.  Nemo  reiecit  quod  proponebatur, 
sed  tenaciter  ab  omnibus  arreptum.  Mox  perductus  est  ad  episco-  55 
pum,  ad  cuius  genua  supplex  prouolutus  exposuit  eadem  que  nunc 
audiuisti,  et  placuit  simihter  episcopo  ac  potestatibus  vehementer 
consihum.  Quid  factum  ?  Mox  fiebant  apparatus  ad  futuram  ex- 
pugnationem.  Ex  vallis,  quae  numero  septem  erant,  sorte  ehguntur 
triginta  quinque  qui  coniurati  vna  cum  transfuga  viam  prepararent.  60 
Haec  res  cepta  est  m  festo  natahs  loannis  Baptiste  vndecima  hora 
noctis,  ad  quam  transfuga  dixerat  se  rediturum.  Clanculum  itaque 
per  fossas  et  aggeres  conscendunt  moenia  ac  inueniunt  omnes  vigiles, 
qui  in  occursu  erant,  alto  sopore  oppressos ;  quos  iugulabant. 
Transfuga,  qui  erat  clauiger  regis,  solus  ad  ilhim  transcurrit  qui  se  65 
absente  offitio  clauigeri  functus  erat,  ac  poposcit  sibi  claues  restitui ; 
quod  sic  factum  est.  Regreditur  ad  suos,  quos  inuenit  bene  anima- 
tos.  Hos  triginta  quinque  mox  subsequuti  sunt  trecenti  cum  vno 
vexillo,  etiam  per  eandem  viam  qua  ipsi  precesserant.  Rehquus 
exercitus,  vt  conuenerat  inter  eos,  <cum>  statim  sequeretur,  ingres-  70 
surus  per  portam  quam  aperuerat  transfuga,  iUi  trecenti  magno 
clamore  facto,  cum  paucuhs  ahis  iam  dictis,  inprimis  occupant  sum- 
mum  templum  in  quo  bombarde  erant  vahdiores,  deinde  forum,  ne 
rehnqueretur  ansa  rebeUandi  anabaptistis.  Pugnabatur  strenue  a 
nostris  ac  quisque  boni  ducis  simul  et  mihtis  munia  obibat.  In  omnes  75 
70.  cum  addidimus. 

31.  Transfuga]  Hans  Eck  von  der  from  the  account  of  Wirich  of  Dhaun 

Langenstraten ;    see    Ep.    3031.    iio.  who,   hke    Tielmann,    mentions    the 

Heresbach  speaks  of  '  duo  pedites  ex  thirty-five  soldiers  who  accompanied 

vrbeelapsi' (Eck  and  Gresbach).   But  Eck  through  the  Miinster  hnes.   As  a 

that  Eck  is  here  spoken  of  is  clear  from  deserter  from  the  episcopal  army,  Eck 

the  expression   'clauiger',  1.  65,  and  is  properly  styled  tmns/t^gra. 


202  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

viros  saeuitum  est,  etiam  in  multos  post  triduum  et  quatriduum, 
qui  in  locis  aedium  abstrusioribus  latitabant.  Nec  dabatur  istis  otium 
in  tanto  pugne  feruore  cogitare  quid  agerent  aut  vbi  manerent  copiae 
in  castris  relicte ;  que  cum  ciuitati  appropinquarent,  vident  portam 

80  pensilem  esse  demissam,  quod  forte  scorpio  quispiam  fecerat  qui 
supra  portam  in  loco  secretiore  delituerat.  Quare  suspicabantur 
socios,  qui  in  ciuitate  erant,  proditione  circumuentos.  Pugna  in 
ciuitate  durabat  ab  vndecima  noctis  vsque  ad  horam  nonam  se- 
quentis  diei.  Tandem,  cum  iam  nostri  longa  pugna  defatigati  essent 

85  et  magnam  spem  victoriae  affulgere  viderent,  mittunt  aliquot  festi- 
nanter  qui  portam  aperirent.  Vexillifer  conscendit  moenia  et  erecto 
vexillo  accersit  qui  in  castris  erant  multo  clamore  vt  adproperent, 
victoriam  esse  in  manu.  Accurrunt  celeriter  omnes,  non  minus  dense 
atque  examen  apium  suo  alueario  agminatim  sese  effundit.    Ruitur 

90  in  aedes  magna  violentia,  in  quibus  maior  pars  anabaptistarum  adhuc 
latebat.  In  foeminas  saeuitum  est  solum  in  primo  impetu  nocte, 
presertim  in  eas  que  in  defensione  erant.  Deformiores  fugate  sunt, 
pulchriores  autem  reseruatae,  fortassis  explende  libidinis  causa. 
Nosti  militum  genus.   Rex  captus  est,  et  Knipperdollinck,  primarius 

95  antesignanus,  Monasterii  natus  et  educatus,  vbi  in  obsidione  non 

vnam  tantum  sed  plures  vxores  et  Hberos  suos  habebat,  homo  ab 

ineunte  aetate,  vt  a  multis  didici,  ferocissimi  ingenii,  natura  quoque 

factus  sculptusque  perpetuo  ad  concitandam  seditionem.  Rex  vxores 

habuit  plus  minus  quindecim;  simUiter  et  aUi  omnes,  quisque  pro 

100  dignitatis,  autoritatis,  honoris  quahtate  et  diuitiarum  splendore  vel 

plures  vel  pauciores  habuit.   Quale  suppHcium  de  istis  duobus  sume- 

tur,  incertum.    Equidem  suppHcio  digni  non  vulgari,  vt  sint  aHis 

exemplo  in  terrorem,  ne  quid  simUe  a  quoquam  deHnquatur  in  pos- 

terum.    Sunt  adhuc  in  vincuHs,  haud  diu  futuri.    Bernardus  Rot- 

105  mannus  baptista,  qui  sectae  anabaptistice  MonasterH  fuit  propagator, 

97.  natura  scripsimus:  natus  MS. 

91.  In  foeminas]  Tielmann  would  ceived  into  his  house  RoU,  and  later 

seem    to    be    drawing    on    the    same  John  of  Leiden  and  John  Mathys ;  his 

sources  as  Heresbach;  see  Epp.  3031.  position  as  a  citizen  of  Miinster  mak- 

185—9,  3031*.  674—9.  ing  him  of  importance  to  the  ana- 

94.  Rex]  John  of  Leiden,  see  Ep.  baptists  from  without.    On  the  death 

2957.  93-4n.  of  Mathys,  he  became,  after  John  of 

Knipperdollinck]  Bernard  Knip-  Leiden,  the  second  person  in  the  city. 

perdolling,    born   at  Miinster,    some-  On  the  estabhshment  of  John's  king- 

where  about  the  close  of  the  fifteenth  dom,   he   indulged   in   a  brief  fit  of 

century,  belonged  to  a  family  of  good  revolt,    which   he   attributed   to   the 

position.      A     well-to-do     merchant,  action  of  an  evil  spirit.    But  there- 

he  became  embroiled  with  the  civil  after    he    gave    the    King    complete 

and  ecclesiastical  authorities  in  1527,  loyalty.      By    the    armies    besieging 

and    was    fined    and    imprisoned   for  Miinster  he  was  regarded  as  the  lead- 

his  part  in  the  Uberation  of  Antony  ing  soldier  among  the  rebels.    On  the 

Kruse.    Throwing  in  his  lot  with  the  fall  of  the  city  he  was  taken  prisoner. 

evangehcals,  he  supported  Rotmarm  Minutes  of  his  examination  at  Dul- 

against  the  Council.    In  Dec.  1532  he  men,  25  July  1535,  and  at  Miinster, 

was  one  of  those  who  opposed  the  20-21    Jan.     1536,    are    printed    by 

negotiations  with  the  bishop  of  Miin-  Cornehus,  pp.  376-9,  405-10.   He  was 

ster    which    followed    tlie    coup    at  executed  on  22  Jan.  1536. 
Telgte.     With    the    triumph    of   the  104-5.  Rotmannus]  See  Ep.  2957. 

radical  faction  in  Miinster  he  became  66  n. 
one  of  the  Council  in   1534.    He  re- 


3041]  FROM  TIELMANN  GRAVIUS  203 

neque  inter  cadauera  neque  alibi  (vt  aiunt)  repertus  est.  Nebulonem 
elapsum  putant  arte  nigromantica,  quam  ipsum  callere  vulgus  nu- 
gatur.  AJii  aliud  asserunt,  variantes  sententiam.  Inter  equites  et 
pedites  magna  fuit  dissentio  et  controuersia  super  diuidundo  spolio. 
Principum  demum  autoritate  haec  res,  male  coepta,  composita  est.  iio 
Pedites  acceperunt,  quisque  pro  sua  portione,  preter  stipendium  xviii 
aureos  Emdenses ;  quantum  equites,  nondum  constat,  minus  quidem 
illis,  arbitror.  Maior  pars  exercitus  militum  gregariorum  dimissa  est 
cum  summa  amicitia,  quos  acceptauit  dux  Holsatiae.  Episcopus 
reseruauit  sibi  duntaxat  in  ciuitate  octingentos.  Hodie  habet  fos-  115 
sores  rusticos  qui  ab  ea  parte  ciuitatis,  vbi  munitione  magis  est 
spectanda,  fodiunt  arcis  erigendae  causa. 

Fuit  paucis  ab  hinc  diebus  in  opido  Nouesiensi  conuentus  seu  dieta, 
vt  vocant,  principum,  vbi  fuit  archiepiscopus  noster,  dux  CUuensis 
etc.  cum  fiho  et  episcopus  Monasteriensis,  qui  ilhc  consultarunt  120 
quibus  modis  et  rationibus  rehgio  Monasterii  penitus  extincta,  tum 
perturbatissimus  oninium  rerum  ordo  in  pristinum  statum  et  vigorem 
debeat  reduci.    Nisi  archiepiscopus  noster  et  dux  Chuensis  tanto 
mohmine  anabaptistis  m  faciem  restitissent,  haberemus  hic  misera- 
bilem  omnium  rerum  faciem  huius  detestabihs  sectae.   Quod  ahquot  125 
principes,  potestates,  ciuitates  et  status  imperu  pecuniario  subsidio 
episcopo  Monasteriensi  suppetias  tandem  tulerunt,  hoc  nuhi  morta- 
hum  nisi  vni  archiepiscopo  nostro  acceptum  ferre  debemus,  qui  die 
nocteque  ahquamdiu  obequitando,  dum  necessitatis  telum  tantopere 
vrgere  videret,  iUos  huc  permouit.   Habes  de  Monasteriensibus  pre-  130 
cipua.   Omnia  enim  perscribere  longum  foret. 

Lubecenses  cum  duce  Holsatiae  infoehciter  ante  complusculos 
dies  pugnauerunt.  Amiserunt  enim  in  confiictu  tot  pedites  quot 
mihtant  sub  nouem  vexilhs.  Caesi  quoque  equites  plus  minus  tre- 
centi,  inter  quos  perut  quidam  comes  de  Teckelenborch,  capitularis  135 
canonicus  summi  temph  hic  apud  nos,  et  ahus  comes  de  Hoia,  simi- 
liter  et  ahi  nobiles  complures,  non  pauciores,  vt  hic  vero  et  constanti 
rumore  circumfertur,  quadraginta.  Amiserunt  quoque  in  mari  eodem 
tempore  phis  minus  octo  naues  maiores  multis  bombardis  et  appara- 
tibus  bellicis,  qui  in  nauah  preho  desiderantur,  instructissimas.  140 

Nondum  sacris  initiatus  sum.  Verum  habeo  beneficiolum  in  ec- 
clesia  nostra  Coloniensi,  satis  tenue  et  aridum,  quod  nactus  sum  ante 
biennium.  Nisi  me  deterreret  huius  secuh  infoehcitas  et  mores  mul- 
torum,  qui  destinata  quadam  mahcia  sacerdotum  salutem  ita  ex- 
optant  vt  eam  aflfiictissimam  vehnt,  fortasse  iamdudum  huic  ordini  145 
me  addixissem,  Nunc  cum  ilh,  qui  destinata  opera  et  studiose  sacer- 
dotum  foehcitati  insidiantur,  me  ab  hoc  instituto  depehant,  fit  vt 
adhuc  animi  anceps  veluti  in  luto  haeream.  Si  tua  prudentia  quid 
boni  consihi  mihi  communicauerit,  quod  vel  ad  amplectendum  vel 


118.  opido  Nouesiensi]  Neuss.  The  the  Liibeck  army,  under  the  comniand 
Conference  met  on  15  July  1535.  See  of  Coimt  John  of  Hoya  was  defeated 
Kerssenbrocli  p.  859,  with  Detmer's  by  John  Rantzau,  general  of  the  diike 
note.  of  Holstein  (King  Christian)  at  Assena 

119.  archiepiscopus]    Hermann    of  in  Funen. 

Wied,  abp.  of  Cologne.  138.  inmari]  At  the  battleof  Born- 

133.  pugnauerimt]  11   June  1535;  hoka. 


204  LETTERS  OF  ERASIMUS  [1535 

150  reiiciendum  sacerdotum  institutum  maxime  nouerit  accommodum, 
summi  maximique  beneficii  loco  interpretabor,  si  mee  saluti  ac 
foelicitati  in  hac  parte  consuluerit. 

Gaspar  ille,  quem  mihi  tam  amice  et  amanter  commendasti,  non 

alio  fauore  et  amicitia  a  me  prosequetur,  quam  si  aliquo  sanguinitatis 

155  titulo  mihi  astrictus  esset.    Excepi  iuuenem  humaniter,  et  dimisi 

comiter,  hac  tamen  lege  vt  ad  me  rediret  quoties  vellet,  vsurus  mea 

industria  studio  et  labore  ad  id  quod  tua  dignitas  petiit. 

Heresbachio    curaui    reddendas   tuas    htteras,    qui   hodie    apud 
iimiorem  principem  est  in  aula  Dusseldorpensi,  qui  himc  alligatum 
160  Hterarum  fasciculum  remittit. 

Vehementer  dolendum  de  miserabili  fato  episcopi  Rofifensis  et 
Thome  Mori.  Non  dubito  quin  vel  scripta  acceperis  vel  fama  istuc 
peruolarit,  que  nunciando  tristia  velox  esse  solet.  Roffensis  vtebatur 
scipione  dum  ad  locum  supphcii  duceretur.  Vtriusque  capita  stipiti- 
165  bus  erecta  sunt  in  ponte  Londini,  vt  sint  populo  spectaculum.  Nec 
tutum  est  percontari  in  toto  regno,  quam  ob  causam  boni  illi  viri 
capitis  supphcio  affecti  sunt.  Saeuitum  quoque  est  in  Cartusianos 
plus  muius  quindecim,  quorum  nonnulU  exusti  sunt,  rehqui  vero 
securi  percussi.  Hec  retuHt  mihi  Arnoldus  Birckmannus,  qui,  dum 
170  hec  gesta  sunt,  in  AngHa  fuit  et  partim  vidit. 

Hieronymo  Frobenio  plurimam  salutem  meis  verbis  annunciabis. 
Bene  vale,  patrone  et  preceptor  summe  ac  ter  maxime. 

Ex  Colonia  Agrippina  Anno  Domini  m.d.xxxv.  xvi.  Cal.  Septembris. 
Dignitatis  tue  mancipium  deditissimum 
175  Tielmannus  Grauius,  ahas  a  Fossa. 

Clarissimo  ac  facHe  primario  huius  aeui  Hterarum  antistiti,  Desi- 
derio  Erasmo  Roterodamo,  D.  et  patrono  perpetuo  obseruando. 

3025,  30283042.     From  Erasmus  Schets. 

Basle  MS.,  Scheti  Epistolae  32.  Antwerp. 

17  August  1535. 
[An  original  letter,  autograph  throughout.] 
+ 
S.  P.    Harum  lator  detuHt  mihi  vnam  abs  te  epistolam,  cum 
plerisque  aHis,  quas  his  quibus  directe  venerant  mox  transmisi. 

3041.  153.  Gaspar]  Perhaps  Gaspar  Basle.  He  seems  to  have  carried  the 
Schets ;  forwhom  see  Ep.  2897  introd.       letter,notextant, to  Tielmann Gravius 

158.  litteras]  Theletter(notextant)  which  is  answered  by  Ep.  3041.   Tiel- 

whieh  Heresbach  received  on  22  July  mann  speaks  of  him  as  a  'ciuis  Basi- 

1535  (for  this  and  the  fasciculus  see  liensis',  whom  he  knows  by  sight,  and 

Ep.  3031  introd.).  supposes  to  be  a  goldsmith.  Hedidnot 

169.  Birckmannus]  Prestmiably  of  in  fact  carry  Ep.  3042 — the  lastpara- 

the  same  family  as  Francis  Berckman,  graph  is  to  be  regarded  as  a  postscript, 

a  native  of  Cologne,  in  business  as  a  indicatingthat  asErasmus'messenger 

bookseller  in  Antwerp,  who  travelled  failed  to  return,  Schets  employed  a 

in  England  and  elsewhere  as  a  book-  different  one ;  whom,  writing  to  Olah, 

seller's  agent.  See  Epp.  259.  i^n,  1388.  he  described  as  'quendam  suorum  ne- 

24n,  1488.  39-41,  1494.  32n,  i6o6.  gociorum  gestorem'  (Ep.  3037.  70-2). 
3n,  1804.  294-6,  1816.  22-4,  1990.  7n.  \Tiam]  Ep.  3028.  But  Schets  had 

3042.  I.  lator]  Deseribed  in  Ep.  received  also  Ep.  3025,  written  ten 
3028  as  a  'negotiator',  due  to  make  days  earlier;  as  appears  from  what 
the  return  joumey  from  Antwerp  to  he  says  about  Maruffus  and  Barbirius. 


3042]  FROM  ERASMUS  SCHETS  206 

Liuinus  Panagathus  visit  me.  Demonstrauit  mihi  tuum  illi  tran- 
scriptum  fauorem.  Temptaui  tamen  illius  animum  qualem  versus  te 
gessisse  potuerit.  Dum  preter  in  te  totum  deuotum  se  mihi  non  5 
demonstrauerit,  et  de  Clautho  (quem  per  hunc  tibi  subornatum 
dubitas)  excusauerit,  non  differui  dare  illi  Carolinos  centum,  quos 
ea  conditione  iubes  ilH  numerandos,  ac  de  receptu  accepi  illius 
recognitionem  siue  quietanciam. 

Non  tam  male  erat  Rufensi  et  Moro  ex  relatu  Maruffi  Genuen.,  10 
qui  proficiscens  ex  AngUa  patriamque  petens  te  visit,  quin  longe  peius 
his  successerit.  Vterque  nam  postea  ex  regis  ira  securi  percussus  est: 
quam  culpam  habuerint  adhuc  non  sum  edoctus,  nec  est  qui  scribat 
ex  Angha  vel  audeat  scribere.  Videntur  mihi  et  huic,  vt  quondam, 
orbi  non  deesse  carnifices.  Dominus  ferat  sibi  taUum  hominum  15 
innocentiam  et  patientiam  acceptam. 

De  pensione  AngHca  percepi  quod  nolHs  grauari  oratorem  Capuy- 
sium,  et  id  oneris  potius  conuenire  Aldrisio,  qui  aulam  sequitur:  si 
sic  tibi  visum  est,  scribe  Aldrisio,  vt  id  oneris  tuo  nomine  sumat; 
quod  acceperit  tradat  Astodillo  Hispano,  cui  et  ego  scribam,  vt  20 
commonefaciat  Aldrisium,  imploret  fauores  Capuisii,  vbi  res  postu- 
larit.  Poterit  sic  fieri  vt  preter  labores  et  dispendia  tibi  veniat  ea 
pensio  domi,  etiamsi  de  hisce  vectigaHbus  AngHcis  videaris  fere 
desperare. 

Misi  epistolam  tuam  ad  Barbirium,  latore  amico  qui  iUi  bona  fide  25 
dedit.   Addidi  epistolam  vt  rescriberet.  Sed,  vt  cui  non  gustat  equi- 
tas,  obsurdessit.    Interpellabo  tamen  hunc  plurioribus  epistoHs  vt 
respondeat  seseque  duudicet. 

Que  de  HbeUis  socero  regis  Lusutaniae  dicatis  scribis,  non  inteUigo. 
Regis  socerum  non  scio,  fatrem  Infantem  habet  magnanimum  et  30 
doctum,  Damiani  amantissimum.     Si  forsan  per  hunc  et  UHus  in- 
stinctu  quid  iUi  dedicaueris  direxerisque  nescio.    DispUcet  mihi  si 
quid  istinc  per  predones  ereptum  est  tibi. 

Editio  de  ratione  concionandi,  vt  scribis,  BasUeam  te  transtuHt ; 
sed,  vt  inteUigo,  tuae  valetudinis  incommodo.   Optarim  et  animo  et  35 
corpori  tuo  prosperrimam  quietem  et  valetudinem.    Dum  sic  visum 
est  Domino  vt  nequeas  transtuH  nec  ferre  vectationem,  opus  est  te 
dedere  loco  quo  forsan  non  in  vanum  te  constituit  Dominus. 

Dum  hec  scriberem,  venit  ad  me  epistola  Aluaris  AstodilH  ex 
AngUa,  qui  scribit  se  recepisse  tuo  nomine  a  BidelHo  nobiles  triginta  40 
octo,  cum  decima  parte  nobilis.  Hos  ad  me  permutauit  in  valorem 
centum  et  trium  florenorum  cum  stuferis  septem ;  quos  addidi  tuae 
pecuniae  cuius  ego  custos  sum.  Misitque  simul  Astodillus  has  episto- 
las  quas  vna  hac  ad  te  mitto.   Puto  ab  oratore  Capuysio  venire. 

Venit  hic  fama  Caesarem  in  Affrica  feUci  marte  agere,  et  quod  45 
fere  inexpungnabili  coUo  Tunezico,  quem  Golettam  vocant,  expun- 
gnato,  direxerit  castra   meniis   vrbis,  quam   ayxmt   faciUus   posse 

17-18.  Capnysium  MS.  21.  Capnisii  MS.  44.  Capnysii  MS. 


5—6.  Dum  .  .  .  demonstrauerit]  matical  blimder:  cf.  1.  37. 
'Since  he  did  not  show  himself  other  30.  Infantem]  Henrico. 

than  devoted  to  you. '  37.  nequeas   transtuU]    For   tratis- 

7.  differui]    For    distuli;   a    gram-  /erri,  another  grammatical  blimder. 


206  LETTERS  OF  ERASIVIUS  [1535 

expungnari.    Deus  illius  conatui  adsit,  simulque  per  omnia  prestet 
gloriosam  victoriam. 
50      Hec,  quam  latore  epistola<(e>  tua<e>  ante  quindenam  tibi  mittere 
putaram,  dum  (vt  promiserat)  ad  me  non  rediit,  dUata  est,  mittoque 
ad  nundinas  Francfordiae,  quo  per  manus  Frobenii  ad  te  veniat. 
Securius  ad  te  posse  mitti  non  puto. 
Vale,  my  Domine  Erasme  charissime. 
55      Ex  Andouerpia  xvii*  Augusti  1535. 

Ex  animo  et  vere  tuus 

Erasmus  Schetus. 

+  Summae  doctrinae  et  sapienciae  viro  Domino  Erasmo  Rottero- 
damo.    Friburgi. 

3043.     To  Damian  a  Goes. 

De  Puritate  p.  107.  Basle. 

N.  p.  1106:  Lond.  xxvii.  38:  LB.  1284.  18  August  1535. 

DES.  ERASMVS  ROTEEOD.  CLARISSIMO  VIRO  DAMIANO  A  GOES 
LVSITANO  S.  D. 

AccrPE  ad  singulas  epistolae  tuae  satis  prolixae  partes,  sed  carptim 
ac  breuiter.  Ex  postremis  Htteris  tuis,  quas  pridie  Idus  luhi  scriptas 
ex  Augusta  VindeHcorum  recepi,  coniicio  tibi  meas  esse  redditas, 
quas  Patauium  miseram,  quum  tu  iam  Patauio  discesseras. 
5  Lucas  Remus,  vir  humanissimus,  vt  scribunt  amici,  paralysi  tactus 
alterum  corporis  latus  gerit  exanime,  Hngua  tamen  (nam  et  hane 
morbus  ademerat)  est  reddita:  spero  rem  rumore  mitiorem  esse.  Is 
mira  fide  nostras  epistolas  perferendas  curat. 

A  Friburgo  depulsus,  non  est  quod  magnopere  doleas,  qui  ItaHa 
10  Germaniam,  et  Erasmum  Bembo  ac  Bonamico  feHcius  permutasti 
quam  Diomedes  aerea  commutauit  aureis. 

Ex  epistola  Georgu  CoeHi  perspicio  famulum  tuum,  de  cuius  fide 

3043.  TIT.    DES.  om.  N.  clarissimo  viro  om.  N.  lvsitano  om.  N. 


3043.   I.  epistolae  tuae]  There  are  George,  near  Coimbra.   HisPoemsare 

no  letters  extant  from  Goes  to  Eras-  collected   by  Emanuele  Monteiro  in 

mus  between  Ep.   2826  of  20  Jime  the  Corpus  Illustrium  Poetarum  Lu^i- 

1533  and  Ep.  3078  of  22  Dec.  1535.  tanorum  tom.  vii  (Lisbon,  1748).   The 

3.  meas]  Probably  Ep.  3019.  most  ambitious   of  them   is   the  De 

5.  Remus]  See  Ep.  2987.  in.  Patientia  Christiana,  running  to  over 

11.  Diomedes]  Hom.  //.  6.  234-6;  600  hexameters.  One  of  his  pieces 
Adag.  loi.  introduces    to    the    Infante    Coelho's 

12.  CoeUi]  Jorghe  Coelho  (f^S  Aug.  translation  of the  'Dea  Syria'  of Lucian 
1563),  a  Portuguese  humanist  and  (whose  name  appears  falsely  metrized 
Grecian,  of  the  circle  of  Clenardus,  as  Lucianus).  Of  the  translation  itself 
Damian  a  Goes,  and  Resende,  was  we  have  not  been  able  to  find  a  copy ; 
bom  at  Lisbon.  His  father  was  nor  of  the  edition  of  CoeIho's  Poems 
Nicholas  Coelho,  who  accompanied  stated  by  Monteiro  to  have  been 
Vasco  di  Gama  on  his  first  voyage  to  printed  at  Coimbra  in  1536.  Lihus 
the  Indies.  Jorghe  was  educated  at  Gyraldus  speaks  disparagingly  of  his 
the  vmiversity  of  Salamanca,  where  poetry:  'Poeta  Lusitanus,  multa  qui- 
he  spent  twelve  years.  Tutor  and  dem  ille  suis  carminibus  pollicens,  sed 
secretary  (1545)  to  the  Infante  Hen-  parum  meo  quidem  iudicio  exculta 
rico,  he  became  a  canon  of  Evora  and  vidontur'  {De  Poetis  p.  59,  15-17,  ed. 
Commander,  or  Grand  Prior,  of  St.  Wotke).     Two   letters   of  Coelho   to 


3043]  TO  DAMIAN  A  GOES  207 

subdubitabam,  in  reddendis  literis  suo  functum  officio.    Resendum 
nihil  scribere  demiror:  suspicor  illi  praeclaram  aliquam  dignitatem 
obtigisse.    Coelius  subinuidet  illi  prolixam  illam  epistolam,  quum  15 
ipse  perbreuem  acceperit.  Videor  ambos  ofifendisse,  alterum  epistola 
verbosiore,  alterum  breuiore. 

Vtinam  Dominus  dignetur  me  ab  hoc  furente  seculo  in  suam  re- 
quiem  euocare:  tantum  abest  vt  longaeuitatem  quam  mihi  precaris 
desiderem.    Si  cui  mea  scripta  profuerunt  ad  pietatem,  gaudeo ;  de  20 
fama  nihil  laboro,  qua  vtinam  non  essem  oneratus. 

Miror  vnde  ista  vertigo  capitis  in  iuuene.  Habet  Italia  insignes 
medicos,  quorum  consiho  possis  hoc  incommodum  pellere.  Ab  at- 
tenta  lectione  cauendum,  praesertim  post  prandium  et  coenam;  pro 
lectione  sit  literatorum  hominum  confabulatio.  Times  hyemem  in  25 
Itaha  tepida  ?  Quid  faceres  apud  Pilapios  ?  Quod  si  serio  times, 
recurre  huc  ad  hypocausta,  calebis  quantum  voles.  Vel  dono  dabo 
tibi  aedes  quas  habeo  Friburgi.  Sum  adhuc  Basileae,  ob  aeditionem 
Concionatoris  mei,  ac  valde  sum  animi  dubius  an  expediat  Friburgum 
repetere :  adeo  multa  suadent,  multa  deterrent.  Gelenius  pro  sua  30 
doctrina  non  vulgari,  proque  morum  synceritate  dignus  est  lautiore 
fortuna,  diuitias  vix  ausim  illi  optare.  Quid  periculi  inquis  ?  Ne 
segnior  fiat  ad  prouehendam  rem  literariam.  Multos  -nevia  ad  in- 
dustriam  stimulat. 

Quod  de  perpoHendis  lucubrationibus  meis  admones,  vt  facis  tu  35 
quidem  amice,  ita  frustra  facis,  etiamsi  non  admoneres  sero.  Natura 
sum  extemporalis,  et  ad  recognitionem  mire  piger.  Et  scis  quam 
difficile  sit  pugnare  cum  natura,  praesertim  seni.  Quid  quod  illa  non 
scripsimus  ItaKs,  sed  crassis  Batauis  ac  rudibus  Germanis,  idque 
seculo  non  perinde  felici  atque  nunc  est.  lam  quaedam  argumenta  40 
non  recipiunt  accuratam  orationis  politiem.  Neque  iUa  M.  Tullii 
myrothecia  conueniunt  iis  quae  vel  ad  docendum  parata  sunt  vel 
religionis  negocium  tractant.  Prioris  generis  sunt  Adagia,  posterioris 
Paraphrases,  Annotationes,  aliaque  permulta,  quibus  si  coneris  ad- 
dere  Tullianae  phraseos  nitorem,  nescio  quo  pacto  frigescunt  apud  45 
verae  pietatis  studiosos,  qui  spiritus  heivcoaiv  quaerunt,  non  ver- 
borum  lenocinia.  Coelestis  illa  philosophia  vt  habet  suam  sapientiam 
ab  humana  diuersam,  ita  suam  habet  eloquentiam.  Mystica  postu- 
lant  suum  quoddam  dictionis  genus.  Quem,  obsecro,  ad  pietatem 
accendit  Lactantius  ?    Atqui  nihil  eo  nitidius.    Dicas  Christianum  50 


Damian  a  Goes  (26  Aug.  and  13  Dec.  would  seem  to  have  availed  himself 

1541)  are  printed  in  Goes'  Opera  1544.  of  the  services  of  Daniian's  'famulus' 

For  Coelho's  admiration  of  Erasmus  to  send  letters  both  to  Coelho  and  to 

see  Clen.  E.  p.  78 ;  and  for  a  letter  of  Resende — from  Coelho  he  seems  to 

Clenardus  to  Coelho,  enclosing  com-  have  received  a  reply — none  of  these 

plimentary  verses,  see  Clen.  E.  pp.  letters  has  siu-vived. 
185-7;  Coelho'sanswerto  theseverses,  22.  vertigo]  Cf.  Epp.  3019,  3078. 

0(ie  MonocZo5  (sic),  isprinted  by  Mon-  26.  Pilapios]   Selected   because   of 

teiro.      For    other    verses    addressed  Goes'    preoccupation   with    their   in- 

by   Coelho    to    Clenardus,   Cerejeira,  terests  (see  Epp.  2846.  ii^n). 
(Clenardo,   Coimbra,    1926,  pp.    240-  35.  perpoliendis]For  Erasmus'pro- 

in),  refers  to  Clenardus'  Institutiones  jects  of  revision  see  Epp.  2095  introd., 

GrammaticaeLatinae^hvLtweh.Suvenot  2424.  342-62,  2443.  55-6,  2466.  165- 

been  able  to  find  a  copy  of  the  book  71,  2660.  26-8,  2690.  iin. 
in  any  of  its  three  editions.   Erasmus 


208  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

Ciceronem  loqui,  quanquam  ille  non  tractat  Scripturas,  sed  cum 
ethnicis  digladiatur.  Ipse  Melanchthon  in  commentariis  quibus 
enarrat  epistolam  ad  Romanos  studio  deiicit  stilum,  quum  illic 
affectet  maxime  videri  Theologus.  In  eandem  tres  Hbros  edidit  iUud 

55  eximium  huius  aetatis  decus  lacobus  Sadoletus,  admirabLli  sermonis 
nitore,  et  copia  plane  Ciceroniana,  nec  deest  affectus  episcopo  Chris- 
tiano  dignus.  Fieri  non  potest  quin  tale  opus  a  taH  viro  profectum 
bonorum  omnium  suffragiis  approbetur.  Vereor  tamen  ne  apud  com- 
plures  ipse  phraseos  nitor  nonnihil  hebetet  aculeos  ad  pietatem. 

60  Quid  hic  commemorem  Longohum,  qui  totus  in  hoc  incubuit,  vt 
Ciceronem  exprimeret,  nec  infehciter  cessit  conatus  ?  At  hic  quanto 
se  ipso  frigidior  est  in  his  in  quibus  pugnat  aduersus  Lutheri  dog- 
mata  ?  Quid  futurum  censes  si  non  pugnasset,  sed  enarrasset  mysteria 
diuinae  Scripturae  ?   Eum  virum  vt  praematura  mors  omnibus  stu- 

65  diosis  inuidit,  ita  nominis  gloriam  nostrae  Hollandiae  multi  videntur 
inuidere.  Nam  propemodum  in  illo  euenit,  quod  ohm  in  Homero, 
de  cuius  ortu  septem  vrbes  inter  se  decertasse  feruntur.  Ita  Longo- 
lium  hmc  Galliae  sibi  vendicant,  hinc  Mechhnia  sibi  asserit,  quum 
reuera  fuerit  purus  putus  Hollandus,  prognatus  e  patre  HoUando, 

70  in  oppido  celebri  HoUandiae,  cui  hortorum  pulchritudo  nomen  dedit 
Schoenhouiae.  Hic  ne  quis  mihi  protinus  obstrepat,  quod  dico 
patruus  ipsius  Petrus  Longolius,  vir  apprime  doctus,  mihi  narrauit. 
Non  arbitratus  sum  committendum  vt  hoc  decoris  HoUandiae  prae- 
riperetur:  et  ipsius  LongoUi  gloriam  Ulustrat,  quod  in  ea  regione 

75  natus  tantus  euaserit. 

Sed  haec  Trdpepya.  Ad  id  quod  institueram  redeo.  lUud  tu  iudicato, 
mi  Damiane,  an  aequum  faciant,  qui  postulant  a  nobis  vt  meUus 
dicamus  quam  possumus.  Habuit  et  ItaUa  in  quorum  scriptis  deside- 
ratur  iUa  ad  vnguem  exacta  poUties,  Petrarcham,  Pogium,  Guarinum, 

80  PhUelphum,  Leonardum  ac  Franciscum  Aretinos,  aUosque  permultos, 
quos  nos  cum  candore  legimus,  ad  errata  conniuentes.  Et  isti  nihU 
concedunt  Batauis  ?  lam  si  fastidiemus  omnes  scriptores  qui  M. 
TuUio  sunt  dissimiles,  qui  tandem  nobis  erunt  rehqui?  Me  candor 
TuUianae  phraseos  in  aLns  valde  delectat,  ipse  nec  aspernor  nec  anxie 

85  affecto.  Si  quid  erroris  deprehendo  in  Ubris  meis,  praesertim  ad  bonos 
mores  aut  ad  reUgionem  pertinens,  sedulo  corrigo :  de  fama  per  orbem 
peruagatura,  deque  iudicio  posteritatis  viderit  Dominus.  Verum  haec 
vtcunque  habent,  mihi  gratissima  fuit  admonitio  tua,  quam  scio  ab 
amicissimo  animo  profectam.   Spero  te  consuetudine  doctissimorum 

90  hominum  eam  poUtiem  feUciter  assequuturum  ad  quam  me  hortaris. 
Ad  quam  laudem  nisi  viderem  te  sponte  currentem,  non  pigeret 
extimulare :  videUcet  vt  hoc  decus  velut  egregiam  gemmam  tuis  stem- 
matibus  et  imaginibus  adderes,  atque  hanc  pahnam,  si  non  primus, 
certe  cum  primis,  tuae  referres  Lusitaniae,  in  dies  magis  ac  magis 

95  efflorescenti. 

Quas  Berus  pertuUt  Uteras  accepi.    Priores  iUas  abs  te  Romae 


52.  commentariis]     For     Melanch-  tived  by  Scaliger's  Omfto.  ForLongo- 

thon's  commentary  see  Ep.  2732,  and  lius'  nationality  see  Ep.  914.   89—90 

for  Sadoleto's  see  Ep.  2816  introd.  and  introd. 

60.  Longolium]  This  tribute  to  the  96.  Berus]  Ber  had  no  doubt  en- 

merits  of  Longolius  is  probably  mo-  countered    Goes    when    he    went    to 


3043]  TO  DAMIAN  A  GOES  209 

scriptas  non  accepi,  nec  eas  quas  Berus  eodem  tempore  misisse  se 
significat.   Longa  est  via, 

Multa  cadunt  inter  calicem  supremaque  labra. 
Berus  mihi  non  reddidit,  sed  transmisit,  literas  a  Bembo,  cui  tamen  loo 
non  scripseram,  et  a  Lazaro  Bonamico.  Nondum  enim  cum  Bero 
sum  colloquutus.  Bembi  literae  non  egent  responso ;  Lazaro,  cuius 
epistola  mihi  fuit  gratissima,  nunc  respondere  non  vacat.  Antea 
diligebam  hominem  ob  eximiam  eruditionem,  nunc  longe  mihi  charior 
factus  est,  quod  te  complectitur.  105 

De  rebus  Africae  et  hic  multa  iactantur:  vereor  ne  Africa  nobis 
aliquid  noui  pariat  citius  quam  laeti.  Ego  talibus  fabulis  leuiter 
commoueor.  Interim  inferior  Germania  tota  perditur  ab  Anabap- 
tistis.  Monasterium  expugnatum  est.  Occisi  quotquot  excesserant 
annum  duodecimum,  si  vera  est  fama.  Rex  Galliae  reuocat  no-  no 
biles  qui  metu  profugerant.  Meditatur  aliquam  moderationem. 
Melanchthonem  euocauit  ad  coUoquium ;  nondum  tamen  profectus 
est.  Vuittenbergae  saeuit  pestilentia,  item  Augustae:  Argentorati 
coepit  serpere.  Rex  Angliae  saeuit  in  quosdam  monachos,  Episcopum 
Roffensem  et  Thomam  Morum  iampridem  habet  in  carcere.  Haec  115 
nimium  vera.  Qui  e  Brabantia  veniunt,  narrant  de  vtroque  sumptum 
capitis  supplicium:  eum  rumorem  optarem  esse  vanum.  Bene  vale. 
Bembo  et  Bonamico,  et  si  datur  oportunitas,  CoeHo  Calcagnino, 
veteri  amico,  sahitem  de  nota  meliore. 

Datum  Basileae  xviii.  die  Augusti  mdxxxv.  120 

3044.     To  THE  Reader. 

Ecclesiastes,  1535,  f°.  Q.  7.  (Basle.) 

(adfin.  August  1535.) 

[A  letter  to  the  reader  prefixed  to  the  Hst  of  Errata  on  the  last  page  of  the 
Ecclesiastes,  Basle,  Froben,  Aug.  1535.  For  the  date  of  publication  see  Ep.  3036 
introd.] 

ERASMVS  ROT.  LECTORI  S. 

SoLENT  plerique  mendas  in  operas  typographorum  reiicere.  At  hic 
ingenue  fateor,  quicquid  est  erratorum  fere  vel  amanuensi  meo  vel 

Padua   in   the   latter   part   of  June,  and  France. 

carrying    thence    letters    from    Goes  109.  Monasterium]    Cf.   Ep.    3049. 

(though  not  the  letter  which  Erasmus  The  city  was  captured  on  25  June 

is  answering,  which  was  written  when  1535.   The  news  of  the  fall  of  the  city 

Goes    had    reached    Augsburg),    and  was  conveyed  to  Erasmus  by  Heres- 

from  Lazarus  Bonamicus  and  Bembo  bach's  letter  of  28   July    1535    (Ep. 

(see  11.   loo-i).    Bonamicus'  letter  is  3031).    But  that  letter  says  nothing 

not  extant;  Bembo's  is  Ep.  3026.  of  the  extreme   cruelties  here  men- 

3043.  99.  Multa    cadimt   &c.]   See  tioned ;  Erasmus'  source  was  perhaps 

Adag.  401,  whence  (throughTavemer's  Vlatten ;  who  wrote  to  him,  about  the 

version)  it  passed  into  English  usage.  same  time  as  Heresbach,  a  letter  not 

102.  coUoquutus]   For  the  date  of  extant,  but  referred  to  by  Heresbach 

Ber's  journey  home  see  Ep.  301 1.  (Ep.  3031.  222). 

106.  aliquid  noui]  See  Pliny,  N.H.  iio-ii.  reuocat  nobiles]  The  refer- 
8.  42.  ence  is  presumably  to  the  Edict  of 

107.  fabulis]  For  Erasmus'  scepti-  Coucy  of  16  July  1535;  see  Ep.  2983. 
cism  about  the  African  war  see  Epp.  ^Sn. 

3048-9,  3084.   He  seems  to  have  taken  112.  Melanchthonem] Both Melanch- 

the  view  consistently  that  the  proper      thon  and  Bucer  were,  through  Sturm, 
concern  of  the  Emperor  was  Germany      invited  by  Cardinal  Bellay  to  a  con- 
452.11  T, 


210  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

milii  imputandum.  Adfui  quidem  aeditioni,  sed  ob  incommodam 
valetudinem,  non  potui  supremam  obire  recognitionem,  praesertim 

5  eo  quod  paginae  castigandae  frequenter  his  horis  obtruduntur  quae 
vel  somno  vel  ahoqui  ciu-ando  corpusculo  dandae  erant ;  quanquam 
hoc  meo  officio  nihil  erat  opus,  id  mimeris  vigilanter  obeunte  Sigis- 
mundo  Gelenio,  praeclare  docto  emunctaeque  naris  homine.  Caete- 
rum  vbi  per  ocium  relegissem  excusa,  nonnulla  repperi  quae  me 

10  recognoscentem  fefellerant ;  at  non  ita  multa,  si  summam  aestimes ; 
paucissima,  si  quae  sunt  parui  momenti  submoueas.  Ea  visum  est 
hic  annotare. 


3045.     From  Henry  Glareanus. 

Parls  MS.  Freiburg. 

(adfin.  August  1535- > 

[An  original  letter,  autograph  throughout,  in  the  Biblioth^que  de  la  Societe 
de  rhistoire  du  Protestantisme  Fran^ais  at  Paris.  An  endorsement  shows  that 
it  was  at  one  time  in  Labouchfere's  collection.  It  was  printed  by  H.  Schreiber, 
H.  L.  Glareanus,  Freibm-g,  1837,  pp.  77—8,  from  a  copy  of  the  original  which 
was  then  at  Basle:  a  copy  (Basle  MS.  G.  i.  25,  No.  26)  states  that  the  original 
was  sold  'ex  decreto  Regentiae'  6  Dec.  1841. 

There  are  no  means  of  dating  the  letter  exactly.  It  is  clearly  written  after 
Erasmus  left  Freiburg;  but  before  his  books  &c.  had  been  removed  to  Basle. 
It  must  be  earher,  accordingly,  than  Ep.  3051  (i  Sept.  1535)  which  deals  with 
the  removal  of  Erasmus'  books,  and  other  goods,  to  Basle.  It  was  perhaps 
the  fire  in  Smotzer's  stables  which  caused  him  to  send  Boniface  to  Freiburg 
to  see  to  the  removal  of  the  books.  Boniface  spent  'more  than  two  days'  in 
Freiburg,  Ep.  3055.  19.] 

D.  ERASMO  ROTERO.  GLAREANVS  S. 

Res  omnes  bene  habent,  quanquam  periculum  fuit  non  admodum 
magnum.  Stabulum  illud,  vbi  D.  Schmozerus  habuit  equos,  hora 
decima  flagrare  cepit,  tempesta  iam  nocte.  Famulus  D.  theologi  cito 
sensit  et  in  nostram  ac  theologi  domum  ex  tua  accurrit.    Nos  illico 

5  aderamus.  Ignis  erat  ingens,  et  ventus  omnem  flammarum  globum 
in  domum  Crusi,  quae  supra  domum  tuam  est,  vertit.  Sed  omnia, 
Deo  sit  gratia,  repente  sedata  sunt.  Margarita  nostra  bene  vigilauit: 
Doctores  etiam  D.  Sebastianus,  Amehus  et  Martinus,  omnes  promi- 
serunt  suam  operam.    Sed  non  indiguimus.    Theologus  et  ego  soli 

10  bibliothecam  ingressi  sumus,  vt  omnia  sahia  videremus.  In  inferiore 
autem  atrio  etiam  ahi  fuere  homines. 


ference  in  Paris ;  an  invitation  which,  6.  Crusi]  Not  known  to  us. 

but  for  the  opposition  of  the  Elector  7.  Margarita]  For  Erasmus'  cross- 

John    Frederick,    Melanchthon    was  grained  servant  see  Ep.  2735.  5on. 
ready  to  accept.    The  invitation  to  8.  Sebastianus]  Very  hkely  Sebas- 

Melanchthon  is  the  subject  of  letters  tian  Derrer  (for  whom  see  H.  Schrei- 

of  Simon  Heyes  to  Henry  vin  (Brewer  ber,     Geschichte    der     Universitdt    zu 

ix.  54)  and  to  Cromwell  {ib.  521;  cf.  Freiburg,  1868,  ii,  pp.  330  sq.),  spoken 

ib.   180,  674).    Cromwell  and  Henry  of  by  Zasius,  ZE.  p.  83  and,  without 

wereanxiousthatMelanchthonshould  siu-name,  pp.  80,  198,  202.    Conceiv- 

be  diverted  from  France  to  England,  ably  Sebastian  of  Ruffach  (for  whom 

and  a  special  agent  was   dispatched  see  Schreiber,  ib.  ii,  pp.  378-9). 
to  secure  this  (Brewer  ix.  157).  Amehus]  See  Ep.  2096  introd. 

3045.   2.  D.   Schmozerus]   See   Ep.  Martinus]  Probably  Martin  Kii- 

1922  introd.  gelin,  see  Schreiber,  ib.  ii,  pp.  279-82. 

3.  D.  theologi]  Ber. 


J 


3045]  FROM  HENRY  GLAREANUS  211 

Haec  te  scire  volui,  ne  fama  vaga  nugacissimorum  nunc  hominum 
tibi  terrorem  iniiceret.   lussit  etiam  D.  theologus. 
Vale  Friburgi. 

Manum  nosti.  15 

D.  Erasmo  Roterodamo,  theologorum  summo. 


3046.     To  Peter  Kmita. 

De  Puritate  p.  113.  Basle. 

N.  p.  1108:  Lond.  xxvii.  39:  LB.  1285.  20  August  1535. 

[The  death  of  Schydlowyetz  (Dec.  1532)  had  diminished  the  number  of 
Erasmus'  Polish  patrons ;  on  the  advice  of  Decius  and  Gelenius,  he  seems  to 
have  approached  Peter  Kmita,  who  was  recommended  by  his  wealth,  though 
hardly  either  by  his  character  or  by  his  attitude  to  rehgious  questions. 

Peter  Kmita,  count  of  Wisnicze  (1477-1553),  had  served  as  a  youth  in  the 
armies  of  Maximihan.  Conspicuous  for  his  beauty,  courage,  and  eloquence, 
he  became,  under  Sigismund  i,  court  marshal  and  grand  marshal  (1529)  of 
Poland  (A.T.  xi.  172),  chatelain  of  Boicz,  palatine  of  Sandomiria,  palatine  and 
captain  of  Cracow,  prefect  of  Szepesvar  and  Przemysl.  He  represented  the 
PoUsh  king  at  the  courts  of  Charles  v,  Ferdinand,  and  Zapolya — in  the  war 
between  Ferdinand  and  Zapolya  he  espoused  the  cause  of  the  latter.  A  fanatical 
churchman,  he  built  a  church  at  his  native  Wisnicze.  He  was  esteemed  a  good 
Latinist ;  he  exchanged  letters  with  Peter  Bembo  (MS.  Barb.  Lat.  2158,  fo.  Ixxv). 
To  the  statement  of  the  Bibliographia  Polska  that  he  edited  the  Letters  of 
Erasmus  in  1538  we  do  not  know  what  meaning  to  attach.  He  married  twice ; 
first  Anne,  daughter  of  Lucas  of  Gorka,  chatelain  of  Poznan;  secondly, 
Barbara,  daughter  of  Herbult  Dobronmilsaki.  He  left,  however,  no  children, 
and  the  line  became  extinct :  there  is  a  monument  to  him  in  Cracow  cathedral, 
inscribed  'Kmitharum  vltimo  et  maximo'.  A.T.  xi  prints  four  letters  of 
Tomiczki  to  Kmita,  and  one  letter  of  Maurice  Ferber,  all  of  the  year  1529 
(pp.  64,  106,  228,  262,  and  310);  in  vol.  xiii  there  is  a  letter  of  Tomiczki  to 
Kmita  of  1531  (p.  198).  In  A.T.  xi.  64  Tomiczki  calls  Kmita  'affinis';  and 
the  vices  of  Kmita — which  included  drink  and  avarice — are  said  to  have  be- 
come  more  marked  after  Tomiczki's  death.  In  1542  Tectander  addressed  to 
Kmita  his  Elegiae  iii  de  peregrinationibus  siiis  (Cracow,  Vnglerius) ;  see  Ep. 
1810.  2on. 

See  the  Vita  Petri  Kmitae  printed  in  D'Lugossi,  Historia  Polonica  ii,  pp. 
1607-31.] 

DES.   ERASMVS  ROT.  MAGNIFICO   D.D.   PETRO  KMITHA,   COMITI  IN 

VYSNICZE,    CASTELLANO    SANDOMIRIEN.     CRACOVIEN.     GENERALI 

SCEPVSIEN.,  PREMISLIEN.  ET  COLEN.  CAPITANEO,  REGNI  POLONIAE 

SUPREMO  MARSCHALCO,  S.D. 

Tametsi  nequaquam  est  vel  ingenii  morisque  mei,  vel  occupa- 
tionum  mearum,  vir  nobUissime,  literis  eos  lacessere  a  quibus  ad 
scribendum  non  sim  prouocatus,  tamen  quando  huc  extimulant  duo 
spectatissimae  fidei  amici,  lustus  Decius  tibi  notus,  et  Sigismundus 
Gelenius,  homo  doctus  minimeque  vanus,  multa  praedicantes,  tum  5 
de  tuis  eximiis  virtutibus,  tum  vero  etiam  de  amicissima  voluntate 
quam  erga  me  geris,  non  putaui  mihi  tam  rehgiose  vitandam  impu- 
dentiae  notam  vt  in  ingratitudinis  incurrerem.  Improbitas  enim 
multis  nominibus  excusari  solet,  ingratitudo  nuUam  recipit  excusa- 
tionem.  Visum  est  igitur  hac  epistola  nonnihil  perfricare  frontem,  lo 
tibique  gratulari  tot  animi  bonis  per  supremi  numinis,  a  quo  fluunt 
omnia,  munificentiam  afliatim  locupletato,  vt  fortunae  quae  vocant 

3046.  TiT.  DES.  om.  N.  castellano  .  .  .  generali  om.  N. 


212  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

ornamenta,  quamuis  eximia,  propemodum  obscurent :  dein  pro  tam 
propenso  in  me  fauore  gratias  agere,  et  quod  vnum  possum,  animum 

15  polliceri  mutuum. 

Nulla  possessio  charior  sjoiceris  amicis,  e  quibus  quoniam  vel  mors 
vel  alia  calamitas  subinde  nobis  aliquos  adimit  (quam  ego  pauperiem 
duco  grauissimam),  vel  ambitu  tantam  iacturam  sarciendam  censeo, 
tantum  abest  vt  negligendos  existimem  qui  vltro  ad  amicitiam  pro- 

20  uocant.  Magno  cum  animi  mei  dolore  pridem  ereptus  est  ornatissi- 
mus  ille  senex  D.  Christophorus  a  Schidlouuicz.  Eius  pectore  nihil 
optari  poterat  nec  amicius  nec  syncerius.  In  cuius  viri  locum  si  tu 
succedere  dignaberis,  ilK  (sicut  audio)  tum  dignitate,  tum  naturae 
praestantia  similHmus,  Christophorum  ereptum  moderatius  desidera- 

25  bimus,  ac  vicissim  dabimus  operam  vt,  si  minus  officiis,  certe  prompta 
et  ad  omne  obsequium  accincta  voluntate,  tantum  amicum  agnouisse 
videamur. 

Sum  breuior  non  ob  id  modo  quod  variis  distringor  curis,  verum- 
etiam  quod  incertus   sum   an   haec   epistola   sit   ad   manus   tuas 

30  peruentura.  Immensum  iter  dirimit  Rauracos  et  Sarmatas,  et  rara 
est  perferentium  fides.  Opto  te,  vir  clarissime,  cum  omnibus  tibi 
charis  quam  prosperrime  valere. 

Datum  Basileae,  xx  die  mensis  Augusti  mdxxxv. 


3047.     From  Ambrose  a  Gumppenberg. 

Leipzig  MS.  Rome. 

EE.  225.  21  August  1535. 

[An  original  letter,  written  by  a  secretary  and  signed  by  Gumppenberg. 
The  papal  briefs  forwarded  by  Gumppenberg  (Epp.  3033-4)  are  dated  i  Aug. 
and  5  Aug. ;  and  it  is  not  clear  why  there  was  so  long  a  delay  in  dispatching 
ing  them.] 

S.  Prestantissime  Erasme.  Preteritis  diebus  scripsi  D.  T.  de  obitu 
loannis  Ingen  Winkel  hic  Rome  apud  sedem  apostoHcam  defuncti, 
et  qualiter  tua  de  causa  apud  S.  D.  N.  instarem  vt  et  tibi  beneficia 
per  obitum  eiusdem  loannis  vacantia  conferrentur.   Obtinui  tandem 

5  preposituram  ecclesie  Dauentriensis,  quam  tibi  S.  D.  N.  contulit, 
de  eaque  prouidit,  cuius  prepositurae  valorem  annuum,  deductis 
oneribus,  sunt  qui  mille  et  quingentorum  ducatorum  esse  dicunt. 
Vtinam  haberet  medietatem  huiusmodi  estimationis.  Sat  scio  te  hac 
vice  contentum  fore,  presertim  cum  in  patria  tua  ac  loco  natiuo  sita 

10  existat,  et  ex  eo  quod  aHquis  prepositus  iHic  pluris  reputatur  quam 
hic  quiuis  episcopus.  Accedit  ad  hec  pulcherrima  residentia,  et  quod 
Papa  pre  ceteris  omnibus  aHis  ambientibus  illam  tibi  motu  proprio 
contuHt,  quemadmodum  ex  Htteris  suae  sanctitatis  in  forma  breuis 
ad  te  directis  meUus  inteHiges,  quas  tibi  bis  expeditas,  Mediolanum 

15  versus  et  Augustam,  vt  quam  citissime  vbi  vbi  venerint  tibi  pre- 
sentarentur,  transmitto. 

3047.  4.  ^^. :  conferrerentur  M»S.  14.  £^. ;  directas  AfiS'. 


3047.   I.  scripsi]  Not  extant.  3.  S.  D.  N.]  Sanctissimum  Domi- 

2.  Ingen  Winkel]  See  Ep.  3033.  num  Nostrum  (cf.  1.  17). 

6n.  13.  Htteris]  Ep.  3033. 


I 


3047]  FROM  AMBROSE  A  GUMPPENBERG  213 

Tuum  iam  erit  vt  Sanctissimo  Domino  Nostro  gratias  agas  im- 
<m>ortales,  illumque  tibi  tui  amantem  et  gratiosum  conserues  et 
retineas.    Est  et  pol<(l>icitus  mihi,  bullam  prouisionis  tue  per  plum- 
bum  expeditam  sese  euestigio  ad  te  transmittere  velle.    Habes  ani-  20 
mum  et  mentem  S.  D.  N.  erga  te  promptum,  qui  propter  te  etiam 
per  breue  scripsit  ad  serenissimam  reginam  Mariam  Flandriae  gu- 
bernatricem,    adhortando   vt   illa   dictam   preposituram   ab   omni 
intrusione  vacuam  interteneret  et  conseruaret.    Istud  breue  etiam 
duplicatum  expediui,  quorum  alterum  tibi,  alterum  serenissime  regine  25 
per  manus  reuerendissimi  et  illustrissimi  Georgii  de  Austria,  episcopi 
Brixinensis,  mitto,  qui  in  curia  dicte  regine  moratur,  illique  causam 
tuam  hanc  recom<m>endaui.    Scio  illum  propter  te  apud  serenissi- 
mam   reginam   summo   studio   et   diligentia   intercessurum   quam 
officiosissime ;  est  enim  tibi  inclinatissimus,  diu  noctuque  tua  opera  30 
et  scripta  in  manu  versat,   et  summe  autoritatis   apud   eandem 
reginam.    Propterea  ad  illum  tu   confidenter  scribe,   senties   hoc 
tibi  profuturum.    lamque  nihil  aliud,  quo  te  certiorem  redderem, 
habeo,  sed  me  refero  ad  proxima  scripta  mea.   At  si  quid  ahud  sit, 
senties  ex  preposito  Curiensi  et  Petro  MerbeUio  secretario  ducah.  35 
Vale,  meque  com<m>endatum  habe. 

Datum  Rome  die  xxi  mensis  augusti  1.5.35. 

CardinaHs  Barrensis  obiit  die  xvi  lulii  proxime  preteriti.    Cardi- 
naHs  sanctorum  quatuor  hanc  estatem  degit  Florentiae,  Romam 
reuersurus  proximo  mense  futuro.    Nicolaus  de  Schonnberg  archie-  40 
piscopus  Capuanus,  iam  cardinalis  tituh  sancti  Sixti,  amat  te  pluri- 
mum  seque  negotia  tua  vbique  promouere  velle  dixit ;  est  enim  homo 
paucissimorum  verborum,  doctus  atque  iustus,  primusque  in  col- 
legio.   Et  lo.  Albertus  Lucretius  suus  secretarius,  iuuenis  circa  xxiiii 
annorum,  qui  hic  Rome  intra  theologos  pro  primo  et  doctissimo  45 
habetur,  callet  linguam  caldeicam  hebreicam  et  grecam,  quique  te 
mirum  in  modum  amat.  Presertim  filius  bastardus  regis  PortugaUie, 
qui  manibus  et  pedibus  in  rem  tuam  apud  S.  D.  N.  laborat,  quo 
consequereris  rubrum  capellum.    Propterea  non  velis  omittere  quin 
ad  eum  scribas  multum,  multum  enim  te  iuuabit.    Personam  eius-  50 
dem  PortugaUensis  doctor  Franciscus  Rupihus  tibi  alias  descripsit, 

46.  EE.:  Callit  M-S. 


22.  scripsit]  Ep.  3034.  cardinal  21  May  1535;  on  the  same 

26.  Georgii    de   Austria]    See    Ep.  day  the  purple  was  bestowed  on  J.  du 

1938  introd.  Bellay  (1.  62),  Fisher  (1.  64),  Conta- 

35.  preposito  Curiensi]  John  Cho-  reni,    Simonetta,    Ghinucci;    cf.    Ep. 

ler.  3049. 

Petro   MerbeUio]   See   Ep.    3005  44.  Lucretius]   Jolm   Albert   Wid- 

introd.  manstetter,  who  took  the  additional 

38.  Barrensis]  S.   G.  Merinus,  see  name    of   Lucretius;    see    Ep.   2614 

Ep.   301 1.   44n.    Gumppenberg's  xvi  introd. 

would  seem  to  be  an  error  for  xxviii — ■  47.    filius]    Martinus     Portogallus 

Rupilius    writing    to    Nausea    from  (t  1547)»  Portuguese  ambassador  to 

Rome   on    29   July    1535    says   that  the  Papal  ciiria ;  bishop  of  Funchal 

Merinus  died  'heri',  1538  and  Silva  1547;  see  Ep.  1681. 

38—9.    Cardinalis   sanetorum    qua-  49n.  Erasmus  wrote  to  him  in  Aug. 

tuor]  Pucci;  cf.  Ep.  301 1.  (Ep.  3050.  49). 

40.  Schonnberg]    Nicolas    Schom-  51.  descripsit]    Rupilius'    descrip- 

berg;    see   Ep.    1466.    5on.     Created  tion  is  not  extant. 


214  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

Est  preterea  secretarius  S.  T>.  N.  Blosius  eiusque  substitutus  Petrus 

Paulus  Gualterius,  personae  docte  magneque  reputationis  et  tui 

55  deditissimi ;  nihil  illis  gratius  contingere  posset  quam  vt  illos  litteris 

tuis  salutares.   Quod  si  feceris,  triumphabunt  gaudio,  proderit  quam 

plurimum  et  tibi. 

Petrus  Cursius  dicit  se  iterum  tibi  velle  respondere,  sed  credo  nihil 
faciet  nisi  ex  instigatione  ahorum,  qui  iHum  vt  stultum  habent  et 
60  tractant. 

Secunda  die  huius  mensis  intrauit  hic  Rome  prima  vice  episcopus 
Parisiensis  vt  Cardinalis  in  consistorium  publicum,  fuitque  in  eo 
obseruatus  primus  terminus  priuationis  contra  regem  AngHae,  eo 
quod  cardinalem  Roffensem  interfecit.  Et  dicunt  regem  Galliae  sese 
65  velle  declarare  pubHcum  inimicum  regis  Anglie  et  in  confinio  occu- 
pare  velle  illius  ciuitates  et  terras :  sic  cognoscuntur  amici. 

Dicitur  pro  certo,  imperatorem  post  expugnationem  ciuitatis 
Tunetine  in  AfiFrica  etiam  Barbarossam  pyratam  cepisse  viuumque 
in  manibus  suis  habere,  qui  nunc  sui  latrocinii  penas  luet,  et  hberati 
70  sunt  per  captiuitatem  suam  decem  milHa  captorum  christianorum. 
Et  rex  de  Tuneto,  qui  Cesaris  partes  sequitur,  dedit  imperatori  xii. 
miUia  etiam  christianorum  captiuorum,  qui  omnes  Hberati,  et  quam 
plurimi  eorundem  Romam  venerunt.  Deus  concedat  imperatori  in 
omnibus  victoriam,  ac  nobis  omnibus  gratiam  suam. 
75  Dicitxir  etiam  pro  certo,  imperatorem  hic  Rome  et  NeapoHs  hiema- 
turum  esse,  ac  iUum  primo  vere  personaHter  ConstantinopoHm  versus 
nauigaturum. 

Abs  te  scire  veHem,  [vt]  si  papa  tibi  daret  hic  Rome  honestam 
prouisionem,  an  huc  veUes  venire  expensis  suis  ?    Nam  iUi  ingens 
80  desyderium  videndi  te  intercessit.    Responde  quam  citissime.    Ite- 
rum  vale. 

Tuus  Amb.  de  Gumppenberg 

subscripsit  manu  propria. 

ExceUentissimo  viro  Desiderio  Erasmo  Roterodamo,  preposito 
85  Dauentriensi,  Domino  suo  obseruandissimo.     Brisgoie. 

30293048.     To  Bartholomew  Latomus. 

De  Puritate  p.  80.  Basle. 

N.  p.  1098:  Lond.  xxvii.  28:  LB.  1286.  24  August  1535. 

DES.  ERASMVS  ROTEEOD.  BARTOLOMEO  LATOMO  S.  D. 

AccEPi  ante  dies  paucos  epistolam  a  Paulo  tertio  mirifici  fauoris 
atque  honorificentissimae  de  me  testificationis  plenam.  At  ne  viuam, 
3047.   78.  vt  seclusimus. 

3047.  53.  BIosiusJSeeEp.  3021.  49n.  of     the     expression     "  deprivation " 

54.  Gualterius]   See  Ep.   3024   in-  against  the  King  of  England.' 

trod.  68.  cepisse]  A  false  report. 

58.  iteram]    We   must   infer   that  75.  Rome     et     Neapolis]     Charles 

Erasmus'     Responsio     had     reached  went  to  Naples  on  25  Nov.,  and  to 

Rome.  Rome  on  5  April  foUowing;  see  Ep. 

62.  Parisiensis]  John  du  Bellay.  3007-  S^n:  cf.  Ep.  3078.  16-17. 

62-3.  fuitque  .  .  .  Anghae]  'Inhim  3048.   i.  epistolam]  Ep.  3033. 
was  noticed  for  the  first  time  the  use 


3048]  TO  BARTHOLOMEW  LATOMUS  215 

si  ea  mihi  fuit  tua  gratior,  ad  quam  nunc  respondeo,  sed  Aa/cajvt/ca)? 
et,  vt  ita  loquar,  per  aphorismos.  Beneuolentia,  mi  Latome,  quae 
rebus  temporariis  et  in  quas  ius  habet  fortuna,  concihatur,  solet  ilHs  5 
in  diuersum  mutatis  vel  refrigescere  vel  intermori.  Me  vero  tibi  nec 
forma  nec  opes  nec  dignitas,  sed  eruditio,  candor  animi,  ac  morum 
synceritas  conciliauit ;  quae  vt  propria  perpetuaque  sunt  hominis,  ita 
perpetuam  amicitiam  pariunt.  Xunc  quum  perspicio  te  iis  virtutibus 
quas  ohm  in  te  dilexi  factum  locupletiorem,  aequum  est  vt  meo  erga  10 
te  fauori  nonnihil  accrescat. 

Quod  excusas  silentium  tuum,  operam  inanem  sumis,  mihi  crede ; 
nunquam  soleo  spectatos  amicos  hoc  vulgari  officio  aestimare.  Quid 
quod  impudenter  facerem,  si  id  in  te  requirerem  in  quo  tu  pari  iure 
possis  dvTLKaTrjyopelv.  Orationem  tuam  valde  probaui,  quanquam  15 
mihi  reddita  est  mutila,  neque  quicquam  vnquam  legi  tuum  quod 
non  vehementer  arrideret,  eo  quod  ilhc  animaduerterem  ingenium 
ardens  absque  furore,  hberum  absque  petulantia,  amicum  absque 
assentatione,  excelsum  sine  arrogantia. 

Budaeum  ob  eximiam  eruditionem,  ac  praeclara  in  rem  hterariam  20 
merita  semper  animo  sum  veneratus,  tametsi  quidam  conati  sunt 
nostram  amicitiam  nescio  qua  nubecula  nonnihil  offuscare.    Eum 
nunc  longe  pluris  facio,  quod  tam  amanter  consuluit  honori  com- 
modisque  tuis. 

Collegiorum  primores  nihil  noui  faciunt.  Metuunt  ne  quid  decedat  25 
ipsorum  quaestui,   quem  plaerique  vnicum  habent  scopum.    Vix 
credas  quibus  machinis  Louanii  conati  sunt  obstare,  ne  Collegium 
trLlingue   reciperetur.      Qua    quidem    in    re    vt    strenuam    nauaui 
operam,  ita  phirimum  inuidiae  mihi  confiaui.  Tornaci  coeperat  institui 
professio  Hnguarum,  sed  academia  Louaniensis  et  Franciscani  qui  30 
Tornacum  incolunt  non  conquieuerunt,  donec  quod  inchoatum  erat 
omitteretur.   Domus  in  hunc  vsum  extructa  prospectum  habebat  in 
hortum  Franciscanorum.   Hinc  illae  lachrjonae.   Te  primos  excetrae 
impetus  feHciter  sustinuisse  vehementer  gaudeo,  nec  dubito  quin 
reHqua  futm-a  sint  secundiora.   Illud  interim  tibi  prouidendum  cen-  35 
seo,  vt  dum  aetas  laborum  est  patiens,  seponas  quod  commode 
senectutis  alat  ocium. 

Ego  si  annos  numerem,  diu  vixi ;  si  rationem  ineam  quantum 
temporis  mihi  lucta  fu<er>it  cum  febribus,  cum  calculo,  cum  podagra, 
non  diu  vixi.   Sed  par  est  nos  patienter  ferre  quicquid  Hle  supremus  40 
Dominus  nobis  immiserit,  cuius  voluntati  nemo  potest  resistere, 
quique  solus  nouit  quid  nobis  expediat. 

Quod  me  consolaris  commemoratione  clari  nominis,  nec  apud 
posteros  vnquam  intermorituri,  non  ingratum  est  amicae  voluntatis 
officium.  At  me  nihil  mouet  ista  gloria,  nec  soHcitus  sum  de  posteri-  45 
tatis  applausu.   Vnum  iUud  mihi  curae  cordique  est,  vt  hinc  Christo 
propitio  emigrem. 

Huc  multi  GaUi  nobHes  profugerant,  hybernae  proceUae  metu,  qui 

28.  vt  om.  Lond.  39.  fuit  M:  correximus. 

29.  Tomaci]   For  the  history   see  posed  collected  edition  of  his  works. 

Epp.   525   introd.,   1237.   24^.,   1558.  48.  GaUi  nobiles]  Recalled  by  the 

298-308.   In  his  will  of  1527  Erasmus  Edict  of  Coucy;  see  Ep.  2983.  48n; 

left  to  the  CoUege  a  copy  of  the  pro-  cf.  Epp.  3029,  3043,  3049.  155^. 


216 


LETTERS  OF  ERASMUS 


[1535 


reuocati  sunt.    Leo  rugiet,   inquit  Propheta,   quis  non  timebit  ? 

50  Similis  terror  dissimili  de  causa  occupauit  animos  Anglorum.  De 
quibusdam  monachis  sumptum  est  capitis  supplicium,  inter  quos  fuit 
quidam  Brigittensis  per  humum  tractus,  mox  suspensus,  denique 
corde  reuulso  in  quatuor  sectus  partes.  Hic  constans  et  verisimilis 
rumor  est,  vbi  Rex  cognouit  Episcopum  Roffensem  a  Paulo  tertio 

55  cooptatum  in  numerum  CardinaHum,  eo  maturius  productum  e 
carcere  truncasse  capite.  Sic  ille  dedit  rubrum  galerum.  Thomam 
Morum  iam  pridem  esse  in  carcere,  facultatibus  in  regium  fiscum 
redactis,  nimis  verum  est.  Ferebatur  et  is  vltimo  affectus  supphcio, 
sed  nondum  certum  habeo.   Vtinam  periculoso  negocio  se  nunquam 

60  admiscuisset,  et  causam  theologicam  cessisset  theologis.  Caeteri 
amici  qui  me  subinde  et  literis  et  muneribus  dignabantur,  nunc  metu 
nec  scribunt  nec  mittimt  quicquam,  neque  quicquam  a  quoquam 
recipiunt,  quasi  sub  omni  lapide  dormiat  scorpius. 

Hic  Pontifex  videtur  serio  moUri  concilium.    At  non  video  quo- 

65  modo  sit  coiturum  in  tanta  Principum  ac  regionum  dissensione. 
Tota  inferior  Germania  mire  infecta  est  a  retinctis:  in  superiore 
dissimulantur.  Turmatim  huc  affluunt,  quidam  Italiam  petunt. 
Caesar  oppugnat  Goletam.  Mea  sententia  plus  periculi  est  ab  Ana- 
baptistis.  Non  arbitror  Galliam  ab  hac  colluuie  prorsus  esse  liberam. 

70  Sed  mussant  isthic  formidine  fustis.  Scis  Monasterium  Vuestphaliae 
metropoHm  expugnatum  esse.  Apud  Amsterdamos  periculosus  tu- 
multus  est  in  vrbe.  Neque  nescis,  opinor,  Viandalum  conterraneum 


49.  Propheta]  Amos.  3.  8. 

50.  Anglorum]  For  the  perseeu- 
tions  in  England  see  Froude,  Hist.  of 
England  ii,  ch.  9. 

52.  Brigittensis]RichardRejTiolds, 
of  the  Bridgettine  Syon  College,  Isle- 
worth.  See  Appendix  xxvii.  235-8, 
where  his  name  is  given,  under  the 
form  Reginaldus ;  cf.  Ep.  3056.  2on. 
On  31  May  1535  Ortiz  reports  to  the 
Empress  that  'Chapuys  writes  on  8 
May  that  on  that  day  were  martyred 
three  Carthusians,  a  monk  of  Monte 
Sion  of  the  Order  of  St.  Bridget,  a  very 
leamed  man,  and  another  priest' 
(Brewer  viii.  786).  On  20  Jime  he 
supplements  this  by  a  further  report, 
giving  RejTiolds'  name  (viii.  904 ;  cf. 
viii.  565-6;  609;  661;  ix.  46,  100). 
More  in  his  prison  in  the  Tower  with 
his  daughter  Margaret  saw  RejTiolds 
and  his  fellow  martyrs  led  to  execu- 
tion  'as  bridegrooms  to  their  mar- 
riage'  (Roper's  LAJe  pp.  95-6,  ed. 
1817).  Of  Reynolds  not  much  is 
known,  except  that  he  was  educated 
at  Cambridge,  where  he  took  his  B.D. 
in  1513 ;  at  some  time  he  was  a  mem- 
ber  of  Chrisfs  College,  and  was  per- 
haps  a  fellow  of  Corpus  Christi  in 
15 10 — his  bu'th  may  be  presumed  to 
fall  in  the  last  decade  of  the  fifteenth 


century.  He  enjoyed  great  repute  for 
learning — he  is  said  by  Pole  to  have 
been  the  only  English  regular  who 
knew  the  tliree  tongues.  See  Pole, 
Pro  Ecclesiasticae  Vnitatis  Defensione 
103  vo.  =  Brewer  x.  975  ;  Foxe,  Actes 
and  Monuments,  1596,  p.  976  b; 
Chaxmcy,  Hist.  Aliquot  Martyrum, 
pp.  24  sqq.  (Chaimcy,  p.  22,  seems  to 
borrow  from  the  Expositio  Fidelis, 
Appendix  xxvii,  236,  the  description 
of  Reynolds  as  'vir  angelico  vultu'). 

53-9.  Hic  constans  .  .  .  habeo] 
Quoted  by  Cochlaeus  in  Epistola 
Nicolai  Pape  i,  1536,  fi.  Cc  iiii  v<J.-Dd. 
For  Erasmus'  imcertainty  about  the 
fate  of  More  and  Fisher  see  Ep.  3037 
introd. 

63.  sub  omni]  See  Adag.  334. 

68.  Goletam]  The  siege  lasted  from 
20  Jime  to  14  July.  For  Erasmus' 
view  that  the  Emperor  would  be 
better  employed  in  Germany,  and 
that  there  was  danger  from  the 
French,  see  Ep.  3043.  lo^n. 

70.  formidine  fustis]  Hor.  Epp.  2. 
I.  154. 

Monasterimn]    See    Epp.    2957, 
3031,  303ia,  3041. 

72.  Viandalxma]  He  had  died  ante  25 
Feb.  1535.  SeeEp.1237.41n.  Thenews 
had  come  from  Goclenius,  Ep.  2998. 52. 


3048]  TO  BARTHOLOMEW  LATOMUS  217 

tuum  Tornaci  pestilentia  sublatum  esse,  virum  pulcre  doctum,  iam 
digamum  ac  liberorum  aliquot  parentem. 

Prodit  Concionator  meus,  vtinam  bonis  auibus.  Nam  mihi  quidem  75 
hoc  argumentum  nunquam  arrisit.  Festiuum  est  quod  adfers  de 
puellis,  quae  ioco  nonnunquam  recipiunt  quod  cum  dolore  coguntur 
reddere,  optasque  vt  saepius  ad  eum  iocer  modum.  Verum  illud 
quoque  nonnunquam  euenit  puellis,  vt  quod  per  lusum  receperunt 
abortu  cogantur  eiicere,  aut  in  ipso  partu  emori.  Quorum  posterius  80 
metuebam,  prius  illud  euenit.  Nec  est  animus  posthac  ad  istum 
iocari  modum. 

Nunc  de  meo  statu  accipe  quod  rideas.  Hortatu  Lodouici  Beri, 
insignis  theologi,  scripseram  Paulo  tertio.  Is  priusquam  resignaret 
epistolam,  honorificentissime  de  me  loquutus  est.  Quumque  statuis-  85 
set  in  futuram  Synodum  ahquot  eruditos  in  CardinaHum  ordinem 
allegere,  propositum  est  et  de  Erasmo.  Sed  obiiciebantur  impedi- 
menta,  valetudo  ad  obeunda  munia  inutilis,  ac  census  tenuis.  Aiunt 
enim  esse  Senatusconsultum  quo  submouentur  ab  ea  dignitate  quibus 
annui  reditus  sunt  infra  tria  ducatorum  milia.  Nunc  hoc  agunt  vt  90 
me  onerent  praeposituris,  vt  hinc  iusto  censu  parato  doner  purpureo 
galero.  Feh  aiunt  crocoton.  Est  Romae  quidam  amicus,  qui  hoc 
praecipue  moHtur,  frustra  monitus,  non  vnis  meis  Hteris,  me  nec 
sacerdotia  nec  pensiones  morari,  hominem  T^/xepojStov,  et  indies  mor- 
tem  expectantem,  nonnunquam  et  exoptantem,  tam  dii"i  sunt  inter-  95 
dum  cruciatus.  Vix  tutum  est  e  cubiculo  proferre  pedem,  ac  ne 
prospectus  quidem  asini  tutus  est.  Corpusculum  hoc  rarum  ac  tenue 
nullam  fert  auram  nisi  coctam.  Et  sic  afifectum  huc  volunt  protru- 
dere  vt  ambiam  praeposituras  et  galeros.  Mihi  tamen  interim  gratis- 
simus  est  summi  Pontificis  et  error  de  me  et  aflfectus  erga  me.  100 

Sed  verbosior  sum  quam  destinaram.  Epistolae  tuae  prolixiori 
facile  ignoscam,  si  culpam  istam  frequenter  iteres.  Puer  quem  tibi 
commendaram  vbi  viuat  scire  cupio.  Rogo  vt  iUum  interdum  aman- 
ter  appeUes.  Habet  patrem  virum  humanissimum,  ipse  probae  indoHs. 
Bene  vale.  105 

Basileae  xxiiii.  die  Augusti.  m.d.xxxv. 


301430493066    To  Peter  TomczKi. 

De  Puritate  p.  63.  Basle. 

N.  p,  1093:  Lond.  xxvii.  25:  LB.  1287.  31  August  1535. 

DES.  EEASMVS  ROTEROD.  R.  D.  PETRO  TOMICIO,  EPISCOPO  CRACO- 
VIENSI,  REGNI  POLONIAE  VICECANCELLARIO  S.  D. 

Tantvm  habent  eruditionis  et  eloquentiae  Hterae  tuae,  Praesul 
3048.  80.  reiicere  N.      3049.  tit.  r.  d.  om.N  •.b.egni  . . .  cancellaeio  om.  N. 


3048.  75.  Prodit]  See  Ep.  3036.  172. 

77.  ioco]    Erasmus    is    siifficiently  amicus]  Gumppenberg ;  see  Epp. 

pleased  with  the  witticism  to  use  it  2993,  3007.  ^in. 

as  his  own  when  writing  to  Tomiczki  97.  prospectus    .    .    .    asini]    ovov 

(Ep.  3049.  47).  napdKviln.s.  See  Zenob.  5.  39,  Apuleiios 

84.  scripseram]  Ep.  2988.  Met.  9.  42,  L.  and  S.  s.v.  iTapa.Kvipis. 

92.  FeU  .  .  .  crocoton]  See  Adag. 


218  •       LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

ornatissime,  vt  me  prorsus  a  rescribendo  deterreant.  Sed  eaedem 
rursus  tantam  prae  se  ferunt  humanitatem  vt  non  verear  illis  vel 
ex  tempore  respondere.    Quod  mihi  pene  perpetuum  est,  itaque 

5  multum  citoque  scribendo  didici  male  scribere. 

Quod  tuam  amplitudinem  veneror  ac  diligo,  nihil  mihi  debetur 
gratiae,  Scjrthis  omnibus  immanior  futurus,  si  virum  tot  eximiis 
virtutibus  praeditum,  et  tam  egregiis  fortunae  ornamentis,  tam 
singulari  modestia,  non  toto  pectore  amarem.  Tuum  in  me  fauorem, 

10  meamque  erga  te  reuerentiam,  amicitiam  vocas,  aut  te  multum 
deiiciens  aut  me  multum  erigens.  Milii  vero  abunde  magnificum  est, 
inter  tuos  cHentulos  annumerari.  Eiusdem  modestiae  est,  quod 
omnia  tua  cum  meis  confers.  Formica  camelus,  aiunt  Graecorum 
Prouerbia.    Nec  confers  modo,  verum  etiam  in  iis  quae  sunt  prae- 

15  cipua  priores  tribuis  Erasmo.  Vtinam  e  lucubrationibus  meis  aliquid 
vtiHtatis  accedat:  praesertim  ad  pietatem.  De  nominis  immortali- 
tate  non  sum  anxius,  tametsi  non  est  boni  viri  famam  negligere. 
Sed  varia  sunt  hominum  iudicia ;  tum  hoc  seculo,  quid,  obsecro,  tur- 
bulentius  ?  In  eodem  choro  quam  dissonae  voces !  quam  non  congrui 

20  motus !  vt  qui  veHt  hisce  temporibus  aHquid  in  lucem  aedere,  nuUo 
pacto  vitare  queat,  quin  se  exponat  multorum  Hnguis  confodiendum ; 
vt,  iuxta  PauH  sententiam,  per  gloriam  et  ignominiam,  per  infamiam 
et  bonam  famam,  necesse  sit  ad  id  quod  rectum  est  pertendere.  Si 
oHm  scissem  quid  sit  celebre  nomen,  summa  vi  fuissem  adnixus  ne 

25  quis  praeter  domesticos  nouisset  Erasmum ;  nmic  frustra  mihi  placet 
illud  Epicuri  Aa^e  ^iwoag.  Sed  quando  haec  est  Epimethei  prudentia, 
sero  sapiens,  quod  vnum  superest,  huc  toto  pectore  incumbo  vt 
Christo  propicio  hinc  emigrem. 

Ab  his  laboribus,  in  quibus  credis  me  Hbenter  versari,  iamdudum 

30  animus  gestit  discedere.  Sed  partim  me  retrahit  necessitas,  partim 
reuocat  flagitatorum  improbitas.  Necessitas  cogit  vt  mea  quae  fere 
sunt  extemporaHa,  ac  citra  iustam  curam  praecipitata,  sub  incudem 
reuocem,  quando  typographos  cohibere  non  possum  quin  subinde 
meas  ineptias  excudant,  etiam  puero  lusas.  Interdum  et  aHenas  meo 

35  nomine  euulgant  luceUi  gratia.  Flagitatorum  duplex  est  genus. 
Quidam  vrgent  priuato  affectu,  velut  typographi,  qui  lucri  gratia 
quaerunt  nouos  Hbros.  Sunt  alu  quidam  qui  de  me  bene  meriti 
postulant  argumentum  quod  existimant  Reipub.  profuturum:  aut 
si  nihil  sunt  meriti,  ea  sunt  autoritate  vt  rogando  cogant.     Huius 

40  ordinis  sunt,  HbeUus  De  misericordia  Domini,  ad  Christophorum 
Episcopum  BasUiensem,  Commentarius  in  Psalmum  quendam  ad 
Episcopum  Lincolniensem,  alter  item  ad  Turzonem  Episcopum 
Olmucensem ;  duo  praeterea  HbelH,  alter  De  symbolo  fidei,  ad  comi- 
tem  VuUtiseriae,  alter  De  morte  Christiana.   Sed  acrius  vrgent,  qui 

45  ex  promissis  velut  obsignatis  tabuHs  mecum  agunt.    Huius  ordinis 

2.  scribendo  N. 


13.  Formica]  See  Adag.  447.  Psalms,   4   and   85    (see   Epp.    1535, 

22.  Pauli]  2  Cor.  6.  8.  2017);    to    Turzo    he    dedicated    the 

26.  EpLmethei]  See  Adag.  30,  31.  commentary  on  Ps.  38  (Ep.  2608). 

40.  De  misericordia]  See  Ep.  1474.  43-4-  ad  comitem  Vuiltiseriae]  See 

41.  Psalmum]  Erasmus  dedicated  Epp.  2772  and  2884. 
to    Longlond    commentaries   on   two 


3049]  TO  PETER  TOMICZKI  219 

quum  alia  quaedam  sunt,  tum  est  Ecclesiastes ;  quem  nunc  damus  serio 
non  serio  promissum,  idem  passi  quod  solet  quibusdampueUis  accidere, 
quae  per  lusum  recipiunt,  quod  cum  dolore  coguntur  reddere.  Quis 
sit  operis  genius  futurus  nescio,  meus  certe  genius  a  nullo  argumento 
magis  abhorruit.  Malui  tamen  hanc  aleam  iacere  quam  malae  fidei  50 
sponsor  videri.  Sed  quid  mei  labores  sunt  ad  tuam  industriam,  qui 
doctrina,  consOiis,  integritate,  gratia,  prudentia,  autoritate,  de  Rege, 
regno,  et  ecclesiis  Poloniae,  tam  praeclare  summo  cum  omnium 
applausu  mereris  ?  lam  vt  aetas  conueniat,  multum  tamen  interest 
inter  senectutem  omni  dignitatis  genere  florentem,  et  inter  marcidam  55 
omnibusque  inuidiae  tehs  expositam,  ne  dicam  Ittttov  vel  ovov  potius 

Si  nouus  annus  tuam  amphtudinem  pristino  vigori  restituit,  est 
vnde  Christo  gratias  agamus.  Me  vero  vsque  ad  idus  Maias  inclemen- 
tissime  tractauit,  adeo  vt  cruciatuum  pene  iugium  taedio  coelum  60 
mutarim  (nam  in  morbis  deploratis  medici  solent  ad  hanc  sacram 
ancoram  confugere),  si  quod  forte  mah  leuamen  inuenirem,  aut  certe 
morte  finem  dolorum  adipiscerer.  Basileam  arcera  muHebri  vectus 
sum,  cuius  vrbis  nec  incelebris  nec  inamenae  hospitio  compluribus 
annis  sum  vsus.  Atque  ibi  in  spem  reditus  mei  erat  extructum  65 
cubiculum  in  gratiam  meam,  quale  mihi  sciebant  esse  commodum. 
Tum  erat  excudendus  Ecclesiastes,  qui  multis  locis  hiulcus  et  in- 
choatus  vix  potuisset  absolui,  nisi  praesens  adfuissem.  Hanc  ciuita- 
tem  quam  ante  annos  fere  septem  subturbulentam  rehqueram,  bene 
tranquillam  reperi,  et  ad  sobrios  mores  pulcre  compositam.  lam  70 
non  me  fugiunt  diuersae  hominum  sententiae,  animique  phirimorum 
ad  male  suspicandum  aequo  proniores.  Verum  arbitror  me  tum 
aetate,  tum  vsu  rerum,  tum  eruditione  quantulacunque  huc  per- 
uenisse  vt  mihi  tutum  sit  quouis  loco  viuere. 

Nec  tamen  hoc  animo  prorepsi  e  nido  vt  Basileae  sedem  perpetuam  75 
figerem,  nisi  vrgeret  mexpugnabilis  necessitas.   Verum  hic  erat  ani- 
mus  vt,  si  parum  succederet  audacia,  Friburgum  m  aedes  meas,  quas 
iUic  sat  splendidas  emeram,  et  ad  vsum  meum  diligenter  appararam, 
commodaque  supellectile  instruxeram,  me  reciperem.  Sin  succederet 
coeh  mutatio,  hinc  vel  in  Brabantiam  vel  in  Burgundiam  cogitabam.  80 
In  Brabantiam,  praeter  aha  multa,  inuitat  aula  Caesaris  et  paratum 
salarium,  si  redeam.    Besontino  Senatui  simul  et  clero  me  pridem, 
quum  illuc  commigrare  statuissem,  Carohis  Caesar  hteris  suis  non 
indihgenter  commendauit;  et  absque  vinis  Burgundiacis  ihco  peri- 
chtor.  Contemni  poterat,  quod  non  nisi  magno  huc  aduehuntur,  nisi  85 
magna  ex  parte  a  furacibus  am'igis  exhausta,  aut  admixtu  corrupta, 
ad  nos  venirent.    Friburgi  Vniuersitas  est  (vt  vocant)  cum  primis 

54.  merearis  N.  60.  cruciatuum  MN^:  cruciatum  N^  Lond. 

47.  puellis]  Cf.  Ep.  3048,  mate  of  the  town  as  a  possible  cause 

56-7.  ovov  .   .   .  yrjpas}    See   Adag.  of  his  bad  health  in  1535. 

1713.  80.  vel  in  Brabantiam  vel  in  Bur- 

60-1.  coelummutarimJCf.  Ep.3025.  gundiam]  See  Ep.  3062.  ^n. 

i8n.    In  VZE.  72,  p.  199,  Vighus  as-  82.  si  redeam]   For   the   residence 

signs  the  clLmate  as  Erasmus'  reason  qualification  attached  to  the  pension, 

for   leaving   Freiburg;    the   Freiburg  see  Ep.  1434.  7-10. 

cUmate,   he   says,   killed  Zasius.     In  clero]  See  Ep.  2733.  9. 

Ep.  3054  Erasmus  mentions  the  ch-  83.  Uteris]  Ep.  2553. 


220  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

celebris  et  omni  studiorum  genere  satis  florens ;  nec  illibenter  viue- 
bam  in  ditione  Regis  Ferdinandi,  cuius  haud  vulgarem  in  me  fauorem 

90  multis  argumentis  sum  expertus.  Sed  eius  loci  coelum  mihi  semper 
visum  est  meo  corpusculo  parum  amicum,  atque  ipsa  etiam  domus, 
quamuis  elegans,  nonnihil  suspecta  fuit.  Hic  aliquanto  minus  male 
habeo:  nam  bene  habendi  spes  omnis  adempta  est,  in  hac  quidem 
vita.    Siquidem  a  puero  fui  delicati  corpuscuh,  rarissimaeque  (vt 

95  medici  loquuntur)  texturae,  eoque  coeli  iniuria  facilius  oflfendebar. 
Sed  vigor  aetatis  partim  neghgebat,  partim  vincebat  haec  incom- 
moda.  Nunc  posteaquam  non  labores  tantum,  sed  multo  magis  tot 
letales  calculorum  nixus,  et  his  succedentes  articulorum  diri  crucia- 
tus,  absumpto  corpore  praeter  cutem  et  ossa  nihil  reHquerunt,  con- 

100  sentaneum  est  vt  indies  corpusculo  magis  ac  magis  attenuato  faciKus 
offendar  aurae  incommodis.  Sic  plane  fio  coelestis  vt  ad  omnem  coeli 
habitum  peius  aut  commodius  habeam.  Sed  leuius  feruntur  mala 
quae  non  possunt  esse  diutina.  Maiorem  in  modum  me  delectauit, 
quod  erudite  iuxta  et  apposite  adfers  de  Roscio  Comoedo,  qui  cum 

105  aetate  mutauit  tibiarum  modos.  Verum  vtinam  ego  ahqua  saltem 
ex  parte  id  essem  in  ecclesia,  quod  Roscius  fuit  in  theatro.  Attamen 
quod  illi  persuasit  ratio,  me  docuit  necessitas.  Illud  inter  nos  diuer- 
sum.  Tui  te  reuocant  a  laboribus,  vt  reipublicae,  cui  prodes  pluri- 
mum,  possis  quam  diutissime  prodesse.    At  mei  me  recusantem  ac 

iio  detrectantem  ad  labores  subinde  nouos  protrudunt.   Vtcunque  haec 

habent,  admonitio  tua,  vel  potius  consolatio,  mihi  fuit  multo  gratis- 

sima,  atque  illud  efficiet  vt  posthac  maiorem  habiturus  sim  valetu- 

dinis  rationem  ;  et  quicquid  erit  molestiarum,  aequiore  feram  animo. 

De  Hieroslao  a  Lasco  grata  nuncias :  nam  huc  nescio  quae  rumoris 

115  aura  pertulerat,  eum  cum  duce  Grittio  fuisse  capite  truncatum. 
De  Caesaris  victorus  multa  tum  scribuntur,  tum  vulgo  iactantur, 
quae  non  arbitror  omnia  dve/xoiAia,  vt  Homerice  loquar.  Populus 
Caesareae  ditionis  multis  in  locis  accensis  pyris  testatur  gaudium 
publicum.   Idem  factum  est  Romae.    Pontifex  tamen  negauit  se  id 

120  facturum,  nisi  CaroU  Hteris  ad  ipsum  seriptis  factus  esset  certior. 
Guletam,  vetustae  Carthaginis  ruinas,  expugnatam  rumor  est  con- 
stans,  et  puto  verum  esse.  Caetera  dubia  sunt.  Hic  nihil  est  quod 
scribam  laeti.  Pestilentia  scintillat  in  multis  Germaniae  ciuitatibus. 
Oppidum  VuestphaHae  Monasterium,  quod  occuparant  retincti,  vi 

125  expugnatum  est,  animaduersum  in  omnes  qui  duodecimum  excesse- 
rant  annum.  Ea  lues  nonnihil  compressa  est  verius  quam  extincta. 
Ex  HoUandia  Anabaptistae  turmatim  in  has  regiones  affluunt,  nec 
dissimulant  suam  professionem ;  feruntur  ac  dissimulantur,  si  nihil 
moueant  tumultus.    Quorsum  haec  euasura  sint,  Dominus  nouit. 

130  Corda  Regum  in  manu  Dei  sunt,  precorque  vt  quae  Carokis  noster 
gerit  Christo  prosperante  feHciter  cedant.  Multorum  tamen  sententia 
non  minus  operaeprecium  fecisset,  si  Germaniam  inferiorem  ab  istis 
pestibus  defendisset  quam  expugnando  Guletam,    Neque  enim  res 

iig.  Se  .^'^:  sed  Af .        121.  expugnebt&m  scripsimus :  eicpugn&tas  M . 


115.  Grittio]  See  Ep.  2971.  4111.  see  Ep.  3043.    107. 

122.  puto    verum]    For    Erasmus'  124.  Monasteriura]   See  Ep.  3043. 

scepticism  about  reports  from  Africa      logn. 


3049]  TO  PETER  TOmCZKI  221 

iam  intra  Xoyofxaxi^a-s  consistit.    Sed  ferro  et  sanguine  grassantur 
hl^a<f)OL.    Insidiis.  dolis  ac  vi  ciuitates  occupant,  caede  ac  violentia  135 
inuitos  ad  suam  sectam  adigunt,   creant  nouos  reges  ac  reginas, 
condunt  nouas  leges  pro  sua  libidine. 

Ante  mensem  Reuerendus  D.  loannes  Faber  Episcopus  Viennensis, 
Regis  Ferdinandi  consOiarius,  ad  me  scripsit,  a  Turca  venisse  ora- 
torem  ad  Ferdinandum,  ac  paulo  post  alterum,  item  a  Vayuoda:  140 
nondum  esse  certum,  sed  suspicari  se  agi  de  pace,  ad  quam  Rex  est 
propensissimus :  et  sapit,  in  hoc  Germanicarum  et  Vngaricarum 
rerum  statu.  Nihil  habet  haec  aetas  eo  Principe  sanctius  aut  huma- 
nius ;  dabit  ilh,  spero,  Dominus  ahquando  fortunam  virtutibus  parem, 
vt  rebus  humanis  quantum  prodesse  cupit  tantum  et  possit.  Lant-  145 
grauium  Hessiae,  qui  ducem  Vuirtenbergensem  in  suam  ditionem 
reposuit,  honorificentissime  excepisse  dicitur.  Circiter  Idus  Augusti 
duae  sorores,  Maria  quondam  Vngariae  Regina,  et  Regina  Galliae, 
parabant  coUoquium  Cameraci.  Videbimus  quid  ille  pariat  sena- 
tulus ;  vtinam  salubriora  decernat  quam  ille  quondam  Romae,  cui  150 
praesidebat  mater  HeUogabali.  Hyeme  superiore  Lutetiae  saeuitum 
est  acriter  in  quosdam,  qui  magnos  excitarunt  tumultus,  ipsi  etiam 
Regi  minitantes,  ni  desisteret  persequi  verbum  Dei  (sic  enim  illi 
loquuntur),  schedis  passim  affixis  ad  ipsum  etiam  conclaue  regium. 
Vario  supphciorum  genere  extincti  sunt  apud  Parisios  ferme  viginti  155 
quatuor.  Pkirimi  metu  profugerunt,  inter  quos  non  pauci  nobiles. 
Eorum  ahquot  Rex,  iam  factus  mitior,  reuocauit,  redditis  facultatibus, 
et  permisso  (vt  narrant)  dogmatum  arbitrio,  modo  ne  petant  Regni 
statum.  Huius  moderationis  autorem  narrant  fuisse  Regem  AngHae, 
et  Pauhim  tertium.  In  Angha  quid  acciderit  Episcopo  RofiFensi,  ac  160 
Thomae  Moro,  quo  hominum  iugo  nunquam  habuit  Angha  quicquam 
sanctius  aut  mehus,  ex  fragmento  epistolae  quod  ad  te  mitto  cogno- 
sces.  In  Moro  mihi  videor  extinctus,  adeo  /xta  '/'ux^  iuxta  P^rtha- 
goram  duobus  erat.   Sed  hi  sunt  rerum  humanarum  aestus. 

Verum  his  seriis  nimium  onero  te.  Nunc  audi  quod  rideas.  Paulo  165 
tertio  visum  est  in  futuram  Synodum  creare  Cardinales  ahquot,  in- 
signiter  eruditos,  inter  quos  propositus  est  et  Erasmus,  Kopxopos  ^aaiv 
iv  Xaxdvotg.  Sed  obstabant,  quum  aha  quaedam,  tum  vero  praecipue 
census  nimium  tenuis :  praeterea  senectus,  ac  valetudo  parum  vtihs 
obeundis  ecclesiae  negocus.  Itaque  nunc  magno  ambitu  agitur,  vt  170 
me  praeposituris  onerent,  reclamantem  ac  manibus  pedibusque  re- 
cusantem,  ac  perpetuo  etiam  recusaturum.  Ego  animalculum  rjij.ep6- 
^iov  nunc  suscipiam  certamen  cum  ociosis,  violentis  et  opulentis 


138.  Faber]  Ep.  3017.  162.  fragmento]  No  doubt  the  por- 

146.  Vuirtenbergensem]     See    Ep.  tion  of  Goclenius'  letter  of  15  Aug. 

2917.  5in.  printed  in    1536   by   Cochlaeus   (Ep. 

149.  Cameraci]    For    this    meeting  3037  introd.). 
see  Ep.  3037.  76n.  166.  visum  est]  At  the  creation  of 

151.  mater  Hehogabah]  Julia  Soe-  21   May  1535.    For  the  cardinalates 

mias ;  she  presided  over  the  Senate,  conferred  in  May,  cf.  Ep.  3047.  ^on. 
the  first  example  of  a  woman  sitting  167.  Kopxopos'^    See    Zenob.    4.    57: 

in  parhament  ?  KopxoposrieXoiTowTJatoKf^aalvelvaiXdxcivov 

155.  supphciormn]  For  these,  and  rt  twv  evTeXuiv  Blo  Kal  ri  Trapoifila.    Cf. 

for  the  amnesty  to  the  fugitives,  see  Schol.  Aristoph.  Vesp.  234. 
Ep.  2983.  48n. 


222  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

competitoribus,  vt  diues  moriar  ?  Breue  Pontificis  ad  te  mitto,  cuius 

175  animum  lubens  amplector.  Bos  clitellas  non  recipiam.  RofiFensi 
Episcopo  galerus  Cardinalitius  exhibitus  est  in  carcere,  sed  ille  iam 
mori  decreuerat. 

Regi  vestro  pro  sua  prudentia  pacis  amantissimo  precor  omnia 
prospera:  dignus  erat  vicinis  commodioribus.   Munus  tuae  benigni- 

180  tatis  nec  expetitum  nec  expectatum  bona  fide  redditum  est.  Tam 
docta  tamque  amica  epistola,  etiam  si  venisset  aSoipo?,  amplissimi 
muneris  instar  erat  futura.  Nec  vlla  vnquam  ad  me  tua  venit  epistola 
quae  non  plurimum  solatii  praestarit  animo  meo.  Magiae  studiosi 
narrant  hoc  esse  peculiare  malis  spiritibus,  vt  terrorem  ac  taedium 

185  adferant:  bonis,  vt  gaudium  et  alacritatem.  Nihil  igitur  mirum,  si 
tua  scripta  sic  exhilarant,  sic  discutiunt  omnem  moerorem,  quum 
a  spiritu  optimo  vereque  Christiano  proficiscantur.  Ecclesiastae 
volumen  lubens  ad  te  misissem,  si  quis  voluisset  sarcinam  recipere ; 
per  negociatores  isthuc  perferetiu".    Quoniam  elegantia  cum  tuis 

190  hteris  paria  facere  non  potui,  quod  eloquentia  diminutum  est  loquaci- 
tate  pensaui.  Dominus  R.  ampHtudinem  tuam  diu  nobis  seruet 
incolumem. 

Datum  Basileae  pridie  Calen.  Sept.  m.d.xxxv. 


3050.     From  John  Cholee. 

Leipzig  MS.  Augsbvirg. 

EE.  227.  31  August  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throngliout.] 

S.  P.  T>.  Sciebam  Ambrosii  Gumppenbergii  studia  non  admodum 
grata  tibi  futura,  idque  illi  iam  pridem  non  obscure  subindicaueram. 
Sed  nie  sibi  persuaserat  se  mentem  et  animum  tuum  longe  explora- 
tiorem  habere.    Ego  vero  illi  cessi,  subdubitans  ne  tu  fortassis  mu- 

5  tasses  consilium.  Rupihus  proximis  suis  significauit  mihi  pontificem 
tibi  contuhsse  preposituram  Dauentriensem,  non  sine  consiho  tibi 
fauentium,  quod  ea  tibi  commodior  futura  videretur,  asserens  se 
tibi  per  htteras  gratulatum  fuisse.  Ego  autem  summopere  gaudeo, 
si  quid  tibi  commodi  contigit ;  sin  ahter  tibi  euenit,  doleo.  Scio  sane 

10  te  hos  fumos  non  captare,  eoque  minus  desiderare.  Sed  Gumppen- 
bergius  vehementi  ingenio  et  irrequieto  est  animo  praeditus,  tam 
mihi  intus  et  in  cute  notus  est  vt  vix  eque  alteri.  lam  pridem  olfeci 
quo  iUius  erga  te  studia  tendant,  idque  ahas  apud  te  non  dissimu- 
laui.   Non  est  quod  tantum  studeat  Erasmo,  sed  magis  res  agit  ille 

15  suas.  Id  si  expenderis  accuratius,  facile  deprehendes  me  falsa 
opinione  non  faUi. 

3050.  8.  EE.:  gaudio  MS.  12.  EE.:  altero  MS. 


3049.  174.  Breue]  Ep.  3033.  3050.   i.  studia]  For  Erasmus'  im- 

175.  Bos  clitellas]  Cf.  Hor.  Ep.  1.  patience  with  Giunppenberg  see  Ep. 

14.  43.  3007- 

179.  vicinis]  The  Muscovites:   see  8.  Htteras]     Not    extant:     it    can 

Epp.  3014,  3020.  hardly   be   Ep.    3007   or   the   earlier 

187.  Ecclesiastae]    The  first   clear  letter  mentioned  there. 
indication  of  the  date  of  ijubhcation;  12.  intus  .  .  .  notus]  See  Persius  3. 

see  Ep.  3036  introd.  30. 


3050]  FROM  JOHN  CHOLER  223 

R.  episcopo  Christophoro  primum  significaui  te  sibi  Ecclesiasten 
tuum  dedicasse:  scio  illi  gratissimum  futurum.  Maluissem  id  ore 
coram  referre  illi,  sed  domi  vinctus  teneor:  iniectae  sunt  mihi  com- 
pedes,  boiae,  pedicae,  numellae,  tortores  accerrimi,  qui  me  dies  iam  20 
fere  quindecim  excruciant.  Sed  spero  me  propediem  euasurum  atque 
euolaturum  etiam.  Diuexauit  me  podagra,  dum  nuntius  meus  apud 
te  fuit.  Pridie  incessum  denuo  auspicatus  sum,  quum  antea  Ponti- 
ficum  more  sella  vectarer. 

Responsionem  tuam  mihi  dicatam  gratissimam  habeo.    Debeo  25 
idcirco  Gilberto  tuo  phmmum,  qui  hoc  vt  faceres  tibi  suggessit. 
Ciirabo  vt  ex  aere  iUius  me  hberem.   Id  mihi  dificile  non  erit,  modo 
certum  nactus  fuero  nuntium  qui  ad  vos  proficiscatur.   Nam  quod 
ad  te  pertinet,  non  video  qua  ratione  pro  tanto  tuo  erga  me  amore 
et  studio  sim  satisfacturus.    Superant  merita  facile  tua  meas  facul-  30 
tates  et  faciunt  vt  non  sim  sohiendo.   Proximum  est  \^  faciam  quod 
facere  solent  mala  nomina,  fugiam  aut  cedam  bonis.   Sed  magis  me 
in  seruitutem  prorsus  tibi  dabo,  vt  quando  vsu  tuus  iam  pridem  esse 
ceperim,  nunc  iure  et  lege  tibi  sim  mancipatus  totus,  vt  hceat  tibi 
vel  de  capite  meo  statuere  quid  vehs.   Nam  si  onmes  tibi  facultates  35 
meas  dedero  (quibus  tu  minime  eges),  non  tibi  tamen  satisfecisse 
videbor,  quamuis  et  omnia  mea  tua  sint,  et  esse  necessum  est. 

Paumgartnerus  secessit  ob  pestis  suspitionem:  ei  htteras  tuas  et 
praeces  <h)orarias  transmisi.    Xescio  an  hoc  nuntio  ab  eo  litteras 
sis  susceptiu"us :  certe  indicaui  ilh  adesse  nuntium  qui  Friburgum  40 
iturus  sit,  et  ob  id  himc  per  diem  retineo,  si  forte  ad  te  vellet  scribere. 

Caesar  recepta  in  potestatem  Africa  et  potitus  msigni  victoria 
contra  Barbaros  in  Ciciham  rediisse  dicitur,  rehcta  tamen  classe  et 
exercitu  in  Africa,  cui  et  suplementum  addidit  nouum  mihtum  Ger- 
manorum.  Destmauit  quoque  (vt  ferunt)  comeatum.  Quorsum  45 
autem  tantas  copias  destinaturus  sit,  adhuc  in  incerto  est  apud  nos. 
Ahqui  putant  in  Thraciam,  ahi  in  Aegyptum,  noimulh  in  Syriam. 
Sed  euentus  breui  ostendet,  quid  in  animo  Caesar  versauerit  hactenus. 

Litteras  tuas  Gumppenbergio  et  legato  Lusitano   continuo  ad 
Vrbem  destmaui:  cito  peruenient.  50 

Lucas  Rem,  qui  et  ipse  secesserat  ob  pestem,  pridie  hic  nuntiatus 
fuit  mortuus,  sed  vanum  comperi.   Litteras  tuas  comniisi  Patauium 

21.  EE. :  fer§  MS.  22—3.  meus  .  .  .tean  tuus  .  .  .  me  legendum? 

26.  EE. :  subiessit  MS. 


17.  primum]  As  a  preliminary  to  De  Ben.  5.  22.  i). 
the  delivery  of  the  book ;   of  which  38.  litteras  .  .  .  39.  litteras  .  .  .  49. 

copies   could   not   yet   have   reached  Litteras  .    .    .    52.    Litteras]   Xeither 

Augsburg  (see  Ep.  3036  introd.).  Erasmus'  letter  to  John  Paungartner, 

19.  domi  .  .  .  teneor]  In  Ep.  3095  nor  Paungartner's  replj^,  nor  the  let- 

Erasmus  writes  to  Cognatus  that  he  ters  forwarded  to  Rome  (for  Gimip- 

has  received  a  letter  from  Choler,  full  penberg   and   Martinus    Portogallus) 

of  complaint  of  his  sufEerings  from  the  and  to  Padua  have  been  preser\'ed. 
gout.    If  this  be  the  present  letter,  it  39.  praeces]    The    volume    Preca- 

would    seem    that    it    cannot    have  tiones   aliquot    nouae,    issued    in    the 

reached  Erasmus  before  the  middle  spring,  with  a  dedication  (Ep.  2994) 

of  October  (whenCognatusleft  Basle).  to  David  Paungartner. 

25.  Responsionem]    The    rejoinder  49.  legato  Lusitano]  Martinus  Por- 

to  Cursius,  Ep.  3032.  togallus;  see  Epp.  3047.  47^,  3052. 

32.  nomina]  'Debtors'  (as  Seneca,  51.  Rem]  See  Ep.  2987.  in. 


224  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

destinandas.  Postremo  opto  te  perpetuo  incolumem,  Erasme,  domine 
colendissime.   Vale. 
55      Data  raptim  Augustae,  die  vltima  Augusti  1535. 

Agnoscis  mancipatissimum  tuum  Cholerum. 

D.  Erasmo  Roterodamo  theologo  detur.     Basileae. 


3051.     From  Boniface  Amerbach. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  8.  Freiburg. 

EE^.  134.  ■  I  September  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout,  obviously  written  when  Boniface 
had  gone  to  Freiburg  to  arrange  for  the  dispatch  of  Erasmus'  library  to  him 
at  Basle.  The  decision  to  move  Erasmus'  goods  may  have  been  prompted 
by  the  fire  recorded  in  Ep.  3045.  The  bulk  of  the  furniture  seems  to  have  been 
sold  in  Freiburg  (Ep.  3059).] 

S.  P.  Clariss.  Domine  Erasme,  quia  plurimum  metuebamus,  ne 
res  tuas  istuc  transmittendas  quadrige  a<b>  Hieronymo  conductae 
caperent  aut  ferre  possent,  commodum  in  Tribelmannum  incidimus, 
cui  vas  et  scrinium  plena  Hbris  beneque  (vt  putamus)  compecta 
5  commisimus,  et  praeterea  vasculum,  in  quo  zacchari  metae.  Bene 
vale. 

Calendis  Septembr.,  Friburgi,  Armo  1535. 

Conuenimus  cum  Tribellmanno  vt  mercedis  nomine  decem  et 
septem  baczones  soluantur.    Videtur  hoc  nimium  non  esse,  nisi  tu 
10  diuersum  putes. 

Tuus  ex  animo  Bonifacius  Amerbachius. 

D<omi>n<(o>  Erasmo  Roterodamo,  verae  theologiae  ac  omnium 
bonarum  discipHnarum  decori,  patrono  optimo. 


303730523j,gj      TO    CONRAD    GOCLENIUS. 

Vita  Erasmi  p.  132.  Basle. 

O^.  p.  276:  Lond.  XXX.  70:  LB.  1288.  2  September  1535. 

ERASMVS  ROTERODAMVS  VTRIVSQVE  LITTERATVRAE  DOCTISSIMO 
CONRADO  GOCLENIO  S.  P. 

Balthasar  Austriacus  tuus  discipulus  affirmat  se  proprium  famu- 
lum  missurum  Louanium.    Ei  commisi  Hteras  ad  te  et  ad  lodocum 

3052.    TIT.    VTRrV^SQUE  .   .   .  DOCTISSIMO  0':  M.  O^. 


3051.  I.  ne]  For  vt.  Brabant.    The   book  seems  to  have 

2.  Hieronymo]  Jerome  Froben.  been  packed  with  his  own  copy;  and 

3.  Tribelmannum]  For  this  carrier  his  own  he  handed  as  a  gift  to  Gocle- 
see  Ep.  2554.  in.  nius,   who  supposed  himself  to  owe 

3052.  I.  Balthasar]  Of  Balthasar  the  Precationes  also  to  him.  The 
of  Kieueringhen  we  know  not  much  mistake  was  discovered  by  Levinus, 
more  than  is  given  in  this  letter  and  but  not  imtil  Paimgartner  had  re- 
in  Epp.  3061,  3111.  From  Ep.  3111  turned  to  Germany.  Meanwhile,  Go- 
it  would  appear  that  he  carried,  with  clenius  had  given  the  book  to  a  friend. 
this  letter,  an  elaborately  bound  copy  The  name  of  Balthasar  a  Kieuerin- 
of  the  Precationes  aliquot  nouae,  to  be  ghenismentionedinthe/iinemriaTrta 
dehvered  through  Levinus  to  Paun-  of  Vighus'  friend,  the  poet  loannes 
gartner,    who    was    at    the    court    of  Secundus;     Leiden,     1618,    p.     18 — 


3052] 


TO  CONRAD  GOCLENIUS 


225 


Sasboutum,  apertas ;  vt  (si  videtur)  cures  ad  illuin  perferendas. 
Illud  ne  te  fugiat,  Cannium  nihilo  esse  sinceriorem  Hagio  furioso. 
Quicquid  veneni  hauserat  ex  AJardo,  in  sinum  huius  effudit,  aspis  5 
viperae.  Idem  fecit  scurrae  Polyphemo.  Miror  vnde  aut  quo  Can- 
nius,  quum  isthac  faceret  iter.  Hagii  colloquio  et  Quirinus  Talesius 
infectus  est,  et  vicissim  suum  virus  in  huius  sinum  effudit.  Nihil 
enim  reticuit  Hagius,  nec  posset.  Suspicor  quod  et  Gandaui  Carohim 
Vtenhouium  ahenarit.  Nihil  enim  scribit,  solitus  crebro  me  Ktteris  10 
appellare.  Delphus  nihil  ad  me  scripsit,  nec  puto  illum  esse  syncero 
in  me  animo:  quemadmodum  nec  Morillonum — ex  quo  repetiit 
Hispanias,  verbum  ad  me  non  scripsit. 

Hic  paulo  mehus  habeo.    Itaque  fortassis  hybernabo,  proximo 
vere,  volente  Deo,  Burgundiam  vicinam  petiturus.    Quod  tibi  nar-  15 
rauit  Theobaldus  de  pensionibus  per  Bodyllum  ad  me  missis,  puta 
ave/xciAiov  eivai.   Mitto  epistolam  ad  Sasboutum  apertam  vt,  si  vide- 
tur,  iUi  transmittas.   Bene  vale. 

Placet  Lambertus,  quem  misisti,  iam  alterum  eram  nactus,  Ant- 
uerpiensem.  Tres  habebo,  donec  Gilbertus  abeat,  iam  factus  Canoni-  20 
cus.  Cum  neutro  famulorum  nouorum  pactus  sum.  Si  opus  eo  quem 
commendas,  significabo.  Pro  officio  tuo  habeo  gratiam.  Est  Friburgi 


Secvindus  dined  with  him  and  loachim 
PoUtes  in  Paris,  19  March  1532,  and 
on  the  next  day  with  the  same  two, 
B.  Latomus,  and  J.  Swerts.  Writing 
to  Boniface  Amerbach  on  21  Sept. 
1535,  Zasius  reports  that  the  faeulty 
(of  law,  in  Freiburg)  are  sending  back 
the  'consihum  D.  Baronis  de  Kien- 
ringen  (vel  Rhieringen)  elaboratum'. 
Amerbach  is  asked  to  transmit  it  to 
Kienringen.  On  15  Oct.  1535  he  re- 
ports  to  Boniface  that  the  '  consiHiun ' 
has  gone  amiss,  'praesertim  in  hono- 
rario  distribuendo '  (ZE.  pp.  245—6). 
What  the  scheme,  or  'consiHum',  was 
does  not  appear.  But  it  seems  likely 
that  Zasius'  Baro  de  Kienringen  is 
one  and  the  same  person  with  Gocle- 
nius'  Balthasar  de  Kieueringhen ;  and 
that  it  is  for  assistance  in  forwarding 
the  consilium  that  Goclenius  thanks 
Erasmus  in  Ep.  3061. 

3.  Sasboutum]  The  letter  is  not 
extant;  in  11.  17-18  Erasmus  repeats 
his  instructions  about  it,  by  a  lapse 
of  memory. 

16.  Bodyllum]  Bedill  in  fact  wrote 
on  14  Sept.  (Ep.  3658)  confirmingwhat 
Erasmus  had  already  known,  or  be- 
lieved,  namely,  that  the  vicar  of 
Aldington  was  unable  to  pay  because 
his  goods  had  been  confiscated,  and 
that  the  holder  of  the  other  English 
living  denied  liability.  He  notified 
him  of  gifts  of  £6.  135.  ^d.  from 
Cranmer,  20  angels  from  Cromwell, 
£5  from  Longlond  (Ep.  3058 ;  cf.  Epp. 
3107-8). 

452.U  Q 


19.  Lambertus]  Lambert  Coomans. 
From  particulars  collected,  partly 
from  unspecified  manuscript  sources, 
by  P.  F.  X.  de  Ram  (Bulletin  de 
VAcademie  Royale  des  Sciences  et  Belles 
Lettres,  1842,  ix^,  pp.  437-46),  it  would 
appear  that  he  was  born  at  Turnhout, 
and  that  he  was  for  some  years  secre- 
tary  to  Card.  William  van  Encken- 
voirt,  whom  he  accompanied  to  Rome, 
remaining  in  his  service  tmtil  the 
CardinaFs  death  in  1534.  In  1559  he 
was  dean  of  the  'collegiale'  of  Turn- 
hout;  where  he  died  in  1583.  He  was 
sent  to  Erasmus  by  Goclenius,  on  the 
recommendation  of  Andrew  Gennep 
(Ep.  3037) :  the  natm-al  inference  from 
Goplenius'  letter  is  that  Lambert  was 
at  the  time  in  Louvain  (de  Ram's  ac- 
count  is  not  consistent  with  this). 
Goclenius  speaks  of  him  as  having  had 
long  and  faithful  service  'apud  quen- 
dam  senem' — this  is  an  odd  way  of 
speaking  of  the  Cardinal,  and  it  sug- 
gests  that  Goclenius  did  not  in  fact 
know  Lamberfs  history  very  pre- 
cisely  at  tlie  time  of  writing.  Lambert 
seems  to  have  remained  with  Eras- 
mus  until  his  death — according  to 
tradition,  Erasmus  died  in  his  arms 
(de  Ram,  op.  cit.,  p.  438).  Under 
Erasmus'  will  he  received  a  legacy  of 
200goldfiorin8(Appendixxxv.  19-20). 
alterum]  We  do  not  know  who 
this  was.   See,  however,  Ep.  31 15. 

21-2.  quem  commendas]  The  'ado- 
lescens  quidam  Hollandus'  spoken  of 
in  Ep.  3037.  28-30. 


226  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

quidam  fucatus  amicus,  per  quem  non  licuit  nec  famulam  nec  famu- 
lum  habere  frugi.  Eius  nomen  tibi  prodam  alias,  vt  caueas.  Nam 
25  post  ntmdinas  forte  mittam  proprium  nuncium. 

Aleander  denuo  emisit  librum  furiosum  sub  nomine  Doleti:  quo 

et  Morum,  quem  acceperat  esse  in  carcere,  vlciscitur,  et  Villenoua- 

num  mendicum  mortuum.  Facit  imperiosum  Morum  timide  loquen- 

tem.  Furia  Romae  subomauit  Cursium,  qui  scripsit  in  me.  Excuditur 

30  nescio  quid  Mediolani. 

Romanenses  velim  nolim  pertendunt  me  censu  onerare,  quo  mox 

fiam  Cardinalis :  nam  id  serio  fuit  agitatum.   Pontifex  est  mire  pro- 

pensus  in  me,   et  sex  Cardinales  cum  oratore  Lusitaniae  sedulo 

moliuntur.   At  ego  scripsi,  me  nec  sacerdotia  nec  pensiones  receptu- 

35  rum.   Breue  Pontificis  ad  te  mitto.   Vale. 

Postridie  Cal.  Sept.  1535. 

Saluta  Rescium,  et  Hebreae  linguae  Professorem.  Balthasar  a 
Khieueringe,  tuus  discipulus,  apud  me  fuit.  Visus  est  iuuenis  per- 
humanus,  ac  bene  Latinus,  tuique  amantissimus. 

3053.     From  Cornelius  Geaphetjs. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  78.  Antwerp. 

EE2,  135.  2  September  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout;  the  address-sheet  is  missing. 
The  date  is  conjBrmed  by  comparison  with  Ep.  3067,  in  which  the  letter  is 
mentioned.  Erasmus  had  seen  Herbom's  book  (or  at  least  some  sheets  of  it) 
in  Jan.  1534  (Epp.  2896.  I2n,  2898.  i^n,  2899);  and  it  is  difficult  to  know 
why  he  should  now  be  wanting  a  copy  of  a  work  of  which  he  had  laboured 
to  have  all  copies  destroyed.  On  the  other  hand,  the  concluding  paragraphs 
of  Ep.  3100  show  that,  as  late  as  Feb.  1536,  he  was  still  angry  about  Herbom's 
book.] 

S.  P.  Librum  Nicolai  Herboni  ad  te  mitto,  optime  Erasme. 
Hillenio  ob  eundem  nihil  mali  factum  est,  tametsi  id  metuerit.   Hic 

3052.  24.  vt  O^:  et  O^.  29.  subordinauit  O^.  35.  Iterum  vale  0*. 


3052.  23.  amicus]  Possibly   Glare-  both  here  and  in  his  Responsio  359n 

anus,   see  Epp.   3054.    13-17;   3055.  he  plainly  attributes  to  the  influence 

But  the  hst  of  Erasmus'  false  friends  of  Aleander. 

in   this    letter — Cannius,    Utenhove,  27-8.   Villenouanimi]  Villanouanus 

Quirinus  Hagius,   Quirinus  Talesius,  and    More    are    the    interlocutors    in 

Pol^rphemus,  Alard,  Dilft,  Morillon —  Dolefs  Dialogue.    Simon  Villanoua- 

is  impressive ;  the  product  perhaps  of  nus,    1495-1530,    had    been    Dolefs 

the  diseased  imagination  of  a  very  admired  teacher  and  friend  in  Padua, 

sick  man.   Goclenius  in  his  reply  (Ep.  where  he  had  become,  on  the  death 

3061)  has  no  difficulty  in  exculpating  of  Longohus,  the  principal  professor 

some  of  them:  Dilft  has  been  seriously  of  Latin.    Though  a  Belgian  by  birth 

ill;  Carmius  and  Quirinus  Hagius,  so  (bom  probably  at  Neufville  in  Hain- 

far  from  plotting  together,  are  not  on  ault),  it  seems  hkely  that  he  is  one 

speaking  terms;  Cannius' mysterious  and  the  same  with   'le  docte  Villo- 

visit  is  due  to  the  fact  that  he  has  nouanus   Fran^ois'   of  Rabelais   (iii. 

managed    to    secure    a   few    months'  13).   See  Christie,  Etienne  Dolet,  1880, 

hohday  from  the  charge  of  his  con-  pp.  28-35. 

vent.  30.  nescio  quid]  Probably  the  Bel- 

26.  denuo]  The  Dialogus.   When  he  lum  Ciuile ;  see  Ep.  3064,  introd. 

calls  this  a  new  effort  of  Aleander's,  33.  oratore]  Martinus  Portogallus; 

Erasmus  is  perhaps  reckoning  Scah-  see  Epp.  3047.  47^,  3050. 

ger's     Oration     as     Aleander's     first  35.  Breue]  Ep.  3033. 

offence  in  this  kind ;  but  he  may  be  36.  Professorem]  Balenus. 
thinking  of  Cursius'  Defensio,  which 


3053]  FROM  CORNELIUS  GRAPHEUS  227 

liber  rursum  Luteciae  fertur  impressus  esse  atque  a  monachis  mire 
distrahi.   Herbornius  diem  obiit,  idque  (vt  ferunt)  in  Sabaudis. 

loannem  Clauthum  mihi  commendauit  miris  praeconiis  D.  loannes  5 
Huysman,  ohm  pastor  maioris  ecclesiae  Antuerp<(iensis>,  nunc  An- 
gien<(sis>  ecclesiae  prefectus,  vir  vndique  ab  omnibus  optimus  iudi- 
catus.  Eius  epistolam  sua  ipsius  manu  perscriptam  ad  te  mitto. 
Scripsit  et  alteram  eiusdem  argumenti,  sed  multo  prohxiorem,  quae 
mihi  non  est  ad  manum  (seposui  enim  nescio  vbi),  in  qua  multis  10 
speciosissimis  quidem  coloribus  ita  depingit  mihi  Clauthum  vt  nemo 
non  ardentissime  sibi  deposcat  talem  famulum.   Itaque  nihil  Liuino, 
de  quo  suspicaris,  imputandum  est  (qui,  cum  nuper  in  aula  essem, 
nihil  non  honorificentissime  loquebatiu*  de  Erasmo),  neque  mihi,  qui 
hominis  tantopere  commendantis  autoritati  facile  credidi ;  non  enim  15 
per  epistolas  tantum,  sed  etiam  coram  multis  verbis  in  Clauthi  com- 
mendationem  mecum  egit.  Neque  commendanti  forte  quidpiam  im- 
putandum  est.    Nam  potest  fieri  vt  plane  ignorauerit  ilhim  (vti 
scribis)  omnibus  sectis  fauere ;  nam  ostendi  cum  ilh  tum  etiam 
Clautho  tuas  hteras,  quibus  mihi  indicas  te  nolle  quemuis  qui  ahcui  20 
sectae  esset  addictus.   Talem  vero  se  apud  me,  ac  itidem  forte  apud 
iUum,  simulauit  Clauthus. 

Mi  Erasme,  quantum  ad  me  attinet,  tibi  persuasum  habeas  veHm 
me  semper  eum  et  esse  et  fore  erga  te  quem  et  semper  fuisse  haud 
ignoras.  Quod  haec  ad  hteras  tuas  tardiuscule  responderim,  hber  25 
Herborni  fuit  in  causa,  quem  difficile  tandem  per  amicum  quempiam 
nancisci  potui,  propterea  quod  hic  neque  prostat  neque  diuendi 
potest,  facta  per  reginam  prohibitione. 

Vale,  Erasme  mihi  prae  caeteris  omnibus  multo  chariss.,  idque  tibi 
ex  animo  dictum  credas  vehm.  30 

Antuerpiae,  postridie  Calendas  Septemb.  m.d.xxxv. 

C.  Grapheus. 


30543055    To  Henry  Glareanus. 

H.  Schreiber,  H.  L.  Glareanus,  pp.  78,  79,  80.  (Basle.) 

6  September  1535. 

[These  three  fragments  of  a  letter,  or  of  separate  letters,  are  printed  by 
H.  Schreiber  in  the  notes  to  his  Heinrich  Loriti  Glareanus;  seine  Freunde  und 
seine  Zeit,  Freiburg,  1837.  Schreiber  notes  of  each  extract  that  it  is  from  an 
Epistola  inedita,  but  he  gives  no  nearer  indication  of  its  source.  He  says  of 
the  extract  '  Quod  ad  rehgionem  .  .  .  exspecto '  that  this  seems  to  be  the  last 
letter  from  Erasmus  to  Glareanus,  and  that  it  is  answered  by  Ep.  3055.  He 
prints  on  an  earlier  page  Ep.  3045,  from  a  transcript  of  the  original  made  by 
Dr.  Burckhard  at  Basle,  sent  him,  with  many  others,  from  the  great  coUection 
of  letters  in  the  '  Stadtbibhothek '  at  Basle.    The  source  for  these  fragments 

3053.   15.  ^'^^. :  crediti  ilf S.  25.  taTdmscxil&e  MS.:  correximu^.  26. 

EE^. :  difficih  MS. 


3053.  5.  Clauthum]  See  Ep.  2955.      to  us.    His  letter  has  not  stu-vived. 
I3n.    Though  reconciled  to  Livinus,  28.  prohibitione]     For     the 


Erasmus,  as  late  as  June  1535,  con-  taken  to  prohibit  Herborn's  book,  see 

tinued   to   blame   him   for  mischief-  the  letters  of  Carondelet  and  Olah, 

making  with  Clauthus  (Ep.  3028).  Epp.  2912,  2915. 
6.  Huysman]  Not  otherwise  known 


228  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

may,  therefore,  be  the  same.   We  have,  however,  failed  to  find  them  at  Basle. 
Schreiber  gives  the  date  as  6  Sept.  1535.] 

p.  78.  ...  Ego,  mi  Glareane,  vel  inter  Turcas  habitare  mallem 
quam  eos  perferre  cruciatus  quos  pertuli  Friburgi ;  siue  coelum  fuit 
in  causa,  siue  mala  tractatio.  Qui  dolent  me  discessisse,  mecum 
dolent ;  nisi  quod  ego  grauius  doleo.  Qui  indignantur,  meminerint 
5  me  nunquam  hoc  animo  fuisse  vt  Friburgi  perpetuo  viuerem ;  et  illic 
vixisse  meo  sumptu,  citra  cuiusquam  grauamen.  Nec  de  senatu 
qu[a]eror,  nec  de  vniuersitate,  nec  de  ciuibus.  Precor  iUis  omnia 
fausta.   Sunt  alia,  quae  hteris  committenda  non  sunt. 

p.  79.  .  .  .  Quod  ad  rehgionem  attinet  pilo  non  sum  immutatus. 
10  NuUus  mortahum  mihi  verba  fecit  de  nouis  dogmatibus,  nec  vllam 
de  me  spem  praebui  cuiquam.  Adornatur  synodus ;  illius  oraculum 
exspecto. 

p.  80.   .  .  .  Hoc  vnum  te  rogo,  ne  instiges  illam  in  peiorem  partem. 

Ego  te  tot  annis  inter  amicissimos  habui  et,  si  parum  profui,  facultas 

15  defuit,  non  voluntas.    Tum  quod  ad  me  quidem  attinet,  locorum 

disiunctio  nihil  imminuet  amicitiam  nostram.    Tantum  de  famula, 

de  qua  tu  nihil  rescripsisti,  occupatus  opinor. 


30543055.     From  Henry  Glarbanus. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  75.  Freiburg. 

LB.  App.  380:  EE^.  136.  10  September  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.    Leclerc,  following  Fecht  (see 
vol.  iii,  p.  xxiv),  printed  only  the  last  part  of  the  letter,  11.  24-39.] 

D.  EEASMO  KOTEBODAMO  GLAREANVS  S.  D. 

QvAE  mihi  commiseras  cum  Margarita  exequenda,  charissime  D. 
Erasme,  ea  in  praesentia  D.  D.  Bonifacii  dihgenter  egi,  atque  adeo 
cum  tuarum  Hterarum  interpretatione  vt  ne  latum  vnguem  aberra- 
rem,  atque  illa  in  eiusdem  praesentia  omnia  annuit.  Quae  quoniam 
5  tibi  tum  non  scripsi,  non  existimaui  necesse  esse,  cum  ille  adfuerit, 
cui  non  modo  ego,  sed  tua  benignitas  etiam  omnia  confidit.  Quare 
non  parum  turbauit  me  epistola  tua,  in  qua  de  executione  ista  dubi- 
tas ;  ideoque  commotus  ad  eam  continuo  diuerti,  et  omnia  ex  ea 
3055.  8.  ideoque  scripsimus:  Adeoque  MS. 

3054.  2.  coelum]    For    complaints  ject  of  a  letter  from  Episcopius  to 

about  the   climate  of  Freiburg,   see  Capito  preserved  in  the  Basle  Uni- 

Epp.  3049.  versity  Library  (Ki.  Ar.   25.  a.   47). 

3.  tractatio]    Bad    medical    treat-  (Episcopius'letter, datedia  Aug.  1535, 

ment.  is  mentioned  by  Capito  in  Am.  E.  109, 

9.  Quodadreligionem]From  Am.  E.  which  would  appear,  therefore,  to  be 

108,  109,  it  would  seem  that  just  after  wrongly  dated  by  Burckhardt-Bieder- 

Erasmus'   arrival   the   authorities   in  mann,  and  to  belong  to  September 

Basle  were  much  exercised  over  some  rather  than  to  July.) 
expressions  about  the  Eucharist  used  13.  illam]  Margaret.   It  would  ap- 

by  Erasmus  in  his  Ecclesiastes,  a  sheet  pear  from  Ep.  3059.  2-4  that  Erasmus 

of  which  had  been  shown  to  them  by  paid  her  compensation  to  avoid  pos- 

Myconius.    Amerbach  was  concerned  sible  legal  action;  and  from  11.  10—13 

lesttheBurgomaster(J.Meyer)should  of    Ep.    3055    that    Erasmus    feared 

take  some  action  which  might  offend  that  she  would  pursue  him  to  Basle. 
Erasmus.   The  diflficulty  was  the  sub- 


3055]  FROM  HENRY  GLAREANUS  229 

denuo  interrogaui.    Illa  placida  omnia  ea  affirmauit:  caeterum  Gil- 
berto  rationem  de  omnibus  rebus  haud  grauate  se  dedisse  ait,  nec  lo 
quicquam  de  BasOea  meminisse,  sed  dixisse  fortasse  se  BasUeae,  si 
quidem  Uluc  ob  negocia  quaedam  alia  auocetur,  te  visuram  ac  saluta- 
turam.   Non  dubito  de  Amorbachio,  si  ex  eo  inquiras,  quin  fateatur 
me  in  praesentia  sua  hoc  ex  scheda  tua  cum  ea  egisse.   Gilberti  con- 
sUium  erat,  quando  res  tuas  tam  dUigenter  procurauerat,  vt  in  domo  15 
reUnqueretur  ad  natalem  Christi:  nec  ego  repugnaui,  quando  ex 
literis  tuis  hoc  admittebatur.    Si  voluisses  iUam  statim  cessisse, 
significasses,  et  numerasset  pecuniam  GUbertus.  Quid  postea  factum 
sit  cum  Ula,  quando  D.  Amorbacchius  adhuc  vltra  biduum  adfuerit, 
atque  GUbertus  etiam,  scire  non  curaui ;  nam  de  neutrius  fide  dubito.  20 
Ego  officium  meum  dUigenter  feci,  non  secus  atque  decuit.   Si  sunt 
qui  aUter  tibi  narrant,  narrent  porro  vt  veUnt ;  ego  scio  me  ea  in  re 
innocentem. 

Hoc  me  etiam  male  habet  quod  nunc  in  ternis  Uteris  admones  vt 
amicitiam  nostram  perpetuam  obseruemus.  Ego,  charissime  D.  25 
Erasme,  de  tua  non  dubito,  ita  aequum  fuerit,  opinor,  vt  et  de  mea 
non  dubites :  quod  te  vt  facias  etiam  atque  etiam  rogo.  Quod  non 
respondeo,  negotia  obstant.  Quod  vero  doleo  tuum  abscessum,  amor 
in  causa  est.  Caeterum  quantum  potui,  te  hactenus  et  defendi  et 
defendo  ;  sed  mundus  hic  quaUs  sit,  vides.  Mea  parum  refert,  vbi  sis,  30 
modo  tibi  bene  sit ;  sed  quod  taU  amico  priuor,  non  potest  non  male 
me  habere.    Quae  ego  de  loco  vereor,  non  sunt  committenda  Uteris. 

Caesarem  ex  Africa  victorem  redeuntem  iam  in  ItaUam  audimus, 
Ferdinandum  nunc  etiam  a  Turcis  timeri  constans  fama  est. 

Tu  bene  vale  et  me  ama.  35 

Friburgi  Brisgoae  Anno  a  Christi  nataU  m.d.xxxv.  Quarto  Idus 
Septembreis. 

Ignosce  ineptitudini ;  nam  tot  sum  obrutus  negociis  vt  vix  haec 
potuerim  scribere. 

Clarissimo  ornatissimoque  viro,  D.  Erasmo  Roterodamo,  amico  40 
nostro  tanquam  parenti. 

3056.     To  Louis  Ber. 
Hanover  MS.  Basle. 

12  September  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout:  in  the  Kestner  Musevun  at 
Hanover.  First  printed  by  O.  Clemen  in  Zentralblattf.  Bibliothekswesen  xxxviii, 
1921,  p.  100.   The  year-date  is  confirmed  by  the  contents.   P.  S.  A.] 

S.  P.  Ante  dies  aUquot  Augustam  misi  proprium  nuncium,  et 
typographi  miserunt  Ubros  Mediolanum.   Nunc  neminem  habeo  nisi 


3055.   19.  vltra  biduum]  The  period  tioned. 
would   have   included    i    Sept.    (Ep.  32.  loco]  Presumably  Basle,  a  locus 

3051).  sxispectus  for  the  orthodox. 

24.  temis  hteris]  Of  these  all  that  33.  in  Itaham]  The  Emperor  came 

survive  are  the  fragments  given  in  to    Naples    on    25    Nov.    1535;    but 

Ep.  3054.   From  comparison  of  11.  i—  rumoxir   had   put   his   coming   much 

23  with  1.  13  in  Ep.  3054  it  is  clear  earlier;  cf.  Ep.  3007.  S^n. 
that  there  were  at  least  two  letters  of  3056.  2.  libros]  Copies  of  the  Ec- 

Erasmus  in  which  Margaret  is  men-  clesiastes. 


230  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

si  quis  forte  obtingat.  Mihi  vero  summopere  gratum  erit  si  vir  ille 
non  imaginibus  tantum  nobilis  succedat  in  edes  meas.  Nam  milii 
5  certum  est  non  remigrare  Friburgum.  Si  cum  eo  possit  transigi,  nihil 
opus  esset  edes  venales  proscribere.  Emi  domum  florenis  aureis  in 
auro  probatis  atque  etiam  electis  sexcentis  et  viginti  quatuor. 
Repperi  illam  vndique  male  curatam.  Quid  impenderim  in  tabula- 
tum,  in  nouas  fenestras  vitreas,  in  sarturam  omnium,   tu  potes 

10  estimare.  Si  mihi  numeret  praesentem  pecuniam  quantam  et  qua- 
lem  impendi,  et  pro  apparatura  ex  viginti  quatuor  faciat  quinqua- 
ginta,  domus  bonis  auibus  ipsius  esto.  Quod  si  nimium  videbitur, 
patiar  detrahi  viginti  sex  pro  apparatu,  et  ero  contentus  sexcentis 
viginti  quatuor.    Puto  neminem  fore  molestum  regressus  nomine: 

15  praesentis  pecuniae  mentio  deterrebit  eos  qui  ius  regressus  excepe- 
runt.  Tibi  et  fratri  tuo  D.  Francisco  Bero  facio  plenam  facultatem 
hoc  negocium  transigendi,  teste  hoc  scripto,  cui  pecuHare  anuli 
signum  appressi. 

Mitto  duas  epistolas  ab  oratore  Caesaris  ex  Anglia  missas,  vt  certo 

20  noris  quomodo  martyrium  peregerint  Roffensis  et  Morus,  Reginaldus 
[Polus],  vir  nobiHs  et  egregie  doctus.   Vale. 
Basil.  12  die  Septemb.  1535. 

Erasmus  Rot.  mea  manu. 

Reuerendo    D.    Lodouico    Bero,    theologo,    canonico    Basiliensi. 
25  Friburgi. 

3057.     From  Vincent  Metellus. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  107.  Brescia, 

EE2.  137.  13  September  1535. 

[An  original  letter,  presuinably  autograph ;  the  address-sheet  is  missing.  Of 
the  writer  of  this  letter  we  know,  beyond  what  the  letter  tells  us,  no  more  than 
that  he  was  a  native  of  Brescia  who  enjoyed  contemporary  repute  as  a  poet. 
So  much  may  be  learned  from  the  epitaph  written  for  him,  incerto  anno,  by 
Jerome  Bomatus: 

Funde  precor  lacrymas,  mecum  suspiria  funde, 

Quisquis  ades,  sacris  addeque  thura  focis. 
Dehtiae  Phoebi  Vincentius  ille  Metellus, 
Brixia  quem  gentiit,  marmore  clausua  inest. 

3056.  21.  Pokis  seclusimus. 

3056.  3.    vir   ille]    Peter   Rich,    as  ign. 

appears  from  Ep.  3059.  19.  epistolas]  Not  extant;  but  no 

6.  Emi]  For  the  price  paid  see  Ep.  doubt  the  lettars  forwarded  to  Eras- 

2512,  where  it  is  put  at  'about  800  mus  by  Schets  on  17  Aug.  (Ep.  3042). 

florins',  Ep.  2530.  i,  where  it  is  said  20.  Reginaldus]  Richard  Re^Tiolds, 

to  be  700  florins.   Erasmus  considered  executed  4  May  1535;  see  Ep.  3048. 

the  price  he  had  himself  paid  extor-  52n.    The  ms.  has  Reginaldus  Polus, 

tionate  (Epp.  2517.  27-8;  2528.  53-4;  either  by  a  mere  lapsus  calami  (?  for 

2534.  24-5).  Reginaldus  prior),  or  by  mental  aber- 

II.  ex  viginti  quatuor  .  .  .  quinqua-  ration.    Pole  had  written  an  accoimt 

ginta]    'raise    the    24    florins    of  the  of  the  executions  of  More  and  Fisher, 

original  price  to  50'.  of  which  Erasmus  had  perhaps  heard 

14.  regressus]  The  title-deeds  would  ah-eady,  though  he  did  not  receive  it 

seem  to  have  contained  a  clause  by  until   15  Dec.   (see  Ep.   3076).    It  is 

which  the  owner  could  resiune  pos-  hardly    conceivable    that    he    should 

session  by  paying,  in  ready  money,  have    supposed    Pole    to    have    been 

the  sum  for  which  he  had  sold.  martyred  at  the  same  time  as  More 

16.  Francisco  Bero]  See  Ep.  2153.  and  Fisher. 


3057]  FROM  VINCENT  METELLUS  231 

Verses  by  Metellus  were  printed  in  the  coUection  of  Latin  poets  made  by 
Jerome  Ruscellius  for  Joanna  Aragonia  (  ?  daughter  of  Charles  v,  m.  John 
son  of  John  ui  of  Portugal)  in  1555.  See  the  work  of  Cardinal  A.  M.  Quirini: 
Specimen  Variae  Literaturae  quae  in  vrbe  Brixiana  fiorebat,  scilicet  vergente  ad 
finem  saeculo  XV  ad  medietatem  saecwZi  X  F/ (Brescia,  J.-M.  Rizzardi,  1739),  ii, 
pp.  249,  319.  Of  the  books  of  Bornatus  and  RusceUius  there  mentioned  we 
have  not  been  able  to  find  copies.  The  Brescian  poets  of  the  early  sixteenth 
century  fovmd  small  esteem — at  any  rate  if  we  may  beheve  Gyraldus  Lilius, 
who  says  that,  while  Brescia  has  many  scholars,  she  has  not  many  poets,  those 
which  she  has  being  not  more  than  versifiers  ('versificatores  etiam  potius  quam 
poetas' ;  De  Poetis  p.  93,  29—34,  ^d.  Wotke).  Of  Metellus'  friend  Bartholomew 
Maschara  we  have  not  been  able  to  discover  any  particulars ;  though  Maschara 
is  a  name  borne  by  other  Brescians.] 

VINCENTIVS  METELLVS  ERASMO  BOTERADAMO  S.  D. 

Petrvs  Antonius  bibliopola  qui  hanc  tibi  epistolam  reddidit,  cum 
istuc  veniret  emundi  librorum  causa,  arbitratus  sum  non  omnino 
ingratissimum  tibi  fore  nec  alienum  meae  in  te  obseruantiae,  si  quid 
ei  literarum  ad  te  dedissem,  ex  quibus  cognosceres  hic  quoque  non 
paucos  esse  tui  nominis  studiosissimos,  et  qui  tuam  cum  omne  genus  5 
eruditionem  tum  animi  integritatem  admirarentur,  quae  quidem  in 
literarum  monimentis,  quae  plurima  absoluisti  atque  optima,  claris- 
sime  elucerent,  atque  inter  hos  tui  admiratores  me  non  in  postremis 
esse,  et  Bartholomaeum  Mascharam,  hominem  cum  bene  doctum  et 
modestum  tum  eruditissimi  cuiusque  obseruantissimum  et  eundem  10 
longe  candidissimum  aestimatorem.  Qui  vel  soU  colloquentes  vel 
apud  aUos  cum  de  te,  vt  tui  amantes  maxime  atque  obseruantes 
decebat,  mentionem  habuerimus  semper  honorificentissimam,  illud 
vel  in  primis  summa  dignum  laude  existimauimus  quod,  aeternita- 
tem  nominis  cum  tibi  abunde  comparasses  vna  atque  altera  ingenii  15 
optimi  foetura,  non  eo  contentus — quae  tua  voluntas  est  de  toto 
hominum  genere  bene  merendi — tot  subinde  foetus  edidisti,  non 
illos  quidem  maturos  omnes,  sed  qui  absolutissimi  tantisper  vide- 
rentur,  dum  iUis  supremam  adhiberes  manum  atque  ita  declarares 
non  id  tibi  perfectum  fuisse,  a  quo  tamen  nihil  abesse  aUis  videri  20 
poterat,  vt  iam  omnes  te  inter  Didjonos,  Origines,  Chrysostomos, 
Varones,  Augustinos  et  reliqua  veterum  foecundissima  ingenia 
ponendum  iure  censeant. 

Id  etiam  magni  putandum  saepe  duximus,  cum  tu,  tanquam  pater 

I.  Antonius]  Not  known  to  us.  edition  of  MingarelH,  Bologna,  1769. 

21.  Didymos]    Didymus    of   Alex-  The  extant  remains  of  Didjmius  are 

andria    (a.d.    309-94),    grammarian,  printed  in  Migne,  39.  216-1818;  for 

theologian,  and  polymath ;  the  teacher  lost  works  see  Fabricius,  Bihl.  Graec. 

of  Jerome  and  of  Ambrose.    His  De  ix. 

Spiritu  Sancto  (mentioned  by  Augus-  22.  Varones]   M.   Terentius   Varro 

tine,    Exod.    2.    25)    was    printed    at  (116-28  b.c.)  is  cited  here,  presum- 

Cologne,   in   the   Latin  rendering   of  ably,  as  'vir  Romanorum  eruditissi- 

Jerome,  in  1531,  together  withaLatin  mus'   (Quintil.   10.  i.  95,  Augustine, 

translation    by    Epiphanius    of    his  Ciu.  Dei  6.  2),  and  the  worId's  most 

Breues  Enarrationes  in  Epistolas  Ca-  voluminous  scholar  (Cic.  ad  Att.  14. 

nonicas;    of   both    these    works    the  18).     His   connexions  with   theology 

Greek  original  is  lost.    Works  which  are  given  by  his  lost  Antiquitates,  ia 

survive  in  the  Greek  original  are  his  41  books,  of  which  the  16  books  of 

Liber     aduersus     Manichaeos     (first  Antiquitates  Rerum  Diuinarum  were 

printed  at  Paris  in  1672),  and  the  De  drawn    upon    by    Augustine    in    the 

Trinitate  first  made  known  by  the  Ciuitas  Dei. 


232  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

25  Tov  re  TraiSoTToietv  eu  e';^a»v  Kal  TToXvyovcoTaros,  tot  tamque  varios 
libros  edideris,  in  iis  tamen  omnibus  eandem  patris  effigiem  pul- 
cherrimam  apparere,  neque  vllum  prorsus  ex  illis  videri  non  eodem 
parente  natum,  sed  tui  similKmos  esse  omnes,  hoc  est  doctissimos 
et  bonae  frugis  plenos. 

30  Ac  ne  illud  quidem  non  mirabUe  nobis  interdum  videri  solitum, 
quod,  aduersarios  multos  cum  habueris  et  tuarum  laudum  obtrecta- 
tores,  eos  tamen  onmes  tam  fortiter  ac  facile  fregisti  vt  nec  illi 
quo  cum  viro  sibi  res  futura  esset  satis  animaduertisse  viderentur, 
et  tibi  multum  inde  verae  laudis  accederet.  Ex  omnibus  autem  con- 

35  flictationibus  cum  te  maiorem  semper  existere  viderent,  ita  post 
conatibus  suis  temperarunt  vt  omnia,  quod  quidem  hic  audiamus, 
tibi  nunc  rectissime  procedant  cum  ab  aliis  omnibus  tum  a  Pontifice 
maximo ;  de  cuius  erga  te  beneficentia  rumor  hic  modo  increbuit, 
qui  vt  nobis  iucundissimus  accidit,  ita  verissimus  sit  optamus.  Vale. 

40      Brixiae  Idibus  Sept.  m.d.xxxv. 


3058,     From  Thomas  Bedill. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  19.  London. 

EE^.  138.  14  September  (1535). 

[An  original  letter,  autograph  throughout ;  the  address  is  missing.  The  year- 
date  is  given  by  the  contents.  This  was  doubtless  one  of  the  letters  from 
England  forwarded  by  Schets  with  his  letter  of  26  Oct.  (Ep.  3067).  Schets 
directed  them  to  Strasbourg,  and  hoped  they  would  arrive  quickly.  But  it 
was  not  vmtil  the  middle  of  Mareh  1536  that  Erasmus  so  far  acknowledged 
Bediirs  letter  as  to  write  letters  of  thanks  to  Cromwell  and  Longlond  (Epp. 
3107—8);  and  from  Ep.  31 19  it  may  be  inferred  that  he  wrote  to  Schets  about 
the  same  time  (referring  to  Cromweirs  gift).  It  may  be  supposed,  therefore, 
that  the  letter  got  stuck  in  Strasbourg.  It  had,  however,  reached  Basle  not 
later  than  11  March,  the  date  of  Ep.  3104.] 

S.  P.  Erasme  doctissime,  transmisi  ad  te  per  banchum  Aluari  de 
Astodilio  Hispani  quicquid  hactenus  ex  pensionibus  tuis  corradere 
potui.  Quibus  vtrisque  quiddam  infehcitatis  accidit:  alteri,  quod 
pensionarius  plus  quam  anno  integro  maceratus  in  carcere  tandem 

5  ob  crimen  lese  maiestatis  sententia  parhamenti  capite  damnatus  est, 
sed  gratia  principis  postea  vitae  restitutus,  ex  qua  actione  non  leui 
damno  afifectus  es  omnibus  iUius  bonis  fisco  addictis;  alteri,  quod 
pensionarius  pernegat  se  debere  quicquam  tibi  soluere,  propterea 
quod  nunquam  in  decretum  pensionis  consenserit.    Qua  in  re  Can- 

10  tuariensis,  archiepiscopus  reuerendissimus,  et  clarissimus  vir  Crom- 

3058.  3.  quoddam  MS.  correximus. 


3057.  38.  rumor]  The  allusion  is  fin. ) ;  which  are  clearly  the  gifts  named 
presumably  not  merely  to  the  offer  in  BedilFs  letter. 

of  the  provostship  of  Deventer  (Ep.  2.  pensionibus]  For  the  default  of 

3033),  but  to  theprospect  of  the  cardi-  the  persons  responsible  for  the  pen- 

nalate;  for  this  see  Ep.  3007.  5n.  sions,  see  Ep.  2996.  8n. 

3058.  I.  per  banchum  Aluari]  With  7.  bonis  fisco  addictis]  This  is  mis- 
BedilFs  letter  Schets  had  reeeived  leading — perhaps  disingenuous.  The 
from  Alvarus  42^  nobles  (113  florins,  confiscated  properties  had  been  res- 
odd),  but  without  indication  of  the  tored  more  than  a  year  before  the 
Bource  of  the  monies   (Ep.    3067  ad  date  of  this  letter  (see  Ep.  2996.  8n). 


3058]  FROM  THOMAS  BEDILL  233 

wellus  promiseriint  se  auxilio  futuros,  quod  ille  ad  debite  pensionis 
solutionem  compellatur. 

Et  interim  arehiepiscopus  ex  sua  liberalitate  tibi  dedit  sex  libras 
nostrates,  tredecim  solidos,  quatuor  denarios.  Cromwellus  vero,  qui 
vnice  tibi  fauet  et  qui  tui  nominis  se  patronum  acerrimum  vbique  15 
ostendit,  dono  tibi  dedit  viginti  angelatos ;  quam  pecuniam  ex  bancho 
dicti  Aluari  accipies,  cui  quidem  superiore  die  tradidi  quinque  libras, 
Lincolniensis  munus,  quas  ad  te  iam  olim  perlatas  credo.  Cupio  vt 
eorum  munificentie  gratias  agas  et  de  receptis  eos  certiores  facias,  et 
precipue  magnifico  viro  Thome  Cromwello,  amico  singulari  et  qui  20 
hodie  in  Anglia  post  regem  plurimum  potest,  pre  ceteris  te  com- 
mendes  quasi  optime  de  te  merito.  Ex  me  autem  expectabis 
perpetuum  amici  officium,  quod  ad  omnem  occasionem  fidehter 
prestabo.   Vale  diu  et  feHciter. 

Ex  Londino,  xiiii  Septembris.  215 

Tuus  Thomas  Bedillus. 


3059.     To  Louis  Ber. 

Epistolae  Vniuersae  p.  11 15.  Basle. 

Lond.  xxvii.  52:  LB.  1289.  21  September  1535. 

EEASMVS  ROT.  LODOVICO  BERO  S.  D. 

Misi  procuratorium  de  facultate  vendendarum  aedium.  Nunc 
mitto  Gilbertum  nieum,  vt  supellectilem  diuendat,  et  famulam  be- 
nignis  rationibus  ableget — non  mediocre  lucrum  facit,  qui  Htem 
pecunia  redimit.  Quod  si  vir  clarissimus  D.  Petrus  Rich  persistit 
in  sententia,  nihil  obstat  quo  minus  immigret  quum  volet.  Ego  5 
mecum  reputans  quot  decoribus  sit  ornatus,  quantoque  studio  tu 
causam  illius  per  litteras  mecum  egeris,  nihil  muto,  atque  etiam  mihi 
gratulor,  quod  aedes  meae  tam  honesto  domino  sint  seruiturae,  tibi 
tanquam  coniimctissimo  amico  futurae  communes.  Nolim  hic  iactare 
quod  facio  libenter.  Nihil  tamen  verear  deierare,  me  in  caminos,  10 
in  fenestras,  in  contabulaturam,  in  tectorum  et  hostiorum  repara- 
tionem  impendisse  supra  centum  florenos.  Sed  opifices  et  tribunus 
tractauerunt  me  vt  hospitem.  IHud  admonebis  D.  custodem,  in 
cubiculo  in  quo  erant  Hbri  mei  sub  tabuHs  esse  lateres  integros  et 
intactos,  si  forte  maHt.  Eo  Hbentius  expHco  me  ab  aedibus  praesente  15 
pecunia,  tametsi  cum  aHquo  damno,  quod  hic  non  aHo  animo  haereo 
quam  nautae  solent,  quoties  aestu  destituuntur,  iacere  ancoram 
tantisper  donec  recurrat.  Hanc  parabolam  vix  arbitror  abs  te  in- 
teUigi,  cui  nescio  an  vnquam  res  fuerit  cum  mari. 


3058. 12.  compellatur]  In his letter to  have  been  less  munificent  if  they  had 

Cromwell  (Ep.  3107)  Erasmus  presses  already  seen  the  Prefaee  to  his  Eccle- 

the  propriety  of  enforcing  payment.  siastes.     Longlond's   gift   is   acknow- 

13.  arehiepiscopus]    In    Ep.    3104  ledged  in  Ep.   3108.    No   letter  ac- 

Erasmus  gives  Cranmer's  gift  as  18  knowledging  Cranmer's  gift  is  extant. 

angels,    instead    of    the     simi    here  3059.  1-2.  Nimcmitto]     Cognatus 

named.     He    conjectures,    no    doubt  had  also  been  sent  to  Freiburg  three 

rightly,  that  his  Enghsh  friends  would  weeks  previously ;  Ep.  3055. 


234  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

20      Scripseras  R.  D.  Puccium  non  esse  Romae.   Spero  res  esse  saluas. 

Neque  enim  arbitror  ad  eum  pertinere,  quod  rumor  sparsit  de  Card. 

Mediceo ;  fortasse  pestis  abegit  eum.    Clarissimo  domino  Custodi 

precor  felicem  migrationem.    Tibi  tuoque  fratri  Francisco  et  amico 

singulari  laeta  in  Christo  omnia. 
25      Basileae  Natali  S.  Matthaei,  m.d.xxxv. 


3060.     From  Viglius  Zuichemus. 

Leipzig  MS.  Spires. 

EE.  228.  22  September  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.    There  is  a  copy  in  the  Ghent 
MS.  479,  and  van  Heussen  printed  it,  Leovard.  p.  ii6.] 

S.  P.  Reddidit  mihi  Coloniae,  incomparabihs  Domine  ac  Patrone, 
litteras  tuas  Irenicus  consobrinus  meus,  cum  forte  ex  VestphaHa  illac 
cum  presulis  mei  legatis  Vormatiam  ad  constituta  Comitia  redirem ; 
quibus  dissolutis  Spiram  mox  commigraui  assessorioque  muneri  va- 
5  care  cepi.  Veterem  porro  tuam  in  me  beneuolentiam  Hbens  agnosco, 
quod  me  ex  Anabaptisticis  turbis  ereptum  gaudeas.  Quanquam 
autem  illic  multum  profecto  molestiae  discriminisque  subii,  vt  acci- 
dere  solet  iis  qui  castra  sequuntur,  non  mediocriter  tamen  me  ista 
olim  meminisse  iuuabit.   Cum  vero  rudis  pubhcorumque  negociorum 

10  inexpertus  e  schoUs  primum  prodiissem,  haud  minimam  ilHc  occa- 
sionem  nactus  sum  vt  in  us,  que  nostrae  professionis  farinaeque 
hominibus  incumbunt,  periculum  aHquod  facerem.  Crebris  enim 
legationibus  varusque  et  arduis  presuHs  mei  negocus  exercitatus  et 
Hnguae  vernaculae  et  ciuilium  pubHcarumque  rerum  vsum  peri- 

15  tiamque  aHquam  comparaui.  Interea  vero  Deum  Caesaremque  pro- 
picium  habui  vt  ad  hanc  conditionem  cum  primis  honoratam  et 
opimam,  qua  hic  fungi  cepi,  euocarer.  Cui  tamen  presul  meus  aH- 
quandiu  obstitit,  haud  aeque  ferens  quod  suo  me  seruitio  subducerem, 
isque  in  causa  fuit  quod  tardius  me  huc  contulerim.   Videtur  autem 

20  Anabaptistica  turba  apud  nostrates  post  captam  tandem  vrbem 
conquieuisse.  Regulus  tamen  iHe  noster  cum  aHquot  eiusdem  sectae 
primoribus  adhuc  viuit  et  spectabiH  aHcui  suppHcio  seruatur.  Mitto 
tibi  HbeUum  De  Vindicta  superiore  anno  Monaster<u>  editum,  ex 
quo  caetera  Anabaptistarum  nostratium  phanatica  dogmata  aesti- 


3059.  20.  Puccium]  Erasmus  had  Worms  in  July  1535:  see  Kerssen- 
apparently  heard  some  rumour  imph-  broch  p.  860.  For  an  earher  meeting 
cating  Pucci  in  the  miu-der  of  Ippolito  in  1535  see  Ep.  2999.  ^yn. 

Medici.    For  the  death  of  Ippolito  see  4.  Spiram  mox  commigraui]  Vig- 

Ep.  3039.  hus  was  made  a  member  of  the  Im- 

23.  Francisco]  See  Ep.  2153.  i^n.  perial  Chamber  at  Spires  in  this  year, 

3060.  2.  htteras]  Not  extant.  see  Ep.  2101  introd. 

Irenicus]  Phrysius;see  Ep.  3022.  9.  olim  .  .  .  iuuabit]  Verg.  Aen.  i. 

54n.  203. 

3.  presuhs   mei]  Francis,  count  of  21.  Regulus]  John  of  Leiden;  see 

Waldeck,  bishop  successively  of  Min-  Ep.  2957.  93-411. 

den,  1530,  Miinster  and    Osnabruck,  23.  hbellum  De  Vindicta]  The  Von 

1532  ;  f  1553.  der  Rache  of  B.  Rothmann,  pubhshed 

Vormatiam]  The  Reichstag  met  at  in  Dec.  1534.    See  Ep.  2957.  ^^n. 


I 


3o6o]  FROM  VIGLIUS  ZUICHEMUS  235 

mare  tibi  facile  licebit,  si  modo  tales  nugas  legere  tibi  vacat.   Andr.  25 
Conritzius  recte  valet  et  Erasmo  suo  omnia  fausta  precatur.    Illum 
autem  et  me  non  tam  commune  munus  quam  par  in  te,  incompara- 
bilem  patronum  nostrum,  obseruantia  et  afFectio  coniunget ;  quibus 
non  alios  Spira  Erasmiani  nominis  amantiores  habet.   Bene  vale. 
Datum  Spirae  22.  die  Septembr.  1535.  30 

Tui  studiosissimus  Viglius  Zuichemus. 

Verae  theologiae  ac  omnium  bonarum  litterarum  instauratori 
optimo  maximo,  D.  Erasmo  Rotero.,  Domino  et  patrono  suo  in- 
comparabili.     Basileae. 


30523061.     Fkom  Conrad  Goclenius. 

Basle  MS.  Goclenii  Epistolae  10.  Louvain. 

28  September  1535. 
[An  original  letter,  autograph  throughout.] 

S.  P.  Baltasar  a  Kieuring,  vt  tibi  fuit  pollicitus,  proprium  nuncium 
cum  tuis  literis  ad  me  misit.  Nec  mediocriter  gaudebam  quod  abs 
tua  humanitate  impetrasset  quod  voluit,  tum  ipsius  causa,  qui 
omnium  fauore  est  dignus,  tum  etiam  quod  meum  nomen  nulla 
literarum  accedente  commendatione  sibi  putat  nonnihil  profuisse ;  5 
qua  re  nihil  potest  mihi  contingere  honorificentius.  Habebis  in 
vtroque  nostrum  gratissimum  gratiae  debitorem.  Meam  erga  te 
voluntatem,  qui  te  semper  parentis  loco  duxi,  et  cui  fortunarum 
mearum  incrementa  debeo,  certus  sum  non  egere  testimonio.  De 
Baltasare  vero  tibi  eadem  omnia  possum  polHceri  quae  a  gratissimo  10 
et  humanissimo  animo  sunt  expectanda.  Mandauit  eidem  nuncio, 
quem  ad  me  misit,  vt  hinc  Basileam  peteret  cum  nostris  Hteris,  quo 
suae  dihgentiae  in  curandis  Hteris  tuis  tibi  faceret  fidem.  Qui  isthinc 
porro  Viennam  est  petiturus.  Proinde  siquid  habes  negociorum  apud 
Ferdinandum  regem,  et  eodem  nuncio  vti  potes  et  ilHc  habiturus  es  15 
Baltasarem  meum,  qui  non  patietur  vUum  ofificium  in  se  desyderari. 

Lambertum  tibi  placere  admodum  gaudeo,  idque  perpetuum  fore 
spero.  lUud  longe  iucundissimum  fuit  quod  intelligimus  te  non 
minori  loco  et  numero  esse  apud  PauHim  tertium  quam  tuae  diuinae 
virtutes  commeruerunt.  Et  quanquam  animus  tuus,  et  honoribus  20 
et  diuitus  superior,  ista  non  ambit,  multum  tamen  interest  studiorum 
et  bonarum  discipHnarum  eos  vel  nolentes  rapi  ad  summa  quorum 
virtus  omni  praemio  est  maior.  Epistolam  tamen  tuam  rumor  prae- 
currit ;  qui  vulgauit  id  iam  Romae  esse  factum  de  adaugendo  censu 
quod  tu  futurum  esse  significas.  Pontificem  enim  bonam  magnamque  25 
partem  sacerdotiorum  IngewinkeH  in  te  transtuHsse.  Commemora- 
tur  inter  reHqua  praepositura  Xanctensis,  perquam  opimi  census,  in 
cuius  adeptione  tibi  omnia  secunda  fore  auguramur,  propter  pro- 


3060.  26.  Conritzius]  He  had  been  not  extant  butmentionedinEp.  3071. 

appointed   to   the   Reichskanrmerge-  3061.   i.  Baltasar  a  Kieuring]  See 

richt  at  Spires  in  1531 ;  see  Ep.  2274  Ep,  3052.  35n. 

introd.    Erasmus  appears  to  have  re-  27.  Xanctensis]  See  Ep.  3033.  6n. 
tumed  Conritz'  greetings  in  a  letter 


236  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

pensissimum  Ducis  Cliuiae  in  te  animum ;  qui  cum  eius  loci  sit 

30  princeps,  non  patietur  te  ab  aduersariis  infestari.  Sed  abs  te  certiora 
expectamus. 

ludicium  de  Thoma  Moro  habitum,  quo  morti  fuit  addictus,  eo 
ordine  quo  mihi  quidam  Thomas  Theobaldus  rem  narrauit,  nuper 
tibi  hteris  significaui.    Interea  res  exactius  ad  hanc  aulam  est  per- 

35  scripta :  quarum  Hterarum  mitto  exemplum.  Quae  de  feritate  plus- 
quam  Britannica  in  mortui  caput  adscripsi,  ne  temere  addidisse 
putes,  narrauit  haec  CorneHus  Scepperus  noster,  pro  compertissimis 
illa  afl&rmans. 

Literas  ad  lodocum  Sasboutum  curabo  reddendas,  nequid  scrupuli 

40  ex  assertione  sycophantae  tui  apud  illos  residat,  quos  intellexi  non 
mediocriter  esse  offensos.  De  Cannio  mira  sunt  quae  narras.  Si  non 
recte  in  te  est  animatus,  egregie  hulcus  animi  sui  dissimulauit.  Inter 
ipsum  et  Hagium  videbatur  daTTovSos  TroAe/Lto? :  adeo  atrociter  in  illum 
inuehebatm'.  Percunctanti  mihi  vnde  et  quo,  Cannius  respondet  sibi 

45  factam  esse  potestatem  vt  vno  aut  altero  mense  hceret  animi  causa 
abesse  a  patriarchatu  sui  gynaecei ;  interea  velle  inuisere  veteres 
amicos  per  Brabantiam  ac  Flandriam.  Dilfi  animum  puto  in  te  re- 
ctum  esse;  sed  diuturnus  morbus  ac  curae  domesticae,  praeterea 
contentiones  fori  ex  matrimonio  primo,  vt  fit,  coortae  illum  non 

50  mediocriter  molestant  et  molestauerunt. 

Caesaris  victorias  in  Africa  puto  iam  isthic  notas  esse.  Haec 
summa  est :  Post  expugnatas  fauces  stagni  Carthagin<i>ensis  fugato 
Aenobarbo,  subsessore  regni,  potitus  est  Tunete,  vrbe  regia,  ac 
certis  conditionibus  restituto  rege  vetere,  quem  regno  Aenobarbus 

55  spoHauerat,  nauigat  in  Siciliam ;  inde  NeapoHm  et  Romam  petiturus 
ad  ConciHum  indicendum.  Fortunet  deus  omina.  Tu  feHcissime  vale. 
Louami  quarto  calendas  Octobres  Anno  1535. 

Tuus  quantulus  est  Conradus  Goclenius. 

Clarissimo  viro  Domino  Erasmo  Roterodamo.    Basileae. 

3062.     To  Loms  of  Vers. 

Epistolae  Vniuersae  p.  11 15.  Basle. 

Lond.  xxvii.  53:  L.B.  1290.  7  October  1535. 

[This  letter,  like  Ep.  3063,  was  obv^iously  written  when  Cognatus  was  leaving 
Basle  for  the  last  time.  The  exact  date  of  his  departure  is  not  known.  But 
from  the  document  printed  in  Ep.  3073.  34^  it  is  clear  that  he  was  still  in 
Basle  on  13  Oct.   He  no  doubt  carried  with  him  both  Ep.  3062  and  Ep.  3063.] 

EBASMVS  ROT.  LODOVICO  ABBATI  MONTIS  S.  MARIAE  ET 
CHARITATIS  S.  D. 

Reverendissime  domine.  Equidem  optabam  Gilbertum  tuae  be- 
nignitatis  alumnum,  meum  hactenus  amanuensem,  ad  proximum 
vsque  ver  manere  mecum,  quo  simul  cum  hirundine  in  vestram 


3061.  34.  hteris]  Ep.  3037.  Hagius;  but  there  is  no  clue  to  the 

exactius]  We  do  not  know  what  offence  or  the  persons  offended. 

the  more  exact  account  enclosed  with  46.  gynaecei]  He  had  recently  been 

the  present  letter  was.  appointed  rector  of  the  Ursuline  con- 

37.  Seepperus]  See  Ep.  1747.  i2on.  vent   in   Amsterdam;   see   Ep.    1832 

40.  sycophantae]  Perhaps  Quirinus  introd. 


3062] 


TO  LOUIS  OF  VERS 


237 


Burgundiam  proficisceremur.  Nec  ille  abhorrebat:  sed  parentum 
aflfectus  nescio  quid  cupientium  aut  metuentium  compulit  eum  redire  5 
ad  suos.  Quae  causa  quoniam  a  pietate  proficiscebatur,  malui  illius 
animo  obsecundare  quam  mei  commodi  rationem  habere.  Quantum 
in  litteris  profecerit  tua  prudentia  diiudicabit.  De  fortunuUs  nostris 
quanquam  exilibus,  iUi  tantum  impertiuimus  vt  arbitrer  eum  de 
sordibus  non  conquesturum ;  nihilominus  interim  parati  commodis  10 
ilUus  inseruire,  vbicunque  se  tulerit  occasio.  Aetas  et  animus  iUum 
vocat  ad  maiora.   Mihi  nihil  superest,  nisi  decrescere  indies. 

Accepi  ex  tua  benignitate  duo  vasa  vini,  pro  quibus  habeo  gratiam, 
semperque  sum  habiturus,  si  non  datur  referre.    JleUqua  cognosces 
e  tuo  cognato.   Dominus  R.  ampUtudinem  tuam  seruet  incolumem,  15 
cui  cupio  summopere  esse  commendatus. 

BasUeae  septimo  die  Octobris,   Anno  miUesimo  quingentesimo 
trigesimoquinto. 


3063 


3075 


To  Leonard  of  Gruyeres. 


Epistolae  Vniuersae  p.  11 15. 
Lond.  xxvii.  54:  LB.  1291. 


Basle. 
12  October  1535. 


ERASMVS  ROT.  LEONARDO  A  GRVERIIS  OFFICIALI  BESONTINO  S.  D. 

Magnam  mihi  voluptatem  nunciauit,  qui  retuUt  te  e  legatione 


3062.  4.  Burgundiam]  In  the  sum- 
mer  of  1534  Erasmus  had  apparently 
made  up  his  mind  to  end  his  days  in 
Brabant — in  the  last  week  of  July 
1534  he  was  on  the  eve  of  departing 
for  Brabant ;  see  Ep.  2850  introd., 
cf.  Ep.  2820  introd.  But  even  in  1534 
Besan^on  had  been  present  to  his 
mind  as  a  possible  alternative  to 
Brabant;  see  Ep.  2759.  2011.  Her- 
born's  attack  on  him  in  1534  (see  Ep. 
2896.  I2n)  had  done  something  to  put 
him  out  of  love  with  Brabant ;  and 
though  this  trouble  had  been  ad- 
justed  (see  Epp.  2912,  2915.  39-72), 
it  seems  hkely  that  imeasiness  in  con- 
nexion  with  it  remained  in  Erasmus' 
mind  (see  Epp.  3053,  3100).  The 
letters  of  1535-6  give  no  hint  of  any 
fiu-ther  thought  of  settling  in  the  low 
countries — Brabant  is  mentioned  only 
in  Ep.  3049,  and  only  there  as  a  pos- 
sible  alternative  to  Besangon.  In  the 
present  letter  (as  in  Ep.  3063)  the 
project  of  moving  to  Besangon  is 
spoken  of  as  something  that  may  be 
taken  for  granted;  and  from  this 
time  on  the  thought  of  settling  there 
is  constantly  present  to  Erasmus' 
mind;  see  Epp.  3063,  3075,  3084, 
3102,  3103,  3104,  3115,  3130.  Ep. 
3130  (so  far  as  we  know)  is  the  last 
letter  that  Erasmus  wrote.  It  is 
written  to  Goclenius,  the  best  of  his 


Brabant  friends ;  and  it  makes  plain 
that,  if  Erasmus  ever  leaves  Basle,  it 
will  be  to  go,  not  to  Brabant,  but  to 
Besan^on.  From  the  present  letter, 
and  from  other  letters  of  1535-6  in 
which  Besan^on  is  spoken  of,  it  may 
perhaps  be  inferred  that  a  determin- 
ing  factor  in  Erasmus'  deliberations 
was  the  departure  of  Cognatus  to 
Biu-gxmdy.  It  should  be  noted,  how- 
ever,  that  in  Ep.  3 141.  78-87  (i  Feb. 
1537)  Boniface  Amerbach  states  that 
Erasmus'  intention,  when  he  returned 
to  Basle,  in  1 535 ,  was  to  migrate  thence 
to  Brabant;  see  also  iii.  17-25  (vol.  i, 

P-  53)- 

9.  impertiuimus]  It  is  not  clear 
whether  Erasmus  is  referring  to  his 
general  past  generosity  to  Cognatus 
or  to  some  specific  gift  made  to  him 
on  his  departure.  In  pressing  him,  in 
March  1536,  to  return  to  his  service, 
Erasmus  promises  '  liberalitatem  ali- 
quanto  largiorem',  and  a  legacy  in  his 
will  'non  contemnenda'.  He  was  not 
in  fact  remembered  in  Erasmus'  will ; 
but  his  successor  Lambert  Coomans 
received  200  florins  (see  Appendix 
XXV  ). 

13.  duo  vasa  vini]  One  of  these 
arrived  in  good  condition,  the  other 
was  bad;  see  Ep.  3095. 

3063.  I.  legatione]  He  was  em- 
ployed  during  1535  and  1536  as  im- 


238  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

domum  red<(i)isse.  Metuebamus  enim  nonnihil.  Ego,  quod  vix 
credebatur  futurum,  nidum  reliqui.  Huc  deuolaui,  ad  vos  aduola- 
turus  receptis  viribus.    Sed  hybernus  September  me  coegit  hic  an- 

5  coras  iacere.   Expectanda  hirtmdo. 

Summus  Pontifex,  vehm  nohm,  vult  me  iuaurare.  lam  contuht 
praeposituram  Dauantriensem,  vltro  submotis  omnibus  harpyus. 
Mihi  decretum  est,  etiamsi  decem  praeposituras  oflFerret,  vnam  non 
accipere.    Atque  id  iam  saepenumero  scripsi  amicis  Romanensibus 

10  qui  haec  mohuntur.  An  ego  mox  emoriturus  accipiam  sarcinas,  quas 
semper  recusaui  ?  Committam  opus  Ecclesiastae  Gilberto  Cognato, 
amanuensi  meo,  si  possit  ferre  onus.  Ex  eo  multa  cognoscas  hcebit, 
quae  non  vacat  scribere,  de  Lodouico  Bero,  de  nouis  martyribus,  et 
caetera.   Dominus  te  seruet  incolumem. 

15      Basileae  xii.  die  octobris  m.d.xxxv. 


3064.     To  (Francesco  Maiiia  Sforza). 

Copenhagen  MS.  G.K.S.  95  FoL,  f.  247.  Basle. 

16  October  1535. 

[An  autograph  rough-draft.  The  person  addressed  is,  plainly,  Francesco 
Maria  Sforza,  duke  of  Milan,  whose  death  on  i  Xov.  1535  (announced  to 
Erasmus  by  Merbelius  in  a  letter,  Ep.  3070,  of  9  Nov.)  precipitated  a  crisis, 
and  made  the  third  war  between  Charles  v  and  France  inevitable.  Of  the 
book  about  which  Erasmus  complains,  Belluyn  Ciuile  inter  Ciceronianos  et 
Erasmicos,  we  have  been  imable  to  find  any  trace;  it  seems  hkely  that  the 
authorities  of  the  duchy  took  effective  steps  to  prohibit  its  circulation.  From 
a  comparison  with  Epp.  3127,  3130,  it  may  be  conjectured  that  the  author 
(though  he  was  not  named  on  the  title-page,  Ep.  3127.  43n)  was  Gaudentius 
Merula.  The  book  is  mentioned,  vmder  the  same  title,  by  Cognatus  (Cog.  E.  i, 
p.  303,  where  it  is  attributed  to  certain  'Ciceronis  simioh').  Cognatus'  informa- 
tion  about  it  ('est  plane  ridiculima,  in  quo  somnia  aegri  inuenies,  praeterea 
nihil')  is,  no  doubt,  derived  from  Erasmus.] 

Eqvidem  malueram  amoeniore  quopiam  argumento  ad  te  scribendi 
officium  auspicari,  princeps  illustrissime.  Sed  hoc  nunc  datum  est, 
letius  fortasse  dabit  fortmia  commodior.  Sunt  apud  vos  quidam 
tenebriones  grammatistae,  qui  se  Ciceronianos  appellant,  quum  nihil 
5  sint  minus.  Hi  pro  delectamento  habent  hbeUis  simphciter  famosis 
ac  furiosis  in  quorumhbet  caput  ludere,  in  meum  praecipue,  quem 
stohdissime  fingunt  Ciceronis  hostem.  Nuper  Mediolani  excusus  est 
hber  cui  titulus  est  Bellum  ciuile  inter  Ciceronianos  et  Erasmicos, 
diEFertus  scurrhibus  conuicus  et  msignibus  mendacus.  Id  eo  faciunt 
10  audacius  quod  impune  faciunt,  ad  manifestam  rabiem  processuri 
nisi  fuste  ostenso  cohibeantur:  tandem  et  in  principum  capita  in- 
uolaturi,  si  audaciam  prouexerit  impunitas. 

Scio  Tuam  prudentiam  velle  ditionem  suam  ab  his  intemperiis, 
quae  tandem  exeunt  in  seditionem,  esse  hberam.  Verum  haec  minuta, 

3064.   10.  faciant  MS.:  correximus. 

perial  ambassador  in  Switzerland  (see  3063.    g.    amicis      Romanensibus] 

Ep.  1534  introd.) ;  that  he  had  left  his  Erasmus    has    in    mind     principally 

post  in  Switzerland  was,  as  appears  Gumppenberg;  see  Eji.  3048.  92-100, 

from  Ep.  3075,  amistake  on  Era.smus'  cf.  Ep.  3007.  3in. 
part. 


3064]  TO  FRANCESCO  MARIA  SFORZA  239 

vt  opinor,  te  fugiunt  grauioribus  negotiis  occupatum.  Nugae  quidem  15 
sunt,  sed  hae  nugae,  vt  ait  Flaccus,  seria  ducunt.    Nec  opus  est  ad 
hos  puniendos  noua  constitutione.   Scribere  Hbellos  famosos  et  iure 
naturali  et  iure  gentium  et  legibus  Cesareis  prohibitum  est.  Fingunt 
epistolas  meo  nomine  velut  a  me  scriptas.  Et  hic  istis  ludus  videtur, 
quum  sit  manifestum  crimen  falsi,  vel  capite  puniendum.   Fortasse  20 
res  indigna  videbitur  animaduersione,  quod  ista  fiant  in  Erasmum. 
Verum  hinc  proficient  ad  impetendos  illustres  viros.    Non  iactabo 
mea  Ln  publica  studia  merita  aut  in  Christianam  rehgionem,  sed 
tamen  hunc  Batauum  Cesar  in  consihariorum  suorum  numerum 
asciuit,  et  Rex  Ferdinandus  et  voce  et  scriptis  non  grauatur  appellare  25 
suum  praeceptorem,  denique  summus  pontifex  vltro  dignum  iudi- 
cauit  quem  eximiis  dignitatibus  ornatum  redderet.    Sed  vt  mei, 
veluti  Megarensium,  nulla  sit  ratio,  ad  tuae  tamen  ditionis  honorem 
ac  tranquilHtatem  pertinet  istiusmodi  nugonum  petulantiam  com- 
pescere.     Dominus   illustrissimam    Celsitudinem   tuam   seruet   in-  30 
columem. 

Datum  Basileae  16  die  Octobr.  1535. 

3065.     To  <James  Sttjkm?>. 

Hamburg  MS.  Supellex  epistolica  Vffenbachii  Basle. 

et  Wolfiorum,  Fol.  i.  135.  23  October  1535. 

[An  original  letter  autograph  throughout,  in  the  Staats-Universitat  Hbrary 
at  Hambiirg;  first  printed  by  G.  C.  Eaiod  in  ZKG.  xiv.  1893,  pp.  129—32. 
The  address-sheet  is  missing;  and  it  is  difficult  to  be  certain  who  the  person 
addressed  is.  Of  conjectures  that  have  been  made,  the  most  probable  is  that 
the  letter  was  intended  for  James  Stiu-m.  In  his  Louvain  days  Erasmus  had 
been  on  friendly  terms  with  most  of  the  members  of  the  Strasbourg  '  Uteraria 
sodalitas'  (for  their  names,  see  Epp.  302,  612,  633,  883).  But  for  Sturm  alone 
he  seems  to  have  retained  an  enduring  regard.  He  speaks  of  him  in  15 19 
as  'iuuenis  ingenio  faceto,  siunmo  iudicio,  doctrina  non  vulgari,  ac  nostri  cum 
primis  studiosus'  (Ep.  948.  149-50).  Ten  years  later,  he  places  him  first  among 
the  pupUs  of  Wimpheling:  'quorum  praecipuus  nunc  inter  nobiles  doctrina, 
synceritate,  candore,  prudentia,  nobilissimus  lacobus  Sturmus,  cuius  consiliia 
plurimmn  debet  tota  pene  Germania,  non  solum  inclyta  ciuitas  Argentoratimi ' 
(Ep.  2088.  87-90).  Since  1528  ecclesiastical  preferments  in  Strasbourg  had 
been  in  the  hands  of  the  Education  Committee  of  the  Council ;  and  of  this 
Committee  Stvu^m  was  president.  Another  member  of  the  Committee  was 
Nicholas  Kniebs;  and  the  Hamburg  MS.  which  preserves  this  letter  contains 
a  number  of  letters  addressed  to  Kniebs.  But  nothing  seems  to  cormect 
Erasmus  with  Kniebs — it  is  difficult  to  find  a  connexion  in  the  circmnstance 
that  Kniebs  matriculated  at  Freiburg  in  1494. 

The  person  on  whose  behalf  the  letter  was  written  was  Francis  Ber,  yotmgest 
son  of  Louis  Ber's  brother  Francis  (see  Ep.  2153.  ign).  Louis  Ber  himself 
wTote  to  the  Strasbourg  Council ;  his  letter,  which  has  siu-vived  in  the  Archives 
at  Strasbourg,  is  printed  by  Knod,  loc.  cit.  From  his  letter  it  appears  that,  subject 
to  the  approval  of  the  Coimcil,  the  provost  and  chapter  of  the  Cathedral  were 
prepared  to  accept  Francis  Ber,  a  youth  of  twenty,  who  had  studied  at  Paris 
and  knew  Latin  and  Italian  ('welsch').] 

D.  Lodouicus  Berus  sibi  persuasisse  videtur  me  apud  te  non  parum 
valere :  in  quo  si  faUitur,  tamen  error  apud  vtrunque  nostrum  debet 

3064.  16.  Flaccus]  Hor.  A.P.  451;  xxiv).    The  Bellum  perhaps  cited  the 

cf.  Ep,  2874.  124.  Cursius  forgery. 

18.  Fingimt]      The     reference      is  28.  Megarensium]  See  ^rfagr.  1079; 

doubtless    to    the    Cursius    forgery  cf.  Epp.  2880.  20-1,  3032.  456. 
(see    Ep.    3028.    24n    and  Appendix 


240  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

esse  fauorabilis,  vt  qui  declaret  eum  de  tua  in  amicos  humanitate 
magnifice  sentire,  de  meis  quoque  virtutibus  non  omnino  pessime, 
5  quem  tu  vir  excussi  iudicii  tua  dignum  amicicia  iudicaris.  Illud 
extra  controuersiam  est  me  tot  officiis  obstrictum  esse  Bero  vt  mihi 
phas  non  sit  vlla  in  re  detrectare  obsequium,  tibi  rm-sus  tot  obHga- 
tum  beneficiis  vt  impudens  sit  preterea  quicquam  petere.  Sed  mihi 
bona  spes  est  Berici  nominis  respectum  plus  apud  te  ponderis  habi- 

10  turum  quam  meam  commendationem.  Scis  enim  totam  illam  fami- 
ham  virtuti  probitatique  natam  esse. 

Verum  ne  te  pluribus  morer,  rem  tribus  verbis  accipe.  Canonica- 
tum  et  prebendam  coUegii  S.  Petri  minoris  obitu  cuiusdam  vacantem 
Argentorati  Lodouicus  Berus  vigore  cuiusdam  mandati  a  summo 

15  pontifice  concessi  acceptauit  in  gratiam  e  fratre  Francisco  nepotis 
Francisci  Beri.  luuenis  excessit  annum  vigesimum,  non  mediocrem 
eruditionis  spem  de  se  prebens,  indole  autem  quam  dicas  virtuti 
natam.  Beneficium  dando  accepit  qui  digno  dedit.  Sed  obstant,  vt 
accipio,  nescio  qui  quo  minus  dictus  iuuenis  adeat  possessionem. 

20  Hac  in  re  si  quid  poteris  adesse  Lodouico  Bero,  vides  quam  multos 
bonos  viros  sis  tibi  eodem  beneficio  deuincturus.  Sin  minus,  placa- 
bihs  eris  improbitati  meae,  quem  hanc  impudentiam  docuit  non 
habendi  cupiditas  sed  amicis  obsequendi  studium.  Opto  te  cum 
onmibus  tibi  charis  quam  rectissime  valere. 

25      Datum  Basileae  23.  die  Octobr.  1535. 

Erasmus  Rot. 
mea  manu. 

30493066.     From  Peter  Tomiczki. 

Warsaw  MS.  Teki  Grorskiego  2312.  Cracow. 

Basle  MS.  Variorum  Epistolae  ad  Erasmum,  25  October  1535. 

ff.  20-5. 

[The  original  letter,  in  the  Zamoyski  Hbrary  at  Warsaw,  is  a  fair  copy,  made 
by  a  secretary,  signed  and  addressed  by  another  contemporary  hand  (not 
Tomiczki),  folded  as  though  for  dispatch,  but  not  sent.  This  ms.  has  the 
following  note  by  Stanislaus  Gorski,  secretary  to  Tomiczki:  'Epistolarum 
omnium  clarissimi  ac  sapientissimi  Antistitis  Tomicii  hec  postrema  est; 
quatriduo  ante  mortem  eius  scripta  quidem ;  sed,  quum  viribus  iam  deficien- 
tibus  subscribere  illamnon  posset,  morsque  paulo  post  eum  occupasset,  non  fuit 
ad  Erasmum  missa.'  The  Basle  ms.,  written  in  the  hand  of  S.  Hosius,  another 
secretary,  is  a  copy  of  this,  sent  to  Erasmus  on  9  Aug.  1536  by  John  Antoninus, 
Tomiczki's  household  physician.  The  Basle  MS.  omits  the  date,  the  signature, 
and  the  address,  and  differs  from  the  Warsaw  MS.  in  a  few  small  particiilars 
which  we  have  neglected.  In  forwarding  Hosius'  copy  Antoninus  states  (Ep. 
3137)  that  Tomiczki  wrote  the  letter  the  day  before  he  died,  when  he  was  too 
weak  to  sign  it ;  his  executors  thought  it  unworthy  to  be  sent  on  after  his 
death.  Erasmus  was  of  course  dead  when  Antoninus  wrote.  But  the  letter  was, 
after  his  death,  the  subject  of  correspondence  between  Antoninus  and  Boniface 
Amerbach.  Antoninus  had  written  to  Amerbach  on  10  Aug.  1536  (the  day 
after  writing  Ep.  3137);  and  a  year  later  he  discussed  with  Amerbach  the 
desirabihty  of  pubhshing  Tomiczki's  letter  (Basle  MS.  G.  II.  14.  222). 

Besides  the  Warsaw  and  Basle  mss.,  there  is  a  copy  of  this  letter  in  the 
Corpus  Naruszewicianvun  (see  Ep.  2520)  in  the  Muzeum  Czartoryskich  at 
Cracow ;  of  which  we  have  not  thought  the  variants  worth  recording. 


3065.   13.  cuiusdam]  From  Ber's  letter  it  appears  that  his  name  was 
Franz  Gesters. 


3066]  FROM  PETER  TOMICZKI  241 

The  Warsaw  MS.  gives  a  date  which  might  be  read  either  as  20  or  25  Oct. 
1535  (xx*  or  xx^).  In  view  of  G6rski's  note  the  figure  is  best  interpreted  as  25. 
Antoninus'  statement  that  the  letter  was  written  the  day  before  Tomiczki's 
death  (i.e.  28  Oct.)  may  perhaps  be  explained  as  meaning  no  more  than  that 
the  letter,  composed  on  the  25th,  was  stUl  by  Tomiczki's  side  waiting  signature 
until  the  day  preceding  his  death. 

In  Ep.  3095  (12  Feb.  1536)  Erasmus  speaks  of  Tomiczki's  death,  and  refers 
(as  to  the  last  letter  he  had  had  from  him)  to  Ep.  3014  (26  April  1535). 

The  letter  was  printed  by  F.  R.  Goezius  in  Otium  Varsauiense,  Breslau,  1755, 
p.  47  sq.  The  text  of  C.  Miaskowski  in  the  Paderborn  Jb.  f.  Philosophie  xv, 
1901,  pp.  342-7,  seems  to  reproduce  that  of  Goezius.  T.  Wierzbowski  in 
Materyaly  do  dziejow  pismiennictwa  polskiego  i,  1900,  pp.  328  sq.,  printed  the 
letter  from  the  original,  reading  the  date  of  the  month  as  xx.] 

Festiva  tua  atque  inprimis  elegans  epistola,  etsi  videbatur  aliquid 
in  ea  Socraticae  irronie  inesse,  maiorem  tamen,  quam  credi  queat, 
nobis  attulit  voluptatem.  Quae  ad  nos  noua  perscribis,  ea  cognitu 
nobis  grata  fuerunt  omnia.  Illud  autem  iam  non  solum  gratum, 
verumetiam  imprimis  iucundum  accidit,  quod,  cum  Paulus  tercius,  5 
omnium,  quos  nostra  hec  vidit  aetas,  Pontifex  vere  Maximus,  viros 
virtute,  doctrina,  atque  omni  ornamentorum  genere  prestantes  in 
amplissimorum  patrum  collegium  cooptasset,  de  te  quoque  in  idem 
collegium  adsciscendo  retulerit. 

Mi  Erasme,  quo  tempore  tue  nobis  reddite  fuerunt  litere,  morbo  10 
grauissimo,  grauius  quam  dici  possit,  confiictabamur,  verum  legendis 
illis  permultum  nos  releuari  sensimus  et  recreari.   Posteaquam  vero 
ad  eum   locum   legendo    peruenimus,  in  quo,   quantum  honorem 
Summus  Pontifex  delatum  tibi  voluerit,  perscribis,  ita  exultabamus 
gaudio  vt  obliti  morbi  nostri  grauissimi  pristineque  bone  valetuditii  15 
nostre  prorsus  restituti  nobis  esse  videremur;  idque  vel  quod  te 
propter  excellentem  istam  doctrinam  tuam  merito  amamus  pluri- 
mique  facimus,  vel  quod  ad  constituendam  rempubHcam  Christianam 
(quae  nunc,   pro   dolor,   nimio   plus   labefactata   et    propemodum 
conuulsa  est)   permagni  interesse  existimamus,   tibi  tuique  simi-  20 
libus  id  genus  amplissimos  honores  mandari.    Tunc  enim  habitura 
esset  Ecclesia  non  verbo  solum,  verum  re  quoque  ipsa,  cardines 
adamantinos,   quos  nuUius  furor  perf[f]ringere  posset.    Cum  hac 
proxima   aestate    allatum    ad    nos   fuisset,    loarmem,    Episcopum 
RofiFensem,  qui  ex  honore  sibi  delato  in  fraudem  incidit  capitalem,  25 
Casparem  Contarenum,  Hieronymum  de  Genutiis,  Archiepiscopum 


26.     Contarenum]      Jasper      Con-  de  Genutiis]  Jerome  Ghinucci  of 

tarini  (i 485-1 542)  wasborn  atVenice,  Siena(t3  July  1541)  became  bishop 

and  educated,  under  Pomponatius,  at  of  Ascoh  in  1512.   In  1520  he  was  sent 

Padua.    Created  cardinal  in  1535,  he  to  England  as  papal  nuncio  (Brewer 

was  made  bishop  of  Bellimo  in  the  viii.  780—1,  784);  becoming  bishop  of 

year  following.    He  attended  the  diet  Worcester  in  1522 — of  this  bishopric 

of  Ratisbon  in  1540,  where  his  con-  he  was  deprived  in  1535,  by  a  special 

duct    of   the    negotiations    with    the  Act  of  Parhament.  Appointed  awrfiior 

Protestants  brought  him  into  suspi-  camerae  under  Julius  11,  it  fell  to  him, 

cion  with  the  more  extreme  CathoHcs.  under  Julius'  successor,  to  be  asso- 

A  coUected  edition  of  his  Works,  with  ciated,   in  virtue  of  his  oflfice,  with 

a  Life  by  G.  della  Casa,  was  printed  Prieriasin  judging  the  cause  of  Luther 

at  Paris  in  1571.     In  Poli  Epistolae  andcitinghim,inef?ectively,  to  Rome. 

are    three    letters    of    Contarini    to  Under  Adrian  vi,  Ghinucci,  Encken- 

Cardinal  Pole  (463-5),  and  three  from  voirt.   and  John   Ingenwinckel  were 

Pole  to  Contarini  (470,  479-80).  plausibly  credited  with  the  control  of 

452.11  r> 


242  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

Capuanum,  Simonetam  et  alios  nonnullos  spectate  viros  erudicionis 
atque  integritatis  a  Paulo  tercio  in  Cardinalium  album  relatos 
fuisse,  tenere  nos  non  potuimus  (adeo  difficile  est  non  solum  cum 

30  doleas,  verum  etiam  cum  gaudeas,  tacere),  quin  non  solum  ipsi  in 
litteris  nostris  factum  hoc  Summi  Pontificis  in  celum  laudibus 
ferremus,  sed  et  Regiam  Maiestatem  ad  idem  faciendum  impellere- 
mus.  Tante  enim  virorum  dignitatis  tantam  esse  racionem  habitam 
immortaliter  gaudebamus. 

35  Quod  si  de  te  quoque  tunc  aliquid  explorati  habuissemus,  qui 
noster  amor  est  in  te,  fecissemus,  mi  Erasme,  et  quidem  animo 
libentissimo,  vt  et  Regia  Maiestas  et  ipsi  quoque  Paulo  tercio  de 
tanto  tui  augendi  honestandique  studio  per  Htteras  gratias  egissemus. 
Quod  tamen  adhuc  fieri  poterit.    Sed  nos  de  egregia  ista  voluntate 

40  iUius  in  te,  quod  cardinaHtium  galerum  tibi  nec  opinanti  deferre 
cogitauerit,  ante  eum  diem,  quo  tua  nobis  reddita  fuit  epistola,  ne 
tenuem  quidem  vllam  audicionem  acceperamus.  Hoc  tantum  per- 
latum  ad  nos  fuit,  HberaHtate  pontificia  Dauentriensi  prepositura  te 
auctum  fuisse,  que  et  ipsa  res  magno  nobis  fuit  gaudio.  Sed  quid  ais, 

45  mi  Erasme  ?  Tune  cardinaHtium  galerum  repudiaturus  ?  Tu  quo- 
minus  exercende  virtutis  instrumenta,  facultates  et  honores  vltro 
tibi  ne  per  somnium  quidem  cogitanti  deferantur,  manibus  pedi- 
busque  obnixe  facturus  es  omnia?  Liceat  nobis  per  te  bona  cum 
venia  tua  id  quod  sentimus  dicere.    Etsi  nos  quoque  ex  eorum  nu- 

50  mero  nos  esse  profitemur  qui  prudentiam  et  doctrinam  istam  tuam 
singularem  non  solum  laudant,  verumetiam  admirantur,  adduci  ta- 
men  nuUa  ratione  possumus  vt  consiHum  istud  tuum  probemus, 
quod  nobis  ab  animo  magno  et  excelso  aHenum  esse  videtur.  Nam 
quid  tandem  causae  est,  quamobrem  tu  fortunarum  et  honorum  ac- 

55  cessiones  tibi  repudiandas  esse  putes  ?  Animalculum  te  esse  dicis 
7]ix€p6^Lov.  Cedo,  quid  ceteri  mortales  ?  Estne  aHquis  qui  sibi  certo 
possit  polHceri  diutius  se  victurum  quam  bestiole  iUe  apud  Hypanim 
fluuium,  quibus  non  est  nisi  vnius  diei  vsura  ad  viuendum  a  natura 
data.    Fac,  non  posse  senes  diu  viuere.    Sed  et  iuuenes  cito  mori 

60  possunt.  Neque  est  quisquam  tam  viridi  aetate,  tam  robusto  tamque 
bene  confirmato  corpore,  vt  crastinum  sibi  possit  polHceri,  cum  nemo 


Papal  policy.    In  1526  Ghinucci  was  Pope  Julius  11,  was  first  printed  at 

sent  to  England  by  Clement  vn,  to  Cologne  in  1583.   The  letters  of  Sado- 

soUcit  the  aid  of  Henry  viii  against  leto    and    Pole    bear   witness   to   the 

the  Colonnesi.    In  the  matter  of  the  regard  in  which  he  was  held  by  those 

Divorce,  pressure  was  put  upon  him  cardinals.    (See  Sad.  E.  ii.   106,  309, 

to  represent  the  King's  case  favour-  334    (addressed   to   Simonetta),    343, 

ably  at  Rome  (see  Brewer  ix).  345 ;    cf.    Poli   Epist.    ii.    6—7).     See 

27.  Capuanum]    Nicholas    Schom-  Argelati, ScriptoresMediokinensesII.i. 

berg;  see  Ep.  1466.  5on.  1398-1440;  Tiraboschivii,pp.  1098-9. 

Simonetam]    James     Simonetta  28.  Cardinahum    albimi]    AU    the 

(1475  ?-i539),    son    of  the    historian  persons   named   were    raised    to    the 

John  Simonetta,andimcleof  Cardinal  cardinalate   at   the   election   of  May 

Louis  Simonetta,  was  born  at  Milan,  1535  (cf.  Ep.  3047.  ^on). 

and  educated  at  Padua  and  Pavia.  57.  Hypanim]     See     Arist.     H.A. 

He   was   made   bishop   of  Pesaro   in  552'';   Aelian,   Nat.   An.   5.   43;  Cic. 

1529,  of  Perugia  in  1535.   His  treatise  Tusc.  Disp.  i.  94  ;  Pliny  N.H.  36  (43), 

De  reseruationihus  beneficiorum,  which  120. 
had  attracted  to  him  the  favour  of 


I 


3066]  FROM  PETER  TOMICZKI  243 

sciat,  quid  serus  vesper  vehat.  Ergo,  cuni  omnium  ex  aequo  ceruici- 
bus  Tantali  saxum  istud  grauissimum  impendeat,  neque  scire  quis- 
quam  possit  quando  casurum  seque  ruina  sit  sua  oppressurum: 
omnesne  ad  rempublicam  accedere,  honores  in  ea  gerere  atque  eiua  65 
administrationem  suscipere  dubitabimus,  quod  non  solum  an  diem 
vnum,  verumetiam  an  horam  vnam  aut  punctum  vnius  hore  victuri 
simus,  certum  nobis  non  est  ? 

Vide,  mi  Erasme,  quid  futurum  sit,  si  quae  te  mouere  videtur, 
eadem  res  ceteros  quoque  mortales  a  magnis  rebus  gerendis  deter-  70 
ruerit  ?    Quod  si,  quos  longius  victuros  spes  sit,  eos  solos  honoribus 
augendos,  et  ad  reipubHce  gubernacula  esse  putaueris  admouendos, 
cui  alteri  quam  adolescentulorum  temeritati  tota  erit  respublica 
permittenda  ?    Quibus  clauum  tenentibus  qui  status  eius  futurus 
esset,  in  opinione  tua  relinquere  quam  in  oracione  nostra  ponere  75 
maluimus.   Nos  vero  non  eam  solam  esse  causam  arbitramur,  quam- 
obrem  ad  rem  pubHcam  capessendam  senes  potius  quam  iuuenes 
accersantur,   quod  propria  est  huius  aetatis  prudencia  ex  multo 
magnoque  rerum  vsu  collecta,  sed  hanc  quoque  minime  postremam, 
quod  quanto  propius  ad  tempus  ilhid  accessisse  videntur,  quo  ex  80 
hospicio  sui  corporis  aeternam  illam  in  domum  migraturi  viteque 
suae  actae  et  rerum  in  ea  gestarum  apud  seuerum  iudicem  racionem 
sint  reddituri,  hoc  minus  commissuros  eos  aHquid  verisimile  sit, 
cuius  si  racionem  reposcantur,  reddere  non  possint ;  vt  vel  hoc  ipso 
nomine  ad  maximos  honores  gerendos  imprimis  illi  apti  et  idonei  85 
iudicentur,  qui  alterum  iam  pedem  in  cymba  Charontis  habent: 
neque  possit  aetatis  excusatio  satis  iusta  causa  cuiquam  esse,  cur 
onera  et  honores  detrectandos  putet.    Quare,  mi  Erasme,  excusa- 
tionem  istam  tuam  qui  sit  accepturus  futurum  arbitramur  neminem. 
Neque  enim,  quia  parum  tibi  temporis  ad  viuendum  superesse  credis,  90 
idcirco  cardinalitius  honos  tibi  fugiendus  est,  cum  et  fieri  possit  vt 
opinione  tua  diutius  vita  tibi  suppeditet,  et,  vt  secus  eueniat,  quod 
tamen  Deus  omen  obruat,  non  tantum  tamen  quam  diu,  quantum 
quam  bene,  Cardinalem  egeris  referre  videatur.    Si  tibi  Superi  vel 
vno  tantum  anno  dignitate  hac  fruendi  facultatem  concederent,  95 
dubium  nobis  non  est  quin  multo  maior  ex  eo  vtilitas  ad  rempubHcam 
Christianam  esset  peruentura  quam  cum  alu  multi  multis  annis 
eundem  istum  honorem  gesserint. 

Sed  tu  fortassis  hoc  metuis,  ne  in  maleuolorum,  Luteranorum 
presertim,  voculas  incurras.  Mi  Erasme,  regium  est  male  audire,  100 
cum  bene  feceris.  Quin  potius,  qui  a  maHs  male  audit,  is  ex  pru- 
dentissimorum  virorum  sentencia  optime  audire  videtur.  Neque 
enim  perditi  hominis  profligatique  maledictis  gloria  cuiusquam  digni- 
tasque  violari  potest:  magis  adeo  illustratur.  Non  est  autem  pru- 
dencie  tue  aHunde  pendere:  tuo  tibi,  non  aHorum,  iudicio  standum  105 
est.  Si  te  recte  fecisse  inteUigis,  factum  autem  tuum  aHorsum  per- 
uersi  homines  rapiunt,  tua  te  conscientia  contentum  esse  oportet: 
neque  tanquam  bouem  aHenum  foras  subinde  prospectare.  Sin  autem 
non  esse  tibi  putas  omnino  negHgendum,  qui  sermones  hominum  de 


62.  quid  .  .  .  vehat]  Verg.  G.  i.  461 ;  loo.  regium]  See  Ep.  2421.  4911. 

cf.  Adag.  605.  108.  bouem]  See  Adag.  962. 


244  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

iio  te,  que  futura  sit  existimatio,  non  videmus  cur  non  eorum  potius 
tacite  cogitaciones  suspicionesque  tibi  sint  metuende  qui  a  nobis, 
hoc  est  a  Romana  sunt  ecclesia.  Tu  iudicio  quodam  tuo,  neglecta 
propemodum  Solonis  lege,  etsi  a  coetu  piorum  nunquam  discessisti 
atque  Romane  ecclesiae  censurae  scripta  tua  omnia  subiecisti,  ple- 

115  risque  tamen  medium  te  gerere  visus  es,  cum  neque  ecclesie  placita 
omnia  mordicus  esse  tibi  tuenda  putares,  neque  illorum  doctrinam 
qui  ab  ea  desciuissent  prorsus  euertendam  existimares.  Ex  quo 
factum  est  vt,  dum  batylla  quidem  confringenda  non  censes,  sed 
ignem  tantum  alienum  dispergendum  et  efifundendum,  in  eam  suspi- 

120  cionem  nonnullis  veneris,  te  cum  Luteranis  potius  quam  cum 
Ecclesia  Romana  facere. 

Quodsi  nunc  a  Summo  Pontifice  tibi  delatum  honorem  nunc 
reieceris,  confirmabitur  ea  multorum  suspicio.  Aut  contemni  a  te 
ampHssimum  ordinem  et  pro  nichilo  duci  putabunt,  aut  ideo  te 

125  refugere,  ne  cum  Luteranis  in  dimicationem  descendere  cogaris. 
Alterum  ex  fastu  quodam  nimio,  alterum  ex  pusillo  et  abiecto  animo 
procedere  iudicabunt.  Vtrunque  certe  certo  signo  esse  dicent  et 
argumento,  tacitam  tibi  esse  cum  Luteranis  conspirationem,  neque 
cuiusquam  persuasionibus  ab  hac  sua  opinione  se  deduci  patientur. 

130  Ahquot  iam  anni  intercesserunt,  cum  nos  in  quodam  Hbello  tuo  legere 
meminimus  quod  consilii  te  tui  poenituerit,  quo  de  fortunis  tuis  et 
honoribus  augendis  nunquam  soUicitus  esse  voluisti,  cum  non  perinde 
cuiusuis  morsibus  oportunus  fueris  futurus,  si  excelsa  ahqua  in  digni- 
tate  collocatus  esses.    Ecce  tibi  nunc  diuinitus  occasio  est  oblata, 

135  qua  te  a  contemptu  contemptissimorum  hominum  facile  queas  vindi- 
care,  qua  quasi  diuina  virgula  suppeditante  summos  honores  con- 
sequi  tibi  liceat.  Ea  obuiis,  quod  aiunt,  manibus  esse  videtur 
amplectenda,  cum  etiam  ad  scriptorum  tuorum  immortahtatem  per- 
magni  interesse  videatur,  si  laboribus  tuis  eum,  quem  oHm  es  meritus, 

140  fructum  tributum  esse  posteri  intellexerint,  facileque  ex  eo  iudicium 
omnes  sunt  facturi  non  esse  eius  ingenii  praeclara  monumenta 
reiicienda,  quem  propter  ea  ipsa  amphssima  dignitate  censuerit 
honestandum  is  qui  doctrine,  virtutis  et  meritorum  cuiusque  pru- 
dentissimus  est  et  verissimus  aestimator.    Si  ambiendum  tibi,  si 

145  prehensandum  esset,  quamquam  vir  sanctissimus  Cato  author  fuisse 
non  nemini  dicitur,  vt  etiam  nummos  in  tribus  pronunctiaret,  cum 
videret  malis  artibus  malos  homines  gladiatorio  animo  ad  consulatum 
viam  afi^ectare  atque  euertende  reipubhce  consiha  inire :  tamen  tibi 
vt  ambires,  vt  prehensares,  vt  ineptus  esses  in  hac  aetate  tua,  etiamsi 
150  id  e  republica  futurum  esset,  consihum  dare  non  auderemus.  Nobis 
enim  Christianis  appetere  honores  non  licet,  quemadmodum  rursus, 
si  Christianam  charitatem  habeamus,  oblatos  quoque  recusare  non 
hcet. 

Cum  itaque  vltro  te  vocet  is  qui  caput  est  tocius  Ecclesie  constitu- 

155  tus,  cui  non  obtemperare  rehgio  est,  vide,  si  minus  dicto  audiens  fueris, 

ne  non  tam  Paulo  tercio  Pontifici  Maximo  quam  Spiritui  Sancto 


113.  Solonis]    See   Apophtheg.    vii,  147-8.  gladiatorio  ...  viamjCf.  Ter. 

Solon  I.  Phorm.  964. 

145.  Cato]  See  Suet.  Jul.  19.  i. 


I 


3066]  FROM  PETER  TOMICZKI  245 

refragatus  esse  videaris.  Neque  enim  verisimile  nobis  fit,  absque 
numinis  instinctu  et  afflatu  Paulum  tercium  hanc  de  te  in  cardi- 
nalium  collegium  cooptando  cogitacionem  suscipere  potuisse.  Quodsi 
magni  animi  esse  existimas  opes,  copias,  facultates,  honores  despi-  i6o 
cere,  non  repugnamus  nos  quidem.  Sed  fieri  tamen  posse  credimus 
vt  non  eo  quis  animo  bona  ista  fortune  negligat,  quod  ea  non  putet 
esse  expetenda,  sed  quod  labores  fugiat,  pericula  metuat,  absque 
quibus  neque  adipisci  bona  ista  neque  adepta  licet  cum  dignitate 
retinere ;  cum  non  frustra  dicere  solitus  Demosthenes  feratur:  Si  165 
scirent  adulescentes  quanti  labores,  quanta  discrimina  rempubhcam 
capessentibus  impendeant,  potius  eos  ex  alto  precipites  se  daturos 
quam  vllam  ad  partem  ilHus  accessuros.  Si  itaque  horum  periculorum 
metu  animus  cuiusquam  ab  honoribus  in  repubhca  gerendis  refugit, 
is  nobis  videtur  a  vera  fortitudine  multum  esse  disiunctus.  Deinde  170 
vero  ea  contemnere  quae  nondum  sis  assecutus,  non  maximi  esse 
negocii  nobis  persuademus.  Sed  eum  magnum  virum  esse  iudicamus, 
et  subhmi  quodam  atque  excelso  animo  praeditum,  qui,  cum  ea 
est  adeptus  quae  certissimum  sunt  hominis  experimentum,  et  quae 
vere  quidam  irritamenta  malorum  esse  dixit,  nichilominus  de  per-  175 
petuo  vitae  suae  statu  deiectus  non  est,  sed  in  ampHssima  fortuna 
aequabilitatem  vitae  conseruat  atque  eundem  semper  animum  retinet, 
et  secundum  PauH  praeceptum  ita  ea  habet  tanquam  non  habeat. 

Facile  est  aHcui  viuendi  praecepta  dare  us  qui  excelso  atque  illustri 
in  loco  positi  omnibus  fortunae  bonis  affluunt.    Sed  ex  praeceptis  180 
viuere,  cum  in  eadem  fueris  fortuna  collocatus,  neque  ab  officu  reH- 
gione  decHnare,  id  vero  longe  difficillimum  esse  videtur.    Quare  ne 
dubita  tui  quoque  periculum  facere.   Magistratus  enim  esse  dicitur 
qui  virum  indicat.    Docuisti  hactenus  Pontifices,  cardinales,  reges 
et  principes  Christianos,  quemadmodum  se  gerere  debeant.    Nunc  185 
tu  quoque  in  eorum  locum  huc  te  Deo  vocante  ascendito.    Viuum 
te  iUis  exemplum  proponito.  Praecepta  tua  ad  rem  conferre  studeto, 
ReipubHce  Christiane  labanti  succurrito,  nomen  tuum  ad  immortaH- 
tatem  consecraturus,  atque  ea  a  Deo  Optimo  Maximo  laturus  quae 
neque  oculus   vidit,   neque   auris  audiuit,   neque  in   cor  hominis  190 
ascenderunt. 

Quo  sumus  in  te,  mi  Erasme,  suauius  efifusi,  hoc  nobis  amor  plura 
suggerit  argumenta  quibus  te,  ne  cardinaHtium  galerum  suscipere 
recuses,  cohortemur.  Sed  longius  quam  inicio  nobis  fuit  propositum, 
creuit  epistola,  vt  multa  nobis  preterire  et  receptui  iam  canere  sit  195 
necesse.  A  te  petimus  quod  te,  tanta  prudencia  et  doctrina  virum, 
pluribus  cohortari  sumus  ausi  (cum  abunde  ipse,  quid  tibi  faciendum 
sit,  cognoscas),  vt  id  in  optimam  partem  accipias.  Fecimus  enim 
id  certe  ex  abimdancia  quadam  amoris  nostri  cum  erga  te,  tum  erga 
rempubHcam  Christianam,  cuius  racionibus  preclare  consuleretur,  si,  200 
quod  tibi  suademus,  persuadere  possemus.  Quare,  si  quid  a  nobis 
peccatum  est,   id  partim  amori  nostro,   partim  humanitati  tuae 


165.  Demosthenes]    See    Apophth.  183.  Magistratus]  See  Adag.  976. 

lib.  4  Demosthenes  lo.  190.  neque    oculvis]    Isaiah    64.    4, 

175.  quidam]  Ovid,  Met.  1-140.  i  Cor.  2.  9. 
178.  Pauli]  Cf.  2  Cor.  6,  10. 


246  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

assignabis,  que  nos,  familiarius  eciam  fortasse  quam  aequum  est, 
tecum  agere  docuit.   Vale. 
205      Datum  Cracouie  die  xx^.  Octobris.   Anno  domini  MODOxxxvto. 

Petrus  Episcopus  Cracouiensis  et  Regni  Polonie  Vicecancellarius. 

Manu  propria. 

Doctissimo  viro  Erasmo,  Dauentriensi  preposito,  amico  charissimo. 

3067.     From  Erasmus  Schets. 

Basle  MS.,  Scheti  Epistolae  33.  Antwerp. 

26  October  1535. 
[An  original  letter,  autograph  throughout.] 

+ 

S.  P.    Mense  Augusto  scripsi  tibi  vltime,  my  Domine  Erasme 

charissime,  misique  aliquot  epistolas  quas  ex  Anglia  receperam  tibi 

dirigendas.   Et  ecce  alias,  quas  eodem  accepi  onere.   Has  nam,  quo 

non  desit  opus  meum,  dirigo  Argentorati;  spero  ad  te  mox  per- 

5  uenturas. 

Quod  eodem  mense  tuo  nomine  receperam  ex  Anglia,  tum  scripsi. 

Significat  iam  ex  AngHa  recentius  Aluarus  Astodillius  tuo  nomine 

ibidem  recepisse  monetae  currentis  nobiles  quadraginta  duo  cum 

dimidio,  quos  florenis  centum  et  tredecim  cum  stuferis  tredecim 

10  nostratibus  mihi  permutauit.   Hy  relique  pecuniae  tuae  quam  seruo 

accessere  asseruabunturque,  donec  quid  de  aceruo  fieri  velis  iusseris. 

Grapheus  scripsit  tibi  misitque  aUquot  scripturas  abs  te  illi  ex- 

postulatas.    Omnia  vt  mihi  commiserat  direxi  Caspari  meo  Franc- 

fordie,   qui  nundinis  interfuit,   commisique  tradi  Frobenio,   cuius 

15  conductu  ad  te  bene  ventura  puto. 

Venit  hic  tuus  Contionator  ecclesiastes,  cuius  luminis  apice  ple- 
rosque  huius  functionis  lectores  obstupefiendos  puto.  Vtinam  huius 
speculatu  sese  bene  deiudicent,  et  quod  illo  munere  dignum  est  sin- 
cerius  quam  plerumque  fieri  visum  est,  Cristicole  gregi  prebeant. 
20  Vt  opinione  plerumque  falluntur  homines,  sic  a  multis  qui  me  tibi 
a  secretis  familiariorem  quam  dignus  sum  putant,  expostulor  an 
quod  te  galera  CardenaHcia  decoratum  esse  fama  volat,  ita  habeat 
necne.  Nil  promptius  habeo  responsioni  quam  illius  nec  quid  scire 
me  nec  credere,  nisi  forsan  coactus  a  monarchis,  vrgente  conscientia, 
25  in  residue  tue  requiei  iacturam  ipsum  te  destituens,  in  rehgionis  tran- 
quilHtatem,  et  vniuersaHs  ecclesie  pacem,  eam  susceperis  vocationem. 
Si  quid  est  huius  rei,  precor  significa,  et  des  quid  quo  his  tot  amicis 
expostulationibus  satisfaciam. 

Vale  my  Domine  Erasme  longe  prosper. 
30      Ex  Andouerpia  xxvi^^  Octobris  1535. 

Ex  animo  tuus  Erasmus  Schetus. 

Nil  scripsit  ex  AngUa  AstodilHus,  a  quo  receperit  has  pecunias. 

3067.   18.  muneTi  MS.:  correximus.  27.  his  scripsimtis:  visMS. 

3067.   I.  scripsi]  Ep.  3042.  2992,  2. 

3.  alias]  Among  them  Bediirs  letter  12.  Grapheus]  Ep.  3053. 

of  14  Sept.  (Ep.  3058).  13.  Caspari]    Gaspar    Sehets;    see 

4.  Argentorati]  Cf.  Epp.  2955.  i.       Ep,  2897  introd. 


3067]  FROM  ERASMUS  SCHETS  247 

Misit  saltem  has  epistolas  tibi  dirigendas.  Putat  nam  tibi  his  signifi- 
catum  iri,  a  quo  veniant,  nec  opus  ob  id  esse  significatione. 

-j-Doctissimo  viro  Domino  Erasmo  Rotterodamo.    Friburgi.  35 


3068.     From  Gilbert  Cognatus. 

Cognati  Quaedam  Opuscula,  1547,  p.  55  (a).  (Nozeroy.) 

Cognati  Opera,  1562,  i.  296  (^).  2  November  (1535  >. 

[The  year-date  may  be  inferred  from  the  contents.  The  letter  pm-ports  to 
have  been  written  within  a  fortnight  or  three  weeks  of  Cognatus'  departure 
from  Basle ;  either  from  Nozeroy  or  from  some  point  on  the  journey  to  Nozeroy. 
Like  Ep.  3080  (written  seven  weeks  later),  though  in  a  less  degree,  it  has 
the  character  of  a  rhetorical  composition  rather  than  of  a  personal  letter ;  it 
may  be  suspected  that  both  letters  were  rewritten  for  pubHcation,  and  it  is 
possible  that  in  its  present  form  neither  of  theni  was  dispatched.  See  Ep. 
3104.  ii-i2n.] 

GILBERTVS  COGNATVS  NOZERENVS  INCOMPARABILI  VIRO  D.  ERASMO 

ROT.  THE0L060RVM  OMNIVM  NOSTRAE  AETATIS  ERVDITORVM 

DECORI,  PATRONO  OBSERVANDO,  S.  P. 

SoLEO  nunc  tacitus  meas  deplorare  fortunas,  vnicum  nostri  saeculi 
decus  Erasme,  qui  post  beatam  illam  consuetudinem,  qua  praesenti 
praesens  adesse  poteram,  me  ipsum  vltro  in  varia,  eaque  non  vul- 
garia,  coniecerim  discrimina.  Quum  tecum  agerem,  nemo  mortalium 
me  erat  foehcior:  nunc  neminem  infoeliciorem  crediderim,  non  tam  5 
propter  hoc,  quod  mediam  in  mundi  Scyllam  incidi,  quam  quod 
doctissima  tua  consuetudine  priuatus  sum ;  qua  cum  nihil  mihi  esset 
iucundius,  nihilque  honorificentius,  nescio  tamen  quo  malo  genio 
meis  fortunis  inuidente  transuorsum  raptus  sum.  Et  plerunque  ita 
contingere  videmus  vt,  quoties  imprudentiores  praesentibus  bonis  10 
fruimur,  ea  non  curemus :  tum  demum  memores,  cum  nuUa  recupe- 
randi  est  occasio. 

Hoc  in  me  verum  fieri,  nimium  nimiumque  doleo:  qui  quoties 
summae  tuae  aduersum  me  humanitatis  nunquam  satis  praedicatae 
memini  (memini  autem  semper)  toties  me  non  solum  mei  instituti,  15 
sed  et  vitae  tantum  non  poenitet.  Video  enim  eruditionis  nomine 
insigniores  quosque  Erasmi  videndi  gratia  nullum  recusare  itineris 
discrimen,  seque  omnes  beatos  credere,  quoscunque  vel  tuo  alloquio 
vel  tua  amicitia  dignatus  fueris.  Et  ego,  qui  in  tuorum  domesticorum 
album  adscriptus  fueram,  vbi  te  de  facie  contemplari,  vbi  selectis-  20 
sima  verba  tua,  quibus,  vt  alter  Pericles,  t6  KivTpov  iyKaTa\€LTTei.s  toIs 
dKpooj^ivois,  vbi  te  summum  virum  et  orbis  literati  principem  de 
rebus  cum  Christianis,  tum  aHis  summa  cum  eruditione,  nec  minori 
grauitate  disserentem  audire  Hcuit,  infortunatus  relinquo :  nimirum 
hoc  rehnquens,  quod  optimus  quisque  nulla  non  re  mercaretur.  25 

Miserum  igitiir  me,  et  vere  infortimatum,  qui  ad  mundanas  de 
postliminio  redactus  sum  latumias.   Aeternum  nunc  male  precabor 

3068.  II.  curamus  a:  correximus.  11-12.  est  recuperandi  j3. 


3067.  34.  a  quo]  The  donors  were  3068.  21.  t6  «eWpov . . .]  See  Eupolis, 

Cranmer,    Cromwell,    and    Longlond      Dem.    6.     Cognatus   repeats   the  ex- 
(Ep.  3058.  13-18).  pression  in  Ep.  30S0. 


248  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

litium  tricis:  aeternum  his  quibus  autoribus  factum  est  vt  impru- 
dentior  tam  omnibus  foelicitatis  numeris  instructam  sodalitatem, 
30  mihique  in  summi  honoris  cumulum  cessuram,  reHquerim.  Sed  quid 
facias  ? 

Fronte  capillata,  post  haec  occasio  calua  est. 

Occasio  semel  oblata,  de  medio  sublata  est.  Huc  me  mea  deduxerunt 
infortimia,  vt  molestiae  illae  absorbendae  mihi  sint.    Cum  aiia  re 

35  nequeam,  huic  meo  dolori  ipse  medebor  patientia.  Tu  interim, 
omnium  eruditissime  Erasme,  pro  tua  humanitate  tui  chentis  me- 
mineris,  ita  tibi  in  vniuersum  astricti  vt,  si  quid  iuris  in  se  vnquam 
habuerit,  id  omne  in  te  transtulerit.  Tuum  manicipium  et  esse  et 
appellari  cupio.   Nec  quicquam  gratius  erit  quam  si  ita  mea  opera 

40  vtaris  vt  omnibus  tibi  nihil  non  in  me  hcuisse  appareat.  Vale  foelix, 
saecuH  nostri  ornamentum  ac  decus,  optime  atque  eruditissime 
Erasme.   Cursim,  postridie  omnium  sanctorum. 


3069.     From  Paul  Volz. 

Leipzig  MS.  Strasbourg. 

EE.  229.  4  November  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.  The  date  is  confirmed  by  the 
references  to  the  Ecclesiastes  and  to  More  and  Fisher.  For  Volz  see  Ep.  368 
introd.] 

S.  P.  D.  Epistohum  tuum,  D.  Erasme  dilectissime,  cum  Ecclesiaste 
abs  te  mihi  donato  exultabundus  accoepi.  Notus  mihi  fuisset  aHo- 
quin  animus  erga  me  tuus.  Satis  adhuc  tempestiue  missus  est.  Nihil 
enim,  quod  ames,  sero  venit.  Ego  vero  gratias  tibi  et  habeo  et  ago 
5  ingentes  pro  hoc  ahisque  beneficiis  in  me  tuis,  pro  tuo  nomine  vicissim 
factiu-us  quicquid  iure  possem. 

Caeterum  cond<o)leo  tibi,  mi  Erasme,  super  amicorum  tuorum 
etiam  illustrium  interitu;  si  tamen  non  potius  congaudendum  est 
vtrisque  quod  mortem  ipsi  fortiter  pro  virtute  obierint.  Et  magis 
10  forte  condolendum  tibi,  quod  Stephanus  quidam  Doletus  tuam  et 
vitam  et  doctrinam  ita  procaciter  incoessit  vt  rehqui  nihil ;  nisi 
sciremus  quod  Dares  Entellum  prouocat,  praesumptionis  suae  penas 
propediem  daturus.   Tu  cum  Termino  tuo  nuUi  coessurus  es,  absque 

3068.  35.  Tu  a:  Tum  /3. 

3068.  28.  htium  tricis]  \Miat  these  Ep.  3123  that  they  viewed  residence 

were  is  nowhere  made  clear.    Erasmus  in  Basle  with  disfavour,  and  supposed 

refers  to  them,  using  the  same  expres-  him  to  be  imbibing  heresy. 

sion,  in  writing  to  Bonvalot,  17  May  32.  Fronte    .    .    .    calua  est]   Cato, 

1536  (Ep.  3122).   In  Ep.  3104  Cogna-  Distich.  2.  26;  cf.  Adag.  670,  Epp.  36. 

tus'  parents  are  represented  as  in  part  16,  443.  23. 

responsible:  and  the  same  suggestion  3069.   i.  Epistohinn]  Not  extant. 

is  made  in  Ep.  3062.  4-6.     What  is  12.  Dares]  See  Verg.  A.  5.  362-484. 

clear  is  that  the  trouble  is  connected  12-13.  penas..  .daturvis]Thethreat- 

with  the  project  of  Cognatus'  return  enedpunishment  of  Dolet  wasdelayed 

to  Basle.    In  a  letter  to  Boniface  of  until   after    Erasmus'    death.     In    a 

8  Feb.  1535  (Basle  MS.  Ki.  Ar.  18^.  letter,  however,  to  Boysonne  of  31 

f.  137)  Cognatus  had  written  that  his  Aug.  1535,  Dolet  speaks  of  a  Germtin 

parents    wished    him    to    retum    to  who  has  undertaken  the  defence  of 

Nozeroy,  but  that  he  could  not  leave  Erasmus;  and  on  10  Nov.  1535  Me- 

Erasmus.    It  may  be  suspected  from  lanchthon     writes     to     Camerarius, 


3069] 


FROM  PAUL  VOLZ 


249 


dubio  docturus  et  hunc  audaculum  bonas  horas  male  collocasse,  in 
traducendo  sciHcet  te  iam  sene  et  de  omnibus  praeteritis  praesentibus  15 
ac  posteris  (citra  omnem  adsentationem  dixerim)  quam  optime 
merito.  Dum  has  beluas  debellas,  mehoribus  forte  studiis  operam 
nauares  tuam,  et  equidem  maiore  fidutia  expectarem  munusculum 
hoc  literarium  quo  me  ahas  salutaturum  polliceris. 

Sapidus  noster  concinnauit  carmen  quoddam  in  hunc  tuum  hos-  20 
tem.   Quod  si  nondum  habet  Frobenius,  habiturus  est  vbi  volet ;  at 
Georgium  Vlrichium  iam  misisse  reor.   Expositiones  quatuor  Moria- 
nae  necis,  Batto  nostro  Rhenano  inseriptas,  quam  ocyssime  misi.  Vale, 
in  Christo  amice,  et  oremus  vt  Dominus  Hberet  nos  a  malo.   Amen. 

Argentorati,  4.  Nouemb.  1535.  25 

T<uus>  Paulus  Volzius,  ab- 
bass  id  est  plus  infra. 

Venerando  domino  D.  Erasmo  Roterodamo,  sacrarum  literarum 
professori  doctissimo,  fratri  et  amico  in  Christo  charissimo,  apud 
Basilaeam  degenti.  30 


30053070.     From  Peter  Merbelius. 
Leipzig  MS.  Milan, 

EE.  230.  9  November  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.  The  date  is  confirmed  by  the 
reference  to  the  death  of  Sforza,  and  by  the  contents  generally.  For  the 
adventures  of  the  letter  which  this  answers,  see  Ep.  3005  introd.] 

S.  D.  AttuUt  nuper,  candidissime  Erasme,  incognitus  quidam, 
Italus  tamen,  eas  Htteras  quas  ad  xviii.  Marcii  ad  Laurentiam  meque 


ME.  1352:  '  GaUicum  scriptum  Doleti 
vidi,  et  cogito  de  aliquo  instruendo  qui 
respondeat  Kav  6  'Epaa^ios  ovk  eKcf^evyr) 
T^  'ASpaareiav.'  On  12  May  1536 
he  speaks  as  though  an  answer  had 
been  written,  with  his  assistance,  by 
a  student  (Ep.  3120:  cf.  Ep.  3127). 
But  it  seems  likely  that  the  book 
never  got  into  print.  See  Christie, 
Etienne  Dolet,  1880,  p.  211. 

3069.  18.  mimusculum]  Erasmus 
had  presumably  proraised  to  dedicate 
some  book  to  Volz.  He  did  not  hve 
to  fulfil  the  promise ;  but  when  he 
made  his  will  in  1536  he  left  Volz 
(who  had  not  been  remembered  in  the 
will  of  1527)  100  gold  florins.  For  the 
gold  cup  given  to  Volz  in  1536  see 
Ep.  3114. 

20.  Sapidus]  See  Ep.  323  introd. 
carmen]  We  have  not  been  able 
to  trace  the  epigram.  It  is  conceivable 
that  Sapidus  is  the  German  men- 
tioned  in  Dolefs  letter  quoted  above 
(11.  ii-i2n).  Erasmus  pointed  out 
a  false  quantity  in  the  poem  (see  Ep. 
31 14) — he  had  brought  the  same 
quick  eye  for  faulty  metre  to  the  poem 
of  Odonus   (see   Ep.   3002).   Delitiae 


Poetarum  Germanorum  (Frankfurt, 
Nic.  Hoffmann,  161 2)  preserves, 
among  a  number  of  other  verse-pieces 
of  Sapidus  (pp.  1176-82),  a  poem  De 
Se  celebrato  ab  Desid.  Erasmo,  and  a 
poem  addressed  to  Volz.  The  volimie 
loann.  Sapidi  Epitaphia  (Strasbourg, 
W.  Rihelius,  1542)  consists  of  epitaphs 
on  a  niunber  of  the  Reformers  and 
members  of  their  famihes. 

22.  Vlrichium]  The  Strasbourg 
printer,  see  Ep.  2312.  2-3. 

Expositiones]  We  do  not  know 
what  these  were;  though  addressed 
to  Beatus  Rhenanus,  they  are  not 
mentioned  in  BRE. 

27.  id  est  .  .  .  infra]  We  are  not 
able  to  suggest  an  interpretation  of 
these  four  words  (id  est  is  represented 
by  a  contraction  mark).  The  de- 
cipherment  ofinfra  is  uncertain — EE. 
thought  the  word  might  be  read  as 
iusto,  but  this  seems  not  possible, 
though  iusta  would  be  a  possible 
decipherment.  For  jesting  remarks 
about  the  title  'abbas'  see  Ep.  1525. 
25-7.  The  spelling  'abbass'  recurs  in 
Ep.  3114. 


250  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

dederas ;  et  si  tardiuscule  aduenerint,  fuerunt  niidlominus,  vt  solent, 
pergratiss<imae>.    Narrauit  ille  te  mihi  Precationum  tuarum  ex- 

5  emplar  per  eum  misisse,  quas  fur,  itineris  comes,  sibi  vna  cum  peculio 
viatico  abstulerit ;  eas  vero,  quas  ad  Gumpenbergium  dederas,  saluas 
fuisse — cum  litteris  tuis  mihi  consignauit,  rogauitque  quatenus  Ro- 
mam  transmitterem.  Lubens  feci:  aiebat  enim  propositum  Vrbem 
eundi  mutauisse.   Tue  Precationes  admodum  placuerunt.   Si  denuo 

ro  remiseris,  facies  rem  admodum  gratiss<(imam>.  Quod  in  litteris  meis 
persuades,  prudenter  rectissimeque  facis.  Sic  tacite  prostemuntur 
calumniatores. 

Casum  fatalem  principis  mei,  ducis  Mediolani,  te  audisse  non 
dubito ;  quem  non  possum  [non]  satis  deplorare.    Optimus  ille  dux 

15  primo  die  Nouembris  circa  mediam  noctem  ex  hoc  seculo  ad  foelicius 
migrauit.  Nemo  est  qui  mortem  non  lachrimet  amare :  me  autem  vno 
vix  est  perturbatior.  Annos  xx  eius  secreta  pertractaui.  Non  princi- 
pem  sed  patrem  amisi,  fidei  mee  permultum  is  crediderat.  Sed  quid 
facit,  sepe  mortem  memorare,  nisi  dolorem  augere?    Casum  video 

20  irreparabilem.  Quare  salubrius  duxi  pacienter  oronia  tollerare  quae 
fata  iubent.  Hoc  tamen  vnum  me  angit  vehementer.  luuentutis 
florem  contriui,  senui,  pecuhum  proprium  expendi,  remunerationem 
seruitutis  preterite  calamitates  impediere,  nunc  dira  immatura  in- 
opinataque  mors  penitus  abstuht  atque  diremit.    Nisi  Caesar  cle- 

25  mentius  me  respexerit,  quid  dicam  nescio.  Spero  expectoque.  Hec 
dolens  scribere  volui.  Interea,  Erasme  peropt<ime>,  cura  vt  valeas 
foehciss(ime>,  meque,  vt  soles,  ama.  Si  me  consolaueris,  nihil  erit 
gratius.   Vale  iterum  et  salue. 

Ex  Mediolano,  die  viui.  Nouemb.  1535. 

30  Obsequentiss(imus>  Pe.  Merbehus. 

Candidiss.  Theologo,  Domino  Eras.  Roterodamo,  patri  peropt., 
Friburgu  Brisgoie. 


307  L      Feom  VlGLTCrS   ZtnCHEMUS. 

Leipzig  MS.  Spires. 

Van  Heussen  IV.  116:  EE.  231.  17  Xovember  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.  The  address-sheet  has  been  tom 
in  opening  the  letter.] 

S.  P.  Litteras  tuas,  Domine  colendissime,  ad  T(ielmannum> 
Grauiima  et  Heresbacchium  cum  primo  nuncio  mittam  Coloniam. 
Quod  si  paulo  citius  redditae  fuissent,  Carolo  Harsto  committere  eas 

3070.   13.  meis  MS.  corr.  EE.  14.  non  secl.  EE.  19.  facio  MS. 

correximus. 


3070.  4.  Precationuni]  The  Preface,  Ep.  3091. 

Ep.  2994,  is  dated  13  Feb.  1535.  3071.   i.  Litteras]  Presumably  the 

6.  Gumpenbergium]  Not  Ep.  3015,  letter  to  Tiebnann  Gravius  answered 

where  see  introd.  Epp.  3040-1,  that  to  Heresbach  may 

10.  meis]  i.e.  ad  me  scriptis  (tuis  have  answered  Ep.  3031,  with  its  long 

EE.).  account  of  the  siege  of  Miinster. 

13.  Casum]  See  Ep.  3064.  3.  Harsto]  Now  in  the  service  of 

24.  Caesar]  The  hope of  preferment  the   duke   of  Cleves;   see    Ep.    1215 

from  the  Emperor  was  reahzed;  see  introd. 


3071]  FROM  VIGLIUS  ZUICHEMUS  251 

potuissem,  qiii  ab  duce  Cliuensi  ad  proximum  conuentum,  qui  Vor- 
matiae  est  habitus,  missus  fuit.   Rex  Sion  etiam  in  carcere  regalem  5 
ferocemque  animum  adhuc  retinet,  nec  desinit  nobis  dira  -npocf^rjTeveiv. 
Quibusdam  tamen  principibus  non  satis  placuit  quod  hactenus  sit 
seruatus,  ac  proxime  decretum  est  apud  Vormatiam  vt  quamprimum 
e  medio  tollatur.  De  genere  supplicii  variae  fuere  sententiae.  Quibus- 
dam  placuit  culeo  eum  more  paricidarum  insutum  in  Amasum  proiici ;  lo 
alii<s>  ferreae  caueae  bene  cesum  melleque  collitum  includi  ac  apum 
superinfuso  examine  in  altum  suspendi;  aliis  candentem  coronam 
capiti  imponi.    Sed  quibusdam  tandem  ab  principum  statuumque 
imperii  legatis  iniunctum  negocium  est,  vt  vna  cum  presule  Mona- 
steriensi  de  captiuorum  anabaptistarum  suppliciis  ceterisque  negotiis  15 
preteriti  belH  cognoscant  statuantque.    Multi  vrbem  Monasterium 
solo  aequandam  duxerunt.  Sed  mitior  sententia  obtinuit,  vt  tantum 
anabaptistarum  munimenta  diruantur.    De  reHgione  quoque  longa 
contentio.  Nam  legati  ducis  Saxoniae  et  nonnullorum  aUorum  princi- 
pum  nouos  euangeHstas  admitti  voluerunt.   Sed  secundum  priorum  20 
comitiorum  decreta  conckisum  est,  vt  nihil  in  reHgione  innouaretur ; 
sed  Saxones  atque  aHi  suo  more  aduersum  id  protestati  sunt. 

Mori  mortem  optimi  quique  viri  dolenter  ferunt.    Sed  cum  per- 
petuo  carceri  mancipatus  esset,  etsi  iUius  vulgo  indigna  mors  existi- 
metur,  quia  ex  pena  venit,  an  non  debuit  diuturnae  seruituti  glorio-  25 
sam  ac  claram  mortem  preponere  ? 

Amicus  quidam  nuper  e  Roma  ad  me  scripsit  te  a  Paulo  pontifice 
opimo  sacerdotio  donatum,  sed  quo  animo  id  acceperis,  scire  nondum 
Hcere ;  poUiceri  tamen  eundem  tibi  galerum  cardinaHtium,  si  ipsius 
gratiam  apostoHcam  non  contempseris.   De  quo  equidem  tibi  gratu-  30 
larer,  nisi  te  eiusmodi  ornamenta  semper  neglexisse  scirem. 

Caesar  Panhormi  aUquandiu  hesit  Siculorum  causis  impeditus. 
NeapoH  tamen  expectatur,  quo  Sabaudiae,  Mantuae  Ferrariaeque 
duces  ad  eum  proficisci  dicuntur.  Bene  vale,  Domine  maxime. 
D.  Andreae  a  Conritz  nondum  tuam  salutem  nunciaui,  quod  sub  35 
noctem  nuncius  tuas  mihi  Htteras  redderet,  bene  mane  abiturus. 
lUum  tamen  tui  amantissimum  esse  scito  ac  tuam  salutem  lubentis- 
sime  accepturum.  Nec  dubito  quin  iUe  ratum  ac  gratum  habiturus 
sit,  si  te  plus  miUes  eius  nomine  vicissim  saHiere  iussero. 

Datum  Spirae,  17.  die  Nouembris  1535.  40 

Tui  studiosissimus  VigHus  Zuichemus. 

Verae  theologiae  ac  omnium  bona<rum>  Htterarum  instauratori 
<optimo  m>aximo,  D.  Erasmo  Rote<(rodam>o,  Domino  et  patrono 
<^su>o  incomparabiU. 

12.  aliis  sc7-ipsi7nus :  alii  MS. 


4.  conuentvun]  See  Ep.  3060.  ^n.  who  was  his  informant. 

5.  Rex  Sion]  John  of  Leiden,  see  32.  Caesar]  See  Ep.  3007.  S^n;  cf. 
Ep.  2957.  93-4n.  Epp.  3055.  33,  3073.  2in. 

27.  Amicus   quiclam]   There   is  no  35.  a  Conritz]  See  Ep.  3060.  26n. 
clue  in  Vighus'  correspondence  as  to 


252  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

3072.     From  Conrad  Pellican. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  118.  Zurich. 

EE2.  139.  18  November  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.  For  Pelhcan  and  his  relations 
with  Erasmus  see  Ep.  1637  introd. ;  except  for  this  letter,  all  the  other  extant 
correspondence  with  Erasmus  belongs  to  1525-6.] 

S.  D.  Boni  consulas  perpetuum  silencium  meum  hactenus,  doctis- 
sime  Erasme,  quando  Hterarum  mearum  nihil  interim  eguisti.  Sed 
ne  amaro  vel  inuido  animo  abs  me  id  sileneii  commissum  putes, 
deprecor  toto  animo.   Inepciam  stiK  mei  erubui,  vt  non  tibi  gratam 

5  putarim.  Et  non  nihil  te  mihi  iratum  intellexi,  et  pericUtatum  iudicio 
ex  non  modicis  vel  paucis  indiciis,  maxime  quod  omnino  me  animo 
permutatum  credideris  ex  ordinis  desertione  papistici,  vt  et  com- 
mercium  epistolarum  abhorrere  sis  visus  et  presenciam  corporis,  nec 
honorificam  tibi  famiharitatem  meam  haud  ab  re  existimaueris, 

10  Vtcimque  vero  haec  se  sic  aut  ahter  habuerint,  optime  mi  Erasme, 
id  veHm  et  oro  credas  de  me,  sic  me  non  interim  posthabuisse  amorem 
tibi  et  obseruanciam  vnquam,  vt  non  sine  gaudio  semper  audierim 
laudes  tuas  apud  nostros,  et  aeque  cum  dolore  tulerim,  si  quid  vel 
raro  de  tuis  scriptis  vel  moribus  a  quoquam  minus  sjTicere  interpre- 

15  tari  audiui.  Quanquam  intellexerim  te  mihi  offensum,  idque  putarim 
citra  meam  veram  culpam,  id  vero  de  me  nunc  cupio  credas,  vt  coram 
Deo  cernente  cuncta  confiteor,  non  mihi  conscium  me  aHcuius  in 
malum  commutationis  per  cucuUi  depositionem,  nuUa  profecto  me 
hora  inuitum  vixisse  in  IVIinoritico  ordine,  quandoquidem  a  puero 

20  persuasum  habui  Deo  placere  institutum  illud  viuendi,  in  quo 
noUem  hodie  quoque  non  me  vixisse  et  nutritum  in  iuuentute, 
certe  cum  viris  Deum  timentibus  et  honestis  et  in  odio  omnis 
iniquitatis,  vt  in  papistico  regno  nuUum  hodie  credam  ordinem 
fuisse  meUorem. 

25  Sed  et  postquam  Dei  circa  me  prouidenciam  expertus  habitum  mu- 
taui,  non  mentem,  quantum  attinet  ad  pietatis  studium,  certo  affirmo 
tibi  simiUter  de  hoc  nunc  statu  m^eo  <(me)  ne  ad  momentum  quidem 
perutencia  motum,  quando  eum  Domino  complacere  non  dubito,  sed 
et  sentio  salutarem  et  vere  reUgiosum ;  in  quo  et  paratus  sum  omni 

30  hora  Domino  euocante  eidem  Deo  natureque  concedere,  integra  spe 
feUcitatis  per  Dei  graciam  in  Christo  Domino,  cuius  clemenciam 
sencio  semper  circa  me  et  per  omnia.  Est  mihi  pulcerrima  oportuni- 
tas  exercendi  me  in  sacris  Hteris,  quam  et  non  neglego,  sanus  animo 
et  corpore.  Prouentus  annuus  sine  aUqua  penuria  ex  canonicatu. 

35  Comoda  mihi  vxor  omnem  domesticam  curam  administrat  sine  omni 
mea  inolestia.  Vini  frumentorumque  promos  vix  semel  per  annum 
aspitio,  vnde  pendet  omnis  mea  prouisio,  sicut  et  aUorum.  FiHum 

I.  consulas  scripsimtis:  consulis  MS.  27.  me  addidimus. 


35.  vxor]     Anna    Fryesin,     whom  made  him  quite  ignorant  of  money) 

Pellican  married  on  7  Aug.  1526,  see  that  he  was  obliged  to  look  for  another 

CPR.  p.  113.    \\Tien  she  died  28  Oct.  wife  and  married  Elizabeth  Kalb  on 

1536  Pellican  felt  himself  so  much  at  20  Jan.  1537;  CPR.  pp.  147-8. 
a  loss  (his  33  years  as  a  Franciscan 


3072] 


FROM  CONRAD  PELLICAN 


253 


mihi  Dominus  dedit  Samuelem,  octauum  annum  nunc  agentem, 
filiolam  quoque  septimum,  elegantes  pueros  et  bone  spei. 

Primo  triennio  totus  hebraicis  incubui  tractatoribus,  vt  interim  40 
bibliorum  praelectionem  hebraicam  quotidianam  sine  omni  sollici- 
tudine  nunc  tercio  legam.    Tercium  enim  nunc  cursum  agimus  in 
Leuitico.    Credere  non  potes,  quam  eximium  Theodorum,  iuuenem 
nondum  triginta  annos  habentem,  gracia  Dei  suffecerit  nobis  in 
locum  Zuinglii,  cuius  ineruditior  lectio  excelht  pietate  et  eruditione  45 
optimam  illius  meo  iuditio,  quandoquidem  totus  praelectioni  in- 
cumbit  hic  noster,  cum  ZuingHus  multis  laboribus,  predicando  et 
scribendo  et  ahter,  occuparetur.   Si  vidisti  prophetam  Nahum,  scio 
iudicabis  me  vera  nunc  scribere.    Denique  aliquot  singuhs  annis 
mensibus  grammaticam  praelego  Hebream,  idque  sponte.  Rehquum  50 
temporis  cum  ociosum  habere  cepissem,  priuatim  quaedam  annotare 
incepi  ad  secundum  cursum,  quae  a  Zuingho  tunc  praelegente  neghgi 
videbantur,  cum  crederem  necessaria.    Sicque  processi  Domino  diri- 
gente,  quousque  nunc  peruentum  esse  sic  miror  vt  ante  quintum 
abhinc  annum  tale  ahquid  futurum  ex  me  nulh  hominum  credidisse  55 
potuerim. 

Neglectum  quidem  et  rusticum  opus  est  et  indignum  lectione 

38.  Samuelem]  Pellican  addressed 
his  Chronicon  to  this  only  son;  from 
it  we  learn  of  his  birth  i  Jmie  1527, 
p.  115;  of  his  education,  p.  143;  of 
his  marriage  with  Ehzabeth  Clauser, 
13  Jan.  1547,  p.  175  ;  and  of  the  birth 
of  his  daughter,  Anna,  6  Jan.  1551, 
p.  181. 

39.  fiholam]  Ehzabeth,  born  24 
Aug.  1528,  died  7  Jiily  1537,  CPR. 
pp.  118,  148. 

43.  Theodorimi]  Bibhander  (Theo- 
dor  Buchmann),  i504(?)-4  Sept.  1564. 
Born  at  Bischoffszell,  he  was  sent  to 
school  at  Zurich,  being  placed  imder 
the  care  of  Oswald  Myconius.  In 
Zvirich  he  began  his  study  of  Hebrew, 
having  for  his  teacher  Jacob  Cepori- 
nus.  His  Semitic  studies  were  con- 
tinued  at  Basle  under  PeUican  and 
Oecolampadius.  From  1527-9  he 
taught  in  the  high  school  at  Liegnitz. 
Retuming  to  Zurich  he  was  appointed 
professor  of  Old  Testament  theology, 
in  succession  to  Zwingh,  24  March 
1532.  This  professorship  he  held  until 
1560,  when  he  resigned;  his  resigna- 
tion  being  brought  about  by  the 
attitude  which  he  took  up  on  the 
question  of  predestination ;  in  con- 
nexion  with  which  he  attacked  with 
great  bitterness  Peter  Martyr.  Among 
his  many  works — of  which  some  sur- 
vive  only  in  manuscript — may  be 
mentioned  the  small  Hebrew  Gram- 
mar  which  he  pubhshed  in  1535  ;  the 
De  ratione  communi  omnium  lingua- 
rum  et  litterarum  commentarius,  1548; 


the  versions  contributed  to  Jud's 
Biblia  sacrosancta  translata  in  ser- 
monem  latinum,  1543;  his  edition  of 
the  Koran,  Machmnetis  Sarracenorum 
principis  vita  ac  doctrina  omnis,  1543, 
in  which  a  revised  translation  is  ac- 
companied  by  the  dissertations  of 
various  scholars,  including  a  'Prae- 
monitio'  by  Melanchthon  and  an 
'Apologia'  by  Bibhander  himself. 
One  of  the  leading  personahties  of  the 
Zurich  church,  Bibhander  found  his 
primary  interest  in  Semitic  philology, 
combining  with  a  remarkable  leaming 
in  the  eastem  tongues  a  wide  know- 
ledge  of  modem  languages,  among 
them  Slavonic.  A  biography  of  him 
beheved  to  have  been  written  by 
Pehican  has  not  sur\'ived.  There  is 
a  monograph  bj'  J.  J.  Christinger, 
pubhshedin  1867,  Theodor  Bibliander, 
Ein  biographisches  Denkmal.  See  the 
article  in  Hauck  iii,  pp.  185-7,  by 
Emil  Egh,  whose  promise  of  a  fuUer 
account  has  not  been  reahzed. 

48.  prophetam  Nahmn]  Propheta 
Nahum  iuxta  veritatem  Hebraicam 
latine   redditus  per   T.  Bibliandrum, 

1534- 

57.  opus]  Commentaria  Bibliorum, 
Zurich,  C.  Froschover,  7  vols.  1532-9. 
Vol.  V,  March  1535,  deals  with  the 
Apocrypha.  We  know  this  edition 
only  from  the  accoimt  in  CPR.  pp. 
xxvi-xxix,  but  the  Bodleian  has  a 
copy  of  the  edition  of  1536—46,  also 
pubhshed  by  Froschover. 


254  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

eruditione  pollentibus.    Sed  quia  indoctiorum  passim  amplior  est 
numerus,  ideo  et  plures  venduntur,  vt  nunc  infra  mensem  impressor 

60  exorsus  sit  editionem  secundam  priori  similem.  Temeritatis  meae 
excusationem  vellem  legeres  in  prologo  primi  tomi.  Quae  tu  vero 
contra  quintum  tomum  in  Ecclesiasta  tuo  scripsisti,  folio  376 — totum 
enim  librum  perlegi — meum  improbans  institutum,  non  egre  fero, 
intelligens  te  nihil  legisse  in  eodem :  alioqui  vidisses  aliud  me  scri- 

65  psisse  quam  tu  putas. 

Simt  quoque  mihi  amici  et  familiares,  digni  viri,  fama  et  rebus 
nobiles,  pro  priscis  meis  monachis,  iucundiores  et  vtiliores.  In 
summa,  nihil  desidero  in  tot  beneficiis  Dei  quam  dignam  Domino  Deo 
meo  gratitudinem,  qua  tot  suis  donis  respondeam  non  indigne  vel 

70  minima  ex  parte,  vtque  difficiliorem  sortem  (si  qua  imminet)  cle- 
mencia  sua  largiente  ferre  velim  et  valeam,  gracias  interim  Domino 
agens,  qui  in  vinee  suae  coloniam  me  quoque  conducere  dignatus 
est  hora  nouissima,  et  opera  mea  vti  in  gloriam  suam,  qui  omnia 
agit  in  omnibus.   Qui  et  te  nobis  diucius  conseruet  in  suam  gloriam 

75  et  in  profectum  Ecclesiae,  pro  quo  Noui  Testamenti  lucubrationes 
te  voluit  meditari,  operum  tuorum  omnium  gemmam  vnicam,  et 
cum  reliquis  omnibus  tuis  scriptis  sanctam  memoriam  tibi  in  omnia 
secula  vindicaturam  vnice.  Erudita  sunt  quidem  tua  omnia  et 
diserta,  pietas  autem  Paraphrasum  omnia  mecum  antecellit. 

80  Obsecro  tandem,  perquam  venerande  Erasme,  vt  sLaas  quae  dicta, 
scripta  vel  acta  sunt,  haberi  pro  infectis.  Imprudenciae  me  diflfa- 
masti,  quod  agnosco  verum:  nullum  agnosco  vel  in  minimo  pietatis 
neuum  vel  fidei  quantamcunque  neghgenciam. 

Doleo  extare  contra  me  tua  quaedam  scripta.    Sed  tuo  nomine 

85  doleo,  non  meo  tantum,  cui  satis  prospectum  est.  Cupio  te  vetera- 
num  amicicia  prisca  mihi  tandem  iungi,  vt  me  tibi  (vt  olim)  charum 
amplectaris  in  Domino ;  cui  aeque  vt  tu  cupio  me  seruulum  non 
aspernendum  assumi  et  agnosci,  non  ex  meritis  meis,  quae  nuUa  sunt, 
sed  sua  gracia,  quae  sufficit  vtrisque.  Dihgam  ego  te  ex  animo,  donec 

90  vixero,  vtque  in  celestibus  a  communi  Domino  dihgaris  et  glorifi- 
ceris,  eciam  atque  eciam  oro  et  precari  non  cessabo. 

Hanc  meam  tumultuariam  epistolam  oro  humaniter  interpreteris 
et  amice.  Vbi  non  ingratam  fuisse  intellexero,  addam  et  ahas.  Vale 
in  Domino  diu  et  feHciter,  perchare  Erasme. 

95      Tiguri,  xviii  vuiibris  1535. 

Tuus  vt  oUm  Conradus  PeUicanus  amicus. 
Celeberrimo  eruditissimoque  theologo,  D.  Erasmo  Roterodamo. 

59.  EE^.:  numeros  MS.  62-3.  totum  .  .  .  perlegi  in  marg.  additum, 

huc  iranstulimus.  83.  quantamcunque  scripsimus:  qhcuq  MS. 


59.  plixres]  For  plura  exempla.  candidi '  whom  Erasmus  mentions  as 

61.  prologo]  The  passage  in  which  maintaining  the  inspired  character  of 
PeUican  excuses  his  '  temeritas '  is  the  3rd  and  ^th  books  of  Esdras,  and 
given  on  fo».  A  5  vo.-A  6  of  the  preface  attributing  the  Book  of  Wisdom  to 
to  vol.  i  of  the  edition  of  1536-46.  Solomon. 

62.  scripsisti]  LB.  v.  1049F.  Pelli-  66.  amici  et  familiaresj  For  an 
can  is  not  actually  named,  but  is  enumeration  of  these  friends  see  CPR. 
included  among  the  '  Quidam  impense  79.  mecum]  For  apud  me. 


3073]  255 

30363073.     From  Christopher  of  Stadion. 

Hamburg  MS.  Supellex  epistolica  Uffenbachii  Dillingen. 

et  Wolfiorum,  Fol.  4.  23.  27  November  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout,  in  the  Staats-Universitats 
Bibhothek  at  Hamburg.  It  now  (together  with  Ep.  3065)  forms  part  of  the 
Uffenbach-Wolf  collection,  but  that  at  one  time  it  belonged  to  the  group  of 
Stadion's  letters  now  at  Stuttgart  is  indicated  by  the  fact  that  the  same  hand 
has  written  an  analysis  of  contents  on  all  the  letters.] 

S.  P.  D.  Libros  de  racione  Concionandi,  amantissime  Erasme, 
nuper  editos,  quantum  per  ocium  licuit,  percurri  pocius  quam  legi, 
ac  nichil  in  eis  quod  reprehendendum  esset  reperi.  Instruunt  ac 
docent  quibus  condic[t]ionibus  et  qua  modestia  ac  pietate  eccle- 
siastes  preditus  esse  debeat,  et  quis  modus  ad  efifectum,  vt  auditores  5 
magis  auidi  ad  discendum  efficiantur,  tenendus  sit.  Quid  hoc  seculo 
Banctius,  quid  vtilius  doceri  potuisset,  ymo  quid  magis  neccessarium  ? 
Quod  vulgus  adeo  tepidus  est  in  fide,  nulla  alia  culpa  meo  iudicio 
quam  defifectus  bonorum  predicatorum. 

Vnum  tamen  videbatur  michi  exprimendum.  Quum  in  primo  10 
libro,  fo.  41,  inter  alia  scribis:  'Sunt  et  hodie  mangnates  quidam 
Herodi  non  dissimiles,  qui  Christum  et  eius  doctrinam  habent  ludi- 
brio,'  addendum  erat:  'Sicut  Herodes  loannem  Baptistam,  virum 
sanctum  ac  innocentem,  propter  Herodiadem  decapitari  fecit,  ita 
rex  AngUe  duos,  RoflFensem  ac  Morum,  ^aros  integerrimos,  propter  15 
concubinam.'  0  facinus  inhumanissimum  ac  nostro  seculo  inaudi- 
tum.  Historiam  nouorum  martirum  non  sine  fletu  et  merore  legi, 
et  quamuis  nemo  ex  ipsis  michi  vnquam  visus  sit,  tamen  RoflFensi 
et  Moro  ob  singularem  honestatem,  qua  ab  omnibus  predicabantur, 
ex  animo  bene  volui.  Non  dubito  quin  coronam  martirum  receperint.  20 

Cesar  adhuc  heret  in  Cicilia,  nec  satis  certum  an  Itaham  aut 
Hyspaniam  sit  petiturus,  nisi  quod  ob  ducis  Mediolanensis  obitum 
arbitrantur  ItaHam  petiturum. 

De  Pontifice  nichil  nisi,  vt  fer[r]tur,  omni  conatu  curat  suos 
cognatos  ditare.  25 

Rex  Ferdinandus  cantat  vetterem  canciunculam,  'Aurum  et  ar- 
gentum  non  est  michi.'  Et  tamen  aUos  saluos  fecit,  se  ipsum  saluum 
facere  non  potest,  aut  non  vult. 

Pestis  apud  nos  moderate  se  habet.  Indies  decrescit,  licet  multis 
in  locis  scintillet.  30 

De  synodo  parua  spes  propter  principum  disscordias.    Orator 

4.  condictiombns  MS.:  correximus.  6.  adiscendvaa  MS.:  correzimtis. 

28  Wullt  MS. 


10.  Vnum .  .  .  exprimendum]  Eras-  21.  heret]  See  Ep.  3007.  S^n. 
mus  was  afraid  that  he  had  said  Charles  had  in  fact  reached  Naples 
too  much  about  Fisher  and  More;  from  Sicily  ('Cicilia')  two  days  before 
Stadion  plainly   thinks   that  he  has  this  letter  was  written. 

said    too    little,    in   not   naming   the  22.  obitmn]  See  Ep.  3064  introd. 

criminal.  25.  cognatos]  See  Ep.  2998.  ^on. 

11.  fo.  4i]Thisisawrongreference:  26.  canciunculam]  Acts  3.  6. 

it  should  be  p.  61  =  LB.  v.  815D.  27.  alios  saluos]  See  Mark  15.  31 ; 

17.  nouorum    martirum]    For    the  Luke  23.  35. 
phrase  cf.  Ep.  3063.  31.  Orator]  Vergerio,  who  was  at 


256  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

Pontificis  scripsit   ad   me  inter  alia  prout  ex   hac   cedula   videre 
licet. 

Et  ne  omnino  videar  ingratus,  mitto  ad  te  70  coronatos  et  10  pro 
amanuensi  Gilberto.  Nunc  non  alia  nisi  quod  Christum  quottidianis 
35  precor  [precor]  precibus  vt  te  nobis  ob  communem  Christianorum 
vtilitatem  dyu  seruet  incolumem. 

Datum  ex  castro  nostro  DiUingis  27  nouem<(bris)  anno  etc.  35. 

tuus  Cristo<fforus> 
episcopus  A<ugustensis.> 

40      Clarissimo  theologo  Erasmo  Roterodamo  amico  ac  preceptori  suo. 
Basilee. 

3074.     Feom  JoHTsr  George  Heemann. 

Leipzig  MS.  Spires. 

EE.  232.  II  December  1535. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.  This  is  the  latest  in  date  of  the 
letters  in  the  Leipzig  collection:  of  which  the  earhest  is  Ep.  1067.  For  John 
George  Hermann  see  Ep.  2716.  17911.  For  a  letter  of  Viglius  to  Erasmus 
(apparently  about  J.  G.  Hermann)  written  on  the  same  day  as  this,  but  not 
extant,  see  VZE.  p.  199.] 

S.  D.  Cum  ex  ItaHa  nuper  reuocatus,  d.  erasme,  immortale  litte- 
rarum  decus,  ad  paternos  rediissem  Lares,  optimus  piissimusque 
p<(ar)ens,  cum  de  vitae  genere  ac  instituto  multa  mecum  solicite 
conferret,  tum  de  Htterariis  rebus  et  studiis  preteritaeque  aetatis 
5  fructu  dihgentissime  quesiuit,  atque  illud  in  primis,  ecquid  post 
binas  illas  literas,  quas  ad  te  superioribus  annis  dedi,  tuam  erga  me 
beneuolentiam  sartam  tectamque  conseruassem.  Et  cum  ingenue 
hbereque  essem  fassus,  nimium  multis  mensibus  scribendi  hoc  offi- 
cium  a  me  intermissum  fuisse,  tum  ille  me  (pro  paterno  affectu) 
10  grauiter  obiurgare  ac  meam  neghgentiam  mihi  exprobrare  cepit, 
quod  cum  ipse  mihi  abs  te  hteras,  rarum  et  preciosissimum  munus, 
impetrasset,  ego  adeo  nihil  cogitassem  quonam  pacto  meis  officiis 
tuam  beneuolentiam  retinerem.    Multis  autem  rationibus  meum 


this  time  engaged  in  negotiations  in  Erasmo  Rot.,  hero  meo,  decem  flore- 

Germany  in  connexion  with  the  sum-  nos  renenses  in  auro,  ea  conditione  vt, 

moning  of  a  general  Coimcil.   In  April  si  forte  R.  D.  Episcopus  Augusten. 

1533  Stadion  had  enclosed  in  a  letter  miserit  munus  mihi  destinatum,  ipse 

to  Erasmus  a  papal  'cedula'  dealing  D.    Erasmus    illud    recipiat    nomine 

with  the  proclamation  of  a  Coimcil  meo.    Datum   13  die  Octobris  Anno 

(Ep.  2787.  17-20).    It  seems  reason-  i535-  Gilbertus  Cognatus  Nozerenus. 

able,  therefore,  to  infer  that  the  'ce-  {Variorum    Epistolae    ad    Erasmum: 

dula'  enclosed  in  the  present  letter  No.  15,  Erasmuslade).    The  gift  may 

was  concerned  with  the  same  business.  have   been   in   connexion   with   Cog- 

3073.  34.  Gilberto]  The  gift  to  Cog-  natus'    work    on    the   Ecclesiastes   as 

natus  had  been  anticipated ;  Erasmus  secretary.     ^Mien  he  sent  Choler  the 

had  given  him,  before  he  left  Basle,  ten  Responsio  to  Cursius,  Erasmus  thought 

florins,  on  the  imderstanding  that  he  todoaservicetoCognatusby  mention- 

should  repay  himself  out  of  the  sum  ing  that  it  was  upon  his  suggestion 

sent  by  Stadion.    Cognatus'  acknow-  that  the  pamphlet  was  addressed  to 

ledgement  is  extant  in  autograph  in  Choler  (see  Ep.  3050,  25-6). 
the  Basle  library:  it  reads  as  foUows:  3074.  6.  literas]  Not  extant. 

'Ego  Gilbertus  Cognatus  profiteor  hoc  1 1 .  literas]  No  letter  from  Erasmus 

chirographo  meo  me  recepisse  a  dno  to  J.  G.  Hermann  is  extant. 


i 


3074]  FROM  JOHN  GEORGE  HERMANN  257 

silentium  cupiens  excusare,  surdo  (vt  dicitur)  narraui  fabulam  ac- 
tumque  apud  eum  egi.  Quid  multis  ?  Non  aKter  posse  placari  mihi  15 
est  visus,  quam  si  rursus  ad  te  scripturum  me  sponderem;  et  id 
quidem  nisi  breui  facerem,  haud  aequum  parentem  deinceps  habi- 
turus  essem.  Cui  equidem  cum  obtemperare  diuina  humanaque  iura 
me  cogant,  te  ilHus  potius  afFectui  quam  meae  importunitati  tribuere 
velim  quod  ociosis  ac  inanibus  literis  meis  tua  negocia  rursus  20 
interpellem. 

Vitae  autem  institutum  ex  parentis  atque  preceptoris  ohm  mei 
D.  Viglii  consiHo  hoc  tandem  placuit,  vt  Spiram  me  conferrem  atque 
ibi  forensium  causarum  praxi  incumberem.  Nam  preterquam  quod 
is  fere  omnium  iuri  operam  dantium  scopus  est,  tamen  ego  etiam  25 
ex  preceptore  D.  VigHo,  adsessorio  hic  munere  fungente,  discendae 
praxeos  non  leuem  opportunitatem  nactus  esse  videbar;  quo  dein- 
ceps  sumptus,  quos  grauissimos  in  studia  mea  pater  fecit,  opera 
aHqua  ciuiH  et  honesta  recuperarem,  et  viaticum  ad  futuram  aetatem 
mihi  pararem.  Itaque  ante  paucos  dies  Spiram  adueni,  ac  in  primis,  3° 
vt  parentis  voluntati  satisfacerem,  tibi  scribendum  duxi. 

Quod  vero  hactenus  nihil  scripserim,  non  leues  causae  me  deter- 
ruerunt,  cohibereque  saepius  rn  manum  sumptum  calamum  coege- 
runt ;  cum  quod  vererer  te,  virum  nostro  seculo  omnium  doctissimum, 
meis  indoctis  rudibusque  Hteris  salutare,  tum  quod  non  ignorarem  35 
quot  et  quantis  tu  quotidie  negocHs  obruereris.  Quae  equidem,  atque 
aHa  multa,  cum  parenti  obucerem,  nunquam  tamen  a  sua  flagitatione 
dimoueri  a  me  potuit,  vicitque  tandem  ilHus  auctoritas  meas  rationes. 
Quamobrem  non  aHud  in  presentia  habui  argumentum  scribendi, 
quam  vt  simul  et  silentu  mei  causas  et  patris  summum  erga  te  4° 
afifectum  hisce  meis  Hteris  testarer.  Proinde  te,  humanissime  domine, 
etiam  atque  etiam  rogo  ac  obtestor  vt,  quae  tua  erga  omnes  summa 
est  humanitas,  eadem  quoque  mea  scripta  aequi  bonique  consulat. 
Bene  vale,  vnicum  nostri  aeui  decus, 

Spirae,  xi.  Decemb.  Anno  m.d.xxxv.  45 

Tui  nominis  obseruantissimus 
loannes  Georgius  Hermannus  subscripsit. 

Doctissimo  eloquentissimoque  <bon)arum  Htterarum  parenti,  <(Do- 
mino  Eras>mo  Roterodamo,  Domino  suo  incomparabiH.   Basileae. 


30633075g^g^     From  Leonard  of  Gruyeres 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  94.  Sursee. 

EE^.  140.  12  December  (1535  >. 

[The  Breslau  ms.  is  the  original  letter,  written  by  a  secretary;  Leonard  of 
Gruy^res  signs  it  and  adds  the  postscript,  11.  40-3.  A  copy,  by  a  secretary,  in 
a  bound  volume  of  papers  belonging  to  Leonard  of  Gruy^res,  is  in  the  Town 
Library  of  Besan^on  (MS.  1145,  f.  148:  cf.  Ep.  3084  introd.).  For  a  detailed 
account  of  it  see  Catalogue  of  Besangon  MSS.  i,  pp.  786-8.  The  Besangon  ms. 
omits  the  signature,  the  postscript,  and  the  address ;  there  are  slight  diSerences 
in  spelling,  but  no  other  important  variants.    This  and  Ep.  240ia  are  the  only 


3074.  14.  surdo]  See  Adag.  387.     14-15.  actumque  .  .  .  egi]  See  Adag.  370. 

452.11  o 


258  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

letters  from  Gruy^res  to  Erasmus  which  have  survived,  though  there  are  six 
letters  to  hun  from  Erasmus.  The  year-date  can  be  supphed  both  from  the 
letter  which  this  answers  and  from  the  contents.] 

S.  P.  Accepi  successiue  binas  abs  te  literas,  clarissime  D.  Erasme, 

alteras  e  Vesontione  transmissas,  alteras  ex  Basilea  huc  allatas ;  quae 

vtraeque  profecto  mihi  fuerunt  gratissime  non  solum  propter  stili 

elegantiam  (que  mundo  nota  est),  sed  etiam  quod  in  ilhs  ipsis  verus 

5  sinceri  amici  candor  sit  ad  typum  expressus. 

Qui  tibi  retuht  me  domi  meae  finita  legatione  residere,  fallebat, 
forte  errore  nominis  et  ipse  deceptus ;  nam  qui  vices  meas  gerit,  a 
vulgo  etiam  Officiahs  nominatur. 

Quod  scribis  defixis  per  hyemem  Basileae  anchoris  sub  vere  te  ad 
10  nos  Vesontium  appulsurum,  laudo  institutum,  ea  tamen  conditione, 
vt  vel  absente  me  edes  meas  incolas  omnibusque  rebus  meis  non 
secus  fruaris  ad  Hbitum  ac  tuis  propriis.  ReHqui  autem  domi  vica- 
rium  illum  meum,  virum  vtiqvie  iuuenem,  sed  doctum  et  probatis 
moribus,  qui  tui  nominis  ita  est  studiosus,  prout  sunt  omnes  boni, 
15  vt  existimem  facile  inter  vos  conuenire  posse. 

Quod  preposituram  Dauentriensem  acceptare  renueris,  probo  simi- 
liter ;  est  enim  minor  tuis  virtutibus  et  meritis.  Maiora  expectanda 
venirent,  nisi  abhorreret  animus  tuus  hac  etate  ab  huiusmodi  sarcinis, 
vt  scribis. 
20  Expecto  indies  cm-sorem  meum  e  Burgundia  cum  opere  Eccle- 
siastes  tuo,  pro  quo  ingentes  et  quas  possum  tibi  gratias  ago.  Quem 
mihi  mitti  imperaui  et  reuera  cum  magno  desiderio  expecto ;  non 
enim  dubito  quin  in  eo  (vt  sunt  tua  scripta  omnia)  tersus  sermo 
congruam  rerum  grauitatem  ad  omnium  studiosorum  et  vere  piorum 
25  vsum  sit  complexus. 

De  D.  Bonualoto  nihil  est  quod  dubites:  etenim  retuHt  vera  qui 
asseuerauit  eum  Vesontii  esse;  nam  fuit  et  nunc  est.  Cui  volumen 
Apophtegmatum  gratum  fuisse  scio. 

Cesar  ducatu  Mediolanensi  ditatus  et  auctus  eo  breui  est  venturus, 
30  res  iUius  principatus  ordinaturus  ad  communem  Christiane  reipublice 
vtihtatem  et  ItaHae  tranquiHtatem,  prout  ad  me  sua  maiestas  Hteris 
nona  Nouembris  Consantiae  in  Calabria  datis  scripsit. 

Magna  est  spes  conuocande  synodi;  nam  et  summus  pontifex  et 

senatus  cardinaHum  singulare  in  eo  studium  ostendunt.    Fama  est 

35  non  obscuro  loco  orta  Turcharum  tyrannum  iterum  infeHciter  cum 


I.  binas]    Only    one    of  these   has  that,  hke  Gruy^res,  Bonvalot  might 

survived,   Ep.    3063.     This  was  pre-  not  be  at  Besangon.    Erasmus'  letter 

sumably,  since  it  was  sent  in  error  to  him  was  carried  by  Cognatus,  with 

to  Besan^on,  the  earher  in  date,  the  a  copy  of  the  Apophthegmata ;  Bonva- 

other    going    direct    from    Basle    to  lot  acknowledges  the  gift  in  Ep.  3103. 

Siu"see.   Before  receiving  either  letter  29.  ducatu]  The  duke  had  died  on 

Gruy^res  had  (on  29  Oct.)  written  to  i  Nov.  1535  (Ep.  3064  introd.).    Two 

Erasmus,  ofTering  him  the  use  of  his  days  later  the  emperor  crossed  from 

house  in  Besan^on  (see  Ep.  3102.  5n).  Sicily    to     Calabria — hardly    'ducatu 

12-13.  vicarium]  Richardotus;  cf.  ...  ditatus  et  auctus';  for  the  death 

Ep.  2880  introd.  of  Sforza  without  heir  was,  in  fact,  a 

26.   Bonualoto]  See  Ep.  1534.  29n.  grave  embarrassment  to  him;  and  he 

He  is  not  mentioned  in  Ep.  3063 ;  it  was  seeking  a  compromise  by  which 

is  to  be  inferred  that  Erasmus,  in  his  neither  he  nor  Francis  i  nor  Paul  m 

later  letter,  had  expressed  the  fear  should  possess  Milan. 


3075]  FROM  LEONARD  OF  GRUY^RES  259 

rege  Persaruui  dimicasse  et  in  fuga  mortuum  fuisse,  sed  certiora 
expectabantur.  Nil  aliud  habeo  quod  scribam  scitu  dignum.  Vale 
igitur,  doctissime  D.  Erasme,  et  me  vt  facis  amare  perge. 

Ex  Surseio,  xii'^  Decembris. 

Salutaui  tuis  verbis  D.  Panizonum,  collegam  meum,  qui  vicissim  40 
resalutat  prestantiam  tuam  tibique  longeuam  incolumitatem  optat 
et  precatur. 

Tue  prestantiae  deditissimus  Leonardus,  Officialis  Vesontinus. 

Clarissimo  atque  ornatissimo  viro,  D.  Desiderio  Erasmo  Rothero- 
damo,  theologo,  domino  et  amico  imprimis  obseruandissimo,  Basileae.  45 


30763085    To  Damian  a  Goes. 

Vita  Erasmi  p.  134.  Basle. 

O^.  p.  279:  Lond.  XXX.  72:  LB.  1292.  15  December  1535. 

ERASMVS  ROTERODAMVS  NOBLLI  VIRO  DAMIANO  A  GOES  S.  P. 

Ajniice  magne,  scheda  addita  literis  meis  suppeditabit  causam 
iustiorem  quam  vellemus  qua  me  excuses  egregiis  ilhs  hterarum 
heroibus  Bembo,  Bonamico,  et  Coelio,  quos  ego  toto  pectore  suspicio 
venerorque.  Epistolam  tuam  accepi  per  Lucam  Remum,  sed  serius, 
15  die  Decembris :  non  ipsius  culpa,  sed  nuncii.  5 

De  Rensendo,  non  possum  satis  mirari.  Valeat  ille  tam  rustice 
ingratus.  Ecclesiastes  iam  opinor  isthic  prostat.  Excusa  sunt  duo 
miha  vohiminum  et  sexcenta.  Nunc  denuo  excusus  est  minore 
forma.  De  Commentariis  lacobi  Sadoleti,  mihi  tale  quiddam  prae- 
sagiebat  animus.  Admonui  illum  hteris,  quatenus  hcuit  tantum  ad-  10 
monere  Praesulem.  Insumpsit  in  hoc  opus  inmensos  labores.  Audio 
nec  a  Sorbonicis  probari.  Gelenio,  viro  bono  ac  docto,  optarim  fortu- 
nam  ahquanto  commodiorem.  Diuitias  vix  optarim.  Nunc  penia 
adigit  illum  ad  honestos  labores.  Adolescens,  quem  mihi  commendas, 
nondum  me  adiit :  curabo  vt  accipiat  epistolam  suam.  Gilbertus  me  15 
rehquit.  lam  Canonicus,  cantabit  missam.  Edes  vendidi  ac  supelle- 
ctUem  distraxi,  non  magno  lucro  meo,  nec  tamen  prorsus  infehciter. 

Itahce  non  inteUigo,  sed  curabo  vertendum  quod  vertit  Polus. 

3075.  36.  dimicasse]  At  Bechlis ;  embodying  Erasmus'  criticism  has 
see  Ep.  3007.  8511.  The  report  that  not  survived,  but  he  feared  (without 
Suleiman  (f  1556)  lost  his  hfe  in  this  cause)  that  it  had  offended  Sadoleto; 
battle  is  incorrect.  see  Ep.  2816  introd. 

40.  Panizonum].    Unknown  to  us.  12.  Gelenio]  For  Gelenius'  dedica- 

3076.  I.  scheda]  Ep.  3077.  tion  of  his  ^nnota/jones  in  the  Froben 
4.  Epistolam]  Xot  extant.  Damian      edition  of  Pliny  to  Damian  see  Ep. 

mentions  it  when  writing  on  22  Dec.  3019.  2in. 

1535,  Ep.  3078.  14.  Adolescens]  We  know  no  more 

Lucam  Remimi]  For  L.  Rem,  and  of  him,   save   that   it   appears   from 

for  other  occasions  on  which  he  for-  Damian's  reply   (Ep.    3085)   that  he 

warded  letters,  see  Ep.  2987.  in.  became  a  canon  of  Mainz. 

6.  Rensendo]  Erasmus  asked  Da-  18.  Polus]  From  the  words  follow- 

mian  for  news  of  Resende  on  1 1  March  ing  Mitto  vicissim  it  is  clear  that  what 

1534    (Ep.    2914.    10-18).     Erasmus  Pole  had  translated  was  some  accoimt 

wrote  to  Resende  by  Damian's  ser-  of  the   deaths   of  Fisher   and  More. 

vant   (Ep.   3043.    I2n)  but  seems  to  Pole  was  at  this  time  in  Italy — during 

have  had  no  reply.  the  suimner  of  1535  he  was  in  Venice ; 

10.  Admonui  .  .  .  literis]  The  letter  in  October  he  was  at  Padua  (Brewer 


260  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

Mitto  vicissim  historiam  bonae  fidei ;  in  qua  qui  ex  Anglia  redeunt, 
20  et  actis  interfuerunt,  negant  quicquam  esse  falsi ;  nisi  quod  pauciores 
Carthusiani  fuerunt  affecti  supplicio.  Cupiebam  tecum  pluribus 
agere,  amicorum  dulcissime,  sed  vix  credas  quam  haec  aegre  pararim. 
Vale,  et  saluta  amicos. 

Basileae  15  die  Decembris  1535. 


30773085    To  Damian  a  Goes. 

Vita  Erasmi  p.  133.  (Basle.) 

O^.  p.  278:  Lond.  XXX.  71:  LB.  App.  441.  <c.  15  Dec.  1535.) 

[On  26  Jan.  1536  Damian,  answering  Ep.  3076,  speaks  of  the  grief  with 
which  he  has  read  Erasmus'  '  scheda ' ;  referring  in  particular  to  the  '  malmn 
extremae  spinae,  quod  ad  vetus  accessit'.  The  words  make  it  plain  that  the 
'  scheda '  is  our  present  letter,  which  we  must  suppose  accordingly  to  have  been 
an  enclosure  to  Ep.  3076.  This  'scheda'  looks,  in  fact  (the  address  notwith- 
standing),  as  though  it  was  something  circulated  for  the  information  of  Eras- 
mus'  correspondents  generally.  Except  for  Ep.  3076  there  is  no  letter  of 
Erasmus  extant  in  1535  to  any  correspondent  which  bears  date  later  than 
23  Oct.  (Ep.  3065).  This  gap  can  hardly  be  accidental,  but  is  explained  by 
Erasmus'  illness. 

For  '  schedae '  crrculated  by  Erasmus  for  the  information  of  his  friends  see 
Ep.  2799.  13-14,  where  he  tells  Utenhove  that  he  will  learn  about  affairs  in 
Freiburg  from  the  '  schedae '  which  he  had  given  to  Quirinus.] 

ERASMVS  ROTERODAMVS  NOBILI  CVM  PRIMIS  ET  OMNI  VIRTVTVM 
GENERE  PERPOLITO  VIRO  D.  DAMIANO  A  GOES  LVSITANO  S.  P. 

Vltra  mensem  iam  perpetuo  lecto  sum  affixus,  cruciatu  vix 
credibili,  certe  intolerabili.  Nec  spes  est  recreandae  valitudinis  eius, 
ob  vrgentem  hyemem.  Non  horreo  mortem,  sed  opto  magis,  si 
Domino  placeam.  Ad  vetus  malum,  quod  ex  interuaUis  solet  recur- 
5  rere,  accessit  exulceratio  extremae  spinae,  cui  cogor  incumbere,  siue 
iaceam  siue  sedeam.  Huic  crudelissimo  dolori  nullum  est  remedium, 
quod  oporteat  ipsi  vuhieri  semper  incumbere.  Vtinam  cruciatus  sint 
tolerabiles !  Sed  Dominus  est ;  hic  secet  atque  vrat,  modo  parcat  in 
aeternum. 


3078.     rnoM  Damian  a  Goes. 

Basle  MS.  Variorum  Epistolae  ad  Erasmum  f.  8.  Padua. 

Erasmuslade.  22  December  1535. 

[  An  original  letter,  written  by  a  secretary,  the  last  ILnes  (45—7)  and  the  signature 
added  by  Damian,  in  the  Basle  University  Library,  where  there  is  also  an 

ix.  701)  where  we  may  suppose  Da-  recognize  this.    Of  the  Paris  News- 

mian  to  have  met  him.    Whether  the  letter  there  are  extant  German  and 

original  document  which  Pole  trans-  Spanish  versions. 

lated  was  in  EngHsh  or  in  Latin  we  3076.  19.  historiam]  No  doubt  the 

have  no  means  of  knowing  (though  it  Expositio  Fidelis (aee  Appendixxxvii). 

eeems  unhkely  that  in  Rome  he  would  3077.  8-9.  hic  secet  .  .  .  aetemima] 

busy  himself  translating  Latin  into  He  uses  the  same  expression  in  writ- 

Itahan).    It  is  even  conceivable  that  ing  to  Longlond  on   16   March  (Ep. 

what    he    translated    was    the    Paris  3108);  he  had  used  it  in  a  different 

Newsletter,  and  that  Erasmus'  igno-  context  in  Ep.  2892.  131,  where  see 

rance  of  Itahan  caused  him  not   to  note. 


3078]  FROM  DAMIAN  A  GOES  261 

xviii''.  copy  (G*.  ii.  67)  which  preserves,  what  has  been  lost  from  the  original, 
the  Latin  verses  printed  in  U.  48-70.] 

S.  P.  lampridem  per  negotiatores  Lucae  Rem  ad  te  dedi  literas, 
quas  timeo  ad  te  non  perlatas  esse,  cum  quia  pestis  adhuc  grassatur 
Augustae,  tum  maxime  quia  eundem  Lucam  Rem  apud  thermas 
audio  propter  apoplexim  agere.  Misi  vna  cum  ipsis  literis  supplitii 
ordinem  Thomae  Mori ;  quod  si  accepisti,  quaeso  vt  significes.  Erant  5 
etiam  ad  Bonifatium  Amorbachium,  Frobenium,  Heruagium,  Sigis- 
mundum  atque  Gilbertum  literae  tuis  inclusae,  quae  si  ad  eos  non- 
dum  peruenerunt  saltem  cuperem  eos  scire  me  in  respondendo 
negligentem  non  fuisse. 

lam  nulla  alia  scribendi  ratio  mihi  est,  nisi  quod  de  tua  salute  10 
inteUigere  cupio .  Quae  mihi  sane  multis  de  causis  maxima  videtur ; 
quas,  prolixe  ne  agam,  hic  supprimo,  presertim  quia  in  alio  loco 
atque  tempore  erunt  dicendae.  De  qua  salute,  atque  statione  tua, 
me,  si  non  grauareris,  scribendo  certiorem  oro  vt  facias.  Hic  nullas 
alias  nouitates  habemus  nisi  de  Caesare  nostro  atque  Turcharum:  de  15 
nostro,  quod  Romae  expectatur  post  festum  Natiuitatis,  cuius  in- 
gressum  NeapoHm  itaHco  idiomate  ad  te  mitto,  vna  cum  ahquot 
latinis  carminibus  in  eiusdem  laudem  exhibitis :  de  Turcharum,  tristia, 
tristia,  inquam,  Turchis,  et  iis  qui  eorum  imperio  bene  cupiunt.  Is 
multis  et  spoHis  et  preda  onustus  a  Thauris  domum  constituerat  20 
redire.  Iter  suscipit,  lente  conficit,  quod  tantus  exercitus,  tot  im- 
pedimenta,  tantus  hostium  metus,  festinandi  commoditatem  praeri- 
puisset.  Ecce  tertiodecimo  Octobris  de  prima  vigiHa  quindecim  miHa 
Persidarum  hominum  selectorum  irrumpunt  in  eius  castra.  Quadra- 
ginta  miHa  Turcharum  desiderati  sunt,  quatuor  milia  perducuntur  25 
ad  seruitutem.  Persidarum  ingens  multitudo  quae  ad  captiuorum 
miserias  deducta  erat,  velut  postHminio  Hbertati  restituta  est.  Ipse 
Turcha  vix  cum  reHquo  milite  fuga  salutem  suam  tutari  potuit,  et 
quicquid  machinarum  beUicarum  habebat  vna  iacturam  fecit.  Haec 
ita  vera  sunt  vt  ApoUinis  oraculum.  30 

Fragmenta  mortis  Ruffensis  quae  ab  amico  Anglo  nactus  sum,  ad 
te  hic  mitto.  Tam  constans  fuit  in  ipso  agone  vt  in  media  via,  dum 
ad  suppHtium  duceretur,  cuidam  monacho  roganti  interpraetatus  sit 
ex  sacris  noui  testamenti  aHqua  in  quibus  diu  heserat.  Quae  ita 
declarauit  vt  omnibus  circumstantibus  videretur  angelum  de  coelo  35 
audire.  Concionator  tuus  apud  nos  iam  extat,  opus  dignum  te,  in 
quo  non  temere  tam  diu  laborasti.  loamii  Georgio  Paungartnero, 
7.  GisheTtuTOL  MS.:  correximtis.  18.  e-shibita,  MS.:  correximus. 

I.  Rem]  See  Ep.  2987.  whether  it  was  a  prose  or  verse  com- 

Hteras]  Not  extant,  but  answered  position. 
by  Ep.  3076.  18.  carminibus]  The  copy  of  these 

4—5.  suppUtii  ordinem]  Conceivably  verses  enclosed  by  Damian  is  lost,  but 

the  accoimt  translated  into  ItaUan  by  they   were   preserved    by    an    xviii". 

Pole;  see  Ep.  3076.  i8n.  scholar,  who  copied  both  the  letter 

15.  Turcharum]  See  Ep.  3075.  36^ ;  and  its  enclosures ; Basle  MS.  G^.  ii.  67. 

cf.  Ep.  3007.  S^n.  We  have  thought  the  verses  of  suffi- 

16—17.  ingressmn]  Charles  entered  cient  interest  to  print. 
Naples  on  25  Nov.  1535  ;  see  Ep.  3007.  31.  Fragmenta]  Ep.  3079. 

S^n.      The    enclosure    describing   his  37.  Paungartnero]  For  the  Paxm- 

entry  has  been  lost,  both  from  the  gartner  family  see  Ep.  2603  introd. 
original  and  the  copy;  nor  is  it  clear 


262  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

filio  loannis  Paungartneri  quo  hic  vtor  familiariter,  hasce  tradidi 
literas,  queni  spero  curaturum  vt  maiori  diligentia  ad  te  perferantur. 
40  Bonus  atque  cordatus  est  adolescens  et  de  te  bene  meritus. 

A  vertigine  semper  male  crutior,  nec  frigoribus  nec  caloribus  pos- 
sum  me  accommodare,  ipsa  vrgente ;  vt  video,  migrandum  mihi  erit 
semper  cum  gruibus.   Vale  et  de  te  me  redde  certiorem. 
Patauio.  vndecimo  Calend.  lanuariaa.  Anno  m.d.xxxv. 
45      Quod  manu  propria  non  scribo,  morbo  condona  qui  vix  permis<i>t 
primum  exemplum  conficere.    Iterum  vale. 

Tuus  vt  scis  Damianus  a  Goes. 

Carmina  quorum  meminit  Epistola 
Suas  columnas  non  transcendit  Hercules, 
50  Nouumq.  mimdum  non  nouere  Caesares. 

At  noster  iste  Caesar,  alter  Hercules, 
Qui  monstra  victor  edomat  per  Africam, 
Longe  columnas  est  transgressus  Herculis, 
Nouumq.  mundum  late  subdidit  sibi. 
55  Cedant  proinde  Caesares  et  Hercules. 

AHud 
Magnus  in  Europa  nuper,  nunc  maior  in  Afris, 
Maximus  ex  Asia  mox,  puto,  Caesar  eris. 
AKud 
60  Hispanis,  ItaHs,  Germanis  cinctus  ab  armis 

Nil  quod  non  vincas  Caesar  adire  potes. 
AHud 
Picta  biceps  Aquila  hinc  oc^c^asum,  hinc  dum  aspicit  ortum, 
Alter  ait  nostri  est  Caesaris,  alter  erit. 
65  AHud 

Pro  tot  miHbus  hostium  peremtis, 
Captis  nauibus  vrbibusque  captis, 
Cum  tot  sint  tibi  debitae  coronae, 
Vnam  plus  adamas  petisq.  Caesar 
70  Ob  tot  milHa  ciuium  recepta. 


3079.     To  Damian  a  Goes  from  an  Englishman. 

Basle  MS.  Variorum  Epistolae  ad  Erasmum,  f.  12.  (i535-) 

[The  enclosure  to  Ep.  3078,  from  which,  however,  in  the  Basle  volvune  it  is 
separated  by  Ep.  3132.  Damian  had  already  sent  to  Erasmus  an  account 
translated  into  Itahan  bj^  Cardinal  Pole  of  the  death  of  More  (see  Ep.  3076.  18). 
The  present  letter  gives  a  narrative  of  the  death  of  Fisher  written  in  Latin 
by  some  Enghshman  unnamed.  The  Enghsh  nationality  of  the  writer  appears 
from  11.  26-7  (Miseret  .  .  .  adiudicarint).] 

Vehementer  a  me  contendis  vt  de  Ruifensis  interitu  paulo  copio- 
sius  scribam.  Vide  quanti  te  faciam.  Hodie  rem  didici  meHus.  Nosti 
mores,  opinor,  qui  legum  loco  in  iuditiis  apud  nos  sunt.  Duodecim 
viri  plerumque  neque  docti  neque  prudentes,  nonnunquam  etiam 
5  indigni  quorum  iuditio  vel  soricis  salus  pericHtetur,  criminibus  om- 
nium  omnibus  praeficiuntur.  Sed  quandoquidem  hoc  priuUegu  reis 
concessum  est  vt,  si  quem  ex  his  suspectum  habeant,  eum  reuciant, 
Rufifensis,  cum  duodecim  ilH  coram  essent,  rogatus  si  quem  ex  his 


3079]    TO  DAMIAN  A  GOES  FROM  AN  ENGLISHMAN     263 

contra  se  nollet  pronuntiare:  'Contra  me'  inquit  'neminem  velim 
pronuntiare  nisi  qui  norit  id  meritum  esse  me.'  'Ergo'  inquit  Can-  lo 
cellarius  '  ex  istis  neminem  reiiciendum  esse  censes  ? '  '  Admonendos 
omnes'  inquit  'puto  tutum  non  esse  in  regis  gratiam  innocentem 
condemnare:  quemque  animae  suae  negotium  agere  vbique  cum 
decet,  tum  maxime  cum  contra  alium  sententiam  dicturus  sit.  Ego 
cur  istos  metuam  non  video  qui  semper  in  lege  Dei  mei  versatus  sim,  15 
ac  regi  nostro  probi  consilii  author  perpetuo  extiterim.'  'Non  ista' 
inquit  Cancellarius  '  abs  te  nunc  postulantur :  accerseris  vt  quid  leges 
nostrae  velint  intelligas,  non  vt  rationem  consiliorum  tuorum  pro- 
Kxius  exponas.'  '  Itane '  inquit '  ais  ?  indefensa  causa  succumbendum 
est  ?  Ergo  accipite  eum  et  iudicate  secundum  vestram  legem.'  Memi-  20 
neris,  mi  Damiane,  hominem  hunc  casum  suum  non  grauiter  tuhsse, 
sed  causa  Christi  nonnihil  commotum  fuisse.  Cupiebat  rem  dispu- 
tasse,  neminem  recusans  aduersarium,  non  vitae  suae  sed  rehgioni 
consulturus.  Verum  Cancellarius  dixit  rem  satis  diu  disceptatam 
esse,  nunc  nisi  vellet  pahnodiam  canere  in  iuditium  venire<(t>.  Ad-  25 
sunt  duodecim.  Miseret  me,  pudet  me  patriae,  duodecim  fuisse 
repertos  in  vna  insula  qui  talem  vii-um  morti  adiudicarint.  ludex 
pronuntiat  abducendum  ad  turrim,  car<(ni>fice  securim  praeferente 
hinc  educendum,  postremo  caput  ceruicibus  auellendum  esse. 

Nosti  rehqua,  quomodo  carnificum  nimia  festinatio  <non  obstiterit  30 
quin>  monacho  rem  gratam  fecerit:  qui  perpetuo  in  sacris  Hteris 
versabatur,  moriturus  interpretem  agit. 

3080.     From  Gilbert  Cognatus. 

Cognati  Quaedam  Opuscula,  1547,  p.  57  (a).  Nozeroy. 

Cognati  Opera,  1562,  i.  297  (j8).  24  December  153(5). 

[The  year-date  offered  by  aj3  is  a  mere  misprint.  The  letter — though 
purporting  to  be  an  avToaxeSiaana  (1.  98) — is  not  much  more  than  a  rhetorical 
exercise  (see  Ep.  3068),  which  might  have  been  written  at  any  date.  See  Ep. 
3104.  ii-i2n.] 

GILBERTVS  COGNATVS  NOZERENVS  D.  ERASMO  ROTERODAMO. 

THEOLOGO  SVMMO,  OMNIVMQTJE  BONARVM  DISCIPLINARVM 

PRINCIPI,    PATRONO    AC    DOMINO    SVO    OMNIBVS    NVMERIS 

SVSPICIENDO,  S.  P. 

Vt  qui  frontem  semel  perfricuerunt,  eruditorum  decus  Erasme, 
multa  citra  decorum  faciunt,  ita  ego  ne  impudentior  videri  possim 
vereor,  qui  te,  tantae  eruditionis  virum,  meis  subinde  ineptiis  onerare 
non  cesso.  Sed  quid  facias  amanti  ?  Meam  ea  in  re  temeritatem  boni 
consulas  oportet,  cum  tam  multa  sint  quae  ad  scribendum  etiam  5 
nolentem  subinuitent.  Et  inprimis  quidem  incomparabihs  tua  eru- 
ditio,  qua  ita  capior  vt  vel  elinguis  loqui  vel  de  medio  sumptus  homo 
ad  te  omnium  hterarum  principem  scribere  non  erubescam.  Huc 
enim  me  tuae  dictionis  maiestas,  praeterquam  quod  tibi  sex  plus 

3079.  25.  -venire  MS.:  correximus.  30-1.  non  obstiterit  quin  addidimi*^. 

3080.  TiT.  SVMMO  THEOLOGO  j8.  4.  in  ea  ^. 


3079.  lo-ii.  Cancellarius]  Thomas      Great   Seal  and  in   1533   was  made 
Audley   (1488-1544),   who   had   suc-      Chancellor. 
ceeded  More  in  1532  as  keeper  of  the  20.  accipite]  John  18.  31. 


264  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

10  minus  anms  conuixi,  et  vis  interior  trahit.  Vtque  de  Ogmio  ferunt 
Gallico,  aureis  catenulis  ab  ore  in  aures  hominum  infixis,  omnes  ad 
sese  attrahente,  ita  tua  omnia  constringunt,  detinent,  infigunt  acu- 
leos,  in  animo  relinquunt,  et  quemcunque,  nisi  Marpesia  caute  sit 
durior,  in  summum  tui  cum  studium  tum  admirationem  inducunt. 

15  Cuius  quidem  rei  paucis  ab  hinc  diebus  apud  nos  egregium  prae- 
buisti  specimen,  apud  quos  aut  incognitum  aut  ad  afi"ectus  priuatos 
detractum  est  Euangelium.  Incogniti  simt  yvT^atot  huius  interpretes, 
Lncognitus  Erasmus,  nec  nisi  BartoK  et  consimilis  farinae  doctores 
rerum  potiuntur :  in  his  totius  Christianae  persuasionis  firmamentum 

20  etiam  mehores  credunt.  Sed  ecce  tibi,  dum  non  sine  mente  (reor)  nec 
sine  nuniine  diuum,  Ecclesiasten  tuum  cum  Enchiridio  in  vsum 
meum  huc  defero.  Statim  atque  quidam  ex  iurisconsultorum  et 
medicorum  albo  haud  postremi  horum  gustum  percepissent,  toti  ita 
ivdovaiaa[xa)  quodam  rapti  sunt  vt  ex  ingenio  migrasse  videantm", 

25  nihil  charius  tuis  ducentes  lucubrationibus,  nocturna  versantes  manu, 
versantes  diurna.  Nec  tam  fabulose  Circe  homines  in  feras,  quam 
vere  tu  feras  (si  sic  loqui  Hcet)  in  homines  commutasti.  Videris 
nunc  eos  qui  prius  non  nisi  Bartolos,  Baldos,  Mesuas,  Auerroes, 
Vigones,  Liras  et  Scotos  spirabant,  nunc  etiam  si  non  solam,  saltem 

30  primam  Euangelio  te  praeeunte  curam  tribuere ;  tua  opera  se  beatos 
esse  clamitantes,  qui  verum  ad  Christum  conscendendi  indicaueris 
iter,  quique  effeceris  ne  in  tanta  rerum  Christianarum  clade  com- 
muni  errore  perirent.  Ediscitm  ab  iis  Ecclesiastes,  non  solum  in 
manibus  habetur :  nec  dies  labitur  in  qua  non  sibi  suas  horas  vendicent 

35  vel  Paraphrases  vel  Enchiridium.  Vtinam,  vt  viri  smit  optimi,  ita 
plures  exemplum  sequantur:  id  quod  futurum  auguror,  postquam 
tuae  apud  nos  lucubrationes  innotescunt,  et  mundus  nescio  quo  fato 
sitit  doctrinam  EuangeHcam.  Qui  enim  summa  tua  eruditione,  non 
tam  Ciceronem  eloquentia  quam  ardore  Christum  ipsum  prae  se 

40  ferente,  qui  caeteris  tuis  ex  ipso  Euangehi  paene  ore  depromptis  non 
capitur,  non  mutatur,  non  aHum  hominem  induit,  aut  lapis  est  aut 
securus  salutis  aeternae  ex  professo  cardinem  rerum  suarum  in 
mimdi  Scyllam  posuit. 

Macte   igitur   vntute   tua,    salutarium   Hterarum   vindex   vnice 

45  Erasme.  Quod  verae  theologiae  studia  reuiuiscunt,  tibi  acceptum 
ferunt  omnes:  quod  repmgata  sunt,  tuum  agnoscunt  beneficium: 
quod  se  ad  meHorem  frugem  recipiunt,  tibi  gratiam  habent:  quot- 
quot  sunt  bonorum,  tantum  se  tibi  debere  profitentur,  quantum 
haec  sequi  et  nouisse  ad  animae  salutem  sunt  necessaria. 

50      Minus  igitur  mirabere  meam  ad  te  scribendi  seduHtatem,  si  in- 
cognitos  soHs  monumentis  tuis  in  tui  amorem,  eumque  non  vulgarem, 
27.  a:  viderunt  jS.  40.  paene  ore  scripsimiis:  poenore  a. 

10.  Ogmio]  ACelticdeity  jidentified  21.  Ecclesiasten]  Cognatus  carried 

with  Heracles  by  Lucian ;  see  Lucian  copies  also  for  Erasmus'  friends,  e.g. 

Herc.  I  ff.  Leonard  of  Gruy^res,  see  Epp.  3063. 

12-13. aculeos]TranslatingtheGreek  11-12,  3075.  20-5  ;  and  a  copy  of  the 

of  his  previous  letter  (Ep.  3068.  2in).  apophthegmata  for  Bonvalot,  see  Ep. 

13.  Marpesia  caute]  See  Verg.  A.  3103.  12-15. 

6.  471.  25-6.  nocturna  . . .  diurna]  Cf.  Hor. 

20-1.  non  .  .  .  diuum]  Cf.  Verg.  A.  A.P.  269. 
5- 56. 


3o8o]  FROM  GILBERT  COGNATUS  266 

cogis.  Quanto  meus  amor  est  vehementior,  qui  quotidiana  consuetu- 
dine  adauctus,  vtrinque  tibi  debeo,  tum  eruditionis,  tum  humanitatis 
nomine?  Nil  mirum  si,  parum  mihi  constans,  eo  ad  te  scribendi 
amore  ferar,  quo  forsan  mihi  plus  apud  te  desumam  quam  dignitas  55 
tua  patitur  vel  me  deceat.  Sed  hoc  amori  condonabis,  et  summae 
meae  in  te  obseruantiae :  feresque  vel  eo  leuius,  quod  horum  bonorum 
et  doctorum  virorum  aduersum  te  studium  latere  nolui.  Faxint  superi 
vt  consimile  scribendi  argumentum  in  breui  detur.  Nihil  enim  mihi 
gratius  fuerit  quam  si  venerandum  istud  pectus  tuum  ab  omnibus  60 
pro  dignitate  obseruari  videam:  quod  ego  non  solum  obseruo,  sed 
et  suspicio  et  veneror  perpetuo. 

Quum  igitur  tu  vnus  sis  aetate  nostra  qui  bonis  disciplinis  adiu- 
uandis  natus  esse  credaris  (quid  enim  vspiam  in  disciphnis  est  salu- 
taribus  quod  te  authore  non  in  pristinam  redigatur  maiestatem,  quae  65 
professio  quae  se  tua  opera  adiutam  non  profiteatur  ?),  eximius  non 
tam  studiorum  quam  rwv  tfjvxcJ^v  vindex,  i,  bone  Erasme,  quo  virtus 
tua  te  vocat:  non  te  furiosorum  quorundam  ^aTTapiajxos  a  coepto 
scribendi  instituto  nobis  eripiat,  ad  insaniam  vsque  vtrinque 
delirantium.  70 

Maior  es  quam  qui  huiusmodi  naenias  curare  debeas.  Claris 
conatibus  nunquam  defuisse  inuidiam,  satis  nouisti.  Insaniant  hi, 
et  sacra  prophanis  commisceant :  deHrent  ahi,  ac  suis  constitutiuncuhs 
plus  aequo  tribuant.  Tu  mediam  nimirum  veritatis  viam  ingressus, 
quicquid  facto  opus  sit,  tam  prudenter  et  eo  decoro  seruato  docuisti  75 
vt  sanioribus  quibusque  non  mediocriter  tua  probetur  sententia. 

Cuius  rei  inter  innumeros  vel  vnicum  testem  habeo  inculpatum 
et,  vt  Graeci  vocant,  dfivfxova,  reuerendissimum  praesulem  D.  Francis- 
cum  Bonualotum,  D.  a  S.  Vincentio,  tibi  haud  incognitum.  Quo 
viro  apud  nos  nihil  neque  doctius  est  neque  magis  integrum ;  qui  80 
quanto  propriis  virtutibus  inter  nos  conspicabihor  est,  tanto  doc- 
trinae  et  nominis  tui  studiosior  noscitur.  Bone  deus,  quo  ore,  qua 
facundia,  tua  extollere,  tuum  institutum  probare,  te  magnifacere, 
atque  inter  rara  nostrae  aetatis  decora  praecipuum  nominare  solet  ? 

Verum  ne  tu  me  tuarum  laudum  iyKcofxiov  ingredi  velle  credas  (onus  85 
meis  viribus  impar  Kal  aTTpoaBiowaov),  ad  id  potius  quod  institue- 
ram  redeo.    Chentem  tuum  precor  agnoscas,  tibi  omnibus  numeris 
astrictum.    Hunc  si  pro  sohta  tua  humanitate     conseruaueris,  iam 
plane  beatum  effecisti.   Id  quod  te  facturum  cum  non  dubitem,  hoc 
inuicem  a  te  peto  contendoque  tibi  persuadeas,  inter  omnes  tui  90 
studiosos,  quos  infinitos  habes,  nuUum  esse  de  quo  plus  tibi,  quantum 
ad  studium  et  mediocritatem  meam  attinet,  poUiceri  possis.    Nihil 
enim  tam  arduum  est,  tamque  difficile,  et  8vvafj,aL  reAeWi,  vt  ille 
inquit,  et  et  TereAea/Mevov  effrat,  in  quo  obaudientem  habiturus  non 
sis.    Tu  igitur,  quod  facis,  tui  amantissimum  famulum  redama,  et  95 
tuo  fauore,  quod  sohtus  es,  prosequi  non  cessa. 

Haec  avToaxeSia^ojjLevot  scribimus:  nugas  boni  consulas  oportet. 

76.  probetur  a:  praebetur  j8.  78.  aiivyjjiova  a:  correximus.  94.  eorat 

scripsimus:  efvat  a. 


67-8.  quo    .    .    .   vocat]   Cf.   Verg.  93-4-  ille  inquit]  Hom. /Z.  14.  196; 

A.  6.  96.  18.  427;  Od.  5.  90. 


266  LETTERS  OF  ERASMUS  [1535 

Insignis  theologus  Franciscus  Simarius,  et  Petrus  Richardotus,  te 
plurimum  saluere  iubent.   D.  Bonifacium  Amerbachium,  tuas  atque 

100  veras  bonarum  Hterarum  deHcias,  Hieronymum  Frobenium,  Nico- 
laum  Episcopium,  Sigismundum  Gelenium,  et  Simonem  Grynaeum, 
plurimum  meo  nomine  salutabis.  Christus  dominus  seruator  te 
verae  theologiae  propagandae,  et  quam  diutissime,  incolumem  con- 
seruet,  cuius  vnius  operam  implorant. 

105      Datum  Nozerethi,  pridie  Christi  nati.  Anno  Christiano  m.d .xxxv[i] . 


3081.     To  Christopher  Eschenfelder. 

De  puritate  p.  56.  Basle. 

LB.  V.  311.  2  January  1536. 

[The  Peroratio  to  the  De  puritate.  Eschenfelder  had  asked  Erasmus  (Ep. 
3003)  to  write  an  exposition  apparently  of  Psalm  127  (Vulg.)  and  to  dedicate 
it  to  him.  Instead,  Erasmus  wrote  the  exposition  of  Psalm  (14)  15  which  he 
entitled  De  puritate  tabernaculi  siue  Ecclesiae  Christianae.  This  (pubUshed  by 
Froben  in  the  spring  of  1536)  he  dedicated  to  Eschenfelder  with  a  prefatory 
letter  (Ep.  30S6)  dated  27  Jan.,  in  which  he  explains  that,  having  lost 
Eschenfelder's  letter,  he  cannot  remember  which  Psalm  he  had  been  asked  to 
expoimd.  At  the  end  of  the  exposition  he  added  this  'peroratio'.  Why  the 
'peroratio'  is  dated  25  days  earUer  than  the  prefatory  letter  is  obscure.] 

En  habes,  Christophore,  vir  in  Christo  charissime,  quod  petisti, 
pignus  amicitiae  nostrae,  perquam  exile,  sane  quod  ad  meam  opellam 
attinet,  sed  dedi  sapienti  occasionem,  vt  fiat  sapientior.  Tu  enim  pro 
tui  ingenii  fehcitate,  nostro  commentariolo  excitatus,  ex  prophetae 
verbis  subHmiora  cogitabis.  Dominus  te  seruet  incolumem,  cum 
optima  coniuge  dulcissimisque  Hberis. 

Datum  Basileae  postridie  Calendas  lanuar.   Anno  a  nataH  Christi 

MDXXXVI. 


3082.     From  John  de  Boyssone. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  39.  Toulouse. 

EE^.  141.  23  January  (1536), 

[An  original  letter,  autograph  throughout:  the  address-sheet  is  missing;  as 
it  was  written  for  dispatch  by  the  messenger  who  carried  Epp.  3083,  3094,  it 
may  have  been  enclosed  with  them  under  one  cover.  The  year-date  can  be 
supplied  from  Ep.  3094. 

Of  Jolm  de  Boysonne  we  know  neither  the  year  in  which  he  was  born  nor 
that  in  which  he  died;  from  his  correspondence,  it  is  inferred  that  he  was 
born  c.  1500,  and  that  he  did  not  long  survive  the  year  1556.  He  belonged  to 
an  ancient  and  wealthy  Toulouse  family;  and  with  de  Pins  (see  Ep.  928.  36n) 
he  was  one  of  the  leaders  of  hberal  opinion  in  Toulouse,  the  friend  and  pro- 
tector  of  Dolet,  and  other  humanists.  One  of  his  imcles  had  been  professor 
of  law  in  the  University,  and  in  1532  Jean  de  Boysonn6  was  already  holding 
the  same  chair.  Rabelais'  Epistemon  speaks  (3.  29  ad  fin.)  of  'a  pretty  hopeful 
youth,  who  now  studieth  at  Tholouse,  under  the  most  learned,  virtuous  Doctor 
Boissonnet'.    'Tell  me',  says  Pantagruel,  'if  my  recommendation  can  in  any 


3080.  98.  Franciscus  Simarius]  In  Claudio  Mario  canonico';  Cog.  E.  i, 

a  letter  to  Richardot  of  i  Jan.  (not  p.  302. 

earher  than  1537  oi"  later  than  1540)  3081.  4.  prophetae]  The  Psalmist, 

Cognatus   sends  greetings  to  'R.  D.  as  in  Ep.  3032.  8on. 
Francisco  Simario  suffraganeo,  ac  D. 


3082]  FROM  JOHN  DE  BOYSSON^  267 

thing  be  steadable  for  the  promoval  of  the  good  of  that  youth,  or  otherwise 
serve  for  the  bettering  of  the  dignity  and  office  of  the  worthy  Boissonnet, 
whom  I  do  so  love  and  respect,  for  one  of  the  ablest  and  most  siifficient  in  his 
way  that  anywhere  are  extant.'  The  able  and  sufficient  professor  of  law  was 
arrested  for  heresy  on  31  March  1532.  He  was  made  to  pay  a  heavy  fine;  his 
house  and  property  were  confiscated ;  after  doing  penance  and  making  pubhc 
recantation,  he  was  absolved.  From  Toulouse,  the  most  ilhberal  city  in  Europe, 
he  betook  himself  to  Padua,  the  most  hberal.  After  visiting  Venice  and  Rome, 
he  returned  to  Toulouse  in  the  spring  of  1533.  On  13  June  1535  he  writes  from 
Toulouse  to  Dolet  that  Omphahus  has  just  arrived  from  Paris;  Dolet,  in 
reply,  asks  for  information  about  Omphahus'  quahties  (Dolet,  Duae  Orationes 
pp.  121,  174).  Epp.  3082-3  were  written  at  Omphahus'  suggestion;  and  on 
10  Feb.  Omphahus  himself  wrote  to  Erasmus  (Ep.  3094).  A  fourth  letter,  not 
extant,  from  Jolm  Sabunyer,  was  dispatched  at  the  same  time  (Ep.  3094). 
Whether  these  letters  had  any  other  purpose  than  that  of  friendly  greeting 
does  not  appear.  But  Omphahus  expresses  sympathy  with  Erasmus  in  the 
matter  of  Cursius,  and  gives  a  warm  assurance  of  support;  and  in  Aug.  1535 
Boysonne  had  written  to  Dolet  regretting  his  attack  on  Erasmus,  '  an  old  man, 
who  has  rendered  such  great  services  to  hteratiu-e'  (Toulouse  MS.  Correspon- 
dence  de  Boysonne,  f°.  xvii,  cited  by  Christie,  Etienne  Dolet,  1880,  pp.  209-11). 
In  Ep.  3083,  similarly,  Beraldus'  'monstrorvun  aut  contemptorem  aut  vic- 
torem'  seems  to  point  to  Scahger,  Dolet,  and  Cursius.  It  seems  hkely,  there- 
fore,  that  Epp.  3082-3,  3094,  with  the  letter  of  Sabunyer,  are  best  interpreted 
as  a  manifestation  of  disinterested  sympathy  from  the  humanist  party  in 
Toulouse.  Omphalius  had  assisted  earlier — and  effectively — in  the  suppression 
of  Scaliger's  first  Oratio  (see  Ep.  2635);  and  he  had  done  his  best  to  bring 
about  a  reconciliation  between  Scaliger  and  Erasmus.  In  the  summer  of 
1536  Boysorme  was  subjected  to  new  attacks  by  his  enemies,  the  grounds 
of  which  are  obscure.  He  succeeded  in  extricating  himself  from  these 
troubles.  But  in  1538  he  left  Toulouse,  being  appointed  judge  of  the  royal 
court  of  Chambery  and  a  member  of  the  Council  of  Savoy.  In  155 1  he 
was  charged  with  corruption,  found  guilty  and  deprived  of  his  offices.  The 
charge  would  seem  to  have  been  baseless;  and  in  1556  the  sentence  was 
reversed,  and  he  was  reinstated.  The  public  library  of  Toulouse  preserves 
two  MS.  volumes,  one  consisting  of  282  pages  of  letters  to  and  from  Boysorme, 
the  other  containing  his  Latin  poems  in  five  books.  A  third  volume  contains 
poems  in  French.  See  Christie,  Etienne  Dolet,  1880,  p.  79,  and  passim.  Some 
of  the  letters  have  been  printed  by  J.  Buche  in  Revue  des  Langues  Romanes, 
Montpellier,  4^  ser.,  ix,  1895,  6.  Berne  MS.  141,  f.  246,  preserves  an  unpublished 
letter  of  Boysonne  to  Beraldus,  5  Aug.  1534,  in  which  Erasmus  is  spoken  of 
as  having  reproached  Beraldus  with  being  a  negligent  correspondent.  In  1931 
Henri  Jacoubet  printed  at  Toulouse  Les  Poesies  de  Jehan  de  Boysonn6  MS.  de 
Toulouse  835.] 

10.  A  BOYSSONE  DESID.  ERAS.  ROTERODAMO  S. 

RoGAViT  me  lacobus  Omphalius,  vir,  vt  scis,  et  in  vtraque  lingua 
et  in  vtroque  iure  pereruditus  idemque  tui  meique  studiosissimus, 
vt  aliquid  literarum  ad  te  darem.  Dubitationis  quidem  plena  fuit 
illa  deliberatio,  vicit  tamen  me  cum  tui  nominis  candor  tum  rogantis 
incredibilis  in  nos  voluntas.  Quid  vero  primum  scriberem,  non  5 
occurrebat.  De  Gallorum  rebus  scribunt  ad  te  tui  creberrime  et 
cupidissime,  de  nostra  vrbe  malo  te  ex  aliis  quam  a  me  intelligere. 
Nouit  Omphalius  probe  nostrorum  hominum  mores,  facta,  vitam. 
Vnum  ius  ciuile  habemus,  quo  delectamur,  in  quo  toti  sumus.  Sed 
quid  proficiamus,  non  facile  profecto  diiudicare  possumus ;  nam  vt  10 
paucos  nostro  hoc  seculo  videas  qui  legitimas  disciplinas  pro  dignitate 
tractare  queant,  ita  rari  admodum  sunt  auditores  qui  discendarum 
legum  rationem  pure  sequi  velint.  Atque  vtinam  tales  haberemus 
multos  discipulos  qualem   experti   sumus   lac.    OmphaHum,  cum 


268  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

15  percontantibus  nobis  nuper  de  iure  dissereret :  esset,  mihi  crede,  iuris- 
prudentia  in  honore,  essent  plures  iuris  periti  quam  iuris  perditi. 

Audio  Zasium  iurisconsultum  apud  te  esse  vosque  ambos  vna 
viuere.  lugum  eruditionis,  vinculum  prudentiae  non  possum  non 
summopere  laudare ;  nuDa  enim  potest  esse  gratior  quam  parium 

20  inter  se  consuetudo.  Senem  cum  sene,  doctum  cum  docto,  germanum 
cum  germano,  probum  cum  probo  tranquille  viuere — quid  fingi  potest 
iucundius,  quid  laudabilius  ?  Fuit  mihi  aliquando  cum  eius  filio 
loachimo  Thaurini,  qui  tunc  a  secretis  ducis  Sabaudiae  erat,  magna 
et  hospitii  et  amicitiae  necessitudo.  Faxit  Deus  opt.  max.,  vtriusque 

25  aetatem  cum  summa  studiosorum  vtilitate  coniunctam  diu  et  feUciter 
tenere  possimus.  Zasium  quem  mihi  artium  similitudo  coniunctum 
reddit,  meo  nomine  singularibus  verbis  salutabis.  Interim  valetudini 
inserui  et  me  ama. 

Tolosae  x°.  Calend.  Februari. 


3083.     From  Nicholas  Beraldus. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  22.  Toulouse. 

EE^.  142.  24  January  <i536>. 

[An  original  letter,  autograph  throughout :  the  address-sheet  is  missing ;  see 
Ep.  3082  introd.  The  year-date  can  be  supphed  from  Ep.  3094.  For  Beraldus 
see  Ep.  925  introd.] 

NICOLAVS  BERALDVS  ERASMO  S. 

Veneram  Tholosam  in  comitatu  cardinalis  CasteUionensis,  Tholo- 
sani  Archiepiscopi,  patroni  mei  eximii  ac  singularis,  et  iam  reditum 
in  GaUiam  iUam  nostram  adornabam,  cum  ad  me  venit  vir  probus 
et  in  Tholosanorum  iurisconsuUorum  coUegium  nuper  cooptatus,  la. 

5  OmphaUus,  mecumque  egit,  vt  puero  suo  istuc  proficiscenti  Uterarum 
aUquid  ad  te  darem.  Viro  erudito  ac  perhumano  non  potui  non 
protinus  morem  gerere,  cum  praesertim  iam  diu  quaererem  fidum 
aUquem  nuncium  qui  breuem  aUquam  meam  ad  te  epistolam  per- 
ferret,  ad  quem  toto  hoc  triennio  nihU  omnino  scripsissem,  cum  id 

10  aUoqui  magnopere  cuperem.  Caue  enim  putes,  optime  ac  doctiss. 
Erasme,  posse  mihi  quidquam  esse  iucundius  quam  tecum  quam 
saepissime,  si  quidem  Uceret,  per  Uteras  coUoqui.  Atque  vtinam  per 

3083.  4.  la.  EE^.:  N  vt  videtur.  MS. 

3082.  18.  viuere]  Zasius  had  in  fact  bishopof  Beauvais  in  1535.  When  later 
died  on  24  Nov.  of  the  year  preceding.      he  embraced  reform  and  married,  he 

23.  loachimo]  f  4  May  1569,  eldest  was  struck  off  the  hst  of  cardinals, 

son  of  Zasius  by  his  first  wife.    He  retaining,  however,  both  his  sees  till 

matriculated  at  Freiburg  1506;  and,  1562.  Afterwards  he  went  to  England 

in  1518  became  secretary,  later  chan-  where  he  was  well  received  by  Ehza- 

cellor,  to  Duke  Charles  iii  of  Savoy.  beth.    He  was  poisoned  by  a  servant, 

He  was  canon  of  Basle  and  of  Con-  on  the  eve  of  returning  to  France. 

stance,    and    provost    of    Oelenburg.  9.  triennio]    There    is    no    extant 

Letters  from  him  to  Boniface  Amer-  letter  from  Beraldus  to  Erasmus  of 

bach  are  in  the  University  Library  later  date  than  i  July  <i5i9>  (Ep. 

at  Basle.  994);    of   letters    from    Erasmus    to 

3083.  I.  cardinahs]  Odet  Cohgny  Beraldus  the  latest  is  Ep.  1284,  the 
(1515-71).  Hebecamecardinalin  1533,  dedication  of  the  1522  edition  of  the 
archbishop  of  Toulouse  in  1534,  ^^^  ^^  Conscribendis  Epistolis. 


3083]  FROM  NICHOLAS  BERALDUS  269 

aulicae  huius  vitae,  in  quam  nescio  quo  fato  proximo  anno  sum  im- 
pulsus,  occupationes  ac  tumultus  non  quotidie  modo  aliquid  ad  te 
scribere,  sed  vel  istucusque  aduolare  mihi  liceret,  Erasmumque  15 
meum,  tot  monstrorum  aut  victorem  aut  contemptorem,  tot  im- 
mortalibus  monumentis  ac  libris  editis,  tot  erectis  consecratisque 
tropaeis  celebrem  toto  orbe  ac  notissimum,  reuisere.  Verum  sicuti  scio 
te  tam  diuturnum  hoc  silentium  boni  consulturum,  ita  plures  ac 
frequentiores  literas  abs  te  me  deinceps  impetraturum  confido.  Id  20 
abs  te  non  peto  modo,  sed  etiam  postulo  ac  flagito. 

Male  habebam  mane,   cum  domum  meam  aduenit  Omphalius, 
neque  illi  longiorem  epistolam  promittere  tunc  poteram.  Nunc  peius 
aliquanto  valeo  ob  flatus  austrinos,  qui  Narbonensis  huius  Aqui- 
tanicaeque  Galliae  confinium  grauiter  identidem  infestant.  Vale.  lo.  25 
Pinus,  Riuiensis  episcopus,  te  plurimum  salutat. 

Tholosae  9  Calend.  februarias. 

3"'53084.     To  Leonard  of  Gruyeres. 

Besangon  MS.  1145,  f.  185  v».  Basle. 

24  January  1536. 

[Theletter  (acopy)  ispreserved(togetherwithacopyof  Ep.  3075) inMS.  1145 
in  the  Pubhc  Library  at  Besangon.  The  MS.  consists  of  two  volumes  of  papers 
of  Leonard  de  Gruy^res,  the  two  volumes  bound  as  one ;  the  papers  are  in 
various  handwritings,  evidently  secretarial;  Leonard  de  Gruy^res'  own  hand 
occurs  on  f.  137  and  elsewhere.  The  contents  include  joumals  of  'Le  voiage 
de  Lucerne  Mars-Sept.  1533',  'Le  second  voiage  de  Luceme:  conmience  le 
premier  iour  de  Decembre  1535';  also  notes  and  copies  of  papers  and  letters 
received  and  written.  This  letter  is  in  a  secretarial  hand  not  easy  to  read. 
For  a  more  detailed  accoimt  of  the  ms.  see  Catalogue  0/  Besangon  MSS.  i, 
pp.  786-8.] 

ERASMVS  ROTHERODAMVS  OEFICIALI  BISVNTINO. 

S.  P.  Hec  hyems  me  solito  crudelius  tractat  ac  perpetuo  lecto 
affixum  tenet  non  sine  diris  cruciatibus.  Quamquam  non  tam  hyems 
ipsa  quam  quorundam  salutatorum  importuna  sedulitas  me  perdidit, 
per  quos  non  licebat  seruire  valetudini.  In  his  molestiis  tue  littere 
plurimum  attulere  solatii.  Vereor  autem  ne  Cesar  te  in  Italiam  5 
auocet:  putatur  enim  ilHc  diutius  commoraturus ;  quod  ego  sane 
commodius  atque  etiam  tutius  arbitror  quam  ancipiti  marte  pugnare 
apud  Golotte  rudera. 

Equidem  optarim  te  Vesontii  tuo  commodo  agere:  nondum  tamen 
eo  sum  progressus  impudentie  vt,  etiam  si  abesses,  velim  tuam  10 
domum  tali  hospite  funestare.  Malum  habet  cruciatus  intolerabiles 
et  recurrit  subinde  leui  de  causa.  Sed  antequam  hinc  migrem  Vesontii 
parabo  michi  nidum  commodum  et  famulam,  ne  cui  sim  molestus. 
Nulla  pensio  soluitur,  sed  tamen  prouisum  est  vt  non  metuam  aliquot 
annis  pecuniarum  inopiam,  nec  mihi  fatigandi  sint  amici.  15 

3083.  26.  Pinus]  See  Ep.  928.  36n.  13.  famulam]  Possibly  a  miswriting 

3084.  3.  salutatorimi]     The     most  for  famulum ;  see  Ep.  3123. 
troublesome  seems  to  have  been  the  14.  soluitur]  Erasmus  means  that, 
person  designated  'N'  in  Ep.  3095.  if  he  goes  to  Besan^on,  the  imperial 

7.  commodius]  For  Erasmus'  mis-      pension  is  lost;  he  may  have  written 
givings  about  the  African  expedition      soluetur. 
eee  Ep.  3043.  lo^n. 


270  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

Cupio   tuam  amplitudinem   quam   prosperrime  agere,   vir  ami- 
cissime. 

Basilee  24  die  lanuarii  aiino  a  natali  1536. 


3076,  30773085.     From  Damian  a  Goes. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  77.  Padua. 

LB.  App.  381.  26  January  1536. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.  It  was  first  printed  by  Fecht, 
p.  856,  with  a  good  many  editorial  corrections.  The  text  of  LB.  merely  reprints 
Fecht.  Except  at  U.  4,  13,  18,  the  corrections  indicated  in  our  text  by  brackets 
are  due  to  Fecht ;  but  we  have  not  thought  it  worth  while  to  record  his  other 
conjectures — most  of  which  aim  at  improving  the  faulty  grammar  of  Goes 
(who,  at  1.  28  seems  to  have  written  concederit  for  concesserit,  and  at  1.  35 
Jieri  for /ocere).] 

S.  P.  Dolentem  tuam  lachrjnnis  deleui  schedam,  ne  satis  credere 
posses  quam  aegre  omnes  tui  ferant  amici  illud  malum  extremae 
spinae,  quod  ad  vetus  accessit.  Sed  quoniam  Christus  expiationem 
langoribus  et  cruciatibus   praesenti(s)  seculi   delictorum   tuorum 

5  exigit,  qui  nihil  temere  facit,  bene  consulendum  est,  praesertim  tibi, 
cui  ipse  Deus  tantum  eximiae  doctrinae  dignatus  est  impertiri. 
Bembus  et  Bonamicus  te  salutant,  atque  excusatum  habent.  Id 
faciet  CeHus,  modo  de  tua  valetudine  sciat.  Agit  is  Ferrariae,  vt 
scis.   Ecclesiastes  apud  nos  est  tuus  et,  vt  ad  te  superioribus  scripsi 

10  litteris,  non  sine  magno  honore.   Ea  que  in  Cursium  scripsisti,  vidi 

simul  cum  Lazaro  Bonamico ;  qui  quanquam  rebus  huiusmodi  non 

delectetur,  tamen  ilhidmagnoperelaudauitatquecum  voluptate  legit. 

Valeat  Gilbertus  cum  suo  canonicatu,  si  te  reliquit  nolente<m> ; 

scio  eum  tibi  fuisse  vsui.  Adolescens,  quem  tibi  commendaui,  factus 

15  Canonicus  Maguntinus,  ilHc  residet.  Quod  aedes  vendidisti  Friburgi 
atque  supel<l>ectilem  distraxisti  non  infoeliciter,  plane  gaudeo :  solet 
id  passim  secus  accidere.  Habeo  tibi  gratiam  pro  Thomae  Mori 
mortis  explanatione[m].  Fuit  donum  nobis  gratissimum.  Amici  tui, 
quos  hic  habes  plurimos  et  eruditos,  quorum  consuetudine  familiari- 

20  ter  vtor,  mirantur  quod  mortem  tam  cari  et  intimi  amici  scriptis 
non  celebres  tuis.  Nonnulli  dicunt,  mentionem,  quam  in  prologo 
Ecclesiastis  de  eo  atque  Rofensi  facis,  dignam  non  esse  tantis  viris ; 
quod  prolixius  debebas,  aiunt,  in  materiam  tam  dignam  procedere. 
Tu  scis,  qui<d>  sis  facturus,  ego  tamquam  amicus  moneo. 

25  Ita  cor<r>ipior  amore  tuo,  vt  in  omnibus  integrum  atque  immacu- 
latum  cupiam  officium  tuum  manere.  Quapropter  saepius  reuolui, 
atque  in  animo  singulis  diebus  reuoluo,  si  Deus  mihi  tantum  vitae 
concederit,  vt  post  obitum  tuum  omnia  Opera  simul  meo  sumptu 
imprimantur  tua.  Ad  quod  opus  castius  conficiendum  duco  multum 

30  esse  in  re  tua,  si  illum  laborem  accipere  veUes,  vt  mihi  ordinatim 
catalogum  tuorum  describeres  librorum,  tam  prophanorum  quam 
ecclesiasticorum.  Deinde  si  aliquot  libri  sunt  quos  suppres<8>os 
3085.  31.  Fecht:  describeris  MS. 

3085.  9.  superioribus]  Ep.  3078.  seen  the  letter  to  Botzheim  of  30  Jan. 

14.  Adolescens]  See  Ep.  3076.  14.        1523   (vol.  i,  pp.   1-46);  and  has  in 
31.  catalogum]  Goes  had  no  doubt      mind  a  letter  to  himself  which  should 


3085]  FROM  DAMIAN  A  GOES  271 

cupis  aut  seorsum  imprimendos,  pos<s>is  etiam  hoc  significare.  Et 
quoniam  nullus  est  qui  gloria<(e>  non  sit  cupidus,  ardeo  etiam  in- 
credib<i>li  desiderio  vt  vita  a  me  describatur  tua.  Quod  fieri  non  35 
pos<s>um,  nisi  adiutus  ab  aliquo  viro  docto  doctissimoque.  Quippe 
volo  eam  eo  estilo  describere  vt  in  posterum  non  tantum  ipsa  vita 
sit  commendanda  tua,  verum  etiam  ipsum  filum  exordiumque  ora- 
tionis:  quod  quidem  tibi  dedecoris  non  esse  duco.  Quam  nar<r>a- 
tionem  eius  vitae  tuae  principio  tuorum  scriptorum  affigam.  40 

Et  quoniam  mihi  superstes  es,  hoc  cum  gratia  cuperem  impetrare, 
vt  eius  rationem  a  principio  mihi  velles  instar  commentariorum 
tradere :  aut  si  mauis  eam  absolute  et  compendio[s]se  tu  ipse  scribere, 
et  eam  mihi  ita  tradere,  multo  commendacior[em]  erit  posteritati. 
Quod  si  facis  de  tuo  labore,  non  ero  tibi  ingratus.  Et  si  id  mihi  45 
concedere  velis,  et  credes  me  praesenti  mecum  de  hac  re  posse  te 
meHus  conferre,  ipse  ad  te  in  mense  Maio  vel  lunio  veniam,  vel  citius, 
si  visum  fuerit.  Et  non  verearis  ad  me  aperte  scribere,  timens  posse 
me  in  ipso  itineri  facere  sumptus.  Qui  magores  non  erunt  quam  eos 
quos  hic  quotidie  facio.  Nec  tales,  etsi  excel<l>erent,  mihi  propter  50 
meum  suauissimum  Erasmum,  in  cuius  gratia<(m>  nihil  non  sum 
facturus,  <non>  erunt  gratissimi.  Postremo  hoc  exoratum  volo,  vt 
de  hac  re  nemo  intelhgat.  Quippe  si  res  in  effectum  venerit,  nolo 
rationem  nostri  consilii  cuipiam  reuelatam  esse. 

Memini  <quod>  Gilbertus  mihi  ostendis<s>et  cartam  membra-  55 
n<ace>am,  in  qua  Heluetia  dihgenter  erat  manu  designata,  quam  aiebat 
esse  tuam.  Ego  si  impudenter  faciam,  tamen  quoniam  scio  tibi  non 
esse  vsui,  cuperem  vt  eam  mihi  concederes,  atque  per  Bebelium  mit- 
teres.  Quod  si  facis,  id  accedet  ad  cumulum  tuorum  in  me  officiorum. 
Aut  si  isdem  de  causis,  quas  superius  dico,  ad  te  velles  me  venire,  possis  60 
eam  in  aduentum  mei  seruare  et  praesens  praesenti  tradere ;  quam 
si  aUquis  erit  istic  qui  depingere  huiusmodi  res  sciat,  curabo  interpre- 
tandam,  vt  te  non  defraudem.  Vale  et,  quam  cito  poteris,  rescribe. 
Iterum  vale,  praeceptor  amantissime. 

Patauio  postridie  conuersionis  Pauh.   Anno  1536.  65 

Tuus  ex  animo 

Damianus  A.  Goes. 
Propria  manu. 

Desyderio  Erasmo  Roterodamo.    Basileae. 

52.  non  addidinius.  55.  quod  addidimus.  55-6.  membranam 

MS.:  correximus. 


bring  that  catalogue  up  to  date.    To  catalogus  librorum. 

the  project  of  writing  a  life  of  Eras-  47.  veniam]  The  proposed  journey 

mus   he   returns   in   Ep.    3132;   it   is  was  postponed  indefinitely  owing  to 

conceivable    that    he    had    seen    the  the  disturbed  state  of  the  country  (see 

Compendium    Vitae    Erasmi    (vol.    i,  Ep.  3132). 

pp.  46-52)  which  had  been  in  Gocle-  49.  magores]  =  maiores. 

nius'  keeping  since  1524  (see  vol.  i.  ii,  55.  cartam]  The  map  waspresum- 

Ep.  1437,  and  Appendices  i  and  xxiii,  ably  foruse  journeyingfromPaduato 

A.  9.  61-4).    Erasmus  (in  a  letter  not  Basle.   It  is  mentioned  again  in  Ep. 

extant,  but  referred  to  in  Ep.  3132)  3132  where  it  seems  to  be  wanted  also 

negatived  the  suggestion  of  a  Life,  for  Damian's  journey  from  Nurem- 

whether  written  for,  or  by,  Damian ;  burg  to  Padua. 

but  he  was  willing  to  supply  a  new 


272  LETTERS  OF  ERASJVIUS  [1536 

3086.     To  Christopher  Eschenfelder. 

De  puritate  p.  3.  Basle. 

Lond.  xxxix.  33:  LB.  v.  291.  27  January  1536. 

[The  preface  to  the  De  puritate  tabernaculi  siue  ecclesiae  Christianae,  see 
Ep.  3081  introd.  At  the  end  of  the  book  Erasmus  added  Aliquot  epistolae 
selectae  .  .  .  nunc  primum  aeditae  (M).] 

DE  PVKITATE  ECCLESIAE  CHRISTIANAE  PER  DES.  ERASMVM  ROT.  AD. 
CHRISTOPHORVM  ESCHENVELDIVM  TELONEN  POPPARDIENSEM. 

Christvs  Matthaeum  a  telonio  seuocauit  ad  Euangelium.  Tu, 
Christophore,  Christum  et  Euangelium  in  ipsum  telonium  induxisti, 
qui  sic  terreni  prmcipis  negocium  geris  vt  inter  prophanas  syngraphas 
semper  sit  aliquid  libellorum,  qui  mentem  tuam  ad  coelestem  philo- 

5  sophiam  instruant:  quo  vere  sis  pheronymus,  hoc  est,  factis  nomini 
tuo  respondens,  nec  iam  sis  Chrysophoros,  vt  sunt  istius  ordinis 
plaerique,  sed  Christophoros.  Plurimum  enim  abes  a  quorundam 
opinione,  qui  putant  nusquam  esse  Christum,  nisi  in  monasteriis ; 
quum  ille  sit  magis  omnium  communis  quam  sol  iste,  pariter  lucens 

10  vniuerso  mundo.  Et  in  auHs  Principum  et  in  castris  militum  et  in 
triremibus  nautarum  Christo  locus  est,  si  adsit  pius  animus.  Me  vero 
quum  in  Christo,  non  tantum  supra  meritum,  sed  prope  etiam  supra 
modum  diligas,  tamen  charitati  tuae  non  e&t  satis,  quod  amore  mutuo 
tecum  paria  facio ;  vis  apud  te  extare  proprium  ac  perpetuum  aliquod 

15  nostrae  amicitiae  pignus,  quo  Erasmum  tibi  praesentem  fingas,  et 
absentis  desiderium  leues.  Id  fieri  posse  significas,  si  Psalmum  aU- 
quem  cum  nostra  enarratione  ad  te  mittam.  Non  hbuit  excusare; 
primum  homini  tam  amico,  dein  rem  piam  iuxta  ac  facUem  postu- 
lanti.    Tu  puta  tibi  non  chartaceum  munus  ex  Erasmi  paupere 

20  supellectLle,  sed  preciosam  gemmam  e  mundo  Sancti  Spiritus  esse 
missam,  quam  non  gestes  digito,  sed  in  corde  recondas.  An  tu 
Psalmum  designaris  non  satis  memini  (nam  epistola  tua  latet  in 
aceruo).  Itaque  quem  fors  obtulit  arripui. 

Vale  BasUeae  vi.  Calend.  Febr.  Anno  a  Natali.  mdxxxvi. 


3087.     To  Ferdinand. 

Copenhagen  MS.  G.K.S.  95  fol.,  £.179.  Basle. 

27  January  1536. 

[An  autograph  rough  draft.  The  beginning  of  the  letter,  down  to  the  words 
argumentis  sum  ex  (1 . 6)  is  preserved  in  a  copy  made  by  Boniface  Amerbach  in  Basle 
MS.  C.  VI^.  73,  f.  272^0.  On  26  Jan.  Erasmus  wrote  on  the  same  business 
(see  Ep.  3095.  1-3)  to  Bernard  of  Cles,  a  letter  not  extant,  which  Cles  answered 
on  16  March  (Ep.  3110).] 

Magnificvs  Senatus  reip.  Basiliensis,  Ferdinande  regum  huius 
aeui  decus,  habere  videtur  honorificam  quandam  de  me  opinionem, 
dum  a  me  petit  vt  oratorum  suorum  causam  meis  litteris  apud  tuam 


3086.   3-4.    inter  .   .   .   Hbellorum]  syngraphas  telonicas  iacebant  Erasmi 

Erasmusin  I5i8,describing  to  Beatus  libelli'.    Ep.  867.  50-1. 

Rhenanus  his  first  visit  to  Eschen-  22.  epistola]  Ep.  3003. 
felder,  records  that  'in  mensula  inter 


3087]  TO  FERDINAND  273 

Maiestatem  promoueam,  existimans  meam  commendationem  non- 
nihil  apud  te  ponderis  habituram.  Equidem  tuum  erga  me  gratuitum  5 
ac  propensum  fauorem  multis  hactenus  argumentis  sum  expertus. 
Confido  tamen  fore  vt  illi  magis  agant  gratias  isti  admirabili  naturae 
tuae  bonitati,  qua  neminem  a  tuo  conspectu  tristem  dimittis,  quam 
meae  commendationi,  tuamque  benignitatem  praedicent,  quam  nemo 
non  praedicat  qui  a  Maiestate  tua  postulauit  aliquid.  Ego  sane  hoc  10 
officium  illis  negare  non  potui,  qui  huius  inclytae  ciuitatis  hospitio 
satis  commodo  multis  annis  sum  vsus:  ac  nuper  ob  causas  neces- 
sarias  huc  reuersum  multa  cum  ciuilitate  exceperunt. 

Opto  tibi,   quod  optant  omnes  boni,  fortunam  tuis  virtutibus 
parem,  vt  quantum  rebus  humanis  prodesse  cupis,  tantundem  et  15 
possis. 

Datum  Basileae  6.  Cal.  Februarias  Anno  a  natali.  1536. 


3088.     From  George  Hermann. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  86.  Schwaz. 

EE^.  144.  29  January  1536. 

[An  original  letter,  autograph  throughout ;  the  address-sheet  is  missing.   The 
MS.  has  several  small  holes.   For  George  Hermami,  see  Ep.  2716.  lygn.] 

Etsi  ego,  D.  Erasme,  incomparabile  litterarum  decus,  studiosos  ac 
doctos  omnes  et  te,  eorum  citra  controuersiam  facile  principem,  in 
primis  venerer,  cum  meapte  natura,  tuni  quod  fiHum  natu  maximum 
Htterarum  studiis  dedicaui  ac  in  celeberrimis  quibusque  gymnasiis 
grauissimis  sumptibus  enutriui,  illud  tamen  mihi  non  parum  molestum  5 
est  <quod>  vsque  ilHteratis  occupationibus  impeditus  doctorum  homi- 
num  familiaritate  non  perinde  vti  opto  frui  possim.   Hac  vero  facul- 
tate  qua  ipse  careo  vehementer  fiHum  meum  preditum  esse  cupio. 
Cum  itaque  a  te  ad  iHum  Htteras  impetrassem,  arbitratus  equidem 
fui  tuam  beneuolentiam  non  mediocre  UH  calcar  ad  studia  fore.   Ex  10 
ItaHa  autem  a  me  reuocatus  ac,  cum  de  ceteris  rebus  Htterarus,  tum 
ecquid  tuam  obseruasset  beneuolentiam,  rogatus  non  potuit  ipse 
mihi  non  dispHcere,  quod  nuHis  Htteris  tuum  erga  se  animum  con- 
firmasset.    Et  quanquam  iHi  non  deerant  rationes  quibus  suum 
silentium  defenderet,  attamen  ego  non  aHter  placari  me  passus  sum  15 
quam  si  rursus  ad  te  scriberet.    Quamobrem  etsi  fortassis  silentu 
ipsius  causae  grauiores  tibi  videbuntur  quam  meae  quibus  eum,  vt 
tibi  scribat,  vrgeo,  ilH  tamen  vel  meo  nomine  ignoscas  rogo.  Et  mihi 
quidem  non  potes  id  vitio  vertere,  qui  arbitrer  hoc  ad  eius  excitanda 
studia  plurimum  valere.  20 

3088.  6.  <quod>  suppleuimus     vsque  scripsimus:  iisque  MS.       15.  silentii 
EE'^. :  silentimn  MS. 


3087.  12.  causas]  The  business  of  tion,  and  wrote  to  Erasmus,  and  that, 
seeing  the  Ecclesiastes  through  the  on  or  before  i8  April  1536,  he  received 
press.  a  reply  to  his  letter.    Erasmus  seems 

3088.  16.  ad  te  scriberet]  From  Ep.  to  have  repHed,  about  the  same  time, 
3117  it  appears  that  John  George  to  the  present  letter  (Ep.  31 17.  1-6); 
Hermann  obeyed  the  paternal  injimc-  but  his  reply  has  not  survived. 

452.11  m 


274  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

De  symbolo  meo,  de  quo  alias  ad  te  scripsi,  non  possum  omittere 
quin  rursus  tibi  sim  molestus.  Etsi  enim  pro  vno  multa  a  te  accepi, 
que  vt  sunt  pulcherrima,  ita  mihi  fuere  gratissima,  nondum  tamen 
in  illo  animo  meo  omnino  factum  est  satis.    Re  autem  et  locutione 

25  vernacula  satis  exprimo  quod  volo.  Sed  Latinis  verbis  aeque  paucis 
ac  significantibus  idem  cupio  reddi.  Germanice  sic  sonat:  Dienend 
verzer  ich  mich.  Re  id  significo  per  candelam  impositam  candelabro, 
que  ardeat  ac  ad  dimidium  consumpta  sit.  Quo  hoc  significare  volo, 
quod,  quemadmodum  candela,  dum  hominum  vsibus  lucet  ac  in- 

30  seruit,  ipsa  se  consumit,  ita  ego,  dum  patroni<s)  bonisque  amicis 
operam  meam  sedulo  die  noctuque  impendo,  valetudinem  ac  vires 
atteram  ac  ad  instar  candelae  paulatim  consumam.  Quidam  mihi 
ita  reddiderunt :  Fungendo  consumor.  Sed  ahis  non  videtur  gratiam 
habere,  nec  etiam  mihimet  placet.    Proinde  te  etiam  atque  etiam 

35  rogo  vt  affectui  meo  hoc  tribuas  ac  quomodo  Latine  apte  et  signifi- 
canter  <i)d  dici  possit,  doceas.  Gratius  hoc  tempore  mihi  facere 
potes  nihn.  Vicissim  vero  si  quid  est  quod  a  me  prestari  tibi  velis, 
meam  operam,  quam  amici<(s)  ac  bonis  viris  promptissime  semper 
impendi,  tibi  addictissimam  habeto.   Deus  te  incolumem  tueatur. 

40      Datum  Suuatz,  xxix  die  lanuarii  An:  MD.xxxvi. 

Tuus  ex  animo  Georgius  Hermann.    Manu  propria. 

3089.     To  Andrew  Cricius. 

De  Puritate  p.  57.  Basle. 

N.  p.  1091 :  Lond.  xxvii.  23:  LB.  1293.  i  February  1536. 

ORNATISSIMO  PKAESVLI  ANDKEAE  CEITIO  AKCHIEPISCOPO 
GNESNENSI  ERASMVS  EOTERODAMVS  S.  D. 

In  Hterarum  vicissitudine  nonnuUa  fuit  intermissio,  de  mutua 
beneuolentia  nulla  fuit  remissio.  Non  me  fugit  quantis  negociis  tua 
pietas  distineatur,  nec  te  latet,  opinor,  quam  sim  afiflicta  valetudine, 
quae  mihi  omnem  pene  studiorum  consuetudinem  ademit.  At  vbi 
5  hteris  amicorum  factus  sum  certior,  R.  D.  Petrum  Episcopum  Craco- 
uiensem  rebus  humanis  ereptum,  simulque  te  factum  Archiepiscopum 
Gnesnensem,  gemina  data  est  occasio,  vt  hac  epistola  quodammodo 
/xayaSi^etv  cogerer ;  et  quemadmodum  lupiter  e  duobus  doHis  res 
miscuit,  ita  in  epistola  laeta  miscere  tristibus.  Neque  enim  tibi  non 
10  possum  gratulari,  qui  pro  tuis  egregiis  virtutibus  ad  istuc  fastigii 
sis  euectus  in  quo,  velut  ex  editiore  specula,  tua  pietas  clarius  la- 
tiusque  diluceat.  Rursus,  non  possum  non  iungere  tecum  lacrymas, 
tuamque  pariter  ac  meam  vicem  deplorare :  tuam  qui  tibi  sanguine 
coniunctissimum,  animorum  beneuolentia  coniunctiorem,  amiseris: 

3088.  32.  consximam  scripsimus:  consumo  MS.         3089.  tit.  ornatissimo 

PEAESVLI  om.  N.  ERASMVS  ROTERODAMVS  ante  ANDBEAE  N. 


3088.  21.  symbolo]  Forasomewhat  3137. 

similar  request  for   advice   about   a  8.  /:iaya8t^etv]  See  Adag.  730. 

motto,  see  Ep.  31 15.  6in.  doliis]  See  Hom.  II.  24.  527,  cf. 

alias]  The  letter  is  not  extant.  Adag.  2087. 

3089.  5.  Petrum]     Tomiczki     f  29  13.  sanguine]  Cricius  was  the  son 
Oct.    1535.    See   Epp.    1919   introd.,  of  Tomiczki's  sister. 


3089]  TO  ANDREW  CRICIUS  275 

meam,  qui  tam  amico  patrono  et  consolatore  sum  orbatus:  vix  enim  15 
verbis  consequi  queam,  quantum  solatii,  quantum  hilaritatis  adferre 
soleant  omnes  iUius  epistolae. 

Fortassis  et  totius  Poloniae  vicem  merito  quis  deploret.  Quando 
enim  Ecclesiae  talis  continget  episcopus,  quando  Regi  talis  con- 
sUiarius,  quando  regno  talis  cancellarius  ?  Quot  egregiis  dotibus  eum  20 
virum  cumularat  supremi  numinis  benignitas,  quot  heroicis  virtuti- 
bus  exomarat !  Diceres  ad  publicam  hominum  vtilitatem  diuinitus 
esse  factum.  Quam  solida,  quamque  recondita  fuit  eruditio,  quam 
feruens  sacrarum  Uterarum  studium,  quam  oculata  prudentia,  quam 
rara  in  negociis  gerendis  dexteritas !  Postremo,  in  tam  eximiis  Dei  25 
donis,  in  tam  sublimi  dignitatis  fastigio,  quam  amabilis  ciuilitas, 
quam  omnis  expers  supercihi  modestia !  Atque  (vt  scribunt)  contigit 
iUi  mors  tahbus  digna  moribus.  Ipsis  diuinis  hteris  quas  adamabat 
placide  immortuus  est.  Expirauit  enim  nemine  eorum  qui  officu 
gratia  aderant  sentiente:  diceres  obdormisse,  non  expirasse.  Haec  30 
quum  mecum  reputo,  pudet  flere :  magis  hbet  iUi  ter  beatae  animae 
gratulari,  quae  nunc  pro  bona  semente  quam  fecit  in  hac  vita, 
messem  apud  Christum  metit  opimam. 

Sed  haec  abs  te  rectius  perscribentur,  tuaque  tuba  sanctissimi 
Praesuhs  gloria  mehus  decantabitur.  Tu  longe  praestantior  es  artifex  35 
et  vniuersas  hominis  virtutes  penitus  habes  cognitas  ac  perspectas, 

Ad  nos  vix  tenuis  famae  perlabitur  aura. 
Non  dubito  quin  pro  tua  erga  iUum  pietate  sis  nobis  eum  virum 
totum  suis  coloribus,  tuo  iUo  feUci  penicUlo,  depicturus.  Conducit 
autem  hoc  non  mediocriter  ad  bonos  omnium  mores  extimulandos,  40 
si  exitniae  virtutis  fragrantia  ad  quam  plurimos  dimanet.  Porro  iam 
vita  defunctos  laudare  tutum  est,  quando  nec  laudato  periculum  est 
ab  insolentia  nec  laudanti  ab  adulationis  suspitione.  Nos  tenuem 
modo  odorem  dare  studuimus.   Dominus  R.A.T.  seruet  incolumem. 

BasUeae  Calen.  Febr.  Anno  a  natah  mdxxxvi.  45 


3090.     From  Efstace  Chapuys. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  49.  London. 

EE^.  145.  I  February  1536. 

[An  original  letter,  autograph  throughout ;  the  address-sheet  is  missing. 
The  right-hand  side  of  the  last  sheet  is  so  closely  bound  in  that  some  of  the 
word-endings  cannot  be  read  and  we  have  suppHed  them  conjectin-ally.] 

S.  P.  Literas  quas  ad  me  BasUeae  dedisti  ad  quartum  Calend. 
Decembres,  humanissime  Erasme,  ad  me  Schetus  per  ministrum 
meum,  quem  id  temporis  forte  in  aulam  Brabanticam  amandaram, 
transmisit  circiter  tercium  Calend.  lanuaru.  Quas  si  coner  exphcare 
quanta  cum  vohiptate  legerim,  et  ego  scribendo  frustra  nitar  et  tu  5 
citra  multas  parasangas  gaudium  nostrum  non  assequaris.   Tantum 


3089.  37.  Ad  nos]  Verg.  A.  7.  646.  3042);  this  was  presumably  answered 

3090.  I .  Literas]  Not  extant.  Schets  by  Erasmus'  on  28  Nov.  1535. 

had  forwarded  a  letter  from  Chapuys  2.  ministrum]  We  do  not  know  who 

to   Erasmus  on    17   Aug.    1535    (Ep.  this  was. 


276  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

hoc  velim  tibi  extra  omnem  haesitantiam  persuadeas,  id  quod  iam 
persuasum  etiam  vehementer  spero,  Eustachium,  quantusquantus 
aut  nunc  est  aut  vnquam  est  futurus,  tuum  esse,  idque  (vt  ita  dicam) 

10  ex  solido  asse ;  eoque  propemodum  te  inique  agere,  qui  tam  vere- 
cunde  mecum  agis  de  recuperanda  pensione,  quasi  hec  cura,  vt  tuis 
verbis  vtar,  infra  dignitatem  meam  sit.  Apage  posthac  isthaec  verba, 
mi  Erasme,  et  vtere  nobis  famUiariter,  non  habiturus,  crede  mihi, 
tergiuersatorem,  ac  ne  cessatorem  quidem,  modo  non  desit  commoda 

15  occasio.  Tametsi  nuUus  monuisses,  tamen  satagebam  rerum  tuarum, 
atque  (ni  fallor)  confecissem  etiam  ahquid,  si  non  hisce  plusculis 
mensibus  abfuisset  ab  aula  Cantuariensis.  Neque  tamen  interea 
obdormiui,  sed  aduigil[l]aui  sedulo,  partim  ipse,  partim  per  honora- 
rios  ministros  meos  quos  omnes  habeo  (praesertim  qui  literas  tenent) 

20  perquam  amantes  ac  studiosos  tui.  Vbi  redierit  Cantuariensis,  agam, 
vt  spero,  coram  cum  homine  diligenter,  et  confido  successurum. 
Nam  qualis  qualis  aHbi  sit,  ipse  viderit :  certe  erga  te  probe  et  candide 
affectus  videtur  et,  quoties  tui  apud  ipsum  mentionem  feci,  sic  re- 
spondet  vt  fucum  subesse  nondum  permittam  mihi  suspicari.    Rem 

25  ipsam  euentus  aperiet.  Nos  pro  viribus  operam  ac  studium  nostrum 
pergemus  tibi  nauare  et,  si  fieri  poterit,  approbare  etiam.  Tu  interea 
quietus  esto  atque  etiam  alacer,  quoad  sceleratus  ille  morbus  tuus 
sinet. 

Quam  placuerit  Hber  de  Morte  Wiltiserio,  non  satis  ausim  affirmare : 

30  iUud  ausim  deierare,  plurimos  bonos  eo  libro  confirmatos  alacrius 
mortem  expectare,  multos  eandem  oppetisse  constantius,  quosdam 
etiam  obuiis  vlnis  (quod  aiunt)  amplexos  esse.  Inter  quos  vel  primo 
loco  numeranda  venit  nunquam  intermoriturum  matronalis  probi- 
tatis  decus  Ulud  ac  monimentum — cuius  vel  vmbra  cum  bis  mille 

35  Wiltiseriis  conferri  queat — serenissima  domina  Catharina,  Angliae 
regina ;  quae  postridie  Epiphaniae  proxime  praeterite  hanc  miseram 
et  calamitosam  vitam  cum  beata  immortalitate  apud  Christum 
foehciter  commutauit — si  scires,  mi  Erasme,  qua  constantia,  qua 
alacritate,  quanta  post  tot  iniurias,  tot  contumehas,  ne  plaebeiae 

40  quidem  muherculae  ferendas,  aequanimitate,  tum  demum  non  peni- 
teat  te  operae  tuae,  etiamsi  eam  ne  titiuUHtio  quidem  redimat 
Wiltiserius,  vt  qui  ob  animarum  lucrum  potius  quam  ob  pecuniarium 
quaestum  Hbenter  soleas  lucubrationes  tuas  foenerare  Christo.  Nam 
vt  ne  sis  nescius,  serenissima  regina  superiore<m>  aestate<(m>  opus 

45  illud  legendo  ac  voluendo  pene  contriuerat,  sicut  et  aHa  tua  omnia 
Hbenter  habebat  prae  manibus.  Et  quanquam  multos  inuenias  mire 
fortes  ac  strenuos,  quoadusque  veniatur  (vt  ita  dicam)  in  rem  prae- 
sentem,  serenissima  regina  talem  se  ad  extremum  spiritum  vsque 
athletam  praestitit  vt  serio  intelHgas  ad  eam  arenam  exercuisse  se. 

50  Sic  Hbrum  tuum  moriendo  expressit  vt  nuUus  vnquam  pictor  pro- 

44.  superiore  aestate  MS. :  correximus. 


II.  pensione]  For  Erasmus'  reluc-  41.  titiuillitio]  For  the  Explanatio 

tance  to  apply  to  Chapuys  in  this  Symboli  Boleyn  paid  50  gold  crowns 

connexionsee  Epp.  3028.  11-13,  3042.  (Ep.  2824.  18-24).    For  the  Z)e  Proe- 

17-22 ;  cf.  Ep.  3119.  paratlone  we  may  infer  that,  up  to 

29.  Hber]  The  De  Praeparatione  ad  28    Nov.    (when    Erasmus   wrote   to 

Mortem;  see  Ep.  2884  introd.  Chapuys)  he  had  paid  nothing. 


3090]  FROM  EUSTACE  CHAPUYS  277 

positum  archetipum  foelicius.  Quae  res  magno  solatio  nobis  esse 
debet,  qui  illam  non  vt  reginam,  sed  magis  vt  sanctam,  et  coelo 
dignam  et  debitam,  amauimus. 

Certe  quod  ad  me  attinet,  tametsi  grauissimum  dolorem  senserim, 
atque  etiamnum  sentiam,  ex  tantae  matronae  obitu  (plane  stupidior  55 
plumbo  ni  sentiam),  tamen  post  animaduersam  communem  mortali- 
tatis  legem,  quae  hoc  malum,  si  modo  mors  malum  est,  aequat 
omnibus,  siue  reges  erimus  siue  inopes  coloni,  post  mortem  tam 
Christianam,  quam  gentium  more  lugendam  negat  Paulus,  etiam  hoc 
animum  meum  aUqua  ex  parte  solatur  quod  post  totum  biennium  60 
ambitam  veniam  illam  adeundi  tandem  impetrauerim,  vt,  paucis 
diebus  antequam  apud  nos  esse  desineret,  Hcuerit  coram  salutare. 

Agebat  in  arce  quadam  sexagesimo  circiter  miliario  a  Londino  ad 
boream,  loco  inamoeno  ac  vliginoso  et,  vt  semel  dicam,  prorsus  tanta 
principe  indigno.    Vehementer  optabat,  nec  immerito,  speluncam  65 
illam  cum  salubrioribus  aedibus  et  Londino  vicinioribus  commutare ; 
atque  ego  ea  gratia  pridie  Epiphaniae,  cum  postridie  illa  moreretur, 
magnis  itineribus  contendi  ad  regem.  Sed  o  quam  imperuestigabiles 
viae  Domini,  quam  vasta  abyssus  consiliorurn  eius!    Nos  mehora 
meditabamur  in  terris,  at  ille  interim  famulae  suae  misertus,  misertus  70 
tot  laborum,  tot  aerumnarum,  derepente  transtuKt  eam  in  aeterna 
sua  tabernacula,  vbi  perpetua,  vbi  nulHs  fortunae  incommodis  ob- 
noxia,  nunc  animae,  post  etiam  corporis,  futura  valetudo  est:  vbi 
cum  omnium  beatissimorum  spirituum  coetui  tum  eorum  potissimum 
animis  iuncta  est,  quos  sua  potissimum  causa,  quae  eadem  veritatis  75 
fuit,  pridem  vitam  hanc  ponere  coactos  non  sine  acerrimo  dolore 
meminit.    Nam  nihil  aeque  metuebat  quam  ne  se  viua  plus  etiam 
innoxii  sanguinis  funderetur.   Rapuit,  inquam,  eam  haud  dubie,  ne 
iuxta  sapientis  sententiam   maHtia  immutaret  inteUectum  UUus. 
Noluit  enim  indulgentissimus  Pater  tot  anteactos  labores  charissimae  80 
fiUae  temporaria,  et  cum  hoc  periculosa  quoque,  dum  caducum  hoc 
et  lubricum  vasculum  circumferimus,  mercede  pensare. 

Atque  haec  de  serenissimae  reginae  migratione  apud  te  satis  sunto, 
cuius  vtinam  ad  manum  esset  beatissima  Ula  dicendi  copia.  Profecto 
si  quae  vnquam  fuere  laudatae  femuiae,  inter  Ulas  nostra  opera  85 
teneret  regina  primas :  adeo  UHus  nuUa  vnquam  facundia  aequandas 
laudes  plenis  atque  apertis  tibUs  ebuccinarem. 

Praeter  huius  sanctissime  foeminae  mortem  scio  tibi  et  aUorum 
amicorum  obitum  dolere,  vt  Warani,  Roffensis,  Mori,  MontioU,  et 
caeterorum.  Sed  ego  ridiculus  sim,  si  tibi,  qui  ex  professo  et  ceu  90 
egregius  aUquis  dux  omnes  ad  mortem  sic  instruxisti  vt  cataphracti 
sint,  si  non  abiiciant  arma,  praeire  veUm  in  hac  acie.  Tantum  quod 
ad  Montioium  attinet,  paucis  in  aurem  admonebo.  Si  scires,  quo- 
modo  UUus  dignitas  ac  fortunae  nutare  coeperant  aUquot  mensibus 
antequam  decederet,  Carolo  fiUo  aUisque  Uberis  integras  et  inaccisas  95 
facultates,  ipsi  Montioio  mortem  cum  nuUa  infamia  coniunctam, 

92.  EE^.:  velint  MS. 


58.  siue  reges]  Hor.  C.  2.  14.  11-12.  79.  sapientis]  Wisdom  4.  11. 

59.  Paulus]  I  Thess.  4.  13.  88.  aliorum]  We  must  suppose  that 
63.  arce]  Kimbolton;  see  Ep.  2915.  Chapuys  had  not  seen  the  Preface  to 
68-9.  o quam ... eius]  Cf. Rom.  11.33.  the  Ecclesiastes. 


278  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

vltro  gratulareris.   Si  scias,  quae  sit  hic  rerum  facies,  idem  dicas  et 
sentias  quod  ego.   Sed  de  hoc  viderint  superi. 

Sed  quid  ego  ?    lam  nimia  verbositate  video  mihi  laudem  illam 

100  periisse,  quam  mihi  statim  in  fronte  epistolae  tuae  tribuis,  videhcet 

amare  te  prudentiam  meam  quod  raro  et  circumspecte  scribam. 

Profecto,  optim<(e/  Erasme,  dicam  quod  res  est:  nisi  haberem  ra- 

tionem  occupatio<num/  et  studiorum  tuorum,  nisi  esset  tam  ingens 

penuria  eorum  quibus  t<(uto/  ac  certo  ahquid  concreditur,  periculum 

105  fore  ne  obtunderere.    Tu  interim  qualecunque  hoc  consilium  meum 

pro  tuo  niueo  candor^e/  quocunque  per  me  licet  voces  nomine.  Vale, 

literarum  ac  literatorum  decus  incomparabile. 

Londini,  Calend.  Februarii  mdxxxvi. 

Tibi  deditiss.  Eustach<ius/  Chapuysius,  orat.  Cae^saris./ 


3091.     From  Peter  Merbelius. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  106.  Milan. 

EE^.  146.  2  February  1536. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.] 

5.  P.  Quas  postridiae  Martini  dedisti  Hteras,  Erasme,  Moecenas 
opt.,  vbinam  tanto  delituerint  tempore,  quod  primum  xvi  lanuarii 
annexo  fasciculo  ad  Gumpenbergium  mihi  reddite  fuerint,  admirari 
plurimum  me  opportet.   Sine  mora  ad  Gumpenbergium  tuas  Kteras 

5  misi.  Addidi  et  meas :  expecto  quid  respondeat.  Non  ignoraui  Am- 
brosium  dipplomata  ad  me  misisse.  Se  in  posteris  Ule  scripserat 
iUorum  exemplaria  transmisisse :  illa  ad  me  peruenerunt  minime. 
Ceterum  parum  magnifice  de  te  sentire  nos  scribis,  si  te  dignum 
iudicaremus   cum  ilHs  tenebrionibus  horumque  ineptiis  dueUare. 

10  Consultius  prudentiusque  tuum  non  possum  non  laudare  consilium. 

Nihil  enim  perficitur  nisi  quod  ad  maiorem  uisaniam  permoueantur. 

Sat  est  Erasmicum  nomen  grauibus  viris  omnibus  comprobatum 

semperque  illesum  permansurum,  euomant  perfidi  quicquid  volunt. 

Ago  gratias  immortaleis  beneuolentiae  tue,  qua  te  oflfers  affini  meo 

15  cupide  omnia  facturum.  Certe  non  illi  tantum,  sed  mihi,  factum 
puto.  Quod  me  certiorem  reddis,  si  Dominus  dederit  ad  estatem 
peruenire,  in  Brabantiam  <(te>  demigraturum,  aut  per  Rhenum  vel 
Besoncium,  tuum  non  parum  doleo  discessum.  Tollerabihor  tamen 
est,  cum  tuo  comodo  fieri  cognosco.    Spero,  dum  longior  absis,  a 

20  nobis  propiorem  et  assiduiorem  futurum.  Tua  et  humanitate  et 
iucunditate  nohs  nos  priuare. 

Literas  meas   de  principis   morte   iam  diu   tibi   redditas  puto. 

3091.  17  te  addidimus. 

3091.  I .  postridiae  Martini]  1 2  Nov.  ger. 

The  letter  is  not  extant.  14.  affini]  Conceivably  the  cousin 

4.  tuas    literas]    Not   extant ;    but  mentioned   in  a   letter   to   Merbelius 

perhaps  answering  Ep.  3047.  from   Chr.    Scheurl,   May    1540.     See 

6.  dipplomata]  Epp.  3033-4.    For  Ep.  3005,  introd. 
correspondence  of  Gumppenberg  and  22.     principis]    Francis    n     Maria 
Erasmus  passing  through  the  hands  Sforza,    f    i    Nov.     1535;    Merbelius 
of  Merbelius,  see  Epp.  3039,  3047.  reported  his  death  in  Ep.  3070;  cf. 

9.  tenebrionibus]  Dolet  and  Scali-      Ep.  3064. 


3091]  FROM  PETER  MERBELIUS  279 

Responsionem  expecto.   Interea  me  vt  possum  diligentiss.  tibi  com- 
mendo.   Cura  vt  valeas  quam  opt.,  meque  ama. 

Ex  M<edio>l<an>o,  die  ii  Februarii  mdxxxvi.  25 

Vsque  ad  cineres  tuiss<imus>  Pe.  Merbelius. 

Nolui  tacere.   Caesar  seruitutem  meam  illustrissimo  Q.  duci  meo 
praestitam  cordi  insculpsit ;  clementer  suum  secretarium  in  ducatu 
Mediolani  me  permanere  voluit.    Pollicitus  est  digne  remuneratio- 
nem    seruiciorum    facturum,    quam    illius    aduentus    Mediolanum  30 
dabit. 

Laurentia  aegrotat:  diu  est  quod  non  vidi  hominem. 

Integerrimo  viro  candidissimoque  theologo,  D.  Eras.  Roterodamo, 
patri  optimo.    Basilaee. 


3092.     To  Charles  Blount. 

Adagiorum  Chiliades,  1536,  ff.  6vo.  Basle. 

LB.  ii.  4.  9  February  1536. 

[The  preface  to  the  last  edition  of  the  Adagia  (Basle,  H.  Froben  and  N.  Epis- 
copius,  March  1536)  pubhshed  in  Erasmus'  lifetime.  The  editions  of  1528  and 
1533  had  been  dedicated  jointly  to  Lord  Moimtjoy  and  his  son  (see  Ep.  2773 
introd.);  but,  Mountjoy  being  dead,  Erasmus  dedicated  this  edition  to  Charles 
Blount  alone.  It  contains  only  five  new  adages,  the  bulk  of  the  book  hav'ing 
already,  as  the  pubhshers  explain,  attained  imwieldy  proportions.] 

DES.  ERASMVS  ROTERODAMVS  CAROLO  MONTIOIO. 

PosTBAQVAM  obitu  clarissimi  viri  Guilhelmi  Monteiouii,  tu  paren- 
tem  amantissimum  perdidisti,  ego  patronum  et  amicum  constantissi- 
mum,  Carole  iuuenis  ornatissime,  par  est  vt  qui  eo  viuo  in  partem 
haereditatis  veneras,  nunc  totam  paternae  in  me  beneuolentiae  suc- 
cessionem  capessas,  operisque  communiter  ambobus  dicati  solus 
tutelam  suscipias,  in  quo  tibi  pater  quodammodo  superstes  est. 
Mortem  iUius  hoc  moderatius  ferre  decet,  quod  decessit  aetate  iusta, 
fama  illibata,  rebus  omnibus  fehciter  atque  ex  anuni  sententia 
compositis. 

Vale:  nona  die  Feb.  Anno  a  NataU  m.d.xxxvi. 


3093.     To  THE  Reader. 

Adagiorum  ChUiades,  1536,  p.  1086.  (Basle.) 

(c.  February  1536.) 

[A  postscript  to  the  March  1536  edition  of  the  Adagia,  see  Ep.  3092  introd. ; 
a  proximate  date  can  therefore  be  assigned.  The  purpose  of  the  note  is  to 
direct  the  reader  to  excise  a  sentence  inserted  in  Adag.  895,  withoiit  authority 
from  Erasmus,  by  one  of  his  secretaries.  The  name  of  the  secretary  is  not 
given,  but  the  insertion  appears  for  the  first  time  in  the  Froben  edition  of  1526 
(it  disappears  in  1540).  One  of  Erasmus'  secretaries  at  this  time  was  Quirinus 
Talesius,  another  was  Nicholas  Cannius.] 

DES.  ERASMVS  ROTERODAMVS  LECTORI  S. 

In  prouerbio,  Dimidium  plus  toto:  haec  verba  sunt  eradenda, 
3091.  28.  EE^. :  pTaestitum  MS. 
3091.  27.  Q.]  We  are  not  able  to  interpret. 


280  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

'  Suidas  citat  ex  Marino  quodam ',  vsque  ad  ' Regum  igitur  etc. '.  Sunt 
enim  supposititia,  et  nihil  ad  hunc  locum  facientia.  Fuit  mihi  quidam 
amanuensis,  qui  pro  dehtiis  habebat,  aliquid  de  suo  meis  lucubra- 
5  tionibus  me  clam  intertexere.  Eum  a  Suida  locum  citaui  in  prouerbio, 
Principium  dimidium  totius,  vbi  quadrabat.  Hoc  ille  vel  nesciens 
vel  oblitus  eundem  locum  hic  alienissimo  loco  intertexuit:  et  quod 
est  absurdius,  quum  illic  vertissem  apxrjv  initium,  hic  verterat  princi- 
patum,  quae  vox  nihil  ad  hanc  facit  sententiam.   Nec  animaduertit 

10  intempestiuo  emblemate  dirimi  sermonem  cohaerentem.  Nam  illud, 
Regum  igitur  etc.  cohaeret  cum  iis  quae  prius  recitata  sunt  ex 
Hesiodo. 

Quaeso  te,  Lector,  vtrum  hoc  est  amanuensem  agere,  an  falsarium 
potius  ?    Quis  temulentus  aut  mente  captus  scriberet  absurdiora  ? 

15  Nec  haec  loquor  ex  suspitione,  ahas  deprehendi  fucos  illius,  ex  recog- 
nitione  offensus  interpositorum  incongruentia.  Hoc  quoniam  clam 
additum  fuit  exemplari,  sentire  non  potui:  ac  perpetuo  fefeUisset, 
nisi  castigator  offensus  indicasset  locum.  At  quoniam  non  legi  totum 
prouerbium,  versio  tantum  emendata  est  in  hac  aeditione.  Sed  totus 

20  hic  pannus,  quoniam  nequaquam  huic  loco  congruit,  reuellendus  est. 
Vtiiiam  non  in  pluribus  locis  ille  lusum  hunc  luserit.  Si  fuisset 
capitalis  inimicus,  quid  potuit  hostihus,  quam  me  taUbus  assumentis 
hominibus  eruditis  deridendum  propinare  ?   Vale. 

3094.     From  James  Omphalius. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  116.  Toulouse. 

10  February  1536. 

[An  original  letter,  autograph  throughout ;  the  address-sheet  is  missing,  see 
Ep.  3082  introd.  It  was  printed  by  Dr.  Franz  Wachter  in  the  Zeitschrift  des 
Berg.  Oeschicht-Vereins.  xxx,  1894,  p.  211.  For  Omphahus  see  Ep.  2311. 
46n.] 

S.  Quod  mihi  curae  in  hoc  tam  alto  studii  mei  secessu  semper  fuit, 
vt  qui  mihi  ad  suscipiendam  iurisprudentiae  rationem  auctores  fuis- 
sent,  eosdem  haberem  speratae  aliquando  dignitatis  fautores,  id 
nuper  sum  consecutus.  Cal.  enim  Decemb.  magna  omnium  doctorum 
5  suffragatione  consensu  ac  voluntate  adscriptus  sum  in  collegium 
iurisperitorum.  Quo  die  praeter  reHqua  humanitatis  studia,  quae 
optimus  quisque  in  me  phirima  contuHt,  expertus  sum  singularem 
et  omni  memoria  inauditam  eorum  benignitatem  qui  magna  ingenu 
laude  ius  vtrumque  in  schoHs  nostris  profitentur.  Neque  enim  quis- 

10  quam  disputationibus  meis  interfuit  qui  non  mihi  de  iure  pubHce 
respondenti  et  ad  laudem  ingenu  et  doctrinae  famam  summa  omnia 
honorifico  testimonio  concederet ;  et  quod  singuHs  debebatur  id 
plerique  vni  mihi  post  homines  natos,  quo  clarior  studu  mei  memoria 
haberetur,  pubHce  remiserunt. 

15      Ego  profecto,  vt  debeo,  honoris  huius  ampHtudinem  magni  facio, 


3093.  2.  vsque  ad]  i.e.  down  to,  but  tention  correctly.    The  Begum  igitur 

not  including,  the  sentence  beginning  sentence,    which    appears    in    1526, 

Begum  igitur.    This  is  made  plain  by  would  seem  to  be  an  addition  made 

11.  io-i2,and  theeditionof  i540shows  by  Erasmus  himself  in  that  year. 

that  Froben  interpreted  Erasmus'  in-  5.  prouerbio]  Adag.  139. 


3094]  FROM  JAMES  OMPHALIUS  281 

quod  nullam  ob  spem  futuri  beneficii  sed  solam  rectam  animi  volun- 
tatem  virtutisque  studium  delatus  mihi  a  laudatissimis  viris  videtur. 

Defensionem  illam  tuam  aduersus  Petri  Ciu-sii  ferias  validam  ac 
robustam  magna  cum  voluptate  legi.    lacet  profecto  maleuolorum 
hominum  inanis  inuidia,  cum  admirabili  ingenii  tui  altitudine,  tum  20 
vero  summa  animi  prudentia  atque  moderatione  conuulsa  atque 
prostrata.   Mihi  certe  nunc  libet  reliquum  aetatis  meae  flexum  ani- 
mique  motus  ad  dignitatem  tuam  vel  retinendam  vel  propugnandam 
conuertere;  vt  quoniam  parem  in  te  beneuolentiam  ac  studium 
nauare  non  possim,  voluntatem  saltem  emetiri  meam,  omnemque  25 
meam  operam,  fidem  atque  industriam  tibi  deferre  videar  voluisse. 
Neque  enim  vt  fortunae  acerbitas  potestatem  mihi  parem  beneficii 
gratiam  referendi  ademit,  ita  quoque  meae  erga  te  venerationis 
studium  impediet :  propterea  quod  necessaria  ratio  elaborandi  mihi 
incumbit  omnes  vt  boni  intelUgant  vniuersa  mea  cum  vitae  tum  30 
dignitatis  ornamenta  a  te  profecta  esse. 

A  te  vero  pro  niea  in  te  summa  et  maxima  veneratione  maiorem 
in  modum  peto  vt,  quemadmodum  coepisti,  rationibus  meis  suflFra- 
gari  velis.  Hoc  vix  rogare  audeo  vt,  si  is  sim  qui  se  totum  ad  rationes 
tuas  adiunxerit,  ad  tuamque  voluntatem  coniformauerit,  vna  saltem  35 
ad  me  epistola  aedita  nominis  immortahtatem  mihi  parias. 

Scribunt  ad  te  Nicolaus  Beraldus,  lo.  a  Boyssone  iuris  ciuilis 
professor,  celeberrimus  lo.  Sabunyer,  insigni  vir  auctoritate  et  LUustri 
gratia  apud  Fran.  Gallorum  regem,  cui  si  videbitur  rescribes. 

Vale  Tolosae  quarto  idus  Februarii  Anno  1536.  40 

Dig.  tuae  mancipium  la.  OmphaHus  Andernacus. 


3095.     To  GrLBERT  Cognatus. 

Epistolae  Vniuersae  p.  1113.  Basle. 

Lond.  xxvii.  50:  LB.  1294.  12  February  1536. 

ERASMVS  ROTERODAMVS  GILBERTO  COGNATO  CANONICO 
NOZERETHI  IN  BVRGVNDIA  S.  D. 

NvPER  per  quendam  e  vestra  famiHa  scripsi  paucis,  quo  tempore 
et  lecto  decumbens  coactus  sum  ad  Regem  Ferdinandum  et  Cardi- 
nalem  Tridentinum  pro  senatu  Basiliensi  scribere.  Nec  tu  per  illum 
quicquam  scripseras  aut  mandaras.  lUe  causabatur  se  praeter  spem 
venisse  BasUeam.  Adyot.  Suspicor  aUquid  esse  in  causa,  qua  noluisses  5 


3094.  18.  Defensionem]  Ep.  3032.  scripsi]  The  letter  is  not  extant, 

37.  Scribunt]  Beraldus  wrote  Ep.  but  from  what  is  said  it  can  be  dated 
3083,  Boysonne  Ep.  3082.  as  fin.  Jan.  1536:  the  letter  to  Ferdi- 

38.  Sabunyer]  Unknown  to  us.  nand  (Ep.  3087)  is  dated  27  Jan. ;  to 

3095.  I.  quendam]  We  do  not  the  cardinal  of  Trent  (Cles)  Erasmus 
know  who  this  was.  The  words  Zec^o  wrote  two  letters,  neither  of  whichhas 
decumbens  suggest  that  Erasmus  was  survived;  see  Cles'  letters  of  12  and 
too  111  to  see  him;  and  he  evidently  16  March  (Epp.  3105,  3110).  What 
entertained  some  suspicion  of  him,  Erasmus  says  of  his  sickness  at  the 
perhaps  associating  his  visit  with  the  time  is  confirmed  by  Cles'  letters, 
opposition  of  Cognatus'  relations  to  which  lament  both  Erasmus'  suffer- 
his  retvmi  to  Basle.  ings  and  his  own. 


282  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

scribere.  Idem  aiebat  te  scripsisse  ante  mensem.  Xrjpoi.  Typographus 
qui  apud  te  fuit,  excusabat  non  fuisse  scribendi  spatium.  Is  tamen 
iniecit  nobis  aliquid  bonae  spei,  tibi  in  animo  esse  huc  proficisci  ad 
Paschae  festum,  et  curaturum  vt  ahquid  boni  vini  ad  me  perferatur. 

10  Meministi  e  duobus  vasis  Abbatis  quum  gustaremus  alterum  fuisse 
turbidum,  nec  quicquam  habuisse  caloris  aut  saporis.  Hoc  tu 
posueras  proximum  vasi  OfificiaHs,  tanquam  caeteris  meUus.  Verum 
posteaquam  aperuimus,  reperimus  colorem  elegantem,  caeterum 
nihil  caloris  neque  saporis  nisi  corruptissimi,  ex  vitio  vasis.    Quid 

15  infuderint  aurigae  nescio,  certe  hoc  vas  est  efifundendum  in  viam. 
Aperuimus  alterum  Abbatis  vas,  et  inuenimus  vinum  generosum  et 
gratissimi  saporis,  nec  dubito  quin  alterum  vas  fuerit  simile.  Vt 
illos  olvoKXdiTTag  male  perdat  luppiter.  Ego  vel  quadraginta  florenis 
emptum  veUm,  vt  alterum  vas  esset  quale  missum  fuit.   Suffecisset 

20  in  totum  annum  et  superfuisset.  Hac  in  re  si  mihi  volueris  gratificari, 
non  perdideris  operam  tuam. 

Haec  hyems  odiose  me  tractauit.  Sub  Calendas  Nouembres  odiose 
me  salutauit  primo  frigore.  Ac  nondum  confirmatum  obortus  ven- 
torum  turbo  prostrauit.    Coeperam  et  hinc  commode  reualescere, 

25  nullum  erat  doloris  vestigium,  nuUa  capitis  pituita,  stomachus  indies 
erat  firmior,  et  ecce  N.  a  prandio  venit  salutatum,  meque  tres  horas 
detinuit  ad  ignem  sedentem  disputans  de  fidei  dogmatibus.  Ea 
attentio  et  ad  ignem  sessio  mihi  renouauit  omne  malum:  vtrunque 
enim  mihi  perniciosissimum.    Nec  iUe  ante  noctem  erat  facturus 

30  finem.  Interrupi  sermonem  ac  dimisi  eum,  sed  mox  sentio  occipitium 
plenum  crudis  vaporibus,  vtriusque  auris  grauem  tinrutum,  stoma- 
chum  deiectum.  Nunc  absunt  quidem  immanes  UU  cruciatus,  sed 
tamen  in  lecto  fere  me  contineo,  nisi  tribus  horis  circa  prandium  et 
totidem  cu-ca  coenam. 

35  Nuper  et  Cholerus  mihi  scripsit  e  lecto  male  tortus  chiragra. 
SimiUter  et  Theologus  Brisgoicus  noster  in  Utteris  queritur  se  fuisse 
in  tantis  cruciatibus  vt  mortem  optarit.    Maritus  sororis  Amerbachii 

II.  coloris  N:  correximus. 


6.  ante  mensem]  From  Ep.  3104  it  before  Cognatus  left  Basle. 

woiild  seem  that  Cognatus  had  not  in  36.  Theologus]    Louis    Ber.      The 

fact  commimicated  with  Erasmus  at  letter  is  not  extant. 

all  since  leaving  Basle.   If  Epp.  3068,  37.  Maritus]     Jakob     Rechberger 

3080  had  been  written,  they  had either  (f  1542),  a  dealer  in  spices,  who  ia 

not   been   sent  or  had  not  reached  1506    married    Margaret    Amerbach 

Erasmus.  (1490-1541)     without     her     father's 

T^rpographus]  Not  known  to  us.  knowledge:    she   was    therefore    dis- 

9.  Paschae]  Roughly  the  same  inherited,  but  a  reconciliation  was 
date  is  given  for  Cognatus'  retum  in  effected  the  following  year.  After 
Ep.  31 15.  theirparents'deathBasilandBoniface 

10.  Abbatis]Louisde  Vers;  cf.  Epp.  Amerbach  hved  for  a  time  with  the 
2889  introd.,  3062.  16,  3102.  57,  31 15.  Rechbergers;  see  Am.  E.  pp.  10,  116, 

12.  Officiahs]  Leonard  of  Gruy^res.  267.  Letters  from  Jakob  and Margaret 

26.  ecce  N.]  We  do  not  know  who  Rechberger    are    preserved    in    the 

this  was.  Amorbadi  iana  in  the  Basle  University 

35.  Cholerus]    There    is    no    letter  Library;  a  number  have  been  pub- 

from    Choler    later    than    Ep.    3050  lished    by    Dr.    A.    Hartmann,    Die 

(31  Aug.  1535).   Though  this  is  full  of  Amerbachkorrespondenz,   i,    ii,   Band, 

complaint  of  the  gout,  it  seems  im-  Basle,  1942,  1943. 
likely  that  it  hadnot  reached  Erasmus 


3095]  TO  GILBERT  COGNATUS  283 

simili  morbo  torquetur,  alioqui  vir  durus  et  robustus.  In  Polonia 
amisimus  Petnmi  Tomitium,  Episcopum  Cracouiensem,  qui  cum 
epistola  plena  solatii  miserat  triginta  ducatos.  Vale,  et  amicitiam  4° 
quam  in  discessu  pacti  sumus  serua.  Caetera  coram.  Hieronymus 
Frobenius,  Bonifacius  Amerbachius  et  Sigismundus  Gelenius  tuus 
te  salutant. 

Basileae  duodecimo  die  Februarii,  Anno  a  Christo  nato  millesimo 
quingentesimo  trigesimo  sexto.  45 


3096.     Feom  John  GENEsros  Sepulveda. 

Sepuluedae  Epistolarum  Lib.  7,  1557,  f.  18.  Rome. 

Sep.  E.  p.  93.  13  February  1536. 

[The  letter  seems  to  have  been  occasioned  by  the  appearance  of  the  1535 
edition  of  Erasmus'  New  Testament ;  whether  it  is  a  direct  answer  to  Ep.  2951, 
or  whether  Sepulveda  had  answered  that  in  some  earHer  letter  not  extant,  is 
imcertain.] 

10.  GENESIVS  SEPVLVEDA  D.  ERASMO  ROTERODAMO  S.  P.  D. 

QvAM  me  valde  delectent  nostra  per  literas  colloquia,  de  negotiis 
praesertim  Hteratis,  vel  ex  eo  tibi  Hcet  intelHgere  quod  leues  etiam 
quaestiunculas  argumenta  mearum  ad  te  Hterarum  facio,  si  quid 
tamen  potest  esse  leue  quod  faciat  ad  inteUigentiam  ancipitis  et 
obscuri  loci  Scripturae  sacrae.  Quam  tu  pro  tua  pietate  atque  5 
doctrina  non  solum  interpretatione  noua,  sed  schoHis  etiam,  ac 
iustis  potius  commentariis,  exponendam  curasti,  ac  (vt  video)  curare 
nunquam  desistis,  mutandis  siue  augendis  locis,  si  quid  nactus  sis 
vel  per  te  partum  vel  a  doctis  amicis,  si  quando  id  forte  accidit, 
suggestum,  quod  meHus  aut  commodius  tibi  esse  videatur.  10 

Scripseram  ad  te  ancipitem  illum  locum  epistolae  ad  Galatas,  de 
monte  Sina  et  Hierusalem,  quemadmodum  interpretandum  exponen- 
dumque  putarem ;  tuque  meam  sententiam  non  solum  rescripta 
epistola  probasti,  sed  etiam  editis  proxime  commentarus  caeteris 
omnibus,  quod  nuper  non  sine  iucunditate  perspexi,  praetuHsti,  vt  15 
Sina  intelHgamus  a  Paulo  dici  avmoLx^lv  rfj  vvv  ^hpovoaX-qfx,  non  quasi 
coniuncta  sint  ea  loca,  quae  constat  inter  se  longo  interuaUo  distare, 
sed  quod  sint  eiusdem  ordinis  atque  rationis.  Qui  verbi  Graeci 
germanus  est  atque  proprius  inteUectus. 

Sed  iUud  miror  quid  causae  fuerit  cur,  qui  hanc  sententiam  auctis  20 
schoHis  Hbenter  amplecteris,  non  idem  in  vertendo  Latinam  ora- 
tionem  ad  ipsum  sensum  accommodaueris,   maluerisque  verbum 
'confinis  est',  anceps  et  translatum,  retinere  quam  vti  proprio  et 


3095.39.  Tomitium]  f  29  Oct.  1535.  pearance  of  the  1535  edition;  so  far 

40.  epistola]  Ep.  3014.  as  we  know,  he  made  no  reply  to 

3096.   II.  Galatas]  4.  25;  see  Epp.  Sepulveda's  letter. 
2873.  38n,  2905.  16  sq.,  2938.  27  sq.  23.  confinis  est]  All  Erasmus'  edi- 

13.  rescripta]  Ep.  2951.  tions  offer  this  rendering,  in  place  of 

14.  proxime]  The  fifth,  and  final,  the  Vulgate  'coniunctus  est'.  The 
edition  of  the  New  Testament,  Basle,  long  note  on  the  passage  added  in  the 
Froben,  March  1535.  It  is  notable  5th  edition  does  not  mention  Sepul- 
that  there  is  no  reference  elsewhere  in  veda  by  name. 

Erasmus'  correspondence  to  the  ap- 


284  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

quod  niliil  haberet  ambiguitatis,  praesertim  cum  ipse  non  timidis- 

25  sime  soleas  a  vetere  translatione  discedere,  ac  potius  cum  iam  ibidem 
mutato  verbo  discessisses. 

Quemadmodum  igitur  tunc  Pauli  verbum  milii  praebuit  scribendi 
materiam,  sic  nunc  locus  alter  ex  Euangelio  argumentum  epistolae 
suppeditauit,  vt  exposita  mea  sententia  ab  oranibus  tum  veteribus, 

30  tum  etiam  iunioribus,  quod  equidem  sciam,  diuersa,  tuum  exactissi- 
mum  iudicium  exquiram. 

Sic  enim  scriptum  est  in  Euangelii  Marci  capite  septimo :  Moyses 
dixit,  Honora  patrem  tuum  et  matrem  tuam,  et  qui  maledixerit 
patri  vel  matri  morte  moriatur.   Vos  autem  dicitis,  Si  dixerit  homo 

35  patri  vel  matri  Corban,  quod  est,  donum  quodcunque  ex  me  tibi 
proderit.  Sunt  autem  verba  Christi,  taxantis  Pharisaeorum  auari- 
tiam,  quod  Dei  praeceptum  auara  interpretatione  molliendo  de- 
prauarent.  Qui  locus,  vt  nosti,  tam  obscurus  est  et  tanta  caligine 
caecus  vt  HieronjTni,  Augustini,  Theophylacti  aUorumque  maxi- 

40  morum  virorum  ingenia  mirabiliter  torserit,  variis  a  quoque  sensibus 
excogitatis,  ingeniosis  illis  quidem  et  a  Tera  pietate  profectis,  sed 
partim  abhorrentibus  a  proposita  re,  partim  dictioni  Euangelicae 
minime  conuenientibus.  Quas  expositiones  referre  superuacaneum 
puto,  praesertim  apud  te  cui  nota  sunt  omnia,   quique  in  com- 

45  mentariis  tuis,  id  quod  verissimum  est,  solerter  adnotasti  principale 

verbum,   vt   sit  locus   eis   enarrationibus,   in   euangelica   dictione 

desiderari ;  quod  est  magnum  argumentum  eas  loco  non  satis  facere. 

Haec  ego  nuper  cum  animo  volutarem  coepissemque  anxius  et 

totus  in  hanc  cogitationem  incumbere,  in  quandam  suspicionem 

50  veni,  quae  si  vera  est,  vt  esse  arbitror  (habet  enim  magnam  ex 
antecedentibus  relatisque  verbis  probabilitatem),  sensus  orationis 
planus  erit  propositoque  sermoni  accommodatissimus.  Suspicor  enim 
verba  illa,  si  dixerit  homo  patri  vel  matri,  hanc  habere  vim :  si  dixerit 
homo  in  patrem  vel  in  matrem,  hoc  est,  si  maledixerit  patri  vel 

55  matri  (quam  phrasim  non  abhorrere  a  sermonis  Hebraici  consuetu- 
dine  declarat  illud  ex  Psalmo  septuagesimo :  Quia  dixerunt  inimici 
mei  mihi,  id  est  maledixerunt) ;  vt  sint  ea  verba  repetitio  illius 
orationis  quae  pars  prior  est  diuinae  legis,  quam  Pharisaei  peruerte- 
bant.  Hoc  enim  constituto  facilHme  sequentium  verborum  intellectus 

60  prioribus  accommodabitur,  vt  pro  illa  posteriore  legis  parte,  morte 
moriatur,  suppositum  sit  a  Pharisaeis  Corban  ex  me  tibi  proderit, 
id  est,  quodcunque  donum  obtuleris  in  templo,  me  sacerdote  inter- 
cessore  tibi  proderit,  vt  veniam  contemptus  patemi  consequaris. 
Supplicium  videUcet  capitale,  quam  poenam  huic  flagitio  lex  diuina 

65  constituerat,  Pharisaeorum  auaritia  quocunque  munusculo  sacerdoti- 
bus  tributo  exorari  posse  interpretabatur. 

Nam  Corban  nomine,  vt  Marcus  ipse  interpretabatur,  quodcunque 
munus  templo  aut  sacerdotibus  coUatum  intelligitur.  Quo  vocabulo 
vtitur  etiam  mmc  Hebraica  hngua  in  eodem  intellectu.    Itaque 

70  Pharisaeis  auctoribus  fiebat  vt  praui  filii  metu  poenae  legis  diuinae 

24-5.  non  timidissime]  Both  here,  32.  Marci]  7.  11.    Sepulveda's  ex- 

and  in  the  words  cui  nota  sunt  omnia  position  of  the  passage  is  not  a  happy 

in  1.  44  there  is  an  unmistakable  note  illustration  of  his  critical  povver. 

of  sarcasm.  56.  Psakno]  (70)  71.  9. 


3096]  FROM  JOHN  GENESIUS  SEPULVEDA  285 

liberati  parentum  reuerentiam  curamque  contemnerent.  Hoc  est 
enim  quod  subiicit  Marcus,  et  vltra  non  dimittitis  eum  quidquam 
facere  patri  suo  aut  matri,  vt  Matthaeus,  qui  eadem  ferme  capite 
decimoquinto  prodiderat,  apertius  explicauit  his  verbis,  et  non 
honorificabit  patrem  suum  aut  matrem  suam.  75 

Erit  igitur  sensus  totius  orationis,  Lex  diuina  sanxit  vt  quicunque 
maledixerit  patri  suo  aut  matri  morte  moriatur.  Vos  autem  Pharisaei 
hanc  legem  peruertentes  dicitis,  si  dixerit  homo  in  patrem  vel  in 
matrem,  hoc  est  si  maledixerit  eis,  quodcunque  munus  obtulerit  in 
templo  me  sacerdote  apud  Deum  intercedente  proderit  ei,  scilicet  80 
vt  criminis  veniam  ac  impunitatem  assequatur.  Deus  enim  fiUorum 
in  parentes  ofificium  tam  sanctum  esse  voluit  vt  hoc  negUgentibus 
non  sohim  poena  praesens  a  magistratibus,  quos  latere  possent, 
timenda  esset,  sed  lentior  etiam  ira  Dei,  quem  fallere  nemo  possit, 
metuenda.  Nam  cum  honor  parentibus  tributus  longitudine  vitae  85 
per  legem  diuinam  quae  habetur  Exodi  20  cap.  remuneretur,  contu- 
meha  vicissim  in  eosdem  illata  vitae  breuitate  vindicari  iure  videlicet 
existimatur:  qui  metus  ad  fihos  in  oflficio  continendos  accommo- 
datissimus  peruersa  legis  interpretatione  a  Pharisaeis  tollebatur. 

Atque  haec  quidem  mihi  venerunt  in  mentem  quibus  locus  go 
obscurissimus  et  impeditissimus,  vt  putabatur,  illustrari  expedirique 
posse  videatur.  Superest  vt  ipse  accuratius  dispecto  loco,  et  hac 
nostra  diuinatione  cum  caeteris  collata,  quid  sentias  et  quantum  ei 
tribuendum  putes  pro  tua  humanitate  ingeniique  candore  ad  nos 
rescribere  ne  graueris.  Quanquam  enim  hanc  meam  sententiam  facile  95 
quibusdam  prudentibus  doctisque  viris  probaui,  plurimum  tamen 
apud  nos  auctoritas  tua  valebit  in  vtranque  partem,  vt  te  auctore 
grauissimoque  iudice  vel  perstemus  in  sententia  vel  ahquid  commo- 
dius  quaerendum  etiam  nunc  intelhgamus. 

Vale  Roma  Idibus  Februariis  a  Christo  nato.  1536.  Anno.  loc 


3097.     To  BoNiFACE  Amerbach. 

Basle  MS.  AN.  III.  15.  94.  <Basle.> 

Q.  51.  <c.  February  1536.) 

[An  original  letter,  autograph  throughout.  The  mention  of  Lambertus 
shows  that  it  belongs  to  the  final  Basle  period.  But  there  is  no  other  indication 
of  date  or  place.  We  have  placed  the  letter  next  to  Ep.  3098,  which  is  written 
on  paper  bearing  the  same  water-mark.] 

Salve.  Pultificum  optime.  Inhumanissimus  sim,  nisi  iste  animus 
mihi  sit  gratissimus.  Inhumanus  tamen  sim,  si  te  patiar  in  hoc  officii 
genere  diutius  operam  et  impensam  ludere.  Nullo  pultis  genere 
delector.  Vale.  Hoc  pro  Lamberto  respondeo.  Nam  iUi  non  vacabat 
rescribere.  '  5 

Er.  Rot.  tuus. 

3096.  86.  Exodi]  20.  12. 


286  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

3098.     To  BoNiFACE  Amerbach. 

Basle  MS.  AN.  III.  15.  67.  '  <Basle.> 

Q.  6.  <i4  Feb.  1536.) 

[Erasmus  wrote  out  his  will,  in  his  own  hand,  on  12  Feb.  1536,  affixing  his 
seal  (see  Appendix  xxv).  The  notary  was  required  merely  for  the  purpose  of 
verification.  The  first  saint's-day  after  12  Feb.  was  St.  Valentine's,  14  Feb. 
14  Feb.  is  attested  as  the  date  on  which  the  will  was  completed  in  the  Testi- 
monivun  Notarii  pubhci  de  authentia  Testamenti  Erasmi  Roterodami'  (Basle 
MS.  AN.  III.  15.  96,  Q.  p.  124).] 

S.  Si  fas  esset  hoc  agere  die  festo,  testamentum  descriptum  est. 
Si  Notarius  erit  presto,  ceteros  facile  colligam.  Ad  horam  secundam, 
aut  mox  post  quartam.  Non  est  properandum.  Sed  nunc,  vtcumque, 
valeo.    Quomodo  vaUturus  sim,  nescio.   Vale. 

5      D.  Amerbachio. 

3099.     To  THE  Reader. 

Vives,  De  conscrib.  epistolis,  1536,  f.  58  v°.  <Basle.> 

<c.  20  February  1536. > 

[This  Address  to  the  Reader  is  printed  in  loannis  Ludouici  Viuis  Valentini 
de  conscribendis  epistolis  Libellus  vere  auretis.  Eiusdem  argumetiti  D.  Erasmi 
Roterodami  compendium  ab  ipso  autore  denuo  recognitum,  Basle,  T.  Platter  & 
B.  Lasius,  March  1536.  The  book  was  one  of  the  first  ventures  of  the  press 
taken  over  by  Thomas  Platter  from  Andrew  Cratander.  The  'compendium' 
which  forms  the  second  item  in  it  is  a  reprint  of  the  unauthorized  Breuissima 
Maximeque  Compendiaria  conficiendarum  epistolarmn  formula  issued  by  M. 
Hillen,  Antwerp,  1521  (omitting,  however,  the  two  Pliny  letters  which  conclude 
Hillen's  voliune).  Hillen's  edition  was  not  the  first  edition  of  the  Formula,  but 
it  was  the  first  we  have  seen  which  contains  the  prefatory  letter  to  Paludanus 
of  which  Erasmus  complains.  In  the  Platter  &  Lasius  edition  the  Paludanus 
letter  occupies  the  recto  of  the  first  leaf  of  the  Forrnula ;  the  last  leaf  is  filled 
with  Erasmus'  Address  to  the  Reader.  Both  the  Paludanus  letter  and  the 
Address  are  printed  in  Roman  type  (the  rest  of  the  volume  is  in  italic),  and 
have  the  look  of  being  an  afterthought  of  the  printer.  It  seems  not  certain 
whether  Erasmus  himself  gave  this  Address  to  Platter  &  Lasius;  if  he  did, 
he  can  hardly  have  seen  the  volmne  which  they  were  issuing ;  for  the  Address 
was  clearly  written  for  a  volimie  which  contained  the  spurious  letter  to  Fabri- 
cius  mentioned  in  11.  1 1-13.  Neither  Platter  &  Lasius  nor  Hillen  print  the  Fabri- 
cius  letter ;  nor  is  it  found  in  any  edition  which  we  have  been  able  to  see  either 
of  the  Formtda  or  of  the  De  Conscribendis  Epistolis.  It  cannot  be  identified,  as 
suggested  in  Ep.  71  introd.,  with  the  exemplum  narrationis  printed  in  Siberch's 
edition  (1521)  of  the  De  Conscribendis  Epistolis,  which  makes  no  mention  of 
Fabricius.] 

ERASMVS  ROTERODAMVS  LECTORI  S. 

QvANDO  typographorum  manus  cohibere  non  possum,  id  quod 
possum,  non  te  patiar  falli,  Lector  amice.  Hoc  opusculum  truncatim 
decerptum  est  ex  quodam  commentario  quem  ante  annos  quadra- 
ginta  tumultuario  labore  intra  biduum  conscripsi,  sed  vni  priuatim, 
5  nimirum  rudem  rudi,  crasso  crassum.  Quis  sit  hic  artifex  vel  absque 
cribro  facOe  diuino.  Eum  honoris  causa  non  nomino.  Pleraque 
.'JOOS.  4.  Q:  sum  MS. 

3099.  4.  biduum]  See  Ep.  3100.  22.  the  reading  necessary  for  it. 
In   Ep.    1284.    9-10    Erasmus    gives  vni] 'cuidam  Anglo' in  Ep.  3100. 

twenty  days  as  the  time  occupied  by  The  person  intended  is  Robert  Fisher ; 

the  composition  of  his  treatise,  and  for  whom  see  Epp.  62,  71  introdd. 


3099]  TO  THE  READER  287 

detruncauit,  nonnulla  de  suo  adiecit,  quaedam  per  inscitiam  de- 
prauauit:  velut  illud  'Quem  cui  commendes'  corrupit  in  'Qualem 
commendes',  non  agnoscens  sermonis  elegantiam.  Praefationem 
veterem  addidit,  sed  mutato  nomine :  nam  ego  Petrum  Paludanum  lo 
hominem  natum  noui  neminem.  Adiecit  de  suo  epistolam  ad  nescio 
quem  Fabricium,  in  qua  nullum  verbum  est  meum,  nec  est  quicquam 
illa  insulsius. 

Admonui,  meo  sum  functus  officio.   Vale,  lector. 


3100.     To  Friendly  Readers. 

Copenhagen  MS.  G.K.S.  95  Fol.,  f.  160.  Basle. 

M.  p.  117:  N.  p.  1109:  Lond.  xxvii.  42:  20  February  1536. 

LB.  1295. 

[A  valedictory  Address  to  the  Reader,  appended  to  the  letters  included  in 
the  De  Puritate  (cf.  Epp.  3086  introd.  and  3081).  Between  the  printed  text, 
M,  and  the  autograph  in  the  Copenhagen  MS.,  there  are  no  considerable 
differences.  The  printer  in  fact  had  the  Copenhagen  ms.  before  him — this  is 
shown  by  red  chalk  marks  in  the  ms.  corresponding  with  the  page-endings 
of  the  printed  book  (and  actually  bearing  the  page  numbers  for  pp.  118,  119, 
120).] 

DES.  ERASMVS  ROT.  AMICIS  LECTORIBVS  S.  D. 

Pavcis  hisce  diebus  visum  schedarum  mearum  confusissimos 
aceruos  excutere,  partim  ob  vnam  atque  alteram  epistolam  quas 
aeditas  cupiebam,  partim  vt  abolerem  quae  fortassis  ahi  post 
decessum  meum  essent  edituri,  aut  me  etiam  viuo.  Quid  enim  isti 
non  audent  quibus  lucellum,  quamhbet  exiguum,  aut  gloriola,  5 
honesto  et  amicicia  est  antiquior  ?  Atqui  non  omnia  in  hoc  scribuntur 
vt  euulgentur.  Lusimus  quedam  adolescentes  styh  excercendi  gratia. 
Quedam  ahis  dictauimus  sic  inambulantes,  nihil  minus  cogitantes 
quam  de  euulgando.  Nonnulla  scripsimus  discipuhs  tardis. 

Huius  generis  erant  Colloquia,  quae  Holonius  quidam,  haud  scio  10 
vnde  nactus  (nam  apud  nie  nullum  vnquam  fuit  exemplar)  chare 
vendidit  loanni  Frobenio,  simulans  aHos  esse  tjqaographos  qui  empta 
cuperent.  Haec  emendi  orexis.  Eiusdem  sunt  Paraphrases  eleganti- 
arum,  quae  summa  cum  admiratione  mea  prodierunt,  inepto  titulo, 
quum  ego  nullum  titulum  addidissem :  et  singuHs  ad  ordinem  15 
Htterarum  digestis,  quae  res  totum  turbauit  ordinem:  postremo, 
multis  admixtis,  non  minus  ineptis  quam  indoctis,  quae  ego  nec 
puer  sustinuissem  dictare  puero. 

Nuper  vidi  Hbellum  De  Componendis  EpistoHs,  Lugduni  excusum 


3099.  8.  Quem  cui]  Hor.  Ep.  i.  18.  exactly  the  same  words  in  excusing 

76.  The  erroneous  Qt<aZem  is  found  in  the    15 19   edition    (Louvain)   of  the 

Hillen's  text  (B2),  and  that  ofWechel,  pirated     Familiarium     Colloquiorum 

Paris  1541.    But  quem  cui  stands  in  Formulae  (Ep.  909.  53). 
Platter  &  Lasius,  correctly.  3100.   10.  Colloquia]  See  Ep.  130. 

lo-ii.  nam  ego  .  .  .  neminem]  See  gan. 
Ep.  1193.  6-7.   Much  the  same  words  Holonius]  See  Ep.  904  introd. 

are  used  in  Ep.  3100.  20-1.  13.  Paraphrases]     See    Ep.     2412 

10.  Paludanum]  See  Appendix xxvi  introd.,  2n. 
introd.  19.  Ubell\im]   See   Appendix   xxvi 

14.  Admonui  .  .  .  officio]  He  uses  introd. 


288  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

20  hoc  titulo,  Erasmus  Petro  Paludano  S.  D.  Atqui  ego  neminem  noui 
mortalem  huius  nominis.  Lecto  libello  deprehendi  scurrile  furtum. 
Ohm  cuidam  Anglo  discipulo  intra  biduum  scripsi  hbrum  De  Com- 
ponendis  Epistohs,  plane  crassa  Minerua  crasso.  Ex  hoc  iUe  quaedam 
decerpsit,  et  sua  quedam  admiscuit.   Adiecit  prohxam  epistolam  in 

25  qua  nuUum  est  verbum  meum,  insigniter  insulsam,  nec  quicquam 
facientem  ad  praesens  argumentum.  Si  suo  nomine  edidisset  opus 
incontaminatum,  multo  erat  tolerabihus:  verum  ex  meo  nomine 
quaesiuit  lucrum. 

lam  scio  et  apud  ahos  quosdam  seruari  iuueruha  quaedam  mea 

30  progymnasmata.  Et  in  hoc  vase  quod  nunc  excussi,  fuerant  plurimae 
chartae  iuueni  scriptae  longe  aha  manu  quam  nunc  vtor.  Eas 
comperi  sublatas  ad  vnam  omnes,  nec  me  fugit  penes  quem  lateant. 
Sed  eleuatur  furtum  htterarium,  verum  nihilo  mehore  fronte  quam 
vestiarh  excusant  furtum  pannarium,   aurigae  furtum  vinarium, 

35  mohtores  furtum  farinarium,  caeterique  opifices  suo  quisque  colore 
suum  furtum  excusant.  At  demus  esse  leuem  culpam  penetrare  in 
ahena  scrinia,  et  quae  celata  volebas  sufifurari:  num  leue  crimen 
videtur  ea  quae  nolebas  euulgari  cum  aheni  nominis  infamia  prodere, 
et  quidem  indoctis  assuturis  contaminata  ?  Quid  ahi  sentiant  nescio, 

40  ego  leuius  ferrem,  et  tuh  non  semel,  e  scrinus  sublatos  nummos.  At 
hoc  qui  faciunt,  aguntur  in  crucem.  lUi  vocantur  studiosi.  Ego  vero 
istos  studiosos  non  arbitror  dignos  qui  laqueo  praefocentur,  sed  qui 
ad  Thurini  exemplum,  chartarum  fumo  pereant.  In  vno  facto  quam 
multa  sunt  crimina,  furti,  sacrilegu,  falsi,  infamis  hbeUi,  perfidiae! 

45  Quid  isti  non  audebunt  me  mortuo,  quum  haec  audeant  me  viuo  ? 
Atque  vtinam  haec  temeritas  a  veterum  hbris  abstineret.    Ofiicina 

22.  cuidam  Anglo]  Robert  Fisher;  ferred  that  the  ms.  was,  not  in  Cam- 

see  Ep.  3099.  4.  bridge,   but   in   private   hands   else- 

24.  proHxam  epistolam]  In  Ep.  3099  where. 

it  is  stated  to  be  a  letter  to  Fabricius.  Of  the  original  ms.  of  the  De  Con- 

30.  progjTnnasmata]      The      early  scribendis   EpistoUs,  we   know     from 

works  whlch  Erasmus  has  in  mind  Erasmus'  owia  statement  that  it  was 

are,  pretty  certainly,  the  Antibarbari,  in  England  in  1526,  but  that  he  had 

the de Ratione Studii,  and  the  de  Copia.  kept  a  copy  of  it  made  by  a  secretary : 

The  MSS.  of  these,  with  other  papers,  'svmt   in  Angha   qui  habent  Arche- 

he  deposited  with  Richard  Pace  at  typvun  mea  manu  descriptimi  ante 

Ferrara  in  Dec.  1508.    They  seem  to  annos  ferme  triginta.  Et  apud  me  est 

have  passed  into   the  possession  of  exemplar   ab  amanuensi   descriptum 

Pace's  friend  Wilham  Thale  (for  whom  ante    annos    viginti'    {Appendix    de 

see    Ep.     1224    introd.);     and    it    is  Scriptis  Clithouei,  LiB.  ik.  8i^b). 

no    doubt  Thale  on  whom  Erasmus  43.  Thiu-ini]    The    allusion    is    to 

here  casts  suspicion,  without  naming  Turinus    Verconius,    whose    story    is 

him.    In  Ep.  1227,  writing  to  Pace  given  by  Aehus  Lampridius,  in  the 

about  the  loss  of  these  mss.,  he  says:  Vita  Alexandri  Seueri,  ch.  35-6.    He 

'  Cui  debeam  hanc  imputare  iactvuam  was  bxu-ned  by  Severus,  not  quite  in 

nescio:    certe    tuo    animo    nec    hbet  the  marmer  here  indicated  by  Eras- 

imputare  nec  possmn'  (3-4).    One  of  mus,  but  'stipuhs  et  hmnidis  hgnis', 

these  lost  or  stolen  mss.,  that  of  the  for  the  crime  of  'seUing  smoke',  i.e. 

Antibarbari,  foimd  its  way  to  England ;  promising  services  which  he  could  not 

and  is  the  subject  of  a  letter  of  Roger  perform  and  taking  money  for  actions 

Ascham  to  Jerome  Froben,  in  1551:  which  he  had  not  done.  In  theAdagia 

'  Liber  ad  me  proximo  superiore  armo  the  corrupt  hanger-on  of  the  courts 

aff erebatur,  et  eo  vtebar  Cantabrigiae  of  princes  and  bishops  is  compared  to 

aUquot  mensibus' (Epp.  Fam.  iii.  13).  Turinus,  and  said  to  deserve  a  like 

From  A8cham's  letter  it  is  to  be  in-  treatment  {Adag.  241). 


3100]  TO  FRIENDLY  READERS  289 

Veneta  dedit  nobis  Festum  Pompeium  aegregie  deprauatum.   Non 
insimulo  Aldum.  Solet  ille  tales  operas  alicui  paedagogo  committere. 

Ante  annos  aliquot  sepe  mihi  fuit  in  animo,  excussis  schedis  meis, 
quicquid  non  esset  edendum  exurere.  Sed  dum  variis  occupationibus  50 
impeditus  dififero  propositum,  alii  anteuerterunt.  Quae  res  eis  vertat 
male.  Satis  dedecoris  mihi  adferunt  lucubrationes  meae  quas  ipse 
aedo,  etiamsi  isti  non  euulgent  meas  naenias  quas  vulgo  non  scripsi. 
Quum  inter  epistolas  repperissem  multas  a  regibus  fere  omnibus,  a 
ducibus,  a  cardinalibus,  episcopis,  et  summis  Pontificibus,  aut  a  55 
viris  insigniter  eruditis,  amantissime  scriptas,  libuit  paucis  ex  his 
aeditis  specimen  dare  quales  habeam  combibones — sic  enim  quidam 
garriunt,  qui  scurrilem  maledicentiam  putant  esse  facundiam.  Eas 
tantum  selegi,  quas  non  per  secretarios,  sed  proprio  ingenio  com- 
positas  propriaque  manu  scriptas  animaduerterem.  Nam  ipse  60 
mearum  aliquot  iam  annis  nullum  exemplar  seruare  curaui,  partim 
quod  amanuenses  omnibus  describendis  non  sufficerent,  partim  quod 
dum  pluribus  rescribo,  cogor  ex  tempore  scribere,  quasdam  etiam 
dictare.  Et  superiorum  editionum  me  suppuduit. 

Postremo,  mihi  videntur  sapere,  qui  epistolas  suas  seruant  post  65 
obitum  edendas.  Porro,  epistole  quae  affectato  argumento  scribuntur 
ad  eruditionis  ostentationem,  quoniam  nihil  habent  veri  affectus, 
meo  iudicio  non  sunt  epistolae.    In  his  vero  quae  scribuntur  ex 
animo,  non  temere  inuenias  quae,  vni  scriptae,  ab  omnibus  citra 
cuiusquam  offensionem  legi  possint.   Cardinalis  Caietanus  ahquoties  70 
ad  me  scripsit ;  postremam  iJlius  epistolam  his  adiungere  cupiebam, 
sed  ad  manus  non  venit.  In  litteris  quas  ad  illum  nouissimas  dederam, 
questus  sum  de  his  qui  libellum  De  Concordia  mala  fide  tractarant. 
Eas  Clemens  pontifex  legit.  Libentius  enim  legunt  ad  aHos  quam  ad 
ipsos  scriptas,  quod  in  ilhs  credant  esse  plus  veri.   Rogauit  an  eum  75 
libellum  legisset.    Ait.    Ecquid  probaret  ?    Nihil,  inquit,  ilHc  video 
maH.    Eam  vocem  Pontifex  summa  cum  alacritate  excepit.    Vbi 
ventum  est  ad  locum  vbi  queror  de  Nicolao  Herborno  commissario 
eismontano,  iHco  vocauit  magistrum  sacri  palatu,  rogauit  ecquem 
ipsetalemcreassetcommissarium.  lUenegauit.  Qua  ex  re  perspicuum  80 
fuit,  nec  Pontificem  probare  Herborni  petulantiam,  et  gloriosum 

47.  M:  Pompeum  MS.  70.  Caietanus  add.  M. 


54.  inter  epistolas]  There  is  a  simi-  57.  quidam]   The   authors   of  the 

lar  parade  of  letters  of  compliment  forged   letter   to   Cursius   (Appendix 

from  kings  and  princes  in  the  Spongia,  xxiv),  who,  however,  have  compotores 

LB.  ix.  1665C-E :  '  Sed  iacto  principimi  for  combibones. 

ad   me   Uteras,   et   aliorum   de   meis  71.  postremam]  Extant  correspon- 

lucubrationibus   praedicationes.     Ex  dence  between  Erasmus  and  de  Vio 

eo  pronunciat  me  esse  vanissimum,  is  represented  by  Ep.  2690.    But  the 

hocest,inanissimum — namidsuspicor  cardinaFs  last  letter,  of  which  Eras- 

illum  sentire.    Imo  vix  profero  deci-  mus  here  speaks,  was  that  enclosed 

mam  partem  epistolarum  quas  ad  me  by  Danielis  in  Ep.  2935.  See  Ep.  2690 

scribimt  principes  ac  docti  .  .  .  intra  introd. 

paucos  menses  a  quatuor  orbis  mo-  78.  Herborno]  This  letter  and  Ep. 

narchis  accepi  Uteras,  Caesare,  rege  3053  show  how  lasting  was  the  irrita- 

Gallorum,  rege  AngUae,  et  Ferdinando  tion  caused  to  Erasmus  by  Herborn's 

. . .  quod  ad  eruditorum  praedicationes  book,  which  had  appeared  as  far  back 

attinet,  habeo  scrinia  plena  laudatri-  as  1533. 
cibus  iUorum  epistoUs.' 

452.11  TT 


290  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

illum  titulum  quo  se  iactabat,  a  patribus  Franciscanis  fuisse  datum, 
non  a  Pontifice. 

Inter  excutiendum  schedas  illud  admonuit  me  conditionis  humanae, 

85  quod  inter  tam  multas  epistolas  plerasque  intra  decennium  scriptas, 
tam  paucae  venirent  ad  manus  quarum  autores  essent  superstites. 
Homo  bulla.  Haec  te  scire  volui,  candide  lector,  ne  statim  meum  esse 
credas,  vbicunque  vlderis  meum  praefixum  nomen:  neue  putes 
Erasmo  neminem  fauere  praeter  combibones  aliquot.   Vale. 

90      Basileae  10.  Cal.  Martias  anno  a  Natali  1536. 

310I31Q6    From  Peter  Viterius, 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  159.  Paris. 

EE^.  121.  20  February  153(6). 

[An  original  letter,  in  the  same  hand  throughout,  probably  autograph.  The 
address-sheet  is  missing.  That  the  year-date  must  be  interpreted  as  1536  is 
proved  by  Erasmus'  answer.  For  Viterius  see  Ep.  66  introd.  The  letter  answers 
a  letter  of  31  Jan.,  not  extant  (11.  99-100).  With  his  missing  letter  to  Viterius 
Erasmus  had  enclosed  a  letter  to  Brixius,  asking  him  to  use  his  good  offices  with 
du  Bellay  on  behalf  of  Viterius.  Viterius  had  plainly  fallen  on  evil  days — he  was 
subsisting  on  a  sacerdotium  of  30  ecus  (1.  83).  From  the  present  letter  it  is  clear 
that  correspondence  between  him  and  Erasmus  had  long  been  intermitted.  As  far 
as  extant  correspondence  goes,  they  had  not  communicated  since  April  1518. 
But  Viterius  had  been  one  of  Erasmus'  early  intimates ;  and  we  must  suppose 
that  Erasmus  was  touched  by  his  poverty .  When  he  made  his  will  on  1 2  Feb. 
1536  he  left  Viterius  a  legacy  of  150  crowns  (equivalent  to  five  years  of  Viterius' 
income) :  the  letter  which  Viterius  is  answering  perhaps  gave  a  huit  of  the  pro- 
posed  legacy  (see  11.  11-12,23-7):  the  legacy  is  plainly  hinted  at  in  the  later  letter 
(Ep.  3106)  of  13  March.  Erasmus  bequeathed  the  same  sum  to  Phihp  Montanus, 
an  old  pupil.  Neither  Viterius  nor  Montanus  had  been  remembered  in  the  will 
of  1527.  Both  of  them,  writing  to  Boniface  Amerbach,  19  May  1540,  express 
their  gratitude  for  these  legacies  (Basle  MS.  G.  II.  80,  f.  204).] 

D.  ERASMO,  VIRO  VNDECVNQVE  DOCTISSIMO,  PETRVS 
VITERIVS  S.  D. 

Sperabam  futurum  aliquando,  desideratissime  preceptor,  vt  tibi 
per  litteras  saltem  testarer  animum  meum  et  amorem  erga  te, 
neque  tantis  in  me  ornamentis  indignum  aut  ingratum  me  prestarem. 
Idque  fixum  erat  in  animo  altius.  Conabar  cottidie,  querebamque 
5  iugiter  oportunitatem,  sed  maxime  ingenium  mihi  dari  quo,  si  non 
te  digna,  at  nostra  tamen  tenuitate  non  absurda  scriberem.  Verum 
ecce  dum  ego  moras  in  longius  protraho,  defluxit  etas,  abiit  iuuenta, 
iamque  propemodum 

subeunt  morbi  tristisque  senectus. 

10  Itaque  quem  olim  suppudebat  ob  ruditatem  ingenii,  nisi  esset  exa- 
ctum,  scribere,  ne  parum  expectationi  aut  testimonio  de  me  tuo 
responderem,  nunc  si  volo  ingratitudinis  notam  fugere,  cogor  quocun- 
que  modo :  meque  vehementer  pudet  sic  stollide  cunctando  preterisse 
optimos  dies,  dum  me  ipso  mehus,  dum  supra  vires  contendo.  Eaque 

15  imprimis  vel  sola  causa  extitit  que  me  semper,  dum  sepe  accingor, 
ab  incepto  deterruit,  quod  me  peniteret  ingenii,  quod  totus  mihi  ipse 
dispHcerem. 

3100.  87.  Homo  bulla]  Adag.  1248.  Verg.  0.  3.  67. 

3101.  9.  subeunt    .    .    •    senectus] 


3101]  FROM  PETER  VITERIUS  291 

Quam  quidem  causam  dum  pertinaciter  constantem  et  nunquam 
mihi  defifore  video — frustra  enim  hac  etate  maiorem  ingenii  Arim  aut 
tempus  curis  vacuum  mihi  sperare  licet — decreui,  quicquid  deinceps  20 
in  buccam  veniet,  effutire  Hbere  in  sinum  tuum,  mallens  (nisi  forte 
displicet  tibi)  esse  importunus,  ineptus,  insulsus  quam  in  ingrati 
hominis  culpam  incurrere.  Etenim  spero  (que  tua  est  humanitas), 
tametsi  iuste  promeruerim,  non  tamen  a  Viterio  tuo  (cuius  quidem 
salutis  et  quantulecumque  eruditionis  auctor  es)  penitus  abiecisse  25 
•(te)  animum  tuum,  presertim  si  neque  negligentia  neque  obhuione, 
sed  solo  pudore  factum  sit,  quominus  ad  te  scripserim.  Qui  si  ahos 
quoque  plures,  item  non  mediocris  htterature  viros,  persepe  remoratus 
est,  habes  vtique  quamobrem  magis  te  deceat  tante  mee  simphcitati 
ignoscere.  Ego  medius  hdius  verebar  ne,  si  forte  (vt  fit),  quod  tu  30 
quoque  non  semel  conquereris,  nuge  mee  prodirent  in  vulgum  (vt 
solent  isti  helhiones  quicquid  nacti  sunt,  protinus  bene  male  edere  in 
lucem),  tum  certe  maxime  pigeret  te  mei,  essemque  tibi  potius 
dedecori,  hancque  mihi,  que  ex  Utteris  tuis,  non  meo  opere,  orta  est, 
opinionem  de  me  perderem.  Malhii  enim  in  commune  honestum  35 
inscitiam  meam  latere  quam  venire  in  fabulam  vulgi.  Atque  vt  longo 
iamdudum  tempore  htterarum  nihil  ad  te  dederim  (hoc  enim  non 
inficior),  ita  quoque  tui  iugiter  tamdiu  obhtus  <non>  vixi.  Immo 
vero  assidue  noctes  et  dies  perpetuoque  mecum  versaris,  tamque 
possum  a  scriptis  tuis  et  suauissimis  colloquiis  abesse  quam  a  spiritu  40 
meo.  Quandoque  corpus  ipsum  tuum  praesens  praesenti  mihi 
intueri  non  Hcet,  at  scripta  saltem,  in  quibus  viuit  et  viget  spiritus, 
continnue  verso[r],  ipsiusque  capitis  tui  et  forme  imaginem,  quam 
mihi  in  memoriam  tui  comparaui,  quoquo  eam,  vndecunque  veniam, 
vna  mecum  semper  circumfero,  palamque  et  passim  ostendo  omnibus.  45 
Quod  tametsi  parum  hoc  habere  emoHimenti  quibusdam  videri  possit, 
ego  tamen  tacite  mecum  picturam  mutam  contemplans  ad  virtutem 
vehementius  inflammor,  redeuntque  in  mentem  optime  iUe  suasiones, 
et  ad  bonas  Htteras  persancte  iUecebre,  quibus  oHm  si  non  contanter 
paruissem,  essem  forte  nunc  in  bonis  artibus  ahquid.  Tantumque  50 
abest,  vt  hoc  vanitati  ascribant  quicunque  diuine  scripta  tua  miran- 
tur,  vt  me  potius  feHcem  vereque  beatum  predicent,  cui  tecum 
aHquando  viuere  tecumque  pecuHariter  versari  contigerit. 

Quod  si  mihi  iterum  denuo  tam  astra  fauerent  vt  te  praesentem 
videre  coramque  aHoqui  hceret,  ego  istud  vel  capitis  mei  precio  55 
Hbenter  redimerem.  Atque  vtinam  ea  vis  mihi  et  facultas  adesset, 
que  tantis  meritis  tanteque  in  me  beneuolentie  vel  ahqua  ex  parte 
saltem  posset  sattisfacere !  Efficerem  profecto,  idque  habunde,  ne 
me  frustra  docuisse  vel  tam  amice  monuisse  pigeret.  Neque  tibi 
respondendi,  si  qui  forte  emuH  essent,  opus  esset  negocium  insumere,  60 
aut  tantum  a  diuina  phUosophia  ocii  perdere.    Hos  ego  sacrUegos 

24.  a  scripsimus:  e  MS.  26.  te  addidimus.  38.  non 

addidimus.         43.  -vevsov MS.:  correximus.        49.  EE^:  ah  MS.         55.  EE^: 
videri  MS. 


43.  imaginem]      For     engravings,  Cognatus  in  1535  (Cog.  E.  i,  p.  311), 

medallions,  &c.  of  Erasmus  treasured  mentions  a  drawing  of  Erasmus  given 

by  his  admirers,  see  Epp.  2424.  i26n,  to  him  by  Bucer,  a  gift  which  he  com- 

2466.     82-93.      Odonus,    writing    to  memorates  in  verse. 


292  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

(nara  quo  mitiori  nomine  appellitem  qui  diuinos  viros  lacerant  ?)  cum 
suis  conuiciis  et  asperginibus  in  profundum  caos  precipitarem. 
Quanquam  isti  melius  suo  veneno  liuoreque  pereunt,  neque  opus  est 

65  alieno  Marte.  Et  mihi  sane  tantam  dicendi  vim  aut  eruditionem  per 
etatem  licet  frustra  sperare ;  cuius  quoniam  iam  prope  efluxit  pars 
melior,  certe  id  quod  reliquum  est  libenter  dicamus  honori  tuo, 
poUicemurque  persancte  et  quam  maximo  fieri  potest  animo  prompte 
exhibemus   hunc  spiritum,  dum  viuet — viuet  autem  perpetuum, 

70  non  dubito — apud  immortalem  Deum  pro  salute  et  honore  tuo 
continuum  fore  oratorem.  Quod  si  quid  forte  quomodo  dii  melius 
dederint,  id  quoque  omne  in  tuam  gloriam  decusque  immortale  toto 
euo  consumetur.  Hec  facito  vt  rata  sint  vite  exorabihs  auctor 
viteque  vindicator. 

75  Porro  autem  si  quesieris  quibus  negociis  impHcatus  hoc  tantum 
antea  temporis  contriuerim,  aut  quid  potissimum  nunc  deinceps  facere 
instituam,  ego  profecto  in  Reuerendi  domini  archiepiscopi  Turonensis 
immersus  negociis  hoc  perpetuum  triennium  Parisiis  abfui.  Quod  si 
ad  hteras  respicere  nonnunquam  per  interualla  Hcuit,  non  fuit  hoc 

80  tamen  neque  continuum  neque  sohdum  et  frugi  studium,  sed  semper 
vel  in  obsequio  vel  in  negocio  stetimus.  Neque  tamen  tanto  tempore 
prospere  fortuna  arrisit ;  nam  mihi  preter  minutulum  sacerdotium 
triginta  scutatorum,  aut  circiter,  prorsus  nihil  contigit.  Quamobrem 
ego  nunc  demum,  cupiens  impetrare  quietem  studiis  meis,  et  cum 

85  Musis  in  gratiam  redire,  si  quoquomodo  vtrinque  Hceat,  decreui, 
primum  vbi  contigerit  ocium,  tentare,  si  forte  possim  vertere  Moriam 
tuam  in  Hnguam  nostram  pecuHarem.  Nam  id  opus  imprimis  preter 
cetera  festiuum  et  elegans,  dignumque  verti  in  omnium  idiomata 
visum  est.   Quod  tametsi  ab  aHo  quodam  iampridem  in  vernaculum 

90  nostrum  versum  sit,  at  nescio  quo  pacto  tamen  nimium  procul  ab 
illa  lingue  latine  energia  abesse  apparet.  Neque  mihi  iUe  poterit 
merito  succensere,  nisi  si  que  meHus  inteUexit,  ego  forte  non  recte 
capiens  minus  apte  referam  atque  interpreter.  Libens  igitur  in  eo 
pericHtabor  ingenium  ac,  si  pateris,  aut  nisi  ahud  videtur,  experiar 

95  tandem,  quid  ferre  recusent,  quid  valeant  humeri.  Tantum  aspiret 
ceptis  dexter  ApoUo  meis.  Neque  tamen  'iniussa  cano';  nam  id 
mihi  negocu,  si  rite  memini,  aHquando  dederas.  Mos  gerendus  est 
preceptori.  Salue  plurimum,  desyderatissime  preceptor. 

Montanus,  vir  humanissimus  et  doctissimus,  reddidit  mihi  Hteras 
100  tuas  scriptas  pridie  kal.  Februaru  manu  tua.  Que  quidem  mihi 
quanto  gaudio  fuerint,  non  possem  sane  verbis  exprimere,  quam- 
quam  in  calce,  vbi  de  resolutione  loqueris,  lachrymas  abunde 
excusserunt.  Quod  vtinam  non  contingat  me  viuo!  Quod  autem 
scribis  te  ad  Germanum  Brixium  misisse  epistolam  inclusam 
65.  EE^:  tandam  MS.       95.  qmt  ante  valeant  MS.      97.  EE"^:  dederes  MS. 

77.  archiepiscopi]    Anton^'^    de    la  a  translation  made  by  George  Hale- 

Barre;  abp.  of  Tours,  i528-fi547.  win,  which  may  conceivably  be  identi- 

89.  alio  quodam]  The  Moria  had  cal  with  that  printed  by  Vidoue  in 

been  translated  into  Fronch  in  1520;  1520. 

De  la  declamation  de  louenges  de  follie  95.  quid  .  .  .  valeant]  Hor.  A.P. 

(Paris,  P.  Vidoue  povu-  GalHot  du  Pre).  39-40. 

In   Epp.    597.    14-16   and   739.    3-7  aspiret]  See  Ov.  Met.  i.  2. 

Erasmus  mentions,  as  early  as  1517,  96.  iniussa  cano]  Verg.  E.  6.  9. 


3101]  FROM  PETER  VITERIUS  293 

meis  literis,  vt  me  episcopo  Parisiensi  commendaret,  ex  ea  re  penitus  105 
nihil  recepi,  neqne  Brixius  significauit  mihi  quicquam  sese  recepisse. 
Quod  mea  negligentia  forte  accidit,  qui  virum  rogare  debui,  vt  mihi 
esset  auxiUo  super  quodam  beneficio  cuius  Hs  est  mihi  cum  ministro 
vicarii  episcopi  apud  iudices.  Nunc  vero  episcopus  noster  abest,  vt 
tu  optime  nosti.  Ipse  quoque  Brixius  fere  ruri  sese  continet,  raroque  iio 
in  vrbem  commeat.  Quare  nihil  nunc  postulo  vt  scribas.  Si  quid  erit 
opus,  significabo  tibi,  vbi  plus  ocii  nactus  ero. 

Putabam  me  leuatum  morbo  calculi,  sed  circiter  natale  grauior 
quam  antea  me  dolor  aflixit.  Neque  tamen  medicus  plane  asserit 
esse  calcukim,  sed  crassa  quaedam  flegmata  que  sese  opponunt  115 
meatibus.  Ego  autem  quid  sit  nescio  ;  nam  nunquam  fuit  mihi  vsus 
cum  huiuscemodi  egritudine.  Sed  post  aque  emissionem  hinc  ab 
anno  sensi  dolorem  in  ductu  vel  canali,  presertim  circa  collum  ipsius 
et  finem  canahs ;  neque  semper  eodem  modo,  sed  prout  se  habent 
tempora,  aHas  celo  turbido  et  flante  borea  magis,  celo  sereno  aHas  120 
minus.  Tu  si  quid  habes  remedu,  vbi  conualueris,  mittes  ad  me. 
Quod  autem  in  calce  epistole  tempus  tue  resolutionis  instare  scribis, 
id  me  multo  grauius  angit  quam  morbus  meus.  Hunc,  siquidem 
corporis,  vt  possum,  quia  necesse  [esse]  est,  leui  atque  equo  animo 
fero ;  hunc  autem  animi  ex  desyderio  tui  ferre  nuUo  modo  possum.  125 
Quin  lachrimo  miser,  noctes  diesque  crucior,  et  cupio  dissolui, 
tecumque  vna  proficisci  ad  cetum  iUum  animorum  quorum  iudex  est 
et  retributor  pro  meritis  Christus,  apud  quem  sumus  perpetuo  victuri, 

Hec  raptim,  dum  Montanus,  vir  mihi  dUectissimus,  tabeUarium 
properare  demonstrat.  Si  quid  est  minus  concin<n>e  dictum,  dabis  130 
veniam  (vt  soles)  tuo  Viterio.  Nam  sUere  nunc  apud  te  tam  possum 
quam  mei  ipsius  obHuisci.  Quin  nihil  me  grauius  nunc  vexat  quam 
quod  antea  non  sum  functus  ofiicio  meo.  Si  quid  mee  praeces  a[d]pud 
Deum  immortalem  et  eius  diuos  valebunt,  orabo  ascidue  vt  restituant 
te,  si  non  pristine  sanitati,  at  saltem  tante  vt  possis  amicorum  135 
desyderio  sattisfacere.  0  Rector  superum,  cur  isti  animo  et  spiritui 
dignos  et  eternos  annos,  vt  operibus,  non  addidisti?  Vale,  mi 
praeceptor.  Scribam  ad  te  pluribus  adhuc,  non  dubito.  Iterum  vale. 

Dominus   Montanus    dedit    mihi    quedam   amiotamenta    contra 
morbum   calcuH.    Credo  esse  abs  te ;  nihilominus  tamen,  si  quid  140 
presidu  habes,  non  ob  id  desines  ad  me  mittere. 

Ex  Nauarra,  xx°  die  Februaru  i53<6>. 

P.  Viterius,  sjmcere  atque  ex  animo  tuus. 

3102.     Feom  Peter  Richardot. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  127.  Besangon. 

EE^.  148.  24  February  1536. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.] 
S.  P.  Redditae  mihi  fuerunt  a  nostro  Steph<ano>  Pratano  Hterae 

3101.  124.  esse  seclusimus.  134.  restituant  scripsimus:  saltem  MS. 

142.  1536  scripsimus-.i^^^  MS. 

3101.  105.     Parisiensi]    John    du      would  seem  that  Erasmus  used  him 
Bellay;   see  Ep.  3047.  62.  more    than    once    to    transmit    his 

3102.  I.  Steph<ano>]     See     Epp.       Besan^on  letters. 

2140,  2895.   From  Epp.  3104,  3115  it  hterae]   From  the  postscript  it 


294  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

tuae,  eloquentiae  lumen,  quas  pro  tua  singulari  humanitate  scripsisti. 
Easciculus  enim  literarum  venit  in  manus  Stephani,  cum  mihi 
quoque  nomine  non  expraesso  destinatus  esset.  Accepi  etiam  ac  vidi 
5  hteras  domini  mei,  D.  Of&cialis,  ad  te  datas  Lucernae  xxix  Octobr., 
quibus  significabat  suam  domum  atque  singula  quaeque  sua  in  tua 
esse  potestate,  adeo  vt  tuo  iure  omnia  vindicare  posses.  Equidem 
prudens  admodum  existimauerit  quisque  consihum  domini  mei, 
qui  tanto  viro  tam  ex  animo  se  ac  sua  obtuht ;  foehcem  eiusdem 

10  conditionem,  si  quod  dat  acceperis.  Quod  ad  me  attinet,  maxime 
vellem  contingeret  mihi,  si  non  beneficium,  at  certe  operam  vel 
obsequium  praestare  posse.  Optime  enim  ac  supra  caetera  mecum 
actum  esse  putarem,  si  per  quamhbet  paruam  occasionem  tu  me 
iubendo  compehares,  ego  inseruiendo  responderem. 

15  Communicauit  mihi  Stephanus  suas  hteras,  in  quibus  verbum 
facis  de  quopiam  procuratore  abbatis,  qui  mihi  ac  Stephano  plane 
est  ignotus,  nisi  epitheton  abbati  addideris.  Interim  rursus  curabi- 
mus  hominem  appeUare.  Sed  ne  auriga  vacuus  abeat,  D.  thesaurarius 
Bonualotus,  qui  auide  et  gratanter  accepit  tuas  hteras,  nobis  con- 

20  dixit  se  ad  te  dono  missurum  per  aurigam  vnum  vas  vini,  optimi 
quod  habeat.  Ipse  simihter  faciam  nomine  domini  mei.  Atque 
paratum  erit  apud  me  vas  quod  mittetur.  Ex  Stephano  rehqua  scies, 
praesertim  vt  sermonem  fecimus  de  vino  veteri,  sed  vt  aegre  re- 
peri<a)tur  aptum,  tum  quod  vix  pateretur  vecturam. 

25      Idcirco  ne  tuam  inexhaustam  eloquentiam  mea  barbarie  diutius 
non  sine  pudore  remorer,  satis  erit  rem  pro  necessitate  rudiori  ac 
ba<(r>baro  meo  more,  vt  tuis  hteris  respondeam,  significare.  Quam- 
obrem  bene  vale,  eloquentiae  lumen. 
Bisunt.  24  Febr.  1536. 

-o  Petrus  Richardotus,  tuus  famulus  obsequentissimus. 

Vt  nomen  atque  infantiam  meam  scias,  is  sum  P.  Richardotus,  ad 

quem  a  biennio  scripsisti  nugando  de  puhcibus  et  anu  adusta,  vt, 

credo,  doceres  me  in  posterum  non  fore  adeo  ineptum  in  scribendo. 

Habui  hbrum  Ecclesiasten  quem  dommo  meo  misisti.    Si  quando 

35  aderit  nuntius,  mittam  ad  iUum. 

D.  Desiderio  Erasmo  Rot.,  eloquentiae  facile  principi  ac  domino 
suo  obseruando.  Apud  Basileam. 

23-4.  reperiatur  scripsimus:  reperitur  MS. 


is  plain  that  Erasmus  had  not  written  3063  (see  Ep.  3075.  in). 

to  Richardot  himself ;  the  letter  must  i6.  abbatis]  From  Ep.  31 15  it  ap- 

be    Erasmus'    letter   to    Gruy^res   of  pears  that  the  person  intended  was 

12  Oct.  1535  (Ep.  3063),  dehvered  to  Louis  of  Vers  (see  Ep.  2889);  com- 

Richardot  as  Gruyeres'  vicarius.    By  parison  with  Ep.  3095  suggests  that 

nomine  non  expraesso  in  1.  4  Richardot  Erasmus    had    written    to    Stephen 

seems  to  mean  that  the  letter  was  Pratensis    about    the    wine    sent    by 

directed   to   the    'officiahs',   without  de  Vers,  when  he  wrote  to  Cognatus 

personal  name;   the   title    'officiahs'  (c.  12  Feb.  1536). 

being  borne  also,  as  Gruyeres  points  19-20.  condixit]  See  Ep.  3103. 

out   in   Ep.    3075,   by   the   Officiars  23-4.  vino  .  .  .  vecturam]  Cf.  Ep. 

vicarius.  2895.  33-5. 

5.  hteras]  Not  extant;  but  written  32.  scripsisti]  Ep.  2880. 
by  Gruy^res  before  the  receipt  of  Ep. 


3103]  295 

3103.     From  Francis  Bonvalot. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  34.  Besan^on. 

EE^.  122.  25  February  153(6). 

[An  original  letter,  autograph  throughout,  the  address-sheet  is  missing. 
The  year-date,  though  clearly  given  as  1535  in  the  MS.,  is  plainly  1536.  From 
Ep.  3075  (12  Dec.  1535)  it  appears  that  Erasmus  had  expressed  to  de  Gruyeres 
some  doubt  as  to  whether  Bonvalot  had  received  a  letter  written  contempora- 
neously  with  Ep.  3063,  i.e.  about  12  Oct.  1535  (carried  by  Cognatus),  conveying 
a  copy  of  the  Apophthegmata.  The  present  letter  acknowledges  the  receipt  of 
the  Apophthegmata.  It  also  indicates  that  Bonvalot  is  sending  a  case  of  Bur- 
gundy  to  Erasmus ;  and  this  would  seem  to  be  the  case  referred  to  in  Ep.  3102, 
of  24  Feb.  1536.  The  present  letter,  moreover,  takes  Erasmus'  removal  to 
Besan^on  as  a  settled  matter ;  and  in  Feb.  1535  it  was  not  settled:  it  was  only 
when  Cognatus'  departure  for  Burgimdy  became  unavoidable  that  Erasmus 
finally  fixed  his  thoughts  on  Besan^on.] 

S.  P.  Erasme  doctissime,  non  me  clam  est  quod  nullo  mihi  nomine 
debeas,  nisi  forte  animum  in  te  meum  estimare  libeat.  Et  si  debere 
cupis,  illud  ego  promereri  maximopere  gestio.  Nec  est  cur  gratiam 
te  relaturum  ofiferas  ei  qui  nulla  ex  parte  occasionem  prebuit. 

Doleo  quod  huc  commigrandi  decretum  distulerit  hyemis  in-  5 
clementia ;  cuius  tamen  rigorem  veris  aut  estatis  proximae  facihtate 
mulceri  posse,  idque  nostris  commodis,  et  spero  et  cupio.  Non  deerit 
tibi  interim  vinum  Burgondiacum  quo  isthic  vti  possis.  Sed  vide 
vt  illud  fidehbus  aurigis  committendum  cures.  Ahoqui  futurum  est 
vt  nauseam  tibi  pariat  vectoris  vicio  vinum  quod  hoc  anno  nobis  10 
contigit  non  satis  maturum.  Desine  tandem  nummos  oflferre  cui  nec 
desunt  nec  suflfecturi  simt  quibus  tibi  obsequatur.  Et  crede  me  jplus 
succi  hausisse  e  tuis  Apophthegmatis,  que  mihi  per  Gilbertum, 
amanuensem  tuum,  dono  dedisti,  quam  tu  hquoris  ex  vino  meo 
Burgondiaco.  Vale,  vir  doctiss<ime>.  15 

Ex  Vesontione,  xxv^  rebr<(uarii>  I53<6>. 

Tuus  ex  animo  Franciscus  Bonuallot. 


3104.      TO  GlLBERT  COGNATUS. 

Epistolae  Vniuersae  p.  11 14.  Basle. 

Lond.  xxvii.  51:  LB.  1296.  11  March  1536. 

ERASMVS  ROTERODAMVS  GILBERTO  COGNATO  NOZERENO  S.  D. 

AccEPi  Utteras  tuas  duodecimo  Calend.  Martias  datas,  accepi 
autem  tertio  Calend.  Martias,  ex  quibus  perspicio  meas  posteriores 

3103.  8.  isthic  scripsimus:  isthuc  MS.  16.   1536  scripsimus:  1535  MS. 


3104.   I.  htteras]  Not  extant;  but  2.  posteriores]  This  second  letter, 

presmnably    answering    the    first    of  not  extant,  must,  since  it  was  carried 

Erasmus'   letters  to  Cognatus,   that,  by  the  Basle  carrier,  be  that  men- 

namely,  referred  to  in  Ep.  3095  as  tioned    by    Stephen    Pratensis    (Ep. 

written  contemporaneously  with  the  3115)    as   deUvered   to   Cognatus   in 

letter  to  Ferdinand  (i.e.  c.   27  Jan.  Besangon    c.    28    Mar.     The   present 

1536).     On    14    Feb.    Cognatus   had  letter,  carried  by  Augustinus,  reached 

written  to  Boniface  a  letter  preserved  Besangon  on  5  April,  and  was  for- 

in  Basle  MS.  Ki.  Ar.  iS^',  f.  130.   It  is  warded  by  Stephen  to  Nozeroy  (Ep. 

likely  that  the  same  messenger  carried  3115.  44-56). 
his  letter  to  Erasmus  of  18  Feb. 


296  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

tibi  nondum  fuisse  redditas:  eas  satis  verbosas  per  huius  vrbis 
viatorem  publicum  misi  ad  Stephanum  a  Pratis,  vt  per  illum  ad  te 
5  perferrentur.   Spero  te  iam  accepisse. 

Nunc  ad  tuam  epistolam  paucis.  Silentii  tui  excusationem  accipio 
non  libenter:  maluissem  esse  verum  quod  suspicabar,  te  rerum 
successu  quodammodo  ebrium  nostri  fuisse  oblitum.  Mihi  tamen 
aflFectus  iste  tuus  erga  me  fuit  summopere  gratus,  Hcet  parum 

10  iucunda  fortunae  tuae  deploratio.  Amo  te  quod  hbros  ac  litteras 
meas  Besontione  bona  fide  reddideris,  id  quod  nunc  ex  ipsorum 
etiam  htteris  cognoui.  Leignieri  vicem  ex  animo  doleo.  De  Lambehno 
quod  monueris  habeo  gratiam. 

Veteres  amici  decedunt,  parandi  noui  sunt,  qui  succedant.    In 

15  Polonia  periit  Petrus  Tomicius,  episcopus  Cracouiensis,  Friburgi 
Zasius.  In  Angha  omnes  aut  mors  sustuht,  aut  metus  contraxit. 
Pensionaru  excusant,  praeter  spem  tamen  nescio  quo  consiho  Thomas 
Cronuehus,  Regis  secretarius,  qui  nunc  secundum  Regem  potest 
plurimum,  dono  misit  viginti  angelatos,  Cantuariensis  octodecim, 

20  Lincolniensis  quindecitn,  nuhus  tamen  horum  scripsit.  Solus  BedyUus 
ausus  est  scribere,  et  Eustathius,  Caesaris  orator,  hberior  quam 
fortassis  expedit.  Credo  tum  Anglos  nondum  vidisse  Praefationem 
in  nostrum  Ecclesiasten.  Habent  apud  Germanos  oratorem  Eduardum 
Phoxum,  episcopum  Erefordiensem. 

25  Venio  ad  tuum  negocium.  Si  tibi  mea  consuetudo  tam  fehx 
videtur  quam  tu  verbis  exaggeras,  ciuihus  quam  verius,  scito  tibi 
eam  nunc  quoque  patere.  NuUum  acciui  praeter  Lambertum, 
optimis  moribus  iuuenem,  mihique  ad  obsequia  cubicularia  commo- 
dissimum.    Post  intermissam  consuetudinem  vterque  alteri  futurus 

30  est  iucundior.  Tibi  minus  erit  laboris,  et  te  iam  istoc  animo  in 
amici  locum  recipiam,  sentiesque  meam  hberahtatem  ahquanto 
largiorem.   Quod  si  quid  mihi  acciderit  humanitus,  curabitur  vt  tibi 

24.  Ertfordiensem  iV. :  correxitnus. 


11-12.  ipsorum  .  .  .  literis]  Ep.  3075  18-20.  Cronuelius  .  .  .  Cantuariensis 

(from  Gruyeres),  Ep.  3103  (frora  Bon-  .  .  .  Lincolniensis  .  .  .  Bedyllus]  For  all 

valot).    Both  Erasmus'  letters  were  thesegiftsseeBediirsletterof  i^Sept. 

entrusted  to  Cognatus  when  he  left  <I535>  (Ep.  3058). 

Basle.   It  would  seem,  therefore,  that  21.  Eustathius]    Not    extant.     It 

imtil  he  received,   on   28   Feb.,   the  cannot   be   Ep.    3090 ;   for   that   an- 

letter  which  the  present  letter  answers,  noimces  the  death  of  Queen  Katha- 

he  had  not  heard  from  Cognatus  at  rine ;  and  on  1 6  March  Erasmus  writes 

all  (cf.  Ep.  3095.  3-7).  This  suggests  that  he  beUeves  the  rumour  of  the 

that  Epp.  3068,  3080,  which  read  less  Queen's  death  to  be  false  (Ep.  3109). 

Uke  letters  than  rhetorical  exercises,  24.  Phoximi]  Edward  Fox  (1496  ?- 

had  in  fact  never  been  sent.    If  they  1538)    was    educated    at    Eton    and 

had  been  sent,  something  about  them  King's  CoUege,  Cambridge ;  of  King's 

would  surely  have  been  said  in  the  CoUege  he  later  became  Provost.    He 

'excusatio'   which   Cognatus   offered  was  secretary  to  Wolsey  in  1527  and 

of  his  silence.  in  1528  went  to  Rome  with  Gardiner 

12.  Leigneri]   Simon  Lagnier;   see  about   the   Divorce.     He   was  made 

Ep.  2881,  introd.    For  his  illness  see  dean  of  SaHsbury  in  1531  and  bishop 

Ep.  3115.  of  Hereford  in  1535,  in  which  year  he 

Lambelino]      Jolm      Lambelin,  was  sent  to  Germany  to  confer  with 

secretary    to    the    town    coimcil    of  the  Protestant  divines  on  the  Divorce. 

Besan^on;  see  Ep.  2733  introd.,  3115.  He  wrote:  De  vera  differentia  regiae 

17.  Pensionarii]  See  Ep.  2996.  8n.  potestatis  et  ecclesiae,  1534.  See  DNB. 


3104]  TO  GILBERT  COGNATUS  297 

cedat  aliqua  portio  non  contemnenda.  Tu  vide  quid  per  parentes  et 
negotia  liceat.  Parentes  suum  potius  quam  tuum  agunt  negotium. 
Quaemnt  columnam  in  quam  domus  inclinata  recumbat.  Et  hic  est  35 
fere  affectus  parentum  idiotarum.  Protrudunt  aliquem  e  liberis  in 
cucullam  aut  sacerdotium,  persuadentes  sibi  tuta  omnia,  si  quem 
Deo  dedicent  qui  pro  se  oret.  At  interim  interdum  sibi  parant  qui 
ipsis  male  precetur.  Sordidis  istis  negotiis  consumes  optimos  vitae 
annos ;  etiamsi  caetera  essent  vt  velles,  suaderem  tamen  vt  a  parenti-  40 
bus  te  seiungeres.  Volunt  perpetuo  imperare,  nec  meminerunt  quare 
filii  dicti  sint  liberi.  Reuerentiam  et  charitatem  oportet  esse  per- 
petuam,  imperium  non  item.  Vides  quanta  inuidia  nunc  laborent 
qui  solent  in  summo  esse  precio.  Si  animus  rapitur  ad  hoc  rehgionis 
genus,  obtempera  spiritui  tuo :  sin  abhorret  ante  iustam  aetatem,  nec  45 
tibi  libet  aut  licet  ad  nostrum  remigrare  contubernium,  poteris  apud 
Damianum  a  Goes  sat  commode  vacare  studiis.  Si  quid  mea  com- 
mendatio  vel  apud  illum  vel  apud  aUos  tibi  prodesse  poterit,  scias 
nusquam  defuturam.  Si  resignares  tuam  praebendam  hac  conditione, 
vt  cui  traderes  numeraret  tibi  ad  sex  annos  sexagenos  coronatos,  50 
post  hber  futurus  a  pensione,  posses  ea  pecunia  Hbere  vacare  studiis. 
Interim  commodior  aHqua  fortuna  affulgeret.  Si  te  huc  recipis,  veHm 
id  maturius  fieri.  Ego  vestram  Burgundiam  cogito,  sed  valde  metuo 
ne  valetudo  me  hic  aUigatum  teneat. 

Epistolam  Odoni  ac  PhUeni[i]  cupide  legi,  ad  te  quidem  scriptam,  55 
sed  de  me  totam.  ScaUger  rursus  euomuit  nescio  quid  UbeUi  in  me, 
quemadmodum  et  Petrus  Cursius.  Neutrum  vidi.  Pro  munuscuHs 
tuis  habeo  gratiam,  Hbenter  relaturus  vbi  dabitur  commoditas. 
Ficos  hic  habuimus  ante  mensem  Lugduno.  Golettae  picturam  e 
Roma  miserat  Anselmus  Ephorinus.  60 

Habes  simpHciter  expressum  et  meum  erga  te  animum,  et  con- 
siUum  absque  fuco.  ReUqua  tui  erunt  iudicu,  quod  precor  vt  tibi 
Dominus  quam  prosperrimum  suggerat.  Me  in  omnibus  experieris 
amicum  ex  animo.   Bene  vale. 

Basileae  xi.  die  Martu,  Anno  mUlesimo  quingentesimo  trigesimo  65 
sexto. 

PhUippi  Montaiu  ad  te  epistolam  inclusam  inueni  in  vase,  dum 
excuterem.  Profluuio  ventris  iam  vUra  decem  dies  debiUtor  vsque 
ad  mortem.  Hanc  epistolam  bis  misi,  dubitans  an  prius  exemplar 
sit  redditum.   Vale.  70 


35.  domus  .  .  .  recumbat]  Verg.  A.  lowing  suggests  that  the  letter  may 

12.  59.  be  that  printed  in  Cog.  E.  i,  pp.  313- 

53.  Burgimdiam  cogito]  On  1 7  May  14;  but  that  letter  has  a  good  deal 

1536,   in   asking   Bonvalot   to   assist  more  in  it  about  ScaUger  than  about 

Cognatus'  return,  Erasmus  says  that,  Erasmus. 

if  he  goes  to  BesanQon,  Cognatus  will  57.  Cursius]  Of  any  second  attack 

be  necessary  to  him  there,  from  his  by   Cursius   on   Erasmus   nothing   is 

knowledge   of  French.     Whether   he  known;  but  cf.  Ep.  3047. 

still  seriously  contemplated  the  jour-  munusculis]  In  Ep.  3123.  1 16-19 

ney  to   Besangon  must  be   thought  Cognatus    offers    to    send    Erasmus 

doubtful;  but  he  wanted  at  all  costs  'myrobolans'  or  'citrons'. 

to  have  the  services  of  Cognatus  once  59.  picturam]  See  Ep.  3038.  14n. 

again.  67.  epistolam]    Not    extant.     For 

55.  Epistolam]   The   sentence   fol-  Montanus  see  Ep.  2065  introd. 


298  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

3105.     From  Bernabd  of  Cles. 

Basle  MS.  Variorvun  Epistolae  ad  Erasmum  f.  7  Naples. 

Erasmuslade.  12  March  1536. 

[An  original  letter,  autograph  throughout ;  in  the  Basle  University  Library. 
There  is  a  copy  in  the  Basle  MS.  G^.  II.  67.] 

Venerabilis,  egregie,  nobis  dilectissime.  Quum  iam  ab  vrbe 
recessissemus  huc  a  Cesarea  Maiestate  vocati  (recessimus  autem 
tercio  chalendas  Marcii),  reddite  nobis  fuerunt  littere  vestre,  quas 
ad  tercio  chalendas  lanuarias  ad  nos  dederatis.  Non  erit  quod  ideo 
5  responsionem  tardiorem  miremini,  quum  vnum  ex  altero  consequatur 
necesse  sit.  Molestie  vero  plurimum  attulerunt  nobis  e<(a>edem 
vestre,  quem  articulari  morbo  alterum  iam  mensem  correptum  et 
discruciatum  fuisse  percepimus ;  cui  mehora  precaremur,  vt  ali- 
quando  nos  in  patria  propria  visere  posset,  nec  tantum  visere  quam 
10  is<(t)hic  pro  suo  arbitrio  agere,  et  a  nobis  ea  oflficia  sentire  que  nostre 
erga  se  beneuolencie  conuenirent.  Id  vero  nobis  tam  esset  gratum 
quam  quod  gratissimum. 

Quod  ad  Hbros  attinet,  fuit  nostra  opinio  vt  tantum  nobis  renun- 

tiaretur  qui  et  quales  reperiantur  correcte  excus[s]i,  quum  non  iidem 

15  sint   impressores,   et   quo   postremo   precio   singuH   veneant.     His 

ettenim  cognitis  et  de  pecuniae  erogatione  et  de  illorum  trans- 

missione  mature  procuderemus  quod  ad  vestras  respondisse  voluimus. 

Ex  NeapoH  quarto  idus  Marcu  m.d.xxxvp. 

Bernardus  ecclesie  Romane  presbyter,  CardinaHs  Triden. 

20      VenerabiH  egregio  sincere  nobis  dilecto  domino  Erasmo  Rothero- 
damo,  sacrae  Theologie  professori.   Basileae. 


31013 106.     To  Peter  Viteritjs. 

Paris  MS.  Moreau  850,  f.  73  v°.  Basle. 

13  March  1536. 

[The  MS.  is  a  copy  (in  the  Bibhotheque  Nationale)  perhaps  made  by  Nicolaus 
Guillonius  or  someone  employed  by  hlm.  It  belongs  to  a  collection  formed  by 
Fevret  de  Fontette  {1710-72),  deaUng  largely  with  the  history  of  Burgmidy, 
and  containing  many  papers  of  Phihbert  de  la  Mare,  counciUor  of  the  Dijon 
Parhament,  ^1687.  At  the  head  of  the  letter  a  contemporary  hand  adds: 
'Vltima  epistola  egri.'] 

ERASMI  ROTERODAMI  AD  EGREGIVM  VTRVM  PETRVM  VITERIVM 
EPISTOLA.    IN  COLEGIO  NAVARRAE. 

S.  P.  Obsecro  te,  mi  Viteri,  quid  mihi  iam  habet  haec  vita,  vt 
eam  mihi  longiorem  optem  ?  Vixi  enim  vltra  colum.  Quod  superest 

3105.  6.  eedem  MS.:  correximus.  10.  isthic  scripsimus :  is  hic  MS.  13. 
nostro  MS.         3106.   i.  S.  P.  scripsit  P.  S.  Allen:  Salus  plurima  MS. 


3105.  9.  posset]  The  third  person,  13.  ad  hbroa]  From  a  comparison 

like  the  suo  in  1.  10  and  se  in  1. 11,  be-  with  Ep.  3110  it  woiild  seem  that  the 

cause  Cles,  writing  in  evident  haste,  books  spoken  of  are  books  written  by 

supposes  himself  to  have  addressed  Erasmus,  and  that  Cles  had  inquired 

Erasmus  as  vestra  reuerentia.    There  about  the  printers  and  the  prices  of 

is  the  same  grammatical  confusion  in  some  of  these. 

1.  3  of  Ep.  31 10,  equally   obviously  3106.  2.  vltra  colum]  Cf.  Ep.  1347. 

written  ako  in  great  haste.  312-13;  £uid  Adag.  567. 


3106]  TO  PETER  VITERIUS  299 

nihil  aliud  est  quam  labor  et  dolor.    Tantum  vt  Christus  pro  sua 
misericordia  dignetur  me  in  suum  regnum  recipere ! 

Quae  notaram  de  calculo,  tibi  notaram.  Nunc  puluerem  praescri-  5 
ptum  mitto.  Mror  vos,  quum Lutetiae habeatis medicos eruditissimos, 
et  a  Germanis  medicinam  petere :  quibus  ad  omnes  morbos  remedia 
sunt  calida  balnea.  Aduersus  crassa  phlegmata  corpus  pharmacis 
muniendum  est:  deinde  iure  ciceris  proluendum.  ReUqua  dabit 
victus  ratio.  Vina  subrubra  tibi  conuenirent,  minimum  terrestria.       10 

Me  praeter  chiragram  iam  vltra  duodecim[os]  dies  exhaurit  ventris 
profluuium,  stomacho  cibum  omnem  repudiante.  Cura  ne  mihi 
moriendo  anteuertas ;  nam  id  fortasse  fuerit  tuo  damno.   Bene  vale. 

Basilee  13  die  Martii  anno  a  nataH  1536. 

Erasmus  Rot.  egra  manu.      15 

3107.     To  Thomas  Cromwell, 

British  Museum  MS.  Cotton,  Vitell.  B.  xiv.  f.  259.  Basle. 

15  March  1536. 

[An  original  letter  or  part  of  a  letter,  written  by  a  secretary,  the  signature, 
and  the  last  four  words,  by  Erasmus.  The  word  fere  in  1.  3  is  added  above  in 
Erasmus'  hand.  In  the  address  the  word  'Cronweho'  is  followed,  on  the  line 
below,  by  a  word  or  words  now  illegible  owing  to  damage  by  fire.  The  abrupt 
beginning,  without  any  opening  form  of  address,  suggests  that  we  have  perhaps 
only  the  second  sheet  of  the  letter. 

Thomas  Cromwell  (^i^S^-i^^o)  is  beheved  to  have  been  born  at  Putney,  the 
son  of  Walter  Cromwell,  who  is  described  by  Pole  as  a  fuUer  ('pannis  verrendis 
victum  quaeritabat' :  Apol.  ad  Carolum  v,  Pars  i,  p.  126),  by  Chapuys  as  a 
'poure  marechal'  (Brewer  ix.  862),  by  Foxe  as  a  smith  (Eccl.  Hist.  ii.  419). 
According  to  Chapuys,  he  was  a  troublesome  youth,  who  after  being  sent  to 
prison  withdrew  to  the  Continent.  Pole  states  that  for  some  time  he  served  as 
a  'gregarius  miles'  in  Italy,  finding  employment  subsequently  with  a  merchant 
of  Venice,  not  rising,  however,  beyond  the  rank  of  clerk  and  accoimtant — - 
Pole,  who  had  hved  in  Venice,  claims  to  have  known  well  the  merchant  who 
employed  him.  The  accounts  of  Chapuys  and  Foxe  take  him  also  to  Antwerp. 
The  State  Papers  show  that  he  had  returned  to  England  by  151 2,  and  that  he 
combined  at  that  date  the  professions  of  merchant  and  soUcitor.  In  15 12  he 
married  EHzabeth  Wykys.  Of  his  education  we  know  nothing.  But  as  evidence 
of  his  'capacity '  and  'memory '  Foxe  speaks  of  him  as  (in  Italy)  'canning  the 
text  of  the  whole  New  Testament  of  Erasmus  Translation  without  Book'.  In 
1535  Chapuys  wrote  of  him  as  speaking  good  EngHsh  and  mediocre  Latin, 
French,  and  Itahan.  The  period  of  his  Ufe  from  his  return  to  England  \mtil 
1523,  when  he  is  found,  certainly,  in  the  service  of  Cardinal  Wolsey,  is  equaUy 
obscure  with  the  earher  period.  By  what  means  he  attracted  the  attention  of 
Wolsey  is  not  known — there  is  evidence,  sUght  and  insufficient  for  conviction, 
that  the  connexion  began  as  early  as  1513.  In  1523  he  became  a  Member  of 
ParUament ;  how,  we  do  not  know:  More  was  Speaker  of  the  House.  A  speech 
of  CromweU's  during  the  session  of  1523  is  stiU  extant — whether  he  deUvered 
it  is  uncertain.  In  1525  he  was  put  upon  the  commission  which  surveyed  the 
lesser  monasteries.  In  1530  Wolsey  died.  In  1534  CromweU  became  the  King's 
principal  secretary  and  Master  of  the  RoUs.  In  that  year  was  passed  the  Act 
of  Supremacy.  In  1535  he  was  appointed  Vicar-general,  with  authority  to 
undertake  a  visitation  of  the  monasteries.  In  1536  he  became  ChanceUor  of  the 
imiversity  of  Cambridge ;  in  the  year  foUowing  dean  of  WeUs  and  Knight  of 
the  Garter.    In  1539  he  was  given  the  oflfice  of  Lord  Great  Chamberlain.    On 

3106.  4.  suam  MS. :  correxit  P.  S.  Allen.  1 1 .  duodecimos  MS. :  correxit  P.  S. 
Allen. 


3106.  3.  nihil  .  .  .  dolor]  Ps.  89.  10       the  legacy  coming  to  him  from  Eras- 
(Vulg.).  mus  (see  Ep.  3101  introd.). 

13.  tuo  damno]  Since  he  wiU  miss 


300  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

f 

17  April  1540,  he  beeame  earl  of  Essex.  Less  than  two  months  later,  he  was 
sent  to  the  Tower.  On  28  July  1540  he  was  beheaded.  See  the  article  by  James 
Gairdner  in  DNB.,  and  the  Lije  and  Letters  of  Thomas  Cromwell  by  R.  B. 
Merriman,  Oxford  1902.] 

Abvnde  foelix  niihi  videbar,  quod  ex  Chapuysii  ac  Bedylli  litteris 

cognoueram,  te  virum  tantae  apud  suos  dignitatis  atque  autoritatis 

meis  commodis  ex  animo  fauere.    Et  fere  praeter  omnem  expecta- 

tionem  adferuntur  mihi  ex  tua  benignitate  angelati  viginti.  Pergra- 

5  tum  fuit  munus,  sed  ista  candidissimi  pectoris  tui  tam  propensa 

voluntas  multo  est  gratissima.  Pastor  Aldingtonensis  anno  superiore 

soluit  dimidium  pensionis,  polhcitus  se  sequentibus  annis  integram 

soluturum.  At  hoc  anno  nihil  omnino  sohiit.  Causatur  calamitatem, 

cuius  me  dare  poenas,  quum  autor  non  fuerim,  iniquum  existimo. 

10  Alter  negat  se  consensisse  pensioni,  quum  viuo  Archiepiscopo  Waramo 

ahquoties  soluerit.    Hic  tua  autoritas  vel  tribus  verbis  magnopere 

prodesse  poterit.   Dominus  te  sospitet  ac  prosperet  in  omnibus. 

Datum  Basileae.   15.  die  Martii  anno  a  natah  1536. 

Erasmus  Rot.  aegre  subscripsi  ob  chiragram. 

15      Praestantiss.  Viro  D.  Thomae  Cronweho  .  .  . 

3108.     To  (JoHN  Longlond). 

Copenhagen  MS.  G.K.S.  95  Fol.,  f.  178.  Basle. 

16  March  1536. 

[An  autograph  rough-draft.  That  the  person  addressed  is  John  Longlond, 
bishop  of  Lincobi  (not  Cranmer  as  we  erroneously  stated  in  Ep.  2892.  I3in), 
seems  to  foUow  from  Ep.  3058.  For  Longlond  see  Ep.  1535  introd.  Of  letters 
from  him  to  Erasmus  two  only  survive,  but  in  Ep.  1874.  59-60  Erasmus  tells 
Fonseca  that  Longlond  was  in  the  habit  of  writing  as  often  as  twice  a  year. 
For  Longlond's  gifts  see  Epp.  1758.  5n,  1769.  11-12,  2961.  31-8.] 

S.  P.  In  tanto  rerum  aestu  tibi  non  excidisse  Erasmum  et  gaudeo 
et  gratiam  habeo.  Nam  D.  Thomas  BedyUus  scribit  te  muneri 
misisse  quinque  hbras  sterhngn.  Valetudo  indies  magis  ac  magis 
adgrauat  me,  vt  iam  non  ta<n>tum  ab  ilhs  laboriosis  operis,  verum 
5  etiani  ab  omni  studio  cogar  abstinere,  factus  chnicus  pene  perpetuus. 
Diri  cruciatus,  magna  stomachi  ruina,  cibum  omnem  repudiantis. 
Sed  Dominus  est,  hic  secans  et  vrens  vt  parcat  in  aeternum.  Scribo 
paucis,  et  ahena  manu,  nam  dextram  iamdudum  occupat  chiragra. 
Christus  te  seruet,  vir  mihi  cum  primis  venerande. 
10      Dat.  BasiL  16.  die  Martii.  anno  a  Natah.  1536. 

3109.  To  (?  Leonard  of  Gruyeres). 

Copenhagen  MS.,  G.K.S.  95  Fol.  f.  178.  Basle. 

16  March  1536. 

[An  autograph  rough-draft.  Epp.  3108  and  3109  bear  the  same  date  and  are 
written  on  the  same  page  of  the  Copenhagen  MS.  In  both,  the  name  of  the 
person  addressed  is  wanting.  A  note  of  P.  S.  Allen  shows  that,  in  his  preliminary 

3107.   14.  Erasraus  .  .  .  chiragram  adcl.  Eras.  3108.  9.  se  MS,:  correxit 

P.S.AUen. 


3107.  6.  Pastor]  See  Ep.  3052.  i6n.  7.  Dominus  .  .  .  aeternvun]  See  Ep. 

3108.  2.  scribit]  Ep.  3058.  2892.  i^in. 


3109]  TO  <?LEONARD  DE  GRUYI:RES>  301 

survey,  he  supposed  Ep.  3108  to  be  addressed  to  Cranmer,  Ep.  3109  to  Chapuys. 
That  Ep.  3108  is  written,  not  to  Cranmer,  but  to  Longlond,  may,  we  think,  be 
taken  as  certain;  and  the  suggestion  (which  we  accepted  in  Ep.  2798  introd.) 
that  Ep.  3109  is  written  to  Chapuys,  is  open  to  serious  objections.  Nothing 
known  to  us  from  other  som-ces  suggests  that  there  was  at  this  date  any  talk 
of  recalling  Chapuys  from  England.  Nor  was  Erasmus  likely  to  tell  Chapuys — 
what  Chapuys  must  have  known  akeady — that  Moimtjoy  was  dead ;  or,  after 
Catharinam,  in  1.  5,  to  add  the  explanatory  veterem  Reginam.  In  1.  17,  again, 
the  words  Erasmum  tuum  suggest  that  Erasmus  is  addressing  someone  with 
whom  he  was  personally,  if  not  famiharly,  acquainted.  Chapuys,  yet  again, 
was  not  Ukely  to  be  especially  interested  in  Erasmus'  project  of  moving  from 
Basle  to  Besan^on  or  the  Netherlands.  The  person  addressed  had,  it  seems 
clear  from  the  opening  paragraph,  offered  to  pay  the  expenses  of  the  journey : 
in  thanking  him  for  his  generosity,  Erasmus  expresses  the  wish  that  he  may 
soon  find  the  kind  of  promotion  which  would  make  munificence  easy  to  him ; 
he  would  hardly  use  such  language  to  Chapuys. 

We  are  disposed  to  identify  the  person  addressed  with  Leonard  of  Gruyeres. 
He  had  been  in  recent  correspondence  with  Erasmus.  He  was  one  of  the 
persons  interested  in  the  projected  move  to  Besan^on.  Anticipating  it,  he  had 
gone  so  far  as  to  offer  to  put  his  house  in  Besangon  at  Erasmus'  disposal  (Ep. 
3075 ).  He  was  in  the  imperial  service ;  and  Erasmus,  whether  rightly  or  wronglj'', 
supposed  him  likely  at  this  time  to  be  recalled  from  Svu-see  (see  Epp.  3063, 
3075,  3084).  The  Emperor  was  at  the  moment  in  Italy.  In  Ep.  3084  Erasmus 
expresses  the  view  that  he  will  make  an  extended  stay  there,  and  that  de 
Gruyeres  is  hkely  to  be  summoned  to  join  him.] 

S.  P.  De  \Tiatico  non  sum  solicitus,  qui  iam  vitae  iter  peregerim. 
Eam  fortunam  opto  tibi,  vt  possis  esse  munificus  in  Erasmum: 
dignus  es  enim  amplissima.  Verum  mihi  abunde  sufficit  ista  tua  tam 
amica  voluntas. 

Rumor  hic  sparsus  est  Catharinam  veterem  Reginam  esse  de-  5 
functam,  sed  suspicor  esse  vanum.  Montioium  amisimus,  ad  dandum 
parcum,  sed  in  amicicia  constantissimiim.    Quahs  sit  futurus  fihus 
nescio. 

Valetudo  mihi  in  dies  ingrauescit,  vires  decrescunt.    Versor  in 
extremi  actus  extrema  parte,  quam  vtinam  Dominus  bene  fortunare  10 
dignetur. 

Haec  ad  postremas  htteras  tuas,  duabus  de  causis  breuiter;  et 
quod  dextram  occupante  chiragra  dictare  cogor  (quae  res  vehementer 
oflFendit  stomachum  meum),  et  quod  dubitabam  an  tu  mutasses 
stationem,  a  Caesare  reuocatus  in  Itaham.  Nam  huius  rei  spem  15 
htterae  tuae  prae  se  ferebant.  Quod  si  hac  iter  feceris,  videbis 
Erasmum  tuum  morientem.   Bene  vale. 

Datum  Basil.  16.  die  Martii,  anno  a  natah  1536. 

3110.     Feom  BEKisrARD  OF  Cles. 

Basle  MS.  G^  II.  67.  Naples. 

16  March  1536. 

[An  eighteenth-century  copy,  in  the  collection  Anecdota  Erasmiana  in  the 
Basle  hbrary ;  where  it  is  preceded  by  a  copy  of  Ep.  3105.  For  this  collection 
see  Ep.  479  introd.  With  fotu"  exceptions,  of  which  this  is  one,  the  originals  of 
all  the  letters  copied  are  still  in  Basle.] 

Ven.,   egregie,   summe   dilecte.     Nudius   tertius   redditae  nobis 

3109.  6.  ad   dandum]   See   vol.    i,  (Ep.  3092)  asking  for  a  continuance 

p.  42,  11.  36-9.  of  the  support  which  he  had  received 

7.  fihus]   Erasmus  had  taken  the  from  the  father. 
opportunity   of  writing   to   the   son 


302  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

fuerunt  vestrae,  quas  ad  26  Jan.  dederatis:  quum  vero  idem  prope 
contineant  quod  priores  suae,  et  ad  eas  responderimus,  eadem 
responsio  suflficiet,  in  quibus  idem  respondendum  fuit.  Hoc  [ad] 
5  adiiciendum  esse  duximus :  curam  plane  nobis  librorum  coemendorum 
fuisse,  at  multo  maiorem  esse  de  bona  vestrae  personae  valetudine. 
Sicut  enim  se  valida  et  sospite  existente,  non  defuerunt  nobis  libri, 
et  hi  quidem  vt  plurimi  ita  commendandi,  sic  ne  in  futurum  quidem 
deficerent,  vt  vos  vnus  sufficiatis,  ad  quamcunque  Bibliothecam  tam 

10  implendam  quam  exornandam.  Faxit  igitur  Deus  vt  audiamus 
Erasmum  suis  cruciatibus  penitus  Uberatum,  et  vires  corporis  ingenio 
pares  esse  redditas.   Quod  certe  nobis  gratissimum  fuerit. 

Causam  Basiliensium  communicauit  nobis  Regia  Maiestas ;  quibus 
vestro  vel  intuitu  maxime  adesse  contendemus  pro  nostra  viriH ;  et 

15  quae  officia  praesentes  in  curia  praestitissemus  eadem  absentes  non 
negabimus,  vt  commendantem  commendatio  probet,  non  etiam 
condemnet. 

Postremo  quod  in  ambabus  Hteris  subiecistis,  de  Synodo  tenenda, 
tunc  profutura,  si  belhs  horridis  quiescentibus  celebraretur,  nemo 

20  est  recti  sensus  qui  idem  non  probet.   Det  Deus  vt  aUquando  suae 
Christianitati  boni  consultum  eatur. 
Ex  Neapoh:  16  Martii.  1536. 

311I313Q    From  Conrad  Goclenius. 

Basle  MS.  Goclenii  Epistolae  11.  (Louvain.) 

21  March  1536. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.  Goclenius  had  been  nominated 
to  the  first  vacant  Antwerp  prebend  on  19  April  1525 ;  on  the  subject  of  this 
preferment  see  Epp.  1994^.  67^  (vol.  viii);  2352.  334-40;  2573.  57-65;  2587. 
37-43;  2644.  5-7;  2785.  81-3;  2851.  52-7;  3130;  cf.  Ep.  3124;  Cran.  E.  95 
introd.] 

Salvtem  phir<imam).  Raritatem  Uterarum  tuarum  hic  lenimus 
frequenti  lectione  tuorum  scriptorum,  quibus  non  solum  nostram 
aetatem  iuuas,  verum  etiam  quam  diu  viuent  Latinae  Hterae 
omnibus  secuHs  voluptatem  cum  vtiHtate  es  ahaturus.  Con- 
5  dupHcares  tamen  nostrum  gaudium,  si  antiquum  in  scribendo 
<(morem)  obtineres.  Quod  tamen  abs  te  petere  non  ausim,  cui  omnia 
hactenus  cumulatissime  etiam  supra  votum  praestitisti.  Itaque 
meum  est,  quouis  loco  et  tempore  gratitudinis  meminisse,  ac  boni 
consulere  tuum  silentium ;  quod  a  nulla  animi  tui  aHenatione  credo 
10  esse  profectum.   Me  fortasse  iustius  accusares,  si  vel  fuissent  nuncu 

3110.  4.  ad  seclusimus.  8.  plurimi  scripsimus:  plurimum  MS.  sic 

scripsimus :  si  MS.         9.  deficerent  ea;  deficient  com  iHjS.         3111.  6.  morem 
addidimus. 


3110.  3.  priores]    The   letter,    not  having  been  conmiimicated  to  Cles  by 

extant,  which  Cles  answered  with  Ep.  King  Ferdinand :  but  that  Erasmus 

3105.  Cles  speaks  of  both  of  Erasmus'  had  written  to  Cles  himself  on  the 

letters  as  having  the  same  contents,  subject  is  made  clear  by  Ep.  3095. 
but  it  seems  imlikely  that  the  letter  of  suae]   For   vestrae   or    tuae ;    for 

30  Dec.  1535  was  concemed  witli  the  explanation  of  the  confusion  see  Ep. 

petition  of  the  Basle  Town  Council.  3105.  gn. 
The  second  paragraph  of  the  present  7.  se]  For  sua  excellentia. 

letter  speaks  of  the  petition  merely  as  13.  Causam]  See  Ep.  3087. 


3111]  FROM  CONRAD  GOCLENIUS  303 

per  quos  licuisset  scribere,  vel  siquid  omnino  hic  accidisset  conducendo 
nuncio  dignum.   Quorum  neutrum  fuit. 

In  rebus  meis  priuatis  expertus  sum,  mea  incredibili  molestia, 
esse  verissimum  tuum  vaticinium,  mihi  ohm  redditum  per  epistolam 
tanquam  per  folium  Sibyllae.  Cum  enim  tibi  meam  victoriam  contra  15 
Antuerpiensis  Canonicos  praedicarem,  monebas  ne  nimis  victoria 
confiderem;  nam  solere  illud  genus  etiam  prostratum  vrgere  ad- 
uersarios,  et  vulpinam  assuere  quo  non  pertingeret  leonina.  Quod 
haud  scio  an  vnquam  luculentius  factum  sit  quam  ab  aduersariis  meis. 

Longa  est  iniuria,  longae  20 

Ambages,  sed  summa  sequar  fastigia  rerum. 

Simul  atque  vno  iudicio  essent  victi  ac  condenmati  ad  meam 
postulationem,  iamque  ex  disceptatione  iuridiciaH  omne  ius  meum 
cognoscerent,  quo  exceptiones  contra  illorum  intentionem  conti- 
nebantur,  illisque  esset  integrum  secundum  litigandi  formulas  alio  25 
me  in  ius  vocare,  ad  has  technas  confugerunt.  Dissimulato  priore 
diplomate  Pontificis  quo  in  priore  iudicio  fuerant  vsi,  Hte  secundum 
me  pronunciata,  alterum  diploma  super  eadem  re  ex  officina  Romana 
impetrarunt ;  in  quo  disertissime  omnis  iuris  mei  infirmatio  ac 
derogatio  continebatur.  Et  quoniam  illud,  re  iudicata,  Canones  30 
vetant  fieri,  ne  tollatur  ius  iam  acquisitum,  hanc  fallaciam  ad  conte- 
gendum  scelus  sunt  commenti.  Secundum  diploma,  quod  octauo 
anno  demum  in  iudicium  fuit  adductum,  habuit  eundem  annum  et 
diem  cum  priore,  vt  illud  ius  non  nouum  sed  vetus  esse,  et  oHm 
partum,  videretur.  Non  parum  me  haec  res  habuit  soHcitum ;  35 
quoniam  si  venirem  in  iudicium,  haud  dubie  partes  aduersariorum 
fuissent  potiores,  secunda  buUa  nihil  mihi  iuris  reHnquente. 

Tandem  vsus  consiHo  amicorum,  qui  fucum  contra  omnem  im-is 
formam  depraehenderunt,  exposui  rem  in  Senatu  BruxeUensi,  orans 
vt  et  mihi  in  praesentia  succurrerent,  et  porro  exemplum  statuerent  40 
in  hac  causa  ad  huiusmodi  imposturas  penitus  prohibendas :  nuUum 
iudicium  posthac  fore  firmum,  si  ius  iudicatum  his  faUacus  et  fraudi- 
bus  Hceat  infixmari  aut  toUi.  Senatus,  rem  iudicans  dignam  animad- 
uersione,  nomine  Caesaris,  quia  videbatur  crimen  pubHcum  contra 
legem  CorneHam  de  falsis,  procuratorem  fisci  mihi  addidit,  qui  deHcti  45 
exigeret  paenam,  cum  mihi  non  esset  ius  aUud  petere  quam  secundi 
diplomatis  aboHtionem.    Vocatus  in  ius  aduersarius  non  ausus  est 
<f>aLvoTTpoaa)TTelv,  sed  reHcto  iudicio  confugit  ad  Panormitanum,  et  ad 
secretum  Caesaris  consiHum,  multis  accusationibus  in  me  confectis. 
Et  quoniam  habet  vnde  det,  nec  dicitur  quisquam  dare  largius,  facUe  50 
impetrauit  Principis  placitum,  et  iudicu  per  me  intentati  aboHtionem. 
Hanc  faciHtatem  ConsiHi  Priuati  cum  onmes  docti  et  indocti  pariter 
admirarentur  (quod  hac  ratione  toUeretur  omnis  forma  iudiciorum, 
ac    partes   sine   cognitione    damnarentur),    nec    tamen    quisquam 
auderet  mussitare  contra  maiorem  potestatem,  soHis  Adolphus  a  55 
Noet,  CanceUarius  Brabantiae,  vir  fama  iusticiae  inclytus,  in  his 


14.  epistolam]  Not  extant.  9.  22. 

18,  vulpinain]  Adag.  2481.  48.  Panormitanum]  Carondelet,  at 

20-1 .  Longa . . .  rerum]  Verg.  Aen.  i .  this  time  President  of  the  Privy  Coun- 

341-2.  cil  of  the  Netherlands. 

45.  legem    Comeliam]    Cod.    lust.  55.  Adolphus]  See  Ep.  3124  introd. 


304  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

angustiis  mihi  veluti  deos  0.776  ixT]xavi]s  apparebat.  Nam  communicata 
re  cum  primoribus  Consilii  Brabantini  tandem  vniuersum  coetum 
eo  perpulit,  ne  leges  et  aequitatem  paterentur  opprimi  in  re  tam 

60  perspicua. 

Itaque  ex  autoritate  Consilii  Bra[n]bantini  missus  est  ad  Consilium 
reginae  ipse  Cancellarius,  addito  collega  D.  Petro  a  Walem,  aduocato 
fisci;  qui  admonerent  Panormitanum  ac  caeteros  eiusdem  ordinis 
consiliarios  quam  esset  res  absurda  et  contra  morem  et  aequitatem, 

65  quam  ab  illis  flagitasset  meus  aduersarius  et  quam  illi  contra  me 
statuissent.  Illi  contra  Caesari  esse  liberum  donare  ac  condonare 
cui  vellet:  eius  autoritatem  nec  a  priuato  homine,  neque  a  senatu 
Brabantiae  debere[t]  cogi  in  ordinem.  Respondit  Cancellarius  hanc 
disceptationem  non  esse  de  hbertate  aut  HberaHtate  Caesaris,  sed 

70  de  iure  partium:  Caesarem  posse  donare  quae  sunt  Caesaris,  con- 

donare  quae  aduersum  iUum  aut  eius  fiscum  sunt  commissa,  verum 

nihil  habere  autoritatis  in  ius  tertii  aut  partium  inter  se  colHgantium. 

Quae  porro  dicta  sunt  non  possum  Hquido  commemorare.    Nam 

cum  CanceHarius  me  quoque  voluisset  interesse  huic  disceptationi, 

75  hactenus  me  tuHt  Panormitanus,  qui  oflfensus  et  incalescens  verbis 
CanceUaru  me  iussit  e  ConciHo  exire.  IHud  tamen  reipsa  expertus 
sum,  Panormitanum  cum  toto  grege  suo  non  modo  non  mitigatos, 
sed  magis  ac  magis  fuisse  exacerbatos.  Nam  in  verba  et  postulationem 
aduersaru  nihilominus  contra  me  exaratae  sunt  Hterae  a  regina 

80  quoque  subscriptae — nam  et  illam  in  partes  suas  pertraxerant.  Nihil 
amplius  supererat,  ne  periret  tanquam  extrema  faba  tuus  Goclenius, 
quam  quod  sigiUum  adhuc  deerat  cuius  potestas  in  rebus  huiusmodi 
non  est  penes  Priuatum  ConsUium,  maxime  in  Brabantia,  quae 
hactenus  non  agnouit  superiores  iudices,  et  de  more  CanceUarius 

85  supremus  est  sigiUi  custos.  Ad  hunc  missae  sunt  Hterae,  petitumque 
vt  voluntatem  reginae  ac  Consihi  secreti  sigiUo  corroboraret.  lUe 
rem  rursus  retuHt  ad  suum  senatum,  qui  vno  ore  id  negandum 
dicebant.  Grauiter  et  iruque  id  ferebat  Panormitanus  cum  suis 
coUegis,  qui  reginam  protractu  temporis  eo  perduxere  vt  acerbitatis 

90  plenissima  mandata  contra  CanceUarium  decerneret ;  quibus  iUi 
indignationem  Caesaris  et  suam  cum  priuatione  officu  denunciabat 
nisi  actutum  obtemperaret.  Qua  in  re  Hcuit  integritatem  optimi  viri 
cognoscere ;  qui  tanquam  '  virtutis  verae  custos  rigidusque  sateUes ' 
nihil  motus  est  tot  terroribus,  sed  pernegauit  se  admissurum  quic- 

95  quam  contra  iusiurandum  et  veritatem.  Eadem  fuit  sententia  totius 
senatus  BruxeUensis,  cui  etiam  a  regina  fuit  interdictum  causae 
meae  cognitione. 

Cum   haererem   in   his   salebris,   prope   diuinitus   lux   quaedam 
afFulsit.  Nam  cum  bona  fortuna  per  idem  tempus  venisset  BruxeUam 
100  lUustrissima  Domina  Menzia  Marchionissa  a  Zenette,  vxor  domini 
63.  Panormitatum  ilfiS. :  correxmiws.  68.  deheret  MS.:  correximiis. 


62.  Walem]  Cotmcillor  of  the  Bra-  i.  i.  17. 
bant  Senate,  1530;  advocate  of  the  100.  Marchionissa]  Menzia  de  Men- 

Royal  Treasury,  in  succession  to  Jolm  doza,  a  Spaniard,  third  wife  of  Henry, 

van  der  Beken,  1540-6  (Hoynck,  i^.  coimt  of  Nassau-Vianden;  Henry  died 

414),  13  Sopt.  1538  (see  Hoynck,  iii^.  398; 

93.  virtutis  .  .  .  aatelles]  Hor.  Ep.  iii^.  312). 


3111]  FROM  CONRAD  GOCLENIUS  305 

Nassauii,  rarissimi  exempli  heroina,  quae  praecipuam  partem  aetatis 
libris  Latinis  legendis  transigit,  tui  et  omnium  qui  aliqua  fama  erudi- 
tionis  memorantur  maxima  admiratrix :  illa  vocato  ad  se  D.  Aegidio 
Buslidio  de  te  omnia  tam  accurate  est  percunctata  vt  a  nullo  amante 
quicquam  possit  fieri  accuratius.  Itaque  cum  Buslidius  negasset  se  105 
habere  literas  recentiores,  me  adesse  commemorauit,  a  quo  posset 
fortasse  compertiora  cognoscere.  Mox  me  accersiri  iussit ;  nec  iterum 
vllum  nisi  de  te  colloquium.  Vbi  ad  res  meas  esset  peruentum 
(voluit  enim  et  illas  cognoscere),  indicaui  quibus  premerer  iniuriis  et 
in  quas  turbas  causa  mea  esset  adducta.  no 

His  cognitis  generosi  animi  egregium  edidit  exemplum.  Re  prius 
cum  marito  communicata,  tentauit  mitigare  Panormitanum  et 
caeteros  ius  meum  opprimere  contendentes.  Vt  autem  vidit  animos 
eorum  incrudescere,  nec  quicquam  superesse  mehoris  spei,  exorauit  a 
Domino  a  Nassau  marito  vt  ille  meo  nomine  in  conuentu  procerum,  115 
qui  fuit  indictus  Bruxellam,  reginae  suppHcem  libellum  exhibere<t)>, 
qui  fui<t>  complexus,  et  obieci<t)  ocuHs  hominum,  iniuriam  qua 
essem  affectus,  tam  atroci  vt  hactenus  CanceUarius  non  pot<(u>erit 
vUis  minis  induci  aut  perpeUi  vt  acta  contra  me  approbaret.  Sup- 
pUcatio  perlecta  est  omnium  admiratione.  Panormitanus  iussus  120 
actorum  causam  dicere,  respondit  se  defendisse  autoritatem  Caesaris, 
idque  vrgente  conscientia,  contra  quam  nuUi  sit  quicquam  commit- 
tendum. 

Progrediente  contentione  et  crescente  pertinacia,  regina,  cui  iam 
coepit  subolere  fucus,  decreuit  ab  integro  coram  se  audiendum  esse  125 
vtrumque  ConciUum,  Brabantiae  et  secretum :  veUe  enim  se  propius 
iUam  causam  et  penitius  inspicere,  quae  tantae  dissensionis  prae- 
buisset  occasionem.  Haec  interlocutio  vt  Brabantinis  fuit  gratissima, 
ita  aduersarus  parum  iucunda,  qui  malebant  autoritate  et  edictis 
vincere  quam  legibus  et  ratione  contendere.  Huic  tamen  decreto  13° 
palam  nemo  ausus  est  intercedere.  Sed  iUud  non  obscure  videbatur 
agi,  ne  Ule  congressus  consUiorum  fieret,  nisi  post  abitum  domini  a 
Nassau  et  caeterorum  principum  quos  iam  Marchionissa  penitus  in 
meas  partes  pertraxerat.  Hoc  Ula  suspicata  e  procrastinationibus  in 
totum  mensem  productis,  cepit  tanto  crebrius  orare  reginam  vt  135 
extremam  manum  operi  imponeret.  Quod  et  factum  est  quarto  nonas 
Martii ;  quo  die  Regina  conuocato  vtroque  consUio  iussit  CanceUarium 
dicere  causas  recusati  sigUH.  Qui,  ne  te  morer,  ita  meum  ius  defendit 
vt  regina  non  obscura  signa  et  verba  proferret,  quibus  aduersaru 
inteUigerent  commutatam  iUius  voluntatem.  Nam  inter  disceptan-  140 
dum  cum  quidam  inculcaret  non  esse  constringendam  ac  vekiti  in 
ordinem  redigendam  Caesaris  autoritatem.  Non,  inquit  Ula,  mihi 
\ddetur  in  ordinem  cogi  Caesaris  potestas  si  prohibeantur  iniuriae. 
lUo  dicente  rem  hanc  non  satis  ab  ea  inteUigi,  Imo,  inquit,  meras 
fraudes  mihi  videor  inteUigere,  et  posthac  cauebo  ne  eadem  facUitate  145 
vtar  in  admittendis  edictis  contra  CanceUarios.  Incalescentibus 
vtrinque  animis  e  iurgio  prope  ad  conuicium,  regina  sibi  soH  huius 
causae  cognitionem  reseruauit,  in  neutram  partem  quicquam  sta- 
tuens.   Interpositis  aUquot  diebus  tuHt  sententiam :  mUii  Hcere,  non 

114.  nec  scripsimus:  et  MS.  116-18.  exhibere  .  .  .  fui  .  .  .  obieci  .  .  . 

poterit  MS. :  correximus. 

452.11  X 


306  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

150  impedientibus  actis  et  decretis  secreti  consilii,  peragere  reum  aduer- 
sarium  et  ConsLlio  Brabantiae  iudicare,  prout  qualitas  causae  vide- 
bitur  postulare. 

Itaque  post  longam  nec  minus  saeuam  tempestatem  avOis  av 
■yaXyjv  opw.    Quod  ad  te  prolixius  scripsi,  non  solum  vt  videas  tuum 

155  clientem  nonnihil  e  malis  pristinis  emergere,  verum  etiam  vt  nonnihil 
secundioris  aurae  adspires,  quo  id  fiat  facilius.  Multum  vero  admi- 
niculi  praestabis  si,  epistolio  ad  Cancellarium  dato,  qui  te  plurimi 
facit,  testeris  tibi  gratum  esse  quod  in  mea  causa  studiorum  honori 
praestitit,  et  roges,  cum  iam  illi  sit  Ln  manu  me  tranquillitati  resti- 

160  tuere,  ne  me  diu  patiatur  ad  tribunal  magno  auditorii  detrimento 
haerere;  quod  et  vltro  conaturum  scio,  et  tamen  illum  tuarum 
literarum  calcare  incitatum  magis  properaturum  confido.  Ad 
Marchionissam  vt  scribas  id  tua  quoque  refert;  mirifice  enim 
beneuolentiam  eius  in  te  augebis,  quam  non  esse  mediocrem  ego  ex 

165  Ulius  coUoquiis  certo  intellexi,  ac  tu  reipsa  comperisses,  nisi  rumores 
bellorum  Franciscum  Dilfum,  qui  instituerat  iter  ad  Caesarem,  domi 
retinuissent.  Decreuerat  mittere  literas  non  inanes,  quod  nimc 
necessario  in  aliud  tempus  est  dilatum. 

BusUdius  et  Rescius  te  plurimum  salutant.   CoUegio  nostro  a  iure 

170  consultis,  posteaquam  desierunt  ineptire,  ne  dicam  insanire,  theologi, 
nonnihil  negocu  est  obiectum.  Coepit  Rescius  praelegere  Institu- 
tiones  luris  CiuiUs  graece.  Ad  quod  facinus  ita  exarserunt  iuriscon- 
sulti  vt  a  Rectore,  qui  in  praesentia  est,  quidam  doctor  loannes 
LobeUius,  ex  Ulorum  grege  cumanus,  Rutgero  interdixit  dirarum 

175  excommunicatione  vt  a  nefario  incepto  desistat,  ac  simul  iUum  priuat 
honoribus  ac  priuUegus  Academiae  si  pergat  interpretari  autorem 
vnde  plures  haereses  sint  exoriturae  quam  Graeci  ex  equo  Troiano 
vel  impU  e  tauro  Saxonico.  Theologi  quoque  huic  rei  frigidam 
sufifundunt,  fortasse  id  cogitantes,  si  succedat  iureconsultis  ne  Uceat 

180  nobis  m  coUegio  praelegere  iura  ciuiUa,  pronam  iUis  fore  viam  ad 
victoriam,  vt  et  sacris  nobis  interdicant,  in  qua  re  etsi  nihU  aUud 
assequantur,  saltem  Hebraicam  Unguam  penitus  extinxerint.  Quid 
enim  Hebraeus  professor  est  interpretaturus,  si  (id  quod  iuriscon- 
sulti  nostri  dicunt)  nefas  est  praelegere  vUum  Ubrum  qui  proprie 

185  pertinet  ad  vnam  aUquam  [e]  quinque  vt  ipsi  vocant,  facultatum  ? 
Sed  haec  res  videtur  sua  sponte  breui  conquietura.  Et  BusUdius 
datis  Uteris  ad  Academiam  stulticiam  inconsultam  iurisconsultorum 
nonnihU  compescuit.  Exitum  rei  ad  te  perscribam. 

In  vna  re  superioribus  mensibus  a  me  est  peccatum,  simpUcitate 

190  non  maUcia.    Siquidem  cum  misisset  ad  me  tuas  Uteras  Baltasar  a 

185.  e  seclusimus. 


153-4.    o-vdis  ....  opw]   Aristoph.  later  of  St.  Bavo'3,  Ghent;  dean  of 

Ran.  304.  Ghent,  1539  (MHL*.  p.  594). 

157.  epistoHo]  SeeEp.  3124;  cf.  Ep.  174.  cumanus]  jSc,  asinus,  see  ^c?ag'. 

3130.  612. 

166.  Dilfum]  See  Ep.  1663  introd.  178.  tauro]  Luther.  The  '  Saxonicus 

171.  Rescius]  See  Ep.  546  introd.  taurus'  recalls  the  'Minotaurus  Wit- 

174.  LobelUus]  John  Lobel  of  Bou-  tenbergensis '  of  Cochlaeus'  pamphlet 

logne  (t  1544);  secondary  professor  of  Aduersus     cucullatum      Minotaurum 

Canon  Law  at  Louvain,  1532;  I.U.D.  Wittenbergensem,  Frankfort,  1523. 

10  Feb.   1534;  canon  of  St.  John's,  190.  Baltasar]  See  Ep.  3052.  in. 


3111]  FROM  CONRAD  GOCLENIUS  307 

Kieuring  Austriacus  misit  simul  ad  me  varios  libellos,  quos  mihi 
putauit  fore  non  iniucundos,  et  inter  hos  Hbellum  tuarum  Preca- 
tionum  inauratum.  Ego,  cum  eius  Hbelli  in  tuis  Hteris  nulla  esset 
mentio,  et  cum  illius  hbellis  ad  me  datis  esset  coniunctus,  mihi  dono 
missum  credidi  a  Baltasare,  eumque  porro  alteri  amico  me  commo-  195 
dum  inuisenti,  et  hoc  munusculum  pro  iure  amiciciae  postulanti, 
haud  grauatim  cessi.  Postea  intellexi  a  Leuino  ad  se  missum  esse, 
vt  eo  donaret  tuo  nomine  Bomgartnerum.  Sed  sera  fuit  poenitentia. 
Et  tamen  licuisset  ab  amico  recuperare,  nisi  Leuinus  indicasset 
Bomgartnerum  deserta  nostrate  aula  Germaniam  repetiisse.  Meum  200 
igitur  peccatum  est,  non  Baltasaris,  nec  peto  vt  ignoscas,  si  vnquam 
quidquam  fraudis  ac  doH  maH  in  me  expertus  es  aut  experiere  postea. 

Petrus  Montfortius  Harlemus  asseruatur  in  carcere  pubHco  Hagae. 
Accusatur  grauiter  conspirationis  cum  quibusdam  Anabaptistis,  et 
perfidiae  in  Caesarem,  cui  accepta  grandi  pecunia  turpiter  verba  205 
dedit,  polHcitus  sua  opera  Monasterium  in  manus  Caesaris  peruen- 
turum,  et  a  rege  quotidie  multa  renuncians  quae  eo  spectarent. 
Interea  ilH  data  fuit  facultas  permittendi  tutum  iter  Anabaptistis ; 
quos  simulauit  vltro  et  citro  commeare.    Postea  inuentum  est  non 
aHos  tentasse  caedem  ciuium  et  euersionem  reip.  Amsterdamensis  210 
quam  iHos  quibus  ipse  fecit  Hbertatem  iHuc  ad  se  conueniendi. 
Praeterea  rex  Anabaptistarum  moriturus  ne  tormentis  quidem  potuit 
cogi  vt  agnosceret  nomen  Montfortii ;  cum  quo  tamen  iHe  sibi  dicebat 
summam  famiHaritatem  esse,  et  iam  conuentum  de  Monasterio  in 
potestatem  Caesaris  tradendo.  Haec  fere  sunt  capita  accusationum ;  215 
quibus  sit  futurus  exitus  ignoramus.  Hic  nihil  aHud  est  rerum  praeter 
rumores  beHorum. 

Itaque  vale  duodecimo  calendas  ApriHs  Anno  1536. 

Tuus  Conradus  Goclenius. 

Clarissimo  Viro  Domino  Erasmo  Roterodamo.     Basileae.  220 

31123126      FrOM  TlEDEMANN  GlESE. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  73.  Frauenburg. 

28  March  1536. 

[An  original  letter,  aiitograph  throughout,  first  printed  in  Das  gelahrte 
Preussen,  iv.  35-49  (see  Ep.  3126  introd.),  and  then  by  Miaskowski  in  the 
Paderborn  Jb.  f.  Philosophie  xv,  1901,  pp.  348-53. 

Tiedemann  Bartholomew  Giese  (1480— 1550),  son  of  Albert  Giese,  was  born 
at  Danzig,  and  studied  at  Leipzig  (B.A.  1495,  M.A.  1498) ;  the  fact  that  he  was 
a  competent  Greek  scholar  suggests  that  he  may,  like  Dantiscus  and  Copernicus, 
have  studied  also  in  Italy.  Infiuential  family  connexions  (Moritz  Ferber,  bishop 
of  Varma,  was  his  uncle)  destined  him  for  early  preferment.  In  1504  he  became 
a  canon  of  Frauenburg,  retaining  this  canonry  throughout  his  life.  From  15 15 
to  152 1  he  held  the  living  of  SS.  Peter  and  Paul  m  Danzig.  In  1523  he  became 
Domkustos  of  Varma.  In  1525  appeared  his  earliest,  and  only  published,  work, 
Flosculorum  Lutheranorum  de  fide  et  operibus  dvdrjXoyiKov  (Cracow,  H.  Vietor) — 
on  the  title-page  he  is  styled  Gustos  Warmiensis.  The  book  is  an  examination 
of  the  recently  published  Flosculi  de  homine  interiore  et  exteriore  de  fide  et 
operibus  of  John  Briesmann.  Briesmann  had  come  to  Konigsberg  in  1523,  and 
his  book  had  created  a  considerable  stir.  Giese's  answer  to  it,  Erasmian  in 
spirit,  was  one  of  the  most  effective  of  the  earlier  expositions  of  the  Lutheran 
doctrine  of  Justification.   In  1538  he  became  bishop  of  Culm,  in  1548  of  Varma 

3111.    203.    Petrus]   See  Ep.   2389  207.  rege]  John  of  Leiden,  see  Ep. 

introd.  ,  2957.  ^S-^n» 


308  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

(in  both  sees  immediately  succeeding  Dantiscus).  His  principal  literary  under- 
taking  was  the  work  which,  in  the  present  letter,  he  submits  to  the  judgement 
of  Erasmus,  the  three  books  De  Regno  Christi.  He  sent  it  also  to  Melanchthon 
(see  ME.  15 16,  1681,  1741).  The  Uberal  character  of  his  thinking  is  further 
illustrated  by  the  fact  that  he  entrusted  to  Melanchthon  the  education  of  his 
nephew  Eberhard  Roggius ;  and  it  is  not  surprising  that,  to  some  of  his  con- 
temporaries,  his  orthodoxy  was  suspect.  When  he  died,  he  left  the  still  im- 
published  De  Regno  Christi  to  Stanislaus  Hosius  (his  successor  in  the  bishopric 
of  Varma) ;  who,  however,  finding  a  good  deal  in  it  which  he  could  not  approve, 
deposited  it  in  the  Archives  of  Heilsberg ;  whence  it  later  wandered  to  Sweden, 
to  perish  in  the  Swedish  wars.  Among  the  other  hterary  remains  of  Giese  is 
a  manuscript  at  Upsala,  said  to  date  from  his  Leipzig  days,  deaUng  with  the 
Metaphysics,  Pohtics,  and  Economics  of  Aristotle. 

In  the  pubhcation  of  the  only  work  which  he  printed,  the  dvfljjAoyiKov,  Giese 
had  been  actively  assisted  by  a  brother-canon  of  Frauenburg,  whose  greatness 
lay  in  a  different  field  of  leaming  and  has  proved  more  enduring,  Copemicus. 
Copemicus  has  himself  left  on  record  what  he  owed  to  his  friendship  with 
Giese.  Of  the  many  letters  which  Giese  addressed  to  Copernicus  none  have 
siirvived ;  though  in  1620  the  Cracow  astronomer  Broscius  possessed  twenty  of 
them,  as  well  as  a  now  lost  tractate,  Hyperaspistes,  in  which  Giese  defended  the 
heUocentric  theory.  In  this  cormexion  it  is  worth  remembering  that  not  only 
Luther,  who  called  Copernicus,  plainly,  a  'fool',  but  Melanchthon  and  the 
Reformers  generally,  attacked  or  derided  the  Copernican  system.  Broscius 
reports  that  in  the  Hyperaspistes  'sententiam  Erasmi  Roterodami  de  Copemico 
ipse  Tideman  refert  valde  mansuetam'  (L.  Prowe,  Nic.  Copernicus  I.  i.  98). 

L.  Prowe  in  his  Nic.  Copernicus  gives  4  letters  of  Tiedemarm ;  to  George 
Donner,  Joachim  Rheticus  II.  417-21 ;  to  Dantiscus  I.  ii.  366;  to  Duke  Albert 
of  Pnissia,  I.  ii.  396-7.] 

Malorvm,  quibus  hoc  nostrum  seculum  attunditur,  scio  tibi 
quoque,  Erasme  venerabilis,  videri  si  non  primum,  saltem  inter 
primaria,  quod  cernimus  Christi  Ecclesiam,  quam  oportuit  con- 
cordiae  specimen  proponi  orbi,  tam  non  cohaerere  sibi  vt  nulla  gens, 
5  nulla  religio,  nuUa  factio  inter  se  plus  dissiherit,  ne  illa  quidem  turrim 
prodigiosam  mohentis  humani  generis  conspiratio,  quam  immissum 
linguarum  discrimen  memorabih  orbis  sectione  diremit.  Hanc  enim 
cladem  dissipatae  vnitatis  quum  Spiritus  Sanctus  dono  Unguarum 
nouo  atque  Christianis  pecuHari  pensarit,  ad  vnius  EuangeHcae  vocis 

10  commercium  cunctas  terrarum  nationes  reuocante,  quis  non  opinetur, 
Christianismum  in  pristinam  discessionem  ac  bis  Babylonicam  confu- 
sionem  relapsum  esse,  dum  non  solum  diuisi  iam  sunt  Graeci  a  Latinis, 
Georgiani  a  lacobitis,  Moscobitae  a  Romanis,  sed  intra  vnum  Occi- 
dentem  vna  prouincia,  vna  natio,  vna  ciuitas  intra  se  de  fidei  dogma- 

15  tibus  certantes  tumultuentur.  Dissident  inter  se  scholastici  theologi : 
cum  his  confligunt,  qui  veterem  theologiam  recentiori  anteponunt: 
vtrosque  rident  nuper  orti  qui  se  euangehcos  vocant ;  hi  rursus  non 
magis  consentiunt  inter  se  quam  cum  caeteris,  vt  non  raro  intra 
vnius  oppiduh  menia,  imo  intra  vnius  domus  parietes,  reperias  tri- 

20  fariam  aut  etiam  plurifariam  sectos  ac  de  summis  fidei  quaestionibus 
capitahter  conflictantes. 

Hanc  in  Christi  ouihbus  commorantem  Alecto,  si  quis  alius,  certe 
ego  ita  semper  exhorrui  vt  omnem  in  ecclesia  ortam  disceptationem 


13.    lacobitis]     The     name     given  aU — situated    in    the    lands    of    the 

to  the  foUowers  of  the  monophysite  eastern  and  westem  Tigris,  their  chief 

Jacobus  Baradaeus  (t  578)-    To-day,  seat  being  the  town  of  Diarbekir.   See 

geographicaUy,  they  are  a  smaU  Meso-  H.   F.   Tozer,   Turkish  Armenia  and 

potamian  people — about   100,000  in  Eastern  Asia  Minor  pp.  224-6,  307. 


3112]  FROM  TIEDEMANN  GIESE  309 

vipereo  iniecto  crine  excitam  suspicarer,  simque  hoc  metu  coactus 
relictis  opinionum  contentionibus  secessum  petere  ad  mea  ipsius  25 
percontanda  studia,  faciendumque  periculum  dotium  mearum,  an 
possem  potioribus  saltem  Christianae  philosophiae  lustratis  locis 
gratiae  Dei  mystes  fieri.    Quae  cura  protinus  eo  me  protraxit  vt, 
praeterquam   quod   ecclesiae   et  scripturis   locum   autoritatemque 
omnem  cessi,  auderem  meo  Marte  opus  adgredi  meis  fortasse  viribus  30 
maius,  tamen  studio  inuestigandi  veri  adeo  non  impium  mihi  visum, 
quin  ipsum  tribus  etiam  iustis  hbris  extenderim.   In  quibus  tametsi 
iudicium  labori  non  defuerit,  tamen  quum  animaduerto,  nullam 
prope  esse  hoc  tempore  in  euangehca  palaestra  sectam,  quae  non 
habeat  magni  nominis  patronos,  quorum  eruditio  et  industria  simpU-  35 
citatem  ingenioli  mei  longo  post  se  relinquit  interuallo,  non  magis 
audeo  meae  diligentiae  quam  illorum  discordiis  me  credere :  tantum 
abest,  vt  mihi  confirmem,  scopum  me  certorum  dogmatum  attigisse, 
Quin  hoc  mihi  praestitisse  videtur  istaec  studiorum  exploratio,  vt, 
dum  ahenis  parum  fidens  meis  minimum  tribuo,  in  ipso  etiamnum  40 
haeream  vado  sitque  mihi  precanda  Domini  misericordia,  vt  fratrem 
mihi  excitet  potentem  ad  docendum,  qui  ad  incudem  relatis  excus- 
sisque  meorum  scriptorum  sentenciis  velit  vel  leuare  lapsum,  vel 
erudire  ignorantem,  vel  instaurare  nutabundum.   Ad  quae  obeunda 
oflficia  cum  putem  mihi  ius  esse  quemUbet  compellandi  fratrem  45 
agnoscentem  se  Christi  corporis  membrum,  tamen,  si  optio  detur, 
vnum  mahm  mihi  obtingere  Erasmum,  quam  ex  insigniorum  quorum- 
libet  ordine  quotumquemque  primarium. 

Verum  hac  in  re  ne  tuam  requirerem  operam,  repressit  hactenus 
me  reuerentia  tui,  cui  non  temere  obstrependum  semper  iudicaui ;  50 
tum  aetas  vergentior,  otio  iamdudum  destinata ;  ad  haec,  studiorum 
mehorum  ratio,  quibus  soHs  hoc  quod  superest  virium  sit  impen- 
dendum ;  praeterea  occupationes  quotidianae  et  vix  ferendi  strepitus 
consulentium,  flagitantium,  sahitantium,  epistolas  missitantium, 
postulantiumque  ac  ahis  sexcentis  modis  obturbantium.  Quibus  55 
omnibus  ego  importunior  vel  etiam  impudentior  videbor  esse,  qui 
non,  vt  caeteri,  tuas  captem  doctrinas,  sed  meas  obtrudam,  allato 
volumine,  qui  possit  decem  Cyclopibus  tedium  et  varices  gignere. 
At  haec  omnia,  vir  praeclare,  tuis  cumulandis  laudibus  accedunt,  cui 
ne  in  his  quidem  vitae  incommodis  conceditur  vacatio  ab  his  dotium  60 
tuarum  muneribus,  quibus  ohm  mimdum  in  te  prouocasti.  Quarum 
laudum  ego  quoque,  quem  sub  altero  prope  coelo  degentem  non 
vna  parasangarum  centuria  a  te  seiunxit,  tam  non  ilHbenter  portio 
esse  ahqua  vehm,  quam  mihi  causae  etiam  ad  id  extant  graues.  Qui 
enim  hoc  vel  solo  vel  praecipuo  studio  ad  scribendum  adductus  sum,  65 
vt  vitatis  dissensionum  syrtibus  ac  argutiarum  salebris,  in  planis 
simpHcis  scripturae  ac  syncerae  doctrinae  EuangeHcae  campis  con- 
quiescerem,  cuius  potius,  quantum  ea  in  re  profecerim,  expetam 
iudicium,  quam  tuum  ?  Cui  in  tota  vita  hoc  ipso  studio  nihil  fuit 
prius :  cui  et  Hnguam  et  pectus  deus  in  hoc  finxisse  videtm"  vt  sacras  70 
literas  ipsumque  euangeHum  suae  luci  et  puritati  restitueres  ac 
seditiosum  mundum  ad  modestiae  et  vnanimitatis  studia  vitamque 
Christo  dignam  reuocares.  Deinde  meis  lucubrationibus  expensorem 
60.  conceditur  scripsi7nus :  concedatur  ilf(S. 


310  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

postulaturus,  ad  quem  potius  confugiam,  quam  cui  ego  debeo  quicquid 
75  in  me  idoneum,  siue  in  literis  siue  in  honestis  studiis,  potest  vocari  ? 
Id  enim,  si  quicquam  est,  fateor  ex  tuis  scriptis  me  hausisse,  quae 
adeo  me  ohm  in  se  rapuerunt  ac  detinent  vt  citius  aqua  et  igni  patiar 
quam  illorum  lectione  mihi  interdici:  discipulumque  me  tuum, 
etiamsi  contemnas,  non  minus  agnoscam  quam  qui  in  tuo  conuictu 
80  agentes  quotidie  a  docentis  aut  sermocinantis  ore  pendent.  Vis 
dicam,  quae  abs  te  magistro  didicerim  ?  Pietatem,  modestiam, 
mansuetudinem,  charitatis  iura  reHgiose  omnia  esse  tractanda,  non 
praecipitandam  sentenciam,  ab  Ecclesiae  iudicio  non  discedendum, 
solum  Christum  in  scripturis  quaerendum,  amandam  simphcitatem, 
85  probatioribus  vtendum,  et  huiusmodi  aha :  ne,  si  in  meis  forte  reperias 
quae  reproba  sunt,  queri  de  me  possis,  quod  de  Ruffiniano  praeconio 
diuus  Hieronymus.  Equidem,  ne  cui  praeterquam  Christo  mea 
imputarentur,  et  quae  mihi  scribenti  ratio  inita  fuerit,  in  praefatione 
Hbri  testatum  feci,  tum  in  procletico,  quod  calci  operis  non  aHa 

90  ratione  affixi  quam  vt  aduersus  nouitatis  obtrectatores  me  prae- 

munirem.  Solet  enim  taHum  mordacitas  non  te  solum  tuique  similes, 

sed  etiam  nos  scarabeos  et  vap<p>as  lacessere  et  proHcere  in  pugnam. 

Sed  vt  rem  attmgam:  InteUigis,  optime  Erasme,  quid  mea  vere- 

cundia  reformidet  petere  abs  te  tam  grauato,  quid  gestiat  animus 

95  a  te  tam  magno  contendere,  quid  ipse,  iUustrandis  studiis  natus  ac 
tantam  vocationem  dei  sustmens,  debeas  fratri  in  sinum  tuum  se 
consiHaque  ac  conscientiam  suam  deponenti.  Cogitare  debes,  quae 
tibi  erga  suppHcem  atque  opis  indigum  claudenti  viscera  pietatis 
instet  ira  dei ;  detrectantem  officium  qui  rumores  excepturi  sint  in 

100  hac  regione  nostra,  vbi  hoc  maxime  nomine  clarus  es,  quod  non 
solum  his,  qui  vel  tuam  amiciciam  aut  discipHnatum  ambiunt  vel  in 
Hterario  munere  tua  requirunt  consiHa  facilis  atque  expositus  mini- 
meque  fastuosus  esse  soleas,  sed  etiam  calumniatoribus  et  arros<or>i- 
bus  nihil  minus  sis  quam  mahgnus.    Vide,  quo  tenearis  loco.    Tua, 

105  Erasme,  vox  est :  Prodeat  ahquis  amicus,  cuinegarim  fidele  consiHum, 
cui  negarim  officium,  si  quando  res  serio  postulabat.  Qui  haec  et 
istiusmodi  in  tuis  opuscuHs  legunt,  an  non  iure  tibi  dicere  possunt: 
aut  confirma  opinionem,  quam  de  te  excitasti,  aut  patere  te  tui 
dissimilem  dici  ?  Sed  obstat  aetas  et  valetudo  ac  laboribus  districta 

iio  vita,  ne  queas  praestare  quod  veHes.  De  valetudine  non  nouum  est 
terreri  nos ;  seruauit  tamen  hactenus  te  Dei  erga  nos  clementia,  vt 
interim  etiam  ingentibus  laboribus  posses  sufficere.  Quod,  vt  cum 
plerisque  doctis  tibi  est  commune,  ita  credimus  in  confouendis  tahbus 
ingerdis  vim  diuinae  gratiae  hominum  consulere  profectibus,  cum 

115  aHoqui  industriam  morbis  etiam  extimulari  atque  acui  constet,  et 
fuisse  legamus  quibus  ne  extrema  quidem  hora  agitatione  studiorum 
vacua  fuerit.  Aetatem  minus  patiar  excusare  te  multo  adhuc  dis- 
tantem  ab  eo  annorum  numero,  quo  clarissimi  viri  Plato,  Democritus, 
Chrysippus,  Pythagoras,  Carneades,  Isocrates,  Cleanthes,  Sophocles, 

120  ipse  Cato  superior,  ex  nostris  quoque  Hieronymus  et  Augustinus, 
103-4.  arrosibiis  ilf(S. :  correa^imws. 

86.  RiifEiniano  praeconio]  See  contra  104-5.  Tua  .  .  .  vox  est]    We  have 

Rufinum  i.  i  (Hieronymi  Opp.,  1865,       not  been  able  to  traee  the  quotation. 
tom.  ii,  p.  415). 


3112]  FROM  TIEDEMANN  GIESE  311 

quorum  tu  aemularis  ingenium,  iuuenilis  animi  specimen  studiorum 
exercitatione  praebuerunt.  Quod  ne  ad  casum  referre  possis,  Valerii 
extat  sentencia,  senescentibus  membris  eruditorum  intus  animos 
industriae  beneficio  florem  iuuentae  retinere.  Ego  vero  hoc  quoque 
diuinae  prouidentiae  esse  munus  haud  dubito.  De  laborum  onere  125 
optem  te  in  hac  aetate  minus  posse  queri,  si  id  patiatur  tua  fehcitas 
et  noster  in  te  respectus.  Habet  vero  etiam  haec  res  honestam 
missionem  quandam,  si  neglectis  tineis  illis,  quae  tuum  perturbare 
otium  solent,  consentientium  iuues  studia  teque  his  duntaxat  im- 
pertias  qui  Christianae  pacis  apud  te  consLlia  requirunt.  Hanc  j^o 
nempe  rudem  senectuti  tuae  tu  ipse  (quod  in  epistola  quadam  tua 
lego)  destinasti,  quo  minus  mihi  queas  incursantium  iniquitatem  aut 
vacationis  consihum  obiicere. 

Mihi  certe  hunc  ad  te  hbrum  niittenti,  praeterquam  quod  tuum 
amicum  iudicium  hmamque  aueo,  adeo  non  est  animus  negotium  tibi  j,- 
facere,  aut  cum  quoquam  miscere  rixas,  vt  si  legens  deprehendas 
ahud  a  me  quam  Christum  quaeri,  noxae  dedi  hbrum  vehm  deuo- 
ueamque  inferis  vigihas  istas  meas.  Hoc  si  tibi  probatur  institutum, 
si  censes  huiusmodi  studiis  oportere  ahquid  ofiicii  impendere  te,  si 
Hteris  et  Christo  es  aequus  (quod  esse  maxime  vis,  scio),  obsecro  te  j  ,q 
Christi  discipulus  ne  me  contemnas  confugientem  ad  te  tuamque 
illam  fehcem  copiam,  quam,  vt  caeteris  communicares,  a  Deo  acce- 
pisti.  Ita  vero  non  contenmes  si,  sumpto  aduersus  nauseam  spiritu, 
hbri  quemaccipies,  locos  omnes,  presertim  qui  perplexiores,  coactiores 
aut  etiam  iniquiores  videbuntur,  ad  tuum  prudentissimum  iudicium  j .  ^ 
et  censuram  exigas,  hbres  atque  excutias,  renunciesque  mihi,  num  quid 
deprehendas  quod  cathohcus  non  ferat  sensus  vel  duriuscule  ilh 
cohaereat,  quodue  a  me  vel  recudendum  vel  moderandum  vel  locuple- 
tandum  vel  exphcandum  censeas.  Nam  quae  probabihter  ac  pie 
dicta  disputataque  sunt,  nemo,  opinor,  fraudi  vertet  synceri  christia-  j.q 
nismi  ingenuos  sensus  inuestiganti,  etiam  si  ingenu  vena  et  dictionis 
filum,  cuius  non  venor  laudem,  minus  arridebunt.  Quod  enim  ad 
hanc  rem  pertinet,  fateor  hoc  me  egisse  scribentem,  vt  iuxta  prouer- 
bium  saltando  discerem  saltare,  essemque  auloedus,  dum  citharoedus 
fieri  non  possum.  Optem  autem  ita  me  amari  a  Christo  vt  ipso  j^c 
aspirante  tua  humanitas  veht  suopte  iudicio  ehmare,  corrigere 
refingereque,  quaecumque  non  solum  in  dogmatibus,  sed  in  caeteris 
quoque  censoria  virgula  opus  habent,  si  modo  te  Aristarcho  sint 
digna.  Equidem  ita  omnium  tibi  ius  facio,  ita  in  tuo  arbitrio  recumbo, 
vt,  si  tibi  hbeat,  possis  etiam  dispungere  aut  Lethaeis  vndis  donare  jgQ 
omnia,  modo  non  pigeat  prius  te  iudicem  non  morosum  praestare. 
Scio  tibi  hanc  Ihaden  recognituro  laborem  visum  iri  immensum  ac 
etiam  iniquum  non  vacanti  mehoribusque  intento.  At  inter  stricturas 
Calybum  Vulcano  operas  partienti  adsunt 

Brontesque  Steropesque  et  nudus  membra  Pyracmon.  - 

138.  ante  institutum  habet  studium  expunctum  MS. 

122.  Valerii]  See  Valerius  Maximus  131.  rudem]  Cf.  Ep.  2806.  21. 

8.  7;    from  which   the    classical   ex-  153-4.  prouerbium]See ^dagr.  1244. 

amples  of  vigorous  age  are  taken —  165.  Brontesque   .    .    .    Pyracmon] 

the  actual  words  of  the  'sententia'  do  Verg.  Aen.  8.  425. 
not  appear  there,  however. 


312  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

In  mitioribus  studiis  habet  praedicator  euangelicus  suum  Timo- 
theum,  suum  Titum,  suum  Silam,  suum  Tichicum,  suum  Epaphram. 
Certus  sum  tibi  quoque  non  deesse  in  famiharibus  ministeriis  iuuenes 
eruditos  et  nequaquam  Arcadicos,  qui  labores  a  te  delegatos  sortiti 

170  alacriter  praeceptori  pensum  soluunt.  Horum  tu  opera  leuatus  facile 
es  confecturus  quae  tuae  officLnae  importo.  Importo  autem,  non 
quod  digna  putem  incude  tua,  quae  magnificis  tantum  et  praeclaris  est 
adsueta,  sed  quod  me  non  indignum  debeas  habere,  quem  rogantem 
sinas  impetrare  quod  a  te,  etiam  si  nimis  confidenter,  tamen  (vt  ego 

175  quidem  reor)  ignoscibihter  peto. 

Certe  negari  non  potest,  opus  hoc,  etiam  si  infehciter  natum,  tamen 
ipso  argumento  serium  esse,  ac,  quod  res  docet,  multo  nixu  atque 
labore  proditum,  fortasse  nec  inutile  futurum  extimulandis  acrioribus 
ingeniis,  qui  hmpidiore  Minerua  hoc  argumentum  tractare  possint. 

180  Adeoque  causa  mihi  compellandi  tui  non  paulo  grauior  esse  videtur 
quam  his  qui  versicuhs  ac  laudum  lenociniis  te  captantes  gloriolam 
venantur,  aut  qui  rebus  friuohs  inuidiosisque  te  onerantes,  plus 
sedulo  quam  prudenter  (vt  ipse  quereris)  tua  abutuntur  amicicia. 
Mihi  mei  isti  labores  adeo  non  sunt  visi  absoluti  aut  nomine  ahquo 

185  digni  vt  te  censorem  magis  quam  patronum  adhibere  coner,  tuasque 
potius  caeras  quam  asteriscos  afifectem,  nec  sim  ausus  dedicare  illos 
tibi,  cum  nemini  id  fecissem  hbentius ;  sed  offerre  tantum,  videhcet 
conscientia  tenuitatis  meae  repressus.  Alioqui  non  deerant,  quibus 
hoc  etiam  debebam  officium.    Erat  Serenissimus  dominus  meus 

190  Sigismundus,  Poloniae  rex,  nuUi  magnorum  principum  postferendus, 
qui  quam  clementer  me  habeat,  summorum  honorum  nuncupatione 
declarauit.  Erat  illustrissimus  iUius  fihus,  sicut  nomme  et  accepti 
diadematis  gloria,  ita  virtute  et  morum  claritate  patrem  referens 
simulque  paternorum  erga  me  meritorum  haeres.  Erat,  quem  nuper 

195  fata  nobis  sustulerunt,  Petrus  Cracouiensis  episcopus,  vir  posteris 
etiam  secuhs  celebrandus  ac  in  me  ornando  propensissimus :  a  cuius 
ego  autoritate  ita  pendebam,  vt  cum  iho  dimidium  vitae  meae 
sepultum  reputem.  Erat  meus  episcopus  Reuerendissimus  Mauricius 
Varmiensis,  summae  prudentiae  et  amphtudinis  antistes,  qui  non 

200  sanguinis  solum  iure,  sed  multis  etiam  ahis  nominibus  parentis  mihi 
loco  est.  Erant  ahi  principes  viri,  apud  quos,  si  honestum  ahquem 
partum  proferre  mihi  hcuisset,  gratiam  mire  non  mediocrem  poteram. 
Tu,  mi  Erasme,  abunde  me  meaque  iUustraueris,  si  haec,  quae  obtuh, 
fueris  tuo  dolabro  dignatus.   Hac  enim  re  non  sohim  metu  me  omni 

205  subleuabis,  sed  meam  etiam  conscientiam  deduces  in  portum  et,  vt 
ingenue  dicam,  plus  apud  me  vel  vnicus  nictus  tuus  valebit  quam 
septem  Demosthenes. 

Musis  bene  ominantibus  quum  haec  adornarem,  nactus  sum,  quem 


198.  Mauricius]MoritzFerber(i47i-  Danzig  (1512),  St.  Mary  in   Danzig 

i537),sonof  John,brotherofEverard,  (1516-20).  In  1523  he  was  nominated 

Ferber  (I.U.D.  Siena,  1515).    Among  bishop  of  Varma  by  Sigismund  i;  for 

his    numerous    ecclesiastical    prefer-  eight  years  he  admLuistered  his  see  in 

raents,  mostly  sinecure,  he  was  papal  a  vigorous  fashion  and  without  much 

chancellor  and  notary,  Domherr,  later  sympathy  for  the  Reformers.  He  was 

Domkustos,  of  Varma,  Domherr  of  succeeded  in  the  bishopric  by  Dantis- 

Lubeck,  Reval,  and  Dorpat ;  he  held  cus.  See  ADB. 
the  livings  of  Muhlbanz,  St.  Peter  in 


3112]  FROM  TIEDEMANN  GIESE  313 

ad  te  mitterem,  hunc  Eberardum  Roghium,  iuuenem  literis  et  gratiis 
natum,   quo  magis  appositum  nec  ipsa  Rhamnusia  donare  mihi  210 
potuisset,  non  sohxm  quod  propinquitate  mihi  est  iunctus,  ac  huic 
negocio  apud  te  curando,  vel  etiam  ahqua  in  parte  iuuando,  non 
incommodus  futurus,  sed  quod  ob  singularem  modestiam  et  erudi- 
tionem  non  vulgarem  tibi  (scio)  ita  gratus  erit  vt,  si  periculum  feceris, 
optare   noUes  in  famihari   vsu  mehorem  aut  tuo  stomacho  plus  215 
respondentem.  Hunc  ohm  tui  nominis  gloria  et  autoritate  ita  accen- 
sum  vt  nisi  te  viso  aut  propius  cognito  se  nec  profecisse  in  hteris 
ahquid  nec  vixisse  putaret,  cupio,  si  possim,  intime  insinuare  amori 
tuo :  non  ipsius  tantum  causa,  sed  etiam  propter  me,  vt  habeam  qui 
pro  me  aquam  manibus  tuis  infundat  et  quem  possis  mei  vice  te  220 
demerentem  amplecti.  Ne  vero  circumforaneum  erronem  quempiam 
tibi  submitti  verearis,  hunc,  nisi  honesto  loco  natum  inter  bonos 
semper  probitatis  laudem  promeruisse  scirem,  nemo  mihi  persuaserit 
vt  commendarem  Erasmo.  De  studiis  vero  quid  non  optima  coniicies, 
si  noueris  a  tenera  aetate  ad  ephebiam  vsque  in  sinu  educatum  225 
Melanchtonis,  te  quoque  iudice  magni  ?    A  quo  non  secus  ac  fihus 
habitus  musisque  consecratus  didicit,  nisi  te  patrono  neminem  in 
bonis  hteris  magnum  fieri  posse.    Quibus  quoniam  immori  statuit, 
hoc  ipso  quoque  nomine  hominem  tibi  quo  maximo  possum  studio 
non  solum  commendo,  sed  etiam  oifero  atque  addico :  non  secus  230 
habiturus  quam  si  mihi  destinaris  quicquid  in  iUum  contuleris  bene- 
ficu.  Hic  ipse  aha  nonnuUa  quae  mandaui  meis  verbis  referet.  Vale, 
aeternum  mihi  venerande  Erasme. 

Apud  Varmiam  Prussiae  ad  ostia  Vistulae,  Die  xxviii  Martu  Anno 
Christi  mdxxxvi.  235 

Tidemannus  Gisius. 

Venerabih  et  vere  magno 
Erasmo  Roterodamo 
Literarum  antistiti. 


3113,     From  John  SmAPiTJS. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  137.  Ferrara. 

EE'.  150.  3  April  1536. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.  The  date  is  confirmed  by  the 
reference  to  the  death  of  Manardus.] 

S.  D.  P.  Cum  m  mentem  venit,  quanti  semper  feceris  optimum 
senem  et  charissimum  praeceptorem  et  hospitem  meum  Manardum, 
cui  et  ohm  tam  ofiiciose  per  hteras  tuas  me  commendasti,  et  toties 
interea  amicissime  salutem  tuo  nomine  dicendam  in  hteris  ad  me  tuis 
adscripsisti,  non  putaui  coelandum  te  quod  eum  nuper  Deus  opt. 
max.  maximo  cum  detrimento  et  luctu  cum  meo  tum  omnium  prae- 
sertim  medicae  artis  studiosorum,  viu  eidus  Martii  iam  uu  supra  Ixx 


3112.    209.   Roghiiun]   Nephew  of  making  progress   in  his  studies:   in 

Everard  Rogge,  burgomasterof  Culm.  another,    ME.     1741    of    Oct.    1538, 

The  \mcle  was  a  f riend  of  Melanchthon,  Melanchthon  apologizes  for  not  having 

to   whom   several   of  Melanchthon's  had  leisure  to  read  T.  Giese's  book. 

letters  are  addressed — inoneofthem,  3113.    3.    commendasti]    Cf.    Ep. 

ME.  1077,  the  nephew  is  mentioned  as  2956.  8-14, 


314  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

armos  natum  ex  hac  vita  nobis  eripuit.  Cuius  viri  merita  et  praeclara 
in  nostra  professione  facta  si  pro  dignitate  apud  te  recensere  velim, 
10  nullum  epistola  finem  habitura  esset. 

Quid  autem  rerum  in  Itaha  geratur  nunc  temporis,  iuuenis  hic 
Alostensis,  chirurgus  exercitatissimus  et  tui  videndi  cupientissimus, 
commodius  coram  narrabit. 

Salutant  te  Cehus  Calcagninus  et  Ant<(onius>  Luceus  Lusitanus, 
15  medicus,  vero  imprimis  illustris  heros  Antonius  a  Ponte,  primas 
habens  inter  proceres  aulae  principis  nostrae,  qui  per  Gisbertum 
Longohum  vna  mecum  mensibus  superioribus  ad  te  hteras  dedit. 
Bene  vale,  vir  Nestoris  aeuo  et  longiore  dignissime. 
Ex  Ferraria,  iii  Nonas  AprUis  mdxxxvi. 
20  Tibi  deditissimus  I.  Sinapius,  medicus. 

Optimo  et  clarissimo  vlro,  domino  Erasmo  Roterodamo,  domino 
et  patrono  suo  semper  venerando.     Basilaeae. 


3114.     From  Paul  Volz. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  162.  Strasbourg. 

EE^.  153:  LB.  App.  382.  12  April  1536. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.  LB.,  foUowing  Fecht,  prints  only 
'monachus  quidam  .  .  .  etc.',  11.  27—32.] 

S.  P.  D.  Quod  egi  tibi  gratias  pro  tam  charo,  ne  dicam  raro  poculo, 
hcet  tibi  videatur  superfluum  vel  ineptum  etiam,  mi  Erasme,  tamen 
equidem  ago  agamque  vsque  dum  viuo  ac  valeo,  quando  citra  bene- 
merita  erga  te  mea  iam  bis  me  dignatus  es  ornare  munuscuhs. 


3113.  II.  iuuenis]  We  do  not  know  15.  Antonius  a  Ponte]  Antoine  de 

who  this  was.  Pons,    count     of    Marennes,    baron 

14.  Ant<onius>   Luceus]   Antonius  d'01eron,  gentleman-in-waiting  to  the 

Luceus  of  Evora  edited,  and  prefixed  duchess  of  Ferrara,  Renee  of  France ; 

a  preface  to,  the  Apologetica  Disce-  seeHaag,  i^rancepro^.  viii.  287:  forthe 

ptatio  qua  docetur  per  quae  loca  sangnis  disgrace  which  befell  him  and  his  wife 

mitti  debeat  in  viscerum  inflammationi-  Anne  de  Parthenay  (whom  he  married 

bus,  praesertim  in  pleuritide  of  Peter  in  1533)  see  Bull.  du  Prot.  Fran^ais, 

Brissot,  of  whom  he  had  been  the  pupil  1880,  pp.  3-17  (Herminjard  vii.  310, 

(Colinaetis,    Paris,      1525,    reprinted  508 ;  viii.  180;  ix.  362). 

Paris,  1538;  Basle,  1529;  there  were  16.  principis]  Hercules  11,  duke  of 

two  editions  in  the  seventeenth  cen-  Ferrara. 

tury);   see   Ep.    1407.    loin.     In  the  16-17.  Gisbertiim  Longolium]  Un- 

spring  of  1534  he  had  written  to  Eras-  known  to  us. 

musfromltaly  (see  Ep.  2956introd.) ;  3114.   i.  poculo]  Volz  describes  the 

and  he  would  seem  to  be  the  unnamed  cup  in  a  letter  to  Beatus  Rhenanus 

medicMs  to  whom,  in  Ep.  2956,  Eras-  (BRE.    293)    'Octauo   die   Februarii 

mus  sends  greetings  through  Sinapius.  accaepi  cum  literis  poculum  argen- 

A    letter    of    Calcagninus    'Antonio  tevun  intus  ac  foris  auro  tectum  et 

Luceio  Physico',  i  July  1533,  shows  speciosmn  et  preciosimi,  ab  Erasmo 

that  at  that  date  Luceus  was  living  nostro  missiun  atque  dono  datum', 

with   Sinapius   in  Ferrara   (Calc.   E.  cf.  BRE.  298,  307. 

p.  180).    Two  other  letters  of  Calcag-  4.  bis  .   .   .  mimusculis]  Ep.   3069 

ninus,   imdated,    but   belonging   ap-  thanks  Erasmus  for  the  gift  of  his 

parently  to  1527-8,  indicate  that  he  Ecclesiastes.  Volz  mentions  both  gifts 

was  in  the  service  of  the  duchess  of  as  wellas  Erasmus' legacyof  100  oMrei 

Ferrara  (Calc.  E.  pp.  140-1).    From  in  a  letter  to  Beatus,  BRE.  298,  cf. 

Calc.  E.  p.  180  we  learn  that  his  wife's  BRE.  293. 
name  waa  Parthenea. 


3114]  FROM  PAUL  VOLZ  316 

Sapido  cum  ostenderem  erratum,  primum  risit  ac  miratus  est  tam  5 
emunctae  naris  senem,  dein  gratias  egit:  tam  abest  vt  sit  hac  tua 
commonitione  grauatus.  Mox  bibliothecae  suae  chartas  excussit, 
libros  in  consilium  adhibuit.  Reperit  ante  decennium  fere  sjnnpho- 
niam  oj,  hoc  est,  media  longa  in  carmine  suo  posuisse  sese,  caeterum 
nunc  dec[o]eptum  duobus  dictionariis,  graeco  S\ciHcet>,  et  Calepini  10 
latino,  qui  ambo  habent  o  micron:  mihi  ad  oculum  monstrauit. 
Itaque  pro  s>Tnphonia  reposuit  harmonia,  et  pro  aUis  duobus,  quibus 
grauari  videris  ob  vultures,  hosce  reposuit  versus : 

Sic  duo  vos  vnus,  tu  pauper  egensque,  serena  et 

ille  tibi,  potuit  quod  dare,  fronte  dedit ;  15 

vel  si  mauelis  retento  hexametro  subdere  pentametrum  hoc  pacto: 

dat,  dare  quod  potuit,  fronte  nitente  tibi. 

Ac  ita  satisfactum  vult  vtrique,  cupitque  vt  haec  boni  consulas ; 
etenim  'quandoque  bonus  dormitat  Homerus'  et  nemo  mortaUum 
omnibus  horis  sapit.  20 

Quod  tu  non  potuisti  absque  risu  legere  meae  partem  epistolae  qua 
metuo  ab  inuidia  fortunae,  etiam  mihi  risum  extorsit,  quamuis  meus 
ille  metus  non  fuit  omnino  vanus,  siquidem  qui  sua  sponte  pro  annuae 
pensionis  accessione  laborarunt,  hi  nunc  milii  persuadere  cupiunt 
obseruationes  quasdam  externas,  tanquam  salus  in  his  sita  sit ;  id  25 
quod  non  me  solum,  sed  plures  oflFendit.  Clarius  indicarem,  si  praesens 
essem.  Ad  hoc  monachus  quidam,  sororem  germanam  habens  in  eo 
monasterio  vbi  praedico,  longa  epistola  calumniam  mihi  struit,  in 
superscriptione :  Paulo  Volzio,  moniaHum  S.  Nicolai  in  Vndis  con- 
fossori  angulari  meticulosoque  concionatori,  scribens.   Deinde  vocat  30 

5.  ciun  scripsimus  :  dura  MS.  21.  qua  EE^. :  q  MS. 

9.  carmiue  suo]  '  In  a  poem  of  his ' :  Erasmus  himself.   In  the  Catalogi  duo 

in  this  ten-year-old  poem  Sapidus  had  the  error  stands  corrected  {harnionia 

usedsymp/ioniawithitsproperquanti-  for  symphonia),  but  in  'the  other  two 

ties.    When  he  wrote  his  poem  on  verses '  the  text  as  there  printed  differs 

Erasmus'  cup,  he  was  misled  by  the  from   that   suggested   in   the   letter, 

dictionaries.    The  poem  on  the  cup  showing  serena  instead  of  serena  et 

was  printed  in  Catalogi  duo  operum  D.  and  neglecting  the  alternative  pro- 

Erasmi  Roterodami,  Basle,  H.  Froben  posed  for  the  pentameter. 

&    N.    Episcopius,    1536-7.     It    was  10.  graeco]  Presiunably  Aldus;  of 

reprinted  by  Leclerc,  LB.  i,  among  which  the  first  edition  was  printed  in 

the  epitaphs  on  Erasmus.  Intheletter  1497  (Dictionarium  graeco-latinum  co- 

to  Beatus  of  March  1536  (BRE.  293)  piosissimum  secundum  ordinem  alpha- 

Volz  writes  that  he  is  sending  Sapidus'  beticum  cum  interpretatione  latina). 

poem  to  Beatus,  and  he  adds  in  the  Calepini]    The    lexicon    of   Am- 

margin:    'cum    Uteris   meis    misi    D.  brose  ofCalepio  (1440— 151 1)  was  first 

Erasmo  Basileam'.    From  this,  and  printed  at  Reggio  in   1502;  on  this 

from  the  first  sentence  of  the  present  often  reprinted   book  were   foimded 

letter,  it  is  clear  that  Volz  had  already  all  our  Latin  lexicons  down  to  Forcel- 

written  to  thank  Erasmus  for  the  cup,  lini  (1770). 

and  that  Erasmus  had  rephed  with  a  19.  quandoque  .  .  .  Homerus]  Hor. 

letter,  now  lost,  noting  the  metrical  A.P.  359. 

error  spoken  of.    The  lost  letter  is  19-20.  nemo  .  .  .  sapit]  See  Adag. 

mentioned  in  a  letter  of  Volz  to  Beatus  1 329. 

Rhenanus,  dated   i   Dec.   1536,  first  24.  accessione]  In  BRE.  293  Volz 

printed    in    Catalogi    duo,    pp.    93-5  writes  that  his  stipend  had  been  in- 

(BRE.  301) — it  was  written  'aUena  creased  by  22  aurei:  it  had  been  30 

manu'  but  signed  'aegra  manu'  by  aurei. 


316  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

me  miserandum,  insensatum  etc.    Alia  praetereo,  ne  tibi  alioqui 
grauato  sim  grauis.    Vale,  chariss<ime>  Erasme.    Nos  oremus  pro 
inuicem  nobis,  vt  in  Domino  moriamur  et  saluemur. 
Datae  12  Aprilis  1536. 
35  T.  Paulus  Volzius,  abbass. 

Penult<(imum>  pent<ametrum>  in  principio  mutauit  hoc  modo: 
Esse  duos  vnum  vos  etc. 

Pietate,  doctrina  et  aetate  venerando  viro,  D.  Erasmo  Roterodamo 
suo  ad  manus  proprias.     Basel. 

3115.     Feom  Stephen  Pratensis. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  124.  Besan^on. 

EE^.  152.  12  April  1536. 

[An  original  letter,  written  by  a  secretary,  and  signed  by  Stephen  Pratensis ; 
for  whom  see  Ep.  2140  introd.] 

S.  P.  D.  Multis  nominibus  venerande,  quod  tam  famihariter 
dignatus  sis  propria  manu  scribere  ad  me,  addictissimum  tuum 
cHentem,  et  negocium  vinarium  mihi  commitere,  immortales  habeo 
gratias.  Quod  vtinam  tam  feHciter  quam  lubenter  procedat!  Hic 
5  nuntius,  Augustinus  nomine,  reddidit  mihi  tuas  Hteras  exoptatissimas 
Nonis  ApriHs,  cum  Hteris  tuis  ad  D.  Thesaurarium  et  D.  Vicarium 
D.  magni  officiaHs  et  ad  D.  Gilbertum  tuum  transmitendis.  Sed  D. 
Thesaurarius  aberat,  agit  enim  Dolae  plus  semper ;  et  ilHc  proximis 
diebus  habita  sunt  Burgundionum  imperiaHum  comitia.    Ad  quem 

10  curaui  per  proprium  nuncium  tuam  epistolam  transmitere.  Qui 
multis  negocus  impHcitus  non  potuit  citius  respondere.  Ob  id  liic 
tuus  Augustinus  fuit  coactus  prestolari  eius  aduentum ;  rediit  autem 
Dola  postridie  Palmarum.  Qui  eidem  Augustino,  mihi  et  alus  multis 
nominis  tui  studiosissimis  HberaHter  praebuit  multa  vinadegustanda, 

15  Tandem  hoc  vnum  vas  fuit  selectum,  quod  esset  tui  coloris  et  saporis. 
Fuit  omnino  impletum,  praecisi  sunt  omnes  emboH,  summum  os  vasis 
diHgenter  obturatum  multo  gypso.  Promisitque  D.  Thesaurarius 
scripturum.  Vicarius  officiaHs  mitit  vnum  vas,  cuius  fecimus  dele- 
ctum.  Vtrumque  vasfuithicdiHgenter  compactum.  Si  corrumpantur 

20  in  itinere  (quod  bonus  Dyoms[i]us  prohibeat),  vertendum  vicio  huic 
Augustino  quem  commonefeci  sui  officu ;  si  domi,  tuis  famuHs  abuten- 
tibus  genio  vini  Burgmidiaci.  Recepit  idem  vicarius  tuam  epistolam 
et  fasciculum  cartaceum ;  cui  respondet.    Hoc  veHm  addi[c]tum:  vbi 

3114.  39.  'Basel  add.  al.man.  MS.:  om.  LB.  3115.  20.  Dyonysius  M *§. : 

correximus.  23.  addictum  ilf <§. :  correximM^. 


31 14.  35.  abbass]  See  Ep.  3069.  ^yn.  the  letters  wltich  he  carried  only  that 
36.  Penult<im\mi>]  In  the  Catalogi  to  Cognatus  (Ep.  3104)  has  survived. 

cZmo  thechangeheregivenisembodied.  6.  Thesaurariiun]  Bonvalot. 

3115.  5.  Augustinus]Ifheproperly  Vicarium]  Richardot. 

spoke    of    himself    as    'famiilus    D.  18.  scripturmn]  Bonvalofs  letter, 

Erasmi',  he  is  perhaps  the  Antwerp  not  extant,  is  answered  by  Ep.  3122. 

famultis  mentioned  in  Ep.  3052,  who  22.  epistolam]  Not  extant;  nor  is 

had  been  engaged  by  Erasmus  before  there  any  hint  as  to  what  the fasciculus 

Lambert  Coomans  came  to  him.    Of  cartaceus  was. 


3115]  FROM  STEPHEN  PRATENSIS  317 

vasa  erunt  apud  te  sita  et  locata,  si  vtrumque  aperias  in  imo  tere- 
bellulo  et  haurias  vnum  vas  potorium  vitreum,  vinum  futurum  est  25 
proxima  estate  defecatius. 

Magno  negocio  curatum  est  super  auriga  nostrate  reperiendo  qui 
vellet  ire  vel  multo  precio  Basileam.  Causantur  enim  multa.  Alius 
nescit  linguam  germanicam,  et  hoc  nomine  odit  Germanos.  Alius  dat 
operam  agriculturae,  quae  hic  tempestiua  est.  Aliis  rehgio  est  exire  3° 
suo  genitah  solo  appetentibus  feriis  Paschahbus.  Nec  hic  reperiantur 
bigae  quae  capiant  duo  vasa.  Tandem  hic  solus  auriga  compertus  est, 
sed  magno  auro  emptus.  Pacti  sumus  cum  eo,  authore  Augustino,  in 
conditionem  sex  coronatorum  sole  insignium.  Non  potuimus  in 
minorem,  multis  verbis  vltro  citroque  habitis,  ahoqui  redlisset  vacuus  35 
et  inanis  Augustinus. 

Nomen  Augustini  me  torsit,  quod  commisisses  id  negocii  Petro  a 
Cochleari,  qui  vix  me  obiter  salutauerit  his  verbis:  Hic  Augustinus 
est  famuhis  D.  Erasmi,  ego  eo  recta  Sahnas. 

Inter  dictandum  has  Dommus  Thesaurarius,  qui  heri  promiserat  40 
se  scripturum,  misit  famuhim  dicentem  suum  dominum  recepisse 
Hteras  a  Caesare,  quibus  respondendum  erat,  et  hoc  nomine  D. 
Erasmo  suo  meis  verbis  vehementer  commendari  cupiebat. 

D.  Gilbertus  fuit  hic  abhinc  quindecim  diebus  ;  et  ex  suis  colloquiis 
plane  doctissimis  et  vnius  tui  amantissimis  intellexi  eundem  D.  45 
Gil/bertum)  statim  a  Paschate  proximo  profecturum  ad  te  cum 
vectura  vini  quod  nouit  esse  tui  palati.   Cui  hic  agenti  tradidi  tuam 
epistolam,  quam  mihi  reddiderat  ille  tabellarius  BasiHensis  vnoculus. 
Nescio,  an  D.  Gilbertus  responderit.  Calendis  vero  Aprihs  superiori- 
bus  recepi  a  tabeUario  de  Porrentrucho  vnam  epistolam  a  Lamberto,  50 
tuo  amanuensi,  cum  fasciculo  hterarum  ad  dominum  Gilbertum 
transmitendarum,  quod  dihgenter  et  ex  animo  curaui  per  quendam 
hominem  Nozerenum,  vicinum  et  famiharem  D.  G(ilberti>.   Itaque 
tuam  epistolam  quam  reddidit  hic  Augustinus,  ad  eundem  Gilbertum 
transmisi,  et  sic  nihil  tuarum  epistolarum  ad  Gilbertum  apud  me  55 
heret,  quas  potius  miterem  per  proprium  nuncium. 

Procurator  abbatis  Charitatis  et  Montis  sanctae  Mariae  nusquam 
hic  visus.  D.  Symon  Lanier  cum  vxore  vahtudinaria  misere  de- 
cumbunt. 

D<oniine>  mi,  delegi  hanc  diam  sententiam,  Dimidium  plus  toto,  60 
in  meum  symbolum,  et  cuperem  doctus  a  tua  absolutissima  et 
solertissima  Minerua  curare  insculpendam  effigie  quadam  scita,  breui 
58.  valitudinarii  MS.:  correximus. 

37.  Petro]  Not  known  to  us.  61.  symbolum]  It  woiild  seem  that 

46.  a  Paschate]  Cf.  Ep.  3095.  theneweditionofthe^rfogr^o^Froben, 

48.  tabellarius  Basihensis]  He  car-  March  1536)  had  just  reached  Besan- 

ried  the  later  of  the  two  letters  to  ^on  (cf.  Ep.  31 18),  and  that  Stephen 

Cognatus  mentioned  in  Ep.  3104  (see  Pratensis'  motto  had  been  suggested 

Ep.  3104.  2n).  to  himby  thePostscripttotheReader 

50.  tabellario      de      Porrentrucho]  firstprintedinthatedition(Ep.  3093). 

Lamberfs  letter  is  not  extant ;  nor  It  is  not  clear  what  point  in  connexion 

can  anything  be  divined  of  the  con-  with  his  motto  Stephen  wishes  Eras- 

tents  of  the  fasciculus.  mus  to  elucidate ;  he  may  perhaps  be 

57.  abbatis  .  .  .  Mariae]  Louis  de  supposed  to  want  advice  as  to  the 
Vers.  See  Ep.  2889  introd.  kind  of  effigies  which,  engraved  on  his 

58.  Lanier]  See  Ep.  2881  introd.  ring,  might  suitably  carry  the  motto. 


318  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

et  docta,  in  anulo  signatorio.  Dignetur,  obsecro,  tua  Musa — quid 
enim  nescit  ? — in  hac  re  quod  visum  fuerit,  commodare,  consulere  et 
65  docere.  Sed  finem  facio,  molestus  isthac  verborum  congerie  rudi  et 
potius  efiFusa  quam  composita. 

D.  I<oannes)  Lambelinus,  a  secretis,  doctiss<(imus>  Bisunci<n)o- 

rum,  afifinis  et  amicus  noster,  nominisque  tui  studiosissimus,  ex  te 

verbis  meis  etiam  atque  etiam  salutatus  (cui  et  soleo  tuas  epistolas 

70  communicare),  plurimum  tuam  dominationem  in  literis  incompara- 

bilem  resalutat. 

Vesuntione,  die  Mercurii  ante  Paschaha  anno  a  natah  mdxxxvi". 

Bene  vale,  D.  mihi  imprimis  venerande,  in  Deo  op(timo)  maxi<mo), 
qui  vltra  pensum  seruet  te  incolumem  viribus  tum  animitum  corporis 
75  inofiFensis. 

Stephanus  a  Pratis,  ex  animo  totus  tuus,  de  quo  potes  tibi  omnia 
boni  famuh  oflficia  poUiceri. 

D.  Erasmo  Rot.,  theologorum  <do)ctissimo  et  eloquentissimo,  D. 
suo  imprimis  colendo,  agenti  apud  inclytam  Basileam. 


3116.       FrOM  VlGLITJS  ZUICHEMUS. 

Ghent  MS.  479,  p.  39  (a).  Spires. 

Van  Hevissen  IV.  117  (j3).  15  April  1536. 

Brussels  MS.  II.  1040I,  f.  148  (8). 
Brussels  MS.  6919-20,  p.  254  (e). 
Brussels  MS.  19145,  p.  31. 

[Except  that  the  letter  is  not  printed  in  VZE.  the  sources  for  the  text  are  the 
same  as  those  for  Ep.  2101 ;  where  see  Introd.  The  text  here  printed  is  that 
given  by  p  and  e;  which  agree  in  all  particulars,  save  that  at  1. 16  van  Heussen 
would  seem  to  have  changed  the  habeam  of  all  mss.  to  the  more  usual  habeo. 
The  Ghent  ms.  (a)  (and  Brussels  19145,  which  is  a  mere  copy  of  it)  offers  variants 
of  which  some  (e.g.  regni  for  reguli  1.  3,  tantum  for  tantulum  1.  24)  are  errors  of 
copying ;  but  in  11.  31-2,  Assessor  tunc  temporis  looks  like  an  editorial  interpola- 
tion ;  and  the  same  is  probably  true  of  tragicum  in  11.  2-3.  The  text  of  S  agrees 
in  general  with  that  of  j8  and  e  (against  a),  but  exhibits  variants  due  to  care- 
lessness. 

The  letter  was  no  doubt  carried  by  the  same  messenger  as  Ep.  31 17.] 

ERASMO  ROTERODAMO. 

CvM  nihil  esset  quod  ad  te  scriberem  praeter  vulgaria,  fragmentum 
ad  te  mitto  ahenae  epistolae  qua  amicus  quidam  e  Monasterio  tragi- 
cum  Anabaptistici  Reguh  exitum  ad  me  perscripsit.  Cum  autem 
antea  de  eius  gestis  multa  tibi  significauerim,  extremum  quoque  hunc 
aetum  mitiime  te  celare  potui.  Hollandia  adhuc  eo  malo  grauiter 
vexatur,  nec  quotidiana  supphcia  miseram  et  ignaram  plebem  quic- 
quam  commouent.  Omnino  oportet  iratum  Deum  hanc  pestem  nobis 
immisisse. 

Ego  Spirae  perquam  commode  viuo,  nisi  quod  forenses  actiones 

3116.  2-3.  tragiciun  a:  om.  ^.  3.  Reguli  ^:  regni  a.  8.  imisisse  8. 


3115.  67.    Lambelinus]    See    Ep.  3.  ReguU]  John  of  Leiden  was  exe- 
2733  introd.  cuted,  with  great  barbarity,  in  Jan. 

3116.  2.  amicus  quidam]  We  have  1536;  see  Ep.  2957.  93-4^. 

no  clue  to  his  identity ;  the  fragment  4.  significauerim]    In    Epp.    2957, 

of  his  letter  is  loat.  2999,  3060,  3071. 


3ii6]  FROM  VIGLIUS  ZUICHEMUS  319 

plus  satis  mihi  negotii  facessunt,  et  pristinis  studiis  excolendis  mini-  lo 
mum  temporis  concedunt.  Pensant  tamen  illae  satis  magno  honorario 
presentes  labores,  ac  viaticum  ad  futuram  aetatem  subministrant, 
quo  olim  mihi  Hbere  ac  prolixe  intermissa  studia  repetere  Uceat. 
Hoc  autem  interea  simul  curo,  vt  bibliothecam  optimis  selectissi- 
misque  hbris  instruam.  Quanquam  autem  antea  omnia  fere  opera  15 
tua  habeam,  attamen  cum  Nicolao  Episcopio  pridem  egi  vt  secundum 
tomos  a  te  ordinatos  omnia  tua  monumenta  quae  in  Frobeniana 
officina  vnquam  sunt  aedita,  eleganter  concinnata  ad  me  mitteret. 
Quando  autem  tu,  doctissime  Erasme,  non  propriis  modo  operibus 
rem  literariam  locupletasti,  sed  veterum  multorum  autorum  vel  20 
prima  in  lucem  editione  vel  emendatione  vel  commentatione  illu- 
strasti,  vehementer  te  rogatum  vehm,  vt  quae  eius  sunt  generis 
indicare  vel  mihi  vel  Episcopio  non  graueris,  si  quando  videhcet  otio 
abundabis  et  grauioribus  studiis  tantuhim  temporis  decerpere  possis. 
Nam  cum  in  aliis  autoribus  comparandis  instituendaque  bibhotheca  25 
tuam  lubenter  commendationem  lectionemque  sequar,  hoc  etiam 
modo  quicquid  a  te  vnquam  vel  proprium  vel  ahenum  est  editum 
consequar.  Isto  vero  beneficio  ita  me  demereberis  vt  amphus,  hoc 
quidem  tempore,  non  possis.  Ego  autem  quicquid  omnino  iusseris, 
gratumque  tibi  esse  sensero,  vicissim  sedulo  obibo.  30 

Bene  vale,  incomparabile  et  aeternum  hterarvim  decus.   [Assessor 
tunc  temporis]  Spirae.   Pridie  Paschae.   Anno  1536. 


3117.  From  John  George  Hermann. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  87.  Spires. 

EE2.  154,  18  April  1536. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.    The  address  shows  a  tear.   The 
year-date  is  confirmed  by  the  fact  tliat  the  letter  is  addressed  to  Basle.] 

<S.>  D.  Salue  plurimum,  vnicum  aeui  nostri  decus.  Quod  hteras 
meas  quas  post  diuturnum  silentium  parentis  obsequutus  voluntati 
ad  te  dedi,  aequo  animo  acceperis,  non  me  modo  summa  voluptate 
aflfecit,  sed  parenti  etiam  proculdubio  gratissimum  erit,  qui  sui 
desiderii  satis  magnum  fructum  se  consequutum  existimabit,  quod  5 
ad  vtriusque  nostrum  hteras  respondere  non  fueris  dedignatus.  Cum 
autem  tuas  hteras  ihe  quibusuis  gemmis  vel  margaritis  chariores 
habeat,  benigne  est  a  te  factum,  quod  eas  ad  me  miseris,  quo  et  ego 
meas  tuis  coniungendo  nonnihil  quoque  inde  gratiae  mihi  apud  eum 
concihem.  Porro  quantum  ipse  tuarum  hterarum  est  cupidus,  tantum  10 
rursus  est  sohcitus  vt  ahquod  officium  vicissim  reponat,  quo  tibi 

3116.   II.  satis  illae  S.       15.  au  tem  antea  a:  om.  S.        15-16.  fereomniatua 
opera  S.  16.  aS:  habeo  j3.  18.  ^:  mittat  a.  21.  a:  primam  8. 

vel  commentatione  scripsimus:  vel  cormnendatione  a:  om.  S.  24.  j8: 

tantuni  a.        31—2.  Assessor  tunc  temporis  ae:  om.  ^.         32.  ^:  Anno  om.  a  [vt 
in  Ep.  2101.  63). 


3116.  17.  ateordinatos]Inthe  Cafa-  6.  vtriusque]    The    letter    to    the 
logus  Lucubrationum,  Epp.  i,  2283.  father   (answering  Ep.    3088)   is  not 

3117.  2.  parentis  .  .  .  volimtati]  See  extant. 
Ep.  3088. 


320  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

gratificetur.  Ego  autem,  qui  intelligo  nihil  omnino  esse  quo  tuam 
istam  beneuolentiam  promereri  queam,  illum  hortari  non  desino  vt 
pro  vtroque  nostrum  gratum  se  erga  te  exhibeat. 

15  Domino  VigUo  commodum  hic  rursus  coniunctus  sum,  vt,  a  quo  in 
legum  scientia  institutus  fui,  ab  eo  nunc  etiam  forensis  praxis  vsum 
discam.  Dominus  Andreas  a  Conritz  salutem  a  te  meis  ei  literis 
adscriptam  amantissime  accepit,  ac  tibi  vicissim  omnia  laeta  ac 
fausta  praecatur.    Deus  opt.  max.  te,  bonarum  literarum  singulare 

20  columen,  diu  incolumem  seruet. 

Datum  Spirae  18.  Aprihs  anno  m.d.xxxvi. 

Tui  studiosiss.   loannes  Georgius  Hermannus. 

Doctissimo  atque  eloquentissimo  <bo>narum  litterarum  parenti, 
<Domino>    Erasmo    Roterodamo,    <Domino>    suo    incomparabili. 
25  Basileae. 


310*31 18.      FrOM  GlLBERT  COGNATTJS. 

Basle  MS.  AA.  I.  23.  Nozeroy. 

7  May  1536. 

[An  autograph  by  Cognatus  written  on  the  verso  of  the  title-leaf  to  a  fascicle 
headed:  'In  D.  Erasmi  Roterod.  Adagiorum  Chihades  G.  C.  N.  annotationes 
quibus  partim  locis  ahquot  obscuris  lucem  affert,  partim  mendosos  quosdam 
suae  integritati  restituere  conatur,  variasque  lectiones  examinat  et  aha  insuper 
multa  latius  exponit.'  The  ms.  contains,  besides  notes  on  the  Adagia,  notes  on 
Lucian ;  boimd  up  with  it  are  foho  leaves  (about  50)  from  Cognatus'  printed 
works,  carrying  profuse  corrections  and  insertions  in  his  autograph.  The  letter 
is  no  doubt  occasioned  by  the  receipt  of  the  new  edition  of  the  Adagia  pubhshed 
by  Froben  in  March  1536  (cf.  Epp.  3092-3,  31 15)  and  may  be  regarded  as  the 
projected  preface  to  a  book ;  which  Cognatus,  no  doubt,  hoped  to  pubhsh  with 
an  answering  letter  from  Erasmus.] 

GILBERTVS  COGNATVS  NOZERENVS  EXCELLENTIS  DOCTRINE  VIRO  D. 

DOMINO  ERASMO  ROTERODAMO  PRECEPTORI  AC  PATRONO  SVO  IN 

PRAECrPVIS  SVSPICIENDO  S.P. 

Haec  in  Adagiis  tuis,  preceptor  doctissime,  obiter  obseruaui ;  quae 
si  tibi  probari  sensero,  vti  minime  dubito,  curabo  vt  et  in  ahis  opera 
mea  vti  vehs  ac  etiam  debeas.  Nam  qui  te  sic  amet  atque  ego  vix  iam 
ahum  in  rebus  humanis  agere  puto.  Mittam  et  aha  in  Apophthegmata 
5  tua,  et  in  tuas  in  Senecam  annotationes,  forte  non  aspernanda  et  tibi 
gratissima  futura.  Tu  interea  hanc  industriam  nostram  aequi  bonique 
facito,  et  nos  amare  perge,  quia  plane  tui  sumus,  hoc  est,  ex  iudicio 
tuo  plane  pendemus.  Ego  hic  in  eis  studus  versor  que  ad  diuinas  res 
maxime  pertinent,  neque  vlla  his  tamen  intelhgo  prestantiora ; 
10  sumque  iam  commentatus  in  Psalmos  xiii,  1,  lui  et  cxv. 

D.  Bonifacio  Amerbachio,  Hier.  Frobenio  et  Nic.  Episcopio  pluri- 
mam  salutem.   Vale  et  me  ad  Calendas  Octobreis  expecta. 

Nozeretho  Nonis  Maii  Anno  Christiano.    1536. 


3117.  14.  gratum]  Both  father  (Ep.  appeared  in  1555  (printed  in  Cog.  E. 
3088)  and  son  are  a  degree  naive  in  ii.  88-137). 

their  assurances  of  reward.  12.  expecta]    For    Cognatus'    pro- 

17.  Conritz]  See  Ep.  2274  introd.  jected  return  to  Basle  see  Ep.  3123 

3118.  10.  Psalmos]   The   commen-  introd. 
tary,  dedicated  to  Pliihbert  of  Rye, 


L  :  NON-rViT-HlC-t OTVS  rcvi,PTILrS'AB.TmCI^  I 
/DEFVN;TfvDOCTAS'|ii6M*'JUfVEKE'MANVS        , 


PORTRAIT  OF  ERASMUS  SCHETS,  1530 


3119]  321 

31193125    From  Erasmus  Schets. 

Basle  MS.  Scheti  Epistolae  31.  Antwerp. 

8  May  1536. 

[An  original  letter  autograph  throughout.  The  date  is  confirmed  by  what  is 
said  of  the  arrest  of  Ann  Boleyn,  the  outbreak  of  war  between  the  Emperor  and 
Francis  i,  and  by  comparison  with  Ep.  3107.] 

+ 

S.  P.  Ex  nundinis  Francfordiensibus  recepi  tuam  epistolam  cum 
aliis  plerisque,  quas  mox  Domino  oratori  Eustachio  Chapuisio  curaui 
transmittendas  ad  Angliam ;  vbi  nunc  res  immutari  videntur.  Nam, 
mirum  dictu,  scribunt  reginam,  vna  patre  suo,  matre,  auunculo  et 
fratre,  iussu  regis  coniectam  in  Turrim.  Addunt  nephandam  causam,  5 
quam  fere  pudet  scribere.  Ayunt  sciUcet  hanc,  prengnandi  nimium 
auidam,  adultere  commiscuisse  fratri,  illiusque  facinoris  (quo  sanguini 
huic  affrutesceret  regnum)  patrem,  matrem  et  totam  fere  prosapiam 
fuisse  conscios.  Exclamat  populus  id  facinus  facto  rogo  plectendum 
igni.  Admirande  sunt  harum  rerum  facies.  Poterint  nam  his  rebus  10 
regi  huic  excuti  sui  erroris  tenebre,  vt  videat  quo  seductus  errauit. 
Reuertentibus  ibidem  rebus,  poterunt  et  reuerti  ad  priores  solutiones 
tuae  pensiones. 

Scribis  demirari  te  cur  te  20  angelatis  donauerit  Cronoueldius. 
Audio  hunc  esse  bonum  et  sincerum,  doctos  amantem,  tuique  deuo-  ^5 
tum,  qui  forte  ob  peritionem  aHarum  tuarum  pensionum  Anghcarum 
hoc  dono  te  visere  voluit.  Eustachius  orator,  qui  iam  apud  hunc 
regem  habetur  multo,  poterit  apud  hunc  saluandis  recuperandisque 
pensionibus  tibi  valere  multo.  Quidquid  accipio,  annoto ;  simiHter, 
quod  expono.   Bene  est  quod  facias  idem.  20 

Martinum  Lipsium,  cui  iubes  tuo  nomine  dari  quadraginta  Caroleos, 
non  cognosco.  Scripsi  Goclenio,  vt  si  forte  scit  vbi  degat,  de  hoc  ilU 
significet,  sciatque  sibi  apud  me  esse  paratum.  Aut  si  veht  Goclenius, 
hos  Caroleos  ilH  mittam,  quos  det  Mertino  vel  mittat,  vt  tui  dono 
fruatur.  ^5 

Horrenda  sunt  indicia  belH  iam  emicantia,  et  feruet  fere  beUicos 
inter  hos  monarchas  atrox  odium.  Deus  scit  quis  erit  exitus.  GaUus 
ante  temptatum  putabat  stare  secum  primo  Turcham,  quem  ayunt 
a  Sophe  Persarum  sic  arreptum  denuo  vt  amissa  Babilonia  simul 
fere  tota  Assiria  ceciderit  denuo  ;  preterea  Anglum,  qui  immutatione  3° 
rei  sue  motus,  diuertitur  aUo ;  insuper  et  Geldrum,  qui  vxore  sua  iam 
facta  grauida  ex  pacto  stat  Caesari.  Deus  omnia  bene  vertat. 

2.  Chapnisio  MS.  11.  sue  MS.:  correzimus.  15.  Audio 

scripsimus:  Audeo  MS.  24.  quo  MS.:  correximus.  26-7.  belhcos  .  .  . 

hos  scripsimus:  buUicus  .  .  .  has  MS. 

1.  epistolam]  Not  extant.  29.   a   Sophe]   Cf.  Epp.   3007.   85, 

2.  aUis]    Including   Epp.   3107   (to       3075.  36n. 

Cromwell),  3108  (to  <Longlond>);  and  31.  Geldrum]      Charles     Egmond, 

probably  a  copy  of  the  new  edition  of  duke  of  Gelders.    He  had  married  in 

the  Adagia  for  Charles  Blotmt   (see  1519  Ehzabeth,  daughter  of  Henry, 

Ep.  3092).  duke    of    Brimswick-Luneburg.     By 

14.  Cronoueldius]  See  Ep.  3107.  the  terms  of  the   Peace  of  Gorcum 

21.  Lipsium]  Erasmus  had  written  (1528)  it  was  agreed  that,  if  the  mar- 

to  him  (and  to  Goclenius)  at  the  same  riage  proved  childless,  the  succession 

time  as  he  wrote  to  Schets  (see  Ep.  should  pass  to  the  house  of  Cleves. 

3130).  Despite  what  is  here  said,   Charles' 

452.11  V 


322  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

Si  quid  sit  quod  significari  possit  de  futuro  synodo,  ad  annum 
proclamato  Mantuae,  tui  iuditii  gratum  erit  si  feceris. 
35      Vale,  mj^  Domine  Erasme  charissime ;  et  a  mihi  charissimis  vxore 
et  filio  salutatus  iterum  vale. 
Ex  Andouerpia  8  May  1536. 

Ex  animo  tibi  addictissimus 

Erasmus  Schetus. 

40      +  Summae  doctrinae  viro,  Domino  Erasmo  Rotterodamo,  amico 
precipuo.     Basileae  apud  Frobenium. 

312O3127     From  Philip  Melanchthon. 

ME.  1421.  (Leipzig.) 

12  May  <I536>. 

[ME.  142 1  was  printed  from  an  autograph  ms.  once  in  the  University 
LilDrary  at  Strasbourg.  The  ms.  is  believed  to  have  perished  when  the 
hbrary  was  destroyed  by  the  Germans  in  Aug.  1870.  The  year-date  is  suppUed 
by  Erasmus'  answer. 

Erasmus,  writing  to  Melanchthon  on  6  Oct.  1534  (Ep.  2970),  had  taken  occa- 
sion  to  complain  of  the  Epistolae  Domini  Nicolai  Amsdorfii  et  D.  Martini 
Lutheri  de  Erasmo  Roterodamo  (see  Ep.  2918  introd.),  'hoping  that  Melanchthon 
was  not  to  that  degree  tied  to  Luther'  (Ep.  3127.  9).  In  the  autxmin  of  1535 
Melanchthon  pubhshed  a  new  edition  of  his  Loci  Communes  Theologici :  the  first 
edition  had  appeared  in  152 1,  the  second  in  1522 — the  book  took  its  final  form 
in  1543.  Erasmus,  in  1524,  had  given  it  just,  but  qualiiied,  praise  (Ep.  1496. 
32-45).  But  in  the  edition  of  1535  he  seems  to  have  taken  offence  at  the  intro- 
ductory  section  on  the  difference  between  the  method  of  philosophy  and  that 
of  Christian  doctrine.  In  particular  this  section  criticized  'philosophic  iTrox^q ' — 
the  academic  scepticism  so  often  charged  against  Erasmus  by  his  opponents — 
calling  the  '  ludi  ambigui  opiniommi  et  disputationum '  of  this  sceptical  school 
a  blasphemy  which  'God  punishes  with  penalties  here  and  hereafter'  (Loci 
Communes,  p.  148,  Opp.  Omn.  1641).  Erasmus  seems  to  have  interpreted  these 
criticisms  as  directed  against  liimself,  supposing  Melanchthon  to  have  written 
them  because  he  had  been  irritated  by  the  remarks  about  Luther  and  Amsdorf 
in  Ep.  2970.  The  present  letter  answers  a  letter,  not  extant,  in  which  Erasmus 
had  conveyed  these  suspicions  to  Melanchthon.  On  receipt  of  Melanchthon's 
letter  'There  is  nothing  for  it',  Erasmus  writes,  'but  to  ask  pardon  for  my 
suspicions'  (Ep.  3127.  5).] 

S.  D.  Etsi  in  proximis  hteris  mecum  expostulas,  tamen  hoc  gratum 
fuit,  quod  suspicionem  mihi  tuam  ipse  significasti,  idque  interpretor 
indicium  esse  singularis  beneuolentiae,  praesertim  cum  extent  in 
ipsis  Hteris  etiam  quaedam  non  obscurae  notae  optimae  erga  me 
5  voluntatis  tuae.  Quanquam  autem  satisfacere  tibi  cupio,  tamen  non 
vtar  longa  purgatione  ;  nam  pro  tua  excellenti  prudentia  in  his  hteris 
facile  perspicies  animum  meum,  et  humanitatem  tuam  esse  tantam 
statuo  vt  satisfieri  tibi  non  difficulter  sinas. 

Primum  igitur  ad  te  ipsum  prouoco,  qui,  cum  acutissime  iudices, 
10  facile  potes  existimare,  quos  in  illo  scripto  Locorum  saepius  repre- 
hendam.    ov  yap  TJSofxaL  ouSe  arepyo)  d/cy/JoAoyia^i^?  Kal  (ffopTiKcorepoi^ 
3120.  7.  perspicies  scripsimtts:  prospicies  ME. 

hope  of  legitimate  offspring  was  dis-  1536  an  agreement  was  reached  be- 

appointed;    and    shortly    before    his  tween  the  Pope  and  Charles' ministers, 

deatli  in  1538  he  resigned  his  duchy  to  simimon  the   Covmcil   to   meet  at 

to  William  of  Cleves  the  j^ounger  (for  Mantua  on  23  May  1537  (see  Pastor 

whom  see  Ep.  2189  introd.).  xi.  77  sq.,  255-6). 
3119.   34.  Mantuae]   On   24   April 


3120]  FROM  PHILIP  MELANCHTHON  323 

7rapa86^0L5  tojv  '^jxeSaTTwv,  Kal  a7Tov8dl,aj  ev  ttoXXols  8oy/xaaiv  €V(f>rj[x6T€pa 
Xeyeiv,  Kal  ovk  dvev  klvSvvov.  Ea  est  enim  propemodiim  iam  aetas  mea 
vt  non  sit  mihi  ignoscendum,  si  ad  has  materias  tractandas  non 
afferam  aHquanto  phis  curae  ac  studii  quam  antea.  Et  tamen  si  quid  15 
<(parum)  mitigo,  id  facio  non  studio  reprehendendi,  quod  a  mea 
natura  ahenissimum  est,  sed  vt  imperitis,  si  qui  nostra  legant,  con- 
sulam.  In  te  vero  nusquam  incurrere  volui,  cuius  et  iudicio  plurimum 
tribuo  et  magnifacio  beneuolentiam.  Ac  vides,  me  quaedam  a  te 
mutuari  in  ipsa  dogmatum  diiudicatione.  Neque  tam  inepte  procax  20 
sum  vt  cupiam  mihi  phis  accersere  certaminum.  Video  etiam  quan- 
tum  sit  discordiarum  pubhcarum  ;  quas  qui  magis  inflammare  student, 
nouis  subinde  rixis  excitatis,  iUi,  vt  ahud  nihil  dicam,  longe  ahter 
affecti  sunt  quam  ego  sum  aut  quam  postulat  ecclesiae  vtihtas.  Quod 
vero  scepticos  nomino,  vides  ipse  quid  dicam.  In  articuhs  fidei,  in  25 
promissionibus  et  comminationibus  requiro  certam  assensionem ;  in 
quibus  tu  quoque  requiris.  8i  quae  sunt  disputationes  extra  scriptu- 
ram,  in  ihis  et  mihi  placet  eWxeiv  more  Academicorum.  Hic  quid 
pugnet  cum  tua  sententia,  ne  nunc  quidem  video.  Agebam  enim  hoc 
ipsum,  vt  significarem  incertis  et  absurdis  opinionibus  non  applau-  30 
dendum  esse,  sed  quaerendam  esse  firmam  doctrinam  et  vtilem 
moribus  ac  pietati.  Deinde  toties  profiteor  me  nec  autorem  nouorum 
dogmatum  nec  sufFragatorem  esse.  Sed  collegi  communem  doctrinam 
rehgionis  quam  potui  simphcissime,  ne  nostrorum  quidem  paradoxa 
defendens.  Longum  auteni  esset  recensere  causas  quae  me  etiam  35 
inuitum  coegerunt  vt  iUa  tum  congererem,  tum  ederem,  tametsi  hoc 
quidem  tempore,  in  tanta  opinionum  confusione,  existimo  non  inutile 
esse  ahquas  in  hoc  genere  seu  methodos  seu  summas  mediocriter 
scriptas  edi,  quae  regiones  indicent  doctrinae  ecclesiasticae. 

Cum  autem  praefatus  sim  me  de  rebus  ipsis  hbenter  secuturum  40 
iudicia  eruditorum,  satis  apparet  me  non  ferre  ahis  leges,  vtdefendant 
opiniones  a  quibus  abhorrent.    Habes  breuem  et  simphcem  purga- 
tionem. 

Addam  etiam  rhetorico  more  deprecationem.  Possem  multos 
certissimos  testes  aUegare  meae  erga  te  obseruantiae.  Etenim  non  45 
solum  veneror  te  propter  vim  ingenii,  excehentem  doctrinam  et 
virtutes  tuas,  sed  etiam  in  plerisque  controuersus  iudicandis  meam 
opinionem  ad  tuam  sententiam  hbenter  adiungo.  Quare  te  rogo  vt 
hostiles  de  me  suspiciones  abiicias,  tibique  persuadeas  me  et  auctori- 
tatem  et  amicitiam  tuam  facere  phirimi.  De  scriptis  contra  te  hic  50 
editis  quod  fuerit  meum  iudicium,  eo  nihil  hic  dico  quia  non  solum 
propter  priuata  officia,  sed  etiam  propterea  disphcuerunt  quia  taha 
scripta  sunt  inutiha  reipubhcae.  Neque  hoc  iudicium  meum  dis- 
simulaui  vnquam. 

Quidam  studiosus  hic  adiutus  a  me  dialogum  adornauit  aduersus  55 
16.  parum  suppleuimus. 

1 6.  parum  mitigo]  Some  such  word  phic  sceptics. 

as    parum    requires    to     be     added.  26.  promissionibus     et     commiaa- 

Melanchthon   is   apologizing  for  the  tionibus]  See  Loci  CommMnes,  p.  147: 

harshness  of  some  of  his  expressions —  'sint  certi  nobis  et  immoti  articiili 

for  such  sentences,  e.g.,  as  those  in  fidei,  comminationes  et  promissiones 

which     he    denounces    present    and  diuinae.' 

eternal   pimishment  on  the  philoso-  55.  Quidam]  See  Ep.  3069.  ii-i2n. 


324  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

Duletum.  Etsi  enim  non  oratione  tantum  castigari  Duletum  oportuit, 
sed  multo  magis  de  saxo  velut  Zoilum  praecipitem  dari  propter 
extremam  impudentiam,  tamen  in  eo  confutando  existimo  studiosos 
vtiliter  ponere  operam,  quia,  cum  tuas  laudes  colligunt,  multa  ex 
60  omnibus  disciplinis  deque  varietate  generum  dicendi  sunt  com- 
memoranda. 

Reddet  tibi   hanc  epistolam  iuuenis  eximio   pudore  praeditus, 

Grjmeo  et  Gelenio  satis  notus.    Videre  te  voluit  ac  salutare.    Huic 

affectui  honestissimo  veniam  dabis.   Nam  praeter  haec  non  erit  tibi 

65  molestus.    Rogo,  vt  ei  ahquid  ad  me  literarum  des,  ex  quibus  in- 

telligam  te  mihi  placatum  esse. 

Die  12.  Maii.    Bene  et  fehciter  vale. 

PhiHppus  Melanthon. 

Viro  Clarissimo  D.  Erasmo  Roterodamo,  patrono  suo  obseruandis- 
70  simo. 

3121.     From  Martin  Slap. 

Basle  MS.  Variorum  Epistolae  ad  Erasmum,  f.  13.  Rome. 

Erasmxislade.  13  May  1536. 

[An  original  letter,  autograph  throughout,  in  the  Basle  University  Library. 
There  is  an  eighteenth-century  copy  in  Basle  MS.  G^  II.  67  (see  Ep.  31 10 
introd.).  The  letter  was  printed  by  Miaskowski  in  Pami^tnik  Literacki  xiii, 
1914-15,  pp.  71-6.   For  Martin  Slap  see  Ep.  2351  introd.] 

S.  Parum  digna  res  mihi  videbatur,  vir  excellentissime,  si  tam 
certum  hominem  sine  meis  ad  te  Hteris  passus  abire  fuissem  ;  quamuis 
etiam  nulhxm  scribendi  argumentum  mihi  offerebatur,  si  non  hoc 
sohim  vt  te  patronum  ac  benefactorem  meum  hisce  alloquerer  atque 
5  visitarem.  Nouarum  enim  rerum  nihil  prorsus  nunc  aflfertur  Romam, 
quod  itidem  apud  vos  non  meKus  atque  amphus  pateat,  quando- 
quidem  istic  principum  Christianorum  propinquiores  sitis  tumultibus. 
Porro  Imperator,  perfectis  ex  more  ceremoniis,  altero  die  Pascae  in 
collegio  CardinaHum  apud  Pontificem  oratione  eleganti  et  grauitatis 

10  plena  iniuriam  quae  sibi  a  GaHo,  immo  toti  Christianitati,  inferretur, 
persecutus  est.  Qua  quidem  tantum  profecerat  vt  animos  omnium 
in  sui  amorem  atque  admirationem  conuertisset ;  nimirum  cum  et 
animum  et  homines  ad  inferendum  Turcis  beHum  instructissimos 
habuisse  se  dixisset,  atque  eo  implorasse  vt  authores  concordiae 

15  potius  ipsius  cum  rege  quam  belH,  propositis  aequissimis  conditioni- 
bus,  esse  veHnt.  Quamobrem  ad  GaHum  a  summo  Pontifice  legatus 
3120.  57.  velut  scripsimus:  voluit  ME. 

3120.  62.  iuuenis]  Everard  Rogge,  — presumably  to  French headquarters 
see  Ep.  31 12.  209n.  in  Savoy.    The  envoy  returned  'after 

3121.  8.  altero  die  Pascae]  1 7  Apri]  seven  days',  with  an  unsatisfactory 
1536.  For  the  Emperor's  Speech,  and  answer.  The  seven  days  should  bring 
divergent  contemporary  accounts  of  us  to  24  April.  It  was  decided  to  send 
it,  see  Pastor  xi.  247—53.  The  Speech  a  second  envoy:  at  what  date  he  left, 
was  in  fact  dehvered,  not  in  the  Con-  Slap  does  not  say ;  merely  telling  us 
sistory  ('in  collegio  Cardijiahum'),  but  that  it  was  agreed  to  wait  for  his  re- 
in  the  sala  paramentorum.  Imme-  tum  'ad  v'igesimam  istius  rnensis' — - 
diately  after  the  Speech  ('ocyssime'),  which,  in  the  context,  must  mean 
the  Pope  sent  an  envoy  (apparently  imtil  20  May.  Up  to  13  May,  it  would 
thecardinalof  Lorraine)totheFrench  seem,  the  envoy  had  not  retumed. 


3121]  FROM  MARTIN  SLAP  325 

missus  est  ocyssime.  Sed  cum  hec  tantum  subito  quantum  Gallorum 
saeuissimus  furor  in  Sabaudia  iam  inualescebat  confici  non  poterant, 
nec  Imperatori  voces  miserorum  hominum  subsidium  indies  magis 
ac  magis  inplorantium  <non>  obaudire  licuit,  id  muneris  itaque  20 
Pontifici  Cardinafibusque  delegando,  non  expectato  ab  aduersario 
responso,  Mediolanum  versus  cum  potentissimo  exercitu  Hyspanorum 
decima  octaua  Aprifis  discessit.  Post  dies  tandem  septem  CardinaHs 
Lothoringiae  aduolauerat :  qui  Regem  nulhs  condicionibus  ad  con- 
cordiam  induci  posse,  nisi  id  totum  quod  haberet  Caesar  in  Italia  25 
prius  restitueretur,  asseuerabat.  At  cum  hec  postulatio  nemini  aequa 
satis  visa  esset,  Pontifici  igitur  per  nuntios  agere  cum  eo  iterum 
placuit,  vt  saltem  mitiores  condiciones  proponere  dignaretur,  quo 
facihus  denique  compositurum  sese  pacem  inter  eos  sperasset.  Qua 
de  re  ad  vigesimam  istius  mensis  diem  expectatur  responsum.  Quod  30 
si  benigniorem  sese  hac  in  parte  praestiterit,  Papa  cum  primis 
Bononiam  profecturus  est,  vt  tanto  citius  hoc  in  loco  existens  fehcem 
concordiam  tantorum  principum  facere  queat. 

Ahoquin  Turca  parat  expedicionem  in  Vngariam.  Apud  nos  etiam 
binus  conscribitur  exercitus,  alter  aduersus  Moscos,  alter  contra  35 
Valachos  ;  quorum  vni  D.  Hyeronimus  a  Lasko  praefectus  est.  Nisi 
itaque  Deus  nos  respexerit,  quid  deinde  in  rep.  Christiana  expe- 
ctandum  preterquam  omnium  perniciem  foret  ?  Deus  optimus  maxi- 
mus  seruet  diu  tuam  excellentiam. 

Rome  13  Maii  1536.  4° 

Seruitor  deditissimus 

Martinus  Schlapus  a  Dambrowka  Polonus. 

Celeberimo   viro   Domino    Erasmo   Rotherodamo,    Theologorum 
principi,  Domino  ac  patrono  benignissimo.   Basileae. 


3122,     To  Francis  Bonvalot. 

Epistolae  Vniuersae  p.  11 16.  Basle. 

Lond.  xxvii.  55:  LB.  1297.  17  May  1536. 

ERASMVS  ROTERODAMVS  FRANCISCO  BONVALOTO  THESAVRARIO  S.  D. 

Pro  donato  vino  sane  quam  eleganti  habeo  gratiam.  Sed  quoniam 
ingenuae  mentis  est,  cui  multum  debeas,  ei  debere  vehe  plurimum, 
oro  vt  pristinis  tuis  in  me  beneficiis  vnum  addas,  quod  erit  omnium 
gratissimum.  Senectus  indies  ingrauescit,  morbus  vrget  acrius. 
Vehementer  egeo  auxilio  Gilberti  Cognati,  qui  multorum  annorum  5 
conuictu  nouit  omnia  mea.  Sed  vt  audio,  inuolutus  est  istic  nescio 
quibus  tricis  htium,  a  quibus  tua  ope  poterit  facile  exphcari.  Recipiet 
ille  quasuis  conditiones,  modo  vel  paululum  habeant  aequitatis. 
Adiuuabit  hac  parte  D.  Petrus  Richardotus  ofificiahs,  si  per  te  fuerit 
312L  20.  non  suppleuimus. 

312L  30.  istius  mensis]  May.  3122.   i.  vino]  The  gift  spoken  of 

32.  Bononiam]  This  project  is  at-  in  Ep.  31 15.    There  had  been  a  pre- 

tested  from  other  sources ;  see  Pastor  vious  gift  of  the  same  kind  in  Feb. 

xi.  257.  (see  Ep.  3102.  18-22). 

35.  Moscos]  See  Epp.  3014.  72-4,  7.  tricis  litium]  See  Ep.  3068.  28n. 

3020.  17-18,  3049.  i79n. 


326  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

10  monitus,  sique  apud  Senatum  Dolensem  tuum  praestiteris  patro- 
cinium.  Hic  mihi  crede  a  sectis  nihil  est  pericuH.  Nemo  nobis  verbo 
molestus  est,  nec  vellem  habere  domi  qui  nouis  dogmatibus  esset 
infectus.  Quod  si  Deus  dederit  ahquid  virium,  vt  hceat  commigrare 
Vesontium,  hic  Gilberius  fuerit  mihi  valde  necessarius.    Nam  alter 

15  famulus  nescit  Galhce.  Hic  si  praestiteris  amicum,  quem  hactenus 
semper  praestitisti,  me  iam  ohm  tibi  deuinctissimum  reddideris  multo 
deuinctiorem. 

Demiror  Dolae  tantum  posse  duos  Franciscanos.    Colloquia  et 
venduntur  et  excuduntur  Lutetiae,  et  Dola  exulant.    Qui  dicunt  in 

20  ilhs  ahquid  esse  haereticum,  siue  docti  sunt  siue  indocti,  mentiuntur. 
Id  hquido  perspiciet  qui  legerit  meas  Declarationes.    Dominus  te 
seruet  incolumem,  vir  clarissime. 
Basileae  xvii.  Mau  m.d.xxxvi. 


3123.     From  Gilbert  Cognatus. 

Cognati  Quaedam  Opuscula,  1547,  p.  63  (a).  <?Nozeroy.> 

Cognati  Opera,  1562,  298  (^).  (c.  fin.  May  1536.) 

[This  letter,  printed  sitie  loco  et  anno  in  the  Opuscula  of  1547  and  the  Opera 
of  1 562,  may  be  dated  approximately  by  the  foUowing  considerations.  Cognatus 
left  Basle  towards  the  end  of  Oct.  1535.  He  wrote  to  Erasmus  on  2  Nov.  1535 
(Ep.  3068.  42),  and  again  on  24  Dec.  (Ep.  3080.  106).  These  letters  were 
perhaps  never  dehvered — at  any  rate,  they  had  not  reached  Erasmus  as  late 
as  12  Feb.  1536.  Erasmus  had  hunself  written  to  Cognatus  c.  27  Jan.  1535 
(see  Ep.  3095).  The  letter  is  not  extant.  But  on  12  Feb.  he  wrote  again; 
expressing  himself  offended  by  Cognatus'  silence:  one  of  Cognatus'  'famiha' 
has  been  in  Basle,  but  has  brought  neither  letter  nor  message  from  Cognatus, 
though  reporting  that  Cognatus  had  written  a  month  ago — a  statement  which 
Erasmus  dismisses  as  plainly  false :  one  of  Froben's  men  has  been  in  Nozeroy, 
and  come  back  saying  that  Cognatus  lias  been  too  busy  to  write,  but  hopes  to 
visit  Erasmus  at  Easter  (Ep.  3095,  cf.  Ep.  31 15).  On  the  day  on  which  Erasmus 
wrote  this  letter  of  remonstrance,  12  Feb.,  he  performed  another  significant 
act — he  made  a  new  will,  his  last  will,  in  which  the  name  of  Cognatus  does  not 
appear.  Fifteen  days  later  he  received  a  letter  (not  extant)  from  Cognatus, 
written  on  18  Feb.,  answering,  not  Erasmus'  letter  of  12  Feb.,  but,  apparently, 
the  letter  of  27  Jan.  (see  Ep.  3104).  This  letter  he  answered  on  11  March,  by 
a  letter  in  which,  expressing  the  wish  that  Cognatus  should  return  to  his 
service,  he  hints  that,  under  those  changed  circiunstances,  he  will  remember 
Cognatus  in  his  will  (Ep.  3104.  25-33).  Oj^  ^4  Feb.  Cognatus  wrote  to  Boniface 
Amerbach  for  adv-ice:  he  has,  he  says,  'not  j'et  accepted  the  bridle'  (i.e.  not 
yet  bound  himself  to  Nozeroy)  (Basle  MS.  Ki.  Ar.  i8a.  139).  The  letter  was 
written  before  the  receipt  of  Ep.  3104,  which  was  not  delivered  until  5  April 
(see  Ep.  31 15.  6).  On  7  May  he  wrote  to  Erasmus,  sending  Annotations  on 
the  Adagia,  Ep.  31 18.  This  letter  concludes  with  the  sentence  'Vale,  et  me  ad 
Calendas  Octobreis  expecta'.  The  question  of  his  return  to  Basle  seems,  in 
fact,  settled.  It  was  settled,  we  must  suppose,  not  by  correspondence  (there 
are  no  other  letters,  except  the  present  letter),  but  by  interview.  From  the 
present  letter  we  learn  that  Cognatus  had,  in  fact,  at  a  date  which  must  lie 
between  11  March  (Ep.  3104)  and  7  May  (Ep.  31 18),  visited  Erasmus  in  Basle. 
Ep.  3115  suggests  that  the  visit  took  place  at  Easter  (Easter  Day  in  this  year 
fell  on  16  April).  On  17  May  Erasmus  wrote  to  Bonvalot,  soliciting  his  good 
offices  in  the  matter  of  Cognatus'  retm-n  to  Basle.  It  seems  likely  that  by  the 
same  post  he  transmitted  the  letter  which  our  present  letter  answers.  Even  so, 
all  difiiculties  about  returning  to  Basle  were  not  solved.  Despite  the  postscript 
to  his  letter  of  7  May  (Ep.  3118),  Cognatus  was  still  irresolute.    'What  may  I 


3122.   14.  alter]  Lambert  Coomans. 


3123]  FROM  GILBERT  COGNATUS  327 

not  hope  for  here  in  Nozeroy  ?'  he  asks.  'And  how  much  there  is  to  fear  in 
Basle! '  'I  cannot  deny',  he  adds,  'that  I  feel  a  strong  affection  for  my  native 
country ;  to  his  native  coimtry  a  man  owes  his  first  duty'  (11.  51—7).  The  last 
paragraphs  of  his  letter  express  concern  for  Erasmus'  health,  and  do  not 
entirely  conceal  Cognatus'  interest  in  the  terms  of  Erasmus'  will  (11.  97-100).] 

GILBERTVS  COGNATVS  NOZ.  D.  ERASMO  ROTERODAMO  SVMMO 

THEOLOGO,  OMNIVMQVE  BONARVM  DISCIPLINARVM  INSTAVRATORI 

ET  DECORI,  PATRONO  SVO  INCOMPARABILI,  S.  D. 

NvLLis  verbis  possem  dicendo  assequi,  quantum  verae  voluptatis 
tuae  mihi  literae  attulerint,  mi  optime  domine,  ac  patrone  incom- 
parabilis,  dum  in  illis  paternum  quendam  in  me  amorem  ostendis, 
qui  te  profecto  tanquam  patrem  (vt  debeo)  obseruare,  dum  viuam, 
perseuerabo.  Admonitionis  tuae  memor  curabo,  nullam  vllis  dare  5 
ansam  laedendi  me  quibus  bonae  literae  Christianaque  pietas  iuxta 
odio  sunt.  Me  quidem  ab  omni  factione  alienum  seruo,  dissensionum 
vocabula  odi,  et  Christi  discipulus  haberi  volo:  tum  piis  ofificiis  et 
moribus  inculpatis  meipsum  commendabo,  cogitatus  omnes  meos  ac 
curas  in  coelestes  ac  diuinas  literas  collocaturus.  Non  enim  aHa  via  10 
mehus  adiguntur  Zoili  ad  laqueum,  qui  rebus  optimis  malunt  inuidere 
quam  aemulari.  Neque  ahud  aeque  absenti  mihi  improperare  dicuntur 
TvpavvoTTTcvxoi.  Kal  ixKJofjLovao  L  quam  quod  tuus  sum  famulus ,  tuarumque 
virtutum  ac  gratiarum  (quibus  te  Deus  supra  omnes  mortales  effuse 
ac  insigniter  dotauit)  vTrepaaTnarr]?  acerrimus  et  praeco,  ac  tui  nimium  15 
amans:  id  quod,  velint  nolint,  dum  viuam,  propicio  Christo,  cuius 
gloriae  sancti  tui  labores  desudant,  facturus  sum.  Ex  his  quidam 
velut  in  insidiis  dicuntur  positi,  vt  si  quid  liberius  inconsideratiusue 
a  me  effutiatur,  mox  id  rapiant,  ac  deferant  ad  potestatem.  Sed  ego 
id  egregie  cauero.  Nam  etiamnum  Comici  verbum,  quo  veritatem  20 
odium  parere  dixit,  rerum  vbique  potiri  reipsa  in  horas  sentio. 

Recta  porro  studia,  quantum  in  me  erit,  quantumque  Deus  dona- 
uerit,  colere  omnibus  viribus  enitar,  nec  occasionem  praebebo  suffo- 
candi  illorum  segetem  quae  iam  felicissime  in  nostra  Burgundia 
pullulare  coepit :  tametsi  quidam  aduerso  Mercurio  nati  strenue  eam  25 
eradicare  nitantur.    Verum  frustra  sudant,  homines  ad  nocendum 
vigilantcs.  Perstrenue  enim  eruditorum  classes  persistunt,  non  laces- 
sendo,  sed  suas  opes  egregie  ostentando.   Mirabilis  et  benignus  pro- 
fecto  Deus.    Quo  acrius  aduersa  factio  cursitat  quiritaturque  vt 
literas,  huius  seculi  ornamenta,  fimditus  extirpent,  disperdant,  eo  30 
felicius  et  vberius  erumpunt.    Ludimagistri  iam  fere  vbique  suos 
Graecas  Hteras  docent.  Quod  pessime  habet  aTraihevTov?  avdpojTrovs  Kal 
a.TToap.ovaoT€pov?.  CoUegu  nostri Decanus,  D.  lo.  Tornondus,  vtriusque 
iuris  doctor,  cuius  ingenium,  animi  candorem,  ac  doctrinam  singu- 
larem  saepe  tibi  praedicaui,  in  eas  Hteras  perdiscendas  quicquid  35 
9.  moribus  scripsimus:  morsibus  a. 

13.    TvpawoTTTCDXoi]  idem  quod  Tvpav-  Adag.  1853. 
voTrAovCTtot,  the  Franciscans.    Compare  33.  Tornondus]     Jean     Tornond; 

Erasmus'  complaint  about  their  treat-  formerly   canon   of    St.    Antony,    in 

ment  of  Cognatus  in  Ep.  3122.    Cog-  Nozeroy ;    in  1525  he  succeeded  Jean 

natus  uses  the  variant  name  ■tttcoxotv-  le  Clerq  as  dean ;    later  he  became 

pavvoi  for  them  in  writing  to  Richardot  official  of  Besangon,  and  died  2  Aug. 

(Cog.  E.  i.  300).  1547  (Cog.  E.  i.  332). 

20.  Comici]  Terence,  And.  69 ;  see 


328  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

temporis  necessariis  occupationibus  suis  succidere  potest,  impendit. 
Neque  eum  deterret  vel  rei  difficultas  vel  grauior  aetas :  mauult  sero 
sapere  quam  nunquam.  Et  ad  discendum  quae  sera  potest  esse  aetas  ? 
KopvrjXicov  professio  supra  spem  pulchre  procedit.    Habent  ludum 

40  oppido  quam  frequentem.  Oderunt  et  eos  TrTwxoc  Verum  ipsi  dili- 
genter  et  prudenter,  cumque  adulescentum  vtilitate,  munus  suum 
hic  obeunt.  Leonardus  a  Grueriis,  Franciscus  Bonualotus  a  S.  Vin- 
centio,  ecclesiae  nostrae  duo  praecipua  lumina,  caeterique  antistites 
Vesontini,  tum  Dolani  senatores  fere  omnes,  dici  non  potest  quanto 

45  animo  bonarum  Uterarum  patrocinium  susceperint,  et  quam  se 
praebe<(a>nt  infractos  propugnatores.  D.  lacobus  Dussinus,  prae- 
positus  Salinis  apud  D<iuum>  Anatolium,  nunc  multa  cum  laude 
Christum  praedicat :  aequat  vel  superat  omnes  Trpoaairas  7)  ^cofioXoxovs 
facundia. 

50  De  rebus  meis  quid  praeterea  scribam,  non  liquet.  In  triuio,  vt 
ingenue  fatear,  sum  consiHi.  Quid  hic  non  sperandum,  quid  istic  non 
metuendum  ?   Quid  porro  vtrobique  est  sani  ? 

IHacos  intra  muros  peccatur,  et  extra. 
Equidem,  vt  quid  faciendum  censeam  nihil  dum  mecum  statui,  ita 

55  ad  patriam  me  bene  animatum  esse  negare  non  possum,  vt  cui  primae 
debentur:  si  modo  Platoni  credimus,  non  nos  solum  nobis,  sed  et 
patriae  natos  docenti. 

Quid  audio  ?   Scahger  et  Curtius  furiis  agitati,  rm-sus  nescio  quid 
suppurati  in  te  animi  euomuere  ?  Horum  nugas  tuae  prudentiae  erit, 

60  vti  facis,  contemnere :  nec  hos  Hermodoros  immortaUtati  trades  qui, 
quod  ex  suis  non  possunt,  cupiunt  Erasmi  apologiis  innotescere. 
Crede  mihi,  tantum  isti  tibi  detrahunt  quantum  Hieronymo  Vigi- 
lantius.  Tu  modo  animum  te  dignum  concipe,  et  muscas  istas 
contemptim  abige.  Maior  enim  es,  clarissime  Erasme,  vbique  gentium 

65  apud  doctissimos  et  optimos  quosque,  quam  vt  de  possessione  iUibatae 
existimationis  tuae  ab  huiusmodi  vitiligatoribus  furiosis  deiici  possis. 
Aduersus  etiam  generosissimos  leones  lucernarii,  vt  ille  inquit,  canes 
baubantur.  Et  habes  hoc  cum  omnibus  omnium  seculorum  principi- 
bus  et  claris  viris,  ac  de  repubHca  quam  optime  meritis,  commune: 

70  semper  virtus  inuidiam  comitem  habuit.  Quid  autem  in  literis  possis, 
46.  praebent  a)3:  correximus. 

39.  KopvTjXicuv]   Perhaps  John  and  he  was  succeeded  by  Jean  de  Saint- 

ErasmusCorneUus.  To  John CorneUus  Paul  (Cog.  E.  i.  350);  see  Monot,  La 

is  addressed  the  letter  of  Cognatus  -fmnc/ie-Comie,  Lons-le-Saimier,  1907, 

printed  Cog.  E.  i.  295-6  (where  his  p.  184. 

name  is  Graecized,  as  here,  KopvrjXu).  50.  In  triuio]  See  Adag.  148. 

From  the  letter  we  learn  that  he  was  53.  IHacos  .  .  .  extra]  Hor.  Ep.  i. 

a  poet,  and  it  may  be  conjectured  that  2.  16. 

he   had   been   Cognatus'    teacher   in  56.  Platoni]  See  Crito  50C-52A. 

Dole.     One    of   Cognatus'    Poematia  60.  Hermodoros]    See   Suidas   s.v. 

(Cog.  E.  i.  406)  is  addressed  to  Eras-  Cognatus,  fresh  from  the  new  edition 

mus  Cornehus,   who   was  perhaps  a  of  the  ^daj/ia  (see  Ep.  3118),  seems  to 

brother  of  John  (in  connexion  with  have  taken  his  reference  from  Adag. 

both  of  them  Cognatus  plays  on  the  1600. 

supposed    derivation    of    the    name  64.  Maior]  See  Ep.  3070. 

CorneUus  from  cornu).  67.  iUe]  We  have  not  been  able  to 

46.  Dussinus]  Jacques  Duxin.    He  trace  the  quotation ;  nor  can  we  make 

continued  to  be  provost  of  St.  Anato-  any  suggestion  as  to  the  meaning  of 

Uus  in  Salins  until  1543  or  1544,  when  the  epithet  lucemarii. 


3123]  FROM  GILBERT  COGNATUS  329 

et  quantum  praestiteris,  saeculum  nostrum  agnosceret,  nisi  naturaliter 
audita  visis  laudaremus  libentius,  et  praesentia  inuidia,  praeterita 
veneratione  prosequeremur.  Verum  posteritas  hoc  pleno  ore  prae- 
dicabit. 

Indicauit  mihi  non  ita  multis  abhinc  diebus  amicus  quidam  can-  75 
didus,  et  tui  studiosissimus,  e  Lugduno  AovXo^f^avea  annum  et  ampHus 
cephalea  laborasse.  Id  verum  vt  credam,  Hbellus  ab  ipso  nuper  editus 
mihi  persuasissimum  facit.  Nec  enim  vel  micam  sani  capitis  aut 
cerebri  in  se  habet.  Contemnendae  tibi  huiusmodi  neniae  sunt.  Ego 
si  quid  potero,  oHm  a  te  stans  fortissime  dimicabo.  Nunc  sum  adhuc  80 
Troilus,  et  istis,  si  animi  crudeUtatem  spectes,  plusquam  AchiUibus, 
impar. 

Venio  iam  ad  extremam  epistolae  tuae  paginam,  qua  quantum 
consternatus  sim,  patrone  omnibus  modis  maxime,  non  facile  ex- 
pUcauero.  Tuumne  animum  Archiepiscopi  Cantuariensis  patroni  tui,  85 
Thomae  Mori,  loan.  Phisceri  Episcopi  Rofifensis,  GuiUelmi  Montioi, 
et  reUquorum  amicorum  mors  ita  excruciat,  vt  dolorem  arbitreris 
immedicabilem  ?  Tene  comitem  iUis  futurum  vereris  ex  pactione 
Twv  avvaTToOvqaKovrwv  ?  Apage  mi  domine  cum  istis  praesagus.  NuUius 
momenti  hoc  genus  pactiones  sunt.  Dii  meUora.  Doloris  autem  90 
remedia  quaenam  quaerenda  sint,  an  est  qui  efficaciora  aut  magis 
praesentia  exhibere  possit  quam  tu  ipse  domi  habes,  in  ipsis  philo- 
sophiae  ac  theologiae  penetraUbus  versatus  ?  Tametsi  non  dubitem 
te  ad  Domini  vocationem  in  horas  paratum,  nec  inficiari  possim,  te 
hoc  editis  lucubrationibus  exegisse  monumentum  quod  non  possit  95 
diruere  innumerabiUs,  vt  iUe  inquit,  annorum  series,  nec  fuga  tem- 
porum:  ne  quid  de  fortunae,  qua  prouidentia  es,  bonis  dicam,  de 
quibus  imperatoriis  etiam  pontificusque  priuilegus  instructus,  ne  in 
praedonum  manus  incidant,  sed  pro  animi  tui  sententia  elargiantur, 
iamdudum,  nisi  faUor,  testatus  es:  tamen  nunquam  non  immatura  100 
et  luctuosa  mors  tua  studiosis  et  studiis,  imo  borus  quibusque  et  erit 
et  videbitur.  Nam  qui  voluptatibus  dediti,  quemadmodum  recte 
PUnius  inquit,  quasi  in  diem  viuunt,  viuendi  causas  quotidie  finiunt : 
qui  vero  posteritatem  cogitant,  et  memoriam  sui  operibus  extendunt, 
his  nuUa  non  mors  repentina  est,  vt  quae  semper  inchoatum  aUquid  105 
abrumpat.  Verum  vt  nihil  tale  adhuc  tua  causa  metuam,  mi  dulcis- 
sime  parens  Erasme,  facit  corporis  tui  habitudo,  quam  ab  aUquot 
armis  aeque  viuidam  integramque  non  vidisse  mihi  videor  atque 
nuper  quum  te  officii  causa  inuisissem.  Tu  modo  tibi  ipsi  ne  deesto. 
Quatenus  humana  ferenda,  et  quatenus  nostro  in  dilectos  afifectui  uo 
tribuendum  sit,  nemo  te  meUus  nouit,  a  quo  nuper  grauius  eximii 
viri  Desideru  MoreUi,  OfficiaUs  Archidiaconi  Vesontini,  et  D.  Petri 
78.  micam  a:  vnicam  ^.  79.  neniae  a:  veniae  j8. 

76.  AovXo(f>av€a]    Dolet.     Cognatus'  seems  to  be  recalling  expressions  used 

informant    is    perhaps    Odonus;    cf.  by   Erasmus   of  his   friendship   with 

Cog.  E.  i.  313-14;  but  Cognatus  has  Warham;  see  Ep.  2726.  39-41. 
in  that  case  read  rather  more  into  the  95— 7-  monixmentima  .  .  .  temporum] 

letter  than  can  be  fo\md  there.  Cf.  Hor.  C.  3.  30.  1-5. 

87.  reUquoram]   Ep.    3104,   in   its  103.  Phnius]  Ep.  5.  5.  4;  cf.  Juv. 

extant  form,  mentions  Tomiczki  and  8.  24. 
Zasius.  112.  Morelli]  See  Ep.  1534.  ^gn. 

89,  Twv  avvaTTodvTjcxKovTajv]  Cognatus 


330  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

Dagueti,  auunculorum  meorum,  mortem  ferens,  hoc  ipsum  sanctis- 
sime  sum  edoctus.    Parce,  si  pro  meo  aduersum  te  studio  audacior 

115  memorem  monere  pergo. 

Aduexit  Vesontium  nuper  vnus  ex  pharmacopolis,  myrobalanorum 
chebulorum  vasculum ;  si  his  etiamnum  delectaris  (nisi  enim  fallor, 
proxime  praeterito  anno  horum  causa  in  ItaHam  scripseras)  significes 
rogo.    Idem  citronum,  vt  appellant,  conditorum  vasculum  habet. 

120  Caeterum  qui  tibi  meUore  cum  valetudine  conueniat,  saepe,  si  mo- 
lestum  non  est,  certior  fieri  cupio.  Quod  si  te  reualuisse  intellexeri- 
mus,  nuncio  euangeha  debebuntur.  Nil  audire  poterimus  iucundius, 
nihil  aeque  gratum.  Pater  et  mater  te  quam  possunt  reuerenter 
salutant.     Itidem    faciunt    iuuenes    Burgundi,    qui    mecum    erant 

125  Friburgi.  Ego  me  tibi,  praeceptor  honorande,  etiam  atque  etiam 
commendo,  et  gratiam  habeo  pro  tuis  beneficiis.  D.  Bonifacio 
Amerbachio,  Sigismundo  Gelenio,  Hieronymo  Frobenio,  Nicolao 
Episcopio,  et  lo.  Heruagio,  quod  sine  molestia  tua  fiat,  salutem 
nunciato.   Vale. 


3124.     To  (Adolphus  Vander  Noot). 

Vita  Erasmi  p.  135.  Basle. 

O'^.  p.  280:  Lond.  XXX.  73:  LB.  1298.  29  May  1536. 

[A  comparison  with  Ep.  31  ii  (cf.  Ep.  3130)  seems  to  make  it  certain  that  the 
person  addressed  is  Adolphus  Vander  Noot,  lord  of  Oignies,  chancellor  of 
Brabant,  1531-43.  In  the  office  of  chancellor  he  succeeded  immediately  his 
brother  Jerome  Vander  Noot,  to  whom  Erasmus  had  addressed  a  letter  of 
complaint  in  1522  (Ep.  1300).  He  is  mentioned  as  aetive  in  the  difficulties  of 
Charles  v  with  Maastrict,  1531-2,  and  with  Ghent,  1540  (Henne  vii.  62,  viii. 
233).  A  letter  adch-essed  by  him  to  Mary  of  Htmgary  is  printed  in  Gachard's 
Relations  des  troubles  de  Gand  soiis  Charles  V,  p.  256.  His  daughter  Anne  was 
the  wife  of  Louis  de  Schore  (Cran.  E.  p.  294).  He  died  31  March  1543.  See 
Hoynck  iii^.  310 ;  where  his  epitaph  (in  St.  Gudule's,  Brussels)  is  printed:  'Hier 
leyt  begraven  Heer  Adolf  van  der  Noot,  Riddere,  Doctoor  in  beyde  de  Rechten, 
eerst  Cancellier,  ende  naermaels  Stadthouder  der  Leenen  in  Brabant,  die  sterft 
op  den  lesten  dagh  van  Meert  1543,  naer  Paesschen.' 

Ep.  31 II,  printed  in  this  volume  for  the  first  tune,  was,  no  doubt,  unknown 
to  Merula ;  whose  suggestion  that  the  present  letter  was  addressed  to  '  Valdes ' 
may  be  disregarded — Alfonso  Vakles  had  died  in  1532  ;  and  there  is  nothing  to 
connect  John  Valdes  with  the  Netherlands.] 

EBASMVS  EOTERODAMVS  CONSn.IABIO  CVIDAM  S.  P. 

Omnes  boni  pubhce  tibi  debent  plurimum,  vir  clarissime,  qui  in 

ista   constitutus   dignitate   constanti  animo   stamen   vsque   rerum 

teneas.  Nam  synceri  iudicis  praecipuaepartessunt,  vtmaloscoherceat, 

bonos  ab  improborum  iniuria  vindicet.  Ego  vero  priuatim  etiam  tibi 

5  debeo,  quod  ohm  in  Goclenii  causa  efifeceris,  vt  ihe  iusta  consequeretur, 

3123.  113.«:  Dagneti  ^.      3124.  tit.  forte  valdesio  post  cvidam  O^:  om.  O^. 

3123. 1 1 3.  Dagueti]  Cognatus'  father  introd. 

had  married  Jeanne  Daguet.  i24.iuuenes]MetellusandRosarius; 

ii6-ig.  Aduexit  .  .  .  habet]  This  see  Ep.  2381  introd.,p.43.  ToMetellus 

passage  is  taken  almost  verbatim  from  Cognatus  addressed  the  letter  (which 

BonifaceAmerbach'slettertoErasmus  exists   in   two   versions)   entitled   De 

of  26 Nov.  1532  ;  Ep.  2740. 17-21.  For  Imitatione;  and  he  dedicated  to  him 

other  and  more  extensive  borrowings  the  second  volume  of  his  Poemaiia. 
in   Cognatus'    letters    see    Ep.    2632 


3124]  TO  (ADOLPHUS  VANDER  NOOT)  331 

et  post  eodem  animo  conatus  sis  manifestam  iniuriam  ab  eo  depellere. 
Huiusmodi  rixas  nobis  suscitant  Harpyae  Romanenses,  vt  nec  apud 
Gallos,  nec  apud  Scotos,  nec  apud  nos  vllum  sit  sacerdotium  pro  quo 
non  sit  annis  aliquot  litigandum.    Optarim  Anglos  cum  Pontifice 
concordes  esse.   Illud  tamen  iam  olim  bene  prouisum  est  ab  illis,  ne  lo 
quid  litium  apud  ipsos  excitet  Romana  Curia.    Etiamsi  Goclenii 
causa  aliqua  ex  parte  laboraret,  tamen  vir  ille,  qui  sua  doctrina  et 
iuuat  et  ornat  Caesaris  ditionem,  dignus  erat  qui  iudicis  fauore 
subleuaretur.   Nunc  quum  causa  sit  iustissima,  quam  indignum  est, 
talem  virum  a  publica  vtilitate  ad  istas  turbas  auocari,  cum  summo  15 
studiorum  detrimento,  nec  sine  iactura  autoritatis,  qua  Concilium 
istud  semper  polluit  apud  Brabantos.    Spero  Goclenium,  bonorum 
virorum  auxilio  iam  tranquillitati  studiisque  redditum  esse.    Quod 
si  nondum  contigit,  etiam  atque  etiam  rogo,  vt  illi  eum  animum 
praestare  pergas  quem  hactenus  praestitisti.  Hoc  officio  tibi  deuincies  20 
omnes  qui  vel  liberalibus  studiis  vel  istius  Concilii  fauent  autoritati. 
De  me  niiiil  dicam,  qui  iam  olim  sum  in  aere  tuo  totus.  Vale. 
Datum  Basileae  4  Calend.   lunias  Anno  1536. 

31193125.     To  Erasmus  Schets. 

Bodleian  MS.  Lat.  Misc.  c.  20  f.  71.  Basle. 

I  June  1536. 

[An  original  letter,  autograph  throughout.] 

S.  Prodigiosa  scribis  de  Anglia.  Vtinam  haec  fuissent  deprehensa 
priusquam  boni  illi  viri  fuissent  extincti. 

Magnopere  te  rogo  vt  fascicukim  litterarum  cures  vel  meo  sumptu 
primo  quoque  tempore  reddendum  Goclenio.  Inest  aUquid  rei  seriae. 

IMitto  ad  te  annotationes  meas,  vt  videas  an  cum  tuis  consentiant.  5 
Si  dabitur  oportunitas,  cupio  scire  an  hae  htterae  sint  tibi  redditae 
quas  misi  per  quosdam  negociatores  lanuenses,  per  quos  poteris 
rescribere. 

Opto  te  cum  tibi  charissimis  quam  prosperrime  valere, 

Basil.  Cal.  lunii.  1536.  Jo 

Erasmus  Rot. 
aegra  manu. 

Egregio  viro  D.  Erasmo  Scheto.    Antwerpiae. 

31123126.       TO  TlEDEMANN  GlESE. 

Vnschuldige  Nachrichten  p.  934  (a).  Basle. 

Gelahrte  Preussen  iv.  50  (/3).  6  Jiine  1536. 

[The  letter  was  printed  'ex  autographo'  in  Vtischuldige  Nachrichten  von 
Alten  und  Neuen  theologischen  Sachen  .  .  .  verfertigt  von  einigen  Dienern  des 
Oottlichen  Wortes  auffdes  Jahr  17 ig.  Leipzig,  J.  F.  Braun.   S.  Hess  who  printed 

3125.  7.  misi  scripsimxis:  mihi  MS. 

3125.     3.     fasciculum     litterarum]  Erasmus'account;cf.  asimilarextract 

This  presumably  contained  Ep.  3124.  detailing  monies  held  by  Goclenius, 

5.  annotationes]Presimiablyanex-  printed  in  vol.  x,  p.  424,  11.  11-23.   Li 

tract  from  Erasmus'  Liber  Rationum,  Ep.  2793.  18-21  Erasmus  asks  Schets 

showing  monies   held   by   Schets   on  for  a  brief  statement  of  accoxmts. 


332  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

the  letter  in  Erasmus  v.  Rotterdam  ii.  606,  Zurich,  1790,  gives  it  as  'ex  autogr.' ; 
which  P.  S.  AUen  took  to  Lndicate  that  Hess'  source  was  the  Vnschuldige 
Nachrichten.  The  letter  was  also  printed  (together  with  Ep.  3112),  ante  1725, 
in  Das  Geldhrte  Preusse?i,  iv.  50—1 :  it  was  from  this  source  that  Miaskowski 
printed  it  in  the  Paderborn  Jb.  f.  Philosophie  xv,  1901,  p.  354.  Das  Geldhrte 
Pre2issen  has  the  following  introductory  note:  'Quod  vero  ad  Erasmura,  Hcet 
quomodo  et  in  qua  causa  contra  Pontificiormn  obtrectationes  Tidemannus  eiun 
defenderit,  perspectum  mihi  non  sit,  reperi  tamen  in  splendida  Beati  Caroh 
Ernesti  Baueri  PraeCons.  quondam  vrbis  Gedanensis  meritissimi  bibhotheca 
Epistolam  Tidemarmi  M[CjS.  vna  cmn  responsione  Erasmi  iamiam  mori- 
bundi,  ex  qua,  quantas  inuicem  araicitias  coluerint,  coniicere  facile  est.'  The 
note  does  not  make  it  clear  whether  the  mss.  spoken  of  were  autographs  or 
copies — only  of  Ep.  3112  has  the  original  survived.] 

S.  P.  Epistola  tua  plena  eruditionis  et  ingenii  efifecit  vt  summopere 
doleam  me  tuis  votis  non  posse  satisfacere.  Eberhardus  tuus  referet 
tibi  quo  in  statu  sim,  lecto  pene  semper  affixus,  tam  afflictae  valetu- 
dinis  vt  mihi  prorsus  abstinendum  sit  ab  omni  studiorum  commereio  ; 
5  sine  quibus  mihi  vita  foret  iniucunda,  etiamsi  recte  valerem.  Quare, 
vir  humanissime,  si  nullam  accipis  excusationem,  saltem  veniam 
dabis  morienti. 

Vale.   Basileae  sexto  die  lunii  anno  mdxxxvi. 

Erasmus  Rot.  tuus  aegra  manu. 

[o      Ornatissimo  viro  D.  Tidemanno  Gisio,  in  Prussia. 


31203127.     To  Philip  Melanchthon. 

Gotha  MS.  Chart.  A.  401  f.  96  v°.  (a).  Basle. 

Munich  MS.  CLM.  2106  f.  77  vo.  (/3).  6  June  1536. 

Zwickau  MS.  (y). 
ME.  1435. 

[The  text  is  preserved  in  tliree  ms.  copies.  Of  these  the  earliest  is  the  worst, 
viz.  the  Gotha  ms.,  Chart.  A.  401,  written  in  1549  by  J.  C.  Volcamer,  and  used 
by  ME.  (a).  The  other  two  belong  to  the  seventeenth  century — a  Mmiich  MS., 
CLM.  2106  (^),  and  a  Zwickau  ms.  (y):  for  the  readings  of  y  we  are  indebted  to 
Dr.  O.  Clemen.  The  Munich  ms.  carries  a  heading  'Ex  manu  et  chirographo  D. 
Erasmi  Roterodami'.  The  Zwickau  ms.  agrees  with  it  in  all  particulars,  includ- 
ing  its  errors.  In  one  or  two  places  the  Gotha  copy,  though  carelessly  made, 
seems  to  preserve  either  the  true  reading  or  the  clue  to  it.] 

VTKO  OPTIMO  IVXTA  ET  DOCTO  PHI :  MELANTHONI  S.  D. 

Pergratvm  fuit  quod  obortam  suspicionis  nubeculam  mature  tuis 
literis  discussisti,  nostrae  amicitiae  serenum  reddidisti,  tametsi  nil 
hostihs  animi  in  te  conceperam,  mirabarque  magis  quam  indignabar. 
Nec  enim  is  sum  qui  ob  quamUbet  offensionem  ex  amico  fiam  hostis. 
5  Nunc  illud  mihi  agendum  puto,  vt  eius  suspicionis  mihi  des  veniam. 
Solet  Lutherus  me  tahbus  lapidare  conuiciis,  quod  multa  congerens 
mundum  nusquam  ducerem,   quod  m  fidei  dogmatibus  scepticus 

3126.   10.  Ornatissimo  .  .  .  Prussia  /3:  ow.  a.  3127.  tit.   a:  erasmvs 

ROTEROD.  AD  M.  PHiLiPPVM  MELANCHTHONEM  ^.        I.  obortam  ^:  obscuram  <x. 
2.  nostrae  .  .  .  reddidisti  /3:  o?n.  a.  nil  ^:  nihil  a.  4.  enim  ^:  om.  a. 

5.  puto  a:  om.  ^.  6.  me  Lutherus  a.  7.  scepticus  /3:  om.  a. 


3126.  2.  Eberhardus]  See  Ep.  3112.  ^ogn. 


3127]  TO  PHILIP  MELANCHTHON  333 

essem.  Accedebat  quod  in  proximis  ad  te  litteris  attigeram  Ams- 
dorfium,  optans  vt  Luthero  non  tam  arcte  astrictus  esses.  Haec 
suspicabar  tibi  mouisse  stomachtim.  Nec  occurebat  in  quem  is  lo 
praefationis  tuae  locus  quadraret  ahum  quam  in  me.  Sed  quicquid 
hoc  erat  suspitionis,  poteras  tribus  eximere  verbis.  Non  improbo 
/Lie^oSou?,  nec  displicet  moderatio  aut  etiam  correctio.  Sed  quoniam 
Locos  toties  edidisti,  verecundius  erat  id  in  praefatione  non  dis- 
simulare,  at  lectori  rationem  reddere,  cur  putaris  quaedam  ahter  15 
tractanda.  Magnum  onus  suscipit,  qui  fidei  cathoHcae  regulas  tradit, 
in  quibus  nisi  sibi  constet,  vacillat  in  omnibus  ilUus  autoritas,  prae- 
sertim  apud  iudices  iniquiores  parumque  candidos,  apud  quos  non 
tam  refert  quid  quis  testetur  quam  quid  praestet.  Habet  enim  ipsa 
res  faciem  et  Hnguam  suam.  20 

Bucerus  in  praefatione  aduersus  Albricensem  multa  praeclara 
pollicetur,  quae  certe  cuperem  omnia  esse  vera,  verum  in  opere  non 
perinde  apparent  promissa.  Testatur  se  a  nulHs  Ecclesiae  doctoribus 
dissentire,  ne  a  recentioribus  quidem,  paulo  sanioribus,  in  quibus 
ponit  Thom.  Aquinatem.  Et  in  eadem  pagina  Hquido  damnat  vota  25 
monachorum,  in  hoc  certe  a  Thoma  dissentiens.  Albricensis  dixerat 
in  Eucharistia  esse  corpus  Christi,  sed  non  corporaHter.  Hinc  Bucerus 
coHigit  inter  eos  esse  summum  consensinn,  Tu,  inquit,  negas  esse 
corporaHter,  nos  dicimus  esse  sjjirituaHter.  At  Albricensis  non 
corporaliter  dixit  pro  eo  quod  est,  non  sub  corporis  dimensionibus,  30 
quod  Scholastici  dicunt,  non  quantitatiue,  sentiens  tamen  corporis 
substantiam  vere  adesse.  In  scriptis  tuis,  in  quibus  mihi  multa 
vehementer  arrident,  interdum  desidero  pHisculum  circumspectionis. 
Frequenter  enim  sic  leuiter  capita  rerum  attingis  vt  neghgere  videaris 
quid  arguto  lectori  venire  possit  in  mentem.  35 

Si  quid  HbeHorum  istic  excusum  est  praeter  epistolam  Lutheri  et 
Dialogum  Coruini,  me  inscio  factum  est.  De  Dialogo  quem  quidam 
adornauerunt  m  Doletum,  pene  dixeram  Oletum,  vestrum  esto 
iudicium.   Mihi  in  hoc  genus  rabulas  nuHum  videtur  aptius  vltionis 

8.  /3:  Ac  tedebat  a.  8-9.  /3:  Ambsdorffum  a.  9.  ^:  esset.  a. 

II.  alium  jS:  om.  a.  12.  suspitionis  ^:  suspiciones  a.  poteras  /3 

poteris  a.  13.  /xe^oSouj  scripsimus:  fiedoSos  a:  methodos  /3.       quoniam  ^ 

quoties  a.  15.  at  scripsimus:  aut  a:  ac  j8.  17.  illius  autoritas  /3 

om.  oc.  21.  /3:  Alberiensem  a.  22.  pollicetur /3:  promittit  a.  23.  /3 

nonnullis  a.  26.  (8:  Alberiensis  a.  28.  j3:  summum  esse  a.  29.  p 

Alberiensis  a.       30.  dimensionibus  j3:  o??i.  a.       31.  j8 :  quantitatem  a.       32.  /3 
veram  a.  36.  j8:  isthic  excussuma.  37.  inscio /3 :  nescio  a.  37—8.  est 

. . .  vestrum  j3 :  est  Doletum  pene  dixerim  Oletvun  in  quem  quidem  adornauervmt 
dialogum  vestrmn  a.  39.  rabulas  scripsimtis:  rabulae  a:  nebulas  ^. 


8.  proximis  .  .  .  litteris]  Ep.  2970.  Roherti  Episcopi  Abrincensis,   Stras- 

The  expression  would  more  naturally  bourg,  1534:  see  Ep.  2972. 

be  taken  as  meaning  the  letter  nearest  37.  Dialogum     Coruini]     See     Ep. 

in  time  to  the  present  letter,  i.e.  that,  2993.  8on. 

not  extant,  answered  by  Ep.   3120.  37-8.       quidam        adornauerunt] 

That  letter,  however,  could  not  have  Melanchthon  had  spoken  of  quidam 

provoked  Melanchthon  to  write  the  studiosus,  a  single  student,  whom  he 

introductory  seetion  to  the  Loci  .  .  .  had  himself  assisted.    But  the  words 

Theologici.  vestrum  esto  iudicium  seem  to  show 

21.  Bucerus]     Defensio     Doctrinae  that  Erasmus  is  referring  to  the  Dia- 

Christianae    aduersus    axioma    catho-  logue  which  Melanchthon  had  men- 

licum,    id    est    criminationem    B.    P.  tioned. 


334 


LETTERS  OF  ERASMUS 


[1536 


40  genus  quam  silentium.  Italus  quidam  bene  literatus,  sed  insigniter 
impius  ac  furiosus,  aliquot  in  me  subornat;  de  quibus  nihil  detri- 
menti  fieri  potest — nihil  enim  habent  neque  rei  neque  honesti  nominis. 
Ex  Italia  misit  Scahgerum  ac  Doletum.  Mediolani  habet  Merulam ; 
qui  tamen  non  ausus  est  suum  nomen  addere.  Rhomae  habet  Petrum 

45  Cursium,  de  numero  vicariorum  sacrificulorum,  cuius  stultitia  feri- 
antur  Romanenses.  lam  et  Catarinus  Lutetiae  aedidit  in  me  hbrum, 
titulo  petens  Card.  Caietanum,  sed  obiter  in  me  virulentus.  Est  noua 
factio,  quae  indies  serpit  latius.  Nec  dubium  est,  quin  haec  organa 
moueat  Satanas,  qui  mallet  omnes  esse  Ciceronianos  quam  Christia- 

50  nos.  Multi  mihi  gratias  agunt  quod  e  scriptis  meis,  quahacunque 
sunt,  ahquam  pietatis  scintillam  hauserint.  Hoc  lucelh  Satanas 
Christo  inuidens  instigat  istos.  Interim  vsurpo  vocem  Dauidis,  quum 
saxis,  et  conuiciis  quouis  saxo  durioribus,  lapidaretur:  Dominus 
praecepit  ilhs  vt  maledicerent  mihi ;  quis  scit  an  misereatur  mei  ? 

55  Haec  effudi  in  sinum  tuum,  quem  scio  non  discingi  temere.  Eberardum 
generosae  indohs  iuuenem  vidi  hbenter. 
Vale.    Basilea.  6.  die  lunii  anno  1536. 

Erasmus  Rot. 
Viro  pio  iuxta  ac  docto  Phihppo  Melanchthoni. 

42.  nominis  a:  hominis  j8.  43.  Ex  a:  et  jS.  44.  j8:  est  ausus  a. 

/3:habenta.  45.  jS:  Cuchiimi  denostro  vicarioruma.  45-6-  feriantur 

scripsimus :  feriimtura:  fruuntur /3.  46.  CataTmus  scripsimus :  Chatere- 

mus  a:  Catheronus  j3:  Catherinus  y.  Lutetiae  ^:  om.  a.  47.  /3:  sed  latet 

in  me  vicium  virulente  a.  50.  e  ^:  ex  a.  51.  hauserint  a:  hauserit  j3. 

53.  )3:  lapidarentur  a.  54.  j3:  praecipit  a.  55.  j8:  distringi  a. 

j3:   Eberhardum  a.  57.  anno   j3:   om.   a.  58.  j3:   Tuus  Erasmus 

Roterodamus  a. 


40.  Italus]  Aleander. 

43.  Merulam]  Gaudentius  Merula. 
Bom  at  Borgo  Lavezzaro,  near  No- 
vara,  he  had  been  a  pupil  of  Domitius 
Calderinus  (f  1478) ;  his  birth,  accord- 
ingly,  can  hardly  be  placed  later  than 
1460-4.  From  Hortensius  Landus, 
another  of  Erasmus'  Ciceronian 
enemies  (see  Ep.  3019.  43n),  we  know 
that  he  was  still  hving  in  1552 :  '  vive 
anchora  et  e  buona  persona'  (Sette 
Libri  di  Cataloghi,  p.  450 — the  book 
appeared  in  1552).  Another  of 
Merula's  teachers  was  Dominicus 
Maccaneus ;  from  whom  he,  no  doubt, 
derived  his  special  interest  in  archaeo- 
logy  and  topography.  He  taught  at 
Milan,  Vigevano,  and  Abbiategrasso  ; 
among  his  Milanese  pupils  was  Fran- 
cis,  later  Cardinal,  Alciati.  Andrew 
Alciati,  Erasmus'  correspondent,  and 
a  relative  of  the  Cardinal,  spoke  of 
him  as  'summus  antiquarius'.  The 
work  on  which  his  fame  rested,  the 
De  Oallorum  Cisalpinorum  antiquitate 


et  origine,  was  pubhshed  Ln  1536.  His 
works,  pubUshed  and  impubhshed, 
are  Hsted  in  the  Museo  Novarese  of 
Lazarus  Augustinus  Cotta,  1701,  pp. 
133-5,  'Scripsit  etiam  Bellum  Eras- 
mianum',  Cotta  there  says;  and  the 
work  referred  to  can  hardly  be  any 
other  than  that  of  which  Erasmus 
here  speaks.  Cotta  gives  no  exact 
title.  But  his  '  Bellum '  seems  to  make 
it  almost  certain  that  the  book  was 
that  called  by  Erasmus  and  by  Cog- 
natus  Bellum  Ciuile  inter  Ciceronianos 
et  Erasmicos  (see  Ep.  3019.  46^).  That 
the  book  ever  reached  print  seems 
xmhkely.  See,  in  addition  to  Cotta's 
book,  Argelati,  Bibliotheca  Scriptorum 
Mediolanensium,  II.  2132-4;  Tira- 
boschi,  VII.  iii.  1290-1. 

46.  Catarinus]  Lancellotto  de' 
Politi,  who  adopted  the  name  Ambro- 
sius  Catarinus;  see  Ep.  1275.  ^Sn. 

52.  vocem]  2  Sam.  16.  11-12. 

55.  Eberardum]  See  Ep.  31 12. 
introd.,  aogn. 


3128]  335 

3128.     From  Tielmann  Gravius. 

Basle  MS.  Variorvim  Epistolae  ad  Erasmum  f.  i6.  Cologne. 

Erasmuslade.  22  Jime  1536. 

[An  original  letter,  written  and  signed  by  a  secretary,  in  the  University 
library  at  Basle.  It  evidently  answers  a  letter  from  Erasmus  (not  extant) 
proposing  to  dedicate  his  edition  of  Origen  to  Hermann  of  Wied,  archbishop 
of  Cologne.  Erasmus  did  not  hve  to  carry  out  his  project :  this  was  completed 
by  Beatus  Rhenanus,  who  in  his  dedicatory  letter  copied  the  titles  here  given 
to  the  archbishop  word  for  word ;  see  vol.  i,  p.  53.] 

S.  D.  P.  In  hoc  temporis  articulo  magnis  et  arduis  negotiis  dis- 
tineor,  doctissime  amantissimeque  Erasme :  ob  id  paucioribus  tecum 
agere  res  ipsa  flagitat. 

Literas  dig.  tue  ad  me  e  Brabantia  commodum  accepi.   Omnibus 
modis  persuasum  est  nostro  Archipresuli  Origenem  dicare.    In  in-  5 
gratum  nil  coUaturus  (es) .  Erit  profecto  principi  nostro  hoc  quicquid 
est  negotii  omnino  gratissimum. 

Quantum  ad  titulum  attinet,  sic  habet  communis  noster  scribendi 
vsus :  'Reuerendissimo  in  Christo  patri,  eidemque  illustrissimo  prin- 
cipi,  domino  Hermanno  sancte  Coloniensis  ecclesie  Archiepiscopo,  10 
sacri  Romani  Imperii  per  Itaham  archicancellario,  principi  Electori, 
Westphahe  et  Angarie  duci,  Legatoque  nato  et  Padelbornensis 
ecclesie  administratori  vigilantissimo,  domino,  etc' 

Ceterum  quantum  ad  genus,  siue  famiham,  et  virtutes  spectat, 
quibus  idem  dominus  noster  Reuerendissimus  preditus  est,  sic  habet.  15 
Comes  est  ex  inchta  et  preclara  eademque  iUustri  et  generosa  famiha 
a  Weda,  et  dominus  ex  preclara  et  generosa  famiha  de  Roncheh  et 
Isenburg.  Vir  insuper  quantum  ego  quoque  in  ipso  expertus  sum  in- 
signi  preditus  humanitate  et  beneuolentia  erga  bonos  et  doctos  viros 
omnes,  tum  admiranda  clementia  in  sue  gratie  subiectos  et  mansue-  20 
tudine,  sed  et  beneficentia  non  mediocri  in  dignos  et  benemeritos, 
quin  et  magnificentia  tanta  vt  vix  ilh  ahus  quispiam  ex  Germanie 
principibus  comparandus  veniat. 

De  cognitione  hterarum  nihil  habeo  singulari  et  excellenti  com- 
mendatione  dignum  quod  scribam ;  nisi  quod  est  precipuus  et  singu-  25 
laris  amator  omnium  studiorum,  adeoque  vt  per  otium  interim  ipse 
non  indihgens  lector  mihi  compertus  sit  optimorum  autorum,  et 
cumprimis  eorum  qui  sacras  literas  ehicidare  conati  sunt,  vt 
Augustinum  et  Hieronymum,  vt  de  ahis  in  praesentia  taceam.  Quod 
autem  idem  prmceps  non  insigniter  admodum  caheat  bonas  hteras,  30 
id  certe  non  ignauie  eius  aut  ingenii  obtusitati,  sed  preceptorum 
defectui  et  temporum  iniurie  tribuendum  mihi  videtur. 

Vale,  mi  amantissime  Erasme,  et  tuum  Tilmannum  mutuiter  ama. 
Frobenium  nostrum  meo  nomine  salutabis  dihgenter. 

4.  commodum  scripsimus:  nondum  MS. 


17-18.  ex  preclara  .  .  .  IsenbTxrg]  alteration;  BRE.  300.   In  the  dedica- 

The  territorial  designation  seems  to  tory  letter  the  information  fumished 

have    perplexed    Beatus    Rhenanus,  by  Tielmann  is  represented  by  the 

who  sending  his  preface  to  Boniface  words:  'ditione  cmnulatiorem  auctio- 

Amerbach  for  approval  says:  'Nescio  remque  reddit  vetustissima  domino- 

an  assecutus  sini  sensum  Tihnanni',  rum  a  Ronckel  et  Isenberg  progenies ' : 

and  begs  him  to  make  any  necessary  BRE.  299. 


336  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

35      Ex  Colonia  Agrippina  plusquam  ex  tempore,  vix  relectis  literis, 
per  vnum  ex  amanuensibus  meis,  mihi  a  secretis,  descriptis. 
Anno  a  virginis  partu  post  m.d.xxxvi.  x  Calend.  lulii. 

Tilmannus  Grauius 
tuus  quantulus  est. 

40      Absolutissimo    omniiugae    eruditionis    viro    Desiderio    Erasmo 
Rotherodamo  domino  et  patrono  mortalium  charissimo. 


3129.     From  Johx  Paungartner. 

Breslau  MS.  Rehd.  254.  117.  Augsburg. 

LB.  App.  383.  25  June  1536. 

[An  original  letter,  written  by  a  secretary  and  signed  by  Paiingartner.  The 
address,  which  is  on  a  separate  sheet,  has  been  torn,  probably  in  opening  the 
letter.] 

ViR  excellentissime  etc,  accepi  tuas  Utteras,  quibus  intellexi, 
missum  a  me  poculum  ad  te  peruenisse.  Non  erat  necessitas  accurate 
gratias  agere.  Nam  tibi  de  me  optime  merito  maiora  debeo,  totusque 
in  aere  tuo  hereo.    Non  rem  ipsam  ponderare  vehs,  quae  parui  est 

5  momenti,  sed  animum  tibi  seruiendi  promptum  amplecti.  Ais,  in 
senem  beneficium  non  esse  conferendum.  At  ego  ita  sum  afifectus  vt 
non  modo  amicos  senes,  sed  fato  etiam  defunctos  soleam  deamare, 
ac  eorum  memoria  delectari  impendio.  Zasius,  vt  scis,  erat  mihi 
amicus  sjTicerus.    Huius  ego  demortui  fihum,  loannem  Vkichum, 

10  nunc  curo  Patauii  meis  impensis  imbuendum  artibus  UberaHbus,  prae- 
cipue  quod  is  prae  caeteris  hberis  forma  genitorem  referat,  vti  ad  me 
perlatum  est.    Quod  si  aequum  est  de  amicis  qui  e  vita  excesserunt 


3129.   I.  htteras]  Xot  extant.  difficulties.   In  1545  he  seems  to  have 

2 .  poculum]  This  was  the  second  been  in  trouble  with  his  creditors,  who 

gold  cup  given  to  Erasmus  by  Paim-  threatened  to  seize  his  library  (a  cata- 

gartner.  Boniface  added  it  to  the  gold  logue  of  the  library  is  still  extant — 

cups  hsted  by  Cognatus  ui  April  1534:  the  books  were  sent  to  him  at  Paim- 

'Poculum   aureiun   Pangartneri   mu-  gartner's  house  in  Augsburg  in  1548). 

nus.'   Cognatus  describes  the  first  cup  Thereafter  he  entered  the  service  of 

as  '  cum  operculo  in  fastigio  habens  Ferdinand,  becoming  Coimcillor,  later 

Herculem' ;  see  Ep.  2809.  7-9.  Vice-Chancellor,     of     the     Imperial 

9.  loannem]    John   Ulrich    (1521-  Com-t.   He  took  an  important  part  in 

70),  Zasius'  son  by  his  second  wife,  the   Council   of  Trent.     He   died   at 

Barbara.  HematriculatedatFreiburg  Vienna,    27    April    1570.     There    are 

in  May  1534.    After  the  death  of  his  extant  a  mmiber  of  letters  from  him 

father  (Nov.  1535)  he  studied at  Padua  to  Boniface  Amerbach,  some  of  them 

and  other  Itahan  miiversities,  retiu-n-  written    from    the     Imperial    head- 

ing  to  Freiburg  in  1540  (M.A.  1541,  quarters  duringtheSchmalkaldic  war. 

I.U.D.   1542).     In   1540  he  attended  These  are  printed  by  J.  A.  R.  Stintz- 

the  Diet  at  Ratisbon  in  the  service  of  ing,   Basle,   J.   Schweighauser,    1857. 

the   duke  of  Savoy,  who  appointed  In    1541    he  published  at   Basle,   M. 

him    ' Cancellarius   Germanus'.     (His  Isengrin,  a  new  edition  of  his  father's 

brother  Joachim  had  previously  been  works.      See     R.     Stintzing,     Ulrich 

the  Duke's  Chancellor,  see  Ep.  3082.  Zasius,   Basle,  Schweighauser,    1857, 

23n.)     John  Ulrich  became  Professor  pp.    298-302,    385-7;    H.    Schreiber, 

at  Basle  in  1543,  resigning,  however,  Geschichte  der    Univ.  zu  Freiburg  ii. 

in  the  next  year,  owing  to  religious  325-6;  ZE.  pp.  83-8. 


3129]  FROM  JOHN  PAUNGARTNER  337 

bene  mereri,  quanto  magis  tibi  viuo  vel  seni  debeam  gratificarier  ? 
Tuus  sum,  quantus  quantus  sum,  et  tuus  ero,  quoad  vixero. 

Feliciter  vale.   Ex  Augusta  xxv  die  lunii  Anno  mdxxxvi.  15 

Tuus  ex  animo  loannes  Paungartnerus  a  Paungarten. 

<Theologorum>  Omnium  facile  Principi,  ac  Bona<rum  Litterarum 
In>stauratori,  Domino  D.  <Erasmo  Rot.>  Domino  suo  Honorandis- 
simo. 

31113130.      TO  CONRAD  GOCLENTOS. 

Vita  Erasmi  p.  136.  Basle. 

O^.  p.  281 :  Lond.  xxx.  74:  LB.  1299.  28  June  1536. 

ERASMVS  ROTERODAMVS  M.  CONRADO  GOCLENIO  S.  P. 

ScRiBE,  inquis,  Cancellario,  quasi  habitem  Mechliniae.  Hic  vix 
intra  quatuor  menses  contingit,  cui  literas  recte  committamus,  si 
tamen  contingit  vUus.  Si  Hterae  tuae  venissent  ad  nundinas,  potuis- 
sem  per  nundinas  respondere.  Nunc  quando  haec  epistola  ad  te 
perueniet  ?  Interim  (spero)  tua  causa  feliciter  catastrophen  sortita  5 
fuerit.  Scripsi  tamen.  Quum  epistola  tua  mihi  redderetur,  sic  eram 
afflictus  vt  nunquam  in  vita  grauius.  Itaque  per  dies  ahquot  ne 
legere  quidem  potui.  IVIihi  nunquam  arrisit  Antuerpiensis  praebendae 
negotium.  Id  posteaquam  euiceras,  credebam  nihil  non  successurum. 
Quod  si  nunc  quoque  successerit,  suaserim  tamen  vt  aUqua  commoda  10 
condicione  te  submoueas  ab  iUo  grege.  Ad  absentem  non  multum 
redibit  emolumenti ;  si  praesens,  erit  tibi  viuendum  in  loco  pestilenti, 
seruiendum  conuiuus,  desidendum  totos  dies  in  Capitulo,  simulandum 
ac  rixandum.  Si  quae  te  vrget  necessitas,  scito  meam  pecuniam  esse 
tnam.  15 

Suspicor  harum  molestiarum  Texvir-qv  esse  eum  qui  ScaUgeros, 
Doletos  et  Merulas  in  me  subornat.  Non  sat  habet  homo  ludaice 
vindex  impetere  me,  nisi  et  meos  impetat.  In  furioso  Dialogo  Doleti 
vexatur  Morus.  Habet  Leodu,  qui  sufifundit  frigidam,  et  hominem 
ad  maUciam  instruit.  Heroinam  a  Nassauwen  Hispanus  quidam  huc  20 
venientem  suis  Uteris  commendarat.  Me  iubes  ad  iUam  scribere,  et 
ego  nescio  vbinam  agat.  Significabas  enim  discessuram.  Si  mea  bene 
nouisses,  debebas  iUi  respondere  me  necessario  valetudinis  causa 
reUquisse  Friburgum,  hoc  animo  vt  Ecclesiasta  absoluto  Besontium 
peterem,  ne  non  essem  in  ditione  Caesaris.  Sed  hic  ingrauescens  25 
valetudo  cogit  hybernare.  Hic  enim  quamquam  sum  apud  amicos 
sincerissimos,  quales  Friburgi  non  habebam,  tamen  ob  dogmatum 
dissensionem  maUm  aUbi  finire  vitam.  Vtinam  Brabantia  esset 
vicinior.  Nescio  an  mihi  fuerit  commodum  causam  tuam  CanceUario 
commendare  ob  Panormitanum,  quem  aUenare  non  expedit.  Opinor  30 
tibi  redditas  Uteras,  quas  per  nundinas  superiores  misi,  tibi,  Rutgero, 
Andreae,  Lypsio,  et  Scheto. 

Quid  necesse  fuit,  Rutgerum  interpretari  Graecas  Institutiones  e 
3130.   16.  LB.:  Texv-qTrjv  O^.  29.  fuit  libri:  correxirmis. 

3130.  6.  Scripsi]  Ep.  3124.  31.  Uteras]  None  of  these  letters  is 

17.  Merulas]  See  Ep.  3127.  43^.  extant.    The  letter  to  Schets  is  that 
homo]  Aleander.  answered  by  Ep.  31 19.    We  are  not 

18.  Dialogo]  See  Ep.  3052.  26n.  able  to  identify  Andreas. 

452.11  7 


338  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

Latino  versas  ?   Conducibilius  erat  interpretari  Demosthenem,  Luei- 

35  anum,  si  quid  habet  casti,  tragoedias  grauibus  sententiis  refertas,  ac 

similes  autores,  vnde  discitur  Graeci  sermonis  elegantia.    Sed  lUe 

totus  ad  quaestum  spectat,  et  grauiter  perdit  istud  Collegium.  Vale. 

Basil.  4  Cal.  luHas  1536. 

Erasmus  Rot.  aegra  manu. 

3131.     To  THE  Reader. 

Origenis  Op.  1536.  Basle. 

Lond.  xxix.  89:  LB.  viii.  439.  (1536.  > 

[A  short  preface  to  Fragmentum  commentariorum  Origenis  in  Euangelium 
secundum  Matthaeum,  substituted  in  the  edition  of  Origen,  Basle,  Froben, 
Sept.  1536,  for  the  preface  addressed  in  1527  to  Nicholas  of  Diesbach,  Ep.  1844, 
but  incorporating  with  verbal  differences  11.  52-70  of  that  letter.] 

DES.  ERASMVS  ROTERODAMVS  PIO  LECTORI.     S.  D. 

Ineptvm  fortassis  aHcui  videbitur  in  tam  vasto  tot  voluminum 
Origenicorum  naufragio  vnius  fragmenti  iacturam  deplorare.  Hoc 
enim  perinde  sit  ac  si  quis  cui  nauis  preciosis  mercibus  onusta  perisset 
vnius  pallii  damnum  defleat.  Quanquam  ego  sic  afifectus  sum  vt, 
5  quum  de  tam  graui  iactura  non  queam  non  discruciari,  ea  tamen 
maiore  cum  dolore  desiderem  quae  scripsit  in  Nouum  Testamentum ; 
in  quo  hterarum  Hebraicarum  praesidio  non  perinde  egebat,  nec 
toties  in  rebus  obscuris  ad  dubias  allegorias  fuit  confugiendum. 
Nusquam  Origenes  non  ardet,  sed  nusquam  est  ardentior  quam  vbi 

10  Christi  sermones  actusque  tractat.  Inter  Euangehstas  autem  nemo, 
mea  quidem  sententia,  plenius  omnem  Redemptoris  vitam  ac  doctri- 
nam  complexus  est  quam  Matthaeus;  qui,  vt  primus  scripsit,  ita 
primam  laudem  promeruit. 

Caeterum  hoc  opus  esse  de  genere  tomorum  non  solum  tituU  qui 

15  extant  apud  Graecos,  verumetiam  ipsa  res  declarat,  quocunque 
consUio  dissecuit  illud  nescio  quis  in  homiHas .  Neque  enim  hic  vsquam 
vides  clausulam  homiliis  familiarem,  quae  semper  exeunt  in  So^oAo- 
yiav,  admixta  nonnunquam  precatiuncula.  Tum  ab  his  commentariis 
quos  habemus  mutilos,  decem  abesse  tomos  indicant  Graeci  codicis 

20  tituH,  ex  quo  nos  adiecimus  vndecimum  ac  duodecimi  partem. 
Vtinam  Hcuisset  ex  pleno  exemplari  totum  hoc  opus  instaurare 
studiosis,  lectu  profecto  dignissimum. 

Vna[m]  altera[m]ue  pageHa^m]  procurrimus  in  eam  partem  quam 
habebamus  versam,  idque  dupHci  de  causa :  primum  vt  hoc  argumento 

25  constaret  hanc  quam  adiecimus  partem  ilHus  operis  esse  portionem, 
quod  habebamus  truncum ;  dein  vt  ex  hac  quaHcunque  degusta- 
tiuncula  lector  possit  aestimare  quantum  sibi  permiserit  iUe  quisquis 
fuit  interpres:  quem  vt  fateor  incertum  esse,  quod  absit  praefatio, 
ita  probabiH  coniectura  coUigi  potest  fuisse  RuiHnum.   Neque  enim 

30  Hieronymus  agnoscit  hoc  opus,  et  vertendi  Hcentia  Ruffinum  indicat ; 
in  quo  fidem  desideramus  potius  quam  eruditionem  aut  facundiam, 
quum  interpretis  magis  etiam  quam  historici  praecipua  laus  sit  fides. 
Vale. 

3131.  23.  Vnam  alteramue  pagellam  libri:  correximus. 

3130.  37.  CoUegiimi]  The  Trilingue,       interest. 
in  which  Erasmus  felt   so   deep   an 


3132]  339 

3132.     Feom  Damian  a  Goes. 

Basle  MS.  Variorum  Epistolae  ad  Erasmum  f.  lo.         Nuremberg. 
Erasmuslade.  15  July  1536. 

[An  original  letter,  autograph  throughout,  in  the  Basle  University  Library. 
On  the  address-sheet  Bo.  Anierbach  has  written:  'Redditae  pridie  Bartholomei 
< Aug.  23)  missae  per  Beatum Rhenanum.'  Here  and there,  for  the  convenience  of 
the  reader,  we  have  corrected  tacitly,  by  the  use  of  square  or  angular  brackets, 
errors  which  are  probably  mere  orthographical  or  grammatical  eccentricities  on 
the  part  of  Damian.  Some  errors  not  Ukely  to  perplex  the  reader  we  have 
left  imtouched.] 

S.  P.  Nescio  quid  aegrius  acriusue  ferendum  aliquis  putet  quam 
<(si)  post  multos  labores  multaque  itinerum  descrimina  ad  id  quo[d] 
tendimus  (quamuis  pro  foribus  pateat)  peruenire  non  concedatur. 
Sucepi,  amantissime  Erasme,  illud  iter  de  quo  saepius  ad  te  scripsi ; 
et  quoniam  reliquas  Germaniae  ciuitates  perlustraueram  preter  5 
Norombergam,  constitui  eam  prius  videre  quam  ad  te  venissem,  vt 
finito  apud  te  negotio  propter  quod  veniebam  recta  in  principio 
autumni  in  Italiam  reddissem.  Veni  tandem  huc,  vbi  de  bello  Helue- 
tico  tanta  feruntur  vt  non  solummodo  ii  qui  istuc  proficisi  volunt 
ter<r>eantur,  at  etiam  ii  qui  ex  foco  lareque  admouere  pedem  nolunt.  10 
Tamen  si  haec  incerta,  vt  saepius  rumoribus  contigit,  es<s>ent,  non 
dubitas<s>em  in  scententia  procedere.  Sed  ad<d>unt  ii  a  quibus 
omnia  haec  et  multa  aha  accepi  quendam  D.  de  R[o]us  Atrebatum, 
Caesaris  Yconomum,  quem  optime  no[g]ui,  manum  xx  mihum  milH- 
tum  apud  Ormatiam  Vlmamque  coUegisse ;  cum  quo  atque  Brugundo  15 
millite  euasurus  ex  Brugundia  est  Heluetiam,  si  Hekiecii  supetias 
Gallo  dent,  quos  aftirmatur  ia<m>  xxx  miha  miUitum  misisse[nt]. 
Vnde,  credo,  apud  vos  exortae  maxime  turbationes.  Et  tametsi  haec 
audiebam,  in  mea  procedere  volebam  scententia.  Amici  (quos  hic 
habeo)  orabant,  atque  pro  Dei  fide  obtestabant,  ne  facerem,  quippe  20 
non  solum  in  Brugundia  esse  miUitem,  sed  etiam  in  Brisgoia  atque 
Elsatia ;  ex  quo  nullo  itinere  Basileam  venire  posse  ahquem,  nisi 
maximo  periculo,  praesertim  hominem  perigrinum,  qui  omnibus 
suspectus  videtur  semper,  maxime  eos  qui  habent  vnde  iacturam 
facere  bonorum  posent,  quae  semper  ambiuntur  praecipue  a  milhti-  25 
bus,  quod  genus  hominum  minime  semper  diuiciis  abundat.  Quibus 
monitis  atque  consihis  impulsus,  ad  te  distitui  tendere  ;  quod  tam<en> 
aegre  fer[r]o,  vt  Deus  scit.  Tamen  si  praesentia  tam  cari  atque 
ardentis  amiti  frui  modo  non  hcet,  mutuo  in  absentia  amore  atque 
conexu  quo  Christus  nos  arctissime  coniunxit  hoc  sarciamur  et  30 
literis  hanc  iacturam  compensemus. 

Scripsisti  superioribus  literis,  ornatissime  praeceptor — quibus  Pa- 
tauio,  credens  me  ad  te  mox  volaturum,  perquam  breuiter  respondi — 
catalogum  hbrorum  tuorum  velle  in  ordine  mihi  concedere ;  ex  quo 
gratiam  habeo  maximam.   Si  id  feceris,  rem  te  dignam  facies  atque  35 

2.  si  addidimus.  17.  quas  AIS.:  correximits.  18.  tametsi  scripsimtisi 

tamen  si  MS.      26.    diuiciis  ^.  i/arfmann:  deuiciis  MS.       29.   ausentia  MiS. : 
correximus.         30.  congunsit  MS. :  correximus. 


7.  negotio]  The  project  of  writing  32.  superioribushteris]  Not  extant; 

Erasmus'  Life  to  be  prefixed  to  the  but  answering  Ep.  3085,  of  26  Jan. 

Opera  Omnia,  see  1.  46 n.  33.  respondi]  This  letter  also  has 

13.  D.  de  Rous  Atrebatum]  We  do  not  siurvived. 
not  know  who  is  meant. 


340  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

posteritati  comodam.  Et  quod  de  vita  recusas,  non  est  quod  onmia 
scriptis  commendes.  Scribes  ea  que  tibi  honori[s]  erunt,  reliqua 
transmitte.  Pos<(s>is  vitae  morumque  rationem  ampliare,  progeniei 
leuiter  attingere.    Erit  profecto  in  re  tua  subcipere  hunc  laborem, 

40  quoniam  non  dubito,  postquam  ad  tuum  diem  discederes,  multi  tibi 
amici  atque  etiam  inimici  tuam  diligenter  discripturi  sint  vitam. 
Quae  scripta,  si  aha  exeant  quam  deceat  oporteatque,  obscurare 
possimus  iis  quos  mihi  reHqueris  a  te  compositos  eo  artificio  atque 
ornamento  quo  in  onmibus  ahis  tuis  operibus  semper  vsus  es.   Quam 

45  vitam  tuam  cum  catalogo  tuorumhbrorum,  ita  vt  antea  ad  te  scripsi, 
in  principio  tuorum  operum  (quae  meo  sumptu  curabo  imprimi) 
affigam.  Hic  habes,  amitissime  Erasme,  de  hac  re  iudicium  meum. 
Tu  cui  multarum  rerum  notitia[m]  conceditur  possis  de  hoc  mehus 
discernere;  quidquid  constitueris,  modo  m  re  sit  tua,  mihi  gratis- 

50  simum  erit.  Tamen  si  efficies  vt  huic  tuo  Damiano  ahquid  gloriolae  ex 

hoc  accedere  posset,  non  indigne  facies.  Scis  quam  ardenter  te  amem. 

Inglostadu,  vbi  biduo  egi,  accepi  a  quibusdam  scolasticis  amicis 

meis  antea  quidem  mihi  intime  cognitis,  esse  quosdam  tumidos 

doctores,   qui  de  te  coram  populo  studiosisque  mira  in  sugestis, 

55  circuhs  priuatisque  confabulationibus  praedicant.  Aiunt  te  migrasse 
Basileam  vt  sectam  Suinghanam  hberius  amplecti  posses :  in  qua  te 
semper  versatum  fuisse  ad<d>unt ;  et  multa  aha  quae  prohxum  erit 
narare.  Volui  eos  conuenire,  vt  eis  indicarem  quam  ahenus  sis  a 
sectis,  et  ostenderem  eorum  stultitiam  insaniamque.    Non  potui. 

60  Quippe  propter  vacationes  quae  iam  inceperant,  abiuerant  rustica- 
tum.  Tamen  quantum  potui  oraui  amicos  omnes  vt  eos  veUent 
monitos  habere,  ne  pergant  amphus  insanire,  scientes  Erasmum  esse 
ahum  quam  predicant.  Non  dubito  quin  Germania  atque  bona  pars 
Christianorum  hab<e>at  multos,  qui  te  de  hac  re  arguant:  aduersus 

65  quos  tuae  prudentiae  committo  an  hceat  declamare. 

Cartam  Heluetiae,  si  possis  nancis<c>i,  oro  vt  mittas ;  erit  mihi 
mire  commoda.  Ego  hinc  recta  repetam  Patauium,  intra  triduum 
vel  quatriduum.  Posis  tute  scribere.  Inuenient  me  tuae  hterae  istic. 
Vale  et  me  ama,  credens  me  nihil  magis  desiderare,  quam  meum 

70  Erasmum  nonnunquam  iterum  videre,  quod  quidem  adhuc  spero 
(Deo  adiuctore)  fore.   Iterum  vale. 
Norombergi.  xv  luhi.  anno  1536. 

Tuus  ex  animo 
Damianus  a  Goes. 

75      Desyderio  Erasmo  Roterodamo.    Basileae. 

39.   leniter  MS. :  correximus. 


38.  transmitte]  For  omitte.  contains  a  reference  to  the  'Epaa(ii.Krj 

progeniei]  For  Erasmus'  illegiti-  Si^cjSai/xorta  andwaspublishedin  1519. 

mate  birth,  see  vol.  i,  pp.  47-52  ;  Epp.  43.  quos  .  . .  compositos]  The  gram- 

iS^a  (vol.  iii,  p.  xxix);  447  rntrod. ;  mar  seems  to  require  quae  .  .  .  com- 

517  ;  Appendix  i  and  Appendix  xxiii,  posita. 

A.  9.  Damian  seems  to  be  the  only  one  46.  curabo]     For    Damian'3    pro- 

of  Erasmus'  correspondents  to  speak  jected  edition  (at  his  own  cost)  of  the 

to  him  directly  on  the  subject,  and  on  Opera  Omnia,  see  Ep.  3085. 

the  artifices  which  he  employed  to  54.  doctores]     Among     them,     no 

conceal  the  facts.   Ep.  552,  however,  doubt,  Doctor  John  Eck. 
though  suppressed  in  later  editions, 


3133]  341 

3133.     From  Daniel  Stibarus. 

Miinich  MS.  Cod.  Lat.  10357.  i54-  (Wurzburg.) 

<July-August,  1536.) 

[TAs  letter  is  preserved  in  a  volume  of  the  Camerariana  in  the  Staats- 
bibUothek  at  Munich;  see  Ep.  1501  introd.  The  MS.  is  a  rough  copy,  in  the 
hand  of  Joachim  Camerarius,  who  was  a  close  friend  of  Stibarus. 

The  letter  bears  neither  year-date  nor  month-date.  But  the  words  'Gallimi 
autem  oppugnari  a  Caesare',  1.  8,  indicate  a  date  not  earUer  than  25  July  1536, 
when  the  imperial  armies  opened  the  war  with  France.  With  what  is  said  of 
the  thimder  of  guns  being  ahnost  audible  in  Basle,  we  may  compare  the  similar 
exaggerations  of  Damian's  letter  of  15  July  (Ep.  3132).  For  the  horrors  in 
England,  see  Schets'  letter  of  8  May,  with  Erasmus'  reply  of  i  June  (Epp.  31 19, 
3125).  The  heading  ws  (X7r6  STi^dpov  suggests  that  we  have  Camerarius'  copy  of 
a  letter  never  in  fact  dispatched — before  it  could  be  sent,  we  may  suppose,  the 
news  of  Erasmus'  death  had  reached  Wiirzburg  (or  Tiibingen).] 

ERASMO.     (1)S  aTTO  Eri^dpov. 

Etsi  quod  scriberem  nihil  erat,  tamen  volui  conseruare  morem 
meum  mittendi  ad  te  interdum  litteras.  Saepenumero  solicitor  cura 
de  te  et  rebus  tuis.  Migrationem  opto  voloque  tibi  istam  feliciter 
euenisse,  et  esse  nihil  cur  factam  nolis.  Multi  quidem  admirati  sunt ; 
sed  mihi  nihil  insolitum  accidisse  visum,  qui  arbitrarer  te  semper  5 
Basileae  Hbenter  et  iucunde  vixisse. 

Ex  Angha  ita  horrenda  fama  affertur  vt  etiam  hostibus  miserabiles 
illos  possit  reddere.  Gallum  autem  oppugnari  a  Caesare,  quid  ego  tibi 
scribam,  qui  istic  es  vbi  de  excercitu  bombardarum  sonitus  prope- 
modum  exaudiri  possint  ?  Me  quidem  inter  tantos  tumultus  valde  10 
perturbari  sentio ;  quo  magis  te  existimo,  aetate  prouectum  et 
cupidissimum  quietis,  atque  illa  etiam  dignissimum:  quae  etiam  si 
inter  haec  quoque  tibi  constiterit,  tamen  rumorum  horroribus 
inquinari  necesse  est. 

Nos  fieri  scito  indies  oariores  Principi :  quod  te  libenter  cognoscere  15 
mihi  persuadeo.   Sed  cum  hoc  etiam  onera  noua  nobis  imponuntur: 
quod  fortassis  aetati  huic  est  vtile — vtinam  dignitati  etiam  expediat. 
Te  autem  ille  admiratur  atque  suspicit  et  veneratur  animo  suo. 

Vale  et,  si  videbitur,  remittes  mihi  aliquid  litterarum  tuarum, 
quas  cupidus  expecto.  20 

3134.     (From  Henry  Stromer)  to  John  Cochlaeus. 

Berlin  MS.  Preussische  Staatsbibliothek  (a).  (Basle.) 

Hamburg  MS.  Uffenbach-Wolf  45.  413.  iv».  c.  July  1536. 

N.H.  p.  12  (i8). 
Vienna  MS.  N.  cxci.  O.L.  445,  p.  52  (y). 
GothaMS.  chart.  B.  16,  f.  250: 

scriptus  c.  1549  a  Valentino  Bavaro  (8). 
Gotha  MS.  chart.  B.  187,  f.  270  (e):  saec.  xvii  exeunt. 
Mimich  MS.  Lat.  943  {Q:  c.  1567. 

[a  is  an  original  letter,  in  a  hand  not  identified,  folded  and  addressed,  but  with- 
out  signature,  and  with  no  indication  of  the  name  of  the  writer.  The  letter  is 
preserved,  however,  in  a  number  of  other  mss. — in  Gotha  (two  copies),  Ham- 

3133.  I.  qyLod  scripsirmis:  c^id  MS. 

3133.  15.  Principi]  Conrad  of  Thuengen. 


342  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

biirg,  Munich,  Vienna.  In  one  of  the  Gotha  copies  (e),  the  name  of  the  writer 
is  given  as  Henry  Stromer,  senior ;  that  of  the  person  addressed  as  Spalatinus 
(for  Stromer,  and  for  other  letters  addressed  by  him  to  Spalatinus,  see  Ep.  578 
introd.).  The  other  Gotha  copy,  and  the  Hambm-g  copy,  agree  with  e  in  giving 
the  name  of  the  person  addressed  as  Spalatinus,  but  the  Hambiu-g  copy  does 
not  indicate  the  name  of  the  writer ;  nor  does  the  Vienna  copy.  In  the  earUer 
Gotha  copy  (S)  the  writer  is  said  to  be  'Doctor  Amerbachius  senior' ;  but  this 
attribution  may  be  confidently  dismissed — Amerbach  carmot  be  supposed  to 
have  seen  Erasmus'  hbrary  twice  only,  nor  did  he  need  Froben  to  tell  him  of 
the  agreement  with  Lasky  about  the  books  in  it  (see  11.  12-14).  Nor,  yet  again, 
would  he  have  written  the  third  sentence  of  our  letter.  The  letter  may  be 
regarded  as  in  the  nattu^e  of  a  circular,  carrying  the  news  of  Erasmus'  death  to 
Cochlaeus,  Spalatinus,  and  other  friends.  That  it  was  composed  by  Stromer 
seems  likely ;  P.  S.  Allen  noted  that  in  the  Library  of  Zwickau  there  is  preserved 
a  letter  of  Stromer  to  Oswald  Lasan,  mayor  of  Zwickau,  describing  the  death 
of  Erasmus. 

In  €  the  letter  is  dated  1 1  July.  But  since  it  describes  the  funeral  of  Erasmus, 
this  date  is  plainly  wrong.   The  other  copies  are  undated. 

In  the  Czartoryskich  Muzeimi,  Cracow,  MS.  247,  p.  275,  is  a  letter  of  Cochlaeus 
to  Dantiscus,  written  on  29  September ;  in  which  he  states  that  he  has  heard 
a  nnnour  of  Erasmus'  death,  but  does  not  know  whether  to  credit  it ;  he  has 
written,  accordingly,  to  Froben  for  confirmation.  He  mentions  that  he  has 
received  two  letters  from  Erasmus,  both  written  on  25  May  (neither  of  these 
letters  is  extant).  Cochlaeus  was  in  Meissen ;  it  seems  remarkable  even  so  that 
he  should  not,  so  late  as  29  Sept.,  have  had  reliable  information.  In  Cologne, 
Tielmann  Gravius  had  received  the  news  of  Erasmus'  death  from  Froben  on 
or  before  i  Aug.  (see  Ep.  3136) ;  and  in  Mainz  it  was  known  to  Nausea,  through 
Bp.  Faber,  before  18  Aug.  (see  Ep.  3139). 

The  text  of  the  Vieima  Jis.  was  printed  by  P.  F.  X.  de  Ram  in  the  Bulletin 
de  VAcademie  royale  des  sciences  et  belles-lettres  de  Bruxelles  ix.  i,  1842,  pp.  469—71. 
The  text  of  the  later  of  the  two  Gotha  mss.  (e)  was  given  by  Horawitz  in  1880 
(Erasyniana  ii.  36).  For  the  Hamburg  >is.  we  have  used  a  coUation  made  by 
P.  S.  Allen.  AUen  examined  the  two  Gotha  mss.  and  the  Mimich  ms.,  but  save 
for  the  title-headings  did  not  record  the  variants  of  S  and  ^.] 

S.  D.  Dominus  Erasmus  nuper  dissinterie  morbo  correptus 
vndecima  lulii  vitam  finiuit,  agens  iam  annum  72.  Quicquid  reliquit 
facultatum,  illud  omne  partim  pauperum  studiosorum  commodis  et 
vsibus  promouendis  legauit,  partim  egenis  innuptisque  pueUis  honeste 

5  elocandis  testamento  consecrauit.  Sunt  qui  Ulum  circa  septem  millia 
aureorum  (ne  dicam  plus)  reliquisse  ferunt.  Ex  viuentis  adhuc  ore 
me  audire  commemini  prudentis  et  circumspecti  viri  esse  parare  et 
reseruare  sibi  nummum  <(in)  laetis,  quo  scihcet  quamcunque  fortu- 
nae  iniuriam  molestiamque  faciUus  ferre  possit.    Hunc  nimirum  et 

10  ipse  sibi,  tot  magnorum  heroum  hberaHtate  adiutus,  compararat, 
quem  nunc  post  se  rehctum  in  sanctissimos  vsus  erogandum  statuit. 
Thesaurum  omnium  hbrorum  suorum,  quorum  mihi  videndi  copia 

I.  a :  dyssenteriae  ^y^ :  om.  e.  2.  a:  finiuit  anno  1536  agens  annum 

aetatis  suae  72  y.  3.  pauperum  om.  y.  4.  legauit  om.  y.  in- 

nuptisque  ajSy:  et  innuptis  e.  5.  Ulud  e.  septena  e.  6.  ferunt 

ye:  ferant  a^.  8.  seruare  y.         sibi  om.  e.         nummum  a:  minimum  y. 

in  laetis  scripsimus:  laetis  ^:  Utis  aye.  8—9.  Fortunam  et  iniuriam  e. 

9.  facUius  /Se:  felicius  ay.  nimirum]  nummum  e.  10.  magnorum 

om.  p.  ante  compaiTaTat  habet  thesa,urum  Y,fort.  recte.         compararat  aj3y: 

comparauit  e.  12—13.  suorum  .  .  .  amplissimo  ay:  suorum  praesiiU 

cuipiam  ampUssimo  legauit  j3e. 


5—6.      septem     rmllia     am-eorimi]      p.    225   the   conjectural   estimate   is 
See  Appendix  xxv  introd.    In  VZE.       8,000  florins. 


3134]  <STROMER>  TO  JOHN  COCHLAEUS  343 

bis  facta  est,  legauit  praesuli  cuidam  amplissimo  cui  id  ante  aliquot 
annos,  vt  mihi  dixit  Frobenius,  promiserat.    Reliquit  aureorum  et 
argenteorum  poculorum  fere  regium  apparatum,  ad  haec  numis-  15 
matum  aureorum,  quorum  aliqua  viginti,  aliqua  decem,  aHqua  tres 
ducatos  valent,  non  minimum  aceruum. 

Totus  erat,  omnium  vir  doctissimus,  in  restituendo  Graeco  Origine ; 
cui  sic  erat,  iam  iam  morbi  vi  quam  maxime  vrgente,  addictus,  vt  ab 
illo  non  citius  discesserit  quam  mors  ipsa  e  manibus  scribentis  20 
calamum  extorserit.  Vltima  verba,  quibus  iterum  atque  iterum 
repetitis  ac  magnis  suspiriis  ( vt  animum  vere  Christianum  agnosceres) 
aeditis,  terram  reliquit :  0  lesu,  fili  Dei,  miserere  mei,  misericordias 
Domini  et  iudicium  cantabo.   Hec  dicentem  mors  ilUco  oppressit. 

Funus  honorifica  et  magnifica  sepultura  curatum  est,  in  summi  25 
tempH  aedito  loco,  iuxta  ritus  Christianae  Ecclesiae.  Prodierunt  in 
funus  singuH  senatorie  dignitatis  ordines  ac  tocius  ReipubHcae  Basi- 
Hensis  maximi  quique  proceres.  Quicquid  denique  Basilea  habuit 
Htterarum  ac  virtutis  scientissimum  ac  studiosissimum,  iUud  omne 
maximo  dolore  confectum  defuncto  corpori  hoc  officio  gratificati  30 
sunt. 

D.  loarmi  Cochleo  Theologo  Canonico  Mysnensi. 

13.  bis  facta  est  a:  hic  est  facta  y.  cuidam  y:  cuipiam  ajSe.  ante 

aliquod  a:  aliquot  ante  y.  14.  dicit  e:  dixit,  Frobenius  /3.  I4-I5- 

argenteorimi  et  aureorima  y.  16.  aliqua  e:  aliqui  a.         aliqui  tres]  tres  a: 

aliqua  centum  e:  om.  |3y  (aliqua  ante  tres  nos  suppleuimus).  17.  minimum 

a;Sy:  vulgarem  e.  acerutma  reliquit  y.  18.  omniima  (omniam  ?  a)  ae:  iam^y 
(erat  iam  y).  19.  iam  iam  a/3y:  etiam  e.         morbi  vi  a:  vi  morbi  ^e:  morbi 

violentia  y.         quam  ajSy:  iam  quam  e.        virgente  a.  22.  agnosceres  /3e: 

cognosceres  ay.  23.  reliquentem  y.       pos<  reliquit /ia6en<  haec  fuerxmt  jSye. 

lesu  a|3y:  lesu  Christe  e.  24.  et  aj8y:  ac  e.  25.  magnifica  et  honorifica  y. 
26.  ritum  y.  29.  virtutum  y.  30-1.  Posi  gratificati  simt /ia6ef  Dat8ie 

BasQeae  a°  salutis  inclytae  m.d.xxxvi  j3:  Vale  y:  Ex  Basilea  xi  lulii.  Anno 
Christianonma  m.d.xxxvi.    Stromerus  sen  e.  32.  D.  loanni  Cochleo 

Theologo  Canonico  Mysnensi  a:  Georgio  Spalatino  e:  Doctor  Amerbachius 
senior  Domino  Georgio  Spalatino  de  morte  Erasmi  Roterodami  8:  Epistola 
Basilea  missa[m]  in  mortem  .  .  .  D.  Erasmi  Roterodami  ^:  Epistola  a  Basilea 
missa  in  mortem  doctissimi  viri  D.  Erasmi  Roterodami  y. 


13.  praesuli]  John  Lasky.   For  the  arbitror   te   quae   scire   cupiuisti   ex 

contract  with  Lasky,  see  Ep.  2780.  ^n.  <fratre  tuo>  cognouisse.   Ex  diuturno 

18.  Origine]    The    book   was   pub-  autem  morbo  nunc  mehuscule  valet, 

hshed    in    September,    in    two    foKo  neque    tamen    eum    quicquam    com- 

volumes:   Origenis  Adamantii  opera,  mentari    audio.     Sed    H.    Frobenius 

latine,  studio  et  labore  D.  Erasmipartim  scribit  eum  tottun  esse  in  Origene,  qui 

versa,  partim  recognita  (Basle,  Froben  proximis  nundinis  emendatus  exibit.' 

&  Episcopius).  In  Gabbema,  p.  533,  See  also  Amerbach's  letter  to  Paun» 

Ep.  211  is  aletter  of  VigHus  to  Auso-  gartner  in  Catalogi   Duo,   1537    (Ep. 

nius    Hoxvirius,     in    which    Viglius  3141-     191-2):    'nec    vUus    morienti 

speaks    much    as    Stromer    here    of  superfuit    ingenii    foetus    posthumus 

Erasmus'  preoccupation  with  Origen  quam    Origenis    recognitio,    cui    im- 

during   his   last    days:    'De    Erasmo  mortuus  est.' 


344  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

3135.    Feom  John  Herwagen  to  Beatus  Rhenanus. 

Selestat  MS.  107,  Basle, 

BRE.  296.  17  July  1536. 

[The  text  here  given  is  that  of  BRE.    We  have  not  been  able  to  see  the 
original  ms.] 

S.  L.  Annaei  Senecae  exemplar  a  nobis  excusum,  Beate  charissime, 
ad  te  mitto ;  quod,  quum  inopia  bonorum  codicum  suo  nitori  reddere 
non  possis,  saltatim  tamen  introspicere  liceat,  vt,  si  quid  monstri 
nostra  irrepsit  culpa  aut  prius  inuectum,  tuo  acri  iudicio  conficere 
5  queas,  simulque  iudicare  num  quae  elegantius  et  pulcrius  formari 
possint. 

De  Christianis  poetis  statuo  nihil  quam  tuo  consilio  agere,  quaeque 
reipublicae  studiosorum  ratio  poscit  et  fortunarum  mearum  tenuitas 
sufferre  velit.   Peutingeri  filio  scribi  cupio,  suum  vt  Aratorem  com- 
10  municare  dignetur. 

Dominus  Erasmus  Roterodamus,  altero  die  quo  vesperi  Basileam 

attigi,  vitam  commutauit  morte,  scilicet  11  lulii,  sub  horam  duo- 

decimam  intempestae  noctis,  vitiis  autem  (vt  nosti)  variis,  tum 

disenteria.    Deductus  a  nullo  non  studioso,  tum  consule  altero  non 

15  paucisque  senatoriis  viris,  ad  locum  sepulturae  delectum  in  summa 

aede,  qui  prius  diuae  Virgini  sacer  fuit.    Habita  est  illic  a  Miconio 

conciuncula  laudum  eius  partem  non  paruam  perstringens.   Futuro 

Martis  die  (magistratu  illum  dehgente  diem)  more  nostro  memoria 

eius  peragetur.  23  Augusti,  deo  auspice,  Erasmii  nostri  hymenaeum 

20  cantabimus:  tu,  vt  spero,  cohonestabis :  fies  tamen  certior  quam  dici 

literis  possit.  Vale.   Rapide. 

Basiieae  17  lulii  anni  1536. 

Tuus,  vt  semper,  lohan  Heruagius. 

Doctissimo  domino  Beato  Rhenano,  domino  et  patrono  suo  colendo. 

25  Schletstat. 

7.  quajeqae  scripsimus :  qna^  BRE.  9.  Aiatoiem  scripsimtis:  Aratum 

BRE.  12.  iil\}^  BRE.:  correximvis. 


I.  Senecae]    Opera    per    Erasmum  edition  was  never  completed. 

emendata,  Basle,  lo.  Hervagen,  March  9.  Peutingeri  filio]  Why  Herwagen 

1537,  fol.  suggests  that  Beatus  should  write  to 

7.  De  Christianis  poetis]  For  the  'Peutinger'sson',andnottoPeutinger 

projectedBaslecorpusoftheChristian  himself,  we  are  not  able  to  divine. 

poets,  see  Peut.  E.  292  (i^Oct.  1536);  Peutinger  had,  in  fact,  foiir  sons,  of 

in     which     Beatus     Rhenanus     asks  whom  the  eldest  was  Claudius  Pius, 

Peutinger  for  the  loan  of  his  manu-  bom  in  1509.    Beatus,  in  any  case, 

script  of  the  De  Actibus  Apostolorum  addressed  his  request  direct  to  the 

of  Arator,  for  use  in  this   'noua  et  father  (Peut.  E.  loc.  cit.). 

mehercle  sancta  editio'.   The  ms.  was  17-18.  Futuro  Martis  die]  20  July. 
dispatched  on  24  Oct.  1536,  but  the 


3136]  345 

3136.     From  Tielmann  Gravius  to  Erasmus  Schets. 

British  Museum  MS.  Add.  38512,  f.  94.  Cologne.     • 

I  August  1536. 

[An  original  letter,  from  the  N6ve  coUection,  written  and  signed  by  the 
secretary  who  wrote  also  Ep.  3128.  It  was  printed  by  P.  F.  X.  de  Ram  in 
Bulletin  de  VAcademie  royale  des  sciences  et  belles-lettres  de  Bruxelles  ix.  i,  1842, 
pp.  472-3  ;  see  Appendix  xvii.] 

S.  D.  P. 

Non  mihi  dubium  est,  Schete  vir  humauissime,  quin  haec  ad  vos 
quoque  delata  sit  fama,  quam  per  totam  fere  Germaniam  iam 
sparsam  audio,  nempe  inuida  fata  Erasmum  nostrum  (quo  Germania 
mhil  vnquam  habuit  aut  forsan  habebit  prestantius  excellentiusque) 
nobis  e  medio  sustuUsse.  Ceterum  quam  huiusmodi  rumor  (proh  5 
dolor)  verus  sit,  quem  [sepe]  sepius  falsissimum  expertus  sum,  hec 
Frobenii  ad  me  transmissa  scripta,  quorum  argumentum  iUius  rogatu 
hic  tibi  subscribere  non  grauabor,  facile  declarabunt.  Estque  iUud 
tale. 

Xiteras  tuas  postremas  ad  D.  Erasmum  opt.  max.  missas  accepimus.  10 
Eo  autem  tempore  D.  Erasmus  tam  grauiter  egrotabat  vt  ne  ipse 
quidem  legere  posset  neque  legentem  ferre,  ac  paulo  post,  nempe 
duodecimo  luUi,  cum  perpetuo  profluuio  ventris  vltra  octodecim  dies 
incredibiUter  laborasset,  post  medium  noctis  animam  Deo  reddidit, 
magno  reipub.  Christianae  dispendio  maximoque  nostro  omnium  15 
dolore,  etc' 

Habes  hic,  mi  Schete,  partem  Frobeniani  epistoUi ;  non  festiuum 
profecto  sermonem,   sed  prorsus  scytulam   (quod  aiunt)   tristem. 
Quare  vide  forti  infractoque  sis  animo.    Quantum  ego  ex  huius  viri 
morte  tristitie  ac  doloris  hauserim  non  est  hic  narrandi  locus :  ipse  20 
probe  sentio.  Bene  vale.   Ex  tempore  et  raptim,  non  relectis  Uteris. 

Ex  Agrippina  Colonia,  ipsis  Calendis  Augusti,  Anno  a  Christo  nato 
post  M.D.XXXVI. 

TiUnannus  Grauius  a  Fossa, 
tuus  ex  animo  totus,  quantulus  est.      25 

Rarae  eruditionis  viro  D.  Erasmo  Scheto  negotiatori  Antwerpiensi, 
domino  et  amico  sjoicero. 

3137.     From  John  Antoninus. 

Nantes  MS.  674.  23.  Cracow. 

9  August  1536. 

[An  original  letter,  autograph  throughout,  in  the  collection  bequeathed  to 
the  Departmental  Library  at  Nantes  by  M.  Pierre  Labouchere  ("fiS^^);  it  was 
acquired  by  him,  together  with  Ep.  3138  at  the  Succi  sale  in  May  1869.  Ep.  537 
is  also  in  the  Labouchere  collection.  The  three  letters  were  at  one  time  in  the 
University  Library  at  Basle,  which  preserved  copies  (Basle  MS.  G^.  II.  67, 
Variorum  Epist.  ad  Erasm,.  f.  19)  when  the  autographs  passed  out  of  the 
Library ;  see  Ep.  479  introd.] 

S.  P.  et  mei  commendationem.     Quamuis  afiflicta  multum  sis 

3136.  I.  haec  de  Ram:  hoc  MS.  6.  sepe  seclusimus.  7.  quorum 

de  Ram :  quanmi  MS. 

3136.   10.  Literas]  Ep.  3128.  18.  aitmt]  See  Adag.  iioi. 


.  346  LETTERS  OF  ERASMTJS  [1536 

valetudine,  Domine,  non  cessas  tamen  ad  me  clientulum  tuum  etiam 
in  summo  holagrae  tuae  cruciatu  scribere,  ac  tuis  illis  sanctissimis 
digitis  subscribere.  Id  facit  Tuae  erga  me  Amplitudinis  affectus 
5  incredibilis.  Vnde  quidem  ago  T<(uae>  A<(mplitudini>,  et  habeo, 
immortales  gratias.  Me  barbarum,  quomodo  excusabo  sUentium 
meum?  Hoc  scio,  quod  non  soles  spectatos  amicos  vulgari  officio 
mittendarum  hterarum  intermisso  aestimare,  praesertim  quum 
nullum  affertur  argumentum  rei  seriae.  Mortes  et  miserias  principum, 

10  patronorum  tam  eximiorum  ac  merito  colendorum,  passus  sum  ab 
ahis  te  intehigere.  Equidem  non  fui  ausus  maximis  plurimisque 
negotus  te  occupatissimum  compehare.  Et  quoniam  huic  tuo  corpus- 
culo  tam  raro  ac  tenui  male  conuenit  cum  medicis,  excrucior  vehe- 
menter  deesse  nobis,  quo  possimus  opem  ferre  tibi,  viro  immortah 

15  vita  dignissimo.    Sed  Dominus  dabit  letiora,  quum  ipsi  videbitur. 

losephus,  affinis  meus,  redut.    Prae  se  fert  ingemi  cultum,  vt  in 

iuuene,  non  vulgarem.  Huic  ego  nunc  lampada  trado.   Quid  valeam 

et  quid  rerum  geram  si  queris,  Valeo,  nisi  quod  continenti  medica- 

cione  multis  satisfaciens,  ipse  non  parum  attero  debiles  ahoqui  vires 

20  meas.  Valedixi  aulae.  Quotidie  clamans  ad  Dominum,  et  ilh  confitens 
errores  et  neghgentias  meas,  quietus  instituo  ad  pietatem  fihas, 
charissimas  possessiones  meas.  Et  velut  experrectus  fideh  de  morte 
Thomae  Mori  expositione,  consydero  quam  fehx  in  sua  concha  vixerit 
Diogenes,  quam  prestans  fuerit  Democriti  philosophia.    Dici  non 

25  potest  quantum  me  delectauerit  iUa  tua  de  puritate  Ecclesiae  Chris- 
tianae  preciosa  gemma. 

Pridie  quam  hinc  emigraret  Petrus  Tomitius,  Episcopus  noster, 
scriptae  fuerunt  ad  T<(uam>  A<mphtudinem>  hterae  quibus  tibi 
persuaderet  galerum  vt  sumeres  Cardinahtium.  Sed  quia  morbi  tum 

30  impotencia  non  siuit  subscribere  dominum,  propterea  indignae  visae 
sunt  exequutoribus,  quod  vocant,  vt  a  morte  domini  ad  T<(uam> 
A<mphtudinem>  mitterentur.  Ego  vero,  quia  declararent  qua  volun- 
tate  in  te  fuerit  illustris  pontifex,  dum  viueret,  indignum  iudicaui  eas 
reucere:  itaque  mitto  iUas  Ampht<udini>  T<(uae>. 

35  Georgius  Wernerus,  Regis  Ferdinandi  consiharius,  et  Argenteae 
Camerae  Hungariae  magister,  hoc  semper  mecum  contendit,  vt  ihius 
summam  erga  T<(uam>  A<mphtudinem>  obseruanciam  tibi  com- 
mendem.  Non  est  vanum  quod  scribo :  in  tuis  hbris  hbenter  versatur, 
te  sancte  coht  et  admiratur.    Extruseris  ahquando  tuam  ad  hunc 

40  mea  inuitacione  epistolam,  non  temere  cadet.  Vxorcula  et  fihae 
optant  ^■(uam^  A<mphtudinem>  quam  prosperrime  valere.  Dominus 

2—3.  non  cessas  .  .  .  scribere]  No  doubt  the  Expositio  Fidelis  de  morte 

letter  from  Erasmus  to  Antoninus  is  D.  Thomae  Mori  (Appendix  xxvii). 
extant  later  than  9  June  1529  (Ep.  28.  Hterae]  Ep.  3066. 

2176);  but  Erasmus  probably  wrote  35.  Georgius     Wemerus]     George 

to  Antoninusatthesametime,  31  Aug.  Wemer,  govemor  of  Saros  (in  north 

1535,    that    he    wrote    Ep.    3049    to  Himgary).    His  De  admirandis  Hun- 

Tomiczki.  gariae  aquis  hyponinemation  printed 

9.  principum]  The  reference  is  to  at  Vienna  (E.  Aquila)  in  1551  (and 

the    death    of   Tomiczki,    who    died  perhaps  earher)  and  (?  at  Cologne)  in 

29  Oct.  1535.  1595»   finds   a   place   in   the   Rerum 

16.  losephus]  See  Epp.  1810.  2on,  Hungaricarum  Scriptores  of  1600,  and 

3138.  in  the  Scriptores  Rerum  Hungaricarum 

22-3.   fideU  .   .    .  expositione]  No  of  1745.    See  Ep.  1916.  22n. 


3137]  FROM  JOHN  ANTONrNTJS  347 

Deus  R.  Amplitudinem  Tuam  diu  nobis  seruet  incolumem. 
Datum  Cracouiae  quinto  Idus  Augusti  1536. 
R.  Amplit.  Tuae  deditissimus. 

loannes  Antoninus  medicus.      45 

Reuerendo  amplissimoque  domino,  domino  Erasmo  Roterodamo, 
patrono  optimo  maximo.    Basileae. 


3138.     From  Joseph  Tectander. 

Nantes  MS.  674.  225.  Cracow. 

16  August  1536. 

[An  original  letter,  autograph  throughout,  in  the  Labouchfere  collection  in 
the  Departmental  Library  at  Nantes.  It  was  at  one  time  in  the  University 
Library  at  Basle,  which  preserves  a  copy,  Variorum  Epist.  ad  Erasmum,  f.  19, 
see  Epp.  479,  3137  introdd.  This  letter  was  printed  by  C.  Miaskowski  in  Pami^t- 
nik  literacki  xui,  1914-15,  p.  75.  For  Joseph  Tectander,  who  was  J.  Antoninus' 
brother-in-law,  see  Ep.  1810.  2on.  He  had  just  retiimed  from  a  visit  to  Basle ; 
cf.  Ep.  3137.] 

S.  Ornatissime  vir  etiamsi  satis  apud  me  constet  tibi  hoc  tempore, 
post  tot  exantlatos  labores  totque  instauratos  literarios  tryumphos, 
nihil  gratius  euenire  posse  quam  si  aliqua  ratio  oflferatur  qua  ui  onmi 
tranquillitate  citraque  vllos  tumultus  ac  turbas  fessum  animum 
reficere  queas,  tamen  ego,  nescio  magisne  imprudenti  conatu  an  5 
incredibiH  erga  te  obseruantiae  desiderio  prouocatus,  ita  animum 
meum  comparaui  vt  duxerim  te,  qui  etiamnum  plurimis,  iisque 
grauissimis,  negotiis  distringeris,  insulsa  hac  mea  epistola  intertur- 
bare.  Verum  ea  est  tuorum  erga  me  meritorum  magnitudo  vt  merito 
ab  onmibus  ingratitudinis  nota  aspergendus  essem,  si  eam  silentio  10 
pertransirem.  Tu  enim,  qua  es  erga  quosuis  homines  benignitate,  me 
non  solum  tuo  frequenti  ac  famihari  coUoquio  dignum  putasti,  verum 
etiam  abeunti  mihi  commendaticias  Hteras  ad  nostros  magnates 
dedisti.  Quibus  quidem  ego  fretus  aditum  habeo  ad  illos  satis  facUem : 
et  quicquid  ab  eis  peto,  fero  id  impetratum  sine  negotio.  15 

Caeterum  ego  ob  tantum  beneficium  tuum  tibi  dignas  gratias 
haudquaquam  habere,  nedum  referre,  valeo.  Quod  tamen  in  me  est, 
testatum  fatio  me  tibi  hac  de  re  et  esse  et  futurum  perpetuo  de- 
uinctissimum  obHgatissimumque.  Legimus  apud  Homerum  multos 
oHm  ad  Troiam  miHtasse,  qui  in  monomachus  subinde  gloriari  soHti  20 
sint  quod  hoc  vel  iUo  heroe  prognati  fuerant.  Atqui  ego  non  vulgaris 
gloriae  aut  feHcitatis  loco  duco,  in  primis  quod  tuo  amabiH  commertio 
clarior  euaserim,  deinde  vero  quod  tua  exquisita  commendatione 
domi  feHciora  indies  omnia  experiar. 

Sed  de  his  hactenus.  Quae  apud  nos  geruntur  plane  dignum  scriptu  25 
prae  se  ferunt  luhil.  Et  forte  taHa  sunt  vt  semper  quis  et  audire  et 
videre  meHora  optauerit.  Eorum  autem  quae  apud  nos  de  lusti 
Ludouici  casu  sparsa  sunt  fecisset  te  sine  vUa  dubitatione  certiorem 
loannes  Antoninus,  amicus  tui  studiosissimus.  Verum  is,  vocatus  a 
quopiam  aegroto,  a  Cracouia  nunc  abest ;  ob  idque  quicquid  hac  30 
3138.  5.  an  scripsimus:  aut  MS. 

3138.  13.  literas]  Not  extant.  Ep.  1393  introd. 

27—8.  lusti  Ludouici]  Decius,  see 


348  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

parte  actum  sit,  eum  ignorare  puto.  Sed  res  sic  se  habet.  lustus,  quum 
nuper  in  quodam  praedio  suo,  quod  circiter  septem  dierum  iter  a 
nobis  situm  est,  animi  causa  degeret,  ac  illinc  ad  pagum  proximum, 
visendae  aereae  secturae  gratia,  processisset,  a  quodam  declarato 

35  Regni  Poloniae  hoste,  qui  tum  temporis  ahquot  praedonum  manu 
stipatus  ilJi  insidias  struxerat,  captus  est.  Sed  lusto,  vt  nos  iam 
certo  inteUeximus,  ex  hoc  casu  nihil  pericuh  damniue  amphus  im- 
minet.  Nam  hostis  ipse  illum  haud  grauate  suis  est  restituturus, 
dummodo  ipsi  damna  a  ditionis  Polonicae  hominibus  illata  resarcita 

40  vtcunque  fuerint.  Et  haec  quidem  de  lusto  tibi  significare  volui,  vel 
ob  eam  rem  in  primis,  ne  quis  postea  ad  te  scribens  rem  vltra  veri- 
tatem  exaggerando  te  ob  amici  calamitatem  plus  iusto  commotum 
redderet.  Quicquid  vero  deinceps  eueniet,  id  tibi  suo  tempore  ordine 
describam ;  nunc  saltem  hoc  praecatus,  vt  me,  prout  cepisti,  in 

45  numero  chentum  tuorum  fouere  perpetuo  vehs.  Vale  foehx,  meum 
adeoque  totius   orbis  praesidium. 

Cracouiae  xvi  augusti.   Anno  Domini  m.d.xxxvi. 

Tibi  addictissimus 

losephus  Tectander 

50  Cracouiensis. 

Clarissimo  ac  ornatissimo  viro  Domino  Desiderio  Erasmo  Rotero- 
damo  patrono  suo  longe  optimo.    Basileae. 

3139.    Fkom  Frederic  Nausea  to  King  Ferdinand. 

In  Erasmum  Monodia,  1536  (a).  Mainz. 

LB.  App.  384.  18  August  1536. 

[The  Dedication  of  Nausea's  Monodia,  on  the  death  of  Erasmus,  printed  at 
Cologne,  Gymnich,  1536.  The  text  of  LB.  shows  a  few  variants,  some  of  them 
due  to  carelessness ;  one  or  two  seem  to  be  attempts  to  improve  the  original. 
Of  the  edition  printed  by  G.  Vorstermann,  Antwerp,  1536,  we  have  not  been 
able  to  find  a  copy.] 

AVGVSTISSIMO  CAESABI  FERDINANDO,  DOMINO  SVO  CLEMENTISSIMO, 
FRIDERICVS  NAVSEA  A  DEO  OPTIMO  MAXIMO  SAL. 

Inter  tot  vere  regia  eademque  plane  Caesarea  decora,  Ferdinande 

Caesar,  idemque  Rex  ter  optime,  quibus  te,  non  secus  atque,  natura 

pene  Regem  et  Caesarem  minime  vulgarem  cognoscamus  oportet, 

hoc  sane  non  postremum  est,  quod  a  maioribus  ilhs  tuis,  qui  ferme 

5  plerique  omnes  tam  ex  paterno  quam  ex  materno  genere  Reges  et 

Imperatores  fuere  multo  gloriosissimi,  non  tantiUum  degenerans, 

quasi  haereditario  planeque  regio  iure  probe  doctos  et  eruditos  mire 

fouere  tuerique  soleas.   Id  quod  vsque  adeo  regium  est  vt  a  mundo 

propemodum  condito  Reges  et  Imperatores  quique  maximi  htteratos 

10  et  eruditos  non  modo  fouere,  sed  et  penes  se  velut  ab  intimis  consihis 

suis  habere,  iUosque  dignitatibus  et  fortunis  omnigenis  prouehere 

consueuerint :  nimirum  non  nescii,  probe  doctos  et  eruditos  viros 

partem  esse  Reipubhcae  multo  max^imam),  nec  esse  splendidius  in 

Rep<ubhca)  decus,  nec  maius  eiusdem  stabUimentum  et  solatium  in 

3139.  5.  omnes  om.  LB.  7.  mire  a:  viros  LB. 

3138.  34.  aereae  secturae]  A  copper  mine. 


3139]  NAUSEA  TO  KING  FERDINAND  349 

aduersis,   quam  abundare  viris  bonis  et  eruditis:   cum  haec  ipsa  15 
Resp<ublica>  non  minus  virtute  et  doctrina  quam  imperio  et  auctori- 
tate  censeatur,  vt  quae  tum  vere  sit  beata  cum  vel  philosophi  regnant 
vel  reges  philosophantur  vel  certe  philosophos  et  doctos  amant  et 
confouent. 

Qua  nimirum  ratione  Pharao,  Rex  Aegypti,  quondam  Abrahamum  20 
et  losyppum,  Nabuchodonozorus  Danielem,  Ezecliias  Esaiam,  Dauid 
Nathan  et  Gad,  Ptolomaeus  Philadelphus  Septuaginta  BibUacae 
historiae  Interpretes,  Phihppus  et  huius  fihus  Alexander  Magnus 
Aristotelem,  Augustus  Imperator  Vergihum  et  Horatium,  Traianus 
Phnium  luniorem  et  luuenalem,  Maximihanus  Imperator  ille,  tuus  25 
auus,  nunquam  poenitendus,  inter  ahos  penes  se  habuit  Gregorium 
Reitschium  theologum,  et  lo.  Stabium  poetam  et  mathematicum. 
Transeo  interim  ahos  et  Reges  et  Imperatores,  et  inter  ipsos  in  primis 
Titum  Vespasianum  et  Theodosium,  principes  vere  clementissimos 
et  optimos.   Quorum  ille  vsque  adeo  bonos  et  eruditos  viros  amauit,  30 
et  amando  dignitatibus  et  honoribus  augere  studuit,  vt  ex  eis  nulli 
potuerit  quicquam  negare.    Rogatus  igitur  a  quodam  famihariter, 
ecquid  putaretne  imperium  tanti  esse  vt  omnia  quae  promitteret 
praestare  posset,  tantum  dixisse  ferunt,  non  oportere  quenquam  a 
Principis  conspectu  tristem  abire.    Hic  vero,  videhcet  Theodosius,  35 
tam  impense  doctis  et  eruditis  fauit  hberahtateque  regia  subuenit  vt 
egerrime  tulerit  qui  hteras  scirent  et  ad  se  non  accederent,  vnicuique 
hterato  praemia  spondens  et  reddens  quoque.    De  eo  qui  seipsum 
neglexerat  dicere  solebat,  sibi  humihtatem  et  tenebras  suas  imputet 
iacens  virtus,   quae  non  obtuht  se  probandam.    Cuius   profecto,  40 
Imp<erator>  opt<(ime>,  et  onmium  opt<ime>  Regum  et  Imp<era- 
torum>,  Ferdinande  Caesar,  non  potueris  ipse  cum  summa  per- 
petuaque  laude  tua  non  esse  multo  simiUimus ;  qui  regia  tua  in  omnes 
vere  pieque  doctos  et  hteratos  hberahtate  solus  inter  omnes  hoc 
tempore  principes  iure  quasi  legitimo  mereri  videaris,  de  quo  dicatur  45 
ab  omnibus  probe  doctis,  quod  ohm  censorius  poeta  de  Traiano 
optimo  Imperatore  scripsit : 

Et  spes  et  ratio  studiorum  in  Caesare  tantum, 

Solus  enim  tristes  hac  tempestate  Camoenas 

Respexit.  5° 

Tu  quidem  sic  eruditos,  maxime  Cathohcos,  gratia,  pietate,  au- 
ctoritateque   coadiuuas  vt  sub  te  vno,  munificentissimo  principe, 

26.  Georgium  a  LjB.  :  correximw5.  38.  quoque.  De  scri^szTOM^ :  quique 

de  a  LB. 


27.     Reitschium]     See     Ep.     308  Sapphic  ode  to  Maxinulian,  and  in 

introd.  1502  received  a  crown  of  latu-el  from 

Stabimn]   Jolm   Stabe   (t  1522).  his     friend    and    coUeague     Konrad 

Born  at  Steyr,  in  upper  Austria,  and  Celtis.    On  the  death  of  Celtis  (1508) 

educated  at  Selestat,  he  became  pro-  he  became  the  acknowledged  leader 

fessor  of  mathematics,  first  at  Ingol-  of  Austrian  leaming,   standing  high 

stadt,    and   later    (1497)    at   Vienna.  in    the    favour    of  Maximilian,    who 

His  primary  interest  lay  in  mathe-  bestowedonhim  theofficeof  Historio- 

matics,  astronomy,  and  geography —  grapher  Royal.    As  Maximihan's  his- 

as  geographer  he   collaborated  with  toriographer  he  had  the  hardihood  to 

Albert  Diirer  in  pubhshing  a  map  of  trace  the  Hapsburg  pedigree  back  to 

the  world.     But   he   enjoyed  repute  Shem  and  Noah.    See  ADB.  35.  337. 

also  as  a  poet;  in  1500  he  addressed  a  46.  poeta]  Juv.  7.  i.  3. 


350  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

videantur  incepta  nuper  humanitatis  theologiaeque  studia  spiritum 
et  sanguinem  conseruare.    Cuius,  inter  complures  tua  liberalitate 

55  regia  sustentari  solitos  (qui  quondam  non  sine  tua  et  eorum  gloria 
nominabuntur),  argumento  poterit  esse  nunquam  nec  fallendo  nec 
intermorituro  magnus  ille  Erasmus  laudatae  memoriae  Roterodamus, 
nuperrime  defunctus,  qui  diebus  hisce  nouissimis,  dum  viueret,  tua 
solius  et  praecipua  (quod  equidem  non  ignorauerim)  gratia  et  authori- 

60  tate  contra  quoscunque  sycophantas  in  pubhcam  CathoUcae  Ecclesiae 
salutem  et  vtiHtatem  hactenus  substitit.  In  quem  et  in  eius  doctrinae 
studium  Sacrosancta  Maiestas  tua  plus  sine  controuersia  muneris  et 
honoris  quam  vel  vllus  vnquam  Ptolomaeus,  vel  Dionysius,  vel 
Phihppus,  vel  Alexander,  vel  quis  alius  paulo  liberalior  Rex  aut 

65  Imperator,  in  quempiam  eruditum  virum  contuHt.  Hinc  sacra  tua 
Maiestas  non  minus  verae  laudis  et  aeternae  apud  posteros  toto 
terrarum  orbe  gloriae  meretur  quam  Erasmus  ipse  magnus  Rotero- 
damus  suis  meruit  inestimabihbus  et  studiis  et  virtutibus.  Praeterea 
quantum  plerique  omnes  gratitudinis  Erasmo  debemus,   tantum 

70  inclytae  Maiestati  tuae  nos  debere  fateamur  oportet. 

Quantum  vero  debeamus  vtrique,  paulo  breuius  arguet  nostra 
Monodia:  qua  nuper  ad  vniuersos  Christianae  pietatis  professores 
ipsius  magni  Erasmi  Roterodami  laudatae  memoriae  obitum  pro- 
treptico  more  deploraui ;   quam  et  ideo   potissimum  tuae  regiae 

75  Maiestati  consecratam  nomine  omnium  volui,  humilHme  deprecans 
vt  eam  iUa  boni  consulere  dignetur ;  quam  absolutiorem  reddere  non 
potui  propter  incredibilem  dolorem  quem  partim  ex  aegritudine,  qua 
distinebar,  partim  ex  acerbissima  ipsius  Erasmi  morte  concepi.  Dici 
enim  nequit  quam  me  vehementer,  tum  alioqui  aegre  valentem, 

80  deterruerit  epistola  D.  lo.  Fabri,  reuerendiss<imi)  patris  ac  orna- 
tiss<(imi),  Praesuhs  Viennensis,  sacrae  tuae  Maiestatis  Consiharii  fide- 
hssimi  et  consultissimi,  qua  pietas  ilhus  eruditissima  et  eruditio 
pientissima  suum  Nauseam  de  iUius  obitu  post  ahos  certiorem  fecit ; 
quandoquidem  audita  magni  ipsius  Erasmi  Roterodami  morte,  sic 

85  animo  consternatus  fuerim,  vt  ne  manus  quidem  videretur  suo  fungi 
officio,  rescriptura  quae  volebam.  Ita  tum  sane  consternabar  ex 
ipsius  Erasmi  morte  vt,  nisi  eam  ilh  fuisse  naturalem  et  fatalem 
resciuissem,  parum  abfuisset  quin  de  Deo  et  de  natura  conqueri 
coepissem,  quod  tantum  e  mundo  lumen,  tantum  non  vnius,  inquam, 

90  vrbis,  sed  totius  orbis  ornamentum  et  vnicum  nostri  secuh  decus 
sustuhssent.  In  huius  certe  viri  occasu  passa  sunt  magnam  eclypsim 
bonarum  htterarum  studia,  rerum  scientia  et  morum  integritas.  Erat 
enim  (vt  et  sacrosancta  tua  nouit  Maiestas)  in  ipso  nostro  magno 
Erasmo  sic  vitae  sanctimoniae  coniuncta  hnguarum  eruditio,  et 

95  humanarum  diuinarumque  rerum  omnium  cognitio,  vt  in  ipso  vno 
homine  vide[b]atur  reuixisse  quicquid  omnium  fuit  vnquam  opti- 
morum  doctorum :  prout  fortassis  haud  obscure  dignabitur  sacra  tua 
Maiestas  videre  in  nostra  quae  subsequitur  Monodia,  quam  peruehm 
superatum  iri  ab  ahis,  quibus  quam  mihi  plus  est  et  ingenii  et  elo- 
100  quentiae  et  ocii.  Sanctus  enim  erat  Erasmus ;  et  si  aeque  laudabimus 

85.  videbatur  a  LB.:  correximus.  89.  quod  a:  qui  LB.  93. 

magno  om.  LB.  96.  videbatur  a  LB.:  correximus.  98,  quae 

subsequitur  a:  om.  LB.  100.  et  ante  si  scripsimus:  vt  <x  LB. 


3139]  NAUSEA  TO  KING  FERDINAND  361 

eum  omnes,  meritis  tamen  ipsius  et  eius  magnitudine  videbimur 
inferiores  vniuersi,  instar  eorum  qui  simul  adspiciunt  soleni — nam 
etsi  alter  altero  plus  minusue  videat,  videndo  tamen  omnes  deficiunt. 
Cuius  sane  iudicium  non  grauabor  deuotissime  expectare  a  sacro- 
sancta  tua  Maiestate ;  quae  pro  voto  suo  felicissime  nobis  omnibus  105 
et  diutissime  valeat. 

Ex  Moguntia  xv.  Cal.  Septemb.,  An.  Salutis  humanae  m.d.xxxvi. 


3140,     Feom  Eustace  Chapuys  to  Ebasmus  Schets. 

Bodleian  MS.  Lat.  Misc.  c.  20,  f.  76.  London. 

23  September  1536. 

[An  original  letter,  autograph  tliroughout,  from  the  N^ve  collection ;  it  waa 
printed  by  P.  F.  X.  de  Ram  in  Bulletin  de  VAcademie  royale  des  sciences  et 
belles-lettres  de  Bruxelles  ix.  i,  1842,  pp.  473-4;  see  Appendix  xvii.] 

PiE  atque  humaniter  facis,  mi  Schete,  qui  Erasmi  nostri,  iUius 
inquam  incomparabihs  Erasmi,  etiam  vbi  apud  nos  esse  desiit  tam 
amanter  meministi.  Non  immerito  boni  omnes  tanti  viri  migrationem 
lugent.    Verum  vt  meam  ingenue  sententiam  depromam,  equidem 
nondum   satis   constitui   dolendumne   magis   an  gratulandum   sit.  5 
Gratulandum  sane  optimo  ac  sanctissimo  seni  post  assiduam  cum 
morbis  hictam,  post  iugem  cum  hominibus  improbis,  quouis  morbo  • 
intoUerabihoribus,    conflictationem,    ad    lesum   suum   manumisso, 
quem  tota  vita  et  corde  et  calamo  ac  ore  spirauit  ardentissime.  Porro 
si  quid  dolendum  est,  vt  certe  multum  est,  nobis  id  fuerit  dolendum  10 
qui  tanto  lumine  priuati  sumus.    Quanquam  fortassis  illud  Chris- 
tianum  fuerit  magis,  indulgentissimo  Numini  gratias  agere  quod  tanti 
viri  tam  longam  vsuram  nobis  permiserit.    Magno,  dum  viueret, 
desyderio  tenebar  hominis  coram  visendi,  si  quo  modo  ita  res  tuhssent 
meae.   Verum  dum  id  non  hcet,  quod  superest,  dabo  operam  vt  ex  15 
monumentis  quae  rehquit  quotidie  propius  ac  propius  viri  potiorem 
partem  contempler :  quod  vt  etiam  caeteri  faciant  hbens  ihis  auctor 
fuero. 

Vale,  optime  Erasme,  Londini  xxiu  Septembris  m.d.xxxvi. 

Tuus  ex  animo  quicquid  est      20 
Eustachius  Chapuysius. 

Honestissimo  ac  integerrime  fidei  viro  Erasmo  <S>cheto.  Anduer- 
piae. 


3141.     Fkom  Boniface  Amekbach  to  John  Paungartner. 

Catalogi  duo  a^.  Basle. 

LB.  i.  init.  i  February  1537. 

[The  preface  to  Catalogi  duo  operum  Des.  Erasmi  Roterodami  ab  ipso  con- 
scripti  et  digesti:  Ciun  praefatione  D.  Bonifacii  Amerbachii  lurecons.  vt  omni 
deinceps  imposturae  via  intercludatur,  ne  pro  Erasmico  quisquam  aedat,  quod 
vir  ille  non  scripsit  dum  viueret.  Accessit  in  fine  Epitaphiorum  ac  Tumulorima 

3139.  103.  a:  minusque  LB.  107.  xv.  Cal.  .  .  .  m.d.xxxvi  a:  18  Augusti, 
Anno  1536  LB.  3140.   11.  liunine  de  Ram:  lumini  MS. 


352  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

libellus  quibus  Erasmi  mors  defletur,  cum  elegantissima  Germani  Brixii  epistola 
ad  clarissimum  virum  D.  Gul.  Bellaium  Langaeum,  Basle,  Froben,  1537. 
See  introd.  to  Catalogus  Omnium  Erasmi  Lucubrationum  i.  i.] 

NOBLLI  ET  AMPLISSmO  DOMINO  lOANNI  PAVNGARTNERO  A 
PAVNGARTEN  BONEFACIVS  AMERBACHIVS  S.  D. 

In  mandatis  mihi  dederas,  nobilis  et  amplissime  vir,  vt  vniuersas 
Des.  Erasmi  Roterodami  lucubrationes  tibi  compararem,  quas  haud 
dubie  a  viri  post  hominum  memoriam  in  literis  vere  magni  morte, 
tanquam  rarum  aliquem  thesaurum,  recondere  instituisti.  Ego  vero, 
5  vt  promerentibus  hoc  praeclaris  tuis  virtutibus,  ac  pro  ea  obseruantia, 
qua  tibi  omnium  studiorum  patrono  studiosi  pro  se  quique  nihLl  non 
debent,  libenter  morem  gessi,  ita  mandati  me  fines  pro  animi  sen- 
tentia  exphcare  non  potuisse  doleo,  quando  excussis  hic  omnium 
bibhopolarum  tabernis,  non  paucos  desidero.   Praeclare  tu  quidem, 

10  posteaquam  tantus  vir  in  humanis  esse  desiit,  lucubrationibus  super- 
stitibus  eum  tibi  ob  oculos  statuere,  atque  adeo  recte  famUiarem 
facere  instituisti :  quarum  beneficio  nobis  non  solum  coDoquetiu',  sed 
et  ab  eodem  in  omnibus  bonis  discipHnis,  praecipue  theologicis, 
posteritas  instituetur.   Siquidem  in  his  mehor  viri  portio  relicta  est, 

15  tanto  conspectu  iUo  corporeo  praestantior,  quanto  animum  nobOio- 
rem  esse  nemo  sanae  mentis  vnquam  negauit.  Loquere,  dicebat 
Philosophus  Ule  ad  iuuenem,  vt  te  videre  possim,  non  ex  imagine  aut 
vultu,  sed  ex  sermone  hominem  diiudicandum  docens. 

Quantam  vero  cladem  bona  studia,  quantum  reHgionis  Christianae 

20  causa  vulnus,  ex  iHius  obitu  acceperint,  promptius  sit  animo  con- 
cipere,  quam  pro  iusto  verbis  explicare :  quandoquidem  iis  iuuandis 
ac  de  posthminio  in  integrum  restituendis  natus  videbatur.  Quod  non 
disciphnae  genus  suis  vigiliis  adiuuit  ?  cui  aetati  laboribus  suis  non 
prospectum  voluit,   dum  in  puerorum  gratiam  repuerascit,   dum 

25  mediae  aetatis  hominibus,  dum  senibus  succurrere  studet,  ad  omnium 
captum  et  aetatem  miro  artificio  sese  attemperans  ?  Quod  si  ab 
antiquis  mortales  tunc  maxime  deos  imitari  creditum  est,  cum  bene- 
fici  fuissent,  an  non  eos  Erasmus  imitatus  dicetur,  cuius  tot  et  tanta 
in  omnes  beneficia  extant  ?  Mirum  certe  tam  perpetuo  in  demerendis 

30  omnibus  tenore  eum  sui  similem  esse  potuisse.  Ahis  ob  ingrauescentis 
aetatis  marcorem  nonnihil  de  ingenio  decedit,  ac  memoriae  bene- 
ficium  perit:  ahi  morbis  ad  labores  praecipue  animi  sustinendos 
prorsus  inhabiles  redduntur :  hic  tametsi  iam  adfecta  esset  aetate  et 
infirmissima  valetudine  (calculo  enim  morbo  pecuhari  articularis 

35  tandem  accesserat),  nihilominus  in  studiorum  bonorum  ac  pietatis 
negotio  adiuuando  ita  refractarius  perstitit,  vt  senex  iuuenes,  aegro- 
tans  sanos  vinceret,  et  ingenio  viuidus,  et  memoria  praestans,  et 
toherantissimus  laborum. 

Tametsi  autem  optimo  viro  nullum  ahud  quam  pubhce  prodesse 

40  studium  extitisset,  emissarios  tamen  et  obtrectatores  efifugere  non 
potuit ;  id  quod  minus  mirandum,  quod  praeclaros  conatus  inuidia 
a  multis  retro  secuhs  sugiUare  consueuerit,  secura  humihum  semper 
alta  petens,  quodque  hoc  cum  praestantissimis  quibusque  omnium 
seculorum  viris  commune  habuerit.    Ecquis  enim  vnquam  extra 


17.  Philosophus]  Socrates;  see  Apophth.  iii.  70. 


3141]  TO  JOHN  PAUNGARTNER  353 

communem   ingeniorum   aleam   positus   suum   alastorem   non   est  45 
expertus  ?  ecquis  ex  veteribus  quorum  lucubrationes  nunc  summa 
cum  admiratione  leguntur,   non  idem  sustinuit  ?    Natura,   inquit 
Velleius,  audita  visis  laudamus  libentius :  et  praesentia  inuidia,  prae- 
terita  veneratione  prosequimur :  et  his  nos  obrui,  illis  instrui  credimus. 
Interea  non  defuerunt  qui  tam  raris  viri  dotibus  plurimum  deferen-  50 
dum  censuerunt,  iique  non  plebeii  ordinis  homines,  sed  orbis  monar- 
chae,  non  vulgariter  eruditi,  sed  rei  hterariae  nostra  aetate  principes. 
Quippe  Inuictiss.  Carolo  Aug.  a  consihis  fuit ;  Sereniss.  Caes.  Ferdi- 
nandus  fauoris  sui  m  hunc  documenta  quam  plurima  dedit.    Quam 
magnificis  vero  honorariis  a  Christianiss.  GaUiarum  Rege  Francisco  55 
in  GaUias,  quam  amanter  ab  lUustriss.  Rege  Henrico,  hbera  vbinam 
eo  loci  viuere  veUet  data  optione,  in  Angham  est  reuocatus!    De 
summis  Pontificibus  Leone  et  Clemente  nihU  attinet  dicere.   Horum 
certe  fauore   aduersus   quorundam   cahimniatorum   machinationes 
substitit.  Et  nuper  Pauhim  eius  nominis  tertium  admodum  sensisset  60 
beneficum,  nisi  sibi  ac  studus  priuatus  viuere,  atque  Pontificis  ani- 
mum  opimis  sacerdotiis  magnisque  dignitatibus  praeferre  maluisset. 
Ecquid  faceret  ahud  non  auaritiae  in  pauperes  ac  studiosos  hberahs, 
non  honoribus  minime  ambitiosus,  non  rei  avTcipKrjs  famihari  studens 
et  intentus  ?   lam  vero  quantum  ei  doctissimi  quique  nostro  saeculo  65 
tribuerint,  ex  epistohs  vltro  citroque  missis  clarius  est  quam  vt 
dissimulari  possit.   Satis  sit  laudatum  esse,  si  non  ab  omnibus,  certe 
a  magnis :  si  non  a  quibushbet,  certe  a  probatis  et  laudatis. 

Vtinam   conciho    Oecumenico    quod   indictum   nouimus,    adesse 
potuisset :  non  parum  is  ingenu  sui  dexteritate,  iudicio  indicibUi,  ac  70 
perpetua  iUa  in   euoluendis   veterum  Theologorum   commentariis 
lectione  exercitatissimus  ad  incendium  iUud  dissensionum  extinguen- 
dum  adiumenti  attuhsset.  Verum  ahter  Christo  seruatori  visum  est. 

Proinde  quando  de  morte  eius  certior  fieri  cupis,  non  est  cur  plura 
a  me  desideres,  post  elegantem  iUam  et  disertam  clariss.  eruditis-  75 
simique  viri  D.  Beati  Rhenani  in  Origenem  praefationem,  omnia  bona 
fide  persequentis.    Ne  tamen  tibi  non  videar  morigerari  veUe,  sic 
paucis  habe.   Cum  toties  ab  lUustriss.  Heroina  Maria  regina,  sorore 
Caroh  Aug.,  et  aula  Brabantica  reuocatus  fuisset,  in  inferiorem 
Germaniam  cogitare  coepit,  non  tam  ob  honorificam,  vt  arbitror,  80 
interpeUationem,  quam  patriae  amorem:   quandoquidem  et  noXv- 
rpoTTov  Ulum  Homericum  suam  Ithacamsaxis  vehitniduhim,  vt  Cicero 
inquit,  adhaerentem  quibuscunque  regnis  praetuhsse  constat.    Eo 
consUio  res  suas  Friburgo  Brisgogeae  huc  auehendas  curauit,  vt  ad 
primam  occasionem  Ecclesiastae  hbris,  quorum  causa  potissimum  85 
Basileam  redierat,  absolutis  secundo  Rheni  flumine  in  Brabantiam 
deferrentur.     Verum   proficiscendi   institutum   articularis   morbus 
intercepit:  quo  sub  autumnum  ita  correptus  est  vt  ab  eo  tempore 
nunquam  aut  raro  lectum  sit  egressus.  Vidisses  in  summis  cruciatibus 
toUerantiam  mirabUem  et  mansuetudinem  vix  credendam,  qui  ne  90 
iUud  ipsum  tempus  doloribus  innumeris  impendendum  sine  hnea  quod 
aiunt  transmitteretur,  hbeUum  de  puritate  tabernacuh  adfixus  lecto 

48.  Velleius]     2.   92:    quoted  not      text  of  Velleius. 
quite  correctly,  though  Amerbach  is  82-3.  Cicero  inquit]  De  Orat.  i.  44. 

one  of  our  chief  authorities  for  the       196. 

452.11  A  a 


354  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

scripsit ;  ad  hoc  Origenem  recognitum  scholiis  illustrauit,  apologiam 
aduersus  tanti  vui  calumniatores  adiecturus,  nisi  dysenteria  cor- 
95  pusculum  iam  penitus  exhaustum  de  medio  tuUsset.  Nihil  sane 
impraemeditatum  ei  vel  inexpectatum  accidit,  iamdudum  suum  se 
pensum  absokiisse,  nec  quicquam  instare  quam  mortem  praesentem 
crebro  dictitanti.  Quam  praeclare  autem  se  in  extrema  illa  vitae 
humanae  epitasi  animam  exhalaturus  gessit!    Quam  insignia  Chris- 

100  tianae  mansuetudinis  exempla  edidit,  ita  adfectibus  in  Christum 
compositis,  vt  nihil  in  ore  nisi  dulce  lesu  nomen  haberet,  subinde  eius 
misericordiam,  subinde  vt  sui  misereretur,  subinde  vt  finem  faceret 
implorans!  lis  tam  sanctis  vocibus  v.  Id.  lul,  sub  mediam  noctem 
seruatori  toties  ex  imis  praecordiis  inuocato  animam  reddidit,  cum 

105  dysenteria  viginti  et  ampHus  dies  laborasset. 

Deprehendi  tum  verum  esse  quod  vulgo  ferunt,  mortem  anteactae 
vitae  typum  prae  se  ferre.  QuaUs  vita  viri  omnium  integerrimi  fuit, 
talem  mortem  vidimus.  Sanctissime  vixit,  sanctissime  mortuus  est. 
Nec  minus  praeclarum  cum  vitae  tum  mortis  praeter  lucubrationes 

iio  omnium  piissimas  monimentum  testamento  suo  post  se  rehquit: 
quod  ante  menses  mortis  quatuor  scripserat,  Clementis  VII.  P.M., 
Imperatoris  Caroli  Augusti,  ac  Magistratus  Basihen<sis)  diplomati- 
bus  instructus.  Nam  in  eo  exceptis  ahquot  legatis  me  nuncupatum 
haeredem  de  vniuersis  bonis  in  vsus  pauperum  aetate  aut  valetudine 

115  infirmorum,  in  puellas  quarum  pudicitiae  offectura  paupertas  vide- 
retur,  in  studiosos  et  quoscunque  subsidio  dignos  distribuendis  fidei 
commisso  grauauit,  tam  piae  voluntatis  exequendae  mihi  socios 
executorum  titulo  adiungens  Hieronymum  Frobenium  ac  Nicolaum 
Episcopium,  spectatae  fidei  homines.    Equidem  pro  boni  haeredis 

120  officio  nihil  antiquius  in  votis  habeo,  quam  in  suprema  optimi  viri 
voluntate  exequenda  etiam  tempus  a  legibus  Romanis  praefinitum 
anteuertere:  tantum  certe  abest  vt  ex  S.C.  Pegasiani  siue  Trebelliani 
beneficio  quicquam  adfectare  in  animum  induxerim,  vt  etiam  de  mihi 
nominatim  relictis  quotam  portionem  in  vsus  tam  pios  collocandam 

125  remiserim,  bono  haeredi  testatoris  voluntatem  intellexisse  pro  iure, 
atqiie  adeo  quo  se  in  piis  causis  latius  porrigat  nonnihil  de  sibi  rehctis 
contuhsse  pium  esse  ratus.  Itaque  nunc  to  aTrovSaiOTpo^elov  vbi 
bonae  spei  adulescentes  ahquot  in  studiis  aH  possint  instituo.  Con- 
uenit,  opinor,  vt  bonorum  rehctorum  portio  ex  studiis  proueniens  in 

130  eorundem  causam  prouehendam  redeat,  sahia  interim  eleemosyna 
pauperibus  quotannis  viritim  distribuenda.  His  omnibus  adornandis 
praesto  sunt  executores,  polhcetur  operam  suam  ordo  hic  amphssimus 
cuius  benignitatem  tacere  non  debeo,  sicut  nec  eruditiss<imae)> 
Academiae  nostrae  professorum  praestita  officia,  vna  cum  studiosis 

135  quorum  humeris  elatus  est  in  ducendo  funere,  in  peragendis  iustis  et 
alus  nihil  quo  suam  erga  hterarum  columen  obseruantiam  attesta- 
rentur  obmittentium. 

Nunc  ad  hbros  tibi  comparandos  redeo,  ex  quibus  quotquot  venales 
inueni,  Argentoratum,  vti  in  mandatis  acceperam,  misi:  rehquos  in 

III.  quatuor]    quinque   would   be  2.  23. 
more  accurate,   see    Appendix    xxv  Trebelliani]  See  Digest  36.  i. 

introd.  124.  portionem]  See  Appendix xxv. 

122.  Pegasiani]    See  Iust.  Institut.  introd. ;  Cod.  lu^t.  6.  49'. 


3141]  TO  JOHN  PAUNGARTNER  355 

his  duobus  Elenchis  adnotatos  inuenies  ;  quorum  non  aha  fuit  denuo  140 
aedendi  ratio,  quam  vt  tu  ac  sub  tui  nominis  titulo  optimi  quique 
de  lucubrationibus  Erasmi  yvrjaLois  admonerentur.    Semper  regna- 
uit  cahimnia,  praestantissimisque  viris  etiam  apud  veteres  negotium 
fecit.    Nescio  tamen  si  quod  aliud  seculum  fuerit  in  quo  maior  eius 
exercendae  impunitas,  aut  si  cui  post  homines  natos  phis  quam  145 
Erasmo  sit  insidiata.    In  obscuro  non  est  quam  saepe  etiamnum 
viuens  eam  hbelhs  a  se  editis  propulsare  fuerit  coactus,  nunc  in 
mortuum  nihilo  futuram  benigniorem  hbellorum  proximis  nundinis 
Francofordianis  editorum  prooemia  indicant.    Si  lege  Corneha  falsi 
nominis  vel  cognominis  adseueratio  falsi  poena  cohercetur,  quid  in  150 
eum  statuere  par  est  qui  non  solum  falso  titulo  lectori  fucum  facit, 
sed  ct  probati  viri  nomen  aheno  scripto  traducit,  prouinciaeque  ahcui 
inuidiosum  reddit  ?    Seueriore  dignum  animaduersione  facinus,  cum 
mortui  nomen  praefigitur,  odium  excitatum  restinguere  non  valentis. 
Ohm  apud  ethnicos  vitio  dabatur,  et  nihil  viro  ingenuo  habebatur  155 
indignius  quam  mortuos  maledictis  insectari,  vt  quibuscum  non  nisi 
laruae,  quemadmodum  prouerbium  inquit,  hictarentur.   Nunc  apud 
Christianos  charitatem  professos  pro  ludo  habetur  mortuorum  etiam 
memoriam  hbelhs  fictis  dilacerandam  proposuisse.    0  secuhim,  0 
mores.   Quae,  mahim,  magistratus  tandem  Christiani  toUerantia  est,  160 
ad  promiscuam  iham  hbrorum  extrudendorum  hcentiam  conniuentis ! 
Nihilo  mehores  sunt  qviotquot  in  lucubrationibus  ahenis  ahqua  sine 
delectu  venantur,  quibus  impotentes  suos  afifectus  magni  ahcuius 
viri  praerogatiua  caeteris  adprobare  adoriuntur.    Vt  non  nisi  tota 
lege  perspecta  respondere  aut  iudicare  inciuile  Celsus  iurisconsultus  165 
putauit,  ita  parum  ciuihs  aut  probi  hominis  sit,  ahcuius  in  rebus  fidei 
sententiam,  nudis  ahquot  versibus  ex  medio  orationis  structu  ex- 
cerptis,  vulgo  indocto  proponere,  quos  alibi  et  exphcatos  fusius  et 
declaratos  non  ignoret.  Si  sic  a  candore  quem  Christianum  Christiano 
praestare  addecet  recedatur,  quid  etiam  in  veterum  Theologorum  170 
commentariis  salui  supererit  ?    Nihil  tam  circunspecte,  nihil  tam 
sancte,  addo  et  pie,  dici  potest,  quod  non  cauiUationibus  cahnnnusque 
futurum  sit  obnoxium.    Ecquid  enim  non  maleuolentia  obtrectandi- 
que  hbido  vel  conantur  vel  efficiunt  ? 

Quare,  vir  clariss.,  sub  tui  nominis  titulo  pios  ac  candidos  vbique  175 
gentium  admonitos  volo,  vniuersas  Erasmi  lucubrationes,  quotquot 
vir  de  literis  et  pietate  bene  meritus  post  se  rehquit,  in  his  duobus 
catalogis  a  se  dum  etiamnum  in  humanis  ageret  editis  inueniri :  quibus 
rerum  ipsius,  qua  fuit  in  me  singulari  beneuolentia,  pulchre  gnarus, 
reliquas  postea  elucubratas  adieci.  Si  quid  praeterea  sub  huius  titulo  180 
edatur,  nothum  et  spurium  esse  sciant  omnes,  imo  puram  putam 
calumniatorum  imposturam ;  id  quod  conceptis  verbis  contestatum 
volo,  ne  calumniatorum  malitia  vel  apud  pios  male  audire  pergat  »le 
pietate  optime  meritus,   vel  aliud  viuens  aliud  moriens  docuisse 
videatur,  a  quo  fuit  alienissimus.  Nec  vero  me  latet  rumorem  vanum  185 
nescio  a  quibus  sparsum,  eo  mortuo  quaedam  proditura  quibus  suam 
de  rebus  fidei  sententiam  hbere  sit  propositurus.    Quasi  vero  hanc 


T^Q.legeCorneliaJSeei^/g-csi^S.  10;  157.  prouerbium]  See  .^r/a//.  153. 

Cod.  lust.  g.  22. 


356  LETTERS  OF  ERASMUS  [1536 

non  libere,  hoc  est  ea  qua  decet  et  modestia  et  reuerentia,  lucubra- 
tionibus  iamdudum  editis  proposuerit,  orbique  testatam  reliquerit. 

190  In  ea  ipsa  sententia,  ita  me  deus  bene  amet,  vsque  supremae  vitae 
exitum  perstitit :  nec  vUus  morienti  superfuit  ingenii  foetus  posthumus 
quam  Origenis  recognitio,  cui  immortuus  est,  praeteritis  nundinis 
Frobenii  typis  euulgata  et  in  pubhcum  emissa.  Quid  multa  ?  Non 
est  cur  quisquam  ahas  mcomparabihs  viri  hicubrationes  expectet 

195  quam  in  hos  catalogos  relatas,  vere  magnis  eruditis  et  pus  nostri 
secuh,  vt  verbo  dicam,  gratas,  atque  etiam  posteritati  futuras  gratis- 
simas,  quibus  tu,  Paungartnere  humaniss.,  omniumque  virtutum 
laudibus  cumulatissime,  fehciter  fruere. 

Bene  vale.   Basileae  Calend.  Febr.  Aimo  m.d.xxxvii. 


INSCRIPTIO  IPSIVS  MONVMENTI  IN  PRIMARIA  AEDE  SACRA 
INCLYTAE  VRBIS  BASILIEN. 

[The  inscription,  which  is  still  in  the  Cathedral  at  Basle,  is  printed  with  the 
heading  here  given  by  Boniface  Amerbach  in  Catalogi  duo  operum  Des.  Erasmi 
Roterodami,  Basle,  Froben,  1537,  p.  117;  it  is  reproduced  in  facsimile  in  Major, 
pl.  31 ;  see  also  Gedenkschrift  zum  400.  Todestage  des  Erasmus  von  Rotterdam, 
Basle,  1936,  Die  Grabstdtte  des  Erasmus.  The  inscription  is  a  poor  piece  of 
Latin  writing.  Lines  14-21  are  oddly  obsciu-e,  the  grammatical  construction 
being  (apparently)  'non  memoriae  (ergo)  cjuam  editis  Lucubrationibus  inunor- 
talem  comparauit  sibi,  superfuturo  iis  tantisper  dum  orbis  terrarum  stabit  ac 
eruditis  .  .  .  coUoquutm-o,  sed  corporis  mortahs  ergo  .  .  .  hoc  saxum  posuere 
quo  reconditum  sit  (corpus).] 

Christo  Seruatori  S. 

Des.  Erasmo  Roterodamo, 

viro  omnibus  modis  maxi 

mo,  cuius  incomparabilem 
5  in  omni  disciphnarum  ge 

nere  eruditionem  pari  con 

iunctam  prudentia  poste 

ri  et  admirabuntur  et  prae 

dicabunt:  Bonifacius  Amer 
10  bachius,  Hier.  Frobenius,  Nic 

Episcopius,  haeres,  et  nuncu 

pati  supremae  suae  vohmta 

tis  vindices,  patrono  optimo, 

non  memoriae,  quam  immorta 
13  lem  sibi  editis  Lucubrationi 

bus  comparauit,  iis  tantisper 

dum  orbis  terrarum  stabit 

superfuturo  ac  eruditis  vbi 

que  gentium  coUoquuturo,  sed 
20  corporis  mortahs,  quo  recon 

ditum  sit  ergo,  hoc  saxum 

posuere.   Mortuus  est  IIII 

Eid.  lul.  iam  septuagenarius, 

An.  a  Christo  nato 

25  M.D.XXXVI. 


APPENDIX  XXIV 
THE  SPURIOUS  LETTER  TO  PETER  CURSIUS 

MS.  Gud.  Lat.  4317  (45) :  P.  Burmann,  Marquardi  Freiburg. 

Gudii  .  .  .  Epistolae  1697,  P-  148  («)•  6  January  1535. 

Vita  Erasmi  p.  124  (O^). 
O^.  p.  266:  Lond.  XXX.  68:  LB.  1276. 

[The  letter  was  first  printed  by  Merula  (O^) ;  and  from  Merula  derive  all  later 
texts  with  the  exception  of  that  of  Burmann.  Burmann's  text  is  taken  from 
a  Ms.  copy  preserved  in  the  Ducal  Library  at  Wolfenbuttel,  Gud.  Lat.  4317 
(see  Handschriften  der  Herzogl.  Bibliothek  zu  WolfenhiXttel,  Abth.  4,  p.  83 ;  the 
actual  MS.  we  have  not  seen). 

The  letter  is  without  doubt  that  spoken  of  by  Erasmus  in  a  letter  to  Pflug  of 
7  May  1535  (Ep.  3016):  'finxervmt  prolixam  epistolam  velut  a  me  scriptam  ad 
Petrum  Cursium,  in  qua  hoc  ago,  ne  edat  suam  apologiam.  Homines  male 
feriatos!'  The  true  character  of  the  letter  was  made  plaiii  in  1880  by  R.  C. 
Christie  {Etienne  Dolet,  p.  ai^n).  Yet  after  sixty  years  it  is  still  cited  as  a 
genuine  letter  of  Erasmus,  not  only  by  Erasmus'  biographers,  but  by  good 
scholars.  Already  in  1834  Antonio  Panizzi  noted  that  no  copy  of  the  Vidua 
shows  the  misprint  alleged  in  II.  88-96  (Orlando  Furioso  di  Ariosto,  Wm.  Picker- 
Lng,  London,  1834,  i.  54) ;  and  this  circiunstance  alone  should  have  been  suffi- 
cient,  without  the  evidence  of  the  Responsio,  to  show  that  the  letter  was  merely 
a  skit.  Li  the  Responsio  (Ep.  3032 .  575-86),  Erasmus  gives  this  detailed  accoimt 
of  the  letter : 

'Addidertmt  aliud  lusus  genus.  Finxerunt  prolixam  epistolam  velut  a  me 
scriptam  ad  Petrvun  Cursium,  plenam  scm-rilibus  ineptiis,  eamque  multis 
exemplaribus  per  vrbem  sparserimt,  affingentes  id  ita  me  fieri  iussisse :  imitati 
sunt  manum  meam,  atque  etiam  phrasim.  In  ea  facitmt  Erasmiun  hoc  suppli- 
citer  agentem  cvun  Ciu-sio,  vt  premat  suam  apologiam,  me  proxima  aeditione 
castigaturum  ea  quibus  offenditur.  Sensit  Cursius  fucum,  sed  in  hoc  errat,  quod 
existimat  eam  Epistolam  a  Caluo  quodam  amico  confictam  in  rem  meam,  quum 
ipsa  res  loquatm-  ab  inimicis  confictam,  et  (ni  fallor)  ab  iisdem  qui  Cursiima 
ad  hoc  argvunentum  excitarunt.  Festiuus  vero  lusus  effingere  manum  alienam, 
et  alieno  nomine  quicquid  libet  in  vulgus  spargere!' 

That  the  letter  circulated  in  Rome — that  there  were  'multa  exemplaria'  of 
it — there  is  no  reason  to  doubt ;  that  the  script  of  it,  as  delivered  to  Ctusius, 
actually  imitated  Erasmus'  handwriting  is  affirmed  by  Cursius  himself.  For 
forgeries  imitating  Erasmus'  hand  see  Ep.  2874.  172-4,  and  Aduersu^  Menda- 
cium,  LB.  X.  1688  BC.  That  the  author  of  the  forgery  was,  as  Erasmus  beUeved, 
Aleander,  is  plainly  incredible.  Cursius'  own  account  of  the  matter  is  obsciure ; 
and  is  best  given  in  his  own  words.  After  speaking  of  the  sorrow  and  shame 
which  Italians  still  feel  when  they  recall  the  Sack  of  Rome  he  writes  thus 
{Defensio  Italia  K}): 

'Tuus  ille  Myconius  Caluus,  Erasme,  et  (nescio  quo  fato)  alius  item  Caluus, 
non  itidem  Myconius,  sed  (quod  pudet)  Italus,  effecerunt  vt  quae  grauissima 
nefandissimaque  mala  obiuerunus  grauiora  nefandioraque  videantur.  Quando 
ea,  vt  tu  Caluo  illo  Myconio  interpretando,  nostrorum  nos  ignauia,  vestrorum 
virtute,  perpessos  callide  hostihterque  posteris  insinuare  persuadereque  cogi- 
tasti,  sic  Caluus  hic,  iam  non  amplius  Italus,  sed  Germanus,  ac  plane  tuus,  tuae 
causae  occulte  subscribens,  non  modo  suam  et  pubUcam,  impie  nefarieque,  sed 
tuam  quoque  (cvun  minime  voluisset)  stultissime  prodidit ;  vna  enim  opera  et 
tuam  manum  male  est  imitatus  et  literas,  quas  abs  te  ad  me  dari  finxit,  vanas 
barbaras  ac  sibi  repugnantes  dedit ;  quibus  homo  caUidus  cum  callidis  qui- 
busdam  amicis  mihi,  si  posset,  persuaderet  ne  defensionem  hanc  iam  emissam 
emitterem,  neue  ignauiae  vulnera,  quae  tu  Germanus  Italis  iniuste  infiixiati, 
ego  Italus,  nuUo  presertim  maledicentiae  vulnere  in  te  relato,  pie  pacateque 
sanarem.' 

What  can  certainly  be  inferred  from  this  is  that  Cursius  knew  the  letter  to 
be  a  forgery ;  he  woiild  seem,  however,  to  have  supposed  the  forger  to  have  a 
serious  pmpose,  to  be  serving  Erasmus'  cause ;  nothing  suggests  that  he  was 


358  APPENDIX  XXIV 

aware  that  the  letter  was  a  skit,  a  parody.  The  author  of  the  forgery  he  calla 
Calvus:  the  person  intended  is  perhaps  Franciscus  Juhus  Calvus  (cf.  Ep. 
3032.  582n).  It  is  worth  noting  that  the  letter  was  only  received  by  Cursius 
after  the  Defensio  had  akeady  appeared  {defensionem  iam  emissam). 

Tf  the  perpetrator  of  the  jest  was  not  skilled  to  uxiitate  Erasmus'  manus,  he 
certainly  reproduced  very  accurately  (as  Erasmus  himself  acknowledges)  his 
phrasis.  Even  more  telling  than  the  imitation  of  his  style  is  the  take-oS  of 
character  and  personal  weaknesses.  The  reception  of  Erasmus'  letter  by  his 
friend  the  Cardinal ;  the  gift  of  a  valuable  gold  cup  ;  tlie  showing  of  the  cup  to 
'  compotores ' ;  its  alternative  uses — for  quenching  honest  thirst  or  as  a  'pharma- 
cum  aduersus  calcukmi ' :  the  printers'  errors ;  the  comphments  to  Sepulveda 
and  Eugubinus — all  these  make  admirable  fooling.  Erasmus  supposes,  indeed, 
that  the  people  in  Rome  who  read  this  parody  took  it  as  a  genuine  letter — 
there  were  people  who  took  Reynolds'  Peter  Bell  for  a  genuine  poem  of 
Wordsworth.  But  to  suppose  this  true  of  many  persons  would  mean  that  the 
joke  missed  fire.  Nobody  in  Rome  who  was  not  very  duU  supposed  Erasmus 
likely  to  send  compliments  to  Sepulveda  and  Eugubinus — with  both  of  them 
(they  were  in  Rome  at  the  time)  his  relations  were  imderstood  to  be  the  least 
frieiidly  conceivable.  Merula,  however,  who  included  the  letter  in  his  collection, 
must  have  supposed  it  to  have  been  written  by  Erasmus ;  he  must  have  over- 
looked,  not  only  the  Defensio,  but  what  Erasmus  himself  says  in  the  Responsio.'] 

ERASMVS  ROTERODAMVS  DOCTISSIMO  AC  ORNATISSIMO  PATRI  D. 

PETRO  CVRSIO,  RHETORI  IN  ACADEMIA  ROMANA  CLARISSIMO, 

AMICO  SINGVLARI  S.  P. 

CvM  reuerendissimus  in  Christo  Pater  et  Dominus  D.  Matthaeus 
T  T.  S.  AngeU  Carduialis  Roma  in  Germaniam  reuertisset,  nihil  mihi 
prius  fuit  quam  vt  ex  suis  familiaribus,  inter  quos  nonnulli  sunt 
quibuscum  trecentos  sahs  modios  (vt  est  in  prouerbio)  consumpsi, 

5  intelhgerem,  quidnam  bonae  spei  de  componendis  dissidiis  et  re- 
sarcienda  concordia  Christiana  afferrent,  eamque  ob  caussam  ad 
quendam  praestantissimum  mihique  charissimum  ilhus  aulae  prin- 
cipem  virum  hteras  e  vestigio  dedi,  vt  mihi  hunc  scrupulum  eximeret : 
eram  enim  inter  sacrum  et  saxum,  quod  aiunt,  dum  spe  ac  metu  huc 

10  illucque  iactarer,  constitutus ;  verebarque,  ne  causa  pubhca  in  pri- 
uatis  afifectibus  omnino  desereretur.  Qui  cum  primum  epistolam 
aperuisset,  et  manum  meam  iam  diu  suis  ocuhs  famiharem  agnouisset, 
ad  Cardinalem  statim  accurrit,  nunciatque  hteras  esse  ab  Erasmo. 
Quo  audito  Cardinahs  suauiter  subridens,  Egregie,  inquit,  nobiscum 

15  agitur,  quod  Erasmus  nos  hteris  suis  inuisat ;  nam  annus  mihi  esse 
videtur,  ex  quo  ne  apicem  quidem  ab  eo  hterarum  oonspexi.  Quid 
multis  V  recitari  eas  iussit,  et  sub  finem  earum  magna  mea  eum  laude, 
quod  de  pacando  rehgionis  statu  solhcitus  essem,  plane  regia  et  tah 
principe  digna  verba  in  frequentissimo  ilhus  aulae  theatro  protuht, 

20  nihil  se  vsquam  habere  quod  doctorum  virorum  proprium  esse  noht ; 
multaque  aha  de  me  adiunxit,  quae  modestiae  causa  prudens  omitto. 

TIT.  ERASMVS  .   .   .  SINGVLARI   S.   P.    0   Loncl.    LB.  :    PETRO    CVESIO   RHETOEI   IN 

ACADEMiA  ROMANA  s.  D.  DESiDERivs  ERASMVS  ct.  I.  reuorendissimus  O: 

Romanus  a.  2.  T  T  O:  H  a.  6.  Christiana  concordia  a. 

7.  quendam  a:  quaerendam  O  Lond.  LB.  15.  nos  a:  07n.  0  Lond.  LB. 

iS.  quod  O:  quam  a.  20.  vsquam  0-  a:  vsque  O^.  21.  modestiae  a: 

molestiae  cett.  libri. 


I.  Matthaeus]  Matthew  Lang;  he  2.  t  t]  titulo. 

had   presumably   retunied   from   the  4.  prouerbio]  See  Adag.  1014. 

Conclave  whicii  elected  Paul  iii.  9.  inter  .  .  .  saxum]  See  Adag.  15. 


THE  SPURIOUS  LETTER  TO  PETER  CURSIUS      359 

Sed  vnum  tamen  hoc  praeterire  non  possum,  quod  aureum  poculum 
artificiosissime  caelatum,  quod  tum  congerronibus  suis  forte  ostenta- 
bat,  transmitti  ad  me,  veluti  ixi^/jioavvov  animi  erga  me  sui,  voluerit, 
vt  declararet  gratam  sibi  fuisse  sollicitudinem  meam.   Quo  ego  pro-  25 
fecto  ita  fui  ob  Phidiacum  plane  artificium  delectatus  vt  professus 
sim  inter  doctissimos  et  scitissimos  compotores  meos  qui  tum  aderant 
(inter  quos  fuit  B.  Rhenanus,  et  Henricus  Glareanus ;  hic  Poeticae, 
quae  bibax  esse  solet,  ille  Historiae  deditus),  me  non  aUo  poculo  vel 
pharmacum  aduersus  calculum  vel  ad  extinguendam  sitim  Hquorem  30 
sumpturum  esse.    Nam  operculum,  quod  paulo  infra  crepidinem 
Aesculapium    tornatilem    habebat    medicinae    propinandae    fabre- 
factum  data  opera  videbatur :  cyathus  ipse  non  mediocris  capacitatis 
(TKt.pTcbvTas  circum  habebat  Satyros,  et  in  eorum  medio  Bacchum 
ebriosuhim,  tanta  (ita  me  Deus  amet)  elegantia  vt  iam  PraxiteHs  35 
opera  mihi  sordere  perfacile  possint. 

Sed  haec  praeter  rem.  Perlectis  Hteris  meis,  responderi  mihi  iussit, 
Paulum  III.  Pont.  Max.  ab  ipsa  statim  electione  polHcitum  esse  sibi, 
et  Reuerendissimo  in  Christo  patri  et  Domino  D.  Bernardo  Cardinali 
Tridentino,  Concilium  se  congregaturum,  vt  infinita  malorum  ex-  40 
amina  apud  Germanos  funditus  extirpentur  et  eradicentur  ;  reHquum 
esse,  vt  ipsi  homines  eruditos  et  cordatos  passim  in  Germania  co- 
hortentur  vt  reHgioni  ferre  suppetias  veHnt.  E  quibus  certe  phis 
quam  monogrammum  ampHssimus  Praesul  me  primum  nominare 
decreuit.  Sed  tamen  committere  non  voluit,  quin  me  de  nonnuHoruni  45 
impudentia,  de  quibus  Romae  inteHexerat,  admoneret,  qui  Theoninis 
dentibus  famam  meam  arroderent  et  lacerarent.  Idque  eo  consHio  fecit 
prudentissimus  et  hoc  prope  solo  facto  iHustrissimus  Princeps,  vtlabes 
mihi  aspersas  prius  abstergerem  quam  huic  studio  me  praepararem. 

Equidem  non  ignorabam  Romae  esse,  qui  nomen  meum  sugiHarent ;  50 
sed  tamen  qui  mihi  tam  manifestam  calumniam  impingeret,  quam 
a  te  fieri  audiebam,  hominem  esse  vsquam  ne  somniare  quidem  potui. 
Aiunt  enim  te  detorquere  nescio  quam  voculam  impressorum  incuria 
deprauatam  ad  meam  ignominiam,  adeoque  fulmina  quaedam  ora- 
tionum  scribere,  et  miseHum  Erasmum  in  sacerrimis  studus  desu-  55 
danteni  ita  traducere  vt  nunc  omnia  fora,  omnia  templa,  omnia 
compita,    omnia   conuiuia,    nihil   ahud   crepent    quam   sacrHegum 
Erasmum,  et  sexcentis  tauris  Phalaridis  dignum.   Quo  audito  mirari 
prmcipio,  deinde  obstupescere,  postremo  etiam  obtorpescere  coepi, 
quid  te  induxerit,  vt  mihi  non  aHa  ratione  quam  iniuria  notus  esse  60 
veHs  ;  nomen  enim  tuum  aHoqui  nunquam  audieram. 

Age,  mi  Petre,  te  oro  obtestorque  per  viscera  Christi,  cogitemus 
quanto  in  discrimine  versemur,  quot  haeresium  diluuia,  quot  beHorum 
tumultus,  quot  dissidiorum  incendia  Christianum  orbem  inundent. 
Missas  faciamus  has  tam  insignes  calumnias,  cuiusmodi  miUe  obucere  65 

28.  B.  a:  D.  O.  39.  Reuerendissimo  O:  Romano  a.  43.  certe  a: 

om.  0  Lond.  LB.  48.  solo  a:  om.  O  Lond.  LB.  52.  hominem  O^: 

neminem  O^  a.  vsquam  a:  vsque  O^  (cf.  1.  20):  natmn  O^.  ne  O^  a: 

ne  nimc  O^  Lond.  LB.  59.  obtorpescere  scripsimus:  obstipescere  a  libri. 

63.  heresium  a:  heresum  O  Lond.  LB.  65.  mille  a:  multas  O^:  nulli  O^. 


40.  Tridentino]  Cles.  18.  82;  Adag.  1155. 

46.  Theoninis]    See    Hor.    Ep.    1. 


360  APPENDIX  XXIV 

etiam  diligentissimis  et  sanctissimis  Doctoribus  possis.  Nam,  vt 
tandem  ad  rem  veniamus,  quid  obsecro  flagitii  commisi,  quod  Atta- 
lum  eeu  imbellemnotauerim,  quem  Hecataeus  in  Dionysium  dTTToXenov 
Kal  dixaxov  appellat  V    An  mihi  dependendum  est,  quod  typographo- 

70  rum  ignauia  commisit  ?  At  si  non  eram  ego  in  Anticyram  relegandus 
perpetuo,  qui  bellicosissimae  omnium  nationum  Italiae  auferre  hanc 
gloriam  conarer ;  certe  nominis  mei  oblitus  esse  videri  possem,  si 
Latinorum  Graecorumque  hominum  scripta  omnia  ItaHae  laudibus 
ampHssimis  scatere  non  meminissem:  praecipue  vero  his  quae  ad 

75  Uterarum  et  mihtiae  gloriam  spectant.  Verum  adeo  nuUam  in  me 
suspicionem  inferendae  iniuriae  extare  nunc,  aut  extitisse  vnquam, 
testis  est  mihi  animus  meus,  cum  haud  recte  meminerim,  vbi  de 
Attahs  ista  scriptis  meis  prodiderim,  neque  eram  id  vnquam  ani- 
maduersurus,  nisi  amanuensis  meus  recordatus  fuisset  in  Prouerbio 

80  Myconius  caluus  tale  quippiam  esse ;  vbi  statim  deprehendi  formu- 
larios,  quibus  non  satis  famihare  erat  Attalorum  nomen,  ex  eo  Italum 
fecisse.  Atque  vtinam  mihi  non  quotidie  huiusmodi  tragediae  excita- 
rentur!  Nuper  enim  cum  inter  imprimendum  excusores  ahquot 
conquesti  fuissent  me  sibi  xenia  nonduni  persoluisse,  exortus  est  inter 

85  eos  quidam  caeteris  vinolentior,  qui  profiteretur  se  poenas  a  me 
exacturum,  ni  darem :  atque  id  profecto  veterator  tam  egregie  effecit 
vt  aureis  nummis  trecentis  redimere  eam  ignominiam  voluissem. 
Cum  enim  in  Vidua  mea,  quam  Serenissimae  Vngariae  Reginae  dedi- 
caueram,    ad  laudem   cuiusdam  sanctissimae   foemmae   inter  aha 

90  hberahtatem  iUius  in  pauperes  referrem,  haec  verba  subiunxi :  Atque 
mente  illa  vsam  eam  semper  fuisse  quae  talem  foeminam  deceret. 
Vnde  scelestus  ille  animaduertens  sibi  vindictae  occasionem  oblatam 
esse,  ex  mente  illa  mentula  fecit ;  itaque  vohimina  mille  fuere  im- 
pressa.    Quid  igitur  mirum,  si  istorum  hominum  quispiam  vel  per 

95  errorem,  vel  sciens  volensque  fefeUerit  ?  Hoc  profecto  constat,  in 
archetypo  meo  Attalum  scriptum  esse. 

Sed,  nescio  quo  fato,  bis  iam  haec  vox  magnos  mihi  tumultus 
peperit.  Reprehensum  enim  a  Louaniensibus  Theologis  in  me  fuit, 
quod  Act.  14  ex  Itaha  mutarim  ad  fidem  Graecorum  codicum  Attaha ; 

100  itaque  ob  eam  causam  me  prope  impivim  esse  proclamabant,  quod 
negarem  Paulum  vnquam  in  Itaham  venisse,  quasi  vero  non  tota  fere 
Apostolorum  historia  id  pertractet.  Nunc  vero  rursum,  quod  hbrarii 
Attalum  in  Italum  commutarint,  me  omnino  inscio,  nouum  a  te 
mihi  beUum  indicitur,  adeoque  duTTovBov  vt  aiunt,  TToXeiiov.    Vix 

67.  quod  ante  Attalum  O:  om.  a.  70.  At  si  O^:  aut  a  O^.  78. 

O:  eram  vnquam  id  a.  100.  itaque  a:  atque  O  Lond.  LB.  loi.  0: 

in  Italiam  vnquam  a.  io3-4-  O:  mihi  a  te  a. 


68.  Hecataeus  in  Dionysiimi]  There  tiu-ies.     The   quotation   is   as  purely 

is,  of  course,  no  such  work ;  nor,  if  bogus  as  the  citation  from  the  Vidua 

there  had  been,  could  Hecataeus  have  in  lines  90—1.     Dionysius  of  Miletus 

apphed    the    epithets    dTTToXefiov    Kal  was,  no  doubt,  known  to  the  writer 

dfjLaxov  to  any  of  the  persons  kuown  to  from   the  article  'EKdraios  in  Suidaa 

history  bearing  the  name  Attahis —  (whei'e   ho   is  mentioned  as  contem- 

the   inost   ancient   of  them   was   his  porary  with  Hecataeus). 

jmiior   by   something   Uke   two   cen-  99.  Act.]  14.  25. 


THE  SPURIOUS  LETTER  TO  PETER  CURSIUS      361 

arbitror  vsquam  alias  calamitosissimam  Aten,  rj  Kar  avhpwv  Kpdara  105 
^acveL,  vt  Homerus  ait,  infestiorem  mihi  sese  exhibuisse,  quam  in 
Attalia  cognata  sibi  voce,  vel  ipso  etiam  sono  metuenda.  Caeterum, 
charissime  frater,  admonitum  te  velim,  ne  vel  tuo  ipsius  iudicio  vel 
instinctu  ahorum  teipsum  m  huiusmodi  praecipitia  abiiceres,  in 
quibus  prope  semper  plus  inest  incommodi  quam  gloriae.  Si  hac  via  iio 
adgrediaris  aucupandae  gloriolae  rationem,  nihil  efficies  ahud  quam 
vt  totum  te  deridendum  propines  ahis.    Respondere  debes  liis  qui 
nommi  tuo  isthic  officiunt  conanturque  tenebras  oifundere.  Comperi 
enim  postea  te  Archilochum  habere,  quem  in  nomen  tuum  proprio 
rabies  armauit  iambo.  In  eo  tu  conficiendo  olei  phis  debes  consumere  115 
quam  in  appetendo  Erasmo,  qui  iam  depontanus  senex  tot  exantlatis 
molestus  nihil  ahud  est  quam  asinus  non  omnino  iners  inter  simias. 
lUi  rursum,  qui  mihi  insultant,  canes  videntur  esse  in  praesepi,  qui 
armenta  a  foeno  inuidis  latratibus  abigunt,  quo  ipsi  non  vescuntur. 

Quod  si  cognouero,  quod  equidem  non  spero,  te  vel  tantillum  120 
contra  me  pubhcare,  experieris  (ni  fallor)  Erasmum,  iam  lxx.  annos 
natum,  neque  edentulum  esse  onmino  neque  exunguem.    Si  vero 
modestus  (vt  spero)  fueris,  tibi  gratias  quoque  sum  habiturus,  qui  me 
hbrariorum  ignauiae  commonefeceris.    Sunt  enim  Chihades  meae 
auctae  multis  decuriis,  quae  tamen  ad  centuriam  non  perueniunt,  125 
reuocatae  sub  praehim,  vbi  hterulas  has  mutari  curabo,  quae  mihi,  ni 
mature  praeuenissem,  magnae  tempestatis  causa  fviturae  fuissent. 
Quod  rehquum  est,  dare  operam  debemus,  ne  bonae  hterae  apud 
imperitos  male  audiant  propter  inanes  digladiationes ;  quae  tandem, 
nisi  dimicare  in  friuohs  rebus  desierimus,  non  modo  putribus  ouis  a  130 
plebe  promiscua  dirimentur,  sed  etiam  cathenis,  quibus  vesaniam 
nostram  coerceant.  Deus  Opt.  Max.  faxit  vt  submissis  animis  nostris 
suscipere  ilhus  gratiam  possimus,  cuius  praesidio  nefarios  Ecclesiae 
hostes  prosternere  valeamus.   Vale,  et  nomine  meo  Genesium  Sepu- 
luedam,  et  Augustinum  Eugubinum,  viros  insignes,  cohortare,  vt  135 
studus  suis  labefactis  rebus  succurrere  potius  vehnt  quam  Pantalobi 
esse. 

Datum  Friburgi  Brisgoiae,  quinto  Id.  lanuarias,  m.d.xxxv. 

Mitto  amicis  ahquot  meis  vrbanis  vnum  atque  alterum  huius 
epistolae  exemplum,  vt  ahenati  a  me  accusatione  tua  eo  celerius  14° 
atque  facilius  fiant  de  innocentia  mea  certiores. 

105.  0:  calamitosissimum  a.  105-6.  Aten,  rj  Kar  dvSpaiv  Kpaara  ^atvei,  vt 

Homerus  ait,  infestiorem  a:  Aten  infestiorem  0  Lond.  LB.  112.  his  a: 

tuis  O  Lond.  LB.  127.  praeuenissem  O^  a  LB.:  peruenissem  O^  Lond. 

139—41.  Mitto  .  .  .  certiores  O  Lond.  LB.:  om.  a.. 


106.  Homerus]  II.  19.  93.  118.  canes..  .inpraesepij^rfag'. 913. 

114.  ArchilochumJCf.  Hor.  J..P.  79.  136.  Pantalobi]  SeeHor.  S.  i.  8.  11; 

117.  asinus. .  .simias]Seeylc?a(7. 441.       2.  i.  22. 


APPENDIX  XXV 

ERASMUS'  LAST  WILL. 

Basle  MS.  AN.  III.  15.  96.  Basle. 

Q.  p.  121.  12  February  1536. 

[An  original  document,  autograph  throughout:  reproduced  in  facsimile  by 
Mareo  Besso,  U Encomium  Morias  di  Erasmo  di  Rotterdam,  Rome,  1918,  Docu- 
menti  vi,  and,  again,  by  Daniel  van  Damme,  lEphemeride  illustree  de  la  Vie 
d^lSrasme,  Anderlecht,  1936,  p.  61.  There  is  a  copy  by  a  secretary  in  the 
CopenhagenMS.  G.  K.  S.  95  Fol.,  f.  253.  The  willwasprintedinQ,andhasbeen 
several  times  reprinted,  e.g.  by  J.  B.  Kan  (Erasmiana,  1881)  and  by  E.  Major 
(Eras?niis  von  Rotterdam,  1927). 

Erasmus  began  to  think  of  making  his  will  in  1518  (Ep.  860.  9-10).  But  his 
first  will  was  in  fact  executed  in  1527:  see  Appendix  xix.  On  26  Nov.  1533  he 
made  and  signed  in  his  home  at  Freiburg  a  second  will.  This  has  not  sm-vived ; 
but  it  was  attested  by  the  Freiburg  notary,  Mathias  Rasch  Lsninus,  whose  attes- 
tation  is  preserved  in  Basle  MS.  Erasmuslade  10.  For  Erasmus'  preoccupation 
with  the  subject  of  his  will,  at  various  dates,  see  Ep.  2754.  jn,  which  shoiild, 
however,  be  corrected  from  the  evidence  of  the  Basle  MS. 

Between  the  provisions  of  this  last  wUl  and  those  of  1527  the  most  notable 
differences  are  the  following: 

(i)  The  will  of  1527  provided  elaborately  for  the  publication  of  the  Opera 
Omnia ;  in  the  present  will  this  project  is  dropped.  See  Appendix  xix.  43^. 

(2)  Of  the  1527  will  Erasmus  appointed  three  executors — -Basil  Amerbach, 
Jerome  Froben,  and  Beatus  Rhenanus.  Basil  Amerbach  had  died  in  1535  ;  and 
of  the  present  will  Erasmus  was  content  to  appoint  only  two  executors,  retain- 
ing  Froben,  but  substituting  for  Beatus  Rhenanus  Froben's  partner  Episcopius. 

(3)  The  names  of  two  legatees  of  the  1527  will  are  not  found  in  that  of  1536 — 
Botzheim  and  Glareanus.  Botzheun  had  died.  But  Glareanus  was  still  living 
in  Freiburg;  and  his  exclusion  from  the  will  of  1536  is  significant.  (Amerbach 
compensated  him  for  his  disappointment  by  presenting  him  with  a  sUver  cup ; 
see  Schreiber,  H.  L.  Glareanus,  p.  80.)  Nine  persons  not  named  in  the  will  of 
1527  receive  bequests  imder  that  of  1536:  Viterius,  Montanus,  Lambert 
Coomans,  John  Brisgoicus  (Erasmus'  confessor),  Paul  Volz,  Jolm  Erasmius 
Froben,  Jerome  Froben's  wife,  Episcopius  and  his  wife.  Quittanees  from 
various  legatees  (Goelenius,  John  Brisgoicus,  Paul  Volz,  Lambert  Coomans, 
Beatus  Rhenanus,  Gelenius)  are  preserved  in  Basle  MS.  C.  VI^.  71,  pp.  74,  75, 
78,  89,  93,  94.  The  bequest  to  Ber  is  acknowledged  in  a  letter  of  15  Aug.  1536 
preserved  in  Basle  MS.  Ki.  Ar.  18*.  47. 

(4)  In  the  will  of  1527  there  are  only  two  monetary  bequests  (to  Glareanus 
and  Quirinus).  In  the  1536  will  Viterius,  Montanus,  Coomans,  Gelenius  (all 
poor  men),  and  Volz,  receive  bequests  of  money ;  and  to  Boniface  is  left 
Erasmus'  store  of  'double  and  quadruple  ducats'. 

Erasmus  died  on  the  night  of  11/12  July.  He  was  buried  in  Basle  eathedral 
on  18  July.  Immediately  after  the  funeral  ceremony  his  will  was  opened  and 
read  by  the  City  clerk  and  notary,  Heinrich  Ryhiner.  On  22  July  another 
notary,  Adalbert  Salzmann,  made  a  eomplete  inventory  of  his  money  and  goods. 
To  the  money  and  goods  in  Basle  had  to  be  added  the  monies  held  for  Erasmus 
in  Antwerp  by  Schets  (see  Appendix  xxiii.  A.  3).  With  this  addition,  the 
property  in  the  hands  of  Boniface  and  the  two  Basle  executors  amotmted,  after 
the  satisfaction  of  all  elaims,  to  5,000  florins.  There  was  a  further  property  in 
Brabant,  amounting  to  some  1,960  florins,  of  which  the  'heir',  or  trustee,  was 
Goelenius,  and  with  the  disposal  of  which  the  Basle  executors  wero  not  con- 
cemed  (for  this,  and  for  the  litigation  in  cormexion  with  it,  see  Appendix  xxiii). 
Bequests  amounted  to  (roughly)  1,100  florins,  including  200  florins  accepted 
by  Amerbach  in  Ueu  of  530  florins  given  to  him,  not  by  Erasmus'  will,  but  by 
a  special  syngrapha  (see  Ep.  2855  introd. ;  Carl  Roth,  Das  Legatum  Erasmianum, 
in  Gedenkschrift  zum  400.  Todestage  des  Erasmus  von  Rotter  am,  Basle,  1936, 
p.  283).    Erasmus'  total  monies,  accordingly,  amounted  at  his  death  to  some 


ERASMUS'  LAST  WILL  363 

8,000  florins.  To  this  sum  must  be  added  the  value,  not  easily  assessed,  of  the 
many  cups,  rings,  &c.  ('poculorum  aut  anulorum  aut  rerum  similium'),  and 
medals  and  coins  in  his  possession. 

This  must  be  accounted  wealth.  The  love  of  wealth  was  made  a  reproach  to 
Erasmus  by  a  good  many  of  his  contemporaries.  He  essayed  a  formal  answer 
to  the  reproach  in  1523,  when  he  addressed  to  Botzheim  the  Catalogus  Omnium 
Erasmi  Lucubrationum  (vol.  i,  pp.  1-46).  There  he  puts  his  'annui  reditus 
stati'  at  rather  more  than  400  gold  florms;  an  income  which  he  considers 
inadequate — at  any  rate,  it  is  less  than  he  spends.  He  is  writing  from  Basle. 
The  move  to  Basle  had  cost  him  the  pension  which  he  received  from  the 
Emperor.  Five  years  earher  he  had  spoken  of  himself  as  enjoying  an  income 
of  more  than  300  ducats  (i.q.  600  florins),  not  reckoning  what  he  received  from 
the  munificence  of  his  patrons,  and  from  the  sale  of  his  books  ('quae  ex  Moece- 
natum  hberahtate  meisque  laboribus  accedunt',  Ep.  800.  30  sqq.).  In  the  same 
year,  1518,  he  wrote  that,  if  he  could  get  another  100  marks,  which  the  King 
of  England  offers,  he  would  be  well  content  ('non  ambirem  amphus':  Ep.  886. 
49—50).  The  sum  desiderated  would  have  brought  his  total  income  to  well 
over  900  florins  (literary  earnings  and  gifts  from  patrons  not  included).  Cer- 
tainly,  he  never  learned  to  live  cheaply.  In  1516  he  provided  against  the  cold 
of  winter  by  spending,  on  clothes  alone,  '  above  400  florins ' — more  than  the 
total  of  his  fixed  income  in  1523 :  facing  light-heartedly  the  danger,  as  he  tells 
More,  of  'dying  well-dressed,  of  starvation',  Ep.  474.  14-15.  When  he  left 
Brabant,  however,  he  was  able  to  transfer  to  Basle  savmgs  amoimting  to  1,900 
florins  (vol.  i,  p.  45.  25-7).  For  the  ten  months  during  which  he  lived  with 
Froben  in  Basle  he  paid  15  florins  a  month  for  his  board.  In  the  same  city 
Amerbach  thought  a  crown  a  week  (not  much  more  than  a  florin)  an  extrava- 
gant  charge  for  the  board  and  lodging  of  Ephorinus  (Basle  MS.  C.  VI*.  73.  234; 
see  Ep.  2432.  256— 7n).  The  900  florins  which  Erasmus  thought  an  adequate 
income,  and  even  the  400  which  he  foimd  inadequate,  compare  favoiirably  with 
the  rates  paid,  in  dtfferent  parts  of  Europe,  to  university  professors.  In  1518 
Erasmus  himself  was  invited  to  stand  for  the  professorship  of  Greek  in  Venice ; 
the  salary — which  had  been  good  enough  for  Musurus — was  100  florins,  and 
there  were  many  candidates  (Ep.  854.  54).  The  salary  attached  to  the  Busleiden 
professorship  of  Greek  was  70  ducats,  i.q.  140  florins  (Ep.  691.  8n) ;  but  'com- 
plures  ambiimt'  (Ep.  836.  8).  The  Dole  professorship  of  law  was  a  little  less 
well  paid,  300  francs,  equivalent  to  about  1 20  florins,  though,  to  secure  Boniface 
Amerbach,  the  vmiversity  was  prepared  to  double  the  stipend  (Ep.  2631.  5on). 
Sucquet,  teaching  in  Turin,  got  100  crowns,  about  120  florins  (Ep.  2631.  61). 
Viglius  was  offered,  in  France,  iio  crowns  (VZE.  p.  103).  Some  of  these  posts 
were  flUed,  of  course,  by  yomig  and  untried  men.  But  at  Ingolstadt  Reuchlin's 
salary  was  200  florins  (Ep.  1129.  4).  Bombasius,  in  Rome,  acting  as  secretary 
to  Cardinal  Pucci,  made  400  florins  a  year ;  as  a  professor  he  could  not,  he  tells 
Erasmus,  hope  for  anything  like  this  princely  remuneration. 

The  5,000  florins  which  the  will  of  Erasmus  put  at  the  disposal  of  the  Basle 
executors  was  by  them  invested  in  a  loan  to  the  Duchy  of  Wiirtemberg,  yielding 
an  annual  mterest  of  5  per  cent.  (250  florins).  The  greater  part  of  this  svun 
became  a  trust  for  the  support  of  Scholars  in  the  University  of  Basle ;  a  part 
was  devoted  to  the  assistance  of  poor  persons.  For  the  history  of  these  trusts 
see  the  paper  of  Carl  Roth  mentioned  above ;  from  which  it  would  appear  that 
the  University  of  Basle  still  has  'Erasmus  Scholarships'.  The  monies  left  by 
Erasmus  in  Brabant  were,  it  is  believed,  ultimately  distributed  to  the  poor 
(see  Appendix  xxiii,  p.  408 :  where,  however,  Opmeer's  ducats  must  be  florins).] 

IN  NOMINE  SANCTAE  TRINITATIS. 

Desiderivs  Erasmus  Roterodamus,  fretus  diplomatibus  Caesaris, 
summi  Pontificis,  ac  magnifici  magistratus  inclytae  ciuitatis  Basi- 
liensis,  hoc  meo  chirographo  renouo  supremam  voluntatem  meam, 


I.  diplomatibus]  Epp.  2317,  2318,  This  was  printed  by  L.  Sieber,  Das 

and  1588  are  allpreservedin  theEras-  Testament     des     Erasmus     vom     22. 

muslade  at  Basle,  together  with  the  Januar.   152J,  Basle,  1889. 
licence   from  the   Basle  magistrates. 


364  APPENDIX  XXV 

quam  quocunque  titulo  firmam  ac  ratam  haberi  volo,  irritum  vero  si 
5  quid  alias  testatus  sum. 

Principio  certus  me  nullum  habere  legitimum  haeredem,  prae- 
stantissimum  virum  D.  Bonifacium  Amerbachium  omnium  facul- 
tatum  mearum  haeredem  instituo,  exequutores  vero  Hieronymum 
Frobenium  et  Nicolaum  Episcopium. 
lo  BibHothecam  meam  iampridem  vendidi  D.  loanni  a  Lasko  Polono, 
iuxta  s;yaigrapham  super  hoc  contractu  inter  nos  confectam:  non 
tradentur  hbri  nisi  haeredi  numeret  ducentos  florenos.  Quod  si  iUe 
pactum  remiserit,  aut  me  prior  e  vita  excesserit,  liberum  esto  haeredi 
de  Hbris  statuere  quod  velit. 
15      D.  Lodouico  Bero  lego  horologium  aiu-eum, 

Beato  Renano  cochleare  aureum  cum  fuscinula  aurea, 
M.  Petro  Viterio  centum  quinquaginta  coronatos  aureos, 
Tantundem  Philippo  Montano, 

Lamberto  famulo,  si  mihi  morienti  adfuerit,  ducentos  florenos 
20  aureos,  nisi  ego  viuus  ei  hanc  summam  numeraro, 

D.  loanni  Brisgoo  lagenam  argenteam, 
D.  Paulo  Volzio  florenos  aureos  centum, 
Sigis.  Gelenio  ducatos  centum  et  quinquaginta, 
loamii  Erasmio  Frobenio  duos  anulos,  quorum  alter  non  habet 
25  gemmam,  alter  gemmam  subuiridem  GaUis  dictam  turcois. 

Hieronymo  Frobenio  lego  omnes  vestes  meas  omnemque  supeUe- 
ctilem  laneam,  hneam  et  Ugneam ;  praeterea  poculum  quod  habet 
insignia  CardinaUs  Mogontini, 
Vxori  eius  annuham  qui  habet  imaginem  muUeris  in  tergum  respi- 
30  cientis, 

Nicolao  Episcopio  pocukim  cum  operculo,  quod  m  pede  habet 

versiculos  insculptos, 
lustinae  vxori  eius  duos  anulos,  quorum  alter  habet  adamantem, 
alter  turcois  minorem, 
35      M.  Comado  Goclenio  poculum  argenteum,  quod  in  summo  habet 
imaginem  fortunae. 

6.  haeredem]  The  meaning  of  the  the  contract ;  but  suggests  that  Lasky, 

term   is   given   by   the   addition   seu  instead  of  receiving  this  refimd,  may 

fideicommissarium  in  the  will  of  1527  prefer  to  make  him  a  present  of  it  in 

(Appendix  xix.  6).  return  for  the  comphments  paid  to 

10.  Bibhothecam]  See  Epp.   27S0.  him  in  the  dedication  of  the  Erasmian 

7n;  2862.  30-60;  291 1.8.    An  inven-  Ambrose.    To  this  suggestion  Lasky 

tory  of  Erasmus'  books  was  sent  to  gave  an  assent  so  grudging  that  Eras- 

Lasky  when  Erasmus  died ;  a  copy  of  mus    preferred    to    let    the    contract 

this  preserved  at  Basle  is  printed  by  stand — 'De    bibhotheca   nihil    muto, 

F.HusneT,  Die  Bibliothek  dcs  Erasmus  res  erit  tui  arbitrii'  (Ep.  291 1.  8). 

(in  Gedenkschrift  zum  400.  Todestage  15.  horologium]   This  and  the  gold 

des  Erasmus,  Basle,  1936,  pp.  238-44).  spoonandfork  were  the  giftof  Christ- 

In  Ep.  2780  Erasmus  aflfirms  that  his  opher  of  Schydlowetz.   See  Ep.  1752. 

hbrary    is    'better    by    100    crowns'  yn. 

(c.  120  florms)  than  when  he  made  his  21.  loanni  Brisgoo]  See  Ep.  2156 

bargain  with  Lasky ;  it  contains,  inter  Introd. 

alia,  the  Aldine  Galen,  which  alone,  31.   poculum]     The    gift    of    Ant. 

he    says,    was    priced,    imbovmd,    at  Fugger.    See  Ep.  2192.  58n. 

30  florins.    He  offers  to  refund  the  35.  poculum]     The   gift    of   John 

200  florins  which  Lasky  liad  already  Duke  of  Cleves.    SeeEp.2234.   i^n. 
paid,  if  Lasky  would  care  to  cancel 


ERASMUS'  LAST  WILL 


365 


Si  quis  legatariorum  interciderit,  quod  legatum  erat  in  haeredis 
arbitrio  esto. 

Haeres,  praeter  ea  quae  ipsi  per  syngrapham  designaui,  sibi  accipiet 
quicquid  superfuerit  poculorum  aut  anulorum  aut  rerum  similium:  40 
adhaec  nomismata  insignia,  vt  Lusitanos  cruciatos,  Regis  Poloniae 
ac  Seuerini  Boneri  faciem  exprimentia,  aUaque  his  simiha.  Praeterea 
ducatos  omnes  duphces  et  quadruphces.  Pecuniam  apud  Conradum 
Goclenium  depositam  ilh  in  Brabantia  dispensandam  rehnquet, 
quemadmodum  ei  mandaui.  Si  qiiid  apud  Erasmum  Schetum  erit  45 
rehquum,  ab  co  repetet.  Eamque  pecuniam  ac  rehquam  omnem  quae 
superfuerit,  si;o  arbitrio  et  ex  consiho  exequutorum  distribuet  in  vsus 
pauperum  aetate  aut  valetudine  infirmorum,  item  in  pueUas  nupturas, 
in  adolescentes  bonae  spei,  brcuiter  quoscunque  subsidio  dignos 
iudicarint.  50 

Hanc  extremam  voluntatem  meam,  quo  plenior  sit  fides,  propria 
manu  descripsi,  ac  pecuhare  anuh  mei  sigiUum  Terminum  affixi 
Basileae  in  edibus  Hieronymi  Frobenu  duodecimo  die  Februaru  anno 
a  natah  Dominico  IVIiUesimo  quingentesimo  tricesimo  sexto. 


39.  syngrapham]  See  Ep.  2855 
introd.  Of  the  sum  assigned  to  him 
(the  third  part  of  1,600  florins)  Amer- 
bach  refused  to  aceept  more  than  200 


florins  (see  Carl  Roth,  Das  Legatum 
Erasmianum,  op.  cit.,  p.  283). 

44.  Goclenium]  See  Appendix  xxiii. 


APPENDIX  XXVI 

LETTER  TO  PETER  PALUDANUS. 

Breuissima  Maximeque  Compendiaria  conficiendarum  epistolarum 

formula,  per  Erasmmn  Roterodamum,  Antwerp,  M.  Hillen,  152 1 

(a). 
Des.  Eras.  Rot.  aliquot  epistolae,  studiosis  iuuenibus  admodum 

vtiles,  Paris,  Colinaeus,  1531  (^). 
Vives,  De  Conscrib.  epistolis  Libellus  vere  aureus,  Basle,  Platter  & 

Lasius,  1536  (y). 
Breuissima  maximeque  compendiaria  Conficiendarum  Epistolarum 

formula,  Cracow,  Matthias  Scharffenberger,  1537  (8). 

[In  1521  J.  Siberch  printed  at  Cambridge  an  unauthorized  version  of  the 
De  Conscribendis  Epistolis,  with  a  prefatory  letter  (Ep.  71)  addressed  by 
Erasmus  to  Robert  Fisher.  In  the  same  year  Erasmus,  in  the  Preface  to  the 
Progymnasmata  (Ep.  1193),  complains  of  the  pubhcation  of  an  unauthorized 
version  of  a  different  work,  the  Breuissima  maximeque  compendiaria  con- 
ficiendarum  Epistolarum  formula  (to  which  he  gives,  cafelessly,  the  title  De 
ratione  conscribendi  epistolas).  To  this  pirated  Formula  the  printer  ( ' nescioquis ' ) 
had  prefixed  the  Letter  to  Peter  Paludanus  here  reproduced.  Three  editions 
of  the  Formula  appeared  in  1520.  Of  none  of  these  have  we  been  able  to  see 
a  copy.  But  the  treatise  was  printed  in  July  1521  by  M.  Hillen  at  Antwerp; 
and  Hillen's  booklet  fumishes  the  earhest  text  available  to  us  of  the  Letter  to 
Paludanus.  With  it  we  have  collated  the  text  of  two  later  editions  of  the 
Formula,  the  Basle  edition  of  1536  (appended  to  Vives'  De  Conscribendis 
Epistolis)  and  the  Cracow  edition  of  1537.  Outside  the  editions  of  the  Formula, 
the  Letter  to  Paludanus  is  foimd  in  the  volume  Des.  Eras.  Rot.  breuiores  aliquot 
epistolae,  studiosis  iuuenibus  admodum  vtiles,  Paris,  S.  Colinaeus,  1524,  1531 ; 
we  have  seen  only  the  1531  edition,  and  have  recorded  here  its  variants.  The 
Letter  to  Paludanus  is  no  more,  in  fact,  than  a  free  rewriting  of  the  letter  to 
Robert  Fisher  (Ep.  71).  Its  last  two  sentences  are  an  independent  addition, 
and  the  sentence  preceding  these  abbreviates  and  mutilates  two  sentences  of 
the  Fisher  letter;  otherwise,  the  two  letters  differ  in  httle  else  than  the  name 
of  the  person  addressed.  In  Ep.  3100  Erasmus  speaks  of  the  Paludanus  letter 
as  of  something  which  he  has  seen  only  recently,  in  an  edition  printed  at  Lj^ons. 
No  Lyons  edition  of  the  Formula  is  recorded.  At  Lyons,  however,  Gryphius 
pubhshed  during  Erasmus'  lifetime  at  least  four  editions  of  the  De  Conscribendis 
Epistolis — one  of  them  in  1536.  We  have  not  been  able  to  examine  any  of  these 
except  that  of  1531  (not  recorded  in  BEr.^) ;  but  it  is  conceivable  that  one  or 
other  of  them  may,  hke  the  Strasbourg  edition  of  1534  (BEr.^  p.  54),  have 
contained  both  the  De  Conscribendis  Epistolis  and  the  Formula  (with  the 
Paludanus  letter).  It  is  interesting  to  note  that  in  Ep.  3100  Erasmus  speaks  of 
the  Formula  imder  the  title  De  Componendis  Epistolis ;  we  have  noted  the  same 
carelessness  in  Ep.  1193.] 

D.  ERASMVS  ROTERODAMVS  PETRO  PALVDANO  S. 

ViciSTi  me  tandem,  humanissime  P.  Habes  toties  efflagitatam  a 
nobis  scribendarum  epistolarum  rationem.  Sed  vide  interim,  dum 
tuae  morem  gero  voluntati,  quantis  me  calumniis  ipse  obiecerim. 
Quid  tandem  eritici  dicent,  imo  quid  non  dicent,  vbi  viderint  me 
I  ausum  tractare  rem  a  multis  tam  diligenter  ac  scite  tractatam  ?  Vis 
tu,  inquient,  Penelopes  telam  retexere?    Post  tantos  autores  aut 

TIT.  EOTERODAMVS  ayS:  om.  j3.  s.  jSy:  om.  <x8.  I.  P.  ayS: 

Petre  j8.         Habes  j3:  lubes  a.  6.  retexere  ?  post  tantos  autores  ? 

Aut  ajSy:  retexere,  post  tantos  authores  ?    Aut  8.    Interpunctioncm  ex  Ep. 
Ji.  6-8  correximus. 


LETTER  TO  PETER  PALUDANUS       367 

eadem  dicas  necesse  est  aut  deteriora:  quorum  alterum  superua- 
caneum  est,  alterum  etiam  perniciosum.  Ego  vero  quanquam  multa 
alia  habeo  quae  respondere  possum,  vnum  hoc  tamen  dico,  nullius 
qui  de  hac  re  ahquid  conscripserit  me  vestigiis  inhaesurum.  Accipe  lo 
itaque  breuissimam  maximeque  compendiariam  conficiendarum 
epistolarum  formulam,  tibique  hoc  vnum  persuade,  non  verbis  tantum 
illas  sed  arte  etiam  indigere.  Vale.  Saluta  amicos  communes. 


APPENDIX  XXVII 

THE  EXPOSITLO  FIDELIS. 

Expositio  Fidelis,  1535  (a). 

T.  Mori  Lucubrationes,  1563,  p.  519  (/3). 

LB.  App.  378. 

[The  letter,  in  the  earUest  form  known  to  us,  was  printed  in  1535.  The  type 
shows  that  the  printer  was  Froben,  in  whose  house  Erasmus  was  hving.  It  bore 
the  title  Expositio  fidelis  de  morte  D.  Thomae  Mori  et  quorundam  aliorum  insig- 
nium  virorum  in  Anglia ;  and  piu-ported  to  be  a  letter  addressed  by  P.  M.  to 
Caspar  Agrip<pinus>.  In  this  form  it  was  reprinted  at  Antwerp  in  1536.  In  1563 
it  was  reprinted  at  Basle,  by  Episcopius,  in  Thomae  Mori  Lucubrationes,  under 
the  title  Epistola  de  Morte  D.  Thomae  Mori  et  Episcopi  Roffensis,  insignium 
virorum  in  Anglia.  In  this  reprint  the  letter  is  headed  '  G.  Cotuinus  Xucerinus 
Phil.  Mont.  S.D.'.  The  new  heading  suggests  two  things:  (i)  that  Episcopius 
was  aware  that  the  P.  M.  of  the  letter  as  printed  in  1535  was  Phihp  Montanus 
(for  whom  see  Ep.  2065  introd.) ;  (2)  that  he  had reason  to  suppose  that  GUbertus 
Cognatus  was  in  some  way  concemed  with  the  Froben  edition  of  1535  (LB., 
reprinting  the  1563  version,  has  Gnlielmus  Cognatus  for  G.  Cognatus,  by  what 
would  seem  to  be  a  mere  oversight  of  the  press).  It  is  hkely  that  Cognatus, 
perhaps  imder  Erasmus'  direction,  prepared  the  Basle  edition  of  1535 ;  in  the 
earher  portion  of  the  letter  some  of  the  details  not  found  in  the  scheda  apud 
Parisios  iactata  (see  11.  2i2-i3)mayhavebeen  suppUedby  him;  nor  is  it  difficult 
to  believe  that  he  had  a  hand  in  the  composition  of  the  concluding  portion 
of  the  letter — the  style  is  not  unlike  his,  and  some  of  the  reflections  are  a  degree 
banal.  Leclerc,  while  doubting  the  ascription  to  Erasmus,  yet  included  it 
among  his  Epistolae,  and  gave  as  his  reason  for  doing  so:  'quicimque  vero 
auctor  sit,  elegans  sane  est  et  lege  meretiu",  duorum  Angliae  celeberrimonma 
virormn  obitus  enarrans'.  Of  the  original  author,  we  know  certainly  no  more 
than  that  he  bore  the  initials  P.  M.,  that  he  wrote  from  Paris,  that  he  had  been 
in  Englaiid  with  Campegio,  and  that  he  was  personally  acquainted  with  More. 
He  may  perhaps  have  been  Montanus.  Of  the  friend  whom  he  addresses,  Caspar 
Agrip<pinus),  we  know  no  more  than  can  be  inferred  from  the  penultimate 
sentence  of  the  letter ;  in  which  P.  M.  asks  for  some  accotmt  of  the  activities  of 
John  of  Leiden  ('Rex  Sion'):  the  request  suggests  that  Agrip<pinus>  belonged 
to,  and  was  stationed  in,  some  region  of  Germany  not  remote  from  Munster. 

The  letter  falls  into  three  parts: 

(i)  An  accoimt  of  the  trial  and  death  of  More,  11.  29-211.  Tliis  account  is 
derived,  confessedly  (11.  i  i-i 3  and  212-13),  from the  Paris News  Letter  (printed by 
Miss  E.  V.  Hitchcock  in  her  edition  of  Harpsfield's  Life  of  More,  pp.  258-66 ;  cf. 
Brewer  viii.  1096).  Miss  Hitchcock  supposes  the  Latin  to  be  (except  for  11. 1-29, 
which  are  introductory  and  independent,  and  for  one  or  two  small  additions 
and  omissions  made  by  the  translator)  a  direct  translation  from  the  French. 
But  the  error  Killim,  for  Guilty  (1.  130),  suggests  connexion  with  the  German 
translation — in  which  the  same  error  appears.  (The  error  is  fotmd  in  none  of  the 
French  versions,  though  one  of  them  has  Gilley.)  The  translator  professes 
ignorance  of  the  authorship  of  the  News  Letter. 

(For  a  different  Latin  translation  of  the  News  Letter,  with  a  different  title, 
see  MHL.  iv.  489-90.) 

(2)  An  account  of  the  death  of  Fisher  and  the  Carthusians,  11.  212-86.  The 
writer  tells  us  that  this  part  of  his  narrative  is  derived  '  partim  ex  amicorum 
Utteris,  partim  e  rumoribus'.  Sending  a  copy  of  the  letter  to  Goes,  Erasmus 
indicates  that  the  portion  referring  to  the  Carthusians  is  less  reUable  than  the 
rest  (Ep.  3076.  19-21). 

(3)  Three  to  four  pages  (11.  287-463)  of  moral  and  political  reflection  by  the 
writer  upon  the  events  which  he  has  recorded ;  he  speaks  of  the  grief  which  they 
must  bring  to  Erasmus ;  he  deprecates  the  stubborn  attitude  of  More  and  Fisher, 
and  makes  faint  apologies  for  Henry  viii.  The  poor  quaUty  of  this  part  of  the 
letter  makes  it  surprising  that  it  should  at  any  time  have  been  attributed,  as  it 
was  early  (e.g.  Bl.  E.  646),  and  has  been  in  recent  times,  to  Erasmus  himself.] 


THE  EXPOSITIO  FIDELIS  369 


P.  M.  CASPABI  AGRIP.  S.  D. 


QvoNiAM  iuxta  Pythagorae  sententiam  oportet  omnia  esse  com- 
munia,  recte  coUegit  Euripides,  et  dolores  inter  amicos  oportere 
communes  esse.  Accipies  igitur,  vir  amicissime,  ab  amico  minime 
laeta,  sed  omni  lacrymarum  genere  bonis  omnibus  deploranda: 
quanquam  arbitror  famam  istuc  iam  dudum  omnia  pertulisse  prius-  5 
quam  ad  nos,  de  morte  quorundam  apud  Anglos  insignium  virorum, 
sed  praecipue  Thomae  Mori,  dum  viueret  eius  regni  Baronis  inclyti, 
ac  supremi  ludicis,  quem  illi  Cancellarium  appellant:  qua  dignitate 
non  est  apud  eam  gentem  aha  maior,  excepto  Rege,  eoque,  quum 
prodit,  aureum  sceptrum  imposita  corona  Caesarea  gestatur  ad  vnum  10 
latus,  ad  alterum  liber.  Quae  vero  sum  narraturus  partim  e  schedis 
Gallice  scriptis,  quae  hic  circumferuntur,  desumpsi,  partim  e  rumori- 
bus.   Nam  nihil  horum  vidi. 

Sed  priusquam  aggrediar,  paucis  describam  Londoniensis  vrbis 
situm.  Ciuitas  in  latum  angusta,  ad  Thamysim  flumen  sic  in  longum  15 
porrecta  est  vt  videatur  non  posse  desinere,  vnde  et  nomen  videtur 
inditum :  siquidem  apud  Flandros  loca  mari  vicina  Dunen  appellant. 
Indidem  dictum  videtur  GalHarum  Lugdunum,  quasi  dicas,  longas 
ripas.    Ad  orientem  in  extremo  habet  arcem  bene  munitam,  qua 
Reges  interdum  vtuntur,  vulgus  Turrim  appellat.    Sed  in  eadem  20 
seruari  solent  viri  nobiles,  aut  ahas  dignitate  quapiam  praeminentes, 
qui  videntur  ahquid  aduersus  Regiam  Maiestatem  dehquisse.    In 
altero  extremo  ad  occasum  insigne  monasterium  est  Benedictinorum, 
vulgus  appellat  Vuestmonasterium :  et  huic  proximum  Regis  palatium 
structurae  veteris,  sed  quo  nunc  Reges  parum  delectantur.   Palatio  25 
adiuncta  est  domus  spatiosissima,   nuUis  fulta  columnis,   in  qua 
sedent  iudices.   Vtrunque  aedificium  flumini  imminet,  vt  hinc  illinc 
cymba  vehi  possint. 

In  hac  arce  Thomas  Morus  posteaquam  multis  mensibus  fuisset 
captiuus,  Cal.  luliis,  Anno  Dommi  m.d.xxxv,  productus  est  ad  modo  30 
dictam  Curiam,  capitis  causam  dicturus  apud  tribunal  iudicum  a 
Rege  delegatorum.    Ibat  reus  baculo  innixus  tam  longam  viam, 
corpore  graui  aegrotatione  in  carcere  debihtato,  nihil  tamen  perturba- 
tionis  vultu  prae  se  ferens.   Primum  recitati  sunt  articuh  criminum 
quae  iLH  obiiciebantur.  Mox  Canceflarius  qui  Moro  successit,  ac  Dux  35 
Nortfordii,  hunc  in  modum  reum  appellarunt:  En  vides,  Magister 
More  (sic  appellant  mediocri  dignitate  praeditos)  te  grauiter  deh- 
quisse  in  Regiam  Maiestatem:  attamen  speramus  te,  si  modo  resi- 
piscas,  et  abiures  istam  obstinatam  opinionem,  in  qua  hactenus  tam 
procaciter  perstitisti,  veniam  a  Regis  clementia  consequuturum.  Ad  40 
haec  Morus :  Domini  mei,  ego  summo  cordis  afifectu  ago  vobis  gratias 
pro  ista  vestra  amica  erga  me  voluntate:  tantum  illud  oro  Deum 
omnipotentem,  confirmare  dignetur  me  in  hac  qua  nunc  sum  senten- 
tia,  vt  in  ea  perseuerem  vsque  ad  mortem.   Caeterum  quum  reputo 
quam  prohxi  quamque  graues  articuH  sint,  quibus  oneror,  vereor  ne  45 
mihi  nec  ingenium  suppetat,  nec  memoria,  nec  oratio,  quae  sufiiciat 
ad  respondendum  omnibus,  praesertim  quum  in  carcere  tam  diu 

TIT.   a:    G.   COVBINVS   NVCERINVS   PHIL.  MONT.   S.  D.  /3:    GVXIELMVS    COVRINVS 

NVCERiNVS  PHiLiPPO  MONTANO  s.  D.  LB.  45.  sunt  <x:  correximtcs. 

4R2.n  B  b 


370  APPEXDIX  XXVII 

fuerim  detentus,  in  quo  graui  aegrotatione  contraxi  corporis  debili- 
tatem,  quae  me  nunc  etiam  habet. 

50  Tum  iussu  ludicum  allata  est  sella,  in  qua  sederet.  Vbi  consedisset, 
prosequutus  est  institutum  sermonem  hunc  in  modum.  Quod  ad 
primum  attinet  articulum,  qui  conatur  ostendere  meam  in  Regem 
maleuolentiam  in  negotio  posterioris  matrimonii,  confiteor  ingenue, 
me  semper  restitisse  Ulius  serenissimae  Maiestati.    Nec  est  animus 

55  super  hoc  negotio  quicquam  aliud  dicere,  quam  quod  hactenus 
semper  dixi,  ad  hoc  vrgente  me  conscientia:  per  quam  vt  non  de- 
bebam,  ita  nec  volebam  Principem  meum  caelare  veritatem.  Nec 
hic  est  vUa  proditio  quae  intenditur;  quin  potius,  ni  id  fecissem, 
praesertim  in  re  tanti  momenti,  vnde  pendebat  mea  sententia,  et 

60  Principis  honos,  et  regni  tranc{uillitas,  tum  vere  fuissem,  quod  nunc 
obiicitur,  maleuolus,  perfidus  ac  proditor.  Ob  hoc  delictum  (si  modo 
dehctum  appellandum  est)  grauissimas  dedi  poenas,  exutus  onmibus 
facultatibus  meis,  ac  perpetuo  addictus  carceri,  in  quo  menses  iam 
quindecim  totos  fui  detentus.   Sed  his  omissis  tantum  ad  ea  respon- 

65  debo,  quae  sunt  huius  negotii  praecipua.  Quod  obucitm",  me  incur- 
risse  in  poenam  violatae  constitutionis,  quae  proximo  consiHo  prodita 
est,  me  iam  in  carcere  agente ;  quasi  mahtioso  animo,  perfidiose,  ac 
proditorie  Regiae  Maiestati  detraxerim  famam,  honorem  ac  digni- 
tatem,  quae  illi  per  dictam  constitutionem  erat  tributa,  videlicet 

70  quod  ibi  declaratur  sub  lesu  Christo  supremum  caput  Ecclesiae 
AngHcanae:  in  primis  respondebo  ad  hoc  quod  mihi  obiicitur,  quod 
domino  Secretario  Regis  ac  venerabih  Maiestatis  ilHus  concUio,  ro- 
gatus  quae  mea  esset  de  hoc  aedicto  sententia,  nihil  ahud  voluerim 
respondere,  quam  me  iam  mundo  mortuum  esse,  nec  istiusmodi 

75  negotiis  amplius  soUicitari,  sed  tantum  meditari  in  passione  Domini 
nostri  lesu  Christi :  dico  me  per  istam  vestram  constitutionem  ob  hoc 
sUentium  non  posse  damnari  capitis,  eo  quod  nec  vestrum  aedictum, 
nec  vHae  leges  mundi  possunt  quenquam  ob  sUentium  addicere  morti, 
sed  tantum  ob  dictum  aut  perpetratum  facinus.    De  occultis  enim 

80  solus  iudicat  Deus. 

Ad  haec  respondit  Procurator  Regius  interpeUans:  At  tale  sUen- 
tium,  inquit,  euidens  argumentum  est  animi  male  sentientis  de  iam 
dicta  constitutione.  Nam  omnis  subditus  syncerus  ac  fidehs  Regiae 
Maiestati,  si  de  dicta  constitutione  interrogetur,  tenetur  et  obhgatur 

85  citra  onmem  dissimulationem  respondere  categorice  Regium  edictum 
esse  bonum,  iustum  ac  sanctum.  Ad  quae  Morus :  Si  verum  est  quod 
habetur  in  legibus,  eum  qui  tacet  videri  consentire,  meum  sUentium 
confirmauit  potius  vestram  constitutionem  quam  improbauit.  lam 
quod  dicis,  omnem  subditum  fidelem  obUgari  vt  respondeat  catagorice 

90  si  interrogetur,  etc,  respondeo,  bonae  fidei  subditum  magis  obUgatum 
esse  Deo,  conscientiae,  et  animae  suae,  quam  vUi  aUi  rei  m  hoc  mundo, 
maxime  si  taUs  conscientia,  quaUs  est  mea,  nihU  oflFendicuU,  rUhU 
eeditionis  pariat  domino  suo.  Nam  iUud  pro  certo  vobis  afl&rmo, 
quod  nuUi  mortaUum  vnquam  detexerim  hac  in  re  conscientiam 

95  meam.  Venio  nunc  ad  secundum  accusationis  caput,  quo  arguor 
contra  dictam  constitutionem  moUtus  ac  machinatus  fuisse,  eo  quod 
ad  RoflFensem  scripserim  octo  paria  Epistolarum,  quibus  Ulum  ani- 
marim  aduersus  istud  edictum.    Equidem  vehementer  optarim  eas 


THE  EXPOSITIO  FIDELIS  371 

epistolas  hic  proferri  ac  recitari,  quae  me  vel  conuincerent  vel  libera- 
rent.   Caeterum  quando  illae,  quemadmodum  praedicatis,  per  Epi-  loo 
scopum  exustae  sunt,  ipse  non  grauabor  recitare  sententiam  earum. 
In  earum  quibusdam  agebatur  de  nostris  priuatis  negotiis,  pro  vetere 
nostra    amicitia   ac   familiaritate.     In    vna    quadam    continebatur 
responsum  ad  Episcopi  litteras,  quibus  scire  cupiebat,  quid  et  quo 
pacto  respondissem  de  ista  constitutione.   Ad  id  nihil  aliud  rescripsi,  105 
nisi  me  iam  meam  composuisse  conscientiam,  ipse  componeret  suam. 
Animae  meae  periculo  ac  teste  Deo  vobis  asseuero,  nihil  aliud  in  ilHs 
litteris  a  me  scriptum  fuisse.    Harum  igitur  caussa  non  possum  per 
vestram  constitutionem  addici  morti.  Superest  tertius  articulus,  qui 
intendit  quod,  quum  de  vestra  constitutione  examinarer,  dixerim  no 
eam  esse  similem  gladio  vtrinque  secanti,  propterea  quod  si  quis 
vellet  eam  seruare,  perderet  animam,  si  contradicere,  perderet  corpus. 
Idem  quoniam,  vt  dicitis,  respondit  Episcopus  RoflFensis,  perspicuum 
esse  inter  nos  fuisse  conspirationem.    Ad  haec  respondeo,  me  nun- 
quam  fuisse  loquutum,  nisi  conditionaliter :  sic  videHcet,  si  tale  esset  115 
edictum,  quahs  est  gladius  vtrinque  incidens,  quo  pacto  posset  quis 
euitare,  quin  in  alterum  incideret  pericuhmi  ?   Haec  mea  fuit  oratio. 
Quomodo  responderit  Episcopus,  nescio:  si  iUius  oratio  cum  mea 
congruebat,  id  nequaquam  accidit  ex  conspiratione,  sed  potius  ex 
ingenionmi  ac  doctrinae  simihtudine.  Breuiter :  illud  pro  certo  habe-  120 
tote,  me  nunquam  quicquam  mahciose  fiiisse  loquutum  aduersus 
vestram   constitutionem :   at  fieri   potuit,   vt  ad   benignam   Regis 
clementiam  ahquid  mahtiose  fuerit  delatum. 

Post  haec  vocati  sunt  per  quendam  ex  ostiariis  duodecim  viri, 
iuxta  gentis  ilhus  consuetudinem,  quibus  traditi  sunt  articuh,  vt  125 
super  hhs  consultarent,  ac  post  consultationem  iudicarent,  ac 
pronunciarent,  vtrum  Thomas  Morus  mahtiose  obstitisset  prae- 
dictae  constitutioni  Regis,  an  non.  Qui  quum  per  horae  quartam 
partem  secessissent,  reuersi  sunt  ad  principes  ac  iudices  delegatos, 
ac  pronunciarunt  Kilhm,  hoc  est,  dignus  est  morte.  Ac  mox  per  D.  130 
CanceUarium  lata  est  sententia  iuxta  tenorem  nouae  constitutionis. 

His  ita  peractis  Thomas  Morus  hunc  in  modum  orsus  est  loqui: 
Age,  quando  sum  condemnatus,  quo  iure  Deus  nouit,  ad  exonerandam 
conscientiam  volo  hberius  eloqui  quod  sentio  de  vestra  constitutione. 
Primum  illud  dico,  me  septem  annis  intendisse  animum  studiumque  135 
meum  m  istam  causam,  verum  hactenus  in  nuUo  doctorum  ab 
Ecclesia  probatorum  reperi  scriptum,  quod  laicus,  aut,  vt  vocant, 
secularis,  possit  aut  debeat  esse  caput  status  spirituahs  aut  eccle- 
siastici.  Hic  CanceUarius  interrumpens  Mori  sermonem,  Domine 
More,  inquit,  itane  tu  vis  haberi  sapientior  mehorisque  conscientiae  140 
omnibus  Episcopis,  tota  nobUitate,  toto  denique  regno  ?  Ad  quae 
Morus:  Domine,  inquit,  CanceUarie,  pro  vno  Episcopo,  quem  habes 
tuae  opinionis,  ego  sanctos  et  orthodoxos  viros  habeo  plures  centum, 
mecum  sentientes,  et  pro  vnico  vestro  concUio,  quod  quale  sit  Deus 
nouit,  pro  me  habeo  omnia  Conciha  generaha  annis  abhinc  nuUe  145 
celebrata :  et  pro  vno  regno,  habeo  Franciam  caeteraque  orbis  Christi- 
ani  regna  omnia.  Hic  Dux  Nortfordii  interpeUans:  Nunc  More, 
inquit,  perspicue  hquet  tua  maleuolentia.  Ad  quae  Morus:  Milordt 
148.  inquit  p  LB.:  om.  a. 


372  APPENDIX  XXVII 

(sic  Angli  compellant  insigni  dignitate  praestantes),  vt  haec  loquar 

150  non  incitat  maleuolentia,  sed  cogit  necessitas  ad  exonerandam  con- 
scientiam  meam,  teste  Deo  qui  solus  scrutatur  corda  hominum. 
Praeterea  dico  et  illud,  constitutionem  vestram  esse  perperam  factam, 
eo  quod  vos  professi  estis,  et  iureiurando  vosmetipsos  obstrinxistis, 
nihil   vnquam   moHturos   aduersus   sanctam   Ecclesiam,    quae  per 

155  vniuersam  ditionem  Christianam  vnica  est,  integra  et  indiuidua, 
neque  vos  soh  vllam  habetis  autoritatem  citra  ahorum  Christianorum 
consensum  condendi  legem,  aut  instituendi  concilium  aduersus  vnio- 
nem  et  concordiam  Christianitatis.  Nec  me  fugit,  quam  ob  rem  a 
vobis  condemnatus  sim,  videheet  ob  id,  quod  nunquam  voluerim 

160  assentire  in  negotio  noui  matrimonii  Regis.  Confido  autem  de  diuina 
bonitate  ac  misericordia  fore  vt  quemadmodum  ohm  Paulus  Stepha- 
num  persecutus  est  vsque  ad  mortem,  et  tamen  iidem  nunc  vnanimes 
sunt  in  coelo,  ita  nos,  qui  nunc  discordes  sumus  in  hoc  mundo,  in 
futuro  seculo  pariter  simus  concordes,  et  perfecta  charitate  vnanimes. 

165  Hac  spe  fretus  precor  Deum,  vt  vos  seruet  vna  cum  Rege,  eique  dare 
dignetur  bonos  consultores. 

His  ita  peractis,  Thomas  Morus  reductus  est  in  Turrim.  Hic  obiter 
accidit  spectacuhxm  ipsa  condemnatione  miserabihus.  Margareta, 
fiharum  Mori  natu  maxima,  muher  praeter  eximiam  formae  venu- 

170  statem  cum  summa  dignitate  coniunctam,  iudicio,  ingenio,  moribus 
et  eruditione  patris  simiUima,  per  mediam  popuh  turbam,  perque 
satehitum  arma  semet  iniecit,  et  ad  parentem  penetrauit.  Quum  et 
muher  esset,  et  natura  cum  primis  verecunda,  tamen  et  metum  et 
pudorem  omnem  excusserat  impotens  animi  dolor,  cum  audisset 

175  patrem  in  Curia  morti  addictum  esse.  Hoc  accidit  priusquam  Morus 
arcis  portam  ingrederetur.  Ibi  in  charissimi  parentis  coUum  irruens, 
arctissimo  complexu  ahquandiu  tenuit  eum.  Caeterum  ne  verbum 
quidem  mterim  potuit  proloqui.  Ciu-ae,  inquit  Tragicus,  leues  lo- 
quuntur,  ingentes  stupent.    Mouit  stipatores,  tametsi  duros,  hoc 

180  spectaculum.  Horum  itaque  permissu  Morus  his  verbis  consolatus 
est  fiham:  Margareta,  patienter  feras,  nec  te  discrucies  amphus.  Sic 
est  voluntas  Dei.  lam  pridem  nosti  secreta  cordis  mei.  Simulque 
dedit  osculum  ex  consuetudine  gentis,  si  quem  dimittunt.  At  iUa 
cum  digressa  esset  ad  decem  vel  duodecim  passus,  denuo  recurrit,  et 

185  amplexa  parentem  rursus  inhaesit  coho  iUius,  sed  ehnguis  prae 
doloris  magnitudine.  Cui  pater  nUiil  loquutus  est,  tantum  erumpe- 
bant  lacrymae,  vultu  tamen  a  constantia  nihil  dimoto.  Nec  ahud 
supremis  verbis  mandauit,  quam  vt  Deum  pro  anima  patris  depre- 
caretur.  Ad  hoc  pietatis  certamen  plurimis  e  populari  turba  lacrymae 

190  excidere.  Erant  et  inter  sateUites,  ferum  et  immite  genus  hominum, 
qui  lacrymas  tenere  non  potuerunt.  Nec  mirum,  quum  pietatis 
afifectus  adeo  vahda  res  sit  vt  immitissimas  etiam  feras  moueat.  Hic 
apud  se  quisque  reputet  quam  vahdo  ariete  tum  pulsatum  sit  Thomae 
Mori  pectus.    Erat  enim  erga  suos  omnes  adeo  ^tAoaTopyo?,  vt  non 

195  ahus  magis:  sed  eam  fiham,  vt  erat  eximiis  praedita  dotibus,  ita 
dihgebat  impensius.  Morum  fortiter  excepisse  sententiam  mortis, 
aut  etiam  carnificis  securim,  minus  admirandum  existimo,  quam 
pietatem  erga  suos  potuisse  vincere.   Nihil  enim  addubito,  quin  hic 

149.  haec  «:  hoc  j3. 


THE  EXPOSITIO  FIDELIS  373 

doloris  gladius  crudelius  viilnerarit  Mori  praecordia,  quam  illa  carni- 
ficis  securis,  quae  collum  amputauit.  200 

Die  Mercurii  sequente,  hoc  est,  septimo  die  lulii,  productus  est  in 
planiciem,  quae  est  ante  arcem.  Mos  est  illic  vt  afficiendi  supplicio 
de  ponte  plebem  alloquantur.  At  Morus  paucissimis  verbis  est  vsus, 
tantum  orans  qui  aderant,  vt  pro  ipso  Deum  orarent  in  hoc  mundo, 
se  vicissim  in  altero  mundo  precaturum  pro  ipsis.  Mox  hortabatur  205 
atque  instanter  rogabat,  orarent  Deum  pro  Rege,  vt  illi  dignaretur 
impartire  bonum  consilium,  contestans  se  mori  fidelem  ac  bonum 
Regis  ministrum,  ac  Dei  inprimis.  Haec  loquutus  prompte  constanti- 
que  vultu  flexis  genibus  ceruicem  posuit  securim  excepturus,  non 
sine  graui  multorum  gemitu.   Erat  enim  bonis  omnibus  charissimus.  210 

Quae  hactenus  narraui,  fere  continebantur  in  scheda  apud  Parisios 
iactata,  ac  per  manus  hominum  vohtante.  Quisquis  autem  scripsit, 
videtur  actis  interfuisse.  Quae  deinceps  referam,  partim  ex  amicorum 
litteris,  partim  e  rumoribus  accepi.  Paucis  ante  diebus,  hoc  est 
XV.  Cal.  luhas,  loannes  Phischerus,  Episcopus  Rofifensis,  qui  tum  215 
vitae  sanctimonia  atque  austeritate,  tum  administrandis  sacra- 
mentis,  tum  assiduitate  docendi  voce  simul  et  scriptis,  denique  mira 
hberahtate  in  egenos,  benignitate  in  studiosos,  verum  agebat  Epi- 
scopum,  ex  arce  dicta,  in  qua  captiuus  tenebatur,  productus  est,  et 
ad  Curiam,  quae,  vt  ante  dixi,  Vuestmonasterio  proxima  est,  fre-  220 
quenti  satellitum  armatorum  stipatu  perductus  est,  partim  nauigio, 
partim  equo,  ob  corpuscuh  debihtatem,  quam  praeter  aetatem 
auxerat  carceris  incommoditas ;  hcet  ipse  valetudinem  suam  semper 
et  ieiuniis  et  vigihis  et  studiis  et  laboribus  ac  lacrimis  vehementer 
attenuasset.  Ihe  vero  tametsi  non  ignoraret  eius  cognitionis  exitum,  225 
nihil  tamen  perturbatus  est,  sed  placido,  ac  prope  etiam  ad  hilari- 
tatem  composito  vultu  ad  tribunal  euocantibus  paruit.  Ibi  iuxta 
morem  eius  regionis,  quem  antea  descripsi,  sententia  capitah  da- 
mnatus  est,  supphcium  datm"us,  simulatque  Regi  visum  esset:  hoc 
adiectum  suspicor,  si  forte  spe  veniae  ac  supphcii  metu  posset  a  230 
sententia  deduci. 

Mortis  genus  erat  et  foedum  et  horribile,  quo  tamen  fuerant  afFecti 
Cartusiani  ahquot,  quos  aiunt  fuisse  quindecim,  quod  vt  credam  vix 
possum  adduci.  Cartusianis  adiunctus  est  Reginaldus  Monachus 
Brigittensis,  vir  angehco  vultu  et  angehco  spiritu,  sanique  iudicii:  235 
quod  ex  iUius  coUoquio  comperi,  quum  in  comitatu  Cardmahs  Cam- 
pegu  versarer  in  Angha.  Nam  Cartusianorum  noui  neminem.  Aiunt 
ex  his  quosdam  fuisse  per  viam  tractos,  dein  suspensos  laqueo,  ac 
spirantibus  etianmum  execta  intestina :  quosdam  etiam  exustos  igni, 
sed  onmium  incredibUem  fuisse  constantiam.  Solet  rumor  rebus  240 
tristibus  ahquid  addere.  At  si  hic  verus  est,  videtur  hoc  esse  con- 
sihum  eorum  qui  regio  obsecundant  animo,  vt  immanitate  suppU- 
ciorum  caeteros  absterreant.  Nam  facUe  diuinabant,  institutum 
plurimis  improbatum  iri,  praesertim  ecclesiasticis,  et  rehgionis  studio 
deditis.  245 

Sed  ad  Rofifensem  Episcopum  redeo.    Is  accepta  tam  horrendae 
mortis  sententia,  quum  satelhtibus  stipatus  reduceretur  in  arcem,  vt 

206.  j8  LB.:  oraret  a,  207.  a:  impertire  /3  LB.  209.  posuit  aj3: 

imposuit  LB.  228.  antea  aj3:  ante  LB. 


374  APPENDIX  XXVII 

ad  ostium  ventum  est,  versus  ad  satellites  liilari  placidoque  vultu ; 
Plurimam,  inquit,  optimi  viri,  vobis  habeo  gratiam  pro  officio,  quo 

250  me  euntem  et  redeuntem  deduxistis.  Dixisses  hominem  ex  hilari 
suauique  redire  conuiuio,  adeo  et  color  erat  iucundior,  et  ipse  toto 
corporis  gestu,  quatenus  per  grauitatem  licuit,  laetitiam  quandam 
prae  se  ferebat,  vt  nemini  non  esset  perspicuum,  sanctissimum  virum, 
ceu  iam  portui  vicinum,  toto  pectore  ad  illam  beatam  tranquilHtatem 

255  aspirare.  Nec  diu  dilata  est  mors.  Ad  decimum  Cal.  luUi  productus 
in  planiciem,  quam  Angli  vulgo  dicunt  Turris  Collem,  vultu  non 
solum  constanti,  verum  etiam  alacri,  paucis  alloquutus  est  populum. 
Primum  Regi  regnoque  bene  precatus  est :  mox  ardenti  magis  quam 
prohxa  precatione  se  ipsum  Dei  misericordiae  commendauit :  simulque 

260  procumbens  in  genua,  graciH  et  exhausta  ceruice  securim  excepit. 
Neque  enim  apud  Anglos  carnifices  gladio  ceruicem  incidunt,  sed 
damnato  in  truncum  ad  id  apparatum  inclinanti,  securi  caput  ampu- 
tant.  Quanto  cum  animi  dolore  viderint  hoc  spectaculum  quibus 
rehgio  pietasque  cordi  est,  et  qui  Christi  spiritum  in  pastore  operantem 

265  experti  fuerant,  facile  quiuis  ex  sese  poterit  aestimare.  Caeterum 
quod  mitiore  poena  affectus  est  quam  minabatur  iudicum  sententia, 
sunt  qui  in  causa  fuisse  putent,  quod  metuerint  ne  senex  et  exhausto 
corpusculo,  si  per  viam  tam  longam  rheda  traheaue  tractus  fuisset, 
sponte  exspiraret.    Ego  suspicor,  ob  hoc  mortis  genus  atrocius  de- 

270  nunciatum,  vt  immanitate  suppHcii  territus  mutaret  sententiam. 
Nec  desunt  qui  praedicant,  ob  hoc  ipsum  acceleratam  mortem,  quod 
Romanus  Pontifex  Pauhis  tertius  Episcopum  RoflFensem  ob  insignem 
doctrinam  ac  pietatem  in  CardinaHum  ordinem  aHegisset. 

Ex  amicorum  Htteris   cognoui,   in  Germania  inferiore  sparsum 

275  rumorem,  quum  Episcopi  Roffensis  caput  esset  in  ponte  Londoniensi 
de  more  expositum,  non  solum  non  emarcuisse,  verum  etiam  magis 
effloruisse,  viuoque  factum  simiHus,  vt  multi  crederent  fore  vt  etiam 
loqui  inciperet :  quod  in  quibusdam  martyribus  factum  legimus.  Ea 
res,  seu  fama,  quum  vulgo  increbuisset,  sublatum  est  atque  abditum. 

280  Populus  enim  credulus  saepe  leui  quapiam  occasione  turbas  ingentes 
excitat.  At  veriti  ne  idem  eueniret  in  capite  Mori,  priusquam  ex- 
poneretur,  aqua  feruenti  decoctum  est,  quo  plus  haberet  horroris. 
Haec  aHaque  multa  his  similia  perscribuntur  e  Flandria  Britannis 
viciniore:    penes   aHos    sit   fides.     Vtinam   huc   peruenissent   acta 

285  RoflFensis,  quemadmodum  acta  Mori  peruenerunt. 

Ex  Mori  responsis  facile  Hquet  lUum  destinasse  mori  citius  quam 
suae  sententiae  canere  paHnodiam.  Quo  animo  videntur  omnes  fuisse 
qui  ante  Morum  extincti  sunt.  Morum  ac  Roffensem  et  illud  mouit, 
opinor,  quod  qui  bene  natos,  laute  educatos,  in  honore  habitos,  in 

290  carcere  detinet,  non  dat  vitam,  sed  longiorem  et  acerbiorem  mortem. 
Ego  si  Regi  fuissem  in  consiHo,  pro  mea  stultitia  conatus  fuissem  Uli 
persuadere,  vt  pro  sua  soHta  clementia  caeterisque  virtutibus,  per 
quas  nomen  ipsius  hactenus  erat  apud  omnes  nationes  gratiosum  et 
amabile,  ab  ilHs  Britanniae  luminibus  totique  orbi  notis  abstineret, 

295  aut  certe  poena  mitiore  contentus  esset.  Rursus,  si  qui  perierunt,  me 
adhibuissent  in  consiHum,  suasissem,  ne  se  irruenti  proceUae  palam 
opponerent.    Violenta  res  ira  Regum,  cui  si  incommode  resistas, 
268.  aj8:  trahaue  LB.  291.  illi  aj3:  om.  LB. 


THE  EXPOSITIO  FIDELIS  375 

grauiores  excitat  tumultus.  Equi  feroces,  quemadmodum  et  tonitrua, 
non  vi,  sed  popysmate  leniuntur.   Et  nautae  non  pugnant  aduersus 
impotentem  tempestatem,  sed  vel  quiete  vel  obliquis  cursibus  vtentes  300 
expectant  coelum  commodius.   Multis  rebus  medetur  tempus,  quas 
nulla  vi  possis  emendare.    Res  humanae  semper  quidem  fluctuant, 
sed  quoties  incidit  insignis  aut  fataHs  rerum  mutatio,  multi  peri- 
clitantur  qui  non  cedunt  turbini.  Veluti  quum  lulius  Caesar  aperiret 
ianuam  tyrannidi,  et  Triumuiri  iunctis  copiis  imperium  orbis  occu-  305 
parent,  laudatissimi  quique  viri  perierunt,  quorum  erat  et  M.  Tullius. 
Qui  monarchis  seruiunt,  iis  quaedam  dissimulanda  sunt,  vt  si  non 
queant  obtinere  quod  iudicauerunt  optimum,  saltem  aliqua  ex  parte 
moderentur  Principum  afifectus.  Dixerit  ahquis,  pro  veritate  mortem 
oppetendam.   At  non  pro  quauis  veritate.    Si  tyrannus  iubeat,  aut  310 
abiura  Christum,  aut  pone  ceruicem :  ponenda  ceruix.   Sed  ahud  est 
silere,  ahud  abiurare.    Si  fas  est  te  dissimulare  Christianum  citra 
graue  scandahim,  multo  magis  hcuisset  hic  esse  tacitum.   Sed  inepte 
facio,  qui  de  rebus  tam  arduis  disputem,  qui  nunquam  interfuerim 
monarcharum  consihis.  Itaque  de  tota  causa  iudicium  ahis  rehnquo.  315 
Ihud  satis  constat,  eos  vu'os  si  quid  peccarint,  nuha  in  Regem  maleuo- 
lentia  peccasse,  sed  simphci  sjniceraque  conscientia  errasse.  Hoc  sibi 
penitus  persuaserant,  hoc  meduhis  infixum  habebant,  sanctum,  pium, 
Regi  honorificum,  regno  salutare  esse  quod  tuebantur.    Argumento 
est,  quod  nuhus  ihorum  aflFectarit  regnum,  aut  alteri  asserere  conatus  320 
sit,  nec  vham  mohtus  sit  seditionem,  aut  vhas  contraxerit  copias,  ac 
ne  verbum  quidem  excidit  odium  conspirationemue  resipiens.  Shere 
cupiebant  si  hcuisset,  sed  patienter  ac  placide  mortem  exceperunt, 
nihil  ahud  quam  Regi  regnoque  bene  precantes.    At  in  atrocibus 
etiam  criminibus  magnam  culpae  partem  excusat  simplex  ac  pura  325 
conscientia,  animusque  non  laedendi,'  sed  bene  merendi  cupidus. 
Tum  apud  efferas  etiam  nationes  frequenter  eximiae  virtuti  prae- 
stantique  doctrinae  honos  est  habitus.  Platoni  apud  Aeginetas,  iuxta 
ciuitatis  constitutionem  capite  plectendo,  profuit  phhosophi  cogno- 
men.  Diogenes  impune  penetrauitin  castra  Phhippi,  regis  Macedonum,  330 
ad  quem  pro  exploratore  adductus,  hbere  exprobrauit  regi  insaniam, 
quod  non  contentus  suo  regno  semet  conuceret  in  periculum  ne 
perderet  omnia.  Non  impune  tantum,  sed  etiam  cum  munere  dimissus 
est,  non  ob  ahud,  nisi  quod  esset  philosophus.    Quemadmodum 
monarcharum   in   eruditos  benigiiitas  plurimum   honesti   nominis  335 
ihis  concihat,  ita  durius  tractati  plurimum  inuidiae  conflant  ihis.   De 
his  praecipue  loquor,  qui  scriptis  inclaruerunt  apud  omnes  nationes,  et 
quorum  memoria  videtur  apud  posteros  futura  gratiosa.   Quis  nunc 
non  execratur  Antonium,  qui  Ciceronem  ferro  peremit  ?    Quis  non 
detestatur  Neronem,  qui  Senecam  occiderit  ?    Nec  mmimum  gratiae  340 
decessit  Octauu  Caesaris  nomuii,  quod  Ouidium  apud  Getas  relegarit. 
Haec  nequaquam  eo  mihi  dicuntur  vt  regem  Christianum  cum 
impus  principibus  conferam,  aut  de  negotio,  cuius  circumstantias 
non  noui,  pronunciem,  quod  etiam  si  periculum  abesset,  temerarium 
esset:  sed  vt  ostendam  quibus  rationibus  fuerim  conatm"us  per-  345 
suadere,  vt  rex  parcendo  viris  pietatis  et  eruditionis  commendatione 

298.  ^  LB.:  excitant  a.  306.  quorum  aj8:  inter  quos  LB. 

341.  apud  a:  ad  )3  LB.  346.  et  ajS:  ac  LB. 


376  APPENDIX  XXVII 

iam  immortalitati  consecratis  suo  quoque  nomini  consuleret.  Plausi- 
bilis  semper  est  praepotentum  clementia:  sed  tum  clarissimos  fert 
applausus,   quoties  viris  illustribus  ac  de  republica  bene  meritis 

350  impenditur.  'Omne  solum  forti  patria  est',  et  exilium  fortibus  ac 
praeclaris  viris  saepe  cessit  feliciter.  Mortis  inuidia  grauis  est.  Quum 
Rex  Galliarum  Ludouicus  xii,  regnum  adeptus  pararet  diuortium 
cum  Ludouici  Regis  xi.  filia,  Maria,  ni  fallor,  nomine,  res  displicuit 
quibusdam  bonis ;  ex  quibus  loannes  Standock,  et  huius  discipulus 

355  Thomas,  in  concione  nihil  aHud  dixerant,  nisi  Deum  orandum  esse 
vt  regi  inspiraret  bonum  consihum.  Quae  apud  populum  dicuntur, 
ad  seditionem  spectant:  et  hi  dehquerant  aduersus  regis  edictum. 
Rex  tamen  nihil  ahud  quam  vertere  solum  iussit,  nec  quicquam 
ademit  facultatum :  at  idem  negotio  quod  agebat  confecto  reuocabat 

360  eos.  Hac  moderatione  rex  iUe  et  suo  consuluit  instituto  et  grauem 
inuidiam  euitauit,  quod  vterque  esset  theologus,  vterque  sanctitatis 
opinione  commendatus.  At  Thomae  Mori  mortem  deplorant  et  ii 
quorum  instituto  pro  viribus  aduersabatur.  Tantus  erat  hominis  in 
omnes  candor,  tanta  comitas,  tantaque  benignitas.    Quem  ille  vel 

365  mediocriter  eruditum  ab  se  dimisit  indonatum  ?  Aut  quis  fuit  tam 
ahenus,  de  quo  non  studuerit  bene  mereri?  Multi  non  fauent  nisi 
suis,  Galh  GaUis,  Germani  Germanis,  Scoti  Scotis ;  at  iUe  in  Hybernos, 
in  Germanos,  in  GaUos,  in  Scythas  et  Indos  amico  fuit  animo.  Haec 
naturae  benignitas  sic  Morum  omnium  animis  penitus  infixit  vt  non 

370  secus  ac  parentem  aut  fratrem  plorent  extinctum.  Ipse  vidi  multorum 
lacrymas,  qui  nec  viderant  Morum  nec  vUo  officio  ab  eo  fuerant 
afifecti:  ac  mihi  quoque,  dum  haec  scribo,  nolenti  ac  repugnanti 
lacrjrmae  prosihunt.  Quomodo  nunc  aflfectum  credimus  Erasmum 
nostrum,  cui  cum  Moro  tam  arcta  fuit  amicitia  vt  prorsus,  iuxta 

375  Pythagoram,  in  duobus  eadem  esse  videretur  anima  ?  Equidem 
misere  metuo,  ne  bonus  iUe  senex  suo  Moro  commoriatur,  si  tamen 
adhuc  in  viuis  est. 

Sunt  qui  nos  consolantur  hoc  argumento,  quod  dicunt,  non  de- 
plorandos  esse,  sed  gratulandum  potius  us,  qui  tah  morte  vitam 

380  fijiierunt.  Est  istud,  fateor,  non  leue  doloris  lenimen :  at  ego  Morum 
optarim  incolumem,  quum  omnium  studiosorum  gratia,  tum  vero 
praecipue  famUiae  causa,  quam  et  numerosam  et  plane  philosophicam 
rehquit:  fihum  natu  minimum  iam  maritum  ac  hberorum  parentem, 
fihas  tres,  et  has  nuptas  ac  hberorum  matres,  eruditas  omnes,  ac  sub 

385  paterna  disciphna  ad  Christianam  phUosophiam  pulchre  institutas, 
vxorem  fidelem,  ac  iam  anum,  ex  qua  tamen  nuUam  prolem  sustuht. 
Has  omnes  cum  sponsis,  nepotibus  ac  neptibus  in  vnis  aedibus  alebat, 
tanta  rehgione,  tantaque  concordia,  quantam  non  temere  reperias  in 
coUegiis  monachorum  ac  virginum.   Hic  mihi  cogita,  vir  optime,  qui 

390  luctus,  quae  lacrymae.  qui  gemitus,  qui  dolores  totam  iUam  famiham 
conficiant.  Quot  egregias  animas  vulnerauit  iUa  securis,  quae  Mori 
caput  amputauit  ? 

Multi  demirantes  rogant,  quid  tanti  sceleris  commiserit  vir  semper 
habitus  innocentissimis  moribus  ?    Quibus  vix  habeo  quod  pro  com- 

395  perto  respondeam,  nisi  quod  partim  coniicere  hcet  ex  articulis  Moro 
obiectis  et  iUius  responsione,  partim  ex  amicorum  htteris  ac  fama 
vulg9,ta  discere  datur.    Rex,  vt  omnibus  notissimum  est,  ahquot 


THE  EXPOSITIO  FIDELIS  377 

annis  moliebatur  repudium  cum  regina,  Caroli  Caesaris  matertera. 
Morus  praesagiens  quo  res  esset  euasura,  vltro  deposuit  Cancellarii 
munus,  alia  quaedam  causatus,  ne  cogeretur  eius  negotii  exequutor  400 
esse  quod  apud  sese  non  probabat.  Erat  enim  mentis  tam  religiosae  vt 
propior  esset  superstitioni  quam  impietati.    Sic  cogitabat ;  Priuato 
licebit  quiescere :  Cancellario,  qui  os  est  Regis,  non  licebit.  Videbat 
fore  vt  cogeretur  multos  condemnare  morte,  quos  iudicabat  optimos : 
ad  haec,  exitum  tanti  negotii  incertum  esse,  ob  ecclesiasticorum  poten-  405 
tiam  ac  gentis  illius  solitam  in  reges  ferociam.  Tale  si  quid  natum  fuis- 
set,  prima  victima  fuisset  Cancellarius.  At  me  si  Morus  in  concilium 
adhibuisset,  quum  esset  tam  anxie  rehgiosa  conscientia,  dehortatus 
fuissem  eum  ne  susciperet  dignitatem.    Vix  enim  fieri  potest  vt 
qui  in  arduis  principum  functionibus  versantur  in  magnis  pariter  ac  410 
paruis  iustitiam  ad  vnguem  obseruent.    Proinde  mihi  gratulantibus 
quod  talem  haberem  amicum  in  tanto  rerum  fastigio  collocatum, 
respondere  soleo,  me  non  prius  illi  de  eius  dignitatis  accessione  gratu- 
laturum  quam  iuberet  ipse.   lam  tum  enim  nescio  quid  sinistri  prae- 
sagiebat  animus.    Nec  regem  arbitror  latuisse,   quam  ob  causam  415 
Morus  deponeret  magistratum,  vtcunque  dissimulauit,  quod  Homerus 
indicat,   monarchis   esse  proprium,   offensionem  in  animo  tegere, 
donec  multo  post  tempore  detur  vlciscendi  opportunitas.    Interim 
rex  minis  ac  fulminibus  Clementis  vii.  factus  iritatior,  adiecit  animum 
ad  vetus  ilHus  regionis  exemplum,  vt  regnum  a  iure  Pontificis  Romani  420 
assereret,  et  vtriusque  status  supremam  potestatem  sibi  vendicaret. 
Caeterum    quum   sentiret,    plurimorum   animos   ab   hoc   instituto 
abhorrere,  ne  qua  cooriretur  seditio,  promulgatum  est  edictum,  vt 
quicunque  non  abiuraret  Romani  Pontificis  autoritatem,  aut  impro- 
baret  nouum  matrimonium,  capitahs  esset.  Verum,  hoc  edictum  non  425 
est  promulgatum,  nisi  Rofifense  et  Moro  iam  ductis  in  custodiam. 
Roffensis  semper  plurimum  tribuit  sedi  Romanae,  et  aduersus  repu- 
dium  libris  etiani  conscriptis  pugnarat,  sed  tum  quum  adhuc  integrum 
esset  consulere.    Morus  scripsit  nihil,  sed  pro  officio  quod  gerebat, 
conabatur  regis  animum  in  eam  inflectere  sententiam  quam  putabat  430 
et  Deo  gratam  et  regi  tutam  et  regno  sahitarem.    Erat  illi  magna 
famiharitas  cum  Episcopo  Roflfense.   Tum  praedium,  quod  habebat 
Morus,  non  procul  aberat  a  Richemonda.    Ibi  regio  palatio  vicina 
sunt  duo  monasteria  vehementer  opulenta,  et  quod  maius  est,  bonae 
discipUnae,  alterum  Cartusianorum,  alterum  Brigittensium.   Ab  his  435 
facile  crediderim  sollicitatum  Mori  animum,  vt  Ecclesiae  causam 
tueretur:  at  ipsum  ahquid  effvitisse  quod  rebeUionem  saperet,  nun- 
quam  sum  crediturus,  vt  qui  ex  crebris  coUoquiis  perspexerim  admira- 
bilem  quandam  hominis  cautionem.    Equidem  vix  aUum  Anglum 
comperi,  qui  tam  meduUitus  amarit  principem  suum,  aut  magis  ex  440 
animo  bene  veUet,  quam  iUe.   Vnde  igitur  hic  tumultus  ?    Violenta 
res  est,  conscientia  magis  metuens  Deum  ofFendere  quam  mortem 
oppetere.  Forte  fefeUit  eum  persuasio.  At  demiror  si  vir  iUe  leuibus 
argumentis  adductus  est,  vt  sic  obfirmaret  animum.    Makiit  ipse 
perpeti,  quam  in  aUos  facere,  quod  necesse  fuisset,  si  in  suscepto  445 
munere  perseuerasset.    Quin  et  reginae  veteris,  singulari  pietate 
foeminae,  multos  miseret,  non  tantum  ob  id,  quod  dudum  tanta 
dignitate  florens,  nunc  in  eum  statum  redacta  est  vt  ob  diuortium 


378  APPENDIX  XXVII 

nec  eo  frui  possit,  quicum  tam  diu  vixit,  nec  alteri  iiubere  ob  Cle- 

450  mentis  sententiam,  verumetiam  quod  videt,  non  dubium  quin  cum 

summo  animi  dolore,  ipsius  causa  tales  viros  trucidari.   Huius  porro 

tragoediae  quis  sit  futurus  exitus,  Deus  nouit.   Illud  in  confesso  est, 

per  necem  beati  Thomae  Acrensis,  plurimum  et  auctoritatis  et  opum 

accessisse  statui  ecclesiastico  apud  Anglos.    Qui  res  mortalium  suo 

455  imperscrutabili  consilio  moderatur,  pro  sua  bonitate  dignabitur  liaec 

omnia  vertere  in  suam  gloriam.    Tantum  e  scheda,  rumoribus  et 

amicorum  Htteris,  hactenus  Hcuit  cognoscere:  si  compertiora  fuero 

nactus,  tibi  communicabo.   Tu  fac  vicissim  vt  per  te  sciamus  quid 

agat  rex  Sion  cum  suis  Prophetis,  populoque  retincto,  de  quibus  hic 

460  mira  feruntur,  an  vera,  nescio. 

Apud  Lutetiam  Parisiorum  x  Cal.  Augusti,  Anno  m.d.xxxv. 


APPENDIX  XXVIII 
LONGOLIUS'  COLLECTION  OF  BOOKS 

[We  owe  this  account  to  the  kindness  of  Mr.  A.  B.  Emden,  Principal  of 
St.  Edmund  Hall,  Oxford.] 

The  survival  of  a  collection  of  books  made  by  a  contemporary  of 
Erasmus  is  sufficiently  uncommon  to  be  worthy  of  record.  There 
are  in  the  Hbrary  of  New  College,  Oxford,  eighteen  volumes,  contain- 
ing  twenty-five  printed  works,  which  once  belonged  to  Christopher  de 
LongueQ  (Longohus). 

In  the  Benefactors'  Book  of  New  College  Library,  which  was  begun 
in  the  second  half  of  the  seventeenth  century,  Longolius  is  credited 
under  the  year  1550  witli  having  presented  eight  volumes  to  the 
college.'  This  entry  is  clearly  erroneous,  as  LongoHus  died  in  1522. 
A  subsequent  entry  under  the  year  1557  credits  LongoHus'  friend 
and  patron,  Cardinal  Pole,  with  a  gift  of  manuscripts  and  books.^ 
There  are  no  grounds  for  beheving  that  such  manuscripts  and 
books  from  the  CardinaFs  Hbrary  as  the  CoUege  possesses  were 
presented  by  the  Cardinal  himself.  Both  entries  are  completely 
misleading.  The  first  compiler  of  the  Benefactors'  Book  endeavoured 
to  draw  up  a  record  of  the  gifts  of  manuscripts  and  printed  books 
made  to  the  Hbrary  of  the  College  since  its  foundation,  and  for  this 
purpose  searched  for  evidence  of  former  ownership  in  the  volumes 
already  possessed  by  the  Hbrary.   In  this  search  he  went  astray. 

The  actual  provenance  of  the  collection  of  LongoHus'  books  now 
in  New  College  Library  is  sufficiently  evident.  In  Cardinal  Pole's 
edition  of  his  friend's  letters  there  is  printed  one  from  LongoHus  to 
Pole,  dated  20  Aug.  1522,  in  which  LongoHus,  writmg  from  Pole'8 
lodgings  in  Padua,  teUs  Pole,  who  had  gone  to  Venice  to  meet 
Richard  Pace  on  his  arrival  from  England  as  ambassador,  that  he 
had  faUen  seriously  iU  and  felt  sure  that  he  had  not  long  to  Hve. 
He  expressed  satisfaction  that,  on  the  eve  of  Pole  setting  out  for 
Venice,  he  had  shown  him  his  coUection  of  books  and  had  asked 
him  to  accept  them  as  a  token  of  their  friendship,  if  any  fataHty 
should  overtake  him.  Pole  returned  in  haste  to  Padua  and  remained 
with  LongoHus  untU  his  death  three  weeks  later.^ 

Having  passed  into  Pole's  possession  Longolius'  books  were 
brought  to  England  and  during  the  CardinaUs  life-time  remained 
incorporated  in  his  Hbrary.  Under  his  wiU  made  at  Lambeth  on 
4  Oct.  1558,  during  his  last  Ulness,  he  entrusted  the  disposal  of  his 
property  to  Alvise  PriuH,  Bishop-designate  of  Brescia,  a  Venetian 
patrician,  whom  he  appointed  sole  executor  of  his  wiU.'^  PriuH,  whom 
Pole  in  his  wiU  describes  as  '  meum  intimum  amicum  et  famiHarem ', 
had  been  his  constant  companion  for  more  than  twenty  years.^  Pole 

'  New  Coll.  Libr.,  Oxford,  Benefactors'  Bk.,  f.  34. 

^  Ih.  f.  35- 

3  Gasquet,  Cardinal  Pole  and  his  Ea7'ly  Friends,  pp.  28—32. 

■♦  Epistolarum  Reg.  Poli  Collectio  (Brixiae,  1744-57),  v.  181-7. 

s  Cal.  State  Papers  (Venetian),  1557-58,  pp.  1480-1 ;  1558-80,  pp.  238-9. 


380  APPENDIX  XXVIII 

made  no  detailed  dispositions,  but  simply  expressed  the  wish  that 
*ea  bona  quae  habeo  in  pias  causas  et  inter  personas  de  me  bene 
meritas  distribui'.^ 

In  selecting  New  CoUege,  and  not  Magdalen,  Pole's  oa\ti  college, 
as  a  repository  for  his  collection  of  manuscripts  and  printed  books, 
Priuh  would  seem  to  have  been  influenced  by  the  known  sympathies 
of  members  of  the  two  Wykehamist  foundations  with  the  old  reUgion. 
Dr.  Thomas  White,  appointed  Warden  of  New  College  in  1553, 
contrived  not  to  be  displaced  at  Ehzabeth's  accession.  'The  Manner 
of  the  comeing  by  the  Cardinalls  books  w^  the  colledg  had'  is  re- 
corded  in  the  College  Register  of  Leases,  1544-62,  under  the  year 
1559.^  It  appears  probable  from  this  record  that  Priuh  would  have 
conveyed  the  Cardinars  Hbrary  to  the  Oxford  convent  of  Black 
Eriars  if  it  had  still  existed. 

The  books  comprising  Longolius'  collection  are  easily  identifiable, 
as  each  contains  his  name  wTitten  in  a  deUcate  Renaissance  hand, 
followed  by  an  elaborate  device.  There  is  also  entered  a  note  of  the 
price  paid  for  the  book — a  matter  of  no  little  import  to  LongoHus 
who  was  haunted  by  poverty.  The  survival  of  this  coUection  of  his 
books  in  New  CoHege  is  made  the  more  interestmg  by  the  evidences 
of  close  study  that  they  contain  in  the  form  of  marginal  notes. 

Among  contemporary  scholars  LongoHus  was  highly  esteemed  as 
a  devoted  student  of  Cicero  and  as  an  accompHshed  imitator  of  his 
epistolary  style.  Particularly  noteworthy,  therefore,  is  his  copy  of 
Cicero's  works,  the  pages  of  which  he  has  HberaUy  annotated,  as 
though  he  had  the  intention  of  preparing  an  edition  of  the  writings 
of  his  favourite  author. 

The  books  in  New  CoUege  Library  that  belonged  to  LongoUus 
are  as  foUows:^ 

1.  Columella,    Varro,    Cato    and    Paladius.      Opera    Agricolationum, 

Bologna,  Ben.  Hectoris,  i  Oct.  1494.   F^. 

New  CoU.  Oxf.,  Q.  23.  12. 
On  the  title-page:  ' Chi-istophorus  a  longoho.    Emi  xxxvi  s.    XpioTo- 
^opos  AojyyoAtoj.' 

2.  Avir.  Corn.  Celsus.    Medicinae  liber  primtis,  Venice,  Phil.  Pincius, 

6  May  1497.   F^.  New  Coll.  Oxf.,  Q.  11.  8. 

Contains  a  few  marginal  notes  in  LongoUus'  handwriting. 
Bound  up  with  (6)  and  (13). 

3.  Nicephorus  Blemmidas.    Logica,  Venice,  Simon  BeuUaqua,  30  Sept. 

1498.    Po.  New  Coll.  Oxf.,  Q.  10.  3. 

On  the  title-page:  '  Christophorus  de  Longueil.   Emi  xxii  5.' 
Contains  marginal  notes  in  his  handwriting. 

'  Having  scrupulously  carried  out  his  responsibilities  in  the  disposal  of  the 
Cardinars  property,  Priuh  died  in  1560,  very  shortly  after  his  retum  to  Italy. 
Cal.  State Papers  (Venetian),  1 557-58, -p-p.  1549-60, 1565-7;  2555^0,^^.98, 141. 

^  New  Coll.  Req.  Dim.  ad  Firmam,  iv.  (1544-62),  f.  88.  I  am  indebted  to 
Mr.  R.  L.  Rickard,  Library  Clerk  of  New  College,  for  this  reference. 

^  Li  the  Benefactors'  Book  of  New  College  Library  the  books  credited  to 
Longohus  include  an  edition  of  Euchd  printed  in  Basle  in  1537  (clearly  an  error 
for  his  copy  of  Euchd,  Venice,  1505),  the  works  of  Pohtian  in  two  voliimes,  and 
Josephus,  de  Bello  Judaico,  neither  of  which  are  to  be  found  in  the  hbrary  now. 


LONGOLIUS'  COLLECTION  OF  BOOKS  381 

4.  Appian  of  Alexandria.    De  hellis  ciuilibus,  Venice,  Chr.  de  Pensis, 

20  Nov.  1500.   Fo.  New  CoU.  Oxf.,  Q.  2.  4. 

On  the  title-page:  'Ce  Longueil.   Erai  xviii  s.' 

Contains  two  or  three  references  to  Pliny  in  LongoHus'  handwriting. 
Bound  up  with  (7). 

5.  Laur.  Valla.    De  expetendis  et  ftigiendis  rebus  opus,  Venice,  Aldus 

Manutius,  Dec.  1501.    2  vols.   F».      New  CoU.  Oxf.,  Q.  2.  1  &,  2. 
On  the  title-page:  'Ce  Longueil.   Emi  v  l.trj' 
Contains  notes  in  his  handwxiting. 

6.  Themistius.    Paraphrasis  in  posteriora  Aristotelis,  Venice,   14  July 

1502.   F».  '  Xew  Coll.  Oxf.,  Q.  II.  8. 

On  the  title-page:  '  Christophorus  longuoUus.   Emi  40  s.' 
Contains  notes  in  his  handwriting. 
Boimd  up  with  (2)  and  (13). 

7.  Flauius  Philostratus.  De  vita  Apolonii  Tyanei,  Venice,  Aldus  Manu- 

tius,  1501-2.   Greek  and  Latin  text.   F». 

New  CoU.  Oxf.,  Q.  2.  4. 
On  the  title-page:  '  Christophorus  a  longoho.    Emi  xxxviii  s.  sine 

Apiano  qui  post  himc  sequitur.' 
Bound  up  with  (4). 

8.  Florilegium  Diuersorum  Epigrammatum,  Venice,  Aldus  Manutius, 

Nov.  1503.   80.  New  CoU.  Oxf.,  Q.  4.  7. 

On  the  title-page:  ^'  Xpiaro^opos  XoyydiXios.    ecovrjfiai  hpaxiias  if.' 
Contains  notes  in  his  handwriting. 

9.  EucUdes.   Opera,  Venice,  Jo.  de  Tridino  (Tacuinus),  25  Oct.  1505. 

Fo.  New  CoU.  Oxf.,  Q.  11.  g. 

On  the  title-page:  '  Christophorus  LongoUus.   Emi  xls.' 
Contains  a  note  by  LongoUus  in  Book  I. 

10.  Diodorus  Sicukis.   Opera,  ed.  by  Poggio,  Paris,  Jehan  Petit,  c.  1505. 

40.  New  CoU.  Oxf.,  Q.  12.  2. 

On  the  title-page:  '  Christophorus  LongoUus.   Emi  viij  s.' 
Contains  a  few  notes  in  his  handwriting,  including  an  additional 

entry  in  the  index. 

11.  Procopius.   De  Bello  Gottormn,  Rome,  Johann  Besicken.    20  June 

1506.   Fo.  New  CoU.  Oxf.,  Q.  27.  i. 

On  the  title-page:  'Ce  Longueil.   Emi  xi  juUis.' 
Bound  up  with  (14)  and  (23). 

12.  CaeciUus  Plinius  Secimdus,  jun.   Epistulae,  IMilan,  Alex  Minutianus, 

18  Jan.  1506.   Fo.  New  CoU.  Oxf.,  Q.  25.  3. 

On  page  of  dedicatory  poem:   '  Christophonis  de  Longueil.    Emi 

xxxvi  5.' 
Contains  some  imderlinings  of  the  text  and  one  note  in  his  hand- 

writing. 

13.  Nicolaus  Leonicenus.  Lihri  Galeni  greca  in  latinam  linguam  translati, 

Venice,  Jac.  Pentius,  10  May  1508.   Fo. 

NewCoU.  Oxf.,  ^.  II.  8. 
Contains  a  few  marginal  notes  in  Longolius'  handwriting. 
Boimd  up  with  (2)  and  (6). 

14.  Procopius.   De  Bello  Fersico,  Rome,  Eucharius  Silber,  7  March  1509. 

Fo.  New  CoU.  Oxf.,  Q.  27.  i. 

Bound  up  with  (11)  and  (23). 


382  APPENDIX  XXVIII 

15.  Titus  Liuius.    Decades,  Paris,  Ascensius  for  Jehan  Petit,  15  March 

1511.   Fo.  New  CoU.  Oxf.,  Q.  13.  5. 

On  the  title-page:  '  Christophorus  a  longoUo.   Emptum  xxv  s.' 
Contains  a  few  marginal  notes  in  his  handwriting. 

16.  Marcus  TuUius  Cicero.   Opera  rhetorica:  oratoria  et  forensia,  Paris, 

Jehan  Petit,  22  Nov.  151 1.   F°.  New  CoU.  Oxf.,  Q.  15.  3. 

On  the  page  of  the  preface:  '  Christophorvis  a  LonguoUo.    Emptum 

xUi  s.  vi  d.' 
LiberaUy  annotated  in  the  margins  by  Longohus. 
Boimd  up  with  (17). 

17.  Marcus  TuUius  Cicero.   Orationes,  Paris,  Jehan  Petit,  22  Nov.  151 1. 

Fo.  New  CoU.  Oxf.,  Q.  15.  3. 

Annotations  in  the  margins  by  Longohus,  but  not  completed. 
Bound  up  with  (16). 

18.  Curius    Lancilottus    Pasius.     Emendatuin    Quadringentis    in    locis, 

Parma,  Franc.  Ugoletus  and  Octauianus  Saladus,  15  July  15 14. 
Fo.  Nev/  CoU.  Oxf.,  Q.  27.  6. 

On  the  title-page:  '  Christophorus  LongoUus.    Emi  8  denariis.' 

19.  P.  CorneUus  Tacitus.  Libri  Quinque  nouiter  inuenti  atque  cuiyi  reUquis 

eitis  operibus  editi,  Rome,  S.  GuiUeretus,  i  March  1515.    F°. 

New  CoU.  Oxf.,  Q.  26.  6. 
On  the  title-page :  '  Christophorus  longoUus.  Emi  duodecim  denariis.' 
Contains  some  marginal  notes  probably  in  his  handwriting. 
Boimd  up  with  (21). 

20.  BasiUus  Magnus,  St.  Opera,  Rome,  Jac.  Mazochius,  15  Sept.  1515. 

Fo.  New  CoU.  Oxf.,  Q.  27.  3. 

Bound  up  with  (22). 

21.  Adriano  di  Corneto  (CasteUesi),  Cardinal.  De  Sermone  latino  et  niodis 

latine  loquendi,  Rome,  MarceUus  Silber,  Oct.  1515.    Fo. 

New  CoU.  Oxf.  ii.  26.  6. 
Contains  notes  in  LongoUus'  handwriting. 
Boimd  up  with  (19). 

22.  BasiUus  Magnus,  St.   Hexameron,  per  Joannem  Argyropolmn  e  greco 

in  latinu^  conuersum,  Rome.  Jac.  Mazochius,  12  Dec.  1515.    F°. 

New  CoU.  Oxf.,  Q.  27.  3. 
On  the  title-page:  'Ce  Longueil  .  .  .  Emptus'  (his  note  of  the  price 

paid  is  missing  through  a  tear  of  the  page). 
Contains  four  or  five  marginal  notes  in  his  handwriting. 
Bound  up  with  (20). 

23.  Agathias.     De  Bello  Ootthorum,   Rome,   Jac.   Mazochius,    29   Feb. 

1516.    F».  New  CoU.  Oxf.,  Q.  27.  i. 

Boimd  up  with  (11)  and  (14). 

24.  Stephanus  Niger.  DtaZogfws,  Milan,  Alex.  Minutianus,  31  March  1517. 

Fo.  New  CoU.  Oxf.,  Q.  25.  2. 

On  the  title-page:  ' Christophorus  LogoUus.   Emi  x  j<uUis).' 
Contains  two  or  three  notes  in  his  handwriting  on  the  first  few 

pages. 

25.  Homer.   SXOAIA  UAAAIA   TQN  HANY  AOKIMQNEIZ  THN  lAIAAA, 

Rome,  Aug.  KoUotius,  7  Sept.  15 17.    F». 

New  CoU.  Oxf.,  Q.  17.  I. 
On  the  page  of  the  preface:    ^  XpiaTocf>6pos  AoyytoAto?,   ecovrjfiai  Spaxnas 

ta. 
Contains  a  few  notes  probably  in  his  hand. 


LONGOLIUS'  COLLECTION  OF  BOOKS  383 

In  the  library  of  Corpus  Christi  College,  Oxford,  there  are  two 
printed  books  which  belonged  to  LongoHus : ' 

1.  Julius  Firmicus,  Marcus  Manilius,  Aratus,  Proclus.    Astronomical 

Tracts,  Venice,  Aldus  Manutius,  1499.  8°. 

C.C.C.,  Oxon.,  ^.  A.  3.  10. 
On  the  title-page :  '  Christophorus  longoUus.  Emi  duodecim  denariis.' 

2.  A  coUection  of  fourteen  medical  texts,  the  first  of  which  is  'Hysagoge 

loannitii',  Venice,  Petrus  Bergomensis  de  quadrengiis,  13  July 
1507.    8°.  C.C.C,  Oxon.,  LK.  4.  22. 

On  the  verso  of  the  paste-down:  '  Christophorus  longolius.' 

On  the  flyleaf :  'Emi  xiii  s.' 

Contains  marginal  notes  in  Longohus'  handwriting. 

Given  by  Brian  Twyne. 

The  contractions  's'  and  'd'  are  here  used  to  signify  those  em- 
ployed  by  Longohus  for  'solidi'  and  'denarii'  as  Latin  equivalents 
of  'sols'  and  'deniers'.  So  far  as  can  be  judged  LongoUus  bought 
his  books  either  in  France  or  in  Italy. 

'  I  owe  this  information  to  Mr.  Neil  Ker. 


INDEX   OF   CORRESPONDENTS   AND   SOME 
BIOGRAPHICAL   NOTICES 

The  figures  in  ]ai'ger  type  indicate  letters  «f  Erasmus,  those  in  smaller 
type  letters  written  to  him,  and  a  few  others.  The  figures  following  Eoman 
numerals  denote  pages. 


Abingdon,  IV.  219. 

Accard,  544,  564. 

Accolti,  VI.  126. 

Adrian  vi,  1304,  1310,  1324,  1329, 

1338,1352;  I.  3£o. 
Adriaiius,  M.,  III.  108. 
Aemilius.  A.,2154,  2165;  VIII.  142. 

R.  1.315- 
Affenstein,  1774;  VI.  446. 
Afinius,  542,  638,  753,  799  :  II.  492. 
Agathius,  J.,  2020,  2041;  VII.  433. 
Agge,  A.,  511 ;  I.  5^7  and  II.  428. 
Agricola,    G.,    2529,    2782,    2918; 

VI.  142. 
J.,  2803  ;  X.  213. 
Agrippa,  C,  2544,  2589,  2626,  2692, 

2737,   2739,    2748,   2790.    2796 ; 

IX.  350. 
R.,  I.  106. 
Alamire,  III.  141. 
Alard,  433,  485,  676;  II.  269. 
Alardet,  L.,  1852,  1892;  VII.  114. 
Alber,  E.,  V.  494. 
Albert   of  Brandenburg.   661,   745, 

968,  9S8,  1009, 1033, 1101, 1152, 

1365  :  III.  84. 
Alciati,    1250,    1261,    1278,    1288, 

1706,    2051,    2276,    2329,    2394, 

2468;  IV.  611. 
Alcyonius,  II.  315. 
AldVidge,  1656,  1766,  1797,  1858; 

VI.  243. 
Aldus,  207,  209,  212,  213 ;  I.  437. 
Aleander,    256,    1482,    2638,    2639, 

2679,  2680;  I.  502. 
Alemannus,  J.,  1554  ;  VI.  36. 
Alfeld,  IV.  409. 
Algoet,  1091  ;  IV.  235. 
Allen,  J.,  I.  489. 
Alva,  V.  8. 
Alvar,  506. 
Amandus,  IV.  126. 
Amelius,  2096;  VIII.  50. 
Amerotius,  IV.  589. 
Amicus,  P.,  IX.  184. 
Ammonius,  A..  218,  219.  220.  221, 

226,   228.   232,   233,   234,   236, 

238,  239,  240,  243,  245,  246,  247, 


248.  249.  250,  255,  262,  273, 
2S0,  281,  282,  283,  295,  360, 
378,  389,  414,  427,  429,  451,  452, 
453,  455,  466,  475,  478,  479,  483, 
49S,  505,  517,  539,  551,  552; 
I.  455. 
L.,  1463,  1763,  2016,  2062,  2082, 
2197,  2258,  2483,  2817;  V.  487. 

Amoenus,  G.,  I.  442. 

Amorbach,  Ba.,  1207;  II.  66. 
Bo.,  408,  862.  1020,  1084,  1201, 
1293,  1914,  1933,  1937,  1950, 
2036,  2151,  2152,  2155,  2160, 
2179,  2180,  2183.  2187,  2194, 
2199,  2218,  2219,  2220,  2221, 
2223,  2224,  2231,  2235,  2236, 
2248,  2256,  2259,  2267,  2271, 
2279,  2280,  2281,  2289,  2294, 
2312,  2319,  2320,  2323,  2324, 
2368,  2372,  2378,  2400,  2420, 
2426,  2429,  2462,  2464,  2467, 
2474,  2478,  2489,  2490,  2506, 
2507,  2509,  2519,  2531,  2532, 
2536,  2538,  2541,  2542,  2543, 
2546,  2547,  2551,  2556,  2560, 
2561,  2564,  2574,  2575,  2580, 
2587,  2598,  2605,  2612,  2630, 
2631,  2642,  2649,  2650,  2652, 
2653,  2678,  2684,  2686,  2688, 
2694,  2696.  2697,  2703,  2706, 
2709,  2710,  2730,  2740,  2742, 
2744,  2747,  2749,  2752,  2754, 
2755,  2756,  2764,  2765,  2768, 
2769,  2770,  2775,  2788,  2805, 
2818,  2827,  2850,  2855,  2858, 
2859,  2865.  2872.  2875,  2883, 
2887.  2901,  2902,  2903,  2907, 
2908,  2920,  2927,  2928,  2930, 
2931,  2940,  2943,  2946,  2952, 
2967,  2972,  2978,  2980,  2991, 
2996,  3012,  3013,  3051,  3097, 
3098,  3141  ;  li.  237. 
Br.,  331,  420,  439,  464,  557,  595, 
632,  705,  802  ;  II.  66. 
J.,  II.  29. 

Andreas,  A.,  of  Naples,  VI.  474. 
B.,  I.  487. 

Andreas,  E.,  1533. 


INDEX  OF  CORRESPONDENTS 


385 


Andrelinus,  F.,  84,  96,  97,  98,  99, 

100,  103,  127,  134;  I.  220. 
Andronicus,  991;  III.  621. 
Angelus,  J.,  1407;  V.  375. 
Angleberme,  P.  d',  1 32  (?),  140 ;  1. 329. 

J.  P.  d',  725 ;  I.  329. 
Angst,  363,  634;  11.  xix  aiid  153. 
Annius,  III.  237. 
Anshelm.  397  ;  II.  221. 
Anthonisz,  J.,  153,  173  ;  I.  358. 
Antimachus,  III.  27. 
Antoninus,   J.,   1602,    1660,    1698, 
1810,   1825,    1916,    2176,    3137; 
VI.  153. 
Apocellus,  1630  ;  VI.  195, 
Aretino,  F.,  VIII.  292. 
Arnold,  Edward,  I.  286. 
Arnoldi,  J.,  IV.  449. 
Arnoldus,  B.,  II.  224. 
Artolbius,  2012  ;  II.  280. 
Aesendelft,  G.  of,  2734;  X.  19. 

H.  of,  IV.  126. 
Asulanus,  Andr.,  589;  I.  448. 

Fed.,  VI.  134. 

Fran.,  770, 1349, 1592, 1628, 1746, 
1989  ;  I.  448. 
Ateca,  G.  of,  III,  547. 
Aucuparius,  II.  8. 
Aventinus,  John  Turmair,  XI.  148. 
Aychler,  S.,  2545,  2718 ;  IX.  352. 


Babham,  259;  I.  509. 

Bacchusius,  1286. 

Badius,  J.,  183,  263,  346,  434,  472, 

764,  815;  I.  412. 
Baechem  (Egmondanus),  III.  416. 
Bait,  L.,  1962,  2447;  VII.  341. 
Balbus,  H.,  I.  105. 
Baldung,  4C0  ;  II.  224. 
Banisius,  700,  709,  716,  970  ;   III. 

124. 
Barbarus,  H.,  I.  293. 
Barbirius,  N.,  613. 
P.,  443,  565,  608,  621,  652,  695, 

752,  794,  803,  847,  1216,  1225, 

1235,   1245,   1294,   1302,   1358, 

1470,  1605,    1621,    2239,    2404, 

2842  ;  II.  283. 
Barland,  Adr.,  492,  510,  646,  647, 

1050,  1051,  1163,  1204,  1584, 

1694,  2025  ;  II.  386. 
C,  492. 

H.,  2081,  2172;  VII.  545. 
Bartholinus,  R.,547, 548, 549;  II. 498. 
Bartolinus,  L.,  1187  ;  IV.  445. 
Basell,  391  ;  II.  202. 
Basle  Town   Council,   1395,  1508, 

1539,  1636. 

452.11 


Bathodius,  161 7  ;  III.  420. 

Batmanson,  IV.  258. 

Batt,  C,  573,  839. 
J.,  35,  42,  80,  90,  91,  95, 101, 102, 
119,  120, 123,  124, 128, 129, 130, 
133, 135, 138,  139, 146,  151, 163  ; 
I.  131. 

Bayer,  C,  2609 ;  IX.  434. 

Beatus  Rhenanus,  318,  327,  328,  330, 
460,  556,  575,  581,  594,  628,  732, 
796     867,    1014,    1063,    1206, 

1937, 3135 ;  II-  60. 

Bebel,  H.,  321 ;  II.  45. 

J.,  V.  567. 
Becar,  J.,  of  Borsselen,  291,  320,  370, 

932,  952,  1321,  1787,  1851,  1860, 

1898,  1984;  l.  557. 
Bechinius,  Peter,  3027;  XI.  143. 
Becichem,  VI.  141. 
Beda,  1571,  1579,  1581,  1596.  1609, 

1610,    1620,    1642,    1679,    1685, 

1906;  VL65. 
Bedill,387,  426, 782,  823, 892, 1176, 

3058  ;  II.  192. 
Behem,  IV.  31. 
Bembo,  2106,    2144,   2290,    2681, 

2708,    2925,    2958,    2975,    3026; 

VIIL64. 
Bemyng,  873;  III.  410. 
Benedicti,  J.,  2601  ;  IX.  420. 
Bensrott,  N.,  158,  160  ;  I.  364. 
Bentinus,  M.,  V.  423. 
Ber,  F.,  VIII.  142. 
L.,  488,  507,  582,  627,  730,  1203, 

1419,    1420,    1741,    1780,    2087, 

2112,  2136,   2149,    2225,    3011, 

3056,3059;  II.  381. 
Beraldus,  925,  989,  994, 1002, 1024, 

1058,  1185,  1284,  3083;  IIL  503. 
Bercin,  2138,  2148;  VIII.  124. 
Berckman,  F.,  I.  509. 
Bere,  R.,  1490  ;  V.  538. 
Bergen,  Ant.  of,  143,  149,  162,  252, 

288,  739,  761;  I.  334. 
Ant.  of,  jun.,  760,  969  ;  III.  197. 
Corn.  of,  1562. 
Dismas  of,  I.  318. 
Henry  of,  49,  51,  154  ;  I.  160. 
John  of,  737;  III.  166. 
Berius,  VI.  264. 
Beroaldus,  Ph.,  sen.,  I.  507. 

Ph.,  jun.,  V.  244. 
Berquin,  1599,    1692,  2048,   2066, 

2077;  III.  505. 
Berselius,  674,  718,  735,  748,  756, 

1077  ;  III.  95. 
Bertulphus,  H.,  1712,  2581;  V.  13. 
BesanQon,  Senate   of,    2514,   2553, 

2778. 


C  c 


386 


INDEX  OF  CORRESPONDENTS 


Bibaucius,  1687  ;  VI.  302. 

Bibliander,  T.,  XI.  253. 

Bibliopegus,  1883. 

Biel,  II.  550. 

Bietricius,  1391,  1468,  1573,  1760; 
V.  342. 

Blaurer,  A.,  V.  347. 
T.,  1396;  V.  347. 

Blosius,  Palladius,  XI.  13S. 

Blount,  Charles,  3092. 

Bockelszoon,  Jan,  XI.  26. 

Boece,  H.,  47,  1996,  2283;  I.  155. 

Boerio,  J.  B.,  267,  2481;  I.  519. 

Boerio,  J.  and  B.,  2255. 

Bogurdus,  III.  516. 

Boleyn,  T.,  2232,  2266,  2772,  2824, 
2884 ;  VIII.  350. 

Bollart,  671,  672,  720  ;  III.  199. 

Bolzani,  Urban,  I.  367. 

Bombasius,  P.,  210,  217,  223,  251, 
257,  729,  800,  855,  865,  905, 
1213,  1236,  1411,  1631;  I.  443. 

Bonamicus,  VI.  356. 

Boner,  J.,  2548,  2549,  2550,  2584, 
2658,  2717;  IX.  336. 
Severin,  2533,  3010  ;  IX.  336. 
Stanislaus,  2584. 

Bonfius,  2347  ;  VIII.  477. 

Bonomus,  III.  386. 

Bonvalot,  2142,  2241,  2242  (?), 
2890,  3103,  3122;  V.  617. 

Borbonius,  N.,  2789;  X.  193. 

Borsselen,  Anne  of,  145  ;  I.  208. 
Jobn  of;  see  Becar. 

Boskowitz,  II 54,  1183;  IV.  368. 

Bostius,  A.,  53,  75;  I.  168. 

Botteus,  1921,  1963, 1985  ;  VII.  278. 

Botzheim,  i,1103,  1285,  1331,  1335, 
1361,  1382,  1401,  1454,  1519,  1530, 
1540,  1574,  1761,  1782,1934,  2117, 
2205,  2206,  2207,  2277,  2310, 
2316,  2436,  2516,  2640,  2977  ;  1.  I. 

Boudet,  1612,  1618,1678;  VI.  171. 

Bourchier,  VI.  146. 

Bovollinus,  2102,  2337;  VIII.  59. 

Boysonne,  John  de,  3082  ;  XI.  266. 

Brant,  S.,  II.  7. 

Brantner,  W.,  VIII.  102. 

Brassicanus,  1146,  2305;  IV.  351. 

Brenta,  A.,  VII.  31. 

Brenz,  II.  523. 

Breytenbach,  IV.  308. 

Briard,  670,  946  (?) ;  III.  93. 

Bri^onnet,  W.,  V.  380. 

Bricotus,  E.,  IV.  526. 

Brielis,  422. 

Briselot,  III.  4. 

Brissotus,  P.,  V.  379. 

Brixius,  G.,   569,   620,    1045,  1117, 


1597,  1733,  1736,  1817,  1835, 
1910,  2021,  2046,  2052,  2291, 
2340,  2379,  2405,  2422,  2599, 
2727  ;  I.  447. 

Brodericus,  2178  ;  VIII.  195. 

Brugnarius,  A.,  1318,  1510;  V.  135. 

Brunfels,  0.,  1405, 1406, 1614 ;  V. 367. 

Brussels,  John  of,  60,  155. 

Brysgoicus,  J.,  2156;  VIII.  145. 

Bucer,  1901,  2615  ;  VII.  229. 

Bucho,  1237  ;  IV.  588. 

Buclerius,  VI.  140. 

Budaeus,  D.,  V.  378. 
W.,  403,  421,  435,  441,  480,  493, 
522,  531,  534,  568,  571,  583,  609, 
689,  723,  744,  767,  778,  810,  813, 
819,  869,  896,  906,  915,  924,  929, 
930,  954,  987,  992,  1004,  loii, 
1015,1023,1066,1073,1133,1184, 
1233,  1328,  1370,  1439,  1446, 1601, 
1619,  1794,   1812,  1840,  2047; 

II.  227. 
Bugenhagen,  VI.  8. 

BuUock,  H.,  449,456,  579,  5S0,  777, 

826,  890;  I.  465. 
Burbank,  1138 ;  IV.  333. 
Burellus,  IV.  348. 
Burgower,  2067 ;  VII.  526. 
Burgundy,  Ant.  of,  I.  208. 

Davidof,  III.  15. 

Henry  of,  2282. 

Max.  of,  1563  ;  IV.  392. 

Max.  of,  jun.,  1859,  1927,  1949; 
2200;  VII.  141. 

Nic.  of,  144;  I.  341. 

Philip   of,  603,  728,  758,  1043; 

III.  14. 
Burgus,  A.,  V.  81. 

Busch,  830, 884, 1 109,1126 ;  III.  296. 
Busleiden,  F.,  I.  364. 

G.,  686,  691,  699,  804,  971,  1461, 
2588;  III.  108. 

H.,  205,  244=^,  470,  484 ;  I.  434. 
Busleiden's  College,  2456. 

Caduceator,  H.,  1811, 1833;  VII.  32. 
Caelius     Calcagninus,   1576,    1587) 

2869;  III.  26. 
Caelius  Rhodiginus,  949  ;  II.  348. 
Caesarius,  374,  428,  610,  615,  622, 

680,  701,  771,  808,   1291,  1528, 

3006 ;  II.  172. 
Calepino,  VI.  367. 
Callergi,  V.  245. 
Calvus,  F.,Vn.  31. 
Calvus,  F.  J.  (Minutius),  1604;  II. 

558  and  XI.  186. 
Camerariua,   1501,  1524,  1945;  V. 

555- 


INDEX  OF  CORRESPONDENTS 


J87 


Camillus,  J.,  IX.  479. 

Cammyngha,     2073,     2766,     2860 ; 

VII.  532. 
Campegio,    961,    995,    996,    1062, 

1081,   1167,   1410,   1415,   1422, 

1542,  2328,   2341,   2366,   2411, 

2579  ;  III.  573. 
Campensis,  2629;  V.  13. 
Campester,  L.,  VI.  97. 
Canalis,  V.  245. 
Canisio,  VII.  95. 
Cannius,  N.,  1832  ;  VII.  79. 
Canossa,  489,  538  ;  II.  382. 
Canta,  J.,  2636  ;   IX.  ^84. 
Canter,  J.,  32;  I.  126. 
Cantiuncula,  1616,  2240;  III.  349. 
Capito,  459,  541,  561,  600,  731,  734, 

798,  877,  93S,  1074,  1083,  1165, 

1241,     1290,     1308,     136S,     1374, 

1485  ;  II.  333. 
Caracciola,  III.  390. 
Caraffa,  377,  640;  I.  550. 
Carbach,  III.  496. 

Carinus,  920,  1034,  1799  ;  III.  496. 
Carlowitz,  2010,  20S5,  2342;  VII. 

417. 
Carlstadt,  III.  469. 
Carmilianus,  P.,  I.  513. 
Carondelet,  F.,  1749,  2002  ;  V  254, 
J.,  1276,  1334,  1434,  1703,  1806, 

2055,   2689,   2784,    2899,    2912; 

III.  257. 
Carranza,  V.  53. 
Carteromachus,  S.,  I.  454. 
Carvajal,  VIII.  68. 
Casalius,  V.  515. 
Casembroot,  1594, 1626,  1650, 1705. 

1720;  VI.  139. 
Cassander,  F.,  2296,  2442. 
Castellanus,  P.,   2213,    2388,    2425, 

2427,  2719,  2720,  2974;  VII.  217 

and  VIII.  275, 
Castiglione,  VI.  473. 
Catai-inus,  V.  50. 
Cellarius,  J.,  III.  414. 

M.,  VIII.  422. 
Ceratinus,  1S43;  III.  45. 
Cerratus,  P.,  VIII.  180. 
Cervicornus,  III.  256. 
Chalcondylas,  II.  265. 
Champerius,  S.,  6So^ ;  VI.  xxvii. 
Chapuys,  E.,  2798,  3090,  3140;  X. 

205. 
Charles  iii  of  Savoy,  1886. 
Charles  v,  393,  1255,   1270,   1380, 

1731,  1873,  1920,  2318,  2553. 
Charnock,  R.,  I.  243. 
Chieregato,  639,  1080,  1144,  1336, 

1686:  III.  61. 


Chievres,  II.  476. 

Chilius,  A.,  2499;  IX.  274. 

Chimay,  III.  561. 

Choler,  2195,  2269,  2308,  2331; 
2384,  2406,  2415,  2437,  2438, 
2470,  2505,  2565,  2617,  2627, 
2728,  2814,  2868,  2906,  2936, 
2937,  2947,  2953,  2983,  2993, 3032, 
3050;  VIII.  228. 

Christiern  il,  IV.  56S. 

Chrysoloras,  M.,  I.  473. 

Cigalinus,  1680  ;  VI.  289. 

Clauthus,  John,  XI.  18. 

Clava,  524,  530,  585,  617,  650,  665, 
719,  743,  841,  1373;  I.  389  and 
II.  450. 

Claymond,  990,  1661;  III.  619. 

Clement  vil,  1414, 1418,  1438,  1 588, 
1846,  1987. 

Clement,  J.,  II.  198. 

Clenardus,  N.,  I.  560;  VIII.  491. 

Clerk,  IV.  22. 

Cles,  B.  of,  1357,  1409,  1689,  17 10, 
1730,  1738,  1755,  1793,  2007, 
2107,  2121,  2326,  2334,  2383, 
2504,  2515,  2540,  2555,  2557, 2591, 
2595,  2596,  2622,  2623,  2634, 
2651,  2655,  2685,  2797,  2801,  2821, 
2823,  2921,  2941,  3105,  3110; 
V.  275. 

Cleves,  John  of,  III.  295. 

Cleves,William  of,  2189,2190,  2234, 
2431,  2458,  2711 ;  VIII.  217. 

Clicthove,  III.  2. 

Clyfton,  I.  427. 

Coccius,  L.,  2687. 

Cochlaeus,  1863,  1928,  1974,  1988, 
2120,  2143,  2979,  3001,  3134; 
VIL  145. 

Coelde,  V.  240. 

Coelho,  J.,  XI.  206. 

Cognatus,  G.,  2985,  3068,  30S0,  3095, 
3104,  31 18,  3123;  IX.  42. 

Colet,  106,  107,  108,  109,  iio,  111, 
181,  195,  225,  227,  230,  231, 
237,  258,  260,  270,  278,  314,  423, 
593,  786,  825,  891 ;  I.  242. 

Colinaeus,  S.,  VII.  165. 

Colocci,  A.,  V.  515. 

Cologne,  Bart.  of,  I.  107. 

Cologne  Nuns,  1346. 

Colonna,  P.,  V.  422. 

Colster,  A.,  2800;  X.  209. 

Commerstadt,  G.,  2498;  IX.  273. 

Conrad  Thuringus,  2802. 

Conritz,  A.  and  C,  2274 ;  VIII.  362. 

Contarini,  Jasper,  XI.  241. 

Conti,  Primo  de',  2959,  XI.  28. 

Coomans,  Lambert,  XI.  225. 


388 


INDEX  OF  CORRESPONDENTS 


Cop,  523,  537,  1735  ;  I.  286. 
Copp.  G.,  III.  614. 
Coppin,  1608  ;  IV.  3S6. 
Cordatus,  III.  102. 
Cordus,  941;  III.  533. 
Coricius,  V.  211. 
Cornarius,  J.,  2204;  VIII.  250. 
Cornelius,  Erasmus,  XI.  328. 

John  XI.  328. 
Cornutus,  P.,  VIII.  94. 
Coronel,  L.,  1274;  V.  44. 
Coronius,  D.,  V.  137. 
Cortehoevius,  T.,  2265. 
Corver,  III.  83. 
Corvinus.  Antonius,  XI.  69. 
Cotta,  V.  245. 

Courtebourne,  Peter  of,  169. 
Cox,  L.,  1803,  1824;  VII.  2. 
Cranevelt,   1145,  1173,   1317,  1545, 

1546,  1655,  1724,  1850;  IV.  349- 
Cratander,  V.  306. 
Crema.  Fran.  of,  I.  204. 
Cricius,   1629,    1652,    1753,    1822, 

2030,  2174,  2201,  2375,  3089 ; 

VI.  193- 
Crocus,  C.,2S54;  VIII.  494. 
Croke,  827  ;  I.  467. 
Cromwell,  Thomas,  3107;  XI.  299. 
Cronberg,  H.  of.  V.  160. 
Croy,  C,  VI.  320. 

E.,  VI.  233. 

P.,  2822;  X.  247. 

W.,  945,  957,  958,  959  ;  III.  68. 
Crucius,  J.,  1932;  VII.  292. 
Curio,  V.,  V.  578. 
Cursius,  P.,  XI.  113. 
Curtius,  P.,  1537  ;  V.  250. 

Dalban,  A.,  2410,  2472 ;  IX.  88. 
Damian,  see  Goes. 
Dambrowka,  see  Slap  a. 
Damus,  Bertram,  2661 ;  X.  36. 
Dancaster,  1027;  IV.  89. 
Danes,  2044;  VII.  474. 
Danielis,  J.,  2935  ;  X.  385. 
Dantiscus,  J.,  2343;  VIII.  173. 
D'Armagnac,  G.,  2569 ;  IX.  3S0. 
Davidts,  1254, 1258  (?j,  1280,  2571  ; 

IL  476. 
Decimarius,  P.,  1986,  2050. 
Decius,   J.    L.,    1393,    1958,    2031, 

2175,  2874,  2960,  2961 ;  V.  343. 
Deiotarus,  Zach.,  1491,  1990,  2237, 

2496 ;  IV.  496. 
De  la  Marck,  Ant.,  956,  1065  ;  III. 

560. 
E.,  738,  746.  757,  916,  918,  1038, 

1151,  2054,  2382;  III.  167. 
R.,  III.  182. 


De  la  Parra,  J.,  917  ;  III.  491. 
De  la  Roche,  G.,  1432;  V.  419. 
Delft,  Aegideus  of,  II.  323. 
Delius,  I.  234. 

Deloynes,  494,  535;  II.  405. 
Denck,  J.,  VII.  342. 
Denny,  Nuns  of,  1925. 
DiemuB,  1762;  VI.  426. 
Diesbach,  Nic.  of,  1844 ;  V.  15. 
Dilft,  1663,  1972,  2348,  2904 ;  VI. 

256. 
Divonne,  V.  388. 
Dobergast.  M.,  VII.  31. 
Dokkum,  John  of,  XI.  23. 
Dolet,  E.,  XL  108. 
Domitius  Calderinus,  VI.  123. 
Donatus,  V.  246. 
Dorp,  304,  337,  347,  438,  496,  509, 

536,  696,  852,  1044;  IL  li. 
Draco,  871.  942  ;  III.  406. 
Driedo  of  Turnhout,  IV.  390. 
Dringenberg,  L.,  VIII.  19. 
Duchesne,  IV.  447. 
Dunghersheym,  H.,  554;  II.  506. 
Dunkirk,  Secretary  of,  792  (?;. 
Duprat,  VII.  469. 
Diirer,  V.  307. 

Eck,  J.,  769,  844,  2387;  III.  208. 

L.,  3030,  3035;  II.  191. 
Edingus,    2060,    2485;    VII.    511, 

514. 
Edmund,  165, 168. 
Egli,  405  ;  11.  234. 
p]gmondanus,  see  Baechem. 
Egmont,  Charles  of,  II.  577. 
Flor.  of,  1018;  I.  395. 
Max.  of,  IV.  75. 
Egnatius,  J.  Bapt.,  588,  1623,  1707, 

2105,  2249,  2302,  2448,  2871, 

2964;  L  523. 
Egranus,  J.  S.,  1377;  III.  409- 
Eicholtz,  866,  2071,  2691;  III.  390. 
Eleutherius  (?  S.  Franck),  2441. 
Elizabeth,  2. 

EUenbog,  395,  402;  II.  209. 
Emser,  527,  553,  15 51,  1566,  1683, 

1773,  1923;  II.  504. 
Engelbrecht,  A.,  IV.  266. 

P.,  1105  ;  II.  123. 
Eobanus,    874,   982,    1498,    2446, 

2495;  IIL  411- 
Ephorinus.  A„  2539,  2554,  2559,  2606, 

3038  ;  IX.  345. 
Episcopius,  N.,  1714,  2202,  2257 ; 

VI.  346. 
Episcopup.  G.,  IV.  204. 
Eppendorff,  1371,  1936, 1941,  2086, 

2099 ;  IV.  303. 


INDEX  OF  CORRESPONDENTS 


389 


Ernest  of  Bavaiia,  704;  II.  189. 
Eschenfelder,  879,  27 14,  3003,  3081, 

3086;  III.  417. 
Esinger,  11 20,  1148;  IV.  299. 
Evangelist,  57. 
Eustatius,  VIII.  493. 
Everard,  N.,  1092. 1186, 1188, 1238, 

1469,  1653;  IV.  237. 
R,  IV.  238. 

Faber,  Emmeus,  VIII.  442. 
J.,  of  Deventer,  174;  I.  384. 
John,  386,  953,  976,  1397,  1428, 
1690,     1715,     1739,    1771,     2000, 
2006,    2097,    2374,    2503,   2750, 
3017;  II.  189. 
John,  of  Augsburg,  IV.  357. 
Stapulensis,    315,   659,  724,    814, 
1795 ;  II.  37. 
Fabricius,  U.,  VII.  324. 
Falcon,  87. 
Falk,  II.  316. 
Farel,  V.  378. 
Fattlin,  M.,  V.  362. 
Fawne,  II.  329. 
Feld,  R.,  VIII.  386. 
Felix,  1956. 
Ferber,  Moritz,  XI.  312. 
Ferdinand,  1323,  1333,  1343,  1505, 
1515,  2005,  2090,  2317,  3087, 

3139- 
Fernandez,  A.,  1904, 1969;  VII.  243. 
Fettich,  1767,  2760;  VI.  436. 
Fevinus,  1012,  2278  ;  IV.  64. 
Fichardus,  VIII.  416. 
Filonardi,  1282,  1363,  1364,   1387, 

1392,    1416,    1423,    1424,    1441, 

1442,  2712,  2738;  V.  61. 
Fisher,  Chr.,  182 ;  I.  406. 
John,  229,  242,  336,  413,  432,  59^, 

653,  667,  784,  824,   889,   936, 

1030,1068,1129,  1311,  1489;  I. 

469. 
Fisher,  Robt.,  62,  71, 118;  I.  188. 
Fitzjaraes,  IV.  518. 
Flamming,  III.  395. 
Flanders,  L.  of,  1191 ;  IV.  450. 
Fliscus,  III.  26. 
Fonseca,   1748,    1813,   1874,    2003, 

2134,    2157,    2253^    (XI.    xxv), 

2562;  VI.  410. 
Fonteius,  II.  67. 
Fortes,  IV.  271. 
Fortis,  J.,  1322;  V.  141. 
Fortunatus,  M.,  V.  517. 
Foi,  R.,  187,  973,  1099  ;  I.  416. 
Francis  i,  533,  1375,  1400,  1403, 

1722;  also  VII.  234. 
Francis,  J.,  1532,  1759;  V.  613. 


Franciscans,  2275. 
Franck,  S.,  IX.  153. 
Frauenberger,  VII.  504. 
Frederic  of  Saxony,  586,  939,  963, 

979. 
Frederici,  W.,  1200  ;  IV.  483. 
Freiburg  Town  Council,  2317. 
Freisleben,  C,  2475  ;   IX.  246. 
Frick,  1120,  1148  ;  IV.  299. 
Fridericus,  H.,  IV.  483. 
Friend,  A.,  31,  59,  65,  86,  125. 
Froben,  H.,  1226,  2412  ;  III.  443. 

J.,  419,  602,  629,  635,  795,  801, 
885;  II.  250. 

J.  E.,  1262,  1476,  2229 ;  III.  57. 
Frowik,  III.  63. 
Fuchs,  L.,  VIII.  196. 
Fugger,  A.,  2145,  2192.  2273,  2307, 

2330,  2476,  2525  ;  VIII.  132. 
Fundulus,  VI.  376. 
Furster,  1798  ;  VI.  481. 

Gacy,  J.,  1891 ;  VII.  204. 

Gaguin,  43,  44,  45,  46,  67,  68,  121, 
122;  I.  146. 

Gallinarius,  1307  ;  II.  22. 

Gardiner,  1669,  1745  ;  VI.  266. 

Gattinara,  1150,  1197,  1643,  1700, 
1747,  1757,  1784^  1785,  1790% 
1815,  1872,  2013;  IV.  359. 

Gaverius,  1347,  1355;  III.  148. 

Gaza,  Th.,  I.  473. 

Gebwiler,  Jerome,  II.  8. 
John,  VI.  218. 

Geierfalk,  VII.  504. 

Geldenhauer,  487,  645,  682,  714, 
727,  759,  811,  812,  837,  1141, 
1436  (?),  2238  ;  II.  379. 

Gelenius,  S.,  VI.  330. 

Gemuseus,  VIII.  169. 

George  of  Austria,  1938;  VII.  314. 

George  of  Saxony,  514,  586,  1125, 
1283,  129S,  1313,  1325,  1340, 
1448,  1495,  1499,  1503,  1520, 
1526, 1550,1561,1565, 1691,1728, 
1743,  1776,  1869,  1924,  1929, 
1940,  1942,  1983,  2124,  2338, 
2452,  2493. 

Gerard,  Corn.,  17, 18,  19,  20,  21,  22, 
23,  24,  25,  26,  27,  27^  28,  29, 
30,  36,  37,  40,  78 ;  I.  92. 
Peter,  3;  I.  75. 

Gerbell,  342,  343,  349,  351,  352,  369, 
383,  883;  II.  120. 

Gering,  C,  2900,  2949,  2989  ;  X   350. 

Ghinucci,  Jerome,  Xi.  241. 

Ghisbert,  1.  233. 

Giberti,  1443%  1481,  1506,  1509, 
1589^  1650^,1716;  V.  448. 


390 


INDEX  OF  CORRESPONDENTS 


Giese,  Tiedeniann,  31 12,  3126  ;  XI. 

307. 
Gigli,  521,  567,  649,  1079,  1181; 

II.  442. 

Gilles,  P.,  184,  264,  265.  294,  312, 
332, 356.  448,  476,  477,  491,  5 1 5, 
516,  526,  616,  637,  681.  684,  687, 
702, 708, 712, 715, 736, 754, 788, 
818,  846,  849,  1696,  1726,  1740, 
2089,  2260;  I.  413. 

Gillis,  M.,  V.  420. 

Giustinian,  559,  591  ;  II.  514. 

Giustiniano,  A.,  III.  27S. 

Glapion,  1275  ;  V.  47. 

Glareanus,  440,  463,  490,  604,  618, 
707,  721,  766,  903,  3045,  3054, 
3055  ;  II.  279. 

Gobler,  J.,  1946;  VII.  322. 

Goclenius,  1209,  1223,  1257,  1292, 
1296,  1388,  1437,  1507,  1641, 
1765.  1768,  1778,  1857, 1890,  1S99, 
1994»,  2026,  2063, 2352,  2369,  2573, 
2587,  2644,  2851,  2863,  2876, 
2998,  1037,  3052,  3061,  31 II. 
3130  ;  IV.  504. 

Godfrey,  I.  495  and  II.  329. 

Goes,  Daraian  a,  2826,  2846,  2914, 
2919,  2963,  2987,  3019,  3043, 
3076,  3077,  3078,  3079,  3085, 
3132:  X.  251. 

Gogreeff.  VIII.  399. 

Gonell,  W.,  274,  275.  276,  279, 
287,  289,  292,  820;  I.  532. 

Goswin,  III.  309. 

Gracian,  D.,  1913,  1970,  2297  ;  VII. 
265. 

Grapheus,    C,    2114,    2916,    3053; 

IV.  225. 
J.,  VIII.  75. 

Gratian,  VI.  81. 

Gratius,  0.,  1022  ;  II.  452. 

Gravius,  B.,  2893,  2910;  X.  339. 
T.,  1829,  1865,  2c68,  2103,  2508, 
2894, 2990,  3040,  3041,  3128, 3136; 

III.  25. 
Gregoire,  G.,  IV.  452. 
Gresbeck,  Henry,  XI.  152. 
Greverade,  141. 

Grey,  58,  63,  64,  66,  69,  445,  528 ; 

I.  174. 
Grimani,334, 710, 835, 1017 ;  II.  ^^. 
Griphus,  P.,  I.  488. 
Grocin,  I.  273. 
Grofficius,  J.,  281 1. 
Grolier,  831 ;  III.  297. 
Gronsellus,  V.  241. 
Gropperus,  J..  IX.  284. 
Gruingius,  1076  ;  IV.  202. 
Gruningk,  III.  32. 


Grunnius,  447. 
Grunnius  (?  Bucer),  2440. 
Gruveres,  1534,  2139,  2397,  2401* 

(XI.   xxviii),   2479,  3063,    3075. 

3084,  3109  (?);  V.  615. 
Grvnaeus,  1657,  2433,  2434,  2535, 

2576 ;  VI.  244. 
Gryphius.  S.,  VIII.  115. 
Gualterius,  P.  P.,  3024;  XI.  141. 
Guerard,  V.  616. 
Guibe,  253  ;  I.  499. 
Guida,  II.  8. 
Guidacerius,  IV.  547. 
Guildford,  H.,  966,  1032;  III.  5S5. 

J.,  III.  5S6. 
Guillard,  1212;  II.  150. 
Gumppenberg,  A.,  2619,  2926,  2929, 

3015,  ^023,  3047  ;  IX.  460. 
Gylli,  P.,X.  41. 


Hack,  1008;  IV.  55. 

Hacqueville,  N.  de,  I.  200. 

Hagius,  Quirinus,  X.  84. 

Halewin,  641,  1115,  1269;  III.  62. 

Hallwil,  H.,  II.  521 

Hallwil,  J.  R.,  II.  512. 

Halraal,  II.  537. 

Haloander,  Greg.,  IX.  380. 

Halsey,  T.,  254;  I.  500. 

Hiiner,  142 1 ;  V.  402. 

Haneton,  V.  58. 

Hangest,  VIII.  112. 

Harenaceus,  J.,  570. 

Harius,  114P  (V.  xxiii). 

Harris,  W.,  VIII.  83. 

Harst,  1215  ;  IV.  532. 

Hasenberg,  2247;  VIII.  314. 

Hatteu,  882,  1289;  II.  144. 

Hattstein,  IV.  277. 

Hedio,  1459,  2616,  3020;  V.  479. 

Heems,  V.  250. 

Heemstede,  1646, 1900,  2353,  2771 ; 

VI.  227. 
Hegendorfer,  1168  ;  IV.  411. 
Hegius,  I.  105. 
Heldung,  II.  8. 
Henckel,  1672,  201 1,  2110,  2230, 

2309,  2392,2783;  VI.  273. 
Henner.  III.  419. 
Henry  viii,   104,  204,    2c6, '272, 

339,  657,  834,  964,  1098,  1381, 

1385,  1430,  1493,  1878,  1998. 
Henry  of  Bavaria,  III.  29. 
Herborn,  N.,  X.  345. 
Herenia,  2262. 
Heresbach,   C,  1316,  3031,   3031«; 

V.  131. 
Herman,  W.,  i^,  34,  35,  36,  38,  39, 


INDEX  OF  CORRESPONDENTS 


391 


81,  83,  84,  92,  142,  172,  178 ;  I. 
128. 
Hermann,  George,  3088. 
H..  see  Phrysius,  H. 
J.  G.,  3074,  3117;  X.  loi. 
Hennonymus,  G.,  I.  7. 
Heitogenbosch,  Nic.  of,  1232,  1394  ; 

III- 33- 
Herwagen.J., 2518, 2524,2945,  3135; 

VII.  455- 
Hessels,  J.,  2843  ;  X.  267. 
Hexapolitanus,  482. 
Hezius,  1339, 1386  (?),  1483,  1589^  ; 

V.  198. 
HilleD,  IV.  143. 
Hocedius,  T.,  VII.  445. 
Hochstrat,  J.,  1006;  I.  556. 
Hoen,  V.  276. 

Hohenlandenberg,  Hugo  of,  V.  132. 
Hohenstein,  Wm.  of,  V.  473. 
Hollonius,  904  ;  III.  445. 
Hondt,  J.  de,  751,  913,  1094,  1433, 

1471,    1548,    1695,    1862;    III. 

187. 
Hoogstraeten,  Andrew  of,  299,  381, 
Horion,  W.  ab,  2795  ;  X.  202. 
Hornburg,  1779,  1935. 
Hornes,  1208;  IV.  503. 
Hosius,  S.,  VII.  268. 
Hovius,  902;  III.  399. 
Hoxvirius,    H.,   2586,    2624,    3022; 

IX.  404. 
Hubmaier,  VI.  11. 
Hue,'l003;  III.  618. 
Hugenoys,  12L4;  IV.  531. 
Hulst,  V.  235. 
Hummelberg,  I.  515. 
Humphrey,  276  ;  I.  534. 
Hune,  1462,  1567.  1718  ;  V.  486. 
Hutten,  F.,  III.  27. 
M.,  VIII.  443. 
U.,  365,  611,  923,  951,  986,  999, 

1055,  1135,  Ii6i,1356;  II.  155. 
Huttich  (?),  550  ;  II.  502. 
Hyllweg  (?),  1447. 

Illiers,  R.  d',  199 ;  I.  430- 

Ingenwinckel,  John,  XI.  187. 

Irenicus,  III.  414. 

Isenborch,  VIII.  400. 

Isenburg,  Wm.  Count  of,  2663 ;  X. 

37. 
Isolanis,  IV.  365. 

Jacobitae,  XI.  308. 
James  v  of  Scotland,  2886,  2950. 
Janandus,  2141 ;  VIII.  126. 
Jaspar,  J.,  2570,  2849;  IX.  382. 


Johannis,  G.,  III.  25. 

John,  38. 

John,  164,  698. 

John  de  Boysonne,  see  Boysonne. 

John  de  Metzenhausen,  2968 ;  XI.  42. 

John  III  of  Portugal,  1800. 

John  of  Saxony,  1670. 

Jonas,  876,  985, 1088,  1157,  1202, 

1211;  III.  413- 
Jovius,  B.,  1635  ;  VI.  203. 
Jud,  H.,  VIII.  443. 

L.,  VI.  382. 
Julius  II,  187*  (III.  xxix). 

Katharine  of  Aragon,  1727,  1960. 

Keck,  VIII.  262. 

Kempo,  V.  282. 

Kettenacker,  V.  455. 

Keysere,  R.  de,  175,  525  ;  I.  388  and 

11.451; 

Kidderminster,  IV.  162. 
Kirher,  355,  361;  II.  144. 
Kleberg,  J.,  2731;  VII.  367. 
Klopriss,  John,  XI.  65. 
Kloster,  G.  of,  1116  ;  II.  422. 
Kmita,  Peter,  3046;  XI.  211. 
Knipperdolling,  Bernard,  XI.  202. 
Knopken,  1177  ;  IV.  431. 
Koberger,  II.  558. 
Koechman,  II.  423. 
Kratzer,  II.  431. 
Kretz,  M.,  2402,  2414,  2430,  2445 ; 

IX.  72. 
Kuno,  II.  41. 

Lachner,  629,  733;  II.  251. 
Lagnier,  S.,  2881 ;  X.  324. 
Lambelin,  J.,  2733  ;  X.  121. 
Lamy,  see  Amicus. 
Landus,  Hortensius.  XI.  134. 
Lang,  J.,  872,  983,  1128  ;  III.  408. 

M.,  II.  502. 
Lange,  J.,  VII.  270. 
Langen.  R.,  I.  197. 
Larke,  T.,  I.  548. 
Lascaris,  Const.,  I.  367. 

J.,  836;  L  523. 
Lasky,H.,1502, 1622, 1751;  IV  600. 

AbD.  J.,  1855;  VII.  119. 

J.,  1674,  1821,  1915,  1954,  2033, 
2746,  2780,  2862,  291L 

S.,  V.  560. 

Latimer,  W.,  417,  520,  540  ;  I.  438. 
Latomus,  B.,  3029,  3048;  V.  l. 

J.,  1059(?);  IIL  519. 
Laurens,J.,  1299  ;  V.  84. 
Laurentia,  Jo.   Baptista,   3005  ;  XI. 
107. 


392 


INDEX  OF  CORRESPONDENTS 


Laurentii,  IV.  397. 
Laurinus,  J..  I.  432. 
Marcus,  651,  6(36,  717,  740,  763, 

789,  809.  840,  1342,  1458,  1848, 

1871;  L  432. 
Matthias,  1870. 
Laurinus,  P  ,  V.  40. 
Leclerc,  2043  :  VIL  473. 
Lee,  E.,  765,  998,  1037,  1061 ;  IIL 

203. 

W.,  IV.  143. 
Leiden,  John  of,  see  Bockelszoon. 
Leo,  A.,  854,  868;  III.  352. 
Leo  X,  162,  335,  338,  339,  384,  446, 

466,  517,  518,  519,  566,  864,  1007, 

1143,  1180. 
Leonieenus.  II.  489. 
Leonicus,  N.,  V.  520. 
Leontius,  1136;  IV.  ^30. 
Leopold  of  Austria,  II.  578. 
Leopolitanus,  J.,  VII.  271. 
Lerma,  R,  VII.  84. 
Lethmatius,   H.,    1320,  1345,    1350, 

1359:  V.  138. 
Le  Vasseur,  J.,  I.  303. 
Liber,  Ant.,  I.  106. 
Lily,  II.  119. 
Limperger,  T.,  VII.  189. 
Linacre,  194,  415,  1230  ;  I.  274. 
Linsted,  IV.  163. 
Lister,  495,  500,  504,  660,  697,  838 ; 

II  407. 
Lizet,  VI.  430. 
Loaysa.  6.,  VII.  242. 
Lobel,  John,  XI.  306. 
Locher,  I.  463. 

Loeble,  J.,  2497,2808;  IX.  271. 
Logus,  G..  IX.  379. 
Longicampianus,  881 :  III.  418. 
Longlond.  1535,  1570^  1704,  1790, 

2017,  2037,  2227,  3108  l  ?j ;  VI.  i. 
Longolius,  914,  935;   III.  472. 
Lonicerus,  J.,  Vll.  300. 
Loret,  S.  (?),  2807;  X.  220. 
Lorraine,  John  of,  1559, 1841,  1911, 

2009,  2217  ;  IV.  8. 
Lotzer,  2116,  2306;  VIII.  77. 
Louis,  167,  790. 
Louvain,  John  of,  749. 
Louvain    Theologians,    1217,   1301, 

1582,  1589,  1784=*. 
Lovell,  IV.  333. 

Loxanus,  George,  2986  ;  XI.  59. 
Lubecensis,  82. 
Lucas,  914;  III.  473. 
Luceus,  Antonius,  XI.  314. 
Luciiiges,  141^;  V.  387. 
Luneburg,  Dukes  of,  VIII.  459. 
Lupset,  431,  664,  690,  1026,  1053, 


1229,    1360,    1361,    1595,    1624; 
L  527. 

Luscinius  (Nachtgall),  0.,  2477;  II.  9. 

Liithard,  VII.  504. 

Luther,  933,  980, 1127^  1443, 1445, 
1688;  III.  517. 

Luxeiuburg.  Ant.  of,  137,  147,  148, 
150,  161,  673,  762;  I.  317. 
Nic.  of,  107L 

Lyp>ius,  750,  807.  843,  897,  898, 
'899,  900,  901,  902,  912,  921,  922, 
934,  955,  960,  1019.  1035,  1036, 
1040,  1048,  1049,  1052,  1056, 
1069,  1070,  1086,  1140,  1174, 
1189,  1190,  1473.  1547,  1837, 
2045,  2076,  2566  ;  III.  185. 

Maciochu.'^,  III.  422. 

Magius,  V.,  VIII,  143. 

Maius,  J. ,  VIII.  20. 

Malaise,  Nic.  of,  894  ;  III.  432. 

Maldonatus,  1742, 1805,  1908,  1971, 

2250;  VI.  393. 
Mallarius,  N.,  2424,  2466  ;  IX.  iii. 
Manardus,  VI.  123. 
Manius,  1147. 
Mann,  II.  16. 
Manrique,    A.,    1846,    1864,    1877, 

1879,  1888,  1967,  1980,  2301; 

VII.  105. 
Manuel,  J.,  VIL  358. 
Manutius,  Paul,  II.  591. 
Maquet,  V.  206. 
Marcaeus,  842,  1475  ;  III.  310. 
Margaret  of  Austria,  1380. 
Margaret    of   Valois,   1615,   1854; 

VI.  174. 
Maria,  J.,  1845. 

Marius,  Aug.,  2321 ;  VIII.  440. 
Marlianus,  1114,  1195,  1198,  1199; 

II.  241. 
Marsus,  P.,  I.  356. 
Martens,  Th.,  I.  514. 
Martin,  76. 

Martinius,  2049;  VII.  496. 
Maruffo,  II.  192. 
MaruIIus,  II.  187. 
Mary    of    Hungary,    2100,    2350, 

2583,  2812,  2820,  3034. 
Marzio,  G.,  II.  557. 
Massaeus,  VI.  165. 
Massemius,  VIII.  239. 
MaubLirn,  52,  73;  I.  166. 
Mauch,  1633;  VI.  198. 
Mauritsz,  J.,  176, 190,  202  ;  I.  389. 
Mazolini,  1412;  III.  409. 
Medici.  L.  de',  III.  234. 
Medmann,  2304;  VIII.  413. 
Meghen,  P.,  I.  471. 


INDEX  OF  CORRESPONDENTS    ' 


393 


Melanchthon,  454,  gio,  947,  1113, 
1496,  1500,  1523,  1944,  19S1, 
1082,  2343,  2357,  2358,  2363, 
2365,  2732,  2970,  3120,  3127; 
II.  319. 

Mellus,  IV.  271. 

Mendoza,  F.  de,  VIII.  398. 
I.  dp,  2705  ;  VIII.  170. 

Mendoza  y  Bobadilla,  F.  de,  VII.  23. 

Menlishofer,  V.  105. 

Meibelius,  P.,  3005,  3039,  3070, 
3091  ;  XI.  107. 

Mercklin,  2123,  2166,  2284  ;  V.  323. 

Merliberch.  1130. 

Merlin,  VI.  429. 

Merula,  Gaudentius,  XI.  334. 
George,  VI.  123. 

Metelliis,  Vincent,  3057;  XI.  230. 

Metz  Chapter,  997. 

Metzenhausen,  see  .John  de. 

Mexia,  C,  2299,  2892. 
P.,  2300,  2892  ;  VIII.  405. 

Mevner,  1122  ;  IV.  302. 

Middelburg,  P.  of,  II.  58. 

Miltitz,  IV.  447. 

Minervius,  V.  xix. 

Moer,  H.,  VIII.  102. 

Molendino,  J.  de,  371,  755,  1763, 
2407,  2841  ;  II.  162. 

Molinius,  F.,  1426,  1484,  15 16, 
1527,  1711,1719;  II.  449. 

Montanus,  P.,  2065  ;  VII.  520. 

Montfoert,  P.,  2389;  IX.  55. 

Montinus,  F.,  1552,1578;  VI.  29. 

Montrivel,  VI.  169. 

More,  J.,  sen.,  IV.  14. 
J.,jun.,  1402,  2432;  IV.  19. 
T.,  114,  222,  271,  388,  412,  424 
461,  465,  467,  468,  474,  481,  499 
502,  513,  543,  545,  584,  597 
601,  623,  654,  669.  683,  684,  688 
706, 726,  776, 785,  829,  845,  848 
907,  908,  1087,  1090,  1093,  1096 
1097,  1106,  1107,  1162,  1220 
1770,  1804,  1959,  2211,  2228 
2659,  2831  ;  I.  265. 

Morelet,  1354;  V.  270. 

Morellus,  D.,  2870;  V.  617. 
T.,  V.  379. 

Morillon,  532,  587,  12S7, 1431,  2083, 
2965;  II.  475. 

Morin,  J.,  2577,  2635. 

Moringus,  G.,  1994;  VII.  396. 

Mor;nan,  F.,  I.  107. 

Mornyeu,  1777,  2084,  2162,  2473  ; 

VI.  450. 

Morrhius,  G.,  231 1,  2633  ;  VIII.  423. 
Mosellanus,    560,    911,    948,    1123, 
1305;  II.  517. 


Mosham,  1450,  1512  ;  V.  462. 

Mota,  P.,  de  la,  1273 ;  V.  42. 

Mountjoy,  C,  2023,  2367,  2435, 
2726,  2830;  VII.  440. 
W.,  79,  88,  105,  115,  117,  120, 
126,  211,  215,  220,  301,  486,  508, 
783,  888,  965,  1028,  1219,  1816, 
2215,  2295,  2459;  I.  207. 

Muller,  1279  ;  V.  56. 

Muimell,  III.  308. 

Murner,  V.  350. 

Musurus,  574  ;  I.  462. 

Mutianus,  870,  1425, 1432=^ ;  II.  416. 

Myconius,  861 ;  III.  382. 

Nachtgall,  see  Luscinius. 

Nassau,  H.  and  W.  of,  I.  350. 

Naturel,  P.,  I.  394. 

Nauclerus,  II.  222. 

Nausea,  F.,  1577, 1632, 1673, 1834, 

2847,  2934,  3139;  VI.  78. 
Navagero,  VI.  474. 
Nebiissensis,  II.  380. 
Nepos,  III.  2. 
Nesen,  C,  VIII.  14. 
W.,  329,  462,  469,  473,  630,  768, 

816,  931;  II.  65. 
Neuenahr,  Herm.  of,  442,  636,  703, 

722,878,1078,1082,1926,2038, 

2137  ;  II.  2S2. 
Neve,  J.  de,  298;  II.  i. 
Nicasius,  85. 

Nicola,  P.,  1701 ;  VI.  328. 
Nicholas,  Jo.,  VII.  498. 
Niger,  B.,  2135  ;  VIII.  115. 
NorthoflF,  Chr.,  54,  55,  56,  61,  70, 

72;  I.  168. 
H.,  61  ;  I.  168. 
Nyder,  Conrad,  2984;  XI.  57. 

Obrecht,  Ja.,  I.  56. 
Jo.,  201. 

Obsopoeus,  V.,  VII.  401. 

Occo,  II.  376. 

Ochinus,  B.,  IV.  453. 

Odonus,  J.  Angelus,  3002;  XI.  81. 

Oecolampadius,  563,  605,  797, 1064, 
1102,  1158,  1538,  2147;  I.  464. 

Oem,  F.,  VI.  264. 
J.,  1668,  1699. 

Ofhuys,  C.,  692. 
G.,  1239;  III.  114. 

Olah,  N.,  2339,  2345,  2390,  2391, 
2393, 2396, 2399, 2409,  2463, 2582, 
2607,  2613,  2646,  2693,  2707, 
2741,  2759,  2762,  2785,  2792, 
2813,  2828,  2848,  2860,  2877, 
2898,  2909,  2915,  2922,  2948; 
VIII.  468. 

Olivarus,  1791 ;  VI.  472. 


394 


INDEX  OF  CORRESPONDENTS 


Omphalius,  3094;  VIII.  424. 
Opizo,  VI.  140. 
Oraison,  VII.  498. 
Outers,  III.  165. 

Pace,  350,  619.  741,  742,  787,  821, 
887,  937,  962,  1025,  1089,  1118, 
1210,  1218,  1227,  1955,  2287; 
L  445. 

Paleologus,  III.  i. 

Paleotus,  III.  ly/. 

Palgrave,  II.  412. 

Paliurus,  316,  599,  626,  1709  ;  II.  38. 

Paludanus,  J.,  180, 197,  497  ;  I.  398. 

Pannonius,  J.,  III.  536. 

Papinius,  975,  984  ;  III.  600. 

Paracelsus,  1S08,  1809;  VII.  26. 

Parcius,  773. 

Parentibus,  L.  a,  1818. 

Paris  Parliament,  1721,  1905. 

Paris  Theologians,  1664,  1723. 

Pascasius,  V.  432. 

Paul  III,  2988,  3021,  3033,  3034. 

Paungartner.  David,  2994,  2995. 
J.,  2603,  2621,  2774,  2S82,  2939, 

3129,  3141  ;    IX.  426. 
J.  G.,  2683,  2695,  2809. 

Pelargus,  2169,  2170,  2181,  2182, 
2184,  2185,  2186,  2471,  2666, 
2667,  2668,  2669,  2670,  2671, 
2672,  2673,  2674,  2675,  2676, 
2677,  2721,  2722,  2723,  2724, 
2725.  2832,  2833,  2834,  2835, 
2836,  28S7,  2S38,  2839,  3840, 
2966;  VIII.  iSi. 

Pellican,  1637,  1638,  1639,  1640, 
1644,  1737,  3072  ;  VI.  207. 

Pellicier,  VII.  498. 

Perrotus,  M.,  V.  379. 

Petit.  W.,  II.  444. 

Peutinger,  1156,  1247;  II.  41. 

Pfefferkorn,  II.  381. 

Pflug,  J.,  2395,  2451,  2492,  2522, 
2702,  2751,  2S06,  2852,  3016; 
IX.  65. 

Phedrus,  V.  246. 

Philip  of  Hesse,  VIII.  126. 

Philippi,  J.,  IV.  428. 

Philips,  IV.  334. 

Phrygio,  V.  65. 

Phrysius,  G.  2232,  2815. 
H.,  1131,  1479,  1978,  2056,  2108, 

2261;  III.  444. 
J.,  III.  59. 

Pico,  J.  F.,  VIII.  20. 

Pighius,  1589;  VI.  127. 

Pimpinella,  VIII.  289. 

Pins,  J.  de,  2628,  2665,  2757,  2969, 
2976,3018;  III.  510. 


Pirckheimer,  Charitas,  II.  239. 
Clara,  II.  239. 

W.,  318,  322,  326%  359,  362,  375, 
407,  409,  527.  555,  685,  694,  747, 
856,  1085,  1095,  1139,  1182, 
1244,  1259,  1265,  1268,  1337, 
1341,  1344,  1376,  1383,  1398, 
1408,  1417,  1440,  1452,  1466, 
1480,  1536,  1543,  1558,  1560, 
1568,  1603,  1611,  1717,  1729, 
1880,  1893,  1930,  1977,  1991, 
1992,  1997,  2028,  2158,  2196, 
2214,  2371  ;  II.  40. 

Piso,  216,  1297,  1662,  1754;  I.  452. 

Pistophilus,  B.,  VI.  30. 

Pistor,  M.,  1739^. 

Pistorius,  C,  1881. 
S.,  1521,   1693.,  1744,  1943,   1951, 
2122,  233 s,  2344,  2450;  IV.  308. 

Pius,  A.,  1634,  2080  ;  VI.  200. 
J.  Bapt.,  I.  507. 

Plaine,  T.  de,  I.  204. 

Plateanus,  2216;  VIII.  279. 

Platz,  1127;  IV.  318. 

Poblation,  IV.  271. 

Pole,  1627,  1675,  2526;  VI.  191. 

Poncher,  F.,  II.  447. 
S.,  529,  1016  ;  II.  454. 

Pons,  Antoine  de,  XI.  314. 

Poppenruyter,  VT.  42. 

Portius,  III.  71. 

Potkyn,  III.  234. 

Pottelsberghe,  L.  of,  III.  187. 

Praepositus,  1054. 

Pratensis,  F.,  3115  ;  II.  324. 
S.,  2140,  2895  ;  VIIT.  125. 

Praus,  1449;  V.  57. 

Precell,  398. 

Priccard,  972,  993,  1170  ;  IIL  597. 

Probst,  III.  606. 

Primo  de'  Conti,  see  Conti. 

Pucci,  A.,  860,  1580  :  III.  379. 
L.,  1000;  III.  379. 

Pulleo,  VI.  238. 

Pynson,  IV.  253. 

Quignon,  VIII.  90. 
Quinonus.  2380. 
Quiutin,  2444;  IX.  168. 

Rabelais,  F.,  2743. 

Radinus,  IV.  409. 

Rapoltstein,  Ulrich  of,  VI.  161. 

Rapp,  II.  8. 

Rastell,  W.,  IV.  20. 

Reader,  The,  198,  269,  326,  341, 
373, 648, 677,  678, 679, 909, 919 , 
1010,  1041,  1072,  1100,  1193, 
1194,  1309,  1389,  1460,  1659, 
1667,  1725,  1789,  1801.  1853, 


INDEX  OF  CORKESPONDENTS 


395 


2022,  2092,  2094,  2095,  2132, 
2203.  2416,  2758,  3044,  3093, 
3099,  3100,  3131. 

Rechbeiger,  J,,  XI.  282. 

M.,  XI.  2S2. 
Regius,  R.,  II.  314. 

U.,  386,  392,394.  1253;  II.  188. 
Reisch,  308.  309;  II.  27. 
Rem.  Giles,  XI.  67. 

Liicas,  XI.  60. 

W.,  VIII.  355. 

W.  A.,  2419  ;  IX.  103. 
Remigii,  III.  262. 
Rephanus,  L.,  2171;  VIIL  184. 
Rescius,  546,  1240,  1882;  II.  497. 
Resende,  A.,  2500  ;  IX.  275. 
Reuchlin,  290,  300,  324,  418,  457, 

471,  562,  713,  1155;  I.  555. 
Rex  Polvphemus.  2130;  VIII.  99. 
Reyner  Wolfe,  XI.  72. 
Reynolds,  Richard,  XI.  216. 
Rheidfc,  2058  ;  VII.  508. 
Rhodus,  1178. 
Rhosus,  J.,  I.  63. 
Riario,  333,  340  ;  II.  69. 
Richardot,  P.,  2880,  3102  ;  X.  323, 
Richardus,  P.,  VI.  166. 
Ricius,  F.,  2917  ;  X.  370. 

J.,  2131,  2150;  VIII.  104. 

P.,  llbO  ;  II.  500. 
Rimaclus,  411 ;  II.  241. 
Rina,  VIII.  472. 
Rinck,   2285,   2355,    2534,   2618, 

3004;  VIII.  382. 
Ringelbergius,  VII.  508. 
Riquinus,  2246,  2298  ;  VIII.  312. 
Rivulo,  Adr.  a,  1979. 
Robyns,  J.,  805,  1046,  1435,   1457  ; 

I-  393- 
Rochefort,  G.,  II.  367. 
Rogerus,  Servatius,  4,  5,  6,  7,  8,  9, 

11, 13,  15,  92,  142,  185,  189,  200, 

203,  296  ;  I.  77. 
Rogge,  Everard,  XI.  313, 
Rolf,  Henry,  XL  25. 
Roper,M.,  1404,  2212,  2233;  IV.  18. 
Rosemondt,  1153,  1164,  1172;   IV. 

361. 
Rosinus,  J.,  2455  ;  IX.  191. 
Rotenhan,  1134 ;  IV.  326. 
Rothmann,  Bernard,  XL  24. 
Rudolfingius,  II.  8. 
Ruell,  II.  125. 
RuflFalt,  J.,  VIII.  239. 
RufFus,  G.,  V.  378. 
Ruistre,  N.,  177,  179;   I.  390. 
Rupilius,  F.,  2867,  3007  ;  X.  300. 
Ruser,  606,  633  ;  II.  8. 
Ruthall,  192,  325,  437,  974  ;  I.  423. 


Ruys,  W.,1472;  V.  507. 
Ruze,  926,  928  ;  II.  402. 
Rydder,  III.  282. 

Saarburg,  Matthias  of,  III.  395. 

Sabinus,  George,  XI.  37. 

Sadoleto,  J.,  1 5 1 1 ,  1555, 1586,  2059, 
2074,    2272,    2315,    23S5,    2443, 
2611,  2648,  2656,  2816,  2971,  2973, 
2982;  V.  572. 
P.,  2864  ;  X.  297. 

Sagundinus,  574,  590;  II.  547. 

St.  Omer,  Adrian  of,  166. 

Salamanca,  A.,  2098,  2104,  2118; 
VIIL  52. 
G.,  VIII.  51. 

Salius,  IV.  299, 

Salviati,  VII.  525. 

Salyng,  III.  48. 

Sampson,  780,  806;  II.  194. 

Sanderus,  IV.  601. 

Sannazaro,  J.,  VII.  94. 

Sapidus,   323,  353,   354,   364,   399, 
1110,  1251  ;  II.  47, 

Sasboud,  16. 

Sasbout.  J.,  2645,  2844  ;  IV.  238. 

Sauer,  V.  iS. 

Sauromanus,  V.  211. 

Sauvage,  J.  le,  410,  436,  793,  853  ; 
II.  240. 

Sbrulius,  1159  ;  IV.  377. 

Scaliger,  J.  C,  IX.  368. 

Scarpinellus,  1169,  1478  ;  IV.  413. 

Scepperus,  2327,  2336, 2567 ;  VI.  409. 

Schad,  1648;  VI.  230. 

Schalbe,  977,  981;  III.  602. 

Schets,  E.,  1541,  1583,  1590,  1647, 
1651,1654, 1658, 1671,1676,  1681, 
1682, 1750, 1758, 1764, 1769,  1772, 
1781, 1783,  1S49, 1866,  1931, 1993, 
1999,  2001,  2014,  2015,  2024, 
2039,  2057,  2072,  211 5,  2159, 
2167,  2193,  2243,  2268,  2270, 
2286,  2325,  2364,  2370,  2403, 
2413,  2487,  2488,  2491,  2494, 
2501,  251 1,  2512,  2527,  2530, 
2552,  2558,  2578,  2585,  2593, 
2620,  2625,  2704,  2761,  2763, 
2781,  2793,  2896,  2913,  2924, 
2933,  2944,  2955,  2981,  2993, 
2997,  3009,  3025,  3028,  3042, 
3067,  31 19,  3125,  3136,  3140; 
VI.  12. 
G.,  2897  ;  X.  346. 

Schinner,   1171,   1179,  1248,  1249, 
1295 ;  II.  307. 

Schirn,  1142. 

Scholars,  2773. 

Schomberg,  V.  495. 


396 


INDEX  OF  CORRESPONDENTS 


Schott,  J.,  V.  416. 
Schotus,  II.  386. 
Schudelinus,  1234. 
Schuler,  Georg,  see  Sabinus. 
Schiirer,  311,  612,  693;  I.  465. 
Schut,  E.,  I.  118. 
Schweiss,  1192  ;  IV.  452. 
Schydlowyetz,    1593,    1752,    1820, 

1918,  2032,  2177,  2376  ;  VI.  134. 
Scriptoris,  VI.  214. 
Selva,  1591,  1598;  VI.  131. 
Sepulveda.  2637,  2701,  2729,  2873, 

2905,  2938,  2951,  3096  ;  X.  3. 
Sforza,  Francesco  Maria,  3064. 
Shurley,  I.  4S9. 
Siberch,  III.  263. 
Sicbardus,  VI.  252. 
Sichem,  E.,  VIII.  493. 
Sickingen,  F.,  II.  559. 
Sigismund  i,  1819, 1952,  2034,  2520. 
Silvius,  A.,  2779;  X,  176. 

J.,  V.  379. 
Simler,  VI.  342. 
Simonetta,  James,  XI.  242. 
Sinapius,    J.,    2461,    2956,    31 13; 

IX._i98. 
Sinthis,  I.  48. 
Sixtin,  112,  113,  116,  235,  244,  430, 

448,    624,  655,    668,    775,   828 ; 

I.  261. 
Slap    a    Dambrowka,    2351,    31 21; 

VIII.  480. 
Slechta,  950,  1021,  1039;  III.  551. 
Smith,  J.,  895;  I.  534. 
Smotzer,  1922  ;  VII.  279. 
Snoy,  R.,  458;  I.  421. 
Sobius,  1775;  VI.  447. 
Soderini,  F.,  V.  408. 
Sorbonne,  1902. 
Spagnuoli,  Bapt.,  I.  157. 
Spalatinus,    501,    711,    978,    1001, 

1119,  1192»,  1348,  1497,  2610;  II. 

415. 
Spangen,  Ph.  of.  I.  558. 
Sparcheford,  644,  1867,  1S96;  III. 

65. 
Spiegel,  863,  2572,  2590;  II.  48. 
Spierinck,  VI.  244. 
Spinula,  Louis  of,  3008;  XI.  115. 
Stab,  II.  239. 
Stabe,  John,  XI.  349. 
Stadion,C.,2029, 2064, 2070,  2332, 

2359,    2362,    24S0,    2592,    2787, 

2856,  3036,  3073;  VII.  446. 
Stalberger,  VI.  278. 
Standish,  III.  21. 
Standonck,  I.  200. 
Staupitz,  III.  408. 
Stella,  P.,  VIII.  269. 


Steuchus,  A.,  2465,  2513  ;  IX.  204. 

Stewart,  A.,  III.  16. 

Stibarus,    2069,    2079,   2128,  3161, 

2322,  2745,  2942,  3133;  IV.  615. 
Stoffler,  VII.  545. 
Stokesley,  III.  357. 
Strasburg  Magistrates,  1429,  1477, 

2293. 
Stromer,    578,  614,  631,  662,  1326, 

1444,1522,1564,  3134;  II.  554. 
Stunica,  IV.  621. 
Sturm,  2510,  3065  (?);  II.  8  and  XI. 

239- 
Stuvius,  IV.  589. 
Sucquet,  A.,  V.  159. 

C,  2191,  2356,  2373;  VIII.  220. 

J.,  1556. 
Sutor,  P.,  VI.  132. 
Swiss  Confederacy,  1708. 
Swyneshed,  IV.  273. 
Sylvius,  F.,  1600,  1677;  VI.  151. 

Talesius,  Q.,  1966,  2113,  2735  ;  VII. 

346. 
Taleus,  III.  206. 
Tartaretus,  VI.  loi. 
Tartesius,  VII.  521. 
Tate,  1246;  IV.  6g6. 
Taxis,  VIII.  21. 
Tayspil,  1221 ;  IV.  547. 
Tectander,  J.,  3138,  VII.  29. 
Teixeira,  VI.  485. 
Textoris,  III.  410. 
Thale,  1224. 
Theimseke,  II.  243. 
Theocrenus,  VI.  474. 
Theodoric,    Fran.,   10,  12,    14,   41, 

186 ;  I.  84. 
Theodorici,  J.,  of Hoorn,  940:  III.  532. 
Theodorici,  V.,  1196  ;  IV.  463- 
Thomas,  G.,  1868. 
Thuengen,  C.  of,  1124,  2164.  2303, 

2314,  2361,  2428,  2457  ;  IV.  306. 
Tiedemann,  see  Giese. 
Titelmans,    F.,   1823,    1837%    2225, 

2417  ;  VII.  69. 
Tomiczki,  1919,  1953,  2035,  2091, 

2173,   2377,  2521,  2600,   2713, 

2776,  2861,  3000,   3014,  3049, 

3066;  VII.  274. 
Tones,  1492  ;  IV.  333. 
Tongres,  Arnold  of,  II.  494. 
Torinus,  A.,  VIII.  12. 
Torrentinus,  V.  282. 
Tossanus,  P.,  2042  ;  VI.  52. 
Tournon,  F.,  1319;  V.  136. 
Tragoedia  Basiliensis,  2698. 
Transsylvanus,  M.,  1553, 1585, 1645, 

1802,  1897;  VI.  i^^. 


INDEX  OF  CORRESPONDENTS 


397 


Trautmansdorff,  A.,  2398  ;  IX.  67. 
Trebizond,  Geo.  of,  I.  135. 
Trechsel,  J.  and  M.,  Vltl.  11. 
Trivulzio,  A.,  2423,  2482  ;  IX.  79. 
Trophinus,  F.,  1575;  VI.  75. 
Truchses,  C,  1625,  1649;  VI.  188. 

T.,  II.  145. 
Trzecieski,  A.,  1895  ;  VII.  218. 
Tschudi,  P.  and  V.,  II.  384. 
Tunstall,   571.  572,   583,  607,  642, 

643,  663,  675,  832,  886,  1029, 

1367,    1369,    1487,    1726,    2226, 

2263:  I.  4s8. 
Turzo,  A'.,  1572  ;  VI.  70. 
J.,  850.  943,  1047,  1137;  III.  343. 
S.,  1242,  1243,  1267,  1272,  1544, 

2608,  2699;  IV.  59Q. 
Turmair,  John,  see  Aventinus. 
Tusanus,   1713,    1842,   2119,    2421, 

2449:  III.  281. 
Tutor,  152,  157,  159,   170,   1013; 

I.  356. 

Urbanus,  V.  410. 

Ursinus  Velius,  851,944,  1514, 1557, 

1917,    2008,   2313,   2453,   2517, 

2664;  II.  499. 
Urswick,  193,  416  ;   I.  424. 
Utenheim,    598,    625,    1332,    1399, 

1456,  1464,  1474;  III.  7. 
Utenhove,  2093,  2188,  2209, 2288, 

2700,  2799;  VIII.  42. 

Vaca,  L.  C,  VII.  109. 
Valdaui-a,  M.,  V.  474. 
Valdes,  A.,1S07.  1839,  1907, 1988  (?) 

2018,  2050  (?),  2109,  2126,  2163, 

2198,  2252,  2292,  2349, 2381  (?), 

2469,  2528;  Vll.  25. 
Valdes,  J.,  1961,  2127,  2251;  VII. 

340. 
Vander  Kammen,  2244. 
Vander  Noot.  Adolphus,  3124 (?). 
Jerome,  1300  ;  V.  88. 
Jod.,  1057. 
Vander  VVick,  III.  32. 
Vannes,  656,  774,  822  ;  III.  76. 
Varius,  N.,  1756, 1806»,  1856, 1973 ; 

V.  527. 
Varnbiiler,  III.  394. 
Vaugris,  V.  346. 
Vazquez,  D.,  VII.  46. 
Veere,  Adolphus  of,  93,  94,  266 

I.  229. 
Venatorius,  T.,  2537  ;  IX.  342. 
Vergara,F.,  1876, 1885, 2125, 2254 

VII.  168. 
J.,  1277,  1312,  1684,  1814,  1875 

2004, 2133, 2253, 2563, 2879;  V.5 1 


Vergerio,  P.  P.,  2825  ;  X.  249. 
Vergil,  P.,  1175,  1366,  1494,  1606, 

1666,    1702,    1734,    1796,    2019, 

2662  ;  IV.  426. 
Vergy,  Ant.  of,  VI.  168. 
Verinus,  Gabriel,  2660. 
Vers,  iiOuis  de,  2889,  3062  ;  X.  331. 
Vesuvius,  1784,  1894,  2053,  2075. 
Viandalus,  1427  ;  IV.  590. 
Vianensis,  III.  72. 
Vigil,  Fabius,  XI.  187. 
Villanus,  B.,  1372. 
Villena,  VII.  92. 
Villinger,  1149;  IV.  358. 
Vincent,  Augustine,  131,  136,  156 ; 

I.  305. 

Cornelius,  2819,  2923  ;  X.  245. 

Vio,  T.  de  (Caietano),  2690  ;  III. 
429. 

Viromandus,  J.,  1939;  VII.  316. 

Virves,  1 786,  1 838, 1968,  2523,  264 1 ; 
VI.  297. 

Vitellius,  III.  385. 

Viterius,  P.,  66,  444,  503,  528,  779, 
817,  3101,  3106;  I.  193  and  XI. 
290. 

Vitoria,  F.,  1909  ;  VII.  254. 

Vitrarius,  I.  372. 

Vivaldis,  II.  345. 

Vives,  927,  1104,  1108,  1111,  1222, 
1256,  1271,  12S1,  1303,  1306, 
1362,  1455,  1513,  1531,  1613,  1665, 
1732, 1792,1830,  1836, 1847, 1889, 
2040,  2061,  2208,2502,2777,  2932; 
ni.  508. 

Vlatten,  1390,  1467,  1549,  1569, 
1912,  1948,  1964,  1975,  2088, 
2146,  2222,  2335,  2346,  2386, 
2454,  2654,  2S04,  2845  ;  V.  337. 

Volz,  36S,  372,  858,  1075,  1518, 
1525,    1529,     1607,    3069,    3114; 

II.  158. 

Vulcanius,  P.,  2460, 2794 ;  IX.  198. 
Vullinck,  VI.  265. 

Waele,  W.  de,  II.  6. 

Wain,  G.,  1884,  1903,  2027;  VII. 
189. 

Wakfeld,  R.,  V.  123. 

Waldby,  Marmaduke  of,  VI.  282. 

Walteri,  L.,  II.  470. 

Walther,  VIIL  315. 

Wanner,  J.,  V.  194. 

Warham,  188,  208,  214,  240*  (III. 
xxxi),  261,  285,  286,  293,  396, 
425,  465,  558,  596  (?),  781,  893, 
1205,  1228,  1451,  1453,  1465, 
1488,  1504,  1828,  1831,  1861, 
1965;  L417. 


398 


INDEX  OF  CORRESPONDENTS 


Watson,  450,  512,  576;  I.  533. 

Wattenwyl,  Nic.  of,  1264  ;  V.  28. 

Wattinschnee,  V.  567. 

Wechel,  VIII.  424. 

Welles,  IV.  431. 

Welser,  B.,  2153;  VIII.  141. 

Wentford,  196,  241,  277,  772,  833  ; 

I.  428. 
Wemer,  G.,  VII.  270  and  X[.  346. 
N.,  48,  50,74,  77,171;  I.  158. 
Werter,  875;  III.  412. 
Wertern,  T.  de,  II.  431. 
Whitford,  89,  191 ;  I.  225. 
Widmanstetter,  J.  A,,  2614  ;  IX.  443. 
Wied,  H.  of,  1976,  1995  ;  III.  295. 
Wiele,  2408  ;  V.  256. 
Wildenauer,  see  Egranus. 
William  of  Cleves,  2189,  2190,  2234, 

2431;  VIII.  217. 
Wiltshire,  III.  244. 
Wimpfeling,224, 302,  305,  382,  385, 

1067,  1517 ;  I.  463. 
Wimpina,  VIII.  315. 
Winckel,  1 ;  I.  73. 
Wingfield,  Rich.,  791 ;  II.  174. 

Robt.,  II.  60. 
Winghe,  N.,  VII.  86. 
Winman,  N,,  2439,  2486  ;  IX.  150. 
Winter,  V.  279. 
Witzel,  G.,  2715,  2786  ;  X.  93. 
Wolfe,  R.,  see  Reyner. 
Wolsey,  284,  297,  348,  577,  658, 

967, 1031, 1060, 1112, 1132, 1263, 

1486,  1697. 


Wonnecker,  V.  397. 
Wychman,  1231,  1351  ;  IV.  571. 

Ximenes,  II.  488. 

Yonge,  268;  I.  520. 

Zamboczki,  VII.  270. 

Zasius,  303,  306,  307,  310,  313,  317, 
319,  344,  345,  357,  358,  366,  367, 
376,  379,  380,  390,  406,  857,  859, 
1121,  1252,  1266,  1353,  2401, 
2418,  2602,  2857,  2954;  II.  9. 
John  Ulrich,  XI.  336. 

Zebrzydowski,  1826,  2078  ;  VII.  77,. 

Ziegler,  1260,  1330  ;  V.  17. 

Zobel,  880  (?),  1947  ;  III.  495. 

Zoch,  III.  386. 

Zuichemus,  2101,  2111,  2129,  2168, 
2210,  2356,  2484,  2568,  2594, 
2604,  2632,  2657,  2682,  2716, 
2736,  2753,  2767,  2791,  2810, 
2829,  2854,  2878,  2885,  2888, 
2891,  2957,  2962,  2999,  3060,  3071, 
3116;  VIII.  56. 

Zurich  Town  Council,  1379. 

Zutpenius,  1005. 

Zwick,  J.,  V.  584. 

Zwingli,  401, 404, 1314, 1315, 1327, 
1378,  1384,  1936;  II.  225. 

?,  1042,  1166,  1827,  1887,  1957, 
2242,  2264,  2381,  2853. 


INDEX  OF  ERASMUS'  WRITINGS 


{The  references  are  to  leiters,  and  in  afew  cases  to  notes.) 


Adagia,  126,  211,  269,  1204,  1659, 
2022,  2023,  2773,  3092. 

Annotationes    in    leges    pontificias, 

2219.  II. 
Antibarbari,  30.  i6,  1110. 
Apologiae : 

ad  Sanctium  Caranzani,  1277.  22. 

ad  Fabrura  Stapulensem,  597.  32. 

ad  lac.  Latomura,  934.  3. 

ad  monachos  Hispanos,  1877, 1879, 
1967,  2094,  2095. 

ad  Stunicam,  1428. 

ad  P.  Sutorem,  1591. 

de  'in  principio  erat  sermo  ',  1072. 

de  '  omnes  resurgemus',  1126.  129, 

de  laude  matrimonii,  670. 

qua  respondet  Leo,  1037,  1100. 

de  libero  Arbitrio,  1419. 
Apophthegmata,  2431,  2711. 
Argumenta  in  Kpistolas,  894. 
Bellaria  Kpistolarum,  2169. 
Bellum,  575.  11. 
de  Casa  natalitia  lesu,  47. 
Catalogus  Lucubrationum,  i,  2283. 
Ciceronianus,  1948,  2088. 
CoUoquia,  130.  92,  909, 1041, 1262, 

1476. 
Compendium  Vitae,  11,  1437. 
Concio  de  puero  lesu,  175. 
Consultatio  de  bello  Turcico,  2285. 
de  Civilitate,  2282. 
de  Conscribendis  epistolis,  71,  117, 

1284. 
de  Constructione,  341. 
de  Contemptu  mundi,  1194. 
de  Copia,  260,  311,  462. 
de  Dei  misericordia,  1474. 
de  Delectu  ciborum,  1353. 
de  Praeparatione  ad  mortem,  2884. 
de  Puritate,  3086. 
de    sarcienda    Ecclesiae    concordia, 

2852. 
Declarationes  ad  cens.  Lutet,,  2579. 

57- 
Deploratio  Frobenii,  1900. 
Detectio  praestigiarum,  1708. 
Disputatiuncula  de  tedio  .  .  .  lesu, 

108. 
Ecclesiastes,  3036. 
Enchiridion,  164,  858. 
Encomium  Matrimonii,  604.  10. 
Encomium  Medicinae,  799. 
Epistolae,  App,  7. 


ad  diuersos,  1206. 

selectae,  2021. 

Opus  Epistolarum,  2203. 

floridae,  2518. 

Palaeonaeoi,  2721.  6n. 
Epistola  ad  gracculos,  2275. 
Epistola  consolatoria,  1925. 
Epistola    contra   Pseudeuangelicos, 

2238. 
Epistola  de  Termino,  2018. 
Epistola  in  tyrologiim,  1858. 
de  Esu  carnium,  1274.  14. 
Exomologesis,  1426. 
Explanatio  Sjmboli,  2772. 
Hyperaspistes,  1667,  1853. 
Inst.  Christiani  matrimonii,  1727. 
Inst.  hominis  Christiani,  298,  679. 
Inst.  principis  Christiani,  393,  853. 
lulius  Exclusus,  502. 
Lingua,  1593. 
Loca  quaedam,  2095. 
Lucubrationes,  93. 
Methodus,  745,  1365. 
Modus  orandi  Deum,  1502. 
Moriae  encoraium,  222. 
de  Morte  declamatio,  604. 
Obsecratio  ad  Mariam,  93.  loi. 
Ode  de  laudibus  Britanniae,  104. 
Opera  omnia,  iv. 

Oratio  de  virtute  amplectenda,  93. 
Paean,  93.  10 1. 
Panegyricus,  179, 180. 
Parabolae,  312. 
Paraclesis,  1253.  22. 
Paraphrases : 

Matthew,  1255. 

Mark,  1400. 

Luke,  1381. 

John,  1333. 

Acts,  1414. 

Romans,  710. 

Corinthians,  916. 

Galatians,  956. 

Ephesians,  etc,  1062. 

Timothy,  etc,  1043. 

Hebrews,  1181. 

James,  1171. 

Peter  and  Jude,  1112. 

John,  1179. 
Precatio  dominica,  1393. 
Precatio  pro  pace  ecclesiae  2618. 
Precationes  aiiquot,  2994. 
Progymnasmata,  1193. 


400 


INDEX  OF  ERASMUS'  WRITINGS 


de  Pronuntiatione,  1949. 

Psalmi,    327,    1304,    1427,    1535, 

2017,  2428,  2608. 
de  Pueiis  instituendis,  2189. 
Purg^atio  adu.  epist.  Lutheri,  2918  in- 

trod.,  2933.  9  n. 
Querela  pacis,  603. 
Ratio  verae  theologiae,  745,  1365. 
de  Ratione  studii,  56,  66. 
Responsiones : 
ad  A.  Pium.  1634. 
ad  gerontodidascalum,  2206. 
Scarabeus,  575.  11. 
Sileni  Alcibiitdis,  575.  11. 
Spongia,  1378,  1389. 
Supputatio,  1664. 
Vidua  Christiana,  2100. 
Virginis    et     martyris    comparatio, 

1346,  1475. 
Virginis     matris     apud     Laupetum 

liturgia,  1391,  1573. 


Alger,  2284. 

Ambrose,  1855,  2190, 

Aristotle,  2432. 

Arnobius,  1304. 

Athanasius,  1790. 

Augustine,  1309,  2157. 

Basil,  229,  2611,  2617,  2643. 

Cato,  298,  676.  1725. 

Chrysostom,  1558, 1563, 1661,1734, 

1800,  1801    1841,  1856,  2093, 

2359,  2774. 
Cicero,  152,  1013,  1390. 
Curtius,  704. 
Cyprian,  1000. 
Demosthenes,  2695. 
Eucherius,  676. 


Euripides,  188,  198,  208. 

Faustus,  2002. 

Galen,  1698. 

Gi-egory  Nazianzenus,  2493. 

Haymo,  2771. 

Hilary,  1334. 

Irenaeus,  1738. 

Isocrates,  677. 

Jerome,  326, 396, 1451, 1453, 1465, 

1504,  2758. 
Josephus,  842. 
Lactantius,  2103. 
Libanius,  177. 
Livy,  919,  2435. 
Lucian,  187,  191-3,  197,  199,  205, 

261,  267,  550. 
New    Testament,    873,    384,    864, 

1010,  1174.  I  5,  1789. 
Origen,  iil,  1844,  3131. 
Ovid,  1402. 
Pliny,  1544. 
Plutarch,  268,  272,  284,  297,  657, 

658,  1572,  1663,  2431. 
Prudentnis,  1404. 
Seneca,  325,  2091,  2092,  2132. 
Suetonius,  586,  648. 
PubL  Syrus,  298,  078. 
Terence,  2584. 
Xenophon,  2273. 


Agricola  G.,  2274. 
Calcagninus,  1578. 
Dictionarius  Graecus,  1460. 
Gaza,  428,  771. 
Herman  G.,  49. 
More,  187,  550,  635. 
Valla,  23.  106,  182,  2416. 
Zasius,  862. 


PEINTED  IN  GREAT  BRITAIN  AT  THE  UNIVERSITY  PRESS,  OXFORD 
BY  CHARLES  BATEY,  PBINTEB  TO  THE  UNIVERSITY 


PA      Erasraus,  Desiderius 

8511       Opus  epistolarum 

A2 

1906 

t.ll 


r 


PLEASE  DO  NOT  REMOVE 
CARDS  OR  SLIPS  FROM  THIS  POCKET 


UNIVERSITY  OF  TORONTO  LIBRARY 


m 


A;i^^«(>iJ», 


itytitftJvitKi^AWi^VjniinwrjiGiyQfxwy^jW^-VU^iV^'