AUSFÜHRLICHE
GRAMMATIK
DER
GRIECHISCHEN SPRACHE
VON
DR RAPHAEL KÜHNER.
ZWEITER TEIL:
SATZLEHRE.
DRITTE AUFLAGE IN ZWEI BÄNDEN
IN NEUER BEARBEITUNG
BESORGT VOM
DR BERNHARD GERTE
ERSTER BAND.
HANNOVER und LEIPZIG.
HAHNSGHE BUCHHANDLUNG.
1898.
pp
O
I 2
Vorwort zur dritten Auflage,
Wie Friedrich Blass, der Bearbeiter des ersten Teils der
vorliegenden Grammatik, so habe auch ich bei der Bearbeitung des
syntaktischen Teils mich bemüht, das Kühnersche Werk so umzu-
gestalten, wie es die Rücksicht auf die neuere Textkritik und auf
die gesicherten Ergebnisse der historischen Sprachforschung erforderte,
und doch dabei die Anlage des Ganzen unberührt zu lassen. Im
Einzelnen freilich waren durchgreifende Änderungen nicht zu um-
gehen, und manche Kapitel, insbesondere in der Tempuslehre, der
Moduslehre und der Kasuslehre erscheinen in gänzlich neuer Fassung.
Zunächst ist es bekannt und bei einem so umfangreichen Werke
nicht zu verwundern, dass in der zweiten Auflage eine grosse
Anzahl von Belegstellen stehen geblieben war, die auf längst ver-
alteten Lesarten beruhten, und dass manche grammatische Be-
hauptungen geradezu in der Luft schwebten, weil sie sich auf
falscher Textüberlieferung aufbauten. Es galt also vor allem,
sämtliche Gitate genau nachzuprüfen, die nicht beweiskräftigen
Belegstellen zu tilgen und, wenn möglich, durch andere zu ersetzen,,
die aus falsch oder unsicher überlieferten Textstellen gezogenen
Schlüsse zu beseitigen oder wenigstens als zweifelhaft zu kennzeichnen
und so ein möglichst zuverlässiges Bild der erweisbaren sprachlichen
Thatsachen herzustellen.
Für die wissenschaftliche Erklärung der sprachlichen Thatsachen
suchte schon Kühner die Ergebnisse der vergleichenden Sprach-
forschung nutzbar zu machen; nur konnte er daneben sich der
zu seiner Zeit noch vorherrschenden Neigung, die Spracherscheinungen
auf philosophische Kategorieen zurückzuführen, nicht ganz entziehen.
Dieser Umstand, sowie die gewaltigen Fortschritte, die die ver-
gleichende Forschung in den letzten Jahrzehnten gemacht hat, Hessen
eine völlige Umgestaltung gewisser Abschnitte als geboten erscheinen.
So musste z. B. der Optativ, den Kühner, sichtlich unter dem
IV Vorwort.
Einflüsse der Dreiteilung: Wahrnehmung (Indikativ), Vorstellung
(Konjunktiv), Begehrungsvermögen (Imperativ), auch in der zweiten
Auflage noch als Konjunktiv der historischen Tempora auffasste, in
sein Recht als selbständiger Modus eingesetzt und im Zusammen-
hange damit die Moduslehre teilweise neugeschrieben werden. Wenn
hierbei in üblicher Weise der Konjunktiv als Modus der Erwartung,
der Optativ als Modus der Vorstellung bezeichnet worden ist, so
sollen dies selbstverständlich nicht Definitionen einer sogenannten
„Grundbedeutung" sein, sondern nur allgemeine Formeln, unter
denen sich die verschiedenen Gebrauchstypen jener Modi bequem
zusammenfassen lassen. Noch einschneidender sind die Änderungen
in der Kasuslehre, weil Genetiv und Dativ, die Kühner noch als
einheitliche Kasus fasste, längst als Mischungen aus echten Bestand-
teilen und eingedrungenen fremden (ablativischen, lokativischen,
instrumental - soziativischen) Elementen erkannt und allgemein an-
erkannt sind. Wie sehr freilich gerade hier die Grenzen sich ver-
wischen, wie unsicher daher gar manche Aufstellungen bleiben
müssen, leuchtet ohne weiteres ein, wenn man die vielfachen Wand-
lungen verfolgt, die die Sprachvergleichung selbst in dieser Beziehung
durchgemacht hat und noch durchmacht; und doppelt schwierig
gestaltet sich die Aufabe für den, der nicht bloss allgemeine Ge-
sichtspunkte aufzustellen, sondern jede einzelne Erscheinung der
Einzelsprache in eins der aufgestellten Schemata einzuzwängen hat.
Auch die übrigen Abschnitte weisen erklärlicherweise auf jeder
Seite zahlreiche Änderungen und Zusätze auf; doch bin ich überall
bestrebt gewesen, der Kühnerschen Darstellungsform mich möglichst
genau anzupassen.
Wie schwierig und undankbar es ist, ein fremdes Werk so zu
bearbeiten, wie es einerseits die Pietät für den Verfasser, andererseits
die eigene wissenschaftliche Überzeugung verlangt, weiss ein jeder,
der einmal in ähnlicher Lage gewesen ist. Möge es mir gelungen
sein, der Kühnerschen Syntax eine solche Gestalt zu geben, dass
sie jetzt in der dritten Auflage nicht minder brauchbar erscheint
als sie es seinerzeit in der zweiten Auflage anerkanntermassen ge-
wesen ist.
Zwickau, Dezember 1897.
Dr. J3. G-erth.
Inhaltsverzeichnis.
Zweiter Teil.
S y n t a x e.
o Einleitung.
§ o Seite
344. Sprache. Gegenstand der Grammatik 1
345. Entwickclung der Redeteile und ihrer Formen aus dem Satze 2
Bemerkungen über einige Eigentümlichkeiten der griechischen Sprache
im Gebranche der Substantive.
346. a) Metonymischer Gebrauch der Substantive 10
b) Prägnante Bedeutung der abstrakten Substantive 13
c) Eigentümlichkeiten der Substantive im Gebrauche der Zahlformen . 13
347. a) Singularform 13
348. b) Pluralform 15
349. c) Dualform 19
349b. Bemerkungen über die Komparation der Adjektive, Adverbien und Verben 20
Syntaxe des einfachen Satzes.
Erstes Kapitel.
350. Hauptbestandteile des einfachen Satzes 30
351. A. Subjekt 31
352. Ellipse des Subjekts 32
353. B. Prädikat 37
354. Ellipse des Verbs E?v<n 40
355. Kopulaartige Verben 42
356. Eigentümlichkeiten im Gebrauche des Nominativs 44
357. Vokativ 47
358. Nähere Bestimmungen des Subjekts und des Prädikats . . 5t
359. Lehre von der Kongruenz der Form 52
Grundregel 52
Ausnahmen 52
I. Constructio xatä auvsatv 52
360. II. Männliches oder weibliches Subjekt mit dem prädikativen
Adjektive in der Neutralform des Singulars 58
361. Fortsetzung 60
VI Inhaltsverzeichnis.
§ Seite
302. III. Prädikatives Substantiv im Genus oder Numerus von seinem
Subjekte abweichend 62
363. IV. Prädikativer Superlativ im Genus von dem Subjekte abweichend 63
364. V. Das Neutrum im Plurale mit dem Verb im Singulare .... 64
365. Ausnahmen 64
366. VI. Prädikatives Adjektiv in der Neutralform des Plurals statt des
Singulars 66
367. VII. Männliches oder weibliches Subjekt im Plurale mit dem Verb
im Singulare 68
368. VIII. Subjekt im Duale und Prädikat im Plurale; Subjekt im Plurale
und Prädikat im Duale 69
369. IX. Attraktionsartige Kongruenzformen 74
370. Kongruenz des Prädikates bei mehreren Subjekten 77
371. Bemerkungen über einige Eigentümlichkeiten im Gebrauche des Numerus,
des Genus und der Person 82
372. Lehre von den Arten (Generibus) des Verbs 89
Bemerkungen über die Arten (Genera) des Verbs.
373. A. Aktive Form 90
374. B. Medialform 100
375. Bemerkungen über die reflexive Bedeutung der Medialform .... 109
376. Medialform in passiver Bedeutung 113
377. Bemerkungen über die Deponentia 119
378. C. Passivform 121
379. Lehre von den Zeitformen und den Modus formen des Verbs . . 129
A. Lehre von den Zeitformen.
380. Vorbemerkung 129
381. Übersicht der Zeitformen 130
Gebrauch der Zeitformen.
382. a) Präsens 132
383. b) Imperfectum 142
384. c) Perfectum 146
385. d) Plusquamperfectum 151
386. e) Aoristus 153
387. f) Futurum 170
388. g) Futurum exactum 179
389. Konjunktiv, Optativ, Imperativ, Infinitiv und Partizip der Zeitformen . 182
Lehre von den Modis oder Aussage formen des Verbs.
390. Bedeutung der Modi 200
Gebrauch der Modus formen.
391. a) Indikativ 202
392. Indikativ und Imperativ mit av (xdv) 208
393. Bemerkungen über die Weglassung von av bei dem Indikative der
historischen Zeitformen 215
394. b) Gebrauch des Konjunktivs 217
Inhaltsverzeichnis. VII
§ Seite
395. c) Gebrauch des Optativs (ohne <xv) 225
396. Optativ mit av (xev) 231
397. d) Imperativ 236
398. Bemerkungen über die Modaladverbien av und xev 240
399. Gebrauch der Modusformen in den Nebensätzen 250
Zweites Kapitel.
400. Von dem attributiven Satzverhältnisse 260
401. Entstehung des attributiven Satzverhältnisses 260
402. Vertauschung der attributiven Formen 261
403. Ellipse des durch das Attributiv näher zu bestimmenden Substantivs . 265
404. Attributives Adjektiv 271
405. Bemerkungen.
a) Substantive statt Adjektive in attributiver Beziehung 271
b) Das Adjektiv an der Stelle adverbialer Ausdrücke 273
c) Proleptischer Gebrauch der attributiven Adjektive 276
d) Beiordnung und Einordnung der attributiven Adjektive 277
e) Umkehrung der Gliederung des attributiven Satzverhältnisses . . 277
406. Apposition 281
Drittes Kapitel.
407. Von dem objektiven Satzverhältnisse 290
I. Lehre von den Kasus.
408. Bedeutung der Kasus 290
A. Akkusativ.
409. a) Akkusativ bei transitiven Verben, sowie bei transitiv gebrauchten
Intransitiven 293
410. b) Akkusativ bei intransitiven und passiven Verben und Adjektiven . . 303
411. Doppelter Akkusativ 318
412. Besondere Eigentümlichkeiten im Gebrauche des Akkusativs (elliptischer
Akkusativ; Akkusativ bei Ausrufungen; absoluter Akkusativ) 329
B. Genetiv.
413. Allgemeine Bemerkungen 331
414. Verbindung des Genetivs mit einem Substantive oder substantivierten
Adjektiv und Adverb 332
415. Verbindung des Genetivs mit Verben, Adjektiven und Adverbien. . . . 342
416. Fortsetzung 343
417. Fortsetzung 354
41S. Fortsetzung 371
419. Freierer Gebrauch des Genetivs 382
420. Der Genetiv zugleich als Vertreter des Ablativs 388
421. Schluss 394
VIII Inhaltsverzeichnis.
§ Seite
C. Dativ.
4:22. Allgemeine Bemerkungen 401
423. Der eigentliche Dativ 406
421. Dativ bei Substantiven 426
425. Der Dativ als Vertreter des Instrumentalis 430
426. Der Dativ als Vertreter des Lokativs 441
427. Konstruktion der Verbaladjektive auf rio;, rin, teov 147
II. Lehre von den Präpositionen.
428. Bedeutung und Konstruktion der Präpositionen 448
1. Präpositionen mit Einem Kasus.
1. Präpositionen mit dem Genetive allein.
4-29. 1) 'Avt( und *po 453
430. 2) Wk6 und ig (ix) 456
2. Präpositionen mit dem Dative allein.
431. 'Ev und s'jv (£ov) 462
3. Präpositionen mit dem Akkusative allein.
432. !',•; (k) und cu; 46S
II. Präpositionen mit zwei Kasus.
433. a) 'Avd und /.ird 473
434. b) Aid 480
435. c) Trip 486
III. Präpositionen mit drei Kasus.
436. 1. a) 'Afj?t 489
437. b) Ikp( 491
438. 2. 'Ett£ 495
439. 3. Meto 505
440. 4. a) Ilapd 509
441. b) lipo; 515
442. 5. 'Tito 521
Bemerkungen über Eigentümlichkeiten der Präpositionen.
443. a) Die Präpositionen als Ortsadverbien 52(i
444. b) Verbindung zweier Präpositionen 528
445. c) Tmesis in den zusammengesetzten Verben 530
446. d) Präpositionen in Verbindung mit Adverbien 53S
447. e) Prägnante Konstruktion bei Präpositionen 540
448. f) Attraktion bei den Präpositionen 546
449. g) Verbindung der Präpositionen mit verschiedenen Kasus 547
450. h) Wechsel der Präpositionen 548
451. i) Wiederholung und Weglassung der Präpositionen 548
452. k) Stellung der Präpositionen 552
Inhaltsverzeichnis. JX
Viertes Kapitel.
453. Lehre von dem Pronomen als Subjekt, Prädikat, Attribut
und Objekt 555
454. I. Personal- und Reflexivpronomen 555
455. Von dem Reflexivpronomen inshesondere 560
IL 1) fuionstrativpron omen.
456. a) c0, rt, x6, der, die, das 575
457. a) '0, t, tq als Demonstrativpronomen und als Artikel bei Homer 575
458. ß) '0, t„ x6 als Demonstrativ und als Artikel bei den nach-
homerischen Dichtern 581
459. '() '0, fj, to mit Demonstrativbedeutung in der Prosa 583
460. o) "0, tj, x6 als Relativpronomen 587
461. s) '0, 7), to als eigentlicher Artikel 589
462. Weglassung des Artikels 598
463. Von der Stellung des Artikels 610
464. Bemerkungen über die angeführten Stellungen des Artikels bei attri-
butiven Bestimmungen 615
465. Gebrauch des Artikels bei Pronomen und Zahlwörtern mit und
ohne Substantiv 625
466. Kurzer Überblick über die Geschichte des Artikels 639
467. b) Die Demonstrativpronomen ooe, outos, iv.zwo- 641
468. c) Das Pronomen aitoc 651
469. Bemerkungen über einige Eigentümlichkeiten im Gebrauche der Personal-
und der Demonstrativpronomen 656
470. III. Unbestimmtes Pronomen ti;, r\ 662
-*-
Einleitung.
§ 344. Sprache. Gegenstand der Grammatik.1)
1. Die Sprache ist der Ausdruck der Gedanken. Ein
Gedanke entsteht in unserer Seele dadurch, dass Begriffe teils auf
einander, teils auf den Redenden bezogen und zu einer Einheit ver-
bunden werden. Tritt der Gedanke in die Erscheinung und nimmt
gleichsam einen Körper an, d. h. wird der Gedanke durch die Sprache
ausgesprochen, so werden die Begriffe durch Wörter bezeichnet,
welche einen stofflichen Inhalt haben, und die Beziehungen teils
durch die Flexion der Wörter, teils durch besondere Wörter, welche
die Formen unserer Anschauung und unseres Denkens ausdrücken,
als: Pronomina, Zahlwörter, Präpositionen und Konjunktionen. Die
Begriffe bilden nur den Stoff des Gedankens, Seele und Leib aber
wird dem Stoffe erst durch den Akt der Verbindung der Begriffe zu
einer Einheit eingehaucht.
2. Da die Sprache Ausdruck der Gedanken ist, die Gedanken
aber durch Sätze ausgedrückt werden, so springt in die Augen, dass
die Grammatik nichts anderes ist als Satzlehre. Da nun ferner
die Sprache nicht durch eine äussere künstliche Zusammensetzung
des Einzelnen zu einem Ganzen, wie wir eine solche bei mensch-
lichen Kunstgebilden sehen, entstanden ist, sondern sich mit ihrer
ganzen Mannigfaltigkeit von Wort- und Redeformen, wie ein organisches
Erzeugnis, aus einer Einheit von Innen heraus in naturgemässer Ent-
wicklung gebildet hat2): so ergiebt es sich von selbst, welche
!) Man hat es mit Recht aufgegeben, die Sprachformen aus logischen oder
psychologischen Kategorien entwickeln zu wollen. Doch habe ich die allgemeinen
Vorbemerkungen in § 344 und § 345 in der Hauptsache unverändert gelassen,
weil sie mit der ganzen Anlage der Kühn ersehen Grammatik aufs engste zusammen-
hängen. Der Herausgeber.
2) K. F. Becker ist der Erste gewesen, der in seinem Buche „Organismus
der Sprache (IL Aufl. 1841)" den Gedanken, die Sprache sei ein organisches Er-
zeugnis der menschlichen Natur, wissenschaftlich behandelt hat; aber darin hat
Kühners ausführl. Griech. Grammatik. II. T. l. Abt.
2 Entwickelung der Redeteile und ihrer Formen aus dem Satze. § 345.
Aufgabe die Grammatik zu lösen hat. Diese Aufgabe besteht nämlich
darin, dass sie von dem Satze in seiner einfachsten und ursprüng-
lichsten Form ausgehe und darlege, wie sich diese Urform des Satzes
allmählich in naturgemässem Fortschreiten bis zu dem Vollendetsten
der Sprachdarstellung, der Periode, ausgebildet hat, und wie sich mit
dieser Entwickelung des Satzes zugleich alle Erscheinungen der Sprache
in ihren mannigfaltigen Formen entwickelt haben. Um aber den
reichen Stoff der Grammatik übersichtlicher darzustellen, teilt man
dieselbe in zwei Hauptteile, von denen der erstere das Wort und
seine Formen für sich, der letztere aber das Wort und seine Formen
in dem Satze selbst betrachtet.
§ 345. Entwickelung der Redeteile und ihrer Formen aus dem Satze.
1. Die notwendigsten Bestandteile eines Satzes sind das Subjekt,
d. h. der Gegenstand, von dem etwas ausgesagt (prädiziert) wird,
und das Prädikat, d. h. das, was von dem Subjekte ausgesagt wird,
das Subjekt ist ein Substantivbegriff, das Prädikat ein Verbalbegriff
als: pooov OaXXsi, rosa floret. Das Subjekt kann aber in dem Prädi-
kate eingeschlossen liegen, indem es durch die Personalendung des
Verbs ausgedrückt wird, als: <prrfj.(. Und diese in dem blossen Verb
bestehende Form des Satzes muss als die ursprünglichste angesehen
werden. Vgl. Bekk. An. II, p. 844 xou pr^axo? irpoyeveaxEpoo ovxo;
r^j cpuasi* aei "yap xa TrpdqffAaxa xd>v ouotäüv izpoyzvioTzpd elvi.
2. Die Äusserungen oder Merkmale der Dinge mussten aber
bald als etwas von den Dingen selbst Verschiedenes erkannt werden.
Denn dasselbe Merkmal , z. B. blühen , wurde nicht bloss bei der
Blume, sondern auch bei vielen anderen Gegenständen bemerkt,
z. B. der Baum, die Wiese blüht. So musste sich das Merkmal als
etwas von dem Dinge Verschiedenes in der Vorstellung trennen. Das
Merkmal, das an einem Dinge am meisten in die Sinne fiel und das
Innere des Menschen am kräftigsten erfasste, wird nun der Name
des Dinges und erhält eine besondere Form. Dieses so gebildete
Wort wird, da es ein selbständiges Wesen, eine Substanz bezeichnet,
Substantiv genannt.
er gefehlt, dass er in dem Wesen der Sprache nur eine Seite derselben, die natür-
liche, auffasst. Denn der sinnliche Organismus der Menschen steht unter der
Herrschaft des Geistes und dient dem Geiste als das Werkzeug seiner Äusserung.
Auf dem Zusammenwirken des denkenden Geistes des Menschen und seines sinn-
lichen Organismus beruht also das Wesen der Sprache. Vgl. K. W. L. Heys es
System der Sprachwissenschaft 1856, S. 58 ff.; Herders Abhandlung über den
Ursprung der Sprache, Rerlin 1772; W. v. Humboldts Einleitung zu der Schrift
über die Kawisprache auf der Insel Java, Berlin 1836; C. Mich eis ens Philosophie
der Grammatik, I. B., Berlin 1843.
§ 345. Entwickelung der Redeteile und ihrer Formen aus dem Satze. 3
3. Das Merkmal, das durch das Verb von einem Gegenstande
ausgesagt und ihm beigelegt wird, erscheint als eine lebendige
Äusserung der Thätigkeit. Ursprünglich mögen alle Merkmale oder
Eigenschaften der Dinge als lebendige Thätigkeitsäusserungen auf-
gefasst und durch Verben ausgedrückt worden sein. Die Wahr-
nehmung aber, dass die Merkmale der Dinge sich nicht bei allen
auf gleiche Weise verhalten, sondern einige derselben sich gleichsam
in einem ewigen Flusse, andere hingegen in einem ruhigen und beharr-
lichen Zustande befinden, erzeugte das Adjektiv, das sich von dem
Verb dadurch unterscheidet , dass es nur die Eigenschaft ausdrückt,
während das Verb zugleich die Kraft der Aussage enthält und dadurch
die Eigenschaft als eine lebendige Thätigkeitsäusserung hervortreten
lässt. Soll nun von einem Subjekte eine Eigenschaft durch das
Adjektiv prädiziert werden, so verbindet die Sprache das Adjektiv
mit dem Verb sijai (st. io-fw, sk. as-mi, 1. (e)sum), das eigentlich
atme, lebe, bin vorhanden1) bedeutet, die Dichtersprache auch
mit dem Verb ttsXü> , 7rsXo[xat, das eigentlich bewege mich, oder
mit Icpuv (sk. bhav-änh, entstehe, 1. fu-i), das eigentlich wuchs,
oder mit tsXeöw, das eigentlich sprosse bezeichnet, also pooov xctXov
soxiv, TteXei, TreXetott, ecpo, teXeöei, eigentlich die Rose atmet, lebt,
besteht, bewegt sich, wuchs, sprosst (als eine) schöne.2) Die kon-
krete Bedeutung dieser Verben hat sich aber durch den häufigen
Gebrauch mehr und mehr abgeschwächt, so dass sie zuletzt nur den
allgemeinen, abstrakten Begriff der Existenz (sein) und nur die Form
der Aussage ohne den konkreten Inhalt des Ausgesagten ausdrücken.
Da sie in dieser Verbindung gewissermassen die Stelle der Verbal-
flexion vertreten, durch welche die Aussage des Satzes bezeichnet
wird (vgl. poSov öotXspov sanv und p. OaXXsi), so nennt man sie Aus-
sagewörter, auch Gopulae, insofern sie das prädikative Adjektiv
mit dem Subjekte verbinden. Sowie das Adjektiv, so kann auch das
Substantiv als Prädikat durch das Aussage wort auf das Subjekt
bezogen werden, als: Kupo; ßocaiXsu; yjv, Tojxupis ßaatXsta t,v (vgl. K.
IßotaiXEuev).
4. Die Form des Substantivs, in der es als Subjekt auftritt,
wird Nominativ genannt. Da ein Gegenstand bald einzeln, bald
in der Mehrheit erscheint, so bildete sich mit dem Begriffe eines
Gegenstandes auch der Begriff der Zahl und in der Sprache sowohl
an dem Subjekte als an dem von ihm ausgesagten Prädikate eine
*) S. Curtius, Et.5, S. 375 f. — 2) Die romanischen Sprachen bedienen
sich teils des lat. esse, teils des lat. stare: ital. essere, sp. ser, je suis = sum,
ital. stare, sp. estar, fr. etre (aus estre), j'etais = stabam, ete = Status, ital.
stato. S. Hey'se, Syst. der Sprachwissensch., S. 394 f.
1 *
4 Entvvickelung der Redeteile und ihrer Formen aus dem Satze. § 345.
besondere Form für die Einzahl, eine andere für die Mehrheit und
im Griechischen wie in vielen anderen Sprachen auch eine dritte für
die Zweiheit. Zu gleicher Zeit entwickelte sich an dem Subjekte
der Gegensatz des persönlichen Geschlechtes zu dem unpersönlichen
oder sächlichen, indem man die Gegenstände entweder nach ihren
Äusserungen als persönliche, lebende Wesen oder als blosse leblose
Sachen, aller Persönlichkeit entbehrend, auffasste und zur Bezeich-
nung dieses Gegensatzes eine Form für das persönliche und eine
andere für das unpersönliche Geschlecht schuf. Der natürliche Ge-
schlechtsunterschied bei Menschen und Tieren, den dann die Phantasie
auch auf andere persönliche oder als persönlich aufgefasste Dinge
übertrug, rief die weitere Scheidung des persönlichen Geschlechts in
ein männliches und ein weibliches hervor.
5. Die Beziehung des Prädikates auf das Subjekt und die Ver-
knüpfung beider zu der Einheit eines Gedankens wird dadurch be-
zeichnet, dass das Prädikat in seiner Form mit dem Subjekt kon-
gruiert. Diese Kongruenz der Form wird an dem Verb durch die
Personalendungen, an dem Adjektive durch die das Geschlecht und
die Zahl des Subjektes ausdrückende Nominativform bezeichnet. Die
Adjektive haben entweder nur eine Form für das persönliche (männ-
liche und weibliche) Geschlecht, oder Eine Form für das persönliche
und eine andere für das sächliche Geschlecht, oder eine Form für
das männliche, eine zweite für das weibliche und eine dritte für das
sächliche Geschlecht.
6. Die von dem Subjekte ausgesagte Thätigkeitsäusserung kann
verschieden gedacht werden, indem dieselbe entweder von dem Sub-
jekte ausgeht, oder von dem Subjekte ausgeht und wieder auf dasselbe
zurückgeht, oder von dem Subjekte so aufgenommen wird, dass es
leidend erscheint. Das Bedürfnis diese drei Arten des Verbalbegriffs
durch drei besondere Formen, Aktiv, Medium und Passiv, zu
bezeichnen, mag sich erst später fühlbar gemacht haben. Anfänglich
wird sich die Sprache mit der je nach der Bedeutung des Wortes bald
transitiven, bald intransitiven aktiven Form begnügt haben. Die passive
Form hat sich im Griechischen, wie in anderen Sprachen, zuletzt und
nur unvollkommen entwickelt, indem zum Ausdrucke derselben teils
die mediale, teils mit gewissen Abänderungen die aktive verwendet
wurde: t6~tojx7.i, ich schlage mich und ich werde geschlagen, s-tutt-^v,
ich ward geschlagen, vgl. I-ottj-v.
7. Die auf das Subjekt bezogenen Thätigkeitsäusserungen sind
ferner nicht etwas Bleibendes, Beharrliches, Feststehendes, sondern
etwas Bewegliches, Veränderliches, Flüssiges, in der Zeit Befindliches.
Indem nun der Redende dieselben auf seine Gegenwart bezieht,
§ 345. Entwicklung der Redeteile und ihrer Formen aus dem Satze. 5
bilden sich in seinem Geiste die Vorstellungen von Gegenwart,
Vergangenheit und Zukunft und in der Sprache die Zeitformen
des Verbs. Die vollständige Entwicklung der Zeitformen ist nur
ganz allmählich vor sich gegangen, vgl. §§ 220 ff. Zuerst musste
sich dem Geiste der Gegensatz der Gegenwart zu der Vergangenheit
bemerkbar machen, und so entstand eine Zeitform für die Gegen-
wart und eine für die Vergangenheit, Präsens und Präteritum. Die
Präsensform diente wohl zunächst zugleich zur Bezeichnung der Zu-
kunft, wie sich noch manche Präsensformen mit Futurbedeutung
erhalten haben, als : ßeo|xou oder ßei'op.at, werde leben, otjcd, werde finden,
xei'o) und xia), will liegen, e6o;xat, werde essen, ?u'-ou,ai, werde trinken,
-/£ü>, werde giessen (s. § 227, 6).
8. Das Verhältnis des Redenden zu den auf das Subjekt bezogenen
Thätigkeitsäusserungen findet seinen Ausdruck in den Modus-
formen, deren es im Griechischen vier giebt: Der Indikativ stellt
die Handlung als thatsächlich vorhanden hin, der Konjunktiv als
erwartet oder gewollt, der Optativ als vorgestellt oder gewünscht,
der Imperativ als befohlen.1)
9. Der aus Subjekt und Prädikat bestehende Satz kann sich
erweitern. Das Subjekt tritt durch sein Prädikat zu einem Gegen-
stande in ein kausales Verhältnis. Zur Bezeichnung desselben hat
die griechische Sprache drei Kasusformen: Akkusativ, Genetiv
und Dativ, zu denen noch eine besondere Kasusform zur Bezeich-
nung der angeredeten Person, der Vokativ, hinzutritt. Der Vokativ,
als Ausdruck einer Willensregung ist vielleicht die älteste Kasusform :
daher er auch meistens ohne Kasuszeichen in der reinen oder nach
Wohllautsgesetzen abgeschliffenen Stammform des Wortes erscheint
(g 100, 2). Auch der Begriff einer Thätigkeitsäusserung kann zu
dem Prädikate als Objekt treten. Zu diesem Zwecke bildete die
Sprache eine besondere Form eines indeklinabeln Substantivs, indem
dem Verbalstamme eine substantivische Form, die Infinitiv genannt
wird, gegeben wurde, als axoo-sfisvat, eTn-ftuu.tti dcxoulu.evoct , «ixotkiv.
Diese ursprünglich zur Bezeichnung eines Objektes gebildete Verbal-
form wurde später auch als Subjekt und in Verbindung mit dem
Aussageworte als Prädikat gebraucht. Ausser den Kasusformen hat
die Sprache eine besondere Wortart geschaffen , durch welche die
Art und Weise, wie die Thätigkeitsäusserung des Subjekts geschieht,
angegeben wird. Man nennt sie Adverb. Insofern die angegebenen
Bestimmungen des Prädikates demselben gegenüberstehen und so
') Kühner unterscheidet nur drei Modi: Indikativ, Konjunktiv und Imperativ.
S. dagegen namentlich Bäumlein, Untersuchungen über die griech. Modi, p. 20 ff.
6 Entwickelung der Redeteile und ihrer Formen aus dem Satze. § 345.
gleichsam als Objekte erscheinen, wird das hieraus entstandene
Satzverhältnis das objektive genannt.
10. Bei dem weiteren Fortschreiten der Sprache entwickelt sich
ein neues Satzverhältnis, das attributive, indem das Prädikat mit
seinem Subjekte zu einer Begriffsbezeichnung verschmilzt. Bei diesem
Vorgange muss natürlich die Aussage des Satzes wegfallen. Ist
daher das Prädikat durch eine Verbalform ausgedrückt, so bildet die
Sprache aus dem Verbalstamme eine neue adjektivische Form, welche
Partizip genannt wird. So wird z. B. aus pooov öäUsi „poSov
OdXXov". Ist aber das Prädikat durch ein Adjektiv mit dem Aus-
sageworte elvai ausgedrückt, so wird dieses weggelassen. So wird
z. B. aus pooov xaXov tan „pooov xaXov". Während in dem Satze
die Bezeichnung der Eigenschaft als erst geschehend erscheint, er-
scheint sie in dem attributiven Satzverhältnisse als bereits geschehen.
Das attributive Adjektiv und das attributive Partizip unterscheiden
sich dadurch von einander, dass das erstere die Eigenschaft (das
Attribut) als eine in Ruhe an dem Gegenstande haftende, das letztere
als eine bewegliche darstellt, indem es dieselbe entweder als in der
Entwickelung begriffen oder als vollendet und entweder als handelnd
oder als leidend durch verschiedene Formen bezeichnet. Da das
attributive Adjektiv oder Partizip mit einem Subjekte zu einer Begriffs-
bezeichnung verschmilzt, so bezeichnet die Sprache diese innige Ver-
bindung dadurch, dass sie dasselbe mit der Form des Subjektes in
Kasus, Genus und Numerus kongruieren lässt, und da ein Attribut
nicht allein einem Subjekte, sondern auch einem Objekte beigelegt
werden kann, so hat die Sprache auch für das Adjektiv und Partizip
ausser dem Nominative die übrigen Kasus gebildet. Auch das durch
ein Substantiv und die Aussage ausgedrückte Prädikat (Kupo; t,v
ßaoiXsu;) kann nach Weglassung der Aussage zu einem Attributive
eines Substantivs (Kupo? ßaaiXsu?), das Apposition genannt wird,
gemacht werden. Endlich kann auch durch den Genetiv eine
attributive Bestimmung ausgedrückt werden, indem das Prädikat die
Form eines Substantivs annimmt (rcatpö; <pdia, Liebe [des] Vaters,
väterliche Liebe, entstanden aus TtaTTjp cpiXei, oder Liebe zum Vater, ent-
standen aus cpiXö) Tratspa).
11. Zuletzt haben wir noch eine Spracherscheinung zu erwähnen,
die das Adjektiv und das davon abgeleitete Adverb betrifft.
Eine Eigenschaft kann einer Person oder Sache oder einer
Thätigkeitsäusserung entweder in einem höheren Grade als an einer
anderen oder in dem höchsten Grade unter allen übrigen zukommen.
Zur Bezeichnung dieses Verhältnisses der Vergleichung (Komparation)
schuf die Sprache zwei besondere Formen des Adjektivs und des
§ 345. Entwickelung der Redeteile und ihrer Formen aus dem Satze. 7
Adverbs, den Komparativ und den Superlativ, denen der Gegen-
stand der Vergleichung im Griechischen im Genetive hinzugefügt
wurde. Das Verb ist an sich einer solchen Steigerung nicht fähig,
doch giebt es, wie wir § 349 b sehen werden, einige Verben, die von
Komparativen und Superlativen abgeleitet sind und gleiche Kon-
struktion mit diesen haben.
12. Aus der gegebenen Erörterung sehen wir, dass aus dem
Satze sich vier unterschiedene Wortarten nebst ihren Formen: Sub-
stantiv, Verb, Adjektiv und Adverb, entwickelt haben. Alle
vier sind aus der sinnlichen und geistigen Anschauung des Menschen
hervorgegangen und haben einen stofflichen Inhalt. Man nennt daher
diese Wörter Stoff- oder Begriffs Wörter (cpwvocl ar|U.avTixai Aristot.
poet. 20). Aber der denkende Geist dringt allmählich mehr und
mehr in das Verhältnis der Dinge ein; er erkennt räumliche, zeit-
liche, kausale und modale Verhältnisse, welche sich nicht durch jene
vier Wortarten ausdrücken lassen, und schafft daher zur Bezeichnung
dieser Verhältnisse neue Wörter, die, da sie nicht Gegenstände der
Wahrnehmung darstellen, sondern nur Anschauungs- und Denkformen
bezeichnen, d. h. formelle Verhältnisse, unter denen der Redende
die Dinge anschaut oder denkt, Form Wörter (cpojval aaT(|j.ot) genannt
werden.1) Die sogenannten Interjektionen sind weder Begriffs-
noch Formwörter, sondern blosse artikulierte Empfindungslaute.
13. Zu den Form Wörtern gehören:
a) Die Pronomina oder Deutewörter, welche die Dinge
nicht nach ihrem stofflichen Inhalte, sondern nur nach ihren formellen
Verhältnissen in Beziehung auf den Redenden bezeichnen. Der
durch das Pronomen dargestellte Gegenstand bezieht sich nämlich
entweder auf den Redenden selbst oder auf den Angeredeten oder
auf ein Drittes, das dem Redenden gegenübersteht. Die Pronomina
zerfallen in substantivische, adjektivische und adverbiale und können
daher im Satze die Stelle des Subjekts, des Objekts, des Attributivs
und in Verbindung mit dem Aussageworte auch des Prädikats ein-
nehmen. Die adverbialen Pronomina bezeichnen meistens ein Orts-
verhältnis, als: dvtauöoc, sxei u. s. w., seltener ein Zeitverhältnis, als:
tot£, oder die Art und Weise, als: ou-«k, cuBs.
b) Die Adverbien des Ortes, der Zeit, der Intensität
oder des Grades, der Quantität, der Modalität, als avo>7 xaxcu;
vuv, /Öe;", ocpoöpa, u.ä/.cr, iroXu, TroXXaxt;, Bfe; oü, jxtj, tj, volI, fjnfjv u. s. w.
c) Die Präpositionen, welche das Verhältnis des Raumes,
der Zeit, der Ursache, der Art und Weise, in dem ein Gegenstand
') S.Herling, Frankf. Gelehrtenver. 1821, III St. § 3G ; Becker, Organism.
§ 47; Heyse, System der Sprachwissenschaft, S. 39.
g Entwickelung der Redeteile und ihrer Formen aus dem Satze. § 345.
zu dem Prädikate steht, bezeichnen, als: oixst ütto 7%; iz Tjixspa;
iiropeuÖTj; ötc avavopi'7.? «Trscpu^sv; 8ta 0-000% ipta/Ecotvio. Die Präpo-
sitionen sind ursprünglich Ortsadverbien, wie sie noch häufig, namentlich
in den Homerischen Gedichten, gebraucht werden.
d) Die Konjunktionen, welche zur Verbindung der Sätze
dienen, wie xai, ts, oxs u. s. w.
e) Die Zahlwörter, welche das Zahlverhältnis ausdrücken,
in dem ein Gegenstand zu dem Redenden steht. Mit Ausnahme der
vier oder fünf ersten haben sie sich gewiss unter allen Redeteilen
am spätesten entwickelt, da der Regriff der Zahl etwas rein Abstraktes
ist, und ihre Rezeichnung daher ein schon weit fortgeschrittenes
Sprachbewusstsein voraussetzt. ')
f) Das Verb sivcu, wenn es nicht einen konkreten Verbalbegriff,
wie vorhanden sein, leben, verweilen, bezeichnet, sondern nur als
Aussagewort zur Verknüpfung des Prädikates mit dem Subjekte dient
und die Stelle der Flexionsendungen des Verbs vertritt (s. §§ 345, 3.
350, 2. 353); so auch einige andere Verben, wie ouvoto&at, ypr), Sei,
welche Modalbeziehungen der Möglichkeit und Notwendigkeit
ausdrücken.
14. Wir haben bisher gesehen, wie die wandelbaren Reziehungen
der Wörter (die grammatischen Verhältnisse) teils durch die Flexion,
teils durch Formwörter bezeichnet werden. Aber auch nach einer
anderen Seite zeigte sich der Sprachgeist thätig, indem er aus schon
vorhandenen Wörtern neue bildete, welche sich von ihren Stamm-
wörtern hinsichtlich des Begriffes sowohl als der Form unterscheiden.
Dieser Bildungsvorgang besteht darin, dass das Stammwort teils im
Inneren eine lautliche Veränderung erfährt , teils eine besondere
Endung annimmt, wie xpscp-o), xpo<p-7J, xpo<?-su>, xpocp-Tjixa, xpocp-is, xpocp-
tfxos, xpocp-su?, xpocp-sTov. Bei fortschreitender Geistesentwickelung geht
die Sprache so weit, dass sie sogar ganze Satzverhältnisse durch
ein einziges Wort (zusammengesetztes Wort) auszudrücken sucht, wie
wir § 338 gesehen haben.
15. Der aus dem objektiven und attributiven Satzverhältnisse
bestehende Satz kann sich dadurch zu einem grossen Umfange er-
weitern, dass sich die objektiven und attributiven Bestimmungen
mit neuen objektiven und attributiven Bestimmungen verbinden,
als: yj xdüv 'EXXtjvwv oVrco x<uv öspouiv Xottx-pa>; ysvofiivTj vi'xtj outtoxs
xtp XP^vtP & avi)pa>7T(DV ii.v7jfi.7js HaXsi<pÖT)osxai. Endlich kann auch
ein Satz mit einem anderen verbunden werden. So lange der
Mensch auf der untersten Stufe geistiger Entwickelung steht,
spricht er seine Gedanken in einzelnen Sätzen nach einander aus,
!) S. Heyse, System der Sprachwissenschaft, S. 104 ff.
§ 345. Entwickelung der Redeteile und ihrer Formen aus dem Satze. 9
ohne den inneren Zusammenhang und die wechselseitige Beziehung
der Gedanken auch äusserlich in der Form darzustellen. Bei fort-
schreitender Entwickelung des geistigen Lebens aber gelangt der
Mensch zu der Erkenntnis, dass die an einander gereihten Gedanken
in einem inneren Zusammenhange zu einander stehen, und es erwacht
in ihm das Bedürfnis diesen inneren Zusammenhang auch äusserlich
durch die Rede darzustellen. So entstehen die sogenannten Kon-
junktionen, d. h. Wortgebilde, welche die Verbindung der dem
Inhalte nach zusammengehörigen Sätze und die Einheit des durch
sie ausgedrückten Gedankens bezeichnen, als: xs, xou, 8s, \i£v, ou8s,
0UTS..0UT6, yäp, apa, ouv u. s.w. Die Verbindungsweise der Sätze
bestand jedoch anfänglich nur darin, dass die vorher ohne alles
Band neben einander stehenden Sätze jetzt mittels der angegebenen
Konjunktionen an einander gereiht und dadurch enger zusammen-
gehalten wurden.
16. Aber der allmählich immer tiefer in das Reich der Ge-
danken eindringende und nach Klarheit strebende Geist musste
erkennen, dass zwischen den auf jene Weise an einander gereihten
Gedanken ein wesentlicher Unterschied obwaltet, insofern sie sich
entweder so zu einander verhalten, dass der eine neben dem anderen
eine gewisse Selbständigkeit behauptet, oder so, dass der eine den
anderen nur ergänzt oder bestimmt, der eine als ein unselbständiges
und abhängiges Glied des anderen hervortritt und von diesem
getragen wird. Um die innige Verbindung des abhängigen Ge-
dankens mit dem denselben tragenden Gedanken zu bezeichnen,
wandte die Sprache sinnreich teils das Relativ an, teils bildete sie
aus dem Relative besondere Konjunktionen, wie ort, oj?, oirux;, iva,
ots u. s. w. Auf diese Weise hat sich der aus einem Haupt-
satze und einem Nebensatze zusammengesetzte Satz ent-
wickelt. Die Nebensätze entsprechen nach ihrem grammatischen
Verhältnisse teils dem Substantive als Subjekt und Objekt, teils dem
attributiven Adjektive, teils dem Adverb oder einem adverbialen
Ausdrucke und werden daher Substantiv-, Adjektiv- und Ad-
verbialsätze genannt.1) Man vgl. ^ysAfb), oti oi "EXKt^ec, IvixTrjcrav
mit T) tcüv EMtjvcüv vixT) ^yysAÖt)} oi itpejßei; iinqyyeiXav, oti oi E. ivixypav
mit oi Ttpl^ßet; l-Tj-y-yeiAciv T*iv Tt"v E. vtXT)V| oi EMrjve; i-oXiöpy.r(aav tr(v
7i6A.iv, TjV oi TroAefjLioi TjpTjXEjav mit oi E. £itoÄi6pxr,<jav ttjv 6-6 tauv itoAeuiiov
iacXcoxutav itoAtv; oi -oXe|juoi dLniwyov, ote f([j.epa e'ysvE'to mit oi it. ol\l rt\xipa
!) Der Gründer dieser Theorie von den Nebensätzen ist der scharfsinnige
Sprachforscher S. H. A. Herling, s. Frankf. Gelehrtenver. III St., 1821, erst. Kurs,
eines wissenschaftl. Unterrichts in der Deutsch. Spr. , Synt. der Deutschen Spr.,
I. T., 1830 und besonders II. T. 1832.
10 Metonymischer Gebrauch der Substantive. § 346.
dke<po7ov. Die einzelnen Glieder eines Nebensatzes können nun wieder
Nebenbestimmungen annehmen, ja sich selbst wieder zu Nebensätzen
entwickeln, und so entsteht die Periode.
17. Das Verb ist also, da in ihm zuerst der Satz sich in seiner
einfachsten Form dargestellt und sich von da aus stufenweise bis
zur Periode, die, kunstmässig ausgebildet, die schönste und vollendetste
Schöpfung des Sprachgeistes ist, entwickelt hat, als die Wurzel an-
zusehen, aus welcher der ganze Sprachbaum mit allen seinen un-
endlichen und wunderbaren Verzweigungen auf organische Weise
emporgewachsen ist.
Bemerkungen über einige Eigentümlichkeiten der griechi-
schen Sprache im Gebrauche der Substantive.
§ 346. a) Metonymischer Gebrauch der Substantive.
1. Ehe wir zu der Syntaxe selbst übergehen, wollen wir über
einige Eigentümlichkeiten der griechischen Sprache im Gebrauche
der Substantive, Adjektive, Adverbien und Verben einige Bemerkungen
vorausschicken, die grösstenteils mehr der Bhetorik als der Gram-
matik angehören. Wir meinen zuerst den metonymischen Gebrauch
der Substantive, sodann die prägnante Bedeutung abstrakter Sub-
stantive, drittens gewisse Eigentümlichkeiten in dem Gebrauche des
Numerus der Substantive, endlich die Komparation des Adjektivs,
des Adverbs und des Verbs.
2. Die Übertragung des abstrakten Begriffes auf den
konkreten (Metonymie) findet sich im Griechischen sehr häufig.
Namentlich liebt die Dichtersprache diese Ausdrucksweise, die der
Bede mehr Würde, Glanz und Nachdruck verleiht. So bei Homer:
■jevo?, •yövos, E, 635 u. s., Z, 180 7] o ap etjv Osiov -fevo? ouo avöptö-tuv.
Vgl. 1, 538. T, 124. 8, 63. tc, 401; so auch fsveir] (I>, 191; yatpexe, Auy^^o;
-yeveT) Hs. sc. 327. Pind. P. 4. 136; 7evldXr( hynin. Apoll. 136 Atö;
Ayjtouc xe fsvedtar), S. El. 129. 226; oft b. späteren Epikern;1) Xö^eop-a
st. Träte Eur. Ph. 803. 1019 2); ylveai«, Stammvater, (vgl. lat. origo);
'ßxsavöv ts, Oetuv 7Eveaiv E, 201, vgl. 246; 6 jjl tj X ixitj, aequalis , 7, 49;
xrjSeupa, affinis, S. OR. 85, ubi v. Wunder. Eur. Or. 477; tu xExva,
Kaojxou tou xcaXai v£a t p 0 cp tj S. OR. 1, ubi v. Wunder; piqxaötov dpvtuv
xpocpai Eur. Cy. 189; a> £u77svsta natpo; i\xoZ, Verwandter, Eur. Or.
1233; xdtx IXlfyza, feige Memmen, B, 235; cppä^Eo vuv, p.^ rot xt öscov
{A7)vi|xa 7£vü>|j.ou, ein Groll werde, Groll errege, X, 358. X, 73; xaxa-
Tcaufxa = xaraTiausrixo? P, 38; bei den Tragikern und anderen
!) S. Spitzner, Excurs. IX. ad Iliad. — 2) Vgl. Maetzner ad Lycurg.
§ 100, p. 253.
§ 346. Metonymischer Gebrauch der Substantive. 1 1
Dichtern von Personen: ttovos, axu-^o? (Aesch. Ch. 1028) , fAiso;
(S. Ant. 760), ixiarjfxa (S. El. 289), axr), Tcrjfia, v o j o ; , epi;, jx^vtc,
jx7]ti«, rtfiai, cpö>«, Troijxvr, (Eur. El. 725) u.a.;1) ferner häufig bei
den Trag.: dye|jL6veu[Aa St. fj £|iu)v , vufj.(psu(xa St. vjjjt.cf.rj , jju i a a \x. a
(Aesch. Ch. 1028), o ß p i a [j. a , ß 6 a x T) ja a , x u> x u jjl a , CrjXiöfiaxa, TTpeißsö-j-axa
(Eur. Suppl. 173), dann die Schmähwörter in der Tragödie, Komödie u.
zuweilen in der Prosa: xpi>;j.a, TzanzäXri\ia, aXTjjxa, durchtriebener,
verschmitzter Mensch, X d X r\ ;x a 8. Ant. 320, <jo cp t<j|j.a, xupjxcx, xpt|x|ia,
TT a t ~ a X tj [x oXov Ar. Av. 430, oouXeujxa S. Ant. 750, S^Xrjixa Aesch.
fr. 121, dTtai6X7][Aa Aesch. Ch. 1002, xpox-rjjxot, Zungendrescher,
Ttep(Tpt}Afj.a otxoiv od. d-fopd;, verschmitzter Rechtsgelehrter, Ar. N.
447. Dem. 18, 127, Z xadapjxa, Auswurf, Scheusal, ib. 128, cpftopoc,
wie I. pernicies st. homo perniciosus, Ar. eq. 1151, -ysXoj? S. OC. 902;
M^oei'av, xav IfeXiao cpovov Pind. P. 4, 250, Mörderin. Seltener in gutem
Sinne, als: [i.lX7]fxot, Liebling, Aesch. Ch. 235, Pind. P. 10, 59.
3. Aus der attischen Prosa gehören hierher: Xrjpo;, nugae
st. nugator PI. Theaet. 176, d, Charm. 176, a, oXeftpoc wie cpttopo?
nr. 2, oXs&pou Mocxeoövo; Dem. 9, 31, oXeftpo? ^pa^azeüc, 18, 127,
auch Hdt. 3, 142 extr. ; ganz gewöhnlich 6 ßi'o;, Lebensmittel; o xi
ocpeXo? laxt, tüchtige Menschen, TTot|rrrX7]&£?s drtexxeivav dvftptüTrou? xoä o
xi Trep ocpeXo? tjv xou rrpaxeufjiaxo; X. Hell. 5. 3, 6 (so schon bei Hom.
N, 236, P, 152); poet. u. pros. tö dvöo;, wie 1. flos, xo flepawv f/
dvöo? oiyexai Aesch. P. 252, vgl. 59, o xi t(v auxwv avfto;, aTccoXcöXei Th.
4, 133, ubi v. Stahl [vgl. Hdt. 9, 31 o xi fisv ^v auiwv ouvaxwxaxov (Kern-
truppen); Ttav diroXe;«;]; npa^ixa,2) eine Persönlichkeit, Adxptxo? fji-ya
r.pa-^a, 'Iioxpdxou; fxotf}r,xYj; Dem. 35, 16, vgl. Hdt. 3, 132; bei d. Historikern
und Rednern vorzüglich die Sammelnamen: up saßet a st. irplaßst«,
au|x[xayia st. aujxfjLayot, uTCYjpeata st. uTnrjpexai, wie remigium, sxaipia,
SouXeta (Th. 5, 23 U.S.), cpu-fr) st. cpu-fdoe; (Th. 8, 64. Isoer. 8, 123.
X. Hell. 5. 2, 9 u. S.), cpuXaxr) st. cpüXaxe;, vjXtxia st. TjXtxe?, ffo-f^eveia,
depaireta, dxoXouOia,3) vsoxt)?, wie iuventus (Th. 2,8), u. a.
Auffallender sind Beispiele, wie xrjv ttöXiv Tcaioeoatv elvat xrj<; 'EXXdoos,
magistram, Th. 2, 41; xoi|A5aftcu ly-pxdxü) xou rtöftoo, Gegenstandes der
Sehnsucht, PI. Phaedr. 252, a; xy]v Ou^axspa, 6eiv6v xt xdXXo; xcu jjle-
fetto; (eine Schönheit ersten Ranges) X. Cy. 5. 2,7; die Anrede <o
<piX6x7);, o mi care, PI. Phaedr. 228, d, ubi v. Stallb.
4. Selbst konkrete Sachnamen werden zuweilen auf Per-
sonen bezogen, als: w Ttup aü xai udv Seilet S. Ph. 927. ü>v>]p ozoc,
arrotv Theoer. 15, 148. xov ^epovxa xüp.ßov Eur. M. 1209, ein Grab
1) Vgl. Matthiä II, § 439; Bernhardy, Gr. S., S. 45 f. und in Beziehung
auf das Folg.: Lobeck ad Soph. Ai. 38U. 381. — 2) s. Bornern, ad Xen.
Cyr. 6. 1, 36. — 3) Vgl. Lob eck ad Herodian., p. 469.
\<2 Metonymischer Gebrauch der Substantive. § 346.
(ttXtjjiov ovxa xou tlavdxou xal xou xdcpou, s. das. Pflugk); Ipdv wpaia;
dopou Ar. V. 1365 v. e. alten Weibe. OiXY)|xdxiov , xyjv aopov Luc. d.
mer. 11, 3. Auf ähnliche Weise wird bisweilen der Name eines
Ortes statt der daselbst befindlichen Personen gesetzt, wie Öeatpov
st. tteaxou. Hdt. 6, 21 I? odxpua iraee xö tteaxpov, das ganze Theater
brach in Thränen aus. PI. Criti. 108, b xr,v xou tledxpou oidvoiav. Th. 3, 2
Aeaßo; dneaxT) dir' 'AÖr)vat'a>v, ßouXTjftevxei; xxX. ib. £uvotxi£ouai xyjv Aeaßov
lc Tr,v MixuXrjvrjv. c. 4 Aeaßtp 7:dar) TtoXejAetv; SO Siowv St. Stowviot,
"A ß u ö o ? st. 'AßuÖTjvot u. s. w. Häufiger wird, wie auch im Lateinischen,
der Name der Bewohner statt des Ortsnamens gesetzt, als:
<t)(0x!ci>v uxpaxeuadvxwv £; Acuptd?, xy]v Aaxeoottfxovtcuv [XTjxpoTroXiv Th. 1, 107,
ubi v. Stahl; l7iopeüib]<Tav et? Tocoyous X. An. 4. 7, 1; ei; Ilipaoc? Cy.
8. 5, 20; aüxoi« £v Boicoxot; ^sptjxei'vaji Th. 1, 107. 4, 108; xrjv ttXtjsi'ov
ycöpav IcpT] eivai XdXußa? X. An. 4. 5, 34.
5. Andere metonvmische Ausdrücke sind folgende: ixa/rj oft
v. d. Kampfplatze, z. B. X. An. 2. 2, 6; iva a<p d-YopV] xe öejxt? xs
A, 807 Versammlungsplatz und Gerichtsstätte; dq [xiaajx iXVjXuöa; Eur.
Hipp. 946 zur Stätte deines Frevels; (auch Lys. 6, 19 ist nichts zu
ändern: d^ptxö[xevo? eis xd djjLapx^fjLaxa an die Stätte seiner Ver-
brechen); iWxoc, Sitz statt Sitzung, Versammlung ß, 26, o, 468. Hdt.
6, 63; ^TJcpo?, Ort der Abstimmung Eur. I. T. 945, 969. Ähnlich
vielleicht lv xotv Suolv ößoXo tv IHewpouv, Dem. 18, 28 auf dem Zweiobolen-
platze. Oft, wie im Lat. arma, armatura u. a. die Waffen st. der Waffen-
träger: xd o-Xa St. ol 6irXTxaiX. An. 2. 2,4 u. s., dam'? st. diTriSr/fopot ib. 1.
7, 10, "tttto; st. iTiirsT; X. Cy. 4. 6, 2 u. dgl. s. § 347, 1. Ferner werden in
der attischen Sprache häufig die Namen der Verkaufsgegenstände
statt der Namen der Orte, wo dieselben verkauft werden, gesetzt, wie
aiÖTjpo?, Eisenmarkt, X. Hell. 3. 3, 7, lyöue;, Fischmarkt, Ar. V. 789,
olvos, Weinhaus, Ar. b. Poll. 10, 75, [xupov, Parfümeriemarkt, Ar. eq.
1375, ai yuxpai, Topfmarkt, xd Xdyava, Gemüsemarkt, Ar. L. 557, o»|>ov
Ar. fr. 242, 464 D., iXaiov, Ölmarkt, Menand. fr. 339 Meineke, xpojiuov,
Zwiebelmarkt, Eupol. b. Poll. 9, 47, o^uajxa, Sesammarkt, Moer. p. 351,
xupöc, Käsemarkt, Lys. 23. 6, 7 u. a.1) Ähnlich oei-ffia, eigtl. Probe-
stück, dann Ort, wo Waren ausgestellt werden (Bazar) X. Hell. 5, 1, 21.
Die Dichtersprache ist reich an den kühnsten Metonymien; so gebraucht
S. OC. 97 nxepov in der Bdt. augurhim. Ebenso Pind. P. 9, 125. Auch
wird zuweilen der Begriff des Ganzen auf den Begriff des Teiles
übertragen, wie rj ßou«, Stierschild, Akk. in der dor. Form ßwv H, 238,
ßoeucjt, ßooc; M, 105, 137, Xe<uv st. Xeovxfj, Löwenhaut, Luc. conscr. hist. 10.
1) Vgl. Pollux 9, 47; Pierson ad Moerid. p. 351 sq.; Bernhardy, Gr.
Synt. S. 57.
§ 347. Singularform. 13
b) Prägnante Bedeutung der abstrakten Substantive.
6. Die abstrakten Substantive, welche den Begriff von
Tugenden oder des Gegenteils ausdrücken, werden oft in präg-
nanter Weise für das gebraucht, was durch dieselben bewirkt wird.
S. Allt. 924 xy]v ouaasßstav e'jaeßoüa IxTijodfnqv (jmpietatis crimen),
El. 968 euaeßeiav cpEpsafrai, pietatis laudem. Ai. 75 ostXi'av dp-fl, igna-
viae crimen. Eur. I. T. 676 SsiXiav xal xdxvjv xexT^aofxat. Med. 218
ouoxXetav ixxTjcjavxo xai paftujxi'av. 296 yj; lyoojiv dp-yia? (dpft'av lysiv
= dp7i'a; atxi'av lystv). Hei. 1097 xdXXo? ixxYjato, pulchritudinis praemium.
Ib. 1151 xd? dpexd; TroXijxm xxdads. Th. 1, 33 cpepouaa lz xou; ttoXXou;
dpexrjv „afferens apud vulgum virtutis existimationem" Poppo.
Lycurg. 49 xd a&Xa xou TioXejxou xou d^aöot; dvopdaiv iaxiv IXsuöspi'a xai
dpexTj „gloria virtutis'1 Maetzner.1)
c) Eigentümlichkeiten im Gebrauche der Zablformen.
§ 347. a) Singularform.
1. Die Singular form hat zuweilen kollektiven Sinn und
vertritt die Stelle der Pluralform. 11, 11 xspsv xaxd odxpuov eißet?,
Vgl. S. OC. 1251 daxaxxi Xet'ßtuv Sdxpuov. S, 16 ux; 6' oxs TiopcpupY] TreXa-
70? \ii'(a xtijxaxt xtDcpto, vgl. A, 422. Aesch. S. 210, auch pros., z. B.
Hdt. 4, 110. 7, 193. Tb. 3, 89; bei den Tragik, u. anderen Dichtern:
Kdojxov xe xov cTteipavxa "pQ"]fEv9] axdyuv sc. ZirapxüJv Eur. Ba. 264; im
ck xapoi'av Eopajxs axa 7 iov Aesch. Ag. 1121. Besonders bei militärischen
Begriffen: 'Ap^sta auv atyjxa Pind. 0. 7, 19 st. atyjxrjxat;. Eur. Ph. 78
ttoXXyjv dilpoiaai; daTito' Ap^sttov, ubi v. Klotz; 442 jxupiav a-ycuv XöfyYjv,
Schar Speerträger; ird« dv/jp xwtut)? ava£ Aesch. P. 378, eigentl. remi
d.i. remigum dnx; xtüinr)«; avaxxa? Eur. Cy. 86; in der Prosa: Hdt.
5, 30 6xxaxtay[XtT) daTri's, vgl. X. An. 1. 7, 10; rj iitno?, Reiterei,
Hdt. 1, 80 xaxappcoÖTjaa; xy]v ititcov. 5, 63 yiXivj itctco? U. S. Vgl. X.
Cy. 4. 6,2. Hdt. 1, 80 xtj xa|xrjXw {camelorum agmini) £7rsj&ai xov
tts£Öv axpaxöv IxeXeue. 7, 20 |jxpax/]Xdxs£ ystpi |X£-ydX7) 7tXr)9so; ingenti
copiarum manu. Vgl. Th. 3, 96. Ferner bei stofflichen Begriffen:
xEpajxo; Th. 3, 74. 4,48. selbst in Verb. m. d. PI. Xt'öoi? xe xai xspdfxt^ 2, 4;
jiXivdoc 3, 20. 4, 90 (aber tcXiv&oi 4, 69); o>weXo? 4, 90. 100; xdxX^S
4, 26; 8<x? 7, 53; xapTrö; 3, 15; Iita^i? 2, 13. 7, 28; xdXajxo? X. An.
1. 5, l.2) (Aber unrichtig wird eod^; hierher gerechnet, da es wie
1) Vgl. Bernhardy, Gr. Synt., S. 56; Poppo ad Thuc. 1. d. P. 3, Vol. 1,
p. 249 sq.; Schneidewin ad Soph. Ant. 924. — 2) Vgl. Fischer ad Weller.
III. a. p. 500; Bernhardy, Gr. S., p. 58 f.; Poppo ad Thuc. 2, 4.
14 Singularform. § 347.
uestis nicht ein einzelnes Kleidungsstück, sondern Kleidung oder das
den Körper umschliessende Gewand bedeutet; der Plural steht nur in
Beziehung auf mehrere Personen oder poet. als sog. Flur, majestaticus,
wie Eur. Hei. 421.) Neben dem Plur. : E, 490 vuxxa« xe xal rjjxap. Pind.
P. 4, 256 ajxap r\ vüxxe;.
2. Ein der Prosa eigener Gebrauch des Singulars statt des
Plurals ist der, dass zuweilen ganzeVölker durch die Singular-
form bezeichnet werden, indem das ganze Volk als eine Einheit
aufgefasst wird, die durch das Oberhaupt derselben repräsentiert
wird. Diese Ausdrucksweise hat ihren natürlichen Grund in den
despotischen Staatsverfassungen. So xöv Uiparp Hdt. 8, 108; b. Thuk.
oft 6 Mrjöoc !> 69- 3> 54- 6; 17 lu s-5 To5 'Ap«ßio» Htlt- 3> 55 b- Xen-
6 'Apjiivio;, b 'Auaopio; u. s. w. ; auffallender xöv "EXXirjva cpi'Xov itposbejöat
Hdt. 1, 69; t]v (xr) 6 Aaxcov Tj7£fA0v6U7) 8, 2; au;j.|j.ayov xov 'AOrjvaTov
-otTjaaaöat 8, 136; xov Srcapxnfjxrjv 9, 12; o XaXxiSeo; Th. 6, 84; xöv jiev
Supaxostov, eaoxöv o' ou tüoXejjliov slvai xcu 'AOrjvauu 6, 78 [was Dionys.
Hai. c. 8 p. 797 an Thuk. tadelt]1). Seltener werden in kollektivem
Sinne Ausdrücke gebraucht, wie TioXe^to; (1. hostis st. hostes) Th. 4, 10,
axpaxttuxY); (1. miles st. milites) 6, 24 u. dergl.
3. Das Neutrum im Singular von Adjektiven mit vor-
gesetztem Artikel wird oft in kollektivem Sinne gebraucht; zu-
weilen auch von Partizipien2). So häufig bei den Historikern
das Neutrum von Adj. auf -txö?, als: xo xeoXtxixöv Hdt. 7, 103, die
Bürgerschaft, Bürger; xö 'EXXtjvixov Th. 1,1; xö Acopixöv 7,44; so xö
6ttXixixöv, xö itcjuxöv, xö So|x|i.ayixöv u. s. w. ; ferner xö utcyjxoov, die Unter-
thanen Th. 6, 69 u. dgl. ; Hdt. 1, 97 TtXeuvo? det -frfvojxivou xou im-
rpotxeovxoc = tcXeüvcov -yt-yvoijivojv xcuv ETTt^otxeövxcov; 7, 209 et xotixous xe
xat xö UTro[X£vov h SrcapxT] xaxaaxpe^eat ; Th. 8, 66 6pu>v -oXu xö frjveaxrjxö?
= xoö; £uvsaxojxa; ; X. Comm. 1. 2, 43 xö xpaxouv xrj; ~öXeto;.
4. In manchen Verbindungen, in denen nach dem gewöhnlichen
Sprachgebrauche das Substantiv in der Pluralform stehen sollte,
wird zuweilen die Singularform angewendet, so z. B. bei einem
Adjektive in der Pluralform mit dem Akkusative der näheren Be-
stimmung, indem der Singular distributive auf jeden Einzelnen bezogen
wird, als: BioHpopot xöv xpörcov Th. 8, 96; rfielc, xtjv ovjnv PI. Civ. 452, b;
<jiuyT]v apuxoi Aesch. P. 442 ; -apairXrjatai xö etöoc Arist. h. a. 2. 10, 66. 3)
Ferner: oi i^tOevxe; xöv eauxtuv vexpöv ucp7)-xov Th. 2, 52; i{nXol cwoexa
cöv crfioiio xai dwpotxi dvsßaivov 3, 22, ubi v. Poppo; xöv mrjXöv eVi xoS
1) Vgl. Greg. Cor. p. 126 sq.; Fischer ad Weller. p. 500; Bernhardy
Gr. S. 59; Krüger ad Dionys. 1. d. p. 229; Poppo ad Thuc. P. I, Vol. 1, p. 91
et ad 1, 69. 6, 78. — 2) s. Matthiä II, § 442, 5; Bernhardy, S. 326 f. —
3) S. Lob eck ad Phryn., p. 364—366.
§ 348. Pluralform. 15
vüjtou ecpepov 4,4; u.ET djjit'oo; xai oöpaxo; eftDÖeaav xac ttojx-«? tioieiv
6, 58 5 eiyov 8e xai xvrju.toa; xai xpdvr) xai Tiapä ttjv ^idvtjv p.a-/aipiov X.
An. 4. 7, 16. Poet. cjwu.a in Verbindung mit dem Plurale. aw|xa aop.-
ire-XsYixIvou? Eur. Cy. 225; tAtz'kok xojftEiaöe aajjxa H. f. 703. Die
Dichtersprache gebraucht auch sonst bei Körperteilen u. dgl. wie -/et'p,
tbXlvY), tcouc, dcpOotXfxö;, ou?, -f6vu, irapeid, 7rrepu£, Trtepov den Singular statt
des Duals oder Plurals: Aesch. Pr. 399 uapeiiv . . . Ixe^ca, vgl. S. Ant.
530; Eur. Suppl. 165 -(6vj aov dfAriV/Eiv yspt'; Med. 1146 Tipoöujxov el^'
o'fftaXjxov ef; Idaova; El. 451 xayyTzopoc, Tioöa (statt des Hom. Tcooa? wxü;).1)
§ 348. b) Pluralform.
Die Plural form gehört eigentlich nur den Gattungsnamen an,
nicht den Eigennamen, Stoffnamen und Abstrakten; jedoch nehmen
auch diese die Pluralform an, wenn sie einen Gattungsbegriff
bezeichnen.2)
1. Die Eigennamen, a) zur Bezeichnung mehrerer Per-
sonen desselben Namens, wie 8uo KpaxuXoi PI. Cratyl. 432, c; b) zur
Bezeichnung von Personen , welche das Wesen oder die Eigen-
schaften der genannten Person haben, als ol 'HpaxXIs? xs xai QrpLz
PL Theaet. 169, b, Männer, wie H. u. Th. MsXtsaoi xe xai flapjjLevi6at ib.
180, e. Opa>v au Oaiopou;, 'AYaBcova;, Epu;tp.dyo'j;; riaujavta?, 'ApiaxoOT)-
[xouc te xai 'Apiaxocpava; Conv. 218, a.b.; risXoTrss, KdSfxot, A^utttoi, Aavaoi
Menex 245, d.; Xpixjrjiocov jj.Ei'XiYfAa xü>v urc 'IXiw Aesch. Ag. 1414. Im
Lat. ist dieser Gebrauch ungleich häufiger.
2. Die Stoffnamen werden oft im Plural gebraucht, durch
den entweder die einzelnen Teilchen, die den Stoff ausmachen,
oder die wiederholte Erscheinung oder Anhäufung oder
verschiedene Arten des Stoffes bezeichnet werden, ebenso wie
im Lat. So b. Hom. oft xovtai, xaTiTrejov £v xovujai M, 23; cpuXXouiv
eVjixoTec T] ^ajxdttotaiv B,800, Sandkörnchen; (vrja spuaaav) btyou in\
4*ajxd8oic A, 486 auf den Strand; dvsfjiouc xai uoaxa (Gewässer) X. Comm.
1. 1, 15. Oec. 5, 9. Cy. 8. 1, 44; xwv Xa;jt.-p(uv xai ^uyptov uödxu>v Hell.
5. 3, 19; Trupoi xai xpittai xai oaupta An. 4. 5, 26. 6, 4, 6 ; oi'vouc ttoXu-
xeXei;, kostbare Weine, Comm. 2. 1, 30; otvou; TiraXatoü; An. 4. 4, 9;
adpxe; seit Hom. allg. gebr. ; £uXa X. Hell. 3. 3, 7 ; uovcov piv avSpsicov
xai (opajxcüv £rjpciuv (sc. urcö Yupvaauyv -ci-fvopiEvcüv) airetpov PI. Phaedr. 239, c,
vgl. X. Cy. 8. 8, 8; h TdXact xpecpöfxevoi PI. Leg. 887, d; b. d. Trag,
oft a?paxa, wie 6j(atj ßpoxettov aipdxtuv Aesch. Eum. 253 ; ix. xwv 7raxpiou>v
aipdxcov Ch. 284 u. s. S. Ant. 120; cpdxva? iooi? av aipaaiv irscpuppEva;
1) S. Kvicala, Eurip. Stud. 1866, S. 152 f. — 2) Analogien aus den
übrigen indogerm. Sprachen b. Tobler in Zeitschr. f. Völkerpsychol. XIV, 410 ff.
16 Pluralform. § 348.
Eur. Ale. 496 (512), ubi v. Monk; ganz gewöhnl. aXs;, Salz, seit Hom.
(doch auch aX; I, 214, aber p, 455 ouo' aXa oot'r,? = auch nicht ein
Salzkorn).
3. Die Abstrakt a werden in der Pluralform gebraucht,
wenn einzelne Arten, Fälle, Zustände, Äusserungen,
Teile des abstrakten Begriffes oder die an verschiedenen
Orten oder zu verschiedenen Zeiten wiederholte Er-
scheinung der abstrakten Thätigkeit bezeichnet wird, daher auch,
wenn der abstrakte Begriff sich auf Mehrere erstreckt.
a) In den Homerischen Gesängen werden sehr häufig ab-
strakte Begriffe durch die Plural form ausgedrückt. Die sinnliche
und objektive Sprache dieser Dichtungen pflegt die einzelnen Arten,
Fälle u. s. w. , aus denen der abstrakte Begriff der Thätigkeit her-
vorgeht, nicht unter dem Begriffe einer bloss gedachten (abstrakten)
Einheit zusammenzufassen, sondern noch als eine Mehrheit von kon-
kreten Erscheinungen anzuschauen und darzustellen : fxd/ovxou f^etxövo;
xaxoxT)Tt (Feigheit eines Individuums) ixsiHyjfAoauvTrjai xe Xacuv (Nachlässig-
keiten Vieler) N, 108 ; (Tpwe;) dvaXxEtTrjai oajiivTe; Z, 74 ; von einem Sub-
jekte: wXsaa Xaöv dxasttaXiTjatv ifrrjsiv, durch meine Frevel, X, 104;
-Gocoxsnrpi kzkoiÜüc, B, 792 ; ( Hpr,) ooXo^pojuv^c dtTzaTTjasv, durch Listen,
T, 97; d-prjvopftßsiv ivrjxa?, trotzige Gedanken, I, 700; (fovv)) irdvx' icpüXaajs
vöou noXutopEiTja'.v, kluge Massregeln, ß, 346; eu eföo>; TsxTosuvdcov, Künste
des xlxxcov, e, 250; so s'ücppoauvat, &p.o<ppo<JUvat, dcppaoi'at, dfiqvopiat, Gefühle,
Äusserungen der Freude u. s. w.; ferner Odvaxot, mortes, Todesarten,
jx, 341.1) In der Odyssee finden sich mehr Abstrakta als in der Ilias.
Bei Hesiod ist der Gebrauch des Plurals der Abstrakta wie bei
Homer, Vgl. Ztjvo; cppaojjioaüvßjiv op. 245; ifpoLoirfi dXixou'vExai 6pcpavd
xlxva 330 und von Mehreren 134.
b) Die lyrischen und tragischen Dichter gebrauchen die
Pluralform der Abstrakta besonders von Empfindungen, Gefühlen,
Leidenschaften , Entschlüssen , als : cppsvo-Xr^st; [x«vi'ai (jxs) ddXnooai
Aesch. Pr. 880. Eur. Heracl. 904, wie 1. furores; d 8' ditocpXauptcaiffd
vtv (contemnens Apollinis iram) djjLTcXaxi'aiat cppsväiv Pind. P. 3, 13, ubi
v. Dissen; |j.E-/dXac £; IXtciSo; Tcexarat u-onTEpoi; dvopeaic 8, 91 animosis
consiliis; t:6Xiv süavopiaut xdvos y.Xuxai; oouodXXEtv 0. 5, 20.
]) Spohn de extr. parte Odyss. p. 106 sq.: In Iliade paucissima (abstraeta)
reperiuntur atque variis modis temperata. Interdum enim ita temperantur, ut
plurali numero, in quo posita sunt, declarent recedere sese a phüosophica subli-
mitate et subtilitate et relabi in rem, quae non tarn mente ac ratione secernatur
quam sensibus pereipiatur. Plures enim adesse debent alieuius rei formae et
imagines, antequam notio universalis oriatur. Vgl. Nägelsbach, XIX. Excurs. z. II.
§ 348. Pluralform. 17
c) Die Prosa unterscheidet streng den Gebrauch der Singular-
form von dem der Pluralform, indem durch jene stets der wirkliche
abstrakte Begriff, durch diese stets einzelne Arten, Fälle u. s. w. der
abstrakten Thätigkeit bezeichnet werden, oder der abstrakte Begriff
auf Mehrere bezogen wird, ganz auf dieselbe Weise wie im Lat.1)
Yfjuv |AS-jfaXai tucpeXi'ai xe xal irraupeaei; ■(•e-j'ovaat Hdt. 7, 158, utilitates et
opportunltates. ' Etxol ai aal jxe-fdXai euxuyi'ai (felicitates) oux dpsbxouot
3, 40; sy^ea, inimicitiae; ycaaeu;, seditiones\ cpiXiat, amicitiae 3, 82;
-aX«iTca>pi'at, aerumnae, 6, 11; xd 'AÖTjvauuv <p povr^axa , animi, 6, 109;
xd cppovrjfxaxa fxe-ydXa elyov PI. conv. 190, b (Übermut); ddvaxot (wie
Wortes), v. Homer au poet. u. pros. entweder Todesarten oder Todesfälle,
xtov ßaaiXecov ol ddvaxoi Hdt. 6, 58; Soxuacüv dvSpwv ßi'oi PI. Civ. 618, a;
dvdqxat, naturae leges, X. Comm. 1. 1, 11. 15 oder calamitates , Nöte,
An. 4. 5, 15; 6iuo<J>iai, suspiciones , 2. 5, 1 ; äqviDjxoauvac, Missverständ-
nisse ib. 6; dnopi'a?, difficultates , Schwierigkeiten, 3. 1, 26; et? rcevia;
xe xai cpu-fd; xal ei? -xcuyei'a? PI. Civ. 618, a; f, xtov TioXXaiv ouvafii? oeafiou;
xal ftavdxou; iTTiTrefXTrouaa xal ypr;[j.dxcDv dcpaipeaet; , Todesstrafen und Kon-
fiskationen, Crit. 46,'c, ubi v. Stallb., vgl. X. ven. 12, 13. Antiph.
1, 28, ubi v. Maetzner; ai tu^at, Schicksale, Unglücksfälle, Th. 2, 87;
xd; xijxd? xal Xap-TrpöxrjXas 4, 62; i^uyf,; Giro cpößwv (formidinibus) xaxa-
-eTrX7]i,[jLev7]s X. Hier. 6, 5; vgl. An. 4. 1, 23. ('fpövrjaic) oeivoü; av 7iapeTyev
Iptuxai; PI. Phaedr. 250, d. (cimores, vgl. Cic. Fin. 2, 16); ipwxwv xal
eTnö'jaiüJv xal cpößcov (xo 5ü>[xa) l|XTii'fj.7rXriaiv rjfjia; PL Phaed. 66, C ; xd?
oixeiöxy)xa? ßeßaiouv Dem. 18, 35 (familiär itat es , freundschaftliche Ver-
hältnisse); <ky (ov a[xa oö£at xal xtjxal xal ouvdp.ei; auveßaivov xtj ttüXci 108;
xd; ußpe-.; xal xd« dxifua; 205 (schimpfliche und entehrende Behandlungen) ;
xd; exaaxayoü ßpaouxrjxas (tarditates), oxvou;, d^voia;, cpiXoveixi'ac 246 ; rctffTei«
lyeiv ixavdc, Beweismittel, 18, 23; euvoia« Souvai, Ehrengaben, 8, 25, ubi
v. Bremi; ydpixe;, Beweise von Wohlwollen, Geschenke ib. 53; ai
xoiauxat TroXixeTai 9, 3 von öfterer Wiederholung, s. Bremi (mehr Beisp.
bei Rehdantz, Gramm. Lexik. Index zu Demosthenes unter Plural);
so oixioi; -(■£ xal tcoxoi; xal unvou rjoeadai lotxe xd £«ua X. Hier. 7, 3, wie
quietes Sali. Cat. 15, 4; <j>tr/7] xal diXurj, die verschiedenen Grade der
Kälte und Wärme, X. Comm. 1. 4, 13. 2. 1, 6. An. 3. 1, 23 u. 6.4, 6,
ubi v. Rehdantz. Kein Schriftsteller ist so reich an Beispielen als
Isokrates2): aiVyüvat, dXrjfteiat, dp7i'at, auddöeiat, ouvasxelat, fvoeiat, Ita-
jiiXetai, eu-opi'ai, larflopiai, faöxrjxe;, xaivöxrjxe;, xapxepi'at, [j.exptöxr)xe? (meclio-
critates), -evi'ai, TrpaoxTjxe?, sejxvoxrjxe;, xöXfxat, xuyai, cpiXav&pcoiuai, yaXeitöxr,xs:.
An merk. 1. Von einigen Abstractis ist in der attischen Zeit die Plural-
form zur Bezeichnung gewisser konkreter Begriffe, welche die Beziehung auf eine
1) S. Kühner ad Cicer. Tusc. 4. 2, 3 u. ausf. Lat. Gramm. II, 1 § 22. —
2) S. Bremi, Excurs. VII. ad Isoer.
Kühners ausfuhr!. Grieeh. Grammatik. II. T. l. Abt. 2
18 Pluralform. § 348.
Mehrheit von Teilen zulassen, stehend geworden, wie vixrec, liorae nocturnae,
Antiph. 2, 4, ubi v. Maetzner, X. Cy. 4.5, 13. 5. 3, 52, PI. conv. 217, d. Protag.
310, c, ubi v. Stallb.; xacpat, Leichenbegängnis eines Einzelnen, Eur. Hei. 1063.
Ar. R. 423; sehr häufig TrXoütot, wie divitiae, nicht bloss von Mehreren, wie X.
Hier. 11, 13. Isoer. 4, 151. PI. Lys. 205, c, ubi v. Stallb., sondern auch von
Einzelnen, sowie auch überhaupt wenn grosse Schätze bezeichnet werden sollen,
wie a'jvaxoXou9eT xoi; nXo'jxoi? xai Tai; Suvaaxstat; dvoia Isoer. 7, 4, ubi v. Ben-
seier; 4, 182 u. s.w.
An merk. 2. Aus demselben Grunde wird auch von mehreren konkreten
Substantiven gewöhnlich nur die Plural form gebraucht; so z.B. in der Dichter-
sprache: 0T£[AfAaTct, oujpt.axa, [AEfapa, xXffxaxE?, X£xxpa; <a Xevt] xe xai vu[A<pEi' (i. e.
9dXa;j.o;) ly-i S. Tr. 920, apuaxa v. Einem Wagen, o, 42, xc;a (Bogen und Pfeile,
z. B. H, 140 u. s.), irüXat, Supai, l) die drei letzten auch pros.; zuweilen iruaioXai
von Einem Briefe, wie Th. 1, 132, ubi v. Stahl; 8, 39; ta X6xpa, Lösegeld, Th.
6, 5. PI. Civ. 393, d; ferner von den Namen der Feste und Spiele, wie xä
'0X6[i.-ia Hdt. 8,26, 'EXsuaivia u. s. w. , auch von einigen Städtenamen, wie
'AOfjvai, AeXcooi; so auch poet. ?d[j.o(, nuptiae, Aesch. Pr. 947. Ag. 1156. S. OR.
1403; ähnlich xxeveT; vj[j.<psia xoü oauxoü xäxvo'.» S. Ant. 568 nuptias st. vui/cpiqv;
oi -rjXioi, Sonnenstrahlen, Sonnenhitze, Th. 7, 87; -fjXioc ÖSsi« Theophr. de sign. 1,22,
poet. Tage Eur. El. 654. Die Dichter gebrauchen den Plural oft, um den Aus-
druck zu amplifizieren (Pluralis majestaticus); so Namen von Werkzeugen im
Plur. st. im Sing., als: Op(;ou ^dyatpai Pind. P. 4, 242; oxTJTrxpa Aesch. Ag. 1265;
a'jfxaxaxxdj XEXaivoT; J-icpsaiv ßoxd S. Ai. 231 ; AspvaTcv uopav e\a(psi ypualat? apTrat;
ö Atö; TiaT? Eur. Jo. 192; »povot, Sessel, Thron, S. Ant. 1041. El. 267, bildl. Herr-
schaft OC. 368. 448: Eur. ßdxxpa H. f. 108; so die Teile und Glieder des Körpers,
wenn von Einem die Rede ist, wie TtpoGüira H, 212 (so auch Ach. Tat. p. 421 Jacobs,
aber nie in der klassischen Prosa, denn X. An. 2. 6, 11 ist st. h xoT; irpooouirot;
m. d. best. u. meist, codd. h xol; aXXot« r.p. zu lesen, s. Kühners Bern. z. d. St.);
pix(D7ia C, 107 ; xdpTjva (so immer b. Hom.), ax6<xaxa, Xat^ot, cttjÜt] (r, 397), axspva,
(XExdcppEva, vtüxa u. s. w., selbst Xaioi ßpayjovs; Eur. Ph. 11362); aber auch sonst,
wie vu[xcpEiu)v oxvov ä'XYioxov Iay_ov S. Tr. 7 „die peinlichste Qual des Brautstandes" ;
xd fXTjxpo; vujjLcpEupiaxa OR. 980 matris matrimonium; Aaßöax(5ai; (i. e. Laio)
i7i(xoupo? äoTjXiuv öavdxtov (i. e. d5r,Xou cpovo'j) 495 f. Hierher gehören auch fol-
gende Ausdrücke: xxeveiv viv xou; xExovxa; (patrem) fjv Xo^o? S. OR. 1176. xoi;
cp'jxEuoaoiv (matri) 1007. ydXa (verzeihe) xoxeüocv (== x-fj fJ-iqxpt) Eixoxeo; &l»[xou(jlevoi;
Eur. Hec. 403, wie im Lat. parentes, liberi, filii von Einem; ferner: ouv rot« <ptX-
xdxot; (= xfj (J-Tjxpt) aiayiaü' 6fj.iXoüvxa S. OR. 366, vgl. £üv ot; (st. t^, xt] p.T)xp()
x' 06 XP*iv (*' öfAtXüiv, ou; (st. b'v, xöv rcaxepa) xe p.' oüx lost xxavtuv 1184 sq.; 7xpö;
xo'j; cpfXou; (Polynicem) axEfyovxa xtüv e'y&püiv xaxd Ant. 10; Trpö; oe xou; cpi'Xou;
st. ifA£ xöv cpt'Xov OC. 813; iovrA otuixdxcüv ip.oi cptXxdxtuv „Spross des mir teuersten
Leibes" El. 1232. 3) Ein Gleiches geschieht in der Dichtersprache nicht selten bei
der Apposition und bei dem prädikativen Substantive; auch in der Prosa kommt
dieser Gebrauch bei dem Letzteren vor, aber nur selten.4) T, 268 xp000« Y*P ^P"*a*E,
oüipa Seoio, wie Theogn. 1293 yx\irj\, xpuafj; 'AcppooftTj; | öiüpa. Hs. sc. 312 xpfiio;,
xXuxä IpY« TTEpicppovoj 'Hcpatexoto. S. Ph. 36 EXTTtufAa, cpXaupoopyoü xivo; | xEyvTj|j.ax'
dv5po;. Eur. Or. 1053 xai tAvrjpva OE^atd' iv, xeopou xsyvdafAaxa. Hipp. 11 ' ItihoXuxo;,
i) S. Fischer ad Weller. III, a, p. 501 sq. — 2) S. Lob eck ad Soph.
Ai. 231. — 3) s. Wunder ad Soph. OR. 361. — 4) S. Porson ad Eur. Or.
1051; Matthiä II, § 431; Bernhardy S. 64 f.
§ 349. Dualform. 10
äyvoü FIiT&Eio; -aioEufxairc*. Vgl. Ovid. Met. 15, 163 cognovi clipeum, laevae gesta-
mina nostrae. Prädikativ: P, 255 IPirpoxXov TpwTjai xuoiv fAEXmrjHpa ysvEadat. Hdt.
6, 19 in e. Orakelspr. M&irrre. ., -oXXoToiv 5eittv6v te xai ä^Xia oüipa yevtjotj. Isae.
7, 40 tuv [j.v7][xsia ttj; £xe£vou vtXottp.(a; 6 Tp(7io'j; IxeTvo; ionfjxe, ubi v. Schoe-
mann. Vgl. Aristot. rhet. 3, 6 d; oysiov ttj; Xs£scd; (ad granditatem orationis)
o'jtAßaXXsTat tö sv rroXXa zoiEtv.
An merk. 3. Gewöhnlich setzen die Griechen die Pluralform sowohl von
Abstrakten als von Konkreten, wenn sie auf mehrere Gegenstände bezogen werden,
als: tou; xpax(a-o'j- t« eiotj X. Hell. 3. 2, 18; üaä; ewpcuv xai toi? yvcuixatc xai toi;
au)[j.aoi ccpaXXojAsvou; Cy. 1. 3, 10; (xivs;) axX?]pai ta etorj ven. 3, 3. 7, 7; äcjfi-
piE-pot Ta Tiäyt) nP°« Ta lx"h'Arl % § (aber xö [jltjxo; u. to fiE-fESo; § 7) ; vsavtai Ta;
6'6ei; Lys. 10, 29, ubi v. Bremi; Y^vatoo« te xai ßXocjpou; tot tJStj PI. Civ. 535, b :
xaXou; te xai fayjjpouc ttoieiv xol>; dvftpcuro'j; xä owjAaToc Gorg. 452, b; 6p9oi ta;
<i/jyd; Theaet. 173, a; ä'pi^toi Ta? cpuast; Tim. 18, d. 1) Dass aber von diesem
Gebrauche zuweilen Ausnahmen vorkommen, haben wir § 347, 4 gesehen.
An merk. 4. In Gegensätzen wechseln bisweilen die Zahlformen, wie
dcxoai fxäXXov X6y(uv fxdpTups; t] oit; xuüv äxouaofAEvcuv Th. 1, 73; oxav Xoyoj
davcov epYoiot acuSti S. El. 59 f. ; Xoyq) [xev lc9Xd(, xotot o'Epyotatv xaxä OC. 782. 2)
§ 349. c) Dualform.3)
1. Die noch von Butt mann (Lexilog. I, S. 49 f., Gramm. I,
§ 33 Anm. 1, § 87 Anm. 1) verfochtene Ansicht, class die Dual-
form in der griechischen Sprache nicht von Anfang an existiert
habe, sondern erst später aus der Pluralform gebildet sei und dass
dem entsprechend der Dual häufig statt des Plurals gebraucht werde,
ist durch die vergleichende Sprachforschung und durch die kritische
Prüfung der Klassikertexte als hinfällig erwiesen worden. Aus der
Thatsache, dass nicht nur die Schwestersprachen des Griechischen,
sondern auch andere nicht verwandte Sprachen Europas, Asiens und
Amerikas den Dual besitzen (s. Humboldt a. a. 0. S. 9 — 13),
ersieht man, dass die Dualform in den Sprachen tief begründet ist.
2. In den Homerischen Gesängen4) ist der Dual ungemein
häufig, doch scheut sich der Dichter keineswegs nach Bedarf des
Verses den Dual mit dem Plurale zu verbinden. Unter den attischen
Prosaikern finden wir den Dual am häufigsten bei Plato5); aber
auch die Redner6) und Xenophon") gebrauchen denselben häufig.
i) Vgl. Lobeck ad Phryn. p. 365 — 2) S. Porson ad Eur. Ph. 512;
Poppo ad Thuc, P. 1, Vol. 1, p. 267. — 3) s. die höchst gediegene Abhandlung
W. v.Humboldts „Über den Dualis", Berlin 1828, ferner Beimnitz, Syst. der
Griech. Dekl., Potsdam 1831, S. 1 ff.; Bopp, Vergl. Gr. § 114; Blackert,
Comment. de vi usuque dualis numeri ap. Graecos 1837 u. 1838; H. Düntzer,
die Deklin. der indogerm. Sprache, Köln 1839, S. 31 ff. — 4) Bieber, De duali
numero apud Epicos, Lyricos, Atticos, Jena 1864; Ohl er, über den Gebrauch d.
Dual bei Homer, Mainz 1884. — 5) Böper, De dualis usu Platonico, Bonn 1878.
— 6) Stephan Keck, Über den Dual bei den griech. Bednern, Würzburg 1882. —
— ?) Hasse, üb. d. Dual b. Xen. u. Thuc, Bartenstein 1889.
0) *
20 Bemerkungen über die Komparation der Adjektive. § 349 b.
Indem die Lebendigkeit sinnlicher Auffassung allmählich abnimmt,
wird auch der Gebrauch des Duals seltener; ums Jahr 360 war er
aus den Verbalformen gänzlich geschwunden, seit etwa 320 auch aus
den Nominalformen. Dass in der äoli sehen Mundart der Dual
am frühesten untergegangen ist, und dass auch die neu ionische
ihn eingebüsst hat, haben wir T. I, § 98, 2 gesehen.
3. Statt des Plurals ist der Dual in klassischer Zeit nie gebraucht
worden. An den Stellen, die man als Gegenbeweise anführt, lässt
sich, soweit sie überhaupt kritisch gesichert sind, überall der Begriff
der Zweiheit nachweisen , wie wir § 368, 2, b) zeigen werden. Seit
der alexandrinischen Zeit freilich existierte der Dual gewissermassen
nur künstlich in den Schriften der dem Sprachgebrauche der Klassiker
nachstrebenden Gelehrten, während er in der Volkssprache längst
dem Untergange anheimgefallen war. Daher konnten Grammatiker
wie Eratosthenes und Krates lehren, es bestehe in der Homerischen
Sprache kein Unterschied zwischen Dual und Plural (s. T. I, § 98, 1);
daher ist es auch nicht zu verwundern, wenn in späteren Zeiten
Dualformen in pluralischem Sinne erscheinen. So lesen wir Orph.
lith. prooem. 77 oi ö' weXoi ftrjpeacnv . . . cpirfixrjv. Aus Oppian Cyneg.
führt Lehrs qu. ep. 319 an: I, 72. 144. 145. 14G. 164. II, 165. 260.
494 (vcSiv). III, 64 (vwO- IV, 358.
§ 349 b. Bemerkungen über die Komparation der Adjektive, Adverbien und Verben.
1. Eine besondere Eigentümlichkeit der Adjektive sind die
Komparationsformen derselben: der Komparativ und der
Superlativ (§345,11). Die durch das Adjektiv ausgedrückte Eigen-
schaft kann sich an einem Gegenstande entweder in einem höheren
Grade als an einem anderen oder in dem höchsten Grade unter allen
übrigen zeigen. Der höhere Grad wird durch den Komparativ
bezeichnet, dem der Gegenstand der Vergleichung im Griechischen im
Genetive (§ 420, 1), im Lateinischen im Ablative oder durch das Binde-
wort t) (eigentl. oder § 542) , im Lateinischen durch quam = a 1 s
hinzugefügt wird, als: 6 tcgcxyjp cruvexwxspö; hxi xoo 7:01186; oder r\ 6 ttou;,
ist verständiger in Vergleich mit dem Sohne, oder ist verständiger als
der S. Diesen Genetiv nennt man, um ihn von anderen, z. B. dem
partitiven, zu unterscheiden, den komparativen. Der höchste Grad
wird durch den Superlativ bezeichnet, zu dem gewöhnlich ein parti-
tiver Genetiv (§ 414, 5) hinzutritt, als: 2tüxpäxr(? tuv 'Aörjvaüuv ao<?cö-
xaxo; f,v, war der weiseste unter den Ath., so: Ttavxeuv apiaxo;, Travxcuv
avöpw-cov aptaxo; (im Deutschen ebenso allerbester u. dgl.). Isae. fr.
Baiter S. 7, 1 <rdvx<uv Tcpa-^xocTtov X'jjT7(p<naxov au^ßsßr^/tv. 6 , 35 ndvxiuv
§ 349 b. Bemerkungen über die Komparation der Adjektive. 21
gstvöxaxov -pay^a xa—szeüauccv. Lycurg. 11 -avxiov dcxo-cöxaxov -otouaiv,
ubi v. Maetzner. 82 o xai. zavxwv av dt] oeivoxaxov. So auch der Gen.
avöpiä;:cov. PI. Hipp. 1. 284, a cju os Taür^v -apotoioüvat äXXcu xaXXtsx
äv9po)T:a)v l-kxajcti = omnium optime, s. Stallb. 285, c a uu dxpt-
ßssxaxa e'-taxasai av^paiircov oiatpetv. Vgl. Theaet. 148, b apiaxa -;'
dv9pcl)-ajv. 195, b 6p8oTOT« SvftptoTccav (vgl. Heindorf zu Lys. 211, e
töv apijrov iv avöpcü-ot; opTo^a). Im Deutschen wird dem Superlative
regelmässig der Artikel hinzugefügt, im Griechischen selten (p, 415 ou
fxsv . . 6 xqcxktto; A/aiaTv . ., dXX tupirro;). Zur Hervorhebung des
Superlativs wird demselben in der Dichtersprache öfters, seltener in der
Prosa der Genetiv desselben Adjektivs im Positive hinzugefügt. Aesch.
Suppl. 524 f. r/Mil avaxTwv, [iaxapoiv | p.axdpxaxs xat xsXsu>v | xeXeio-
xaxov xpdxo;. S. OR. 334 tu xaxtov xäxtiTs. Ar. P. 184 u> [Atapur,
liiapiitaTc. X. Cy. 1.3,15 dyaötuv nttcecov xpdxiaxo; wv i--sü;. Zwei
Superlative: S. Ph. 65 JLayax isyäxwv. Ähnlich PI. Crat. 427, e
o OT] ooxst iv xoT? jAsyiaxot? pir^ij-ov slvai. Conv. 195, e ä-xöfj.svov . . .
Iv fjiaXaxtüTaTot; xcuv jjLaXntxcDTaxcov. In demselben Sinne steht zuweilen
bei den Dichtern statt des Superlativs der Positiv. Aesch. Pers. 681
<5 mrcä 7urc<ov. S. OR. 465 Ch. appr(x dppr(xa)v. OC. 1238 xaxä xaxiov.
Ahnlich H, 97 t| jxsv 8y) Xwßr] xaoe 7 Ijasxai atvoftev aivcS?, auf das
Entsetzlichste. 39 u. 226 oi6 9ev olo;. Wie die Griechen einen mög-
lichst hohen Grad ausdrücken, werden wir in der Lehre von den
Komparativsätzen § 582, A. 4 sehen. Der griechische Superlativ wird
aber auch wie der lateinische gebraucht, um überhaupt nur einen sehr
hohen Grad der Eigenschaft auszudrücken, als: dvopeioxaxo;, sehr,
höchst tapfer.
2. Das Verb ist einer solchen Steigerung nicht fähig, sondern die
verschiedenen Grade der Intensität des Verbalbegriffes werden durch die
hinzutretenden Adverbien jjlSXXov (auch tcXeov, to -Xsov) und jxdXirca aus-
gedrückt, als: aaXXov xpsysi, (xaXtj-a xpeyei. Wenn aber nicht bloss die
Grade der Intensität, sondern zugleich die Eigenschaft derselben be-
zeichnet werden sollen, so treten zu dem Verb andere eine Eigenschaft
ausdrückende Adverbien im Komparative und Superlative, als: öasaov
-cpeyei, ray iura xpr/st. Doch giebt es einige Verben, die von Kompara-
tiven und Superlativen abgeleitet sind und daher auch die Bedeutung
sowohl als die Konstruktion von Komparativen und Superlativen haben,
als: urrepetv, uorxepi^eiv, TrXsovexxsiv, Y]xx5j9ai, [xeioüjöai mit dem Genetive
(§ 420), xpaxtsxsusiv, xotXXiaxctSsiv, ü-axsüsiv und bei Späteren -pcmaxs'jeiv,
fj-e-yiTceüeiv l) mit dem Genetive (§ 420). Auch hat die griechische
Sprache wie die deutsche von Komparativen abgeleitete Verben, welche
1) S. Lob eck ad Soph. Ai. 435. 436.
22 Bemerkungen über die Komparation der Adjektive. § 349 b.
eine Steigerung ohne Beziehung auf einen anderen Gegenstand bezeich-
nen, als: vetüTept^Etv, neuern, [xetouv, eXaxxouv, verkleinern, u. s. w.
3. Der Komparativ wird nicht allein da gebraucht, wo einem
Gegenstande eine Eigenschaft in einem höheren Grade zukommt als
einem anderen, sondern häufig auch da, wo Einem Gegenstande
mehrere andere, ja alle anderen derselben Klasse gegenüber-
stehen, indem alsdann die Mehrheit der Gegenstände zu einer Einheit
(Gesamtheit) zusammengefasst wird, während bei dem Superlative die
einzelneu Gegenstände gesondert gedacht werden, und unter denselben
selbst wieder ein Gradunterschied stattfindet. •) Vgl. cp, 373 ax ?äp
Trävxwv . . . [xvr)(jTr)pci>v yepai'v te ßiTjcpi te cpepxepo; efyjVj stärker als alle
Freier, r,, 156 'Eyeviqo;, | o; oyj Oatiqxcuv ävopwv Ttpo-yevlaxepo? yjev, „der
Ältere unter ihnen, die sämtlich noch in jüngerem Alter stehen u.
(Bekker schreibt Hom. Blätter S. 91 npo-fsveotaTo;; doch vgl. 7, 362
010c -yäp [xsxi xoiai -fEpouxepo; euyop.at elvai.) X. Cy. 5. 1, 6 Tjfidjiv 0 fepai-
xepo;. Theoer. 17, 4 0 77p TTpo^epsatepo; avopwv. Auffallend ist der
Gebrauch des Komparativs, wenn ein Gegenstand einer bestimmten An-
zahl von Gegenständen gegenübersteht, wie Theoer. 15, 139 'Exxüjp'Exdtßa;
6 -[epaiTspo; si'xaii Tiatotov, wo sich zwar die Var. 'YEpaixaxo? findet, aber
offenbar nur als eine spätere Emendation.
4. Sowie in dem eben angeführten Falle der Komparativ scheinbar
statt des Superlativs gebraucht wird, so wird auch der Superlativ im
Griechischen in einigen Fällen da gebraucht, wo man nach unserer
Anschauungsweise den Komparativ erwarten sollte. In den Nr. 1
angeführten Beispielen drückt der Superlativ aus, dass eine Eigenschaft
einer Person oder Sache im höchsten Grade in der Klasse von Personen
oder Sachen, zu der sie selbst gehört, zukomme, als: Stoxpaxir;? -avetov
'AÖTjvat'tüv aocptüxaxo; 5jv. Er wird aber auch auf folgende Weise gebraucht:
a) so, dass er entweder für dieselbe Person oder Sache den höchsten
Grad der Eigenschaft, also im Vergleiche derselben mit sich
selbst, angiebt, als: apuxo«; auxo? eauxoij -rjv, s. § 543, 6; b) so, dass
er den höchsten Grad der Eigenschaft im Vergleiche mit einer
einzelnen Person oder Sache ausdrückt.2) So zunächst X, 483 asTo
o', 'AytXXeu, ouxi? dvYjp nrpoTiapotÖE jxaxapxaro? ouo' ap oTiiaaco und Eur.
Andr. 6 f. vüv 0' ou xt; aXXrj ouuxuyecxaxT) ^uvtj | Ijxou -E'^uxev r\ fevrj-
aexat Ttoxe. Hier hat der dem Dichter vorschwebende Gedanke: „Du
0 Vgl. Nitzsch zur Odyss. ß, 350 S. 114 u. t), 156 S. 153 u. ad Plat. Ion.
Exe. p. 78, und besonders Kvicala in der Zeitschrift f. d. österr. Gymn. 1858,
S. 529 ff. — 2) Vgl. Nitzsch zur Odyss. XI, 483 B. III, S. 281; Scheuerlein.
Synt., S. 267 f.; Hermann ad Vig. 718 sq. opusc. HI, p. 168 sq.; Poppo ad
Thuc. P. 1. Vol. 1, p. 172; Ameis zu X, 482. Eine andere Erklärung giebt
Kvicala a. a. 0. S. 432 f.
§ 349 b. Bemerkungen über die Komparation der Adjektive. 23
bist der allerglücklichste", „ich bin die allerunglücklichste" die Wahl
des Superlativs auch in der negativen Fassung des Satzes hervorgerufen:
„keiner ist der glücklichste, als du". In anderen Stellen ist unter dem
Einflüsse eines vorausgehenden -dvxcuv eine gewisse Brachylogie ent-
standen: Theogn. 173 f. av6p' dqaftov ttevitt) rdvxtuv oafjLVTjat itdXiaxa,
xal 7^pü)? ttoXiou, Küpve, xal r,i:idXoo, die Armut drückt am meisten von
allem, auch (mehr als) Alter u. s. w. Ähnlich Theogn. 273 xtov -dvxiov
os xdxuxov iw av9pu)T:oi?, ftavdxoo xe xai lraascov voüjtuv £axl 7iovr,o6xaxov.
Aristot. de sensu C 4 XE~xöxaxov -/dp 7idvxu>v xcuv y-ypcov xö uotop lax!
xal aoxoü IXat'ou. (Eur. I. A. 1594 xa'jx^v itaXtaxa xrj? xopirj; da7ra!^exat
ist verderbt). Selbst mit folgendem tj, quam. Philem. fr. ine. 109
Oavsiv apiaxov Ijxiv tj £tjv dflXiio?. Ap. Rh. 3, 91 f. lu'ttoixö xsv ujjljjli LxdXiaxa
7) Ijjloi, ubi v. AVellauer. (Hdt. 2, 35 ist •») dXXir) Ttdaa ytoprj von
Stein als Glossem zu ;rp6; zasav x^P^ S^lgt) Ar. Av. 823 f. xal
Xtpsxov [xev r] xo ^Xr/pa? nsoiov ist verderbt.) — c) Ungleich häufiger ist
der scheinbare Gebrauch des Superlativs statt des Komparativs da, wo
ein einzelner Gegenstand mit einer im Genetive des Plurals bei-
gefügten Klasse von Gegenständen verglichen wird, der er selbst, logisch
betrachtet, nicht angehört. So erscheint der Superlativ bei Homer in
Verbindung mit ccXXcuv, bei den nachhomerischen Schriftstellern mit -poxspwv
und verwandten Ausdrücken: B, 673 f. Nipeu«, o; xdXXiaxo; dvrjp u~ö
IXiov tjXOev | xtuv aXXur; Aavaiov liex' dixujxova IiTjXeiu)va. A , 505 o? iuxu-
jxoptuxaxo? aXXcov | ItzXexo. e, 105 <pr,ai xoi avopa rcapeivai o'i'C'jpiuxaxov aXXiuv,
| xtuv dvoptov, oi aaxu Tispi nptdfxoto jj.dyovxo. o, 108 I/.eixo os vsi'axo? aXXtov.
S. Ant. 100 xdXXiaxov | xtuv ?rpoxsptuv cpdo;. Th. 1, 1 Öouxooiot)? . . ^uvE^pa^s
xbv TioXspiov xtov nsXoTrovvrjJiwv xal 'AftTrjvai'tov . ., iXuiaac, (= voiu'aa;) [XE^av
xe EUEsöat xal d;ioXo7u>xaxov xtuv Tpo-j,£-j'Evrj[jLevujv (ubi v. Stahl). 10 xtjv
uxpaxEiav Ixeivt^v jxe*/iaT7]v fxsv -/svss&ai xtuv :rp6 aüxr]C, Xst-0|XEvr]v es xtuv
vov. 50 vauixav^'a auxr] EXXtjui r:pö; EXXrjva; vsuv ttXtjiIei tAS'/iaxir] oyj twv
Txpb aüxrj? YEiEvrjxai. 6, 31 TiapaaxsuY] auxr) iroXoxsXscjxdxrj otj . . xtuv £z
Ixeivov xöv ypövov I^evexo. X. conv. 8, 40 isporpE-saxaxo; ^oxeT? Etvat xcuv
7rpo7e7evY)|xevtov. (Hdt. 3, 119 ist jetzt für dXXoxpitüxaxo; der Komp. dXXo-
xptcüxEpo; aufgenommen; X. Oec. 21, 7 ist xtuv axpaxttuxiuv zu tilgen.) —
Hier ist ein Überwiegen des psychologischen Moments über die Logik
anzuerkennen (ähnlich wie in den unter b) aufgeführten Beispielen); der
Gedanke: „dieser Krieg überragt alle früheren an Bedeutung" hat zu
der superlativischen Wendung geführt: „er ist der bedeutendste von
allen früheren Kriegen", einer Wendung, die zwar unlogisch ist, aber
dem Sprachgefühl ebensowenig widerstrebt, wie etwa folgende Sätze:
„Horaz war von allen seinen dichterischen Genossen der bedeutendste",
oder bei Goethe, Hermann und Dorothea, V: „So ist auch sie, von
ihren Schwestern die beste, aus dem Lande getrieben". Schiller,
24 Bemerkungen über die Komparation dei Adjektive. § 349°.
Gesetzgebg. des Lykurg: „dass die spartanischen Sklaven die unglück-
seligsten aller andern Sklaven gewesen". Genaue Analogien bietet
das Lateinische: Tac. bist. 1, 50 solus omnium ante se principum
Vespasianus in melius mutatus est. Agr. 34 hi ceterorum Britannorum
fugacissimi. Hinsichtlich der Homerstellen ist auch der § 405 Anm. 1
besprochene eigentümliche Gebrauch von aXXo; zu beachten.1)
Anmerk. 1. Die von Kvicala a. a. 0. scharfsinnig verfochtene, von
Kühner und vielen anderen Gelehrten gebilligte Ansicht, dass der Genetiv bei
einem prädikativen Superlativ komparative, also ablativische Geltung habe
(= im Vergleich zu), wird von L an glotz a.a.O. mit triftigen Gründen bekämpft.
Auch da, wo der Genetiv neben ungleichartigen Begriffen oder neben Ad-
verbien im Superlativ erscheint, kann an der partitiven Bedeutung festgehalten
werden: Hdt. 7, 70 oi im. xyj; AißuTjc AifrtOTts; otiXoxaxov xpfytufxa syouai 7idvx(uv
äv&pu)7iiuv, die libyschen Aeth. haben das krauseste Haar unter allen Menschen.
238 3sp£ir]s Trdvrwv otj |j.aXtota ävöpcüv eO'jixwSTj Ctuovxt AEtoviSrj, dem Leonidas
am meisten von allen Menschen. X. Cy. 3. 1, 25 Ttdvxiuv xiöv Ssivüv 6 spoßo;
[xdXtaxa xaxairXTjxxEi xd« <Luydc. Comm. 4. 5, 1 (StoxpdxT];) zpoExpETtExo ^dvrtuv
(AaXiaxa Toü? auvovxa; rrpo? E-fxpdxEiav, S. ermunterte seine Jünger am allermeisten
zur Enthaltsamkeit. PL Prot. 342, a <ptXooocp£a y*P ^art 7iaXatoxdxvj xe xai
Tz\zlQ~f] xtüv 'EXXtjvujv ev Kp'/]TT] xs xai iv AaxE$a((iovi , xai aocpiaxai TiXsiaxot
ff); IxeT stoiv. Vgl. Nep. Them. 9 Themistocles veni ad te, qui plurima mala
omnium Graiorum in domum tuam intuli. Caes. b. g. 1. 3, 7 non esse dubium
quin totius Galliae plurimum Helvetii possent.
Anmerk. 2. Zuweilen findet sich neben dem Positive der Kompara-
tiv oder der Superlativ, oder neben dem Superlative der Komparativ,
worin oft eine grosse Feinheit liegt. PI. Leg. 649, d eüreXr} te xai doivsaTspav.
Pind. 0. 1,104 7TE7iot!}a oh £evov | jj.tj tiv' dficpoxspa xaXtöv te f5ptv ä'XXov t] 0'jvajj.iv
xuptäiTEpov | xtüv fE vüv xXuxaTai oaioaX(ua£[i.Ev upivaiv T.-oyxi:, ubiDissen: „erant
etiam alii nobiles reges xaXtüv i'optEc, potentior vero Graecorum nemo". PL Phileb.
p. 55 D tot (J.EV tu; xaüapuiToiTot vofxfCetv, rä o' tu; dxaftapTOTspa. Civ. 564, b
to (aev (yevo;) ävSpstoTaTov . ., xö 5' ävavopoTspov (nach den besten Codd. statt der
Lesart der Ausgaben dvavopoxaxov. S. Stallb.) Dem. 9, 16 xb o EÜaEßs; xai tq
ofxatov, dv t IrA [Atxpoy xt; dv t ir.i [XEtCovo; TiapaßaivT], ttjv aüxrjv syst Süvajxtv.
21 , 14 E;:7]pEdCiov aot o'jvsytü: xai ,u.txpd xai ixtllw. Lys. 9, 19 fJ-Tjxs . . ijxoü xaxa-
'iTj'-ptaiQaÖE, fArjXE xo'j; ßEXxiov xai otzaltu; ßouXE'jaajjLEVou; dx'jpou; xaxaaxTjOTjxe.
Th. 1, 84 a\t.i IXEu&Epotv xai eü5o£oxdx7)v rcoXtv vEfx6[AE&a. X. Hell. 5. 3, 17
süxdxxo'jc os xai ECioTrXoxdxou;. Lycurg. 29 ttoXu ooxeI oixatoxaTOv xai
5-irjti.oTtxov slvat, ubi v. Maetzner. Dem. 21, 111. PL Conv. 205, d.
Anmerk. 3. Dass die griechische Sprache wie die lateinische statt der ein-
fachen Komparationsformen nicht bloss bei allen Adjektiven, welche keine Kom-
parationsformen bilden, sondern auch bei solchen, welche dieselben bilden, die
Zusammensetzung des Positivs mit ;j.äXXov [magis) und fxdXtuTa (maxime, dafür
ttXsTcjtov Th. 8, 96 Stdcpopot ?ap 7tXeT<jxov ovxe; xov xpor.ov) gebrauche, ist schon
§ 157, 1 bemerkt worden. Ja einige Schriftsteller, wie die Tragiker, Thukydides,
Xenophon bedienen sich dieser Umschreibung sehr häufig, während sie anderen.
') Vgl. Langlotz, de genetivi graeci cum superlativo coniuncti ratione et
usu. Leipz. 1876.
§ 349 b. Bemerkungen über die Komparation der Adjektive. 25
z.B. Pindar, ganz fremd ist.1) Thukydides gebraucht nirgends die Form xaxtwv,
xdxtaxos; auch uEtwv, X<uujv, Xipsroc finden sich weder bei ihm noch bei den
Rednern. Dass in der Umschreibung ein grösserer Nachdruck liegt, als in den
einfachen Komparationsformen, leuchtet von selbst ein. Soll also ein Wort nach-
drücklich hervorgehoben werden, so wird sie angewendet, daher auch, wenn ein
Wort, das besonders hervorgehoben werden soll, an die Spitze oder wenigstens
zu Anfang des Satzes gestellt wird. X. ven. 5, 18 5iiox6fj.svcH oe stet xaxdo7]Xoi
fxdXiaxa jjl^v . . xaxdSiqXot os xxX. Oder wenn ein Satz aus zwei oder mehr
Gliedern besteht, von denen das erste ein Adjektiv im Positive, das andere dasselbe
im Komparative, oder das erste im Komparative, das andere im Superlative oder
umgekehrt enthält. Th. 2, 36 sxeivoi xs aJjioi inulvou xai Ixt fj.aX.Xov ol naxlpe;,
sc. ä?iä)T£pot. Oder in Gegensätzen. Th. 1, 49 tjv ts t] v<xufj.ayja xapxspd, fjj jiiv
te/vt, ou/ öaofw;, TTECofAayfa os xb -Xsov npoocpepTjs ouaot. Antiph. 3, ß, 10 e^ü) xe
fxäXXov [jiev o'joev, öaoho; 8s toutiu dvapwp-Tjxo; a!v. Zuweilen scheint jedoch nur
das Streben nach Abwechslung des Ausdrucks der Grund gewesen zu sein, wie
Dem. 24, 194 xoüxo Seivoxcixov xai fxdXtaxa r:apdvo[j.ov yi-fpaTZTai. Wenn der
Superlativ nur einen sehr hohen Grad ausdrückt, so kann auch der Positiv in
Verbindung mit fxdXa gebraucht werden, als: |j.dXa xapxepö; E, 410, [xaXa öXfyot
PI. Civ. 531, e, piaX' ducptXacpTj; Phaedr. 230, b; dafür poet. auch oft [iqa: Fl, 46 pifa
vr,T:to;, selten in Prosa, als: Hdt. 1, 32 \xifa TrXouaio;. X. Cy. 5. 1, 28 \j-i^a EÜoaifxova;.
5. Um den Begriff eines Komparativs oder Superlativs nachdrück-
licher hervorzuheben, gebraucht die Sprache häufig eine Redefigur, die
sog. Litotes, nach der man sich scheinbar eines schwächeren Ausdrucks
bedient, um etwas mit desto grösserem Nachdrucke zu bezeichnen,
indem man an der Stelle positiver Komparative oder Superlative negative
mit vorgesetztem ou anwendet, als ouy tJttov st. fxaXXov, ouy -qxiaxa st.
p.dXtaxa, oux IXdy taxo? st. [jiiyiffToc u. s. w. 0, 11 ou jjuv dcpaupoxaxo;
ßdX' 'Ayaicuv, ubi v. Spitzn. FI, 570 ßXvjxo oüxi xdxioxo; dvrjp. o, 199.
X. Hell. 6. 2, 39 xaüxTjv xfjv axpomr]*fiocv xcov 'I'fixpdxou; ouy^ Tjxtaxa e^aivtu,
ubi v. Breitenb. 6.4,18 oux IXdyiaxov ouvdjxEvoi lv tt) -öXst. Comm.
1. 2, 32 iroXXoü; jxiv xuüv ttoXixüjv xat ou xou; yeipiaxou? d^Exxeivov. Zu-
weilen wird auch der Gegensatz mit ausgedrückt, p, 415 f. ou piv [xot
ooxeei? 6 xdxtsxo; 'Ayoctwv | Ijxjjlsvoi'. , dXX' cuptaxo;. Hdt. 2, 43 ouy ry/irra,
dXXd jxdXtaxa. 2, 117. 4, 170. Th. 7, 44 fii-yi-xov 61 xai ouy Y|xtaxa eßXa-^Ev.
6. Ausserdem kann der Begriff der Komparationsformen auf sehr
mannigfaltige Weise teils verstärkt, teils näher bestimmt werden,-)
und zwar erstens der Komparativ a) durch Ixt, noch, etiam,lz\. p.eiCa>v,
JX£l£ü)V Ixi. [X, 54 ETI "XeOVEUSI XOX Iv OSffJXoijt O'.OEVXCOV. lF, 490 T:poxspa>
ex' spi; 7£vex' djxcpoxlpotaiv. PI. Polit. 298, e xaux' Ixt yaX£;:u>x£pa. Phil.
31, e l(j.cpav£jx£pov 5' Ixi . . -£tpa)[jL£&a XlfEiv. — b) durch ttoXXw, Ixi
l) S. A. Lentz de graduum intentione in d. Ztschr. f. Altertumswiss. 1855,
S. 28 ff. — 2) S. A. Lentz in der Zeitschr. f. Altertumswiss., 1855, S. 217 ff.:
Ziemer, Vergleichende Syntax der indogerm. Komparation, Berlin 1884; La
Roche, Die Komparation in der griechischen Sprache I (Linz 1884), S. 16:
F. Mayer, Verstärkung, Umschreibung und Entwertung der Komparationsgrade
in der älteren Gräcität, Landau 1881.
26 Bemerkungen über die Komparation der Adjektive. § 349 '>.
ttoXXüj, jxocx pcp, 0X1710, ttoXu, TioXXov alt- u. neuion. , -oXXöv ext,
EXl TioXÜ, TToXu ETI, [X S 7 a pOet. , 6X17OV (Übd* Oaüi, OUOV . . XOdOUXCp,
xoaouxov S. § 582). Theogn. 618 ttoXXu! 70p frvrjxüjv xpEaaovE; d&dvaxoi.
Hdt. 1, 134 r,V OE 7) OUtepO? OTTOOEEJTEpO? 0X17CO . ." 7)V CE TToXXüji 7] OUXSpO?
d^evlaTEpoc 6, 78 ttoXXio Ixi jtXsove?. Th. 1, 136 tcoXX<j> dsflsvlrcspo;.
2, 49 iroXXtu uTcepov. Mit Nachdruck nachgesetzt Dem. 8, 68 dvopeui-
TEpov jiivxot roXXto zdvu. 9,40 xai nXsito xai |xsi£tD IjxI xu>v xüxe iroXXiö.
PI. Phil. 66 , e |j.axpoJi ßsXxtov xe xat afiEivov. Z, 479 ttoXXov dpisivcov.
Hdt. 1, 103 oüxo; Xe^exoci -oXXov exi 7svsa8ai dXxijxcDXEpo; xwv Trpo^ovtuv.
-ji, 572 ttoXu yEt'povE? raav. X. Cy. 5. 3, 24 ttoXü TrpodujxoxEpov xai ttXei'ou;.
7. 5, 14 iroXu En [xdXXov. Oft durch eine Präpos. und andere Wörter
vom Kompar. getrennt, wodurch der Ausdruck gesteigert wird. Th. 1,
35 iroXu 6e e\ rXeovt at'xia. Vgl. 6, 86. X. Cy. 7. 1, 21. An. 1. 5, 2
Tio Xu ^dp xujiv tiiTccDv ExpEyov ttdxxov. Comm. 2. 10, 2 ttoXu x<uv otxexav
ypT)at|xü)xepo?, s. das. Kühners Bern. Auch TtapdTroXu jxaXXov Th. 8, 6.
B, 239 as-/ dfiEivova cpaJxa. W, 315 jae-/ d|xei'vu>v. T, 217 cpspxEpo; oux
öXt-yov Ttsp. X. An. 7. 2, 20 6X170V orcepov. — c) selbst durch fxdXXov.
Q, 243 pTji'xEpoi [xaXXov. Aesch. S. 673 xi; aXXo; jxaXXov ivoixcoxepo;; S.
Ant. 1210 [xdXXov dsaov. Eur. Hec. 377 öavwv o' av sitj fxaXXov euxuy^axspo;
r\ £iov, ubi v. Pflugk. Hipp. 485 (6 alvo;) aol fidXXov dX-yicov xXusiv.
Hdt. 1, 32 jxaXXov 6Xßtd)X£po;. PI. leg. 781 , a o xai aXXto? 7EV0; Yjfjuuv
xu>v dvöpwTTfov XaftpaioxEpov jjiaXXov xai liuxXoTrcoXEpov E<pu, xo OyJXo, oid xo
d^ftsvE;, ubi v. Stallb. Gorg. 487, b atjyuvxTjpoxIpto (xaXXov xoo oeovxo;.
(Sogar das auffallende Gegenstück hierzu findet sich in fxoyftrjpoxEpov
rxxov PI. leg. 854, e.) Von diesen Stellen sind aber diejenigen zu
unterscheiden, in denen durch jxaXXov der Begriff eines vorausgehenden
Komparativs nachdrücklich wieder aufgenommen wird. Das Deutsche
bedient sich dann entweder in ähnlicher Weise des Adverbs vielmehr
oder auch einer Wendung mit anstatt1): Hdt. 1, 31 w? aji.sivov eitj
dvöpto-tp xEBvdvai |j.aXXov tj £tjv, dass es besser für den Menschen wäre,
vielmehr tot zu sein, als zu leben, ubi v. Stein. X. Cy. 2. 2, 12 tcüJ;
ooy ouxot dsxsiot av xai Eoydpixs? Sixaioxspov ovoud^otvxo jxaXXov rj dXa^övs;}
ubi v. Born., 2. 4, 10. 3. 3, 51 aipsxcöxEpov icm pLayouJvoo? d-o9vrjaxstv
IxdXXov y) cpeuYovxa? atpCsaftai. Vgl. Conv. 1, 4 ibiq. Herbst. PI. Phaed.
79, e. Prot. 317, b. Hipp. 1. 285 a ibiq. Stallb. Isoer. 6, 89. 10, 53.
Xen. An. 4. 6, 11 xpEixxov xoui ipr^fioo opou; xai xXsipat xi Trsipdaflac xai
äpTidsai, Et 6uvai'|i.söa, fxaXXov t) rpo; ijyupa ycopt'a u.dysailat, besser ist
es irgend einen Punkt des unbesetzten Gebirges heimlich zu besetzen,
anstatt gegen feste Plätze zu kämpfen. — d) durch Ttdvxa. X. Cy. 5.
5, 34 Trdvxa ßeXtiova« u. S. Tr. 489 et? a~avf}' tJckiojv I<pu. — e) durch
2) S. Kühner ad Xen. Comm. 3. 13, 5.
§ 349b. Bemerkungen über die Komparation der Adjektive. 27
xl und ouoev («xtjOev). Th. 2, 11 'A&Tjvai'ou; 6e xal ttXeov tt xu>v aXXcuv
etxö? xouxo opdsat. 8, 84 6 6i auftaoejrepov xe xt dnExptvaxo. 2, 43 droX-
jxoxepav 0£ jjltj ö £ v . . otdvotav lyetv. — f) durch ouxto;, in dem Masse,
nur bei Späteren. Lucian. Tim. 18 ouxtu? eupüxepov. Phalar, ep. 128
o'jxtü vetüTEpov.1;
7. Der Superlativ wird auf folgende Weise verstärkt oder
näher bestimmt: a) durch xat, vel: X. An. 3. 2, 22 xal jxwpöxaxov
vel stultissimum ; b) durch die Massbestimmungen: -oXXuii, fxaxpw,
-oXü, ttoXXov alt- u. neuion., rcapd TioXti, [xe-fa poet. (überoaw, oaov . .
xoaoüxu) xoaouxov s. § 582). A, 581 ttoXu cpepxaxo;. A, 91 ttoXXov apisxo;
'Ayat<t>v. Hdt. 2, 136 ttoXXiu xe xdXXtaxa xal 7ioXX<u jx^ura multo pulcher-
rima. B, 82 |xsf aptcjxo?. Theoer. 7, 100 Ij&Xöc dvvjp pi-f aptaxo;. Mit
grossem Nachdrucke folgt [xaxpm dem Superlative nach, als: Hdt. 6, 61
xouxio xio dvSpl Ixufyave £°v3<x 7UVTJ xaXXiaxrj jxaxpü) xtuv iv ^Tiaptr) Yuvatxtov,
longe pulcherrima. Th. 3, 36 xto oiqjxtp napa ttoXu e\ tw xoxs Tuöavtö-
xaxo;. — c) ja selbst durch die Superlative: TrXetaxov u. jxsyuxov
poet., (xdXisxa, als: S. OC. 743 -XeTaxov dvftpwirwv xdxtrco;. Ph. 631
-Xeijxov lyßivtrfi. Eur. M. 1323 tu jxEYtaxov Eyöi'tjxr] f6vai, ubi v.
Pflugk. Hdt. 1, 171 silvo; Xo-'tjxcüxaxov reuiv lövswv aTidvxcov xaxd xoutov
ajxa xov ypövov [xaxpiu jxdXtaxa, wo [x. fxdXuxa mit grossem Nach-
drucke nachgesetzt ist. Verschieden hiervon sind Stellen, wo |xdXta-a
nicht den Superlativ steigert, sondern einen andern Begriff des Satzes
hervorhebt, wie B, 220 lySiaxo; 6' 'AyiX^t |xdXux f,v rto 'Oouar(t am ver-
hasstesten war er namentlich (potissimum) dem A. u. 0. Th. 7, 42 X7J
TipcüxT] r;[xepa fxdXiaxa oetvöxaxo?, vor allem am ersten Tage am gefähr-
lichsten. Hdt. 2, 76. — d) durch oya, e;oya mit apuxo« ep., als: oy
aptaxoe, scoy aptaxo?. i, 432 dpvstö? ^dp £y]v [xyjXojv oy aptaro? drcdvxtuv.
— e) durch die Relative: u>? pros., oirto; mehr poet., o xi u. -f) pros.,
ooov poet., olo? pros., bes. attisch, als: Simon. Amorg. bei Bergk II,
742 ojtcoc xtv w; jiEYiaxov Ep;siEv xaxöv; oft cu? xdytara, quam celerrime
X. Cy. 1. 6, 26; durch e. Präpos. getrennt Th. 1, 63 w; I; iXdyiuxov
ycupt'ov. 3, 46 o xt iv ßpayuxduo u. o xi i~ IXdy taxov. X. Cy. 1. 6, 26
u>; Iv E,yupu>xdxtp, ubi v. Born. 5. 3, 57 u>; iz Erot|xoxdxou. Oec. 18, 8
d>; et? axEvcöraxov. Isoer. 3, 2 w; jxExd -Xeicjxcuv aYafrtov. Dem. 18, 288
tu; Ttap' obcstoxdxtu. 19, 257 wc, fxsxd itXeiynj; au-jfjfvtujxir;;. 23, 102 u>; otd
ßpayurdxoo X070U. X. Comm. 2. 1,9 rj pajtd xs xal 7]6t<rra. Ottcu; aptaxa
Aesch. Ag. 600. S. Ph. 627; Ar. P. 207 o-w; dvcuxdxu). "0 xi xdytaxa,
schon e, 112, vgl. Th. 3, 31. X. An. 1. 1, 6 0 xi dnapajxE'joxaxov , 0 xi
-Xet'axou; xal ßEXxtaxou;, 3. 1, 45. 4. 5, 7. 3, 7. Ocjov xdytaxa S. Ant.
1103. El. 1433. (So 0 xi xdy oc = o xt xdytsxa, eigtl. was Schnelligkeit
1) S. Lob eck ad Phryn., p. 424.
28 Bemerkungen über die Komparation der Adjektive. § 349 '\
vermag, S. Ant. 1321 dTra-fexe \i o xt tap?. Hdt. 9, 7 vüv 61 o ti
xdyo; axpaxif,v . . ixsXeoaav u;xea; ix7refXT:£iv. Th. 7, 42 ißouXexo o ti
xdyo; airoypYjaajBai xtj . . ixi:Xr);ei. Oaov xdyo; poet. S. Ai. 985 oaov
xdyo; | S^t' auxöv o&i« oeöpo. El. 1373. Eur. Hec. 1284. Hippol. 599.
Med. 950. 'Q; xayo; eigtl. wie Schnelligkeit möglich ist. Pind. P. 4,
164 xai tu; xayo; öxpövet p.e xeöyetv vat TropTiav. Aesch. S. 676 cpep' u>;
xdyo; xvrjfjuöa;. Vgl. Ag. 27. S. Ai. 578. 593. Hdt. 5, 106 vov wv w;
xayo; ps dire;. Ht xayo;. Pind. 0. 6, 23 £eo;ov . . sftsvo; 7]p.tovo)v | a
xayo;. (Vgl. Theoer. 14, 68.) Auch <u; o xt, wo o xt inwieweit be-
deutet, als: PI. Leg. 743, d tu; oxt jpixpöxaxai. Conv. 218, d <o; ort
ßlXxuxov i[xk Y^vlaOai. Ap. 23, a TioXXai p.lv aneyflctai p.oi Yeyövacjt xal otat
yaXe^cuxaxat xai ßapüxaxai (zur Erklärung vgl. Stellen wie X. Comm. 4. 8, 11
SujxpäxY); ioöxet xotooxo; elvat olo; av eir) apiaxo;). Conv. 220, b ovxo;
Tra^oo oioo oetvoxdxoo. X. 'An. 4. 8, 2 ycopt'ov otov yaXe-ü>xaxov. 7. 1, 24
ycopiov olov xdXXtaxov. In fast gleichem Sinne steht auch olo;, ouo; mit
dem Positive. Dem. 2, 18 dv^p iixtv iv aöxot; olo; Ip.Tceipo;. Oder
nachgestellt Hdt. 4, 28 Ivfta xoö; u.£v 6xxa> xciuv u.r,vü)v dcpopY)Xo;oto; Ylvsxat
xpojxö;, ubi v. Baehr. 194 oi 6e acpt acpfrovot oaot iv xoT; oupeji -ytvovxat.
Ar. N. 1 f . xo ypTJu-a xcuv voxxcuv c orov | djrepavtov, unermesslich lang,
entst. aus xoaouxov, oaov dnepavxov iaxt, s. Hermann. S. § 555, A. 15.
— f) durch das hinzutretende ei;, unus, als Aesch. P. 327 et; dvr,p
-rrXetaxov ~6voo iyBpot; Tiapaaywv. S. Ph. 1344 f. EXXtjvwv eva | xptftlvx
apwrov. Vgl. Ai. 1340. OPt. 1380. Hdt. 6, 127 rjXöe 2jAiv8opi6*Y)« . .
Joßaptxir];, o; im 7tXe?axov 6t) yXt8r\; ei; dvfjp drrtxsxo. Th. 8, 68 ( Avxtcpcov)
xoö; d7ü)vi£op.£voo; xai iv oixaaTrjpiu) xai iv o'^fiü) TtXelaxa et; dvyjp . . ouvd-
psvo; (LcpeXetv. X. Cy. 8. 2, 15 i;öv aoxtp Orjaaupoö; yposoo rcXeiTCoo; evi
-(■£ dvopi Iv xio oi'xtu xaiaiMiftat. X. An. 1. 9, 22 owpa -ÄeiuTa et; -[t
dvrjp ulv iXdfxßave, s. das. Kühners Bern., wie im Lateinischen, als Cic. Tusc.
2. 26, 64 amplitudinem animi . . unam esse omnium rem pulcherrimam.
— g) durch iidvxa, xd xrdvxa. S. OC. 1458 xöv Ttdvx aptaxov. X. An.
1. 9, 2 Tidvxcov Tidvta xpdxiaxo; ivou.t'£exo. Hdt. 1, 134 vop-t'^ovxe; etouxoö;
elvat dvöpwTTtuv p.axptu xd rdvra dpt'axou;. Theoer. 7, 98 6 xd itdvxa cptXott-
xaxo; dvlpt xr)vw. — h) durch ooxw; nur bei Späteren, S. Nr. 6, f).
Appian. b. Pun. 8. 1, 305 rcepi ouxuj ßpayoxdxoo. Aesop. fab. 57, 310
o-jxco xaxi'aTco;. — i) Eine besondere Art der Verstärkung ist das dem
Superlative beigefügte iv xot; (bei Herodot. und bes. bei Thukyd. und
Piaton u. bei Späteren, wie Lukian). Hdt. 7, 137 xooxo jxot iv xotst
ftstoxaxov cpat'vexat Yfyvejöat, mit am wunderbarsten. Th. 1, 6
iv xot; Trp'JSxot oe 'Aörjvatot xöv stOTjpov xaxsftevro. 7, 19 iv xot; Trpcuxot
öpixrjaavre; (von Bekker st. jrptuxot; hergestellt). 7, 24 uiYtsxov 6e xai
iv xot; Trpuixov ixdxtoae xö axpdxeo[xa xci>v A&Y]vc<tcov rj xoo nX^p-u-optoo
X^(|"?' 7, 71 iv xot; yaXeTCcuxaxa oi-^-fov. 8, 90 'Apt'jxapyo;, dvYjp
§ 349 b. Bemerkungen über die Komparation der Adjektive. 29
iv toi? ixähaxa xal ix tiXeigtou ivavTt'o? tco ÖTjjxto. PI. Symp. 178, C
ojjLoXo-fSiTat o Epa>? iv toi? zpsaßö taio ? elvai. 173, b ^urxpotTou? ipaorf)«
(uv iv toi« u.aXiaTa :wv tote. Crit. 52, a iv toi? |xdXi<jTa 'A&rjvaüov
ifw auToT? uj[xoXo7T]xw; Tirf/ävto taoTTjv ttjv 6u.oXo-(t'av. 43, C yjv (d^Y^eXiav)
syu) . . iv toi? [ÜapÖTotT ctv ivl-pcaiu-i. [PI. Euthyd. 303, c iv os toi?
xal touto fis^aXoTtpsit^JiTEpov, oti xtX. wird unrichtig mit iv toi? c. Superl.
verglichen; denn iv toi? steht hier für iv toutoi?, s. § 459, 1, b und
gehört nicht zu u.E7aXo7rpe7rE3TEpov.]
Anmerk. 4. Die Verbindung mit dem Femininum findet sich nur b. Thuk.,
als: 3, 17 iv tot; TrXsToTai otj vtje? .. iYEvovxo , ubi v. Haacke. 82 (axdst?) iv
toi? r:p(i)T7] irivSTo. Die Formel drückt übrigens nicht den unbedingten Vor-
rang aus , sondern weist nur dem hervorgehobenen Begriffe die erste Stelle unter
Verwandtem an. Zur Erklärung nimmt man gewöhnlich eine Ellipse zu Hilfe:
Kühner lehrt, man müsse aus dem Zusammenhangeden Superlativ wiederholen:
iv toi? TtpoüToi? -püJToi, und zieht zum Vergleiche Stellen heran wie PI. Crat. 427, e
0V 07] ooxeI iv xoT? fAsyteTOt? u.eyioxov elvai; Conv. 195, e ä7ixo;j.£vov . . . iv [AaXaxiu-
xdxot? Tuiv [xaXa/.tuTdxüjv. Andere ergänzen das Prädikat des Satzes als Partizip:
iv toi? xaxaÖEp-Evot? zpäixot -/.ax£Ö£vxo. Wahrscheinlich wurde mit iv xot? (in
demonstrativem Sinne) auf wirklich Vorhergenanntes hingewiesen, wie in dem
oben a. E. angeführten Beispiele PI. Euthyd. 303, c. Allmählich aber verblasste der
Demonstrativbegriff zu einem allgemeinen „unter den in Betracht kommenden
Gegenständen, Verhältnissen" u. s. w. und iv xot? erstarrte zur Formel ähnlich wie
Ttpö xoü (ursprünglich „vor dem eben erwähnten Zeitpunkte", dann allgemein
„vordem, ehemals", vgl. § 459, g).
Anmerk. 5. Ähnlich der Positiv in Verbindung mit iv öXi-fot?, als e'joö-
xtu.0?, cocpö? iv 0X170'.?, wie im Lateinischen, als: Liv. 23, 44 pugna memorabilis
inter paucas. Bei den späteren Autoren: iv xot? cpoopa, fxdXa, Trdvu, als:
iv toi? cceoopa oo©6?. — So auch: 6u.oTa xü>, 6pi.oia toi? mit dem Superlative.
Hdt. 3, 8 aißovxat os: 'Apdßtoi irfoTi? dv9pu)7:cuv otAOta xoiat u.dXtoxa (sc. a£ßo[AEvot;),
ut qui maxime. 57 Srjsa'jpo? iv AsXooTot dvaxesxai, 6u.oia xoiat TrXouaiioxdxoioi. 7,118
xüiv daxtüv dvfjp ooy.tfj.0? öjxota xiö [j.dXtoxa. Vgl. 141. Th. 1 , 25 yj>T]|i.dT<uv 5'jvdp.Et
OVT£? XOT ixEtVOV TOV YJiOVOV 6 [J. 0 l a TOI? 'EXXTjVCDV -Xo'jatcuTaTo t?. 7, 29 TÖ yevo?
TÖ xüiv Bpaxiöv öu-ota toi? ptaXtaxa xoü ßapßaptxoü, iv iu av Sapa7]07], cpovtxtu-
xaxov iaxt (nachgeahmt von Plut. Them. 31,2 xtfxtupiEvo? ofAOta rUpaiüv xot? äptoxot?).
Vgl. Ps. Dem. ep. 2, 24. Cic. Farn. 4, 2 tarn sum amicus reipublicae , quam qui
maxime.
Anmerk. 6. Über das Genus des prädikativen Superlativs s. § 363.
-*-■
30 Hauptbestandteile des einfachen Satzes. § 350.
Syntaxe des einfachen Satzes.
Erstes Kapitel.
§ 350. Hauptbestandteile des einfachen Satzes.
1. Die Syntaxe ist die Lehre vom Satze (§ 344). Satz ist der
Ausdruck eines Gedankens in Worten, als: xb pöoov OotXXst, 6 avöpwTro;
frv7)T<$s ecm. Gedanke ist der geistige Akt, durch den der Mensch
zwei Begriffe — einen Verbalbegriff und einen Substantivbegriff —
zu einer Einheit zusammenfasst, indem er einerseits beide Begriffe
unter einander in eine gegenseitige Beziehung, andererseits den
Verbalbegriff in Beziehung auf seine Gegenwart und seine An-
schauung stellt.
2. Das Wesen jedes Gedankens besteht demnach aus drei
Elementen: gleichsam zwei materiellen — dem Substantiv- und dem
Verbalbegriffe — und einem geistigen — der Zusammenfassung
beider zu einer Einheit. Den Substantivbegriff drückt die Sprache
durch ein Substantiv oder ein anderes substantivisch gebrauchtes
Wort aus, den Verbalbegriff entweder durch ein Verb allein oder
durch ein Adjektiv oder Substantiv in Verbindung mit dem Form-
worte avott [§ 345, 13, f)], die gegenseitige Beziehung beider Begriffe
auf einander durch die Personenformen des Verbs, und die Be-
ziehung des Verbalbegriffes auf den Redenden durch die Zeit- und
Modusformen des Verbs.
3. Der Verbalbegriff, der das bezeichnet, was von dem Sub-
stantivbegriffe ausgesagt (prädiziert) wird, wird Prädikat genannt,
der Substantivbegriff, der den Gegenstand bezeichnet, von dem
etwas ausgesagt wird, Subjekt (der dem Prädikate zu Grunde
liegende Gegenstand, kl quod praedicato subiectum est) genannt. Das
Prädikat macht den eigentlichen Kern des Satzes aus, das Subjekt
ist demselben untergeordnet und kann sogar durch eine blosse
Flexionsendung des Verbs ausgedrückt werden. Da also das Prädikat
§ 351. Subjekt. 31
den Hauptbegriff des Satzes bildet, so wird das aus dem Subjekte
und dem Prädikate bestehende Grundverhältnis des Satzes das
prädikative Satzverhältnis genannt.
§ 351. A. Subjekt.
1. Das Subjekt ist immer ein substantivischer Begriff und
wird daher ausgedrückt entweder durch ein Substantiv oder ein
anderes Wort, welches substantivisch gebraucht wird, also durch
ein substantivisches Pronomen, durch ein substantivisches
Zahlwort, durch ein zum Substantive erhobenes Adjektiv
oder Partizip, durch einen die Stelle eines Substantivs vertretenden
Relativsatz , durch einen Infinitiv, durch ein mittelst des vorge-
setzten Artikels zum Substantive erhoben es Adverb, durch
einen Genetiv mit vorgesetztem Artikel xo oder xa, oder endlich
durch eine mit ihrem Kasus verbundene Präposition, als: c0 Trau
-'pacpei. E-fd) -fpacpto. ExsTvo; -fpacpst. TpeT; tjX&ov. '0 aocpö; euoai'ixajv eaxiv.
Ol cpdovouvxs; puaouvxai. HAftov of aptaxoi 7jaav (§548, 1 b). <I>tXoo<y.j>stv, xö a.
xaXov Isxtv (§ 472, 1). CK tote dvSpeibl ruav. Ta X7J? xojjyj; aoYjXd £sxtv.
Ol (Jjxcpl xöv Kupov ifiayeuavxo.
2. Auch kann jedes Wort, jeder Buchstabe, jede Wortverbindung,
ja selbst ein ganzer Nebensatz als sächliches Substantiv aufgefasst
werden und daher auch, gewöhnlich in Verbindung mit dem Artikel
xo, als Subjekt auftreten. T6 xoitxc», xo xüttxsi?, xö cEXXd«, xo tu. "Ext
EXXsiTTExai „xö T)v Tzeiscofiev u|i.a;, (ü; ypyj 7]fxa; dccpetvai" PI. Civ. 327; e.
T6 „Tvcü&t aauxöv" zavxayou 'axt /p^sipiov. Men. (com. fr. Mein. IV, p. 361).
An merk. 1. Substantive behalten bisweilen auch dann, wenn es sich bloss
um das Wort als Wortgebilde handelt, den ihnen zukommenden Artikel. Tö xoü
ipcoToc ovofxa, o&sv YeT°va3lv 0l tipiuec. PI. Crat. 398, d, von dem die Heroen
herkommen, d. h. woher das Wort YjptuE? abgeleitet ist.
Anmerk. 2. Wenn die alten Grammatiker ein Wort nach seiner gramma-
tischen Bedeutung anführen, so pflegen sie nicht zu sagen xo Eyu>, xö au, xo ävd,
xö xaxot, xö xa(, xö roinu, xö xsxucp«, xö gxutp«, sondern sich eines elliptischen Aus-
druckes zu bedienen, indem sie das die Wortklasse bezeichnende Wort weglassen,
aber die diesem entsprechende Form des Artikels vorsetzen; so z. B. in Theodosii
Gramm, ed. Goetl. tj e^cu, ■}] 06, tj i (sc. <zvxiovj|jl[o() p. 85, ö [aev, 6 öe, ö xott (sc. ouv-
ÖE<jp.o;) p. 87; ö psXXwv xu'^io, 6 -«paxEtusvo; xexucpa (sc. ypövo;) p. 155 u. s. w.
3. Das Subjekt steht im Nominative, d. h. in demjenigen
Kasus, welcher den Gegenstand, von dem etwas ausgesagt wird, und
die Beziehung dieses Gegenstandes zu dem Ausgesagten (Prädikate)
ausdrückt, als: 6 tcoü; ypacpsi. Bei ungefähren Zahlbestimmungen
aber wird das Subjekt durch eine Präposition (sie, nepi, xax«)
mit ihrem Kasus und bei distributiven Zahlbestimmungen
durch xaxa m. d. Akk. ausgedrückt. 'E? avopot; ciaxooi'ou« xat etxosi
32 Ellipse des Subjekts. § 352.
;j.äXtaxa Iv£|xeivctv xf, £;ööcü l&sXovxai Th. 3, 20, wie im Deutschen „gegen
200 blieben", und im Lat. ad duo milia et quingenti vivi capiuntur
Liv. 4, 59. Zeuoi £Xiq(p{hjaav etc öxxwxaiosxa X. Ari. 3. 4, 5. Vgl. 6. 4, 23.
EcpuYov £t» Aaxeöat'fJLOva -£pi oxxaxoctouc Hell. 6. 5, 10. Azl&avov xtov
ßapßdpcov xaxd s;axtaycXi'ouc xai XExpaxoat'ou? avcpa? Hdt. 6, 117. Katf sva,
singuli, xaxd ouo, bini, u. s. w. xatf ixdaxou;, singuli, xaxd Idvrj, singulae
gentes. Dieselbe und ähnliche Ausdrucksweisen finden aber auch sonst
statt. SovEiXeYjjtivcov eu tt]v OuXyjv 7tEpl EJiTaxodtou? (Genetivi absoluti) X.
Hell. 2. 4, 5. Als Objekt: K.ad' k'xacjxov auxcov TtpaTTOfXEv PI. Civ. 436, b.
Kad' ev s'xaaxov xcov tpiaüv . . xpiva>jj.sv Phileb. 65, b, ubi v. Stallb. To
xaö ev ouxcoai TispixÖTrreiv xai Xcü-ooüxe?v Tolv EXXtjvcdv Dem. 9, 22. Vgl.
54, 26. 18, 17. Tou {j.£7aXoo otxooo|XYjjj.axo; im p-^a. xaxEasiss (= jAS^a
jxEpo;) Th. 2, 76. So im uoXÜ 1, 50. 4, 12; xaxd jxixpöv 4, 30. Lys. 13, 8
£t xaxaaxacpEtY] xwv xei'/ojv xtiSv piaxpcuv im olxa crrdoia Exaxspou, ein Stück
von 10 St. (vgl. X. Hell. 2. 2, 15). Selbst der sog. partitive Gene-
tiv findet sich als Subjekt, so in der Konstruktion des Acc. c. Inf.
X. An. 3. 5, 16 (Icpasav) 6t:öxe 7ipö; xov aaxpdrrjv a-Etaatvxo, xai (auch)
1-ijj.r/v'jvai u(paTv xe rpö; Ixstvou? xat e'xeivwv -pö; iauxoü; notinullos ex
suis (ex Persis) cum illis (Carduchis) et nonnidlos ex Ulis cum ipsis
commercium habere.
§ 352. Ellipse des Subjekts.
Das Subjekt wird in folgenden Fällen ni<?ht durch ein beson-
deres Wort ausgedrückt:
a) Wenn das Subjekt ein persönliches Pronomen ist, und
dasselbe nicht mit besonderem Nachdrucke hervorgehoben werden soll,
als: Ypacptu, ypacpEic u. s. w., wie dies auch der Fall im Lat., Got. und
oft auch im Altdeutschen ist.
b) Wenn der Verbalbegriff des Prädikats von der Art ist, dass er
nur einem bestimmten Subjekte zukommt und demnach das
Subjekt gewissermassen schon in sich schliesst. Schon b. Hom. ot'voyoEust <p,
142 sc. 6 oüvoyoo;. Ttu Ttivstv ö' iOiXovxt ^apaaxaoov otvoyostxtu Theogn. 473.
0UJIY) GE Y)OE X(ÜV UtiSv X7) SeXtjVT] TIOlEEXat' IlTEav d Ü Q 7] (SC 6 ÖuXTjp), XT]V
ouprjv ixdXu^s ttj tujaeXtj Hdt. 2, 47. Tcov os (sc. öecuv) u>; Exdaxio ftüsiv
(sc. 6 Ouxtqp od. 6 öütüv) OeXt) 1, 132, ubi v. Baehr. 'E-Edv vwxov 66;
oEXEoiaif) (sc. 6 osXed^tov) 7t£pi a^xtaxpov, jj-ExiEt ic, fiioov xov i:oxau.6v 2, 70.
Etiei ^i^vwaxov auxoü; ot EXXtjve; ßoyXofjtivou; drciEvat, ^xrjpu^s (sc. 6
xrjpu;) xolc, EXXr(ai crusxsud^ajiiat X. An. 3. 4, 36. KYjpo;dxco Cy. 4. 5, 42.
vgl. Ar. Ach. 10. 'EodXiriYce SC 6 jaX^r/xx^; 1. 2, 17. 'Ea^jx^vs
xoT; EXX^at xtj ^aXnr^i 3. 4, 4. Onöxav <jt)jj.t)vt) 5. 2, 12. ETisiödv aT](XTjvTj
xto XEpaxt 2. 2, 4. (Doch auch s^Eiodv 6 <3<xkm^y.Tr^ u^jx^vt) xo TroXEjjuxov
§ 352. Ellipse des Subjekts. 33
4. 3, 29. Sr^aivei 6 <jaXwyxxV)c 32.) Töv vöpov u|xiv auxov dva7vtöaExai
(sc. 6 -jpotjjLfiaTEuc) Dem. 20 , 27. So wird bei der III. Pers. Impr. oft
das Wort ooSXo; od. uaT; (gargon) als selbstverständlich weggelassen.
Aöpirou 8' i£ocuxt? ji.vrjo-ii>jj.EÖa, X£P51 ^ ^? uStup | yjuävtwv 6, 214. 2ü oi
Xeqso Tiuö eVt oixtp t] yajxdotc axopssa;, TjTOt xaxd osp-via Öevxcdv t, 599.
'AXXd oioaaxs, ei ti eyet; aocpov* povov tov XajJiTiTfjpa E77Ü; -poo-EvE 7x01x10
X. conv. 5, 2.
Hierher gehören auch die Ausdrücke der Naturerscheinungen,
bei denen sich die Griechen ursprünglich als Subjekt Zeu; oder 6 9s6;
hinzudachten, oft auch wirklich hinzusetzten: Bpov-rS Ar. fr. 142, tonat,
u. Zeü? 8' a|j.u6t; ßpövx7)aE p., 415, wie Juppiter tonat. Vgl. £, 305. 0,
133. Y, 56. Ar. Av. 570. Oupavou 0 dno ijatpa^s S. fr. 507 D.,
fulsit, u. Zeu; öbxpa;rrEi I, 237, vgl. B, 353. P, 595, wie Juppiter
fulget. "Yei Hdt. 4, 50, pluit, u. ue o' dpa Zsü; M, 25. Tov ysiptova
Sei o-cpi 8 (}eo; Hdt. 3, 117. ' Ofißp^aavTO« Zr^vo; Hs. op. 415. 'Edv ok
vt'cpT) Ar. V. 773, ningit, u. oxav v(cp7] 6 Oeo; X. ven. 8, 1. "E<jeise
Th. 4. 52, es war ein Erdbeben, u. gewöhnlich Eascasv 8 Oeo? X. Hell.
4. 7, 4. '0 [locistowv aeiaa; Ar. Ach. 510 sq. Sovvlvotpe Ar. fr. 142 D.,
es umwölkt sich, u. Ti 72p 8 Zeü; ::oist; ditatöptd^si xdc vEcpsXa; r £uvve«pst;
Ar. Av. 1502. 'Hjxepa; £ysi'|xoue Tpsi? Hdt. 7, 191, es stürmte, u. oxav
-/ei[ao:£t) 8 Oeo; iv xt, ftaXdxx7j X. Oec. 8, 16. 2uvsax6xa£s Th. 1. 51,
Suvsaxoxaas X. Cy. 4. 5, 5, (idcesperavit, u. auaxoxd^ovTo; apu xou Oeou
Polyb. 31. 21, 9. l) Ähnlich :rpoo-T)|xaivEi Hdt. 6, 27 <Meei irpoo-r^aivstv,
eux' av p.EAX7] (XE7aXa xaxä s3Ea9ai (dagegen ibid. Tauxa piv acpt ar(p.r(ia 8
9eö? 7ipOs6s;S, Vgl. 7, 37).
c) Als Subjekt schwebt dem Redenden ein allgemeiner persön-
licher oder sächlicher Begriff vor, wie a) 01 dvftpu)-oi (man) oft in den
Ausdrücken des Sagens (<paot, Xr/ouaiv u. dgl. wie lat. aiunt, dicunt),
seltener bei anderen Verben. Zwstv pdv exi cpao-i Msvoixtov Axxopo? uiov
FI, 14. OuXu[jlti6vo', oöt, cpaai 9ewv soo; da^aXs? aisi sppsvat £, 42. Tou; su
-aöovxa; oxav ouvapsvoi ydptv a7:o6ouvai jjlyj d-oou>aiv, dyaptrrou; xaXoosiv
X. Comm. 2. 2, 1. Mt^oevi yp<u Tiovrjptu- u>v -ydp av Ixeivo; dpdpxir], aol xd;
aixta« dvaÖYjaouatv Isoer. 1, 37. "Expivov o'auxov cpiXopaösoTaTov eTvcu
X. An. 1, 9, 5. Kaxd xd; dvto :ruXa;, \ IrA Iloxioaias epyovxai, TrpoaE-
xddTjxo X7J txoXsi Th. 4, 130 vgl. Hdt. 2, 106. rHi vuv xd o-rjpsta OEixvuaai
X. An. 6, 2, 2. — ß) ein Zeit begriff, wie ypövo«, r,pspa u. dgl. fQ? 8s
Trpöaw x% vuxxo? TrpoeXvjXaTo Hdt. 9, 44 als es schon tief in der Nacht
war (vgl. r.posXOovxo? ttoXXou ypövou Th. 1, 10.) "Hotj tjv dp/pi (itepi) a70pdv
-Xrjöouoav X. An. 1. 8, 1. 2, 1. 7. "Hör] dpcpt f,Xi'ou Sujpd? ^v 6. 4, 26. —
7) ein unbestimmter Begriff wie upd^/pa, 7rpd7|j.axa u. dgl. (unser es). ES iuv
1) Anders Miklosich, Subjektlose Sätze, ± Aufl. Wien 1883.
Kühners ausfuhr!. Griech. Grammatik. II. T. 1. Abt. 3
34 Ellipse des Subjekts. § 352.
araaie; if ftyvovxai , ix oe xcuv axaat'cov cpövoc, ix 6s xou <pövou d^eßr) I;
jxovotpvi'^v Hdt. 3, 82, es läuft hinaus auf, kommt zur Alleinherrschaft. CQ;
auxtfi ou 7:po6yü>pei Th. 1, 109, wie im Lat. quum ei non procederet, sc.
res; so noch 2, 56. 3, 4 u. 18. 4, 59 u. 101 (dagegen Ttposycöprjjs xd rcpaYfxaxa
1, 74). Auf diesem Wege ist irapiyEi (sc. xa -pdfjxaxa die Umstände
verstatten, die Gelegenheit ermöglicht es) zu seiner scheinbar intransi-
tiven Bedeutung gekommen (licet), oft bei Hdt. 'Hp.iv Trapset dvaawaaaöai
xfjv apyrjv 3, 73; vgl. 1, 9. 3, 142. Daher der accus, absol. -aplyov
(wie i£öv) = quum Uceat, liceret. riapr/ov (ufxtv) xtj; 'AatY); Tidar]; apystv
5, 49. Eu rapauyov Th. 1, 120, opportunitate oblata. Msxejxe^xo, oxi
fxsxa xa iv FIüÄco , xaXw; -apaayöv, ou £ov£ßr,aav 5, 14. Ahnliches schon
vereinzelt bei Homer: X. 319 Afyfjwjc dir£Xa|j.7r' eutjxeo; es leuchtete, es
ging ein Glanz aus von der Lanze, i, 143 Oüoe jcpoöcpaivex' toEjdat es
war nicht hell.
d) Zuweilen muss das Subjekt aus einem sinnverwandten
Ausdrucke des Satzes ergänzt werden. Töv 'Is&ptöv ixeiyeov xai
a<pi Tjv Tipo; xeXe'i sc. xo xeiyo; Hdt. 9, 8. Tetyi£exai te xal 7]otj u^o?
XajxßdvEt sc. xo xslyo; Th. 1, 91. Tot; ßoYjdoüatv r) iroXi; ~apsy£xa) jxe^pt
xptdxovxa r)pL£pti>v attov, iirrjv eXOtj (sc. tj ßor^Eta) i? xyjv tioXiv xyjv iira"|f]fet-
Xaaav ßorjOEtv 5, 47, 6 (doch s. Stahl). Nojou; xüjv xap-<uv ot |xev xaxd
■(■rv xpdxtrrot yaX£7iüjic cpEpooatv, ot oe xaxä fldXaxxav paoüu;' ou fäp apta
rraaa 77) voje?, cusxe ix xrjc £u9r,vouar(? dcfixvstxat (sc. xa iuix^Seta, das aus
xapziov ergänzt werden muss) xot? xrj; ftaXäxxr^ apyooatv X. r. Ath. 2, 6.
0eofovtav 8t£;£pyovxat, f-Evöjisvot xe (u? Ttpö; dXXVjXoo; topLt'XTjaav SC. ot ftEoi
PI. leg. 886, c (vgl. Schiller, Wallensteins Tod 2, 3: Es giebt im
Menschenleben Augenblicke, wo er dem Weltgeist näher ist). Oux ejxiv 6p9w;
rjYEioöat, iäv jjltj (sc. 6 f^oüpLEvo;) ^pövtjxo; 7) PI. Men. 97, a. Aptdca;
ic xd? &8ous xaötaraaav, tv' dvxl x£tyou; tj (sc. die so gebildete Verschan-
zung) Th. 2, 3. Zuweilen wird das zu ergänzende Subjekt durch ein
Pronomen angedeutet. rHv oXf/apytT), xai ouxot (sc. ot oXqdpyat)
Baxyidoai xaX£Ü[i.£vot svejxov xyjv ttoXiv Hdt. 5, 92. Ezst os Tpot'a tf Exxopo;
x' d-oXXuxat tyw/Ji, -axpaia tf ercta xaxEsxdcprj, auxö? os (sc. 6 raxrjp)
ßtuptw Tipo; öeoofiTjxcu ttixvei Eur. Hec. 21, ubi v. Pflugk. Sehr häufig
findet diese Ergänzung auch bei anderen Kasus statt, (örjßat,) a" ft'
Exax6|X7:uXoi Etat, otTjxöjiot 0' dv' sxdaxa; (sc. TrtiXa;) dvlpE? staoiyvEucu I,
383. Ou [xev -[dp xt xaxöv ßaaiXsusfAEv* at^a xe ot (ßaatXsi) 610 | dcpvstöv
KEXEtat xal xi|XT]E!JX£po; auxö; a, 392. Evfta fx£v EtvdsxE? t:oXe[xi^o[xev . .,
xio OExdxw (SC. exei) oe 7t6Xtv üptaptou TripaavxE; Ißrj[i.£v ;, 240 f. Kai xa
[ilv £-xaya Ttdvxa otspLOtpdxo oai'cüv * xtjv jxev tav (sc. ptotpav) NufJLcpTjat
xal 'EpfJLTj, Matdoo; ut£t, ÖtJxev i^Eucaptsvo?, xäc; 0' aXXa; vstpiEv sxdaxtu £,
434. 'Evxuyouaat tTt-ocpopßia> xouxo onrjpTraaav xat iiri xoüxcuv (sc. xoüv
i'-ntüv) tTi^a^ö[X£voi iXr/t^ovxo xä xcÜv Sxuöltuv Hdt. 4. 110. 'EfEspupou v . .,
§ 352. Ellipse des Subjekts. 35
xtjv ftev (sc. -fscpopav) xxX. 7, 34. Eupiaxsxo ypiajxa afA'jyoaXivov Ix xujv
utxpcov SC. afAU-foaXüÜv X. An. 4. 4, 13. IloXXoi irXouxouat.. aotxco; auxa
(SC. xä yprjfxaTa, das in ttXouxoosi liegt) £uXXc£d|AEvoi Ar. PI. 502. Ka-
Xouat 6' 'loxaarrjv [xe" xouxo (sc. xo ovou.a, das in xaXouat liegt) ^ap 7iaxf(p
Ittexo Elir. Ph. 12. flaiota ypa)|j.svo;, ouöev ttüj xuiiv toiooxcdv (SC iratotuv)
Sta^piptuv PI. lg. 864, d. llptv av acpi'xTjxat xö ttXoTov, darauf auiou? SC
xou« rcXeovxas Phaed. 58, b, ubi v. Stallb. Vgl. § 359 Anm. 3.
An merk. 1. Auf ähnliche Weise steht häufig das neutrale Demon-
strativ (toüto, xaüxot, ctüxo) ohne vorhergehendes neutrales Substantiv; dann ist
es als Stellvertreter eines Substantivbegriffes, der in einem der vorhergehenden
Worte liegt, anzusehen. 'A-ort£fi.rLOuai OsiStr^foTjv , 'A&Tjvaüov p.sv dvopa, aXXu>; 5s
Tjixspoopopiov xe xai toüto (sc. xo 7ju.Epo5pop.Etv) u.£XsTiivTa Hdt. 6, 105. O'i xtjv
EXXdoa TjXeu&s pcoaav Tju.eu 5e o65' tjuiv ct'jxot? ßEßatoüusv aüxö (sc. xtjv £Xeu-
öspi'av) Tb. 1, 122. ToTc 'AatavoT; 7Tjyu.t]S xai TcdXTj; a&Xa xEiteTcii, xai oiECuiouivot
xoüxo (sc. xtjv tt'jy^Tjv xai zdXTjv) Spdüat 1,6. II'jxttjs ü>s otov xs xdXXiaxa iizi xoüxo
irapeaxeoaofiivo« PL civ. 422, b. Vgl. Cic. Tusc. 1. 2, 4 in Graecia musici floru-
erunt, discebantque id omnes, s. daselbst Kühners Bern.
e) Sehr häufig muss das Subjekt aus dem vorhergehenden Satze
entnommen werden, wo es als Objekt vorhanden ist. 'Ojov ypövov Tcpouaxr]
(HipixXf^) xtJ? ttoXecd;, dacpotXoj; 6iscpöXa£sv au xtjv, xai e^evsxo ir. IxEtvoo
p.£7t'axrj Th. 2, 65. Tauxa (TtsaacpEpvYj;) ei-ojv looqs xu> KXsäpyw dX-r^r;
Xl-^etv, xai elrcev (sc. KXsapyo?) X. An. 2. 5, 24. *) Hingegen folgt bis-
weilen das Subjekt des Vordersatzes erst im Nachsatze, um dasselbe
mit rhetorischem Nachdrucke hervorzuheben. "Ew? jasv ttöXek; EÜpa
Tcapatpou[X£vov auxöv (Oi'Xitcitov) ßapßdpou? xai löta;, u^eXäfxßavev sXaxxov stvat
o 6f;xo; 6 'Ailrjvaiwv xo et; auxov ^XTiixpieXerjöai Dem. 18, 181 ubi v.
Dissen.
f) Zuweilen liegt das Subjekt in dem Prädikatsnomen, oder
das Prädikat ist zugleich Subjekt. 'AXX tjöü -yap xot xxrju-a xtj? vixtj;
Xaßsiv S. Ph. 81, d. i. xo xxYJu.a xt;? vixtj? X. Ijxiv tjou xxTju.a. (piXo-^o-pv
os yp^u-a ÖYjXEtcuv I<pu Eur. Ph. 199 d. i. xo yprju.a ötjXskov (= xo -po;
OtjXeuov) Icpu <?. yp. 'Era'filovdv xt ypTJp.« itrjXaa; cppsvoc Andl*. 181. Socpov
xi ypTJjxa xou oiodcavxo; ßpoxoü; | Xo^ou; fixouetv xcuv ivavxüov rcdpa 956 sq.
Ebenso im Akkus, b. d. Verben des Nennens u. dgl. ?H ptaxdptov Xs^et;
xupawou ypr][xa; PI. Civ. 567, e, d. i. x6 xupdvvoo yp^jxa Xr/EU [xaxdptov
ypr^a.2)
g) Häufig ist bei der III. Pers. S. des Verbs das unbestimmte
Pronomen xt; hinzuzudenken. Ouoe xev Ivöa xeov 7s (ievo; xat yeipa;
ovotxo N, 287. 'ilc, 0 iv ovEtpco oti oüvaxat (pEuvovxa otcüxstv X, 199,
vgl. u, 88. MtcjoüpiEÖ' ouxuk, ojjxe fxf, 7:pocrEvv£7TEtv Eur. Oi\ 428, ut nemo
1) Vgl. St all bäum ad Plat. Protag. 320, a. b. ad Phaedon. 72, b; Kühner
adXen. An. 1. 4, 5. Comment. 2. 1,8. — 2)Vgl. Fritzsche, Quaest. Luc. p. 76 sq.
3*
36 Ellipse des Subjekts. § 352.
nos alloquatur. Oute dvxaoixEtv Sei oute xaxiu; ttoieiv oüoEva dvHpwTrcov,
ouo', av 6xtouv Tiaoyrj uj: auxtov PI. Crit. 49, c. H xou ol'sa&at stosvai
(dixaöt'a), a oux oT6ev Apol. 29, b.1) So in den allgemeinen Vorschriften
der Gesetze.-) 0 vofio; oux la ircavtivai, £dv jxtj utöv xaraXimfl yvyjoiov
Isae. 6, 44. Ebenso im Lat. Neque vero mihi quicquam praestabilius
videtur quam posse dieendo hominum voluntates iinpellere, quo velit,
unde autein velit, deducere Cic. de orat. 1. 8, 30. Beim Infin. fehlt
häufig xivd; alsdann folgt oft in einem Nebensatze ein Kasus v. auxö«
od. eauTou, der sich auf dieses weggelassene Subjekt bezieht. Oux apa
xoux' saxi to pi-ya oüvaaftai, xo üoieiv (sc. xtvd), a ooxei auxui PI. Gorg.
469, e. Ae7cd IcEivai (sc xtvi) iv xrj itöXst, o av öoxtj aüxui 469, c, ubi v.
Stallb. Steht aber beim Infinitive ein Partizip, so muss man dieses
als das Subjekt auffassen. Kou^co? cpspsiv ypr\ övtqtöv ovxa au|x<popd;
Eur. M. 1018. Oux laxi cptXouvxa ]X7) dvxi'fiXEiaöat U7rö xoüxou, ov av cpiXrj
(sc 6 cptXcov) PI. Lys. 212, b, ubi v. Stallb. Ebensowenig ist xi; zu er-
gänzen in Stellen, wie: Tojjov d^v oasov xe ^e^cuve ßorjsa; e, 400 und
sonst, ein Schreiender. Trjv piv (xwv 'Epiotuv) xev E^aivYjSEtE voyjaa; Hs.
op. 12, ein Verständiger. Oxav -jap rjou? xoT; Xö-^ot;, cppovcuv xaxco; j
TTsift-r) xo -X-rjöo;, t^ TioXet xaxöv fii-fa Eur. Or. 908, ein süss Piedender,
aber schlecht Denkender. 'Oxav 6s xt; öswv | ßXaTrxr], Süvaix' av ?ayüu>v
cpu-ysTv S. El. 697, ein Starker.
Anmerk. 2. In oüx eoxiv, os (oaxi;); zieh, ol'; eoxiv, oxe liegt das Subjekt in
dem Nebensatze. S. § 554, 4 u. Anm. 9.
Anmerk. 3. Unpersönliche Verben, unter denen wir ein mit dem un-
bestimmten Pronomen es verbundenes Verb verstehen, kennt die griechische
Sprache nicht; denn Ausdrücke, wie Set, yprh Ttpi-et, E^saxtv, £vo£y_exat (es ist
möglich), syst Xoyov (consentaneum est), xaXüic, xaxcüc ey.£[, otjXoT, iSrjXtooE (= öf|X6v
£GTtv, ey^vexo, s- Kühners Bern, ad X. Comm. 1. 2, 32), <pa£vExat, SoxeT, Xeyexcu
u. s. w. , daipyzTal \it, Etar-et fie, EtofjXÖE p.e7 t-em'i miTw »n mentem, s. Kühners
Bern, ad X. An. 6. 1, 17, bei Hdt. 3, 71 ä::(xsTo i; hat der Grieche immer persön-
lich aufgefasst, indem er den damit verbundenen Infinitiv oder Nebensatz als
Subjekt auf diese Verben bezogen hat. Vgl. § 351, 2.
Anmerk. 4. Das unbestimmte Subjekt man (verkürzt aus Mann, d. i.
irgend Einer, wie das franz. on aus homme, homo) wird im Griechischen aus-
gedrückt: a) durch xk, wenn man so viel ist als irgend Einer, als: sorot xt;
dv; b) durch die III. Pers. PI. Akt., wenn in man der Sinn von „die Menschen,
Leute" liegt, und die Rede von einer allgemeinen Überlieferung, Meinung, Be-
nennung u. dgl. ist, wie bei <pao(, X^ouaiv, ovofAdCouotv u. s. w. ; c) durch die
III. P. Sing. Pass., als: Xlyexai, cqYeXXsxat u. dgl.; d) durch die II. Pers. S. Opt.
od. Indicat. der historischen Zeitformen mit d'v, als: tfai'iqs dv (cpaw]; xe Hom.\
dicas, man kann sagen, 7)7^010 dv, putares, man hätte glauben können.
1) S. Stallbaum ad PI. Gorg. 456, d. Criton. 49, c. Apol. 29, b. — 2) S.
Schoemann ad Isaeum 2, 13.
§ 353. Prädikat. 37
§ 353. B. Prädikat.
1. Das Prädikat ist ein Verbal begriff und wird daher aus-
gedrückt entweder durch ein Verb allein oder durch ein Adjektiv
oder Substantiv oder ein mit einem Adjektive verbundenes
Substantiv in Verbindung mit dem Verb elvat, das man alsdann
Aus sage wort oder auch Kopula nennt, weil es das Adjektiv oder
Substantiv mit dem Subjekte verbindet. S. § 345, 3. Das Verb
kongruiert mit dem Subjekte im Numerus, das Adjektiv im Kasus,
d. h. es steht gleichfalls im Nominative, im Genus und Nume-
rus, das Substantiv im Kasus und, wenn es eine Person be-
zeichnet, auch im Genus und Numerus. Kupo; ißixsiXsooe. Kupo;
dvSpeTo; t(v. Kupo; ßaaiXsu; *jv. Tojjiupi; ßastXsia yJv. S. Ai. 79
ouxouv fsXtD; 7}8tcjTo; (sc. Ioti'v) s{; ly&pou; -yeXavJ
2. Das Verbum finitum bezeichnet zugleich das Ausge-
sagte {id quod praedicatur) und die Aussage, d. h. die Beziehung
des Ausgesagten auf das Subjekt und den Redenden; die
Beziehung auf das Subjekt wird durch die Personenformen, die
Beziehung auf den Redenden durch die Zeit- und Modusformen des
Verbs bezeichnet. Wenn aber das Prädikat durch ein Adjektiv
oder Substantiv mit slvai ausgedrückt wird, so wird das Aus-
gesagte durch das Adjektiv oder Substantiv, die Aussage aber
durch etvat bezeichnet. Man Vgl. eüo<xi'[A<Dv stylt U. euootijxove-cü, eö8a£fMßV
ei U. eiSai(jLOvl-ei;, eu8<xijaovss euovTai U. suoat[j.ov--iQ-JouJt; ßaatXsu; eifj-i ll.
ßaoiXeu-w. Das Aussagewort vertritt also bei dem prädikativen Ad-
jektive und Substantive die Stelle der Flexion des Verbs.
Anraerk. 1. Von dem Prädikate des Satzes, welches das Ausgesagte und
die Aussage in sich vereinigt und daher stets ein Verbalbegriff ist, muss man
wohl unterscheiden das prädikative Wort, das bloss das Ausgesagte ohne
Aussage ausdrückt. Ohne Prädikat des Satzes zu sein, kann doch ein Wort
prädikativ sein, wenn es sich in das Prädikat eines Satzes auflösen lässt. In
dem Satze: oi 'Aihjvatoi 'AXxißtaOTjv oTpaTTjyov eiXovto ist eiXovto Prädikat des
Satzes, oTp'/-TjYov aber ist prädikatives Substantiv; denn in dem Satze liegt der
Sinn: die Ath. wählten den A., so dass er nun Feldherr war. Der Gebrauch
der prädikativen Wörter ist im Griechischen viel freier und umfassender als im
Deutschen. Touxtu <p(Xu> ypüjfjtat = outoc, i» XP*"^0"' ?^°» ^'T^ Vgl. §§ 355.
411, 1. PI. Prot. 318, b toüto [jiv oi>5ev SaufxaoTOv Xsysi; = toüro, o Uftn,
cj5ev daufiaaro v ian. 11,440 -olov xov [j.üöov hir.Ez; = 6 ;aü&o;, ov sehte;, t.oi 6;
ioTt. S. § 465, Anm. 1.
3. Bei Angabe von Massbestimmungen, wo wir das Verb
betragen mit dem Akk. gebrauchen, genügt im Griechischen die
Kopula elvat. Tö fxlv jjujxo; xou opüyjxaTo? sirca ataScoi etat, to 8e u'-po«
xou eupo? Öxtü) exarepov -ooe; Hdt. 3, 60. Tpnrjxoona ^v xaXavxa cpopo;
3; 90. THv 6 irpwTo; <pöpo; Tcr/tku; Tetpaxöata xaXavxa Th. 1, 96. Ahnlich:
38 Prädikat. § 353.
T6 ^topiov xouxö iaxi ircl fjjiipot; xsaaepa; t:X6o; Hdt. 2, 29 die Strecke
beträgt eine viertägige Fahrt; xrj; fx^xö; isxi ttXoo; r^ipai rlaaspe; dessen
Länge vier Tage Fahrt beträgt 2, 158; so auch bei cpai'veoftai (§ 355)
Hdt. 7, 60 xou axparou xou ire£ou xö ttXtjOoc e'cpdvT) £ßoojxr|XovTa xal £xaxöv
jjLupiaos?. Doch kann das Mass auch im Genetive stehen, als: xo jx-^xo?
(supo«, otyoz) oxxo) ttoöujv luTi , wie öfters b. Hdt., z. B. 2, 138. 4, 123
u. s.1) Ferner: ndvta t(v xolsi BaßuXwvioiai Zcöirupo? 3, 157 galt ihnen
alles, wie Dem. 18, 43 u. Liv. 40, 11 Demetrius iis unus omnia est.
4. Dass das abstrakte Aussagewort stvat ursprünglich konkrete
Bedeutung gehabt hat, haben wir § 345, 3 gesehen. So wird es denn
auch in allen Zeiten häufig als ein wirkliches konkretes Verb mit
der Bedeutung dasein, vorhanden sein, leben, sich befinden,
verweilen, liegen, sich verhalten gebraucht und daher ebenso
wie die konkreten Verben durch Adverbien näher bestimmt. "Eaxt
8eo;. Kä-yü) -fap tjv ttot , dXXd vuv oux e'i'|x ext Eur. Hec. 284. Oiioe . .
Auxoop-fo; Srjv rjv Z, 131 lebte lange. Aiapojvai ^aXeTccos; f,v avopa sxoiaxov
H, 424 es war nur mit Mühe möglich. Kouprjxecrat xaxcu? yjv I, 551 er-
ging es schlecht. JQc eov (sie eram) A, 762. "Evd' aXXoi jxev ndvxec dxrjv
saav verhielten sich ruhig ß, 82. "Ox' ouxex' effii, xrjvtxocux' otp' eip.' dvrjp
S. OC. 392. 'Paot'üK auxto oustj; x% dva^ujpTjcjEuK Th. 4, 10 (leicht von
statten gehen). Siuxpdxr); del tjv £v tu «pavepcp X. Comm. 1. 1, 10 versa-
batur. KaXwc, co avopec, errai, Idv fteös 91X7) An. 7. 3, 43, es wird gut
gehen. So 4. 3, 8. Cy. 8. 1, 12. Wuyi) Xlpix' av elvai oiacpspovxa>; cpüaei
PI. leg. 892, c in primis pollere proereandi vi, s. Stallb. MdXXov av
apiAovia £ir) xal 7iXettüv Phaed. 93, b in höherem Grade sich zeigen, s.
daselbst Stallb. u. ad Phileb. 41, e. X. Hell. 2. 4, 2 jxdX' su^p-epia;
outjrj;. 5. 4, 14 jxdXa yEijxtuvoc ovxo;. Hdt. 3, 152 oeivulc yjaav iv cpuXaxrjjt
ol BaßuXcbvioi (= oetveu? IcpüXaxxov).
Anmerk. 2. Einige Adverbien aber, wie o(ya, /iopU, ex1*?, ^yy'-1*' dy/t,
ÖL-(yoi), ayj.?>6\, dXt?, larroocuv u. a. vertreten die Stelle fehlender Adjektive. Xwpt?
aocpla iarh dv5pfa; PI. Lach. 195, a. °0; ö!v i'fjÜT'XTa Siuxpdxou? tj X6y«j 187, e.
Ebenso sehr oft yu>p(:, 8tya Y^pecilai u- dgl. S. § 355, Anm. 1.
Anmerk. 3. Soll der Verbalbegriff selbständiger und nachdrücklicher hervor-
gehoben werden, so tritt an die Stelle des einfachen Prädikatsverbums eine Um-
schreibung durch das Partizip Präsentis, Perfekti oder Aoristi (letzteres fast nur
dichterisch) mit der Kopula slvat: Ojte y^P 8pa«l>: oui1 ouv Tipooetaas zl^l S. OR. 90.
JAv i] ÄiXouaa, zavx' £jaoü xo^fCetat 580. O'jtoj 6' av Oavöjv e irj '£ if*oü , dann wäre
er freilich ein von mir Getöteter (dann wäre ich sein Mörder) 970. IldXou . .
orefyiuv dv iq, ich wäre längst auf dem Wege Ph. 1219. "Hxouasv at'aypd* opcöv ydp
t;v xotctÜTcc (jl£ Ai. 1324. THv oh xo Bsirvov Ttoieufievov e\ Ot^Stjoi, der Ort, wo das
Mahl veranstaltet wurde, war Theben. Hdt. 9, 16. kA fiExaTCepirofAevoi r^oav, mit
dessen Herbeiholung sie beschäftigt waren (was unterwegs war) Th. 3, 2. THv Ss
a'JTT) Yj OTpCtTYjYf'a O'JOEV d'XXo 0'JVCqj.ev7] All. 2. 2, 13. Hv TToXÜ TOÜTCUV äcpcOTTjXOTCt xä
>) S. Matthiä II, § 428, 5.
§ 353. Prädikat. 39
tote Xe-fofieva, die damaligen Reden waren in grossem Abstände gegen . . Dem. 6, 49.
Besonders häufig findet sich diese Ausdrucksweise dann, wenn das Partizip in der
Weise eines Adjektivs (oft auch in Verbindung mit Adjektiven) dem Subjekte ein
charakteristisches Merkmal, eine dauernde Eigenschaft, einen bleibenden Zustand
beilegt.1) So schon bei Homer: Ais( tot jir/tara ttsoi tetXt]6te<; (= tX"/ju.oves) eiu-ev
E, 873. Mü&o; 5' o; u.ev vüv uyiTj?, Etp-rju-Evo? eotuj, soll hiermit erledigt sein B, 524.
Asu^aXEOt t lo6|XEa5)a xai o'j OEOa-rjxoTEc (unkundig) dXxT(v ß, 61. Ourt;, ov outiuj
©Tju,l Trew'jffJLEVov slvai öXfiftpov i, 455. Hsav ol rhXasYoi ßdpßapov fXtüaaav Uvte;
(= ßapßapö'-fwvoi) Hdt. 1, 57. "Epya d7roo££au.Evoi u.EYaXa eta( 2, 10. THaav os 7t<o;
xai aXXco; ol 'ASr^vaioi oöxIti 6u.o(co; ev tjoovtj apyovTE; (keine beliebten Herrscher)
Th. 1.99, 2. THaav os Kopiv&ioi $'ju.7:po$bu.o6u.Evoi u.dXi3Ta toi; 'Au.7ipaxi<uTai; 2, 80, 3.
'Haav Y'ip TETaXai7rtup7]pievot Otto te tt); vogou xai toü t:oXsu.ou 3. 3, 1. SuveXtjXu-
&6te; o' TJaav aÜToas xai ä'vops; xai y'-^^Ixsi; X. An. 4. 7, 2. THv oe o'joev TTETtovöuj;
(unverletzt) 6. 1, 6. EyoatuovEaTaToi xai e^; ßfiX-io-ov to^ov ?6vte; PI. Phaed. 82, a.
"Av oe ye du.ap7avou.Evov (irrig) to So^aCousvov rt Phileb. 37, e. To^to oüx I371
YqvouEvov Trap' "fjU.lv 39, c. Outoi fz u.aivousvoi eiotv, das sind Rasende, Prot. 350, b.
"Oaiu u-EyiOTOv tö tüiv cp'jXdxiuv Ip^ov, tooouti» oyoXfji; . . \xzfhvi]c, oeojaevov Civ. 374, e.
'Hv Ta T:Ept to v]Tpov dju^ifieva, befand sich im Zustande des Erkaltens, Phaed. 118, a.
Ef 6' satt tojto outcu; e/ov Phaedr. 245, e u. öfters. Taüö' oStcu; I^ovt' iotfv
Dem. 29. 29. OiV EÜXoyov ojt' Eyov iz-\ cpuaiv toüto ye 2, 26. Outid aiocppovE? <]oav
xai acpoopa £v tw -oXtT£(a; rf&Et iaevovte; 3, 25. 'AXX' soti TaÜTa tyjv excforou paHuu.(av
üu.(üv i7rau$rfvovTa, es ist derart, dass es eueren Leichtsinn steigert 3, 33. At)u.o-
xpaTODu.EVTjV xal EXsuftspav Etvai (ttjv tioXiv) 24, 5. 'Aacßr,; xai u.tapö; xai 7räv av
■j-ooTac e^eIv xai -pä;at 21, 114. Noch weniger auffällig ist die Ausdrucksweise
bei Partizipien, die geradezu adjektivische Geltung gewonnen haben, wie äpEoxcuv,
äpxäiv, otacplpwv, 6u.oXo-puu.Evo;, Ttps-aiv , -pooTjxtuv, auucpspcuv u.a.: Oooi; Ta5' bot'
äpEoxovT' S. OR. 274. Ei toi; -Xeociv dpsaxovTs; Eau.sv Th. 1 , 38. 06x dpxoüv u.o{
ioTiv Antiph. 2. ß, 2. "ß?7:Ep rpoofjxov tJv Isoer. 12, 124. IIpETOVTd ian za TtErpaY-
uiva Lys. 3, 9. — Sehr gebräuchlich ist die Umschreibung beim Konj. und Opt.
Perf. ; das aktive Futur exakt wird regelmässig durch Iaou.ai mit dem Part, des
Perfekts (seltener und vorwiegend dichterisch des Aorists) umschrieben: "Orcou töv
opouov TtEJtotxTjXto; eTtj X. An. 4. 8, 26. "lars oti dvopa xaTaxExovoTE; Eaeoöe 7. 6, 36.
O'J auu7rr,aa; eo^j; S. OR. 1146. 'Avtioou; Iotj Ant. 1067.
Auf ähnliche Weise werden -('r^fs^ii und ünap/Etv (dichterisch auch nEXEsftat
und sysiv, vgl. § 482, 11) bisweilen mit einem Partizip verbunden: O'J oi vüv in
7' IdTt TTEcp'JYu-Evov au.u.s YEvsaüat X, 219. Mtj rpooou; rju.ä; yevt,, werde nicht zum
Verräter an uns, S. Ai. 588. Mr, Eui xr£(va; ^evt] Ph. 773 (nachgeahmt bei PL
Soph. 217, c u.7] ä^apvirjüsi; yevt,). Ol AaxEoa-.aovtoi oürco; ä^oTETpau.u.Evoi (abgeneigt)
s^evovto Th. 3, 68. MtooüvTej (Hasser) Y'YvrjV"'at '<>'■>- xaxo6« PI. leg. 908, b. Aei
e'SsXovTac u-dpyEiv Ta -poorjXovTa notelv, ihr müsst entschlossen dastehen, Dem. 4, 13
(s. Rehdantz, Indices). Euosts, atirdp iu-Eto XsXaau.Evo; (uneingedenk) IttXeu,
'AytXXEÖ W, 69.
An manchen Stellen, die sonst hierher gezogen werden, ist Elvat volles Prä-
dikat in der Bedeutung „vorhanden sein", oder es gehört nicht zum Partizip,
sondern zu einem andern Begriffe des Satzes. So Th. 2, 12 r> fap TIepixXeoo;
Yvwut] -poTEpov vsvixTjX'jTa , es existierte ein Antrag des P., der früher schon an-
genommen worden war; X. Oec. 12, 2 ttoXXiLv ovtujv £-tu.EXEta; 6eou.evujv, da viele
1) Alexander in American Journal of philology IV, 3, p. 291 ff.
40 Ellipse des Verbs elvat. § 354.
da sind, die deiner Fürsorge bedürfen. Hdt. 3, 76 l\ rj ootli [Aear, axstyovxes iy£-
vovxo , sie gelangten auf ihrem Marsche bereits zur Mitte des Weges ; Ar. R. 35
eyY'j; rfjs Ö6pa? ßao(£<uv etutf.
§ 354. Ellipse des Verbs slvat.
Das Verb elvai, als Kopula, wird oft weggelassen, jedoch
meistens nur im Indik. Praes., wo sich das Aussageverhältnis leicht er-
gänzen lässt, und zwar vorwiegend in der 3. Person. Zuweilen wird
slvat selbst dann weggelassen, wenn es als konkretes Verb auftritt
(§ 353, 4). Die Fälle, in denen diese Ellipse im Griechischen am
häufigsten auftritt, sind folgende:
a) In allgemeinen Sätzen, Sentenzen, Sprichwörtern. 'Ey-
öpcuv ctöwpa oeüipa xoux 6vT)5i(j.a S. Ai. 665. 0 jAsya; oXßo; ou [xovtjxo? £v
ßpoxoi; Eur. Or. 340. BpoxoSv 5' 6 iröi; djxdBjj-rjXo; atwv 981. 2xpaxi5 fdp
r] pctaTT) (66o;) xayi'jxr) X. Cy. 2. 4, 27. Koivr, "/ap 7) xuyr) xai xo [xeXXov
aöpaxov Isoer. 1, 29.
b) Sehr oft bei Verbaladjektiven auf xso;, sowie auch bei
anderen Ausdrücken der Notwendigkeit, Pflicht, als: äva^xY], ypswv,
Osfju?, dsjxixöv, etaö;, seltener bei den adjektivisch gebrauchten Partizipien
oeov, TrpsTrov, Tupo^^xov, Iqov , poet. SsSo-j-piva (= osooxxcxi) 5 ferner bei
^aotov, yaXsTtov, a^tov, es ist der Mühe wert, otjXov u. dgl., bei xatpö?,
tupa u. dgl. , in der Redensart ouoei; cpöövo; c. inf. Gspoorsuxsov xoü;
Osou; X. Comm. 2, 1, 28. H|xTv y uirsp xrj; £Xsu&£pioc; d-i,a)vi3X£ov Dem.
9, 70. Oux oxvtjxsov [xvr,(jf}T)vcxi irept auxiov Isoer. 4, 74. Ti; xot dvcqxT)
TTXüxjseiv; E, 633. 'Ava^xY) cpuXdxxeaöai Dem. 9, 6. Isoer. 4, 74. Eur.
Hec. 1275. A£iov 8 auxou (Stuxpdxou;) xcd a Tipö? AvxtcpüJivxa 8tEX£ydr)
fxrj TrapaAiTtEtv X. Comm. 1. 6,1. ArjXov ouv, oxi oux av ^poeXe^ev, ei p.Y)
ini'axE'JEv dÄTjÖEuastv 1. 1,5. 2, 34. AeÖoyjjlev , w; eoixe, xtjvos xaxftavsiv
S. Ant. 576. Vgl. OC. 1431. 'AXXd ftittc PI. leg. 907, d. Ou -fi? vöjxo?
autot« X. Hell. 2. 1, 7. c'ßpa 8y) ßouXsÜ£j9at PI. Phil. 62, e, ubi v. Stallb.
lipo; xauxa ouoei? tpttövo? dn.<ptaßr(xTJaai tco Xo-yw leg. 664, a es ist gestattet,
steht nichts im Wege. A piv ouv xu-'ydvu> <£xt)xoü)c, epftovo; ou8sic XrfEiv
Phaed. 61, d, das werde ich gern sagen. So schon bei Hom. uipr], aloa,
p.oTpa, iXircup^, vE|j.sai; , ai'8ä)?, aX0^ u' a*?1) z- B- ^> 373 ou8s itcu copr)
EUOEtV.
c) Oft bei den Adjektiven exoijxo?, 7rp69u[Ao;, Suvaxös, olo?, olo; xe,
8ixcao;, a£io;, <ppou8o; u. dgl. XaXs7nrj xot l-fw pivo? dvxtcpIpEjdat O, 482.
Hp.si; 8 ou vu xt xoToi dp.uvE[xsv ß, 60. Exoifxo? äeepftoveo ooovat yepi Eur.
M. 612 sc. e?jju. rH 4»o^ti oouXeueiv exoi'jxt] PI. Phaedr. 252, a. E^w Tidtaystv
oxtouv £xot|xo; Dem. 4, 29. 9, 4. flspi xouxou sxoijaoi xto Xö^co 8t<xji.dysaöai
J) S. J. La Roche in Zeitschr. f. d. Österr. Gymn., 1871, S. 733.
§ 354. Ellipse des Verbs slvat. 41
PI. civ. 499, d, sc. hpiv. Ilw;; etöevat i:p6Buji.o; Eur. Hei. 1523. At'xato;
ab rfleiabai PI. Protag. 351, e. 2oi 8tj oöx oXt-'isxoi itXrjüio^oufft, xoti Stxaitoc'
a;to; -fdp xd xe aXXa xat -/ecuusxpta; evexa Theaet. 143, d, ubi v. Stallb.
'0 fxiv axrjv [jLe^aXrjv npöaiceaouaav ivstxai 8uvaxo>xepo; Hdt. 1, 32. E? 64
'j/'jypa Xe"fu> > uo aixto; X. conv. 6, 7. 9ava>v | 'AvxtXoyo; auxtjji cppoüoo;
S. Ph. 425, so oft b. att. Dicht. ''Opxcov os 9pou6r, tcwtis Eur. M. 492.
(ppouoot T7. ypr;!JLcrca , cppoüor, ypotd, | cppouor) 4"J"/*i? cppoüoT) o £;xßd; Ar. N.
718 sq.
d) In formelhaften "Wendungen wie da-jptasxov oaov, mirum quan-
tum, d[xr,yavov ojov, immane quantum, ouoet; o;, oatt? ou, «ewo wo«,
s. § 555, 4 u. Anm. 15.
e) In der Dichtersprache ist die "Weglassung von etvat auch sonst
sehr häutig: Acaxo? psv liorj? qöx erciSeüei«, I, 225, seil, isjxiv, vgl. Lehrs,
Aristarch2 p. 365. Totou "/dp xai -axpö? (seil, Et:), o xat rcsTivojjiva ßd^et;
o, 206. H aoi fxsv Yj[X£i? icavxavT] opwvxe; cptXotj S. Ant. 634.
An merk. 1. Auch in Nebensätzen findet sich diese Ellipse: häufig
nach ort und ü>;: Otoa 8' oxt ab jxev eadXo;, ifm ok ae&iv zoXü ye£p<ov T, 434. °0~'.
•ye oto; T.a.[jßi]ai'illza$7.i , a&xö; cpijj; PI. Gorg. 487, d. (seil. Et). Arotpatvtüv <ü; oüosv
|xoi npocijxov xaxovouv slvat tw -Xtj^ei Lys. 25, 7, ubi v. Bremi. "Ecprj aöxov Xsyetv
iü; göqev o'cpsXo; euvouc slvat X. Comm. 1. 2, 52. c TircoTtxeuov üaä; xtö te fisfiovoi-
o9at, xal oxt ßdpßapot oi intövxes xai ~oXXo(, £xrXr(;tv iyetv Th. 4, 126; nach Ir.zi: 'Eirei 6s
xd diroytopotivxa ouryspfj X. Comm. 1.4,6; nach (ugte: * Opöü xd jrpdyfi.axa ei; xoüxo
rpo^xovxa toaxe . . . axe-I/aaftat Seov Dem. 3, 1; in Relativsätzen: MüOo;, o; (aev vüv
bfffrfi, EtpT)(XEvo; «bxiu 0, 524. Auuxuv o't xctxd ournax' 'OSuootjo? Ssfoto u, 298. 'I8etv
d o'jx e£ov aüxf( Isae. 6, 50, ubi v. Schoemann. 'Axtjxta; d; ev oo-jXe-joüotq xf,
t:6Xsi epspetv dvctYXT] Dem. 18, 205. Oöy opdet;, &to; xat iy^ xaXo; xe fAEya; te 0, 108.
'Opa;, '08rJ33E-j, xt;v ÖEtüv iayjv, ootj; S. Ai. 118. Eutep ydp x' edeXotpLev, 6'aot Aa-
vaotatv dptoyoi 8» 205. "Oaat (j-ExaSjü xoü 'Iovfou xoXttou xai xoü Eüfcefvou 7:6vxou Th.
2, 97; in indirekten Fragen: Et xt; ^TtEpcuxcÜT] noxepov . . xpetxxov X. Comm. 1. 1,9.
Hdt. 2, 38. ilpootoEv ixetaxo; üjxcöv ix tcoXXou, xt; yopr^o; Dem. 4, 36. Bedaaads Et
TrapajrXTjaiov xo6xiu 19, 196; in Bedingungssätzen: Ei 8' t^ot) xe&väat xai etv 'At8ao
66[xotatv X, 52. O'j 8tä xoüxo xai dTtoxxeivot xeXe'joiu, Et [j.t, ;'jacp Epov Th. 3, 44. (Beim
Partizipium wird slvai nur dann ausgelassen, wenn es adjektivische Geltung
hat, vgl. § 353, Anm. 3.)
Anmerk. 2. Ausser dem Indik. Praes. werden auch andere Formen von
stvat, wenn sie sich aus dem Zusammenhange leicht ergänzen lassen, bisweilen
weggelassen, a) Ind. Impf. seit. Aotoü; 3' äp' 6ir/jXu&e ftdptvo'j; . ., 6 u-ev <p'jXnr]s,
6 8' iXafTj; sc. t^v e, 477. "Oxvo; (sc. tqv) etrcstv PI. civ. 503, a, ubi v. Schneider.
N'j£ h pi£3ii) (sc. -^v), xat Ttapf^Ev Aeschin. 3,71. (Manche sonst hierhergezogenen
Stellen lassen andere Erklärungen zu: T, 43 ist T]oav aus dem Folgenden zu er-
gänzen; K, 437 u. 546, X, 605 ff. sind Nominative des Ausrufs; Th. 2, 53 "0 xt
ifir\ t(0'j ist iaxt hinzuzudenken: „was für den Augenblick angenehm ist, der
augenblickliche Sinnengenuss". Anders geartet sind auch Beispiele wie Th. 1, 23
o3x£ cpuyai xoaatOE dv8pu>ntov xat epovo;.) — b) Ind. Fut. selten, üö&ev oüv b rropo;
xiüv ypr^axtuv . . xoüx' t^'St] Xe?u> Dem. 4, 29. — c) Conjunct. nach ö; dv (o; xe
ep.) ziemlich oft, aber nach Konjunktionen selten. °0« oe x' dv-r^p fiEVEyapfio; sc.
fj H, 376. A, 547. E, 481. Tßv dv aüxot; ypsta PL Civ. 370, e. 'E<p' ot; av xo jtXetaxov
42 Kopulaartige Verben. § 355.
[lipo; tt]; ßaodvou Antiph. 5, 32, uhi v. Maetzner. Nach Ist' av Eur. Hipp. 659
iot' av exOTjfio; yjjovos 07]ceu;, sc. f, ; nach ocppa A, 477 6'cpp' alpva Xtapöv xal
Yoüvai' ipwpTj; nach idv Antiph. 6, 8 ia\ üiaTv fjSofAEvoi;. Aristot. Eth. Eud. 7, 3;
nach £';iEiodv Lucian. Catapl. 2; nach I<u; av Hippocr. de aer. aq. Joe. 101; nach
Tcptv o, 394 ouSe' ?l <je xp^i» ~Ptv '"P7) (sc- fi)> xaxaX£yJ}ai. — d) Opt. häufiger.
1 (; Y«p av, sepetaav, ooö ys IvavioTEpo; TTEtaai; X. Cy. 1.4, 12. "A 0'j5' av ei irap' sa'jToü
oo(tj xt; u.utv, Xaßstv a$tov Dem. 22, 45. — e) Impr. in der Redensart: toi; SeoT;
fj-EyioTT) yapt; (sc. sarcu) , ort sooüav Tjfjüv xuyEiv, ouv EvofjuCousv dtjtoi slvat X. Cy. 7
5, 72. Vgl. 8. 7, 3. An. 3. 3, 14. Oec. 8, 16. (S. OC. 1480 l'Xao;, w oa[[Au>v, ist
aus dem folgenden cp^pwv der Ipr. »Eps zu ergänzen, u. N, 95 At5(ü;, 'ApYEtot, ist
ein Ausruf und laxfo zu ergänzen.) — f) Partiz. "Axorca Xe^ei; xal oySajAÜi; repo;
aoü ^sc. ö'vTct) X. Comm. 2.3,15 nee tibi convenientia. 'Opcüvti oikv 7rps3ß'jxEpav xal
o6x h uipa (sc. ouoav) PL Phaedr. 240, d, ubi v. Stallt». Häufig aber ist die
Ellipse des einen Verbalbegriff ergänzenden Partizips, s. § 483, sowie auch öfters
des adverbialen, § 490, 5. — g) Infin. oft bei 5oxeiv. BooXEUTEa iSoxst Th.
7, 60. 'Q; av aÜTÜj ooxtj äa<paX£; X. An. 7. 1, 6; jedoch scheint zwischen ooxeIv
mit einem Adj. ohne slvai und mit Eivai ein gleicher Unterschied zu sein wie
zwischen erscheinen, sich zeigen und scheinen oder wie zwischen cpahsaftat
c. partic. und <p. c. infin.1) Noch weniger ist bei den V. vo.ut^Eiv, rfliiaüai mit
zwei Akkus, eine Ellipse anzunehmen.
§ 355. Kopulaartige Verben.
Ausser der eigentlichen Kopula eivai giebt es noch eine Anzahl
von Verben, welche den Charakter der Kopula annehmen, indem
sie gleichfalls ein prädikatives Adjektiv oder Substantiv mit dem
Subjekte verbinden und die Form dieses Adjektivs oder Substantivs
mit der des Subjektes kongruieren lassen. Sie unterscheiden sich
aber dadurch von der Kopula elvat, dass sie nicht zu einem rein
abstrakten Begriffe herabsinken, sondern neben der kopulativen
Kraft ihre konkrete Grundbedeutung festhalten. Es sind folgende
Verben:
a) die poetischen rsXcu, 7tsXou.ai (eigtl. ich bewege mich, § 345, 3),
-sXlöw ep. u. lyr., auch Hippocr. (gehe auf, erhebe mich), xExu-yfxat,
£Tu/8y]v ep. u. Aeschyl. (bin, wurde bereitet), xopw (eigtl. bin zufällig);
— b) ürräpyo) (eigtl. beginne unten, dann bin wirklich), cpüojxat, entstehe,
werde, i<puv, entstand, ward, Tiscp uxs , bin entstanden, bin von Natur,
Yt'-fvojjLai , werde, zuweilen auch droßaivto (gehe hervor als, erado), au£d-
vojxat (eigtl. wachse, dann werde)', xpscpofxai poet. (werde aufgezogen,
wachse heran), aipojxai (eigtl. erhebe mich, dann werde; das "Werden
ist ein sich gestaltendes Sein); — c) xads<rxT]xa, xaxsaxrjv stehe da,
trat auf als (bin, werde), vgl. die Kopula romanischer Sprachen stare,
estar, s. § 345, 3, Not. 2, filvw, bleibe (== bin beständig); — d) cüvajxai
') Kühner ad Xen. Comment. 1. 1, 5 u. ad Anab. 7. 2,
16.
§ 355. Kopulaartige Verben. 43
(eigtl. valeo, gelte, daher bedeute = bin der Bedeutung nach; — e) die
Verben, welche bedeuten: ich scheine, erscheine = bin dem Scheine
nach, bin ähnlich, als: (paivopiat, 8r)Xou|j.at, eioop-ai poet. ; — f) die Verben,
welche bedeuten: ich werde genannt (= bin dem Namen nach), als:
xaXoup.at, 6vo|xd£opiai, X^/opt-at, daher auch axouto, poet. xXuto, wie audio,
stehe im Rufe; — g) die V., welche bedeuten: ich werde zu etwas
gemacht, erwählt, ernannt (= werde durch Wahl, Ernennung),
als: atpoupiai, a7:ooeixvu[xai, ystpoxovoujxat, Xoqyavto, Sorte Creor, 7raiOEUop.ai;
— h) die V., welche bedeuten: ich werde für etwas gehalten, als
etwas erkannt, beurteilt, befunden, als: voui^opiai, xpivojxat,
uiroXa[xßavo{jiai; — i) die V., welche bedeuten: ich werde als etwas
gegeben, genommen, zurückgelassen u. ähnl. Ou \ii^ tzwc, aXiov
tisXei opxtov A, 158. 0; JJ-e^a Tidatv epxo? 'Ayaioibiv TrsXsxat A, 284. Avdpto-
-oi 8e fjLtvuvBaoioi xeXeöouaiv x, 328. H (jieptfxva) . . xaxocppov xeXeÖei
Aesch. Ag. 100 Ch. Tapu'r,? ttoXeuoio xsxuxxai A, 84. Ato; tjj.epo; oux
EuttTjpaxcx; ixüy9T) Aesch. Suppl. 86. Kaxwv [xev oaxi; eparsipo<; xopsT id.
P. 598. Ol TrXouaiü)xaxoi xpnrjpapyoüvxs; dei xtuv yopr^tcuv dxeXsi; undpyouatv
Dem. 20, 19. 'Aidou; o jxuOo; vffi dXr,9sia; Icpu Eur. Ph. 469. 06 7ap
afyfXY]xr]s jTScpuxeVj lv 7uvai£l o aXxtpio; sc. MeveXeoj; Or. 753. Kdpxtaxot otj
xeivoi iiriydovtcov xpäcpev dvopüJv A, 266. Aus[i.afUaxspov xai e'tuXt^u.ovsjxepov
diroßatvetv X. Comm. 4. 8, 8. Htpexo xo u*|oc xou xsi'you; p^a Th. 2, 75.
Tö Kupou ovojxa [A£7tdxov y)u£t]xo X. Cy. 4. 2, 3. Toüxoi? 6 OlXitcttoc fxrjfa;
TjUcrj&Tj Dem. 2, 5. Vgl. 9, 21. Ata xouxojv tJp&t) 1x57a; 2, 8. Ouxo; av
iXXovtjjLo; rju^&ri PI. Protag. 327, c, ubi v. Stallb. Ol fiiv ocpöaXp^v
iTjxpoi xaxsaxlaai, 01 o£ xe^aXyj; Hdt. 2, 84. Aoxoustv 01 Auxoup^ou vop.01
dxi'vrjxoi oiapivEiv X. R. Lac. 14, 1. Auvaxat xouxo xo e:ro<; xaxd xtjv EXXtj-
vu)v ^XtSj^av 01 iz dptaxspf,; yetpö; TTaptjxdpiEvoi ßaaiXei Hdt. 2, 30. Oaxi;
001 dStxwxaxo; «pai'vexai dvöptuTioc PI. Protag. 327, c. Ou |xlv jxoi xaxo;
eloexat S, 472. Auxol vopioiUxat xXiqÖTjaovxai PI. leg. 681, d. Avxl cpiXcov xai
$£vcov, a xixe wvojxd^ovxo , vuv xöXaxe; xai öeoit; iyOpol dxououatv Dem. 18,
46. (Arj[jL0Ji}ev7];) oux' sXays XEiyorroio; oux' lyetpoxovrjÖTj Giro xou oyjfj-O'j
Aeschin. 3, 28. "Oaot av 8iacpep6vxu>c e*v xw ßüo d^a^oi xptUcoai PI. civ. 469, b.
Anmerk. 1. Dass die Verben 'jiyjta^aa, cpüvoct, rscpu-zEvat u. s. w. , wenn sie
nicht die Stelle der Kopula vertreten, in derselben Weise wie elvat, als konkretes
Verb, mit Adverbien verbunden werden können, versteht sich von selbst. Kcrxiö;
5' dpa oi tteXei aoxTJ I, 324. IlavxEc d*7]v iyevovxo ottu::f( tt, 393 s. Am eis. im Anh.
z. d. St. XaXeraiü; aöxots i] dvdaxaai? e^eveto Th. 2, 14. Vgl. 1, 50. "Ap-a 7SVOU.EV01
4, 30 = auvEXdovxE?. Xp-rjv 77p KavSauXT) yEvsodat xaxcü; Hdt. 1, 8. Td Trpdqaaxa
-oXXdbu; ouy o'jxcu ttecp'jxev Dem. 3, 20. Über or/a, y.wpf;, «a?, ^776; s. § 353, A. 2.
Total A&7]va((ov oxpaxrjoTot s^evovxo ofya al 7V(Lfxat Hdt. 6, 109. At'ya TTEcpuxs Th.
4, 61 (Sicilien) ist in zwei Teile geteilt.
Anmerk. 2. Während die griechische Sprache bei allen angeführten Verben
das Verhältnis des Prädikates in der Form eines Kongruenz Verhältnisses
auffasst und daher auch bei Verwandlung der angeführten Passiva in Aktiva das
44 Eigentümlichkeiten im Gebrauche des Nominativs. § 356.
Prädikat mit dem Objekte im Akkusative kongruieren lässt, fasst die deutsche
Sprache bei den meisten der genannten Verben das Verhältnis als ein den Begriff
des Prädikates ergänzendes, als ein Verhältnis der Wirkung auf und bedient
sich zum Ausdrucke desselben verschiedener Präpositionen, als: ich werde zum
Feldherrn gemacht, gewählt, man wählt mich zum Feldherrn.1) Bei einigen
Verben, besonders den unter g) genannten Verben zu etwas machen etc. wird
zuweilen auch von den Griechen dieses Verhältnis dadurch als eine Wirkung
bezeichnet, dass dem prädikativen Substantive der Infinitiv elvoti hinzugefügt wird.
Hdt. 5, 25 xaxaaxTjaa; xov äSsXcpEov u-ap^ov slvai. Vgl. 5, 94. Isae. 3, 32. Hdt.
5. 25 üKkhzfc ötxaix-^v elvett. 99 axpaxT]Yoü; ä'XXou; ÜTzile^z MtXiqattuv etvat. Vgl. 7,
154. 8, 134 ol oh o6(ji;xa^6v pt,tv ei'Xovxo Elvat. Vgl. 1, 114. Sehr häufig b. TiotEtv,
efficere, ut. Hdt. 7, 129 dveuvuuo'j; xou; äXXo'j; zoüet Elvat.2) 6, 108 'JrcEpßdvxE; xrrj;
oi Kopfvihoi eÖT]xav rot; IlXaxaiEÜot slvat oupou;. Theoer. 2, 41 o? [j.e xoiXaivav ävxi
Y'jvatxo; I&Tjxs xaxäv xat aTfip&svov TjitEv. II, 144 [aeX(yjv .. rcaxpi cp(Xto Tiops Xsfptuv
epovov IpiuEvat ^pcuEaatv. P, 151 S^p^rjoov1 a^a |etvov xal ExaTpov xäXXiTCs; 'ApYs(otatv
eXtup xai y.'jpij.ct Y£vEa^at' Auch nach den Verben des Nenne ns wird zum Prä-
dikatsnomen zuweilen slvat zugefügt. Tä; övoji-dCouat A-rjXtot Elvat 'YrrEpoyiqv xs
xal Aaootx7]v Hdt. 4, 33. Mdvxst; <Svoij.d£ou3i xoy; 7rpo0T)ij.atvovxa; Etvat X. Apol. 13.
Sotptoxrjv 6vopid£crjat xov ävopa Etvat PL Pi'otag. 311, e. "Ouot i-iaxTjfxac e/ovxs;
tjvofAdtCovxat xtvs; Etvat Civ. 428, e, aliquod nomen habent, ubi v. Stallb. Hobst;
•fjSova; äyaSov Etvat jcpooaYOpeöete; Phil. 13, b, ubi v. Stallb. Lach. 192, a. Theaet.
160, b. Isae. 2, 41 ou elvat (uvofxdcil^v. (Vgl. ipov 'HpaxXEo?, £it(Dvufj.(ir]v fyovxo;
Oaafo'j Elvat Hdt. 2, 44. 'EiTtDVjijifav eyjzi «jixtxpo; xe xat [A^ac slvat PI. Phaed. 102, c.
Apol. 23, a ö'vopia oe xoüxo XsyEaftai ooepo; Elvat, ubi v. Stallb.) In diesen Fällen
sind die Verba des Nennens als vollere Ausdrücke für das einfache Xeyeiv an-
zusehen: ,Ei:ujvu;j.tav fyet oo-fo; stvat, övo[Aä£sxat oo'fö; Elvat, man legt ihm den
Namen bei, dass er ein Weiser sei.
§ 356. Eigentümlichkeiten im Gebrauche des Nominativs.
1. Wenn ein abstraktes Substantiv durch sivott oder Yqvsoöoci
mit dem Subjekte verbunden wird, so setzt die griechische Sprache
dasselbe in den Nominativ, indem sie das Verhältnis des Prä-
dikates als ein Verhältnis der Kongruenz auffasst, während die
lateinische Sprache dasselbe in der Form eines ergänzenden Ob-
jektes durch den Dativ ausdrückt {kl mild honori est). 2o\ 7«p l-{w
xai Insixa xaxY]<petr] xai ovsioo; £jo;j.ai Fl, 498. Vgl. H; 97. P7 38. 556.
636. Ouxex' eirstxa aü TrrjfAa Trox' 'Icrssat 'Ap-yetoicnv K, 453, detrimento eris
Achivis. A xaxoptto'jjxEva jaev xoT? tötcoxott; Tifjff) xat wopsXta fxaXXov rp,
acpaXIvxa 8s t9j ;:6Xet ßXaßrj xaöt'crxaxo Th. 2, 65. (Xatps'falv) ijxot £r;|j.ta
jxaXXov ^ (ocpeXeta ijxtv X. Comm. 2. 3, 6. H xiov Xo-yiov yäpii, av rt p.r,
Trpocrrjxousa, spY<f> ^"1fJLia 71'YveTat Dem. 4, 38. So auch: E70J üu-tv r,x<u
jxeYiaxov dt-j-aSöv, Aapeiw oi ^EYiatov xaxöv Hdt. 3, 156.
i) S. K. F. Becker, Ausf. D. Gr., II. T. § 244. — 2j ygi. Schoemann
ad Isae. 2, 41 u. 3, 32.
§ 356. Eigentümlichkeiten im Gebrauche des Nominativs. 45
2. Da der Nominativ als Subjektskasus, einen Gegenstand
als unabhängig bezeichnet, so gebrauchen ihn die Griechen gern
bei Anführung eines Wortes, besonders eines Namens, ge-
wöhnlich in Verbindung mit ovofj.a, s-wvupua u. dgl., so namentlich
in den Redensarten ovojxa datt u.ot, ovoixa e/oj, aber selbst auch ohne
diese Substantive bei den Verben des Nennens in der aktiven Form,
obwohl alsdann öfter der Name als Apposition zu ovotxa im Akku-
sative hinzutritt. 'ApVjxif] 8' ovopt.' eWiv liriovujxov tj, 54. x, 183. 409.
Mdvn? 7jv . ,} ovop.a o covojjLä^Exo EXevo? S. Ph. 605. 'E^to a' (daojxat, xXr(-
jjlcdv taxpo? ovojjl eyooaa Kur. Tr. 1233. Aapsuu tjv iicTioxöpioc, xw ouvopia
7]v (KßdpT); Hdt. 3, 85. Vgl. 88. X. An. 1. 5, 4 evraüfta t)v — 6Xt« p^aXir;,
ovop.a o' auxrj KopjwTT]. Vgl. 2. 4, 13 u. 25. (In or. obl. der Akkus.
T?j O'jvojxa elvai Ap'jEi'rjv Hdt. 6, 52. Kai oi ouvojxa xeör[vai Eupusftevsa,
reo os vEcütlpca npoxÄsa ibid. Toutü) 75 olpiat jxövtp xrj; d-fvota; (Jlllic Soll
ignorationis parti) dp.a9i'av xouvojxa TTpoupr^^vai PI. Soph. 229, c ubi v.
Stallb). Qi or] ^'J/rj xouvofji«, xt; xouxou XÖ70C5 leg. 895, e. 0'jvop.a xco
opei xouxio xeixai Avöraia Hdt. 7, 216. ( H xaxa<ppövr]3t;) xo ivavxi'ov ovop.a
d'fpouüvT) |X£Xtüv6}ia!jxat Th. 1, 122. Tto xpdxei acixppoauvr] ovop.a SC. laxt
PI. Phaedr. 237, e, wo der Lateiner den Genetiv gebraucht nomen est
temperantiae. 'Qjxs ovojxa touto /i-;eaöai oocpö; eTvat Apol. 23, a (wegen
etvat S. § 355, A. 2). 'Ev xai"; aXXai; -öXesiv oiröxav xi? xaxö; "jfEvrjxat,
e'-ixÄTjaiv fiovov syei xax6; slvat X. R. L. 9, 4. O^tu? xou; syovxa? xo oejavov
ovopia xouixo xo xaXoc xe xd-caöo; e,7it3y.s,}iat|j.rjv Oec. 6, 14. 'Avrjp Ysvöfj.evo;
-pojeiXr(cpe xrjv xwv Trovrjpüjiv xotVTjv Intovupiav 3'ixocpdvxr^ Aeschin. 2, 99.
(Bei einem transitiven Verb, wie ovojao xidTjjxt [uftsjAat] xtvi steht öfter
der Akk. Hdt. 6, 63 Ar^apr^ov auxw ouvojxa I8exo. PI. Civ. 369, c
xauxr) X7) £uvoixi'a iftsp-EÖa tioXiv ovofia. Vgl. Leg. 736, a. Plut. Ar. 2 dvrjp
Ttsvr]; xai or([JLOXtx6; ixxYjsaxo xf(v ßaaiXixwxdxTjv xai öeioxaiTjV -poarjopiav, xöv
Aixatov. Auch findet sich der attributive Genetiv. Plut. Ph. 10
Oiuxuov IxxYjaaTo xt]v xoü yprjaxou npooirryopfav.) Auffallender "Wechsel: PL
conv. 205, d 01 oe xaxa ev xi eloo; tövxs; xe xai ia-ouoaxöxe; xo xoy oXou
ovo[xa tayouaiv eptoxd xs xai ipav xai e'paaxat. Die bei den Lateinern
übliche Konstruktion nomen ei est Tullio scheint bei den Griechen
nirgends vorzukommen. (PI. Crat. 384, c wird jetzt ou <pr(ai aoi Ep-
[X07IVY) ovofxa elvai st. d. vulg. 'Epfio-^vet gelesen u. Theaet. 150, a tj 8yj
-poa7(ü7£t'a ovojxa st. d. vulg. T^oa-far/Eia.) Auf ähnliche AVeise wird
bei Anführungen von Gegenständen der Nominativ ohne Rücksicht
auf die vorangehende Konstruktion gebraucht, da es sich hier um die
einzelnen Wörter an sich handelt. "AXXoo? 0' 6 . . NeTXo; sTrep-^ev* So-jai-
xavr,?, rirjaaxa^wv A^u^xo-^vr^, 0 xs xt)C (spa; Mlp.'fioo; apycov xxX. Aesch.
P. 34 sqq. Ttörjp.1 oüo oty^ ttoi^xix^; eioirf ftsi'a filv xai dvBpw^ivrj xxX.
PI. Soph. 266, d. Tl of,xa -poTa;ai[X£&' av ey^vtojxov . . ., olov dcTraXieuxr,;
46 Eigentümlichkeiten im Gebrauche des Nominativs. § 356.
218, e. Tyjv 6s;xtaroxX£oui; {xev otxiav . . 6pa xaüiv t:oXX<Juv ouoev aEptvoxIpav
ouaav, xd 6s Tr,c tiÖXscu; oixooofAr,|xaxa xotauxa, tuaXE fj.r,6evi x<ov iutYqvofjLEvtuv
UTtspßoXirjv XsXsupflai, TrporcüXata xaüxa, vswaotxot, axoat, HsipaiEu; Dem. 23,
207. Aber auch sonst, z. B. S. Ant. 567 Ism. xi -fdp jj-övr] [xot xrjao' otxep
ßttüatpLov; Cr. dXX' „t]oe" jxevxoi [xtj Xiy ■ ou 7«p lux' Ixi, ubi v. Schneidew.
3. Der Nominativ wird oft als Ausruf gebraucht, lyixhoc,
6ßpifAOEp7Ö$, o; oux oQet ai'auXa pICcuv, der Schreckliche! E, 403. X, 86.
So o, 194 oüjfxopo?, der Unglückliche! B, 38 u. sonst vrjiuoc, der Bethörte.
E, 787 AiSu>;, 'Ap-yeToi, xdx' IXi^ysa, eTöos fyfcoi, eine Schande! 0, 228.
N, 95. 0, 502. n, 422. Auffälliger A, 231 Arjpioßöpo; ßaatXEu;, faei ouxt-
oavoiaiv (ivaodsi?, ein Verschlinger des Gemeinguts, das bist du! Oft bei
Tragikern: Tß ttoXX' e^u) [xoyörjpo?, w rctxpö; Oeoi; S. Ph. 254. Vgl. S.
Tr. 1046 u. s. w. Q iswato;, eii)s -^pa^stEv, w; ypT) tc£vt)TI jxaXXov tj
rXouaicp sc. yaptteaöat PI. Phaedr. 227, c, o! der edle Mann, hätte er
doch geschrieben u. s. w. So auch bei einem Ausrufe in der Form
einer Apposition: Iimia; 6 xaXöc xs xai aocpö;, w; otd ypovou 7]}iTv xaxrjpa;
ei? xd; 'A9T)va; PI. Hipp. mai. 281, a, ubi v. Stallb. In der Form einer
Frage: 'E£ d-yopd; ^ ttoHev Msvs£svo;; Menex. 234, a, woher, vom Markte oder
sonst, unser lieber M.? Stallb. vgl. Hör. serrn. 2. 4, 1 unde et quo Catius?
4. Ebenso ist der Nominativ des Demonstrativs ouxo? als Aus-
ruf und nicht als Anruf (Vokativ), oft auch als Apposition in der
Form eines Ausrufes aufzufassen in Beispielen, wie: yQ ouxo? Atac,
osüxspov ak TtpojxaXco S. Ai. 89, ei sieh, da ist ja Ajax. Vgl. 71 — 73.
Ouxo; au, xXr^ptov Xüüvos |XY] <j>aüaT]; XsP'j MsveXaov etitov, o; n£7tup7(uaai
Opaasi Eur. Or. 1567, da bist du, den ich suche. Als Apposition in der Form
eines Ausrufes: Auxy], xi yXcupof; oaxpüoi; te^ei; x6pa;j id. M. 922, du
da. Ouxo;, ti asjxvov xai irscppovxtxo? ßXeTxei? ; Ale. 773. Ouxo;, xi rdayst;;
Ar. V. 1. ^Q (fraXrjpEu;, e^yj, ouxo; 'AnoXXöotupo;, ou ZEpi|X£vsT; PI- COiiv.
172, a, ubi v. Stallb., sieh, das ist ja Apollodorus. Oux ärJj xd;
opuö;, ouxo; o Kcuvapo; a xs Kuvait)a, xouxsi ßoaxrjjsTaftE Trox dvxoXa;;
Theoer. 5, 102, als Apposition.
5. Regelmässig ist der Nominativ mit vorgesetztem Artikel in
der Anrede, wenn dem Substantive eine attributive Bestimmung in
der Form einer Apposition beigefügt ist, wo man nach der deutschen
Ausdrucksweise den Vokativ erwarten sollte. Mfjxsp, -r, E£p;ou -^spaia,
youpE Aesch. P. 156. YjjieT;, oi f^EpiovE;, repo; ipts Tidvxs; aujißdXXExe X.
Cy. 6. 2, 41, d. i. ujjleTc, oi t^s^ove; laxk, im D.: ihr, o Führer. 2ü 81,
8 apytuv xcdv dvopüJv, orctaftEv xcuv dp;Aafxa;iov ixxäxxou 6. 3, 33. Vgl. 4. 5,
17. 22. 6. 2, 36. XaipEXE, tu cpiXot TiatOE; xai Ttdvxs; oe, oi rapovxs; xai oi
drcovxs;, yaipsxE 8. 7, 28. Ebenso in Beziehung auf das im Verb liegende
Pronomen: ripoift' I; x6 Tipoailsv oXi^ov, rj xavTj'-popo; Ar. Ach. 242. 'Em-
jxsXstaös xou atcu-Tj -opsüsa&at, ot xs apyovxe; xai irdvxE; 6s ol acocppovouvXE;
§ 357. Vokativ. 47
X. Cy. 5. 3, 43. napaxr^pETx', s?pyj , xouxov, oi 7iXr,atov Comm. 3, 14, 4.
rip6;eve xai oi aXXoi ol Tiapovxe; EXXtjve;, oux iure, o Tt 7totstX£ An. 1. 5, 16.
Hell. 2. 3, 54. CK ol otxsxat xai eiTi? aXXo; loxt ßsßrjXo;, nuXa; tois (ujiv
Ittiöeoöe PL conv. 218, b. *)
6. Dasjenige Wort, welches an Bedeutsamkeit die übrigen Glieder
des Satzes überwiegt, wird zuweilen mit rhetorischem Nachdrucke
nicht allein an die Spitze des Satzes gestellt, sondern auch in der
Form ausgedrückt, welche das Wort als das dem ganzen Satze zu
Grunde liegende Subjekt darstellt, obwohl die grammatische Struktur
eine abhängige Kasusform erforderte (rhetorische Anakoluthie). CK
ös cpi'Xot, t|v tu sViaxYjxai aoxoT; yprjsftai, cujte w'^eXstaHat dar auxuTv, ti
cp^aojxev auxoü; elvai; X. oec. 1, 14. Vgl. Hier. 4, 6 oi ddXyjxat xxX., ubi
v. Breitenb. 6, 15 tuarep 7s xai "ir-o; xtX. An. 7. 6, 37 ujxeT? 6s xtX.
mit Kühners Bern. 0 81 Ai8t)C> 01 TioXXoi jaev p.01 6oxoü<jtv 6;r:oXa|xßdveiv
to dstos; upoaetpTJj&ai xtu ovojxaTi toutoj, xai cpoßoüjxEvot to ovo;j.a FIXoÜTtuva
xaXooaiv auxov. PI. Cratyl. 403, a, ubi v. Stallb. (Psppscpaxxa 6s, rcoXXoi
fisv xai xouxo cpoßoovxai x6 ovojxa 404, C. Kai jxtjv xo -(£ dyaOov, xouxo
tt]; <fÜ7sa>; TidjT); xcu d-faaxw ßouXsxat xo cvojxa i^ixstcjöai 412, C. Vgl.
419, b. Aus demselben Grunde scbliesst sich der Nominativ einem
darauf folgenden Nebensatze als Subjekt an, obwohl man nach der
Struktur des Satzes einen anderen Kasus erwarten sollte. llp6;evo? xai
Msvtov iKsi-sp etaiv üfxsxspoi Eosp-ysxai, usfj.<|>aTs auxou; osüpo X. An. 2.
5, 41 (s. das. Kühners Bern.), st. npö;£vov xai Msvcuva, Ixsiizep . ., -s^axs.
H[xsic (xsv ouv Et (i.sXXo[xsv toÜtou; £ip'(Etv, aipsvoüvrjXcov Sei (sc. Tjixiv) xai
tjxTisojv 3. 3, 16. Ahnlich schon Homer; AvopofxdyT], öu^dx^p p.s7aX7jxopo;
'Hsxi'cuvo?, 'Hsxicuv, 0; Ivaisv ir.b FlXdxcp Z, 395, wo 'Hexicov sich an 0;
anschliesst.
§ 357. Vokativ.
1. An die Lehre von dem Nominative, dem Kasus des Sub-
jektes, reihen wir die Lehre von dem Vokative, dem Kasus des
Anrufes oder der Anrede an, der jenem sowohl hinsichtlich der
Form als hinsichtlich des Gebrauchs am nächsten steht. Syntak-
tische Wichtigkeit hat der Vokativ nicht, da er ausser allem orga-
nischen Verbände entweder in die Rede eingeschaltet oder derselben
vorangeschickt wird.
2. Was die Form des Vokativs anlangt, so sehen wir, dass
selbst da, wo die Sprache eine besondere Form für ihn ausgeprägt
hat, dennoch zuweilen in der Dichtersprache, selten in der Prosa,
!) Vgl. Bezzenberger in: Beiträge zur Kunde der indogerm. Sprachen
XIII, 290 f.
48 Vokativ. § 357.
statt derselben die Nominativform gebraucht wird.1) Zsu rcaxep
'HeXtö; ö', o; ttocvt' IcpopS; T, 277. 2) Aoc, 91X0; p, 415 selbst ohne Zwang
des Metrums, r^jj-ßpo; Ijjloc fto")faxr(p xe, xtOesö' ovoja' oxxt xev stirto x, 406.
<I>ip' ottcd? a^apic yäpi;, u> cptXo? , eitce ttou xt? aXxa; Aesch. Pr. 545. ß
xaXa; S. Ph. 339 (dagegen u> xaXav 1196). rQ xXeivo? ?]fj.Tv rcofftc, ava-yxaioK
evet xtX. Eur. Hei. 1399. Der Nominativ und der Vokativ sind zu-
weilen mit einander verbunden. TQ 8io? a?{H)p xal xayürcxEpoi -voal | Ttoxa-
fjLüJv te TrtjYal ttovxhdv xe xopiaxcov | ävrjpi8jj.ov "jiXaofxa 7ia|xjj.7|xöp xe '/tJ Aesch.
Pr. 90 sqq. Ja selbst in unmittelbarer Verbindung. Ai -/ap otj ouxw;
eiy), cpi'Xo« ai MsveXae A, 189. rQ xX^jxcov avsp Eur. Andr. 348. TQ ouajxop'
Al'a« S. Ai. 923 (bei Soph. ist jetzt überall Ata? st. ATav aufge-
nommen, vgl. Ellendt-Genthe, L. S. p. 13).
3. Wird der Vokativ der Rede vorangeschickt, so liegt ein
grösserer Nachdruck auf der Anrede, als wenn er in die Rede ein-
geschaltet wird. Sehr häufig bezeichnet der Vokativ, besonders in
Verbindung mit <y, nicht eine Anrede, sondern einen Ausruf, so
auch in den in die Rede eingeschalteten Ausdrücken: Z fteot, w
Zeu, w 'HpaxXet? (X. Comm. 1. 3, 12 U. S.), cu '[t\ xal yjXis xal dperr] xal
aüveai? xal rcaiSeia Aeschin. 3, 260. u. dgl.3)
4. Der Vokativ steht entweder allein oder, und zwar häufiger,
in Verbindung mit der Interjektion w. Das Erstere geschieht in der
Regel, wenn die Anrede mit einem gewissen Affekte ausgesprochen
wird, also bei Ermahnungen, Drohungen, bei Äusserungen des Un-
willens u. s. w.; das Letztere hingegen bei einer einfachen Anrede,
also in dem gewöhnlichen Gesprächstone, sowie auch in den öffent-
lichen Reden: ai avop£<; AdrjvaToi. Opa oyj, npioxapye, xi'va Xo-jfov fjLeXXeic
::apä «PtXiqßou oeyeoöai PI. Phil. 11, a, ubi v. Stallb. £u os, Ntxi'a, Xqe
yjixiv TiaXiv lz dpy% Lach. 198, a. H xi xi; av, GeattriTe, etiroi xäXXiov
Soph. 220, d, ubi v. Stallb. Flotkv, scpy], Euör,pE, ^aiv^; 'Ytto jxev xtjv
xaxaXuoiv xou tioXI^ou, e'fT), w ^arxpaxs;, Ix xtJc a-o6r,[xi'a; X. Comm. 2.
8, 1, wo zuerst eine Verwunderung, dann eine einfache Antwort aus-
gesprochen wird. "AvttpcoTts, xt -oiet;; X. Cy. 2. 2, 7, Kerl, was thust
du? So redet Demosthenes in der Rede de cor. den Aeschines stets
mit Verachtung Atsyivir) ohne <iu an, vgl. § 11. 21 u. s. w. Beispiele von
dem Vokative mit u» finden sich überall. Jedoch ist wohl zu bemerken,
') Hermann praef. ad Eur. Andr. p. XIV sqq. behauptet, überall, wo der
Nomin. st. des Vok. steht, sei der Nominativ non alloquentis et compellantis, sed
declarantis et exclarnantis. Vgl. dens. ad hymn. in Apoll. 14. Allerdings ist der
Nom. an vielen Stellen als Ausruf aufzufassen, s. § 356, 3, aber in den oben an-
geführten Stellen ist dieses nicht der Fall. — 2) Über ähnliehe Verbindungen im
Sanskrit vgl. Delbrück, Syntakt. Forschungen IV, S. 28. — 3) Eine Sammlung
von Beispielen s. in Passows Lex. II, S. 2597.
§ 357. Vokativ. 49
dass der Unterschied zwischen beiden Ausdrucksweisen nicht immer
beobachtet wird1). So steht Z Scuxpare« PI. Gorg. 452, a. b. c, obwohl
mit Ironie und Verwunderung gesprochen wird. 'A-javaxTrjjaifx' av xai
Eiicotfi.' av- Eö<pTQp.ei, <u avBpajTre Protag. 330, d. Hingegen statt der ge-
wöhnlichen Anrede in öffentlichen Reden: u> av5pe; 'AfbjvaToi, iL avope;
AaxeoatjjLOvtot, u> avope; axpaxttuxou u. s. w. wird zuweilen, doch seltener,
der blosse Vokativ gebraucht, z. B. avöpe; "Io>ve; Hdt. 6, 11. ävope;
Aaxeoai[x6vioi X. Hell. 6. 3, 7. avope; 'Aftr(vaToi Dem. 18, 216. Avope;
X. An. 7. 3, 3. S. Ant. 162.
5. Über die Stellung von w beim Vokative ist Folgendes zu
bemerken: a) Die Interjektion wird manchmal durch das dazwischen-
tretende ecpT) von dem Vokative getrennt. Eu9ü; o' ouv d>; töeiv xov
'A^aöcuva- TQ, cpavai, 'Aptaxö67j|Ae, et; xaXov rjxei; PI. conv. 174, e. So
tritt auch tyr\ dazwischen, wenn der Vok. mit einem Adj. verbunden
ist. ~Q avope;, ecprj, cpi'Xot X. Cy. 2. 2, 27. TQ' ^aöe, ecpr„ Kups 3. 1, 30.
"Avope;, e<prj, 91X01 7. 5, 20. — b) Wenn mit der Interjektion u> ein
Substantiv mit einem Adjektive verbunden ist, so geht entweder
dieses oder jenes voran, je nachdem das eine oder das andere den
Nachdruck hat. rQ <pao; ä-jviv S. El. 86, „quid lux, non quod pura,
sed quod lux est, invocatur; opponuntitr enim tenebrac; tum eodem
modo, ubi substantivum et adjectivum quasi pro uno vocabulo sunt,
ut Zeu -atpole". Hermann ad Viger. § 260 d. p. 794. yQ xö;ov cptXov
S. Ph. 1128. TQ öoujaov t^afte Ar. eq. 108. "Q ™T cpiXe PI. Soph. 230, c;
cpi'Xov, cpi'Xe, dqaOe, sind hier müssige Zusätze. rQ röXi; -axpia S. Ph. 1213
(Ein Begriff: Vaterstadt). y£i |xeT«Xa cpaxi; Ai. 173. TQ <p(X' Aia? 529,
wo cpiXe, von der Tekmessa ausgesagt, kein müssiger Zusatz ist. Jedoch
ist in der Dichtersprache der angegebene Unterschied keineswegs tiberall
beobachtet, und mit Recht sagt Ellendt-Genthe L. S. p. 795 sed
poetis aliquid in eo genere libertatis concedendum esse arbitror. Zu-
weilen wird in der Dichtersprache die Interjektion zwischen das Attri-
butiv und Substantiv oder umgekehrt gesetzt. $1X0; o> MevsXae A, 189.
'AfaxXel; <S MeveXae P, 716. K, 43. XaTpe, uaxep a> ;etve », 408. 0, 26.
561. "Epeßo; w cpaevvöxaxov S. Ai. 395. Muxr,vi6e; <o cpiXiai Eur. Or. 1246.
'A7a|xe[xvovo; ai xöpa El 167. <I>oi'viaaa Ziocuvt«; cö xayeta xcona Hei. 1451.
Der Prosa ist diese Stellung fremd (an der von Bemhardy ange-
führten Stelle PI. Euthyd. 271, c liest man jetzt richtig öau^aau*, J>
KptTüJv). Zuweilen wird c2> mit grossem Nachdrucke wiederholt. yQ robov,
w MeveXae Z, 55. P, 238 TQ xexvov, w -evvaiov S. Ph. 799. TQ cpiXo;, w
cptXe, BaxxeTe Eur. Cycl. 73. TQ Ileii&exaip', w jj.azäpt', w aocpwxaxe Ar.
Av. 1271. rQ oauxövte, tt x?Wa irao/eis, w -axep Nub. 816. Vgl. Her-
1) S. Lob eck ad Soph. Ai. 1154; Bornemann ad X. conv. 4, 53.
Kühners Ausführl. Griech. Grammatik. II. T. 1. Abt. 4-
50 Vokativ. § 357.
mann zu Nub. 412. c) Auch andere attributive Bestimmungen können
zwischen u> und den Vokativ treten: yQ Ix xoo aaxeo; avSpe; X. Hell.
2. 4, 40. TQ irpoc |xev xd jxe7aXa xai «rirouoaia xtov Trpa-flxdxiuv Trdvxcuv dv-
öptu7ttov dy pYjaxoxaxe, upo? 8e xtjv h xoic Xö^ot; xoXfiav {}au|xacntöxaxs
Aeschin. 3, 152. In der Verbindung: etirs a» rpo; Aio; MeXtjxs PL Apol.
25, c gehört <5 nicht zum Vok., sondern nur zu Tipb« Aio;, wie auch
ohne Vok. 26, e gesagt ist, vgl. S. Ai. 371 <2 irpö« öewv u-eixe. S. Passow
II. S. 2599. Auch findet sich ai vor dem Imperative mit oder ohne
folgenden Vokativ: TQ */a'Pe> XaLAirnrjp Aesch. Ag. 22. ß X°"P£> ^psaßo
Suppl. 602. Vgl. S. Ai. 91. El. 666. rQ yaipex, » Adxtovs; Ar. Lys.
1097. rQ 7raue, 7iaijE, 7iapaßaXou xio xcuniip R. 269.
6. Bisweilen schliesst sich in der Dichtersprache ein zum Prä-
dikate gehöriges Adjektiv, das im Nominative stehen sollte, mittels
einer Attraktion oder Assimilation an den Vokativ an. yQ fldv,
ndv aXiTiXaYxte . . cpavTjöt S. Ai. 695 (Lobeck verwirft mit Unrecht die
Attraktion). jIoj 8ucjXT]ve aü, ouuxrjve Srjxa 8id irovoiv itdvxcuv cpavet; Ph.
760 (= o; £<pav7}; ou<jxt)vo;). Eur. Tr. 1221 au x', tu rox' ousa xaXXi-
vixe (x'jpiaiv jxTJxsp xpoTiaiiov. OXßts xoupe ^svoto Theoer. 17, 66, ubi v.
Kiessling et Wüstemann. Der Vokativ der Anrede kann auch weg-
gelassen werden. 'Avrl -ydp IxXVjftY)« "l[xßpaae llapftevioo fr. Kallim. in
Schol. Par. ad Ap. Rh. 2, 866 d. i. tu, Imbrase, Imbrasus vocatns es
pro Parthenio. Die lat. Dichter haben diese Redeweise nachgebildet.
Sic venias hodierne Tibull. 1. 7, 53. Matutine pater seu Jane libentius
audis Hör. serm. 2. 6, 30, ubi v. Heindorf.1)
7. Vom Vokative geht zuweilen die Rede zu einem von einem
Verb des Rufens abhängigen Objektsakkusative über, oder einem
vorangehenden Verb des Rufens folgt erst der Vokativ und dann
der Akkusativ.2) Aesch. Pr. 90 tu 8lo; aWrjp xa£ xayü-xepoi :;voat | uo-
xaiiiuv xs Tzrflal . . xai xov uavoTTXYjv xüxXov rjXiou xaXto. Vgl. S. Ai.
859 ff. OR. 160 7ipu>xd <js xsxX6[xevo<;, ftüfaxep Ato;, ajxßpox' 'Aftdva,
-jaidoyöv x' doeXcpeäv | "Apxefitv. Auch kann dieselbe Person erst als Objekt
eines Verbs vorangehen und dann im Vokative folgen. S. Tr. 96 ff.
AXtov atxtu j xouxo xapui;ai . ., u> Xaitrrpa uxepouct cpXsysöcuv, | . . efir', | tu
xpaxtaxeücov xax' ofijxa. Da der Vokativ bisweilen st. des Nominativs
(§ 356, 3) auch einen Ausruf ausdrückt, so kann es nicht auffällig er-
scheinen, wenn die Rede in die dritte Person übergeht, wie S. Tr. 1112
co xXtjiaov 'EXXds, ttIvSo? otov efoopa» | e;oujav, dvop6; xoZoi 7' et acpaXrjjexat.
Hier würde unpassend sein: tc. otov Scopol! ce . ., ti a'faXrjar).
8. Dem Vokative reiht sich häufig der folgende Satz mit einer
Konjunktion an, welche in der Regel auf einen zu ergänzenden
1) Vgl. G. T. A. Krüger, Untersuch, a. d. Geb. d. lat. Spr. III, § 32 ff. -
2) S. Matthiä II, § 312, 5.
§ 358. Nähere Bestimmungen des Subjektes und des Prädikates. 51
Gedanken hinweist, a) 81, gewöhnlich beim Übergang zu einem neuen
Gedanken, von der Erzählung zu einem Anrufe, oder wenn man sich
in einer Anrede von einer Person zu einer anderen wendet. A, 282
'AtpeiOT], aü Ss Ttaue xe6v [i.evo;. <I>, 448 Ootßs, aü 8' eiXinoßa; 2Xixa; ßoü?
ßouxoXIeaxe;. Hs. op. 27. Pind. 0. 1, 36. Häufig auch bei den Tragikern.
Eur. Hec. 372 jxfxep, au 6' Tjfjuv jxtjosv l|X7ro8d>v 7evtj, ubi v. Pflugk.
1287 'ExaßT), au 6', <o xdXatvot, onzxöyouc, växpou; axstyouaa dditTE. Ol*. 622
(614) MeveXae, aot 8s xd8s Ae^tu, ubi v. Porson et Schaefer. 1065
IluXäST), au 8' TjjxTv xou cpovou 7svou ßpaßeu?. 1675 'Opsaxa, aot 8s irai8 lyw
xaTE-zpä). Auch in der Prosa: X. An. 6. 6, 12 «5 av8ps; axpaxttoxai, Ijxoi
6' oü cpauXov Soxet etvai to upd^a in Beziehung auf den zu ergänzenden
Gedanken: ujaiv piv cp. 8. sTvat xo Ttp. Comm. 2. 1, 26 tu ifuvai, icpvj,
ovo;j.a 81 aot xt £<mv. So oft in einer Frage in Beziehung auf einen zu
ergänzenden Gedanken. S. Kühners Bern, ad X. Comm. 1. 3, 13. PI.
Leg. 890, e a> upoÖufxöxaxe KXetvi«, xt 8' ou yilzrÄ xxX.; bei den Rednern
und den Komikern findet sich dieser Gebrauch nicht. Ferner: dxdp,
episch. Z, 429 "Exxop, dxdp au fxot laat rcaxTjp xat Troxvia \u\rt\p ifik xaat-
7vyixo;, au 8e fxot OaXspo? TrapaxoixYj? (dxdp bezieht sich auf das Vorher-
gehende: Alles hab' ich verloren, Vater, Mutter, Bruder, aber du bist
mir Vater u. s. w.). Vgl. 86. X, 331. 6, 236. So dXXa auch bei anderen
Dichtern, z. B. S. OC. 237. — b) -j-dtp wird besonders in der epischen
Sprache sehr häufig nach dem Vokative gebraucht, entweder nach einem
Frage worte, um dasselbe nachdrücklich hervorzuheben, oder so, dass es
eine Versicherung ausdrückt, oder so, dass der Grund zu einem folgenden
Gedanken antizipiert wird, s. §§ 509, 8. 541, 2. x, 501 w Ktpxiq, tt;
7"dp xocuxrjv 686v 7)7S(xoveuaet; eis "A't'8os o' ouitco «s dcpixsto vr,t jxeXatvT]. H,
328 'Axpei8rj xe xat aXXot dpiaxrJE; öava^aKuv, tioXXoi 7«p xs&vocat (331 xiu
as ypfj :r6Xe[xov jiiv äfju tjoi Traüaat 'Ayatcov.). Vgl. *¥, 156. 890. a, 337.
e, 29. x, 337 u. s. w. Ar. Ach. 1020 u> cpi'Xxaxs, anovSat ^ap etat aot fioviu,
| (xexpyjaov xxX. Hdt. 1, 8 Tu'/r,, ou ^dp as 8oxsco ireidea&ai fxoi Xiqovxt irepi
xou e'ioso? xrj? ^uvatxö?, xrotse, oxco; ixeivr,v drjrjJEai 7U|xvr,v. Vgl. 124. 3, 63
tüvöpcoTie, <p^5 -(-dp -r^xetv 7iapd S(xep8io; xou Küpou o^sXos* vuv <uv etiras ttjv
dX7)öetr)v dittdt yaipcov* xoxepa xxX. 83 dvSpe; axaatolxat, otjXoc 7ap 8tj, oxt
8eT sva 7I xtva f|[jLEü)v ßaatXsa 7svibdat. — c) Ittei: a, 231 cetv licet ap 8r(
tauxa fi.' dvEipsat r,8s jjtExaXXd;1 (sc. ich will dir erzählen, weil du fragst).
Vgl. T, 59. N, 68. 7, 103. 211.
§ 358. Nähere Bestimmungen des Subjektes und des Prädikates.
Wie der aus Subjekt und Prädikat bestehende Satz sich dadurch
erweitern kann, dass das Subjekt und das Prädikat näher bestimmt
werden, ist in der Einleitung § 345, 9 und 10 erörtert worden. Es
genügt also hier eine kurze Übersicht dieser Bestimmungen zu geben.
4*
52 Lehre von der Kongruenz der Form. § 359-
1. Das Subjekt wird auf folgende Weise näher bestimmt:
a) durch ein Adjektiv oder adjektivisches Pronomen oder
Zahlwort (attributives Adjektiv), als: tg xaXbv pooov; r^Exipa
ttoXi?; TpsT? avSps?;
b) durch den Genetiv eines Substantivs oder substantivi-
schen Pronomens (attributiver Genetiv), als: 6 toü ßautXeo>;
ftpövo; (= l> ßadtXeio; frpövo;), 6 Tranrjp jxou (= 6 ijxo; -arrjp);
c) durch ein mit einer Präposition verbundenes Substan-
tiv, als: t) Trpö; TYjv TioXtv 666«;
d) durch ein Adverb, als: oi vuv avflp<u-ot, die jetzigen Menschen;
e) durch ein Substantiv, welches mit dem Worte, das näher
bestimmt wird, in gleichem Kasus steht, als: Kupo; 6 ßaat-
Xeu«. Man nennt ein solches Substantiv Apposition.
2. Das Prädikat wird auf folgende Weise entweder ergänzt
oder näher bestimmt:
a) durch die Kasus eines Substantivs oder substantivischen Pro-
nomens oder Zahlwortes, welche alsdann Objekt genannt
werden, als: i^a^öj xov cpiXov, £mi)u[Au> ji'tou, ya.ipa> T7J vi'xiß;
b) durch die Präpositionen mit den dazu gehörigen Kasus, als:
[xayojxefta uepi ttJi; Traxpi'oo;;
c) durch einen Infinitiv, als: a^ievat ^tBufj-üJ;
d) durch ein Partizip, als: yaipta cpiAoufxevo;;
e) durch ein Adverb, als: xaAw; ip&yeiz.
§ 359. Lehre von der Kongruenz der Form.
Grundregel. Das Verb stimmt mit dem Subjekte in der
Person und im Numerus, das Adjektiv im Genus, Numerus
und Kasus überein. Von der Kongruenz eines prädikativen
Substantivs s. § 362.
Ausnahmen.
I. Constructio ■/. occi oüveoiv (ad sententiam).
1. Die Form des Prädikats richtet sich häufig nicht nach der
grammatischen Form des Subjekts, sondern nach dem Sinne der-
selben; daher der Name constructio xocxoc auvsaiv oder oyr^a 7rpo? xb
vooufisvov oder aTjfi.7tv6iJ.svov (Bekk. An. IL p. 874. Greg. Gor. p. 71).
Diese Konstruktion ist gleichsam aus dem Kampfe der Logik mit
der Grammatik hervorgegangen, in welchem diese jener unterliegt.
Der Gebrauch derselben ist wohl in keiner Sprache häufiger als in
der Griechischen. Sie liegt tief begründet in dem Wesen des leb-
haft empfindenden und denkenden Griechen, dessen freier Geist
§ 359. Lehre von der Kongruenz der Form. 53
weniger die tote Form des Wortes als den lebendigen Inhalt der
Form anschaute und erfasste. Durch keine Vorschriften der um
Regelrichtigkeit ängstlich bemühten Sprachlehre behindert, bildete
sich die griechische Sprache aus dem vollen und frischen Leben der
Rede und unter dem Einflüsse der Dichter.1)
2. So werden häufig collectiva singularis numeri, wenn sie
von Personen gebraucht werden, als: jrXfdo«, opuXo;, axpaxo;, und
Städte- und Ländernamen, wenn die Bewohner derselben ver-
standen werden, mit dem Plurale und mit dem Genus, das die
in den genannten Wörtern enthaltenen Personen haben, verbunden.
Q; cpdtffav 7] -Xrjfrö; B, 278. Vgl. 0, 305. Aaö; 'Ayaiwv | Trsiaovxat puSOotai
W, 157. Tpoiav sXovxe; ötjttot' ApYEUov sxoXo; 9soT; Xdcpupa raoxa . . l-aaay.-
Aeusav Aesch. Ag. 578. TQ ttoXi; "Ap^ou?, xXueH', ola Xe^et Ar. eq. 813.
H uXeitüv T]or) arpaxid xiov EXXrjvtuv £aov iiropsüovxo Th. 4, 128. A(xa Uta
•yr/vojxevT) xal 6 aXXo; axpaio; d^sßaivov 4, 32. T6 axpaxö:rsoov outo>; iv
aixia lyovxs; x6v Ayiv dvsycopoov 5, 60. 0 aXXo; ojjuXo; sVxsodwuvxo 4, 112.
c0 Stjjxo; dva&ap3Tj3a; i^lösvxo toi; 6X1701; 5, 82. Vgl. 3, 80. 6, 35.
Opoopd |xia . . ;uvsjsX9eiv jxiv i; t6 xstyo; oux rjösXvjaav 4, 57. IlavT'.
xp67:u> dvrjpsötsxo rj t:6Xi; xal xov flsptxXea e*v op-y^ slyov 2, 21. Totauxa
dxousasa rj iroXt; 'A-cY]jiXaov e't'Aovxo ßaatXsa X. Hell. 3. 3, 4. Nauxixd xs
l;r(pxu£TO Y] 'EXXd; xal xtj; &aXd<jjT); jxdXXov dvxei'/ovxo Th. 1, 13. IloXü oi
7£vo; dvftpcüTrcuv xoT; Ix xrj; 77J; cpuofxsvoi; ou ypuivxai X. Comm. 4. 3? 10
(zugleich unter dem Einflüsse von dv9pci>:ra>v). Hingegen Subjekt in
der Pluralform und Prädikat in der Singularform bei xd -atötx«,
Liebling. Ayajxov, a~aioa, aotxov ratoixd ipamrj; Eo;atx av 7Ev£3dai PI.
Phaedr. 240, a. Ferner gehören hierher Beispiele, wie: oTov xivd cpasi ßirjv
'HpaxXTfietTjv Iu.[xevat E, 638, vgl. Nr. 3. a).
3. Ausserhalb des prädikativen Satzverhältnisses kommt diese
Struktur vor:
a) Bei dem Adjektive oder Partizipe in unmittelbarer attri-
butiver Beziehung, jedoch wohl nur in der Dichtersprache, als y, 84,
cpi'Xs xexvov (Hektor). Aesch. Ch. 893 cpi'Xxax' Aty'aftoo ßt'a. Eur. Ba. 1306 f.
xtJ; a9); xoo' fpvo; . . vtjouo; . . xax8avövft 6pcT» . Id. Troad. 740 o> cpi'Xxax,
tu rsptjjd xifjurj⪙ xexvov. Ar. Ach. 873 xoXXtxo<po7e Boium'oiov. — Sehr
gewöhnlich nicht allein in der Dichtersprache, sondern auch in der Prosa
bei einem Partizipe in entfernterer attributiver Beziehung oder
auch als Objekt, als: A, 690 IXöwv 70p £' ixdxcocie ßi'yj c HpaxXrjet'r,. E,
382 xlxXadt, xexvov ijxöv, xal dvdcryEO xtjo 0 (aevt) Ttsp. £, 157 xoiovoe 9dXo;
y6pov efaoiyveucrav. Vgl. X, 90. -, 477. FI, 281 exi'vYjOev oe 90X0775; IXtio-
jxevoi x. x. X. Z, 604 Trspti'jxaö' OfJuXo; | xep:rö[xevoi Vgl. X, 15. Hs. sc.
•) Ziemer, Junggrammatische Streifzüge, S. 86 ff.
54 Lehre von der Kongruenz der Form. § 359.
116 jjLetSrjaev oe ßtT) ' HpaxXrjetT] 9u(iüT ^rjt^Yjaa;. Anacr. 3, 16 ßp£'fOc |xsv
iaopcu cpspovxa xo£ov. S. Ph. 356 xat ja' eu8u; e\ xüxXip axpaxö? Ixßdvxa
tt5; T^sitd^sx', ojavuvxe« ßXEKEtv tov oux er' ovxa £<ju>vx' 'AyiXXsa. Id. Ant.
1021 ouo' opvic euarj|JLoo; dnoppotßoEt ßod;, dvopocp96pou ßsßptoTe? atjtaxo;
Xi7ioc (opvt; hier kollektiv = opvtöe;). Eur. Hec. 39 xaxEay' 'AytXXsüc
zav axpaTsufj.' 'EXXtjvixÖv r:po; olxov Eüduvovxa; ivaXt'av 7:XdxT]v, ubi
v. Pflugk. Hdt. 1, 87 u>; u>pa Ttdvxa |aev avöpa aßEwuvxa tö Tiup, ouva-
[xlvou; 6e ouxixt xaxaXaßEtv. Vgl. 1, 151. Th. 3, 2 A£aßo? dirsaxTj du'
'Aftrjvauov, ßooXTjftevxs; xxX. 3, 79 sVt xtjv tcoXiv IttetiXsov . . iv ttoXX^
xapayrj xai cpößtu ovxa;. 4, 15 l8o$ev auxoi; xa xeXtj xaxaßdvxa; I« xo
axpaxoTisSov ßouXeüeiv 7rapaypf(|xa opwvxa;, o xi av ooxtj. 6, 53 xaxa-
Xa;xßdvouc;t xtjv 2aXa|j.tvtav vaüv Ix xolv A9tjvü>v Tjxouaav sVt 'AXxtßtdoTjv u>;
xeXsuaovxa;. Vgl. 6, 88, u. a. X. Hell. 2. 2, 21 oxXo; repieyetxo
tioXu; cpoßoü|xevo t, jatj arcpaxxot tjxoisv. Vgl. 1. 4, 13. 2. 3, 55. X. Cy.
7. 3, 8 w d-faST) xat iustt) «j'uyir), oty/) otj dnoXmcbv Tjfxa;. 1. 2, 12 al
[xsvousat cpoXat . . Sta-ftuviCöfxevot Trpo; dXXTjXou; otaxEXouatv. Vgl. Comm.
2. 2, 3. Dem. 21, 117 xaux' eXe^ev tj [xtapd xat avatÖTj; auxTj xscpaXif), l£e-
Xt)Xu9ü); xxX. PI. Lach. 180, e xa fAStpdxia xd£e rcpöc dXXifjXouc oixot
otaXs-föjxevot ftajxd lKt[X£[xvr,vxat Sioxpdxou;. Phaedr. 239, a ouxe
xpstxxtu oüxe taoup.evov IpauxY]; TiatStxd dvE^sxat, t]xx<u 8e xat utcoSe-
Eaxspov dst dnEp^daExat.
b) Bei den Pronomen ist die Constructio xaxd aüvEatv ungemein
häufig. Hdt. 2, 90 xax' t)v av TtöXtv IcsvEiyÖT), xouxou; Traaa dva^xT) loxl
xaptysüaavxai; aoxov . . Od^at. 5, 92ß r,v oXt-fapytT], xat ouxot . . evejjlov
xtjv iroXtv. 4, 125 ojttJyov eVi xf,v Neuptöa, xapaaao|x£vcDv oe xat xoüxwv.
8, 121 xpairöfAEvot I; Kdpuaxov xat STj'uixravxE; aüxwv xtjv ywpTjv. Vgl.
1, 16. 4, 43. 5, 63. (Umgekehrt 8, 127 UTtoirxsüaa; 8e xal xou; 'OXuv-
9tou; drctaxaadat diro ßaatXEo; xal xauxTjv (sc. xtjv OXovftov) l^oXtöpxeE).
Th. 1, 136 cpEUfEt ii KEpxüpav (ü; auxtuv (sc. KEpxupat'ajv) EUEp^EXTj;.
4, 15 ic oe xtjv 2~äpXT]v tu; t^^eXöt) xd -cE-yEvTjjxEva Tispt lluXov, EOOCEV
auxot; (SC. xot« AaxEoat}i.ovtot;). 1. 14 IxxXTjat'av noirpac, 7iapEX£XEU£XO aixot;.
X. Cy. 3. 3, 14 <3<JYx.a.'ki<Juz rav x6 axpaxitoxtxov IXece npö; autou;
xotdSs. PI. Lysid. 204, e a ypTj IpaaxTjv 7xepi Tratotxwv jtpö; aoxöv tj
Tipöc aXXou; Xs-^stv. Oft nach xi?, xi. X. Comm. 1. 2, 62 Idv xt? cpavspo;
7EVTjxat xXettxwv . ., xoüxotc tHdvaxö; laxtv tj ^TjfjLt'a. Vgl. Cy. 1. 2, 2. 7.
4, 5. An. 1. 4, 8. 5. 1. 9, 16. 4. 3, 6 u. s., Comm. 2. 3, 2. 8, 6. 3.
10, 1. Dem. 2, 18 ei xi; dvVjp laxtv äv aüxoTc oto; IfXTietpo? ttöXe|xou xat
d^wvojv, xoüxou? fj.Ev cpiXoxifxt'a Ttdvxa; dirtoÖEtv auxov (xbv Ot'Xi7nrov) ecpirj *).
Poet, nach einem Adjektive, in dem der Begriff des Genetivs liegt.
1) Vgl. Richter de anacol. gr. Spec. II, §§ 25 u. 26; Poppo ad Th. Tom. I,
1, p. 102 sq. u. Tom. III. 1. p. 529 sq.; Bremi ad Isoer. Exe. X.
§ 359. Lehre von der Kongruenz der Form. 55
S. Tr. 260 Ipysxai tcoXiv \ xtjv Eupoxsi'av (= Eupöxoo)" xovge -fdp jAExai-
xtov | . . icpaaxs xouo elvat 7idöou;. Vgl. c).
c) Auch bei dem Relativpronomen findet sich die Constructio
xaxd aüveaiv häufig, bei Personen jedoch gehört diese Konstruktion mehr
der poetischen als der prosaischen Sprache an, als: K, 278 Ato; xlxo;,
txe |xot atsi . . -aptaxaaai. X, 87 cpi'Xov 9dXo;, ov xexov auxrj. 121 Epp.a
ttoXtjo; dji£xxa|j.Ev, oi \xh(' apiaxoi xoüpwv eiv IOdxT]. So immer bei Homer: ßuj
HpaxXetTj, 037i£p. Pind. P. 3, 21 f. laxt oe cpuXov lv dvftpämotaiv |xaxat6xaxov, '
osTi; . . Trairxaivsi. S. Ph. 715 to jisXsa <j>uyd, o; fxTjS' oivoyuxou Ticüjxaxo; TjoftTj
8ex£tei ypovto. Eur. Andr. 570 xsxvou te xouo1, ov ouoiv aixiov | fAEXXouari
. . xxavsrv. Suppl. 12 davovxtüv kizTa ^ewaitüv xlxvcov, . . ou; Trox' 'Ap-yEtojv
dvac "ASpaaxoc "jy/a-fE. In der Prosa oft bei dem Worte TraiStxd, Liebling.
X. conv. 8, 26 xiuv uaiSixtov, b; av EtOTJ xtX. Dinarch. 1, 40 xd xoiaüxa
xivdoT), ot nsTronqxaatv ouSev d-yaftöv unsp xtj; uÖXeü)?. Bei Sammel-
namen oder Substantiven, die als solche aufzufassen sind, ist der
Gebrauch dieser Konstruktion sowohl in der Dichtersprache als in der
Prosa nicht selten. U, 368 XeTtie Xaöv Tpa>lx6v, ou; dsxovxa; opuxxTj
xdtppoc IpuxE. X, 502 xio xe xeco (== xivi) axu£ai[j.t [xevo; xai yEtpa? daTixou;,
oi xeivov ßtGtovxat. <\>, 318 TyjXetcuXov Aatffxpu-j'oviTrjv dcpi'xavEv, | oi vr)d;
x1 oXsuav. Hdt. 4, 3 ixpdcpYj veoxtj;" oi r^xiouvxo. 8, 128 irEptlopaptE
ojxiXo;.., oi auxi'xa xo xöcEujxa XaßovxE; . . IcpEpov im xoü; sxpaxir^ou;.
7, 8 ß Ttupwacu xd; 'Aörjva?, oi 75 Ijie . . uirr)p;av a8txa ttoieuvxe;. (Corp.
Inscr. 71 c £v xf(ai -oXsaiv oi av yptovxai xw Upw). Th. 6, 80 FIeXo-
tcovv7j(jou . ., oi. S. Ai. 235 t:oi[j.v7)v, tuv. Eur. Or. 1135 vov o' urip
aTcdjTjC 'EXXdoo; owjei oi'xtjv, u>v zaxEpa; ixxeiv' tuv x' drrwXEasv xlxv«.
X. Comm. 2. 1, 31 fh'aso? (= diaatu-rai) . ., oi. PI. Phaedr. 260, a TrXrjftEt,
oiKEp oixdaouai. Nach einem Adjektive, in dem der Begriff des Genetivs
liegt (vgl. b). Th. 2, 45 d 8e jxe Sei xai 7uvaixstac xi dpsxr);, ouai
vuv iv yrjpet'a saovxai, }xvr(a{>Tjvat, i. e. dpExrj; xülv 7uvatxü>v. Nicht auffallend
nach einem Pr. possessiv., wie xfj? i\*-r\z i7reia68ou, | ov jxtjx' oxveTxe S.
OC. 731. X. Cy. 5. 2, 15 xai otaia 7E ttoXu jj.ei£cuv t) üjxEXEpa xtj; £|A7Js,
01 7s olydq yp-rjj&E 77J xe xai oupavio.
Hieran reihen sich folgende Fälle:
a) Das Substantiv, auf welches das Relativ bezogen wird, steht
in der Singularform, das Relativ aber in der Pluralform, wenn
dasselbe nicht auf ein bestimmtes Individuum der Gattung, sondern auf
die ganze Gattung bezogen wird und auf diese Weise die Bedeutung
von 0I0? (wie X. Comm. 2. 1, 15 tuv xai xoiouxoc, oi'otc — iruxt'ÖEvxai) annimmt.
Dieser Gebrauch ist jedoch häufiger in der Dichtersprache als in der
Prosa, ji, 97 xrjxo;, a fxupia ßoaxsi d7aaxovo« 'AfxcpixpiTT). S, 410 yep-
[xaStoj, xd pa roXXd . . -dp Tiosi p.apva|jLEva)v IxuXivoexo. x, 40 rj jxaXa xt;
Oeo; evoov, 01 oupavov supüv lyooatv. Vgl. v, 223. Eur. Or. 920 (908)
56 Lehre von der Kongruenz der Form. § 359.
a-jToup-fo;, o't'nsp xal [xövot atu^ouat 7?jv, ubi v. Porson. et Schaefer.
Hei. 440 'EXXr,v 7te'.püX{k, otatv oux iiriaxpocpat. Suppl. 868 <pt'Xot« x' dX^ör,«
Tjv cptXo«, 7rapouji xe xal [xy] Ttapouatv' u>v apidp.6? ou -0X6«. [Auffälliger
S. Tr. 548 6p<5 7«p ^ßv (sc. 'IoXtjO xyjv jj.Iv ep-ouaav Tipöato (efflore-
scentem), | ttjv 8s (sc. e>aoTr,«) cp&t'vouaav, mv (von welcherlei blühenden
Jungfrauen) dcpotp-d^etv cpiXet | ocp&aXfj.6« avflo«, xcov 8' ürexxpeTCet ~öoa vgl.
Schneidew.] PI. Civ. 554, a auyjxTqpo? 7s xt« cuv xal ämö uavxo« 7reptouai'av
'rotoufj-evo«, {^aauporcotö« dvirjp, ou; otj (ciliusmodi homines) xal iitaiveT xo
■jxXyj^o«, ubi v. Stallb. 373, e TtoXefj.ou ylvesiv eupTjxa|j.£v, e« iuv fj.dXtaxa
tat« TiöXeat xaxa Y^vsTai, ubi v. Schneider. Lys. 1, 32 yuvaixa, !cp'
al«-ep d7:oxxeiveiv e«eaxtv. Dem. 8, 41 Idv ttoxs au|j.ß7) xi 7txata|j.a, a
7:oXXä 7£voix' dv. 18, 310 dvopl xaXw xe x^abw, In olc ouöot|xou au cpavrj-
aet 7£7ovtü?. Ähnlich PI. Menex. 237, d e;eAI«axo (rj "JjjxsTlpa 7^) tuv ^wwv
xal eVlvvrjaev avftptoiiov, 0 auveaet uirepeyet xcuv aXXwv (ein Wesen, welches).
So auch, wenn das Neutrum im Plurale ä auf ein unbestimmtes Pro-
nomen oder substantiviertes Adjektiv im Neutrum des Singulars bezogen
wird; denn sowohl in diesem als in jenem wird nur ein allgemeiner
Begriff bezeichnet. Thuk. 3, 38 dXXo xt ^ lv oT« CaTfJiev. Vgl. Plat.
Ale. I, 129, c.1) (Eur. Andr. 271 f. oeivöv 6' epitexcov jj.Iv a7püov | dxr]
ßpoxoTat He<ov xaxaoxrjaat xiva, | a 6' lax' lyi'ovr)« xai Tiupo« 7tepatxepu> (pejora),
j ooSel« 7'jvatxo; 'fäpixax' £«eupv)xl ~w | xaxr); ist so zu erklären: a 8' laxt
. . iiepaixepio, 7UVT) xaxr), xauxrj« o'iSel« cpctpjj.ax' I«s6p7)xe ~w, der Plur. a
wegen des vorangehenden Plurals epTrexmv dqpuov, die Apposition 7. x.
ist nach § 556, 4 in den relativen Satz gezogen.)
ß) Dagegen wird das Relativ in der Singularform auf ein
Substantiv in der Pluralform bezogen, wenn das Relativ kollek-
tive Bedeutung hat, als: 03x1;, 0« av (0; xev), osxt« av (xe) mit dem
Konjunktive, quisquis, quieunque. A, 367 vuv aü xou« dXXou« Imeta ojxai
(persequar) , ov xe xtyei'a). T, 260 dvftpcöjrou« xtvuvxat, oti« x' £ru'opxov
OfxoaaT]. 0, 731 Tpcua« ajxuve veülv, oanc cpepoi. II, 621 dvöpcüTTtov . .,
0« xe . . IX^Tj. W, 285 dXXot . ., oaxi«. Eur. M. 220 Sixy) yxp otix eveax'
iv o'föaXfxoT; ßpoxtov, oaxt«, uplv dvopo« a:rXd7yvov ix;xai)etv, axirfeT, oeSop-
xw«, ouoev VjOixTqjjivo«, ubi v. Pflugk. Hec. 359 oeaTtoxwv üjfxcuiv cpplva«
xüy_ot[x' dv, oaxi« dp7upou |x' wvrjaexai. So besonders: ~dvxe«, oaxi« oder
0; av mit d. Konj. (sehr selten jrdvxe« oixtve«, wie X. Comm. 4. 3, 14
ol« av IvxüyT), Trdvxtov xpaxe?, sondern fast immer udvxe« oaot od. oaxi«),
als: Th. 7, 29 irdvxa« e«rj«, ö:w eVriiyotev, xal iiatoa« xal 7uvaTxa« xxeivovxe«.
X. Cy. 5. 3, 50 Tidvxa« cüvöfxa^ev auxö«, oxco xt Ttpoaxdxxot. 8. 2, 25
irdvxa oxoü loei. Isae. 9, 11 xou« dXXou«, otüj rfim 'AaxücptXov yptüfxevov.
Ps. Lys. 6, 6 ßaatXsa« noXXoü« xexoXdxeuxev, co av «077^x01. PI. Prot.
1) Vgl. Richter de anacol. Gr. ling. § 33, b.
§ 359. Lehre von der Kongruenz der Form. 57
345, d touto'j; iiraiveiv, o; av £xd>v fnrjosv xaxöv ~oirr Ebenso in um-
gekehrter Satzfolge: X. An. 2. ö, 32 uixivt ^xu-p/dvoisv, -dvxa; Ixteivov.
Soph. Ant. 707 osxt; yap aoto? rj cppoveiv jj.övo? ooxei r] YXtuaaav, t,v oux
aXXo;; T) 4"J/*1V ^XelvJ °^T01 otGtTrt'j/BivTc; tos&Yjaav xsv'oi. X. Cy. 1. 6? 11
0 Tt ö' av -po; xo?; eipTjpivoi; Xajißav?) Tt;, xaüxa xat. xtp.f(v vopuoGat. Vgl.
8. 3, 46. (Hom. i, 94 ostu . . cpa-yoi, oöxix' drra-pfETXxi TräXtv r(f)sXev . .
dXX' auxoü ßouXovxo.1)
Anmerk. 1. Wenn der Plural, auf den sich das Relativ bezieht, an der
Stelle des Singulars steht, so wird bei den Tragikern zuweilen das Relativ in den
Sing, gesetzt. Eur. Iph. A. 986 oi'xxpd ydp TtsTiovfrafjiEv, | t\ . . \ xevtjv xaxeff^ov eX-toa.
Anmerk. 2. An Stelle des Relativums treten Adverbien in Beispielen.
Avie X. An. 1. 2, 22 eISs xd; axvjvd;, ou E^üXaxxov ol KtXt/.s;. 3. 2. 14 oö'ttw itoXXai
Tjp.Epat, dcp1 ou £vixäxe : w&/, er quo.
Anmerk. 3. Zuweilen richtet sieh das Attributiv weder nach dem gram-
matischen, noch nach dem natürlichen Geschlechte eines Substantivs, sondern
nach dem Geschlechte eines synonymen Substantivs, welches dem Schriftsteller
statt des vorher gebrauchten vorschwebte, als: A, 238 Exod-E-' aiyu.r\' \ xat x6yE
yEipt Xaßiuv, als ob 56pu vorherginge; denn Agamemnon fasst den Schaft, nicht die
cu/ur,.2) <J), 167 xtü o ETEpoi (oo-jpf) ;j.tv . . fjdXe' . . t] (sc. ar/jArj) o' ÜTTEp a&xou
1 ycutj iveaTTJpixxo XiXat o(jl£vy] ypoö; acat, weil die letzten Worte auf die atyjJ-r,,
nicht auf das ganze 26pu bezogen werden. S. Ph. 755 osivov -ys Tourtte«-^« ~0^
voo-fjfi.axo?, aber zwei Verse darauf t^xei -/dp auxr) (sc. tj voao;) 5id ypovou, da
voarjua den Zustand der Krankheit, voao; die Krankheit selbst bezeichnet. Vgl. 807.
Tr. 985 XEtixcu TCEjrovrjfxivos dXXVjxxoi; | 65'jvat;; ofaot 1-jw xXd,uioV | tj o' aC
(jttapi (sc. voao;) ßpoxst, die seinen Leib zerfressende Krankheit will Herkules
bezeichnen. Vgl. 1009. Aber \x, 75 ve^eXt) oe fitv dtA^tßEßiQXEv j xuavetj" tö jaev
ourox' ipcuEl ist nicht vispo? aus veoeXt] zu entnehmen, da beide Wörter in gleicher
Bedeutung gebraucht werden, sondern das Neutrum xo geht auf den ganzen vor-
hergehenden Gedanken: xo vEcpsXrjv puv dfAcpißißT]XEvat. Ebensowenig ist Th. 2, 47
t; voao j -püixov rjp^axo "(zvi-fiai xol; 'Aftrjvafot;, XEy6ptEvov Trpoxspov zoXXayoaE
EyxaxaaxTj'Lctt aus voao; zu XE-fopLsvov das Neutrum voaTjpia zu denken, sondern ein
allgemeinerer Begriff wie xaxov, Unglück, Ereignis. Vgl. 2, 76 oia/eouEvov,
die Masse, xö ^oßX-rj&Ev. Vgl. § 352, d). Eur. Tr. 531 sqq. Chor, r.aza 81 ytvva
(I>p'jyüjv 7Tp6; -6Xa; tupfi-dib) . . fcearov Xo/ov Apyiicuv xai AapoavJa; axav &eä ocuaiuv
(als ob Xcto; oder e. ähnl. Wort vorherginge). So PL Phileb. p. 32 A d^tovxtuv
xai oiaxptvojj.ev(uv (sc. xtüv ufpiüv), obwohl vorhergeht bfpövqzos. Das Abstraktum
wird hier in Konkreta aufgelöst.
Anmerk. 4. Über den Übergang vom Plurale zum Sing. s. unt. § 371,5b).
4. Wenn das Subjekt durch das Neutrum des Artikels: xo
oder -ca in Verbindung mit einem Substantive im Genetive
des Plurals oder auch mit einer Präposition und ihrem Ka-
sus ausgedrückt wird, so steht das Verb regelmässig in der Plural-
form, und wenn das Prädikat durch ein Adjektiv bezeichnet wird,
]) Vgl. La Roche, Zeitschr. f. österr. Gymn. 1871, S. 741; Stallbaum
ad Plat. Civ. 4. 426, c u. ad Protag. 345, d; Strange, Lpz. Jahrb. 1835 III. Suppl.
3 H. S. 446; Kühner ad Xen. An. 1. 1, 5. — 2) Vgl. Nitzsch z. Odyss. \i, 75.
58 Lehre von der Kongruenz der Form. § 360.
so steht dieses gleichfalls in der Pluralform und richtet sich im
Geschlechte nach dem des attributiven Genetivs. PI. Civ.
563, C tö fxiv fötp xtov ttrjptcuv . . £Xeu9ep wxepä iaxtv (der Sing. Isxtv
wegen des Neutrums im Plur. IXeufleptüxepa), ubi v. Stallb. Leg. 657, d.
t6 xiov rrpeaßuxepwv rjficov, £xetvou; au detupoCvxe«, Stdqetv Yj-yoüfxeda
7ipeT:6vTa>;, yatpovxe; xrj eVetvwv Ttatota. Phil. 45, e xö tiuv d<ppovu>v xe
xat ußptaxwv jxeypi jxavtac 7) scpoopa tjoovt] xaxeyouja tt eptßo-qxo u; d7iep7a-
£exat. [Nicht hierher zu ziehen sind Beispiele wie S. Ph. 497, vgl.
Schneidewin z. d. St., und X. Comm. 2. 6, 8 xa irapa xtuv ttecov.]
5. Hiermit ist folgende Verbindung nah verwandt: Wenn ein
substantivisches Subjekt mit einem attributiven Substan-
tive im Genetive einen substantivischen Begriff umschreibt,
so kongruiert in der Regel das in entfernterer attributiver Beziehung
zu dem Subjekte hinzutretende Partizip im Kasus mit dem Sub-
jekte, im Genus und Numerus aber mit dem den Hauptbegriff der
Umschreibung ausdrückenden Substantive im Genetive. X, 90 sq.
TjXOe o' eVt 4'uX'') ö*)ßatou Tetpeai'ao ypüceov axrJTixpov sytuv. it, 476 f.
jj.ei6r)<jEv 8' tepT) i; TrjXefiayoio | I; uaxep' ccpQaXjAotatv {6<i>v. Vgl. tj, 67.
v, 20. u, 34. B, 459 opvt'ötuv Trexerjvwv eövea itoXXa . . ev&a xat ev&a itoxcilv-
xat d^aXXojxevai ^xspü^eaatv, wo Aristarch gewiss mit Unrecht dYaXXojxeva
liest. P, 756 Waptuv ve'tpo? epyexat tje xoXoiwv | . . xexX^ovxe;. X, 15
Kt|X|xept'cov dvSptov 6tJja6; xe t:6Xic xe | . . xexaXi>|xu.evot. (Aber eövea
eist jj.eXtaaatu>v d3tvda>v, | nerprj? £x 7X091^7); atVt veov ipy optevatov B, 88.)
S. Ant. 1002 d^vüix' axoüto cp 0 6 7 Y ° v opvtfttuv xaxio xXd^ovxa; otrcptu.
Aber Th. 1, 110 xa xwiv 'EXXrjvov 7rpd7|xaxa ^pöäpTj e; Ixt) uoXeu-if)-
aavxa, nicht 7:oXejj.iqaavxe<; 11. xaxa auveatv.
Anmerk. 5. Sehr selten ist die in der lateinischen1) Sprache häufigere Ver-
bindung eines mit der Präpos. pt-d, mit, verbundenen Subjekts in der Singular-
form mit dem Verb in der Pluralform. Th. 3, 109 At^ooSevt]; [aexoc xtüv cuaxpaxVjYiov
Axapvdviov 07i£v5ovxat Mavuveüai. X. Hell. 1, 1, 10 'AXxtßtaoTjj ex Eäpoetuv p-exa
Mavxi&eoy . . l'-ra»v z ÖTiopT) 0 et vte; vüxto; duEopaoav. Diphil. ap. Athen. 7. 292. d
ttoXuteXüj; 'Aotuvta dfoyo' exafpa ja£&' exepiuv. Ähnlich: Lucian. D. D. 12,2
ixsivT] (P£a) 7tapaXaßoüoa xat xoü; Kopußavxa; x^jv "Iotjv 7iEpt7toXoüotv.
§ 360. II. Männliches oder weibliches Subjekt mit dem prädikativen
Adjektive in der Neutralform des Singulars.
Wenn das Subjekt nicht als ein bestimmter Gegenstand, sondern
als ein allgemeiner Begriff (als ein Ding oder Wesen) aufge-
fasst werden soll, so wird das prädikative Adjektiv ohne alle Rück-
sicht auf das Genus und den Numerus des Subjekts in der Neutral-
form des Singulars auf dasselbe bezogen. Diese Struktur hat
1) Vgl. Kühner, Ausf. Lat. Gramm. II, 1 § 14, 2
§ 360. Lehre von der Kongruenz der Form. 59
vorzugsweise (doch nicht ausschliesslich) ihren Sitz in allgemeinen
Sätzen, in Sentenzen, Sprichwörtern u. s. w. Bei Hom. nur
vereinzelt. B, 204 oux dvadöv TtoXuxotpavi'rj* eT; xot'pavo; ejtoj. T, 235
TjSe -/dp oxpuvxu; xaxbv eaaetai. S. Ai. 580 xapxa toi cpiAOt'xTtaxov ^uvirj.
Eur. Hipp. 109 TspTivöv Ix {post) xuvafia; Tpa7ie£a izXr^Tfi. Or. 232
ouaapeuTov ot vogouvte; dropta; utto. 234 fxeTaßoXTj Travrtuv -/Xuxü.
772 Seivöv ot ttoXXoi, xaxoüp-jfou; otov iyjosi TcpoaTaTa;. Med. 329 t:Xtjv
-/dp texvtuv Efior/s cpi'XTaxov ttoXi;. 928 -/uvt] 6s öf^Xu Tidia oaxpuot; I<pu.
H. F. 1292 ai jxETaßoXal XozTjpöv. Andr. 209 r; Adxatva jjlev TtoXi; jae-/'
iaxi. Hdt. 3, 82 T] ji-ouvap^iir) xpaTtoxov. 7. 10, 7 otaßoXr] -/dp latt
oeivototov. PI. Civ. 354, a ouoettot' ccpa XuatteXlaTepov doixia otxato-
sÜvtj;. 364, a xaXöv jjlev t) atocppoauvT] te xal otxatoauvTj, ^oXettov |aev-
toi xal Itci'tiovov. Hipp. mai. 284, a |v Tat? suvojaoic tzoXegi Ti|xitöxaxov
r( dpETrj. Vgl. 296, a Y) aocpia 7tdvTa>v xdXXtaTov, f) 6s djxaih'a Trävxcuv
attjxtaxov. Vgl. Phaedr. 245, d. Symp. 176, d. X. Comm. 2. 3, 1
XpT]ai|jLu>Tspov vofxi'^ouat yp7)jxaTa tj doEXcpou«;. Dem. 1, 5 aitiaTov toi?
-oXiTEi'atc yj Tupawic (ein Gegenstand des Misstrauens). Ebenso b. d.
lat. Dichtern, z. B. Verg. Aen. 4, 570 varium et mutabile semper
femina. Ähnlich bei Ortsnamen. Th. 1, 138 iooxst 70p (Ad^axo;)
^oXuoivÖTaTov tcSv tote slvat der weinreichste Ort. 4, 76 Isti 6s f(
Xaipwvsia EiyoTov ttjc BoitoTt'a;. Auffallender 1, 10 Muxfjvat fiixpov f,v
(hier vielleicht unter proleptischer Einwirkung des folgenden -6Xkj[xo,
vgl. Classen z. d. St.). Oft in der philosophischen Sprache. PI. Hipp,
mai. 288, b drjXeia "titco; xaXrj ou xaXöv; ibid. C Xupa xaXrj ou xaXov;
yÜTpa xaXrj ou xaXov. So namentlich das Fragw. ti in Verbindung mit
d. Plur., indem man fragt, unter welchem allgemeinen BegrifFe Einzelnes
aufzufassen sei. Vgl. § 369, 2. X. An. 2. 1, 22 ti ouv taut' Ijti'v; Vgl.
Comm. 1. 2, 43. Aeschin. 3, 167. PI. Euthyphr. 15, a. Phaed. p. 58, c
ti 6e 6t] Ta ~spl outov t6v ftdvaTov; ti tjv Ta Xs^divTa xal Ttpa^OsvTa; Gorg.
508, b cjxetcteov, ti Ta o'j(xßai'vovTa. (Hingegen Phaed. 102, a dXXä Tt'va otj tjv
Ta jxETa TauTa Xe^Öevt7 ; nicht quid, sondern quae od. qualia. Vgl. PI.
Gorg. 462, d ti; ts^vtj 6^07:01105 OuosfAta, oi ÜcuXe. 'AXXd ti, cpdöt. Ottjjjli
er, i(j.Tcetpia ti;.) Ebenso 0 ti in einem indirekten Fragsatze. X. Comm.
3. 9, 8 cpdovov oi axoitojv, oti eitj, quid sit invidia, unter welche
Klasse von Dingen der Neid zu stellen sei, hingegen oaTi;, quae od.
qualis sit invidia, alsdann wird die Klasse als bestimmt vorausgesetzt
und nur nach der Beschaffenheit des Neides gefragt. Ferner auch in
verkürzten Adjektivsätzen. Hdt. 3, 108 rt Xsaiva, iöv tayopÖTaTov xal
OpaauTaTov, aira£ s\ tiu ßup ti'xtei ev, die das stärkste Wesen ist. Vgl.
2, 92 I6v ffTpoYYiiXov ein rundlicher Körper. PI. Civ. 420, c ot 6cp#aX|xot,
xdXXtatov ov, oux otaTpEi'to lvaXrjXtp.fj.lvot Et'at'v. Hipp. mai. 299, a ti
Tcepl Ta dcppootaia . . cl>; tjokttov ov.
60 Lehre von der Kongruenz der Form. § 361.
An merk. 1. Wenn das Subjekt einen unbestimmten und allgemeinen Begriff
ausdrückt, so wird auch bisweilen statt des blossen Neutrums des Adjektivs das-
selbe mit xi oder den Substantiven ypfjfia, Tipä?^«, xxf)[ia verbunden. Hdt.
3,53 cptXoTttj.iT) (Eigenwille) xxfjfxa oxaiov, res sinistra est. Ib. xupawi; /pfjfj.«
ocoaXspov. Eur. Or. 70 anopov y_ p fj [j. a S'jaxuyüiv ?6(xo;. Iph. A. 334 voü; oe y' 0C1
ßsßaio; a.Stxov 7. xfjaa xo'j aacpE; cpiXoi;. Ps. PI. Theag. p. 122, b ai>[j.ßo'jXT]
lepov ypTJfj.cc. Dem. 2, 12 'är.nc, [xsv Xoyo;, av äitf] xä -pdiYfJ.axa, ftaraiov xt cpaJvexat
xai xsvov. Menand. (Meineke fr. c. IV, p. 151) iu; rcotxiXov -päyij.' ecj-i xai TiXavov
xuyT]. ibid. 149 dp' saxt aofftvis Tt Mmrj xai ßio?; vgl. § 363 die beiden letzten
Beisp. Ebenso die Lateiner, z. B. Ovid. ex Ponto 2. 7, 37 res timida est omnis
miser. Martial. Epigr. 10, 59 res est imperiosa timor.l) Doch muss man sich
wohl hüten mit einigen Grammatikern und Interpreten aus solchen Stellen schliessen
zu wollen, dass man überall, wo das einfache Neutrum steht, das Pronomen xl
oder die angeführten Substantive ergänzen müsse; denn in der Neutralform an
und für sich liegt schon der Begriff der Allgemeinheit. Ebensowenig darf man
xi oder o68ev in negativen Sätzen ergänzen, wie PL Phaedr. 241, c xtjv xtj« 'l'jyj^
Ttafos'jotv, tJ; ouxe ävttptu-oi; oü'ts &eoi; xiatcuxepov o'Jxe laxtv oute zote isxai, ubi v.
Stallb., sowie auch nicht, wenn das Neutrum Objekt ist, wie Th. 4, 30 tu« Ire'
ä;t6ypE(jjv xoo; 'Aörrvatou; otcouS'tjv -meTcjHcci, m£ ad rem gravioris momenti. 50 et
oc3v ßo6Xovxai oaepe; XsyEtv, ubi v. Stahl. 6, 21 efnep ßo'jX6[j.E8a oc£iov xfj; oiavota;
8päv. PI. leg. 657, a fta'jfj.aaxov Xeyeij.2)
Anmerk. 2. PI. Crat. 410, c ai alpat 'Axxtxiaxi cb; x6 -ccXatov JJtjxeov steht
&TjXEov, weil Plato sagen will: das Wort tupoct ist nach der altattischen Weise
(nämlich opai) auszusprechen. S. Heindorf u. Stallb. Aber Civ. 460, b tot;
dr/aSo!; xciv vsiuv i\ -oXe|j.(jj '(ipn Soteov xai a8Xa, äXXa xe xai äcp&ovEaxEpa Tj Sonata
TT15 xtöv -/uvcttv.ojv tjuYxotij.T)OE(ju; ist aus dein vorangehenden ooxeov das Fem. ooxea
zu entnehmen. Härter ist die Verbindung in Phil. 57, a Xoyioxixt] xai (xsxpTjTtxT]
roxspov tu? [iia ixaxepa äexteov t] 860 xiHcüuev ; wo d. Fem. iua exaxepa sich an
die vorangehenden Feminina anschliesst, Xsxx£ov hingegen an ein zu ergänzendes
Neutrum, wie yivot, ovo(j.ct. So Sophist. 223, b tj xiyvTj obcEtwxixYJ . . -ji^op-ht] öt]p«
TtpoopTjXEOv . . aocpicjxtxT), ubi v. Stallb.
§ 361. Fortsetzung.
1. Besonders häufig steht das Neutrum eines demonstra-
tiven Pronomens in Beziehung auf ein männliches oder weib-
liches Substantiv, indem der Begriff desselben ganz allgemein
als blosses Ding oder Wesen oder auch als ein ganzer Gedanke
aufgefasst wird. 'üfJ-oXo-fouiASv g^iax^ix-r]; jxTjOSv elvai xpeixxov, dXXä
xouxo dei xpaxeiv, oitou av ivri7 xai 7)8ovr)? xai xcuv aXXtuv djiavxtuv PI.
Protag. 3577 C. Etceict] xoivuv tj outt] dpexT) Tidvxtov icjxt, Keiptu efateiv xoi
dvajxvrjcjilfjvat, xi auxo cprjai TopYta; etvat Menon. 73, C.^) Ei Ifxiropia
(JucpeXeT xi TiöXiv, xijxcüjxevo? av b TcXeiaxa xouxo r.otujv xai IfiTtopouc; av TtXei'ouc;
1) Vgl. Valcken. ad Theoer. 8,4. — 2) Vgl. Stallbaum ad PI. Conv. 175, b:
Kühner ad Xen. Comm. 1. 2,30, ad Anab. 3. 2, 37. — 3) Vgl. Stallbaum ad
PI. Phileb. 28, a. Protag. 352, b; Poppo ad Thuc. P. 1, vol. 1, p. 105 sq.;
Maetzner ad Antiph. 5, p. 129, 1; Bremi ad Dem. c. Aphob. F. test. p. 847,11.
§ 361. Lehre von der Kongruenz der Form. Q{
dryEtpot X. Hier. 9, 9. Hv 6 ÖejxistoxXtJ; ßeßaiÖTirjTa ofj tfüasco; isvov 8?)Xü>-
aa? xal StacpspovTw; ts I; oiuto jxaXXov etspfj'j a£to? f)auu.äaat Th. 1, 138
(i. e. ii to cpüasto; tsyüv SrjXwaai). Tpituv -poxstfAEvtuv, or(fiou ts xai oXryap-
yi'r); xal |xoovapyou, r.oXXio touto (i. e. to piövapyov elvat) Tiposystv Xs-fu>
Hdt. 3, 82. ((Di'XikTioc) 86£t)s Iniftufiet xal touto (sc. oo;av Xau.ßavetv)
I^YjXcoxe Dem. 2, 15. ßxre (<I>i'Xt-T;ov) ttJs 'EXXtqvojv apyvjc ^t&'JjxTJuai xal
tout' et; t6v voüiv IjxßaXeaQat Dem. 18, 68 (i. e. to tiov 'E. apyEtv). In
Beziehung auf e. Plur. Th. 1, 80 extr. tcü>; yprj . . xal ti'vt jtt5Teu<javTa<;
ijieiydyjvat; .. toT; ypr^piaatv; aXXa jcoXXcd eti -Xeov toutoo (dieses Mittels)
^XXeiirofiev. Über die attraktionsartige Verbindung: ouxö; £3xtv 6 avrjp,
a'JTT) £tTI TTTj-yT) "ävTCÜV tiov xaXiov s. § 369, 1.
Anmerk. 1. Auf ähnliche Weise steht zuweilen auch die plurale Neutral-
form eines Demonstrativs in Beziehung auf ein männliches oder weib-
liches Substantiv im Sing, oder Plur.. wenn gleichsam der ganze Bereich eines
Begriffes bezeichnet werden soll. Th. 6, 10 arovoat Eaovxar oüxtu ydp ETrpaJjav
auTa i. e. xd TtJpt xä; <j-ovod;. 6, 96 8ievooüvto xd; jrpoaßiastj cp'jXdsaeiv, o-toj
(AT) xaxd TaÖTa Äd!)(03i o'fä; dvaßdvTS; o't -oXeu.tot. Vgl. 5, 27, 1. PI. Polit. 300, d
vop.ot und gleich darauf rcapä xaöxa i. e. raod xd itspt xoü; vöpioo?. Vgl. § 366, Amn.
Anmerk. 2. Die Pronomen ouod{ und u.7)5ei; kongruieren nach der
Begel mit ihrem Subjekte, wenn sie die Bedeutung von nichtsnutzig, be-
achtungslos haben, als: Hdt. 9,58 5tE§e£av, ö'xt oöSevsj äpa iovxe? iw oöSapioTat
eoüat "EXXtjat Eva-costxvyaxo. Nullen unter Nullen. Ar. Eq. 158 <u vüv uiv oüoef?,
aopiov 5' ÜJtEpjjLsyac; stehen aber im Neutrum: oüoev, [jnrjSev, wenn durch das-
selbe der abstrakte Begriff der Nichtigkeit, Schlechtigkeit, Unwürdigkeit
bezeichnet werden soll. PI. Civ. 341, c wv yoüv, stpr], ETrey_E[pTf)aa? oöSev u>v, quum
nihil valeas, nullius momenti sis. 562, d tou; oe fe> et«rov, xtiv dpyövxujv xaxTjxöoos
7rpo:i7]XaxiCet co; £&eXooouXou; te xal oüoev oVrac, ubi v. Stallb. Apol. 41, e £dv
Soxtüat xt etvat, utjosv ovtec S. Ai. 1094 o; (jltqoev oJv (ein Nichts) yovatotv Etft'
äii.apTdv£t. Auch mit dem Artikel. S. Ai. 1275 t^t] tö p.iq8ev ovTa?. Tr. 1107
xav to fxTjOEv ai. Ar. Av. 577 t]v 5' oov Oaä; elvat voulatoat to u.7]oev. Eur. Rh. 819
t] tov "Exropa to u/tjoev elvat xal xaxov vou(Cete. Auch 6 oüoev. Eur. Ph. 598 TTpöc
t6v oüoev. S. Ai. 1231 o:' oüoev tov xoü [aTjOev dvxEOTYjj urcEp. S. El. 1166 OE^at ae
tt)v jiTjoEv et; to p.Tj?Ev. Selbst Eur. Tr. 412 xd aeu-vd . . oü5ev xt xpet'a^co xüiv xo
[X7]5£V tJV.l)
2. Auch das Relativpronomen steht ohne Rücksicht auf das
Geschlecht seines Substantivs in der Neutralform des Singulars,
wenn der Begriff des Substantivs nicht als ein individueller, sondern
als ein allgemeiner aufzufassen ist. S. OR. 542 op' oüyl pnupov Isti
Tou7yEt'pr]|xa oo'j | avsu ts itXrjilou; xal cpt'Xojv Topavvtoa | örjpav, o tüXtjiIsi
yp^fiajt'v t' äXtaxETat. Eur. Hei. 1687 xal yat'psd' EXevt]? oovex' eÜ^eve-
aTaTTj? | Yvco^rjC, o TioXXaT; iv "covat;lv oüx Ivt. PL Conv. 196, a a'j\x\i.i-
Tpou tösa; [AEya TEXfxrjpiov tj eu jyTjixoaüvr,, o 6r( 6ia<p£pövTu>c lr. ::avTO)v
Eptuc sxet" 3, 104 ot 'ABTjvatot tote tov afotva. ii:oiV(aav xal tr7ioopo[JLta?,
1) Vgl. Matthiä II, § 437, Anm. 1; Lobeck ad Soph. Ai. 1231; Stall-
baum ad Plat. Civ. 556, d.
62 Lehre von der Kongruenz der Form. § 362.
o (eine Einrichtung, welche) rcporepov o6x -rjv. — Häufig aber ist das
Neutrum o nicht auf ein vorhergehendes männliches oder weibliches
Substantiv, sondern auf einen ganzen Gedanken zu beziehen. Th. 1, 59
xps:iovxai lirl tyjv Maxsoovi'av, i'f oirep xai x6 irporepov iitejiTrovro (wo icp
ouep auf xpl-ovxai eVi T. Max. geht). 6, 47 ttXeTv im SsXivoovxa TtaaT] ttJ
axpaxta, i'f oitsp (xaXiaxa ibE|j/.pft7)aav. Vgl. Classen Anhang ZU Th. 1, 33.
Über den Unterschied zwischen xi« £<jxi cpöövo; u. ti iaxi <p. s. § 369, 2.
§ 362. III. Prädikatives Substantiv im Genus oder Numerus von
seinem Subjekte abweichend.
Das prädikative Substantiv stimmt mit dem Subjekte im
Kasus überein, im Genus und Numerus aber nur dann, wenn es
eine Person bezeichnet und daher entweder besondere Formen für
das männliche und weibliche Geschlecht hat, als: ßaaiXeü;, ßasi'Xeia,
oder Generis communis ist, als: 6 tj 7:aT;. Ein Gleiches gilt von
der Apposition. Kupo; rjv ßaatXeuc. Kupo?, o ßaatXsö?. Tojiupi? yjv ßaai-
Xeta. Töp-upi?, t) ßaat'XEia. Ist aber das prädikative oder apposi-
tive Substantiv ein Sachname, so weicht es natürlich häufig im
Genus, zuweilen auch im Numerus von seinem Subjekte ab. 17, '498
aoi "pp !fa> xai Irceixa xaxTjcpeiT) xai oveioo? Iaaofj.ai. H, 98 T) |xev orj Xwßrj
xaos "i Iiaexat afvöÖEv afvtu;. X, 358 |atj xoi xi ilscuv jrr^tfia -'svtujxat. Mehr
Beispiele s. § 356, 1. Hdt. 6, 112 xlco? tjv xoisi EXXrjai xai xo ouvojxa xo
Mi^ou)V cpoßoc axouaat. 1, 32 Ttäv iaxi avDpcurro? aujxcpoprj, ist in jeder Be-
ziehung Zufall = dem Zufalle unterworfen. 3, 132 tjv jxe-^Kjxov up^ixa
Ayi[xoxti6tj; rcapa ßaaiXei, vgl. Comic, fr. III, p. 5 (Mein.) p. 260. Th. 2, 44
(oi'a xu>v oux ovxcov XtJHy) oi ixr(i-(vö\}.zvoi (sc. 7taTös;) xtuiv sjovxai. PI. Men.
91, C ouxoi 7s (ol aocptaxai) cpavepa im Xd>ßr] xe xai otacpöopä x<uv auiYt-fvo-
[xevtüv. Comic, fr. III, 285 xu/rj xä ttvYjxtov TTpaY^axa. Theoer. 15, 148
yü)vr]p o£o? aTiav. In der Apposition: S. Ph. 622 r| xeivoc, tj iraaa ßXaßf),
I(jl' et? 'Ayaioo; (utxoasv TTEiaa; axeXeiv, vgl. El. 301. OC. xpaxrjpe; etaiv,
ätvopoc Euysipo? tI^vtj. X. Cy. 5. 2, 7 xtjv öo-jcaTepot, osivov xi xaXXo? xai
(xlfeöo?, E^a^cov u>6e elirev. Dem. 35, 15 ouxoai oe Aaxpixo; <I>aar]X{xr)?, pi^a
rpa^fxa, 'laoxpaxoy; ixaHrjxr);. Oft bezeichnet das abstrakte Substantiv
eine Bestimmung oder Absicht, ein Ergebnis aus dem Vorher-
gehenden. A, 27 i'pnatv iotxöxs;, a; xe Kpovtcov lv vs^sV axrjpijs, xlpa?
fiEpiircüv avöptüKwv (vgl. P, 548 xepa? Ijx|jLevai). Eur. M. 194 ufxvou? im
|xev ftaXi'aic | eupovxo, ßiou xepTivä; dtxoa;. H. f. 323 xxewov jxe xai xtjvo'
df)X(av Tiaiotov -äpo;, | w; jjlt] xexv' eiat'6tu[xEv, dvoatov ftlav. Hec. 265 EXevtjv vtv
atxeiv yprjv, xa^w Trpo j<pa-y(xaxa. ') Vgl. § 406, 4. Hdt. 1, 205 -yecpupa;
£so-]fV'ju>v ^rci xoui 7roxa|xoü, öiaßaaiv (Brücke, Furt) tw oxpaxcu. 1, 179 xo
!) Vgl. Sommer, Zeitschr. v. Zimmermann, 1839, S. 1010 f.
§ 363. Lehre von der Kongruenz der Form. 63
[xssov Ttuv otar|[A<xTu)v iXircov xeftpi'iririu repieXajiv, als Weg zur Umfahrt.
— Bei den Tragikern oft Trai'oeujxa, &ps|i.[i.a (alumnus), xVjÖeu^a;
ferner xd cpiXxaxa, deliciae, als: S. Ph. 434 ndrpoxXo;, o? aou Traxpoc
7)v xd epi'Xxaxa, und xd TrpaJxa, als: Eur. Med. 917 oljiat -fdp Gjxa? xraöe
-p,; Kopiv&i'a; | xd TrpaJx' eaesfrat. Ar. R. 421 xasxiv ('Apylor((xo;) xd
TrpäJxa ttJ; e'xsT fio^Oripta;; auch in der Prosa, z. B. in einem verkürzten
Prädikativsatze Hdt. 6, 100 Alr^lvrfi o Nö&cdvo;, icl>v xcuv 'Eperptecav xd
xrpiuxa; ebenso in der Apposition, als: Hdt. 9, 77 Adu.7:u>v 6 riu9ea>,
A^tvTjTstov xd ^polxa, Aeginetarum princeps. Theoer. 15, 142 "Ap-feo;
axpa, Ut\iQ'(oi, Pelasgi, Argorum praestantissimi viri. Ferner xd irdvxa.
Hdt. 1, 122 rv xe ol iv tu X670) xd udvxa y] Kuvtl), C'//ho e/ era£ omne
in sermone argumentum, gewöhnl. ohne Artikel: zdvxa elvai xivi u. a-avta
^tanti ab aliquo fieri, ut ei omnium instar sis (Einem Alles sein,
gelten)." Hdt. 3, 157 Trdvxa 6rj rjv £v xotit BaßuXcovi'otsi Zü)-'jpo;. Vgl.
7, 156. Th. 8, 95. Dem. 18, 43 Trdvx' IxeTvoc tjv auxoT?.1)
2. Sowie die genannten adjektivischen Pluralformen: xd cpt'Xxaxa,
xd irpwxa, xd axpa, xd -dvTa, so werden auch substantivische Plural-
formen und vorzüglich abstrakte Substantive von den Dichtern sehr
oft in der Apposition mit einem Substantive in der Singularform
verbunden. Dieser Gebrauch ist echt poetisch und gewährt dem
Vortrage Glanz, Würde und Nachdruck. So schon bei Homer,
besonders bei odlpa, als: Y, 268 ypusö; -/dp ipüxaxe, Swpa Oeoto; vgl.
S, 238. «F, 297. A, 124. Theogn. 1293 vap-ov, XPU<"1« 'AfpoMnjc owpa.
H. Sc. 312 fAe-fa; xpüro? . . ypüaeio;, xXuxd ep-fa Trept'cppovos Hcpai'axoio. S.
Ph. 36 IxTtcofjLa, cpXaupoupYOu xivo; TeyvTj^ax' dvopo? „spottend hier über
das Ärmliche" Schneidew. Eur. Ale. 1028 xopu'^tü xVjvoe vtxrj-nrjpia Xa^tuv.
Or. 1053 xal fAv^fxa oe;ai»f sv, xeopou TeyvasfAara. Hipp. 11 I-;:6X'jxo;,
dvvoo ritxöetü« uatoeüfxaxa. Vgl. Verg. Aen. 5, 359 clipeum, Didymaonis
artes.2)
§ 363. IV. Prädikativer Superlativ im Genus von dem Subjekte
abweichend.
Ein Superlativ, der mit einem von ihm abhängigen Genetive
verbunden ist, richtet sich, wie im Lateinischen, gewöhnlich zwar
nach dem Genus des Subjektes, zuweilen jedoch auch, wie im
Deutschen, nach dem Genus des Genetivs. <P, 253 (aferoü) oaft' ajxa
xdpTtatö; xe xal uxijto; TrsTeYjvajv. X, 139 xt'pxo? IXacppuxaxo; Trererj-
vtuv. i, 432 dpvstö? . ., [xtjXüjv oy' dptsxo? d-dvxwv, vgl. 444. Menand.
p. 153 Mein, voatov y aXeiro>xaxo; cpöovo?. Hdt. 4, 85 6 Ilövxo? ueXa-
i) Hermann ad Viger., § 95, p. 727. — 2) Vgl. Matthiä II, § 431;
Bernhardy S. 64; Richter de anac. spec. II, § 34.
ß4 Lehre von der Kongruenz der Form. §§ 364. 365.
7EIÜV (ZTiavTtDV TTECfUXE du)U|XatflÜ>XaXOC. X. Comm. 4. 7, 7 6 TjXlO? x6v
-dvxa ypövov 7tdvxcov XafjLrcpöxaxoc wv oiafASvEi. PI. Tim. 29, a 6 xö<jp.o?
xdXXuxoc tiov -(E'/ovoTtov. Plutarch. consol. 102, c 7roXX(uv ovxcuv raftuiv
rj Xutitj yaXeTTtüTaxY) TiävTwv. Hingegen Hdt. 5, 24 xxrjpidxcov rävtcuv
xi|j.tü>xaxov dvr]p cpi'Xo?. Isoer. 2, 53 <Jup.ßouXo? ör/ailo; y p7]5tu,ii)xaxov
xai xupavvixtuxaxov aTidvxtov xtuv xxr]|xax(Dv E'axiv.
§ 364. V. Das Neutrum im Plur. mit dem Verl) im Sing.
Das Subjekt in der Neutralform des Plurals verbindet sich
mit dem Verb im Singulare, indem die Mehrheit sächlicher
Gegenstände als eine einheitliche Masse aufgefasst wurde. B, 396
Tov o'o'j-ots xüfj-axa Xei'-et; 1, 51 oaa cföXXa xai acvftsa -yC/vExai mprj. t, 438
xai tot' irceixa vo;jl6vg' l-JEjauxo apaeva fj.7)Xa. Pur. M. 618 xaxou "ydp dvopoc
ocup' ov7]7iv oux I/et. X. ven. 12, 11 süv TT) TtoXei xai aip^sxai xai dnöX-
Xuxai xd otxeTa ixduxou. Das zur Bildung einzelner Verbalforinen ver-
wandte Partizip aber steht ebenso wie das prädikative Adjektiv im
Plur. Eitts rdvxa xaXtu; xExeXeujjLEva eiyj. Tauxa xd. TrpaY|xaxd i-m xaXd.
Auch findet sich bei Homer das Subjekt in der Neutralform des
Duals (osse) mit dem Verb im Sing. £, 131 £v 6e 01 ojje oat'sxat. M,
466 Tiopi 0' oass oeotjei. W, 477 ospxsxa'. 033E. Ap. Rh. 4, 17 ojjs tiXtjxo
(ubi v. Wellauer) u. sonst; denn die Neutralform des Duals wird als
Meutralform des Plurals angesehen, vgl. ooüps 8uu> xsxopuO|XEva yaXxcu T,
18. Vgl. A, 43. oioE cpaEtvd N, 435, ojje at|j.axÖEvxa 617, aXxtjjia ooupE 17,
139, d[x9a> Xs^Exat Luc. Tox. 17. Doch die klassische Prosa enthält
sich dieser Konstruktion.
Anmerk. Diese Verbindung tritt auch in der adverbialen Partizipial-
konstruktion, als: oo?av xaüxa, quum haec visa, decreta essent, ein. X. An. 4.
1, 13 56£otv os xaij-a, E*xT;p'j£av oSxu> zoteiv. PI. Prot. 314, c 56£av ^fxiv xaüta, iizo-
pEuoitEÖa; ubi v. Heindorf p. 479. Hingegen: X. Hell. 3. 2, 19 oo£avxa 5e xaöxa
xai TTEpavftevxa, xc: jj.ev 0Tpax£'jfj.aTa ä-fjX&£v. Andoc. 1, 81 66£avxa §e 6fxtv xaüxa
Et'Xsaik dvopa? Ei'xoat. — Hdt. 1,89 Kuptij os l7ri|xeXe; eyevexo xd Kpoioo; zlne ist
irzi[i.z\U nicht auf x-i zu beziehen, sondern es bildet mit e^eve-to einen inipersonalen
Ausdruck: curae fuit quae Croesus diceret (Stein z. d. St.), wie oft £-i[j.eXe; jaoi
xi iaxi od. y^vexat, vgl. 2, 150. 3, 40.
§ 365. Ausnahmen von der angegebenen Regel.
Von der angegebenen Regel kommen jedoch zuweilen Ausnahmen
vor, die sich grösstenteils auf folgende Fälle zurückführen lassen1):
») S. Kühners Bern, ad Xen. An. 1. 2, 23 u. ad Comm. 4. 3. 12; Franz
de verbo apud Graecos coniuneto cum neutri generis subiecto plurali, Bonn 1875;
Bau der, De generis neutrius pluralis cum verbo construendi vi et usu, Leipz. 1877.
§ 365. Lehre von der Kongruenz der Form. 65
a) Wenn das Neutrum Personennamen oder lebende Ge-
schöpfe bezeichnet, so wird sehr oft, um den Begriff der Per-
sönlichkeit hervorzuheben, das Verb nach der constructio xaxd
auvsoiv in die Plural form gesetzt. A, 724 xd S' liteppeov I8vea tts^cov.
Hdt. 4, 149 ou 7dp Gireixetvav xa x£xva. Th. 4, 88 xa xeXtj (Magistrats-
personen) x<uv Aaxe6aijxovt'ü)v ojxösavxa Bpaai'öav ics7tE|ju{/av. 7, 57 tosdos
|i.exa 'AftTjvxuuv I&vr) iaTpdrsuov. X. Apol. 4 ouy 6pa? xd 'AOrjvaüov oixa-
axTQpia (= xou; oixaaxd;), w? TroXXdxi; piv ouosv dotxouvxa; Xo^cp TrapayÖEvxs;
aTisxxsivav, -oXXdxt; oe dotxouvxa; olxxtaavxe; ditEXusav. Cy. 5. 1, 14 xd
fjLoyÖTjpd cicvtSpwTua Traawv, oTp.ai, xtov £7iu%p.icJü>v dxparrj iaxt, xaTtEtxa Ipcoxa
aüxtwvxai. Isoer. 12, 229 ou p/rjv xd p.E'.pdxia . . xrjv auxf,v ijxol 7viöp,rjv
saysv, dXX ifxs psv iir^vssav . ., Ixeivou os xaxE<ppöv7]aav. PI. Lach. 180, e
xd UEipdxia oiaXE-föpsvoi iiup.S|AV7jVxai Soixpdxou; xal acpoopa itratvouatv. Vgl.
§ 359, 2. Eur. Cy. 206 ^cu; xax' avxpa vso-fova ßXaax^jxaxa (i. e. apvs;
xai fpitpoi); | *) Ttpo? Ye P-*gxou eki yü-ö p/r/rspcuv | rXsopd; xplyouai. —
Jedoch: Th. 1, 58 xd xsXrj xtuv AaxEoatp.ovuDv ursaysTo auxot?. X. vect.
4, 15 e^evsxo Irrirovi'xip s;ax6aia dvopaTrooa.
b) Wenn der Begriff der Vereinzelung oder Mehrheit des
aus mehreren Teilen Zusammengesetzten, des an verschie-
denen Orten oder zu verschiedenen Zeiten Geschehenden
hervorgehoben werden soll. 0, 713 TioXXd os cpda-pva xaXd pteXavSsra
xtuTi^Evxa aXXa jjlev Ix ystpcuv yapdoi; ~ssov, aXXa 6 dir cupituv. t, 440
ouöaxa (die Euter der einzelnen) fdp acpapa'/EuVco. Hdt. 5; 112 w;
auvrjXÖE xd axpaTOTrsoa, aup-reciövxa lp.dy ovxo (auf beiden Seiten). X. An.
1. 7, 17 xauxir) XTJ Tjjxspa oux £p.aye(jaxo ßaaiXeüc, dXX' ü7toyü>poüvx<üv cpavEpd
f,aav xal Tnircuv xai dvdpiojrajv lyvr] 7toXXd; viele Spuren, hier u. da zer-
streut. (Hingegen 1. 6, 1 -poiövxtuv Icpai'vexo iyvr] ittttidv, weil hier der
Begriff der Vereinzelung weniger hervortritt.) Ibid. 1. 5, 1 el 8e xi xai
aXXo ivrjv uXtj; y) xaXdpoy, airavxa r^iav euwoy] von den hier u. da zer-
streuten Gesträuchen, ähnlich 1. 7, 20. 2. 2, 15 ürco^u-f.a vipotvxo, die an
verschiedenen Orten umherschweifend zu denken sind. Th. 5, 75 Kdpveta
ixu7/avov ovxa, die karneischen Festlichkeiten (dagegen der Sing. 5, 49
'ÜXtS|A-ia 8' e^evsxo xou dspo'J? xouxou. 8, 9, 1 xd IsOfiia, a xöxs r,v. 8, 10.
Vgl. Classen zu Th. 1. 126, 5.). X. An. 4. 2, 20 Ivöa xd ouXa Ixetyxo.
1. 8, 20 xd dpjxaxa Icpspovxo wegen des folg. xd fj-Ev . . xd os. Oec. 13,
6 ff. xd (jlev aXXa £ü>a Ix ouotv xouxoiv xö Tteiöea&ai p.avfrdvouaiv . . . ot
xs 70UV raJXoi (xavödvouaiv . . . xal xd xuvi'öia pavddvei (die verschiedenen
Gattungen der £tp«). So auch, wenn der neutrale Pluralbegriff durch
Zahlen bestimmt wird, als: A, 634 oüaxa o'aoToo xe^aap' laav. 3, 437
XEsoapa cpcoxdtov ix ttovxou OEpjxax' evaxev, Tidvxa 6' laav veöoapxa. Th. 6, 32
Iyevovto I; auxüüv el'xoat xai Exaxov xdXavxa. X. Hell. 2. 3, 8 £ßoop/r)xovxa
xdXavxa, a repir/ivovxo. An. 1. 4, 4 rjuav xauxa 8üo xsiyr), die zwei Mauern
Kühners Ausführl. Griech. Grammatik, n. T. 1. Abt. 5
ß(3 Lehre von der Kongruenz der Form. § 366.
sind hier als von einander getrennt, einander entgegengesetzt zu denken.
Th. 5, 26 djxcpoTspotc afxotpTTjfiaTa ^evovTo (ein jeder der beiden hatte
a[xapxr,[jLaTa auf mannigfaltige Weise begangen). X. Ages. 2, 23 osa fxexa
xouxo acptiXfxaxa l-yevovxo, ouoel; av euiot. X. Cy. 2. 2, 2 e-|ivovxo (nach d.
best, edd.) xpsa ixdaxcu tjjkuv xpi'a xal ttXei'ü) xa uepi'fepopteva, wo der Plural
das distributive Verhältnis angiebt. 3. 3, 26 oi 'Aaauptoi xal oi aüv auxoü,
ItteI T^orj i^ü; dXXrjXtuv xä <jxpaxetj|xaxa htiyvov:o (nach d. best, edd.), xdcppov
TiepteßäXovTo, wo die Heere getrennt zu denken sind. PI. Crat. 425, a
Iq tSv xa xe övojxaxa xal xd ^Tj|xaxa ouvxi'öevxai, ubi v. Stallb. (Gegensatz
der 6v6[xaxa u. p\ Schanz schreibt mit cod. Vat. aovxi'ilexai). Civ. 353, b
ap' av uoxe ojxjxaxa xo auxüSv ep-^ou xaXiu; dTtsp^daaivxo |xt] I^ovxa xtjv auxtuv
otxeiav dpexTjv; ubi v. Schneider. X. Comm. 2. 4, 7 ai ^e?pe? exdaxo>
ui:T)pexou3i xal ot ö^ftaX^ol 7:poopu>ai xal xä tuxa Tipoaxououat (wegen der
vorausgehenden Plurale).
Anmerk. Homer wendet Plural und Singular vielfach unterschiedslos an,
zum Teil mit Rücksicht auf das Versbedürfnis. (Beide Konstruktionen verbunden
z. B. B, 135 xat hr\ ooüpa geotjtte veüiv xal o::dpxa XeX'jvxat. ja, 43 xüi o1 otJxt fu\i]
xal v/jTtta xlxva | oiscaBe voaTr,aavxt 7rapiaTaxat oOoe Yavuvtat.) Verhältnismässig selten
ist der Plur. nach den Pronominen und Adjektiven, die ja ihrer Natur nach dem
kollektiven Sinne nahe kommen (tdos iyevexo folgendes geschah, -dvxa r^ äyarld
alles war gut), häufiger bei den Substantiven (Franz zählt a. a. 0. 93 Plurale
gegen 266 Singulare). In den Hesiodischen Gedichten und den Homerischen
Hymnen ist der Plur. auf die Substantiva beschränkt, und zwar fast nur auf die
Bezeichnungen belebter Wesen und auf einige altertümliche dem Metrum bequeme
Formeln. Die attischen Dichter setzen, mit Ausnahme der unter a) und b) an-
geführten Fälle, regelmässig den Singular.1) Auch bei Herodot u. Thukydides
sind für die Wahl des Plurals im wesentlichen die oben bezeichneten Gesichts-
punkte massgebend gewesen. Häufiger ist der Plur. bei Xenophon2), selten bei
Piaton und den Bednern. In den attischen Inschriften findet sich so gut wie
kein Beispiel.3)
§366. VI. Prädikatives Adjektiv in der Neutralform des Plurals
statt des Singulars.
Wenn ein Infinitiv, ein ganzer Satz oder ein zu ergänzender
allgemeiner Begriff, wie im Deutschen das unbestimmte Pronomen
es, die Stelle des Subjekts einnimmt, setzen die Griechen oft das
prädikative Adjektiv in die Neutralform des Plurals statt des
Singulars. Am häufigsten geschieht dieses bei den Verbaladjek-
tiven auf xso?. Pind. 0. 1, 52 IjjloI 8' enropa (unmöglich) •ya<jxpt[jLap7ov
{xaxdpwv xiv' etaeiv. P. 1, 34 £otxoxa. N. 8, 4 dyaTiaxd. Aesch. Prom. 216
') S. Porson ad Eur. Hec. in Addend. p. 95 sq. — 2) Eine Aufzählung
der Xenophonstellen bei Büchsenschütz zu Hell. 2.3,8. — 3) Meisterhans,
Gramm, der att. Inschr.2 160.
§ 366. Lehre von der Kongruenz der Form. 67
xpdxiaxa. S. Ai. 887 oyexkia. 1126 ot'xsia. Ph. 524 aü^pd. 628 3etva.
1395 ^ait' i[io\ fiev tqjv Xoytov Xrjcat, <je öe £tjv. Ant. 677 sq. ouxu>;
dfiuvxl' laxt xot; xojfj.oupLEvot; (== civitatis institutis) | xouxot 7uvaixö?
ouoajxu)? r^a-q-cia. (576 oeoo7|aeV7 <b; lotxe, xrjvöe xax&otvstv). Eur. Or.
413 ou oetvd Tidayetv ostvd xoü; E^a-Tfiivoo?. Hipp. 269 aaTjpia 0' tjjaTv
(SC. iaxt'v), Tj-ct; Ittiv t) vöao?. Med. 703 du-^vcoaxa rjv <js Xuireiaöat. Ar.
Equ. 609 oetvd 7', et . . Buvrjjoptat. Hdt. 1, 91 xyjv ::eirpco|xsvr]v [xctpav
döüvaxd im d-ocpir/etv xai t^ecu. 3, 35 w; £701 ou [/.at'vojAat, orjXd toi
7£70ve. Vgl. 3, 38. 61 2|xepoio; xou Küpou dxouaxea sit). 7, 185 tö £x
rrj; EuptoTtY); d70|AEvov axpdxsujxa sxt 7rpoaXo7taxEa. 1, 194 oux otd xs Im
•rcXlstv. Vgl. 3, 57. 5; 20 u. a. 3, 82 S^piou dpyovxo? douvaxoc jat) ou xaxo-
TT)Ta i77iv£aöat. 83 Ö9jXa (sc. iaxt'v), oxt 8st eva 7I Ttva tjjaewv ßaatXsa
7£vsa0ai. 3, 109 oux av tjv ßitöatjxa dvöpcü^oiat. Th. 1, 8 xaxaaxdvxo; 8e
tou Mi'vco vauxtxou, TrXto'tpiiüxep a s^Ivexo Tipö? dXXrjXou?. 86 ou; ou 7rapa-
SoTsa Tot? 'AÖTfjvat'ot; Irctv ouos ötxatc xai X6701S otaxptTsa iv Tayet. 2, 3
eTTiyetpTjTla. 2, 56 s'net Exotfia 7jv, dvr^EXO. 8, 55 eucpuXaxxoxepa. 4, 1
douvaxa r\v iv -cto TtapövTt xoü; A6xpou; djjiüvEa&at. So meistens Thuk.,
zuweilen selbst im Genetivus absolutus: 1, 7 t^8yj TrXtDtfKuTEptov ovxwv.
4, 20 In dxptTtov ovtüjv. Anderen attischen Prosaikern ist dieser Gebrauch
fremd, ßaxd X. An. 4. 6, 17 ist substantiviertes Neutrum: wegsame
Strecken; nur ßdstfxa und dßaxa 3. 4, 49 lassen sich mit den obigen
Ausdrucksweisen vergleichen.
Anmerk. Auch die Homerstellen, die man hierher zieht, lassen andere
Deutungen zu, z. B. p, 15 e«j.ol <p(X' dX^Ssa p.u9T|aaa#a'. , mir ist die Wahrheit lieb,
sie zu sagen (Inf. d. Bezugs); <J), 533 vüv ofoj Xoqt' easattat schreckliche Dinge
werden vorgehen (wie A, 518 Xofyta epy', oxe pt' iyß o^orä^ii sWjCEt;); X, 456 oüxst;
maxd yuvat^t, es giebt nichts Zuverlässiges mehr, wie ft, 299 oüxext cp'jxxd tceXovxo,
es gab kein Entrinnen, keine Möglichkeiten des Entfliehens mehr (substantivierte
Neutra), vgl. 0, 223 dvExxd. Doch lassen sich hierin wohl Ansätze zu dem oben be-
sprochenen Gebrauche, der allmählich weiter um sich griff, erkennen. Im all-
gemeinen aber ist zu beachten, dass die Griechen häufig auch die Pluralformen
xd (b. Hom.), xaüxa, xdos, zuweilen auch äxEtva auf Einen Begriff oder Einen
Gedanken beziehen, um den Begriff oder Gedanken in seinem ganzen Um-
fange, in seiner ganzen Allgemeinheit darzustellen. 0, 362 Otät -t xtüv
(eigtl. der verschiedenen Fälle) pip.vY]T<xi. 0 (= dass) ol ftdXa -oAXdxtc ulöv xstpo-
(xevov atuEGxov. a, Q'ÜQ oöx spavo; -dos 71 ia-fo (eigtl. die Veranstaltungen hier).
5. OC. 883 ap' ouy ußpt; xdos (diese Vorgänge). 1729 rHfJu; os tt<5; xdo' itm;
Eur. Cy. 63 Ch. ou xdos Bp6[jtto?, oü xdoE y.opot. Tr. 100 ouxsxt Tpofa | xdos xai
ßaatXEt; eap.sv Tpot'ct;, unsere jetzige Lage (xi 7xept r^äc). Andr. 168 ou ydp iaft'
"Exxiup xdoE, ubi v. Pflugk. Ar. N. 1299 xaüx1 06/ ußpt; ofjt' iaxtv; = solche
Worte. Vgl. B. 21. PI. 886. Eur. Hipp. 466 e\> oocpotat yctp | -dV icxi 8vrjtüiv, Xav-
SdvEtv xd p.7) xaXd. Th. 4, 13 oute, d 5tEV0T]8Tf]aav, cppd£at xou; ea7:Xou;, Iruyov ttoiVj-
oavxs;, wo d auf cpp. x. Igtz. geht. 6, 77 ßouXoae&a OEt^at auxoü, oxt oux "Icuvs;
xdoe E^olv 060' 'EXXrja-ovxtoi, äXXd Atupif,; iXe'j&Epot, worin der Sinn liegt: wir
wollen den Athenern beweisen, dass das, was hier gegen uns auszuführen ist,
nicht gegen Ionier, sondern gegen freie Dorier ausgeführt werden muss; in dem
5*
68 Lehre von der Kongruenz der Form. § 367
griechischen Ausdrucke liegt eine energische Kürze. X. An. 1.9,24 xo xtj Invj.z'kzla.
-EpiEtvcti xü>v cpfXouv xai T(ö Ttpo9ujj.Ela9ai y'xpLZzaxial, xaüxa Ip.otys [j-äXXov 8oxet äyaoTä
Eivat. Vgl. 1. 1,7. 'E/£ipov6;j.ouv 8£- xaüxa -jap TjTaaxafrrjv Conv. 2, 19. PI. Phaed.
62, d ävc,7]To; avttpu)-o; xd^' av otTjöitT) xaüxa, cps'jxxeov elvai «brö xoj OEa-oxo'j.
Vgl. 68, h. SO, a. So auch xai xaüxa, idque, und zwar, bei einem folgenden
AdjVktive oder Partizipe1), ferner xd k'xepa, ödxspa, d;j.cp6xEpa. Isae. 3, 58
o'j&Iv xd HxEpa 7Tpoafj-/.£ yuvatxi. Vgl. PI. Charm. 160, c. PI. Phil. 43, e xo uiv ypuaov,
xö o' d'pY'Jpov, xpfxov os jj.Yj5ex£pa xoux<uv2). Vgl. auch xd Trpuixa § 362, 1.
§367. VII. Männliches oder weibliches Subjekt im Plurale mit dem
Verb im Singulare.
1. Das Subjekt, als Maskulin oder Feminin, in der Plural-
form verbindet sich in der Dichtersprache, jedoch nur sehr selten,
mit dem Verb in der Singularform. Die Grammatiker (s. Apollon.
de synt. p. 228 sq.) nennen diese Konstruktion oyji\ioi Boiomov oder Fhv-
Sapixov, wahrscheinlich, weil die dorischen Dichter dieselbe häufiger
gebraucht haben. Die Substantive, bei denen diese Konstruktion
vorkommt, sind Sachnamen, die vielleicht auf gleiche Weise wie
die pluralen Neutra (s. § 364) aufgefasst worden sind. Pind. 0. 10,
4 sqq. p.eX r/dpu e«; üjxvot uaxsptuv dpyal Xöywv TeXXsxat (wohl unter dem
Einflüsse des folgenden opxiov), wo Bissen p. 124 hinzufügt: Welcke-
rus ad Hipponactis Fragm. p. 41 notat non comparatos a criticis illius
poetae versus hos: A'V Tjfiipai yjvai/.o; Ijtiv rjotaxai, oxav yocjxtj ti? xdx<pep7)
xeftvrjxutav, quanquam Galsfordius ad Hephaestion. p. 253 eijiv scribat.
Id. Fragm. Dithyr. v. 16 sq. (p. 226 Dissen.) dyeixai (G. Hermann
dyei x') x' ojxcpai pteXetuv auv auXoi;, dyetxai (G. Herrn, dyei xe) -efj.eXav
iXtxäpiTiuxa y o p o i3). Hom. hymn. in Cerer. 279 £av9al 8s x6jxai xaxev7jvo9ev.
2. Bei den Prosaikern hat sich diese Konstruktion nur inner-
halb sehr enger Grenzen gehalten, nämlich bei eoxi, r(v und Yt-yve-
tai, welche alsdann den Charakter unpersönlicher Ausdrücke
annehmen, und zwar meist zu Anfang eines Satzes, ganz wie das
altd. it is wol seven jär (s. Grimm IV. S. 225) und das franzö-
sische U est des hommes, il est cent usages, qui u. dgl. S. Tr. 520
fv o' d|x<pt7rXexxoi xXiftaxe;, ubi v. Herrn. Eur. Ion. 1146 Ivt^v o' (xpavxai
Ypdfj.fi.aaiv xotai'8 6<pat. Hdt. 1, 26 laxt fxexacu xrjc xe 7iaXat7j; 716X10? xai
xou vtjou eittd axdotot, ubi v. Stein. 7, 34 eaxi oe iirxd axdoioi e£ 'Aßuoou
ii ttjv a7ravxtov. PI. Civ. 462, e faxt jxev ttou xai e*v Tat; aXXai; TtöXeaiv
apyovxl; xe xai Srjfxo?, ubi v. Stallb. 363, a ypvj 61'xaiov eivai, tva ooxouvxi
•) Vgl. Reisig comment. crit. in Soph. 0. C. p. 236sq.; Stallbaum ad
Plat. Apol. 19, d., ad Phileb. 26, e; Richter de anac. Gr. spec. II, § 34; Haase
ad Xen. de rep. Lac. 14,5 p. 288 sq. — 2) Vgl. Schoemann ad Isaeum 1,38
p. 191; Stallbaum ad PL Lysid. 218, e. — 3) S. Dissen, T. II, p. 619;
B 0 e c k h , not. crit. ad Olymp. 8, 8.
§ 368. Lehre von der Kongruenz der Form. 69
oixai'co elvai YqvTjTat dirö ttj« ooctj? ätp^au xe xai -ydfxoi. Ebenso beim Duale.
PI. Gorg. 500, d ei Igxi xouxw oixxw tu> ßi'to. Aber Hs. th. 321. 825
steht t]v dorisch st. faav, s. § 210, 6, und auch in dem Epigr. b.
Aeschin. 3, 184 fv dpa xdxetvot xaXaxdpöioi ist diese Auffassung die
wahrscheinlichere.
An merk. 1. Auf ähnliche Weise sagen die Griechen regelmässig loxtv, et',
sunt, qui. S. § 554, 5.
Anmerk. 2. Aus diesen Grenzen scheint der attische Gebrauch nicht ge-
gangen zu sein. Mit Unrecht wird hierher gezogen: Eur. Ba. 1350 aiai, Siooxxat,
-p£oßü, tXtj;j.ove; cpyyotf. Hier steht 8£8oxxat absolut: decretum est, u. wyotf tritt
als ein Ausruf dazu. Pind. P. 9, 33 'fößtu o' ou xs^efpiavTat eppivej ist xe^?tfj.avxai
d. III. Pers. Plur. mit ausgefallenem v, s. § 214, 5. Über den Singular bei einer
Mehrheit von Subjekten s. § 370, 4.
§ 368. VIII. Subjekt im Duale und Prädikat im Plurale; Subjekt im
Plurale und Prädikat im Duale.
Vorbemerk. Dass die Dual form tief in dem Wesen der Sprache be-
gründet sei, haben wir in der Einleitung § 349, 1 gesehen. Die Sprache bat die
Dualform geschaffen, nicht etwa, um den Begriff der Zahl zwei, sondern um den
Begriff der Zweiheit, der paarweisen Zusammengehörigkeit auszudrücken1).
Diese Vorstellung bildet die Grundlage des Duals. Erst in den späteren Zeiten,
in denen das Sprachgefühl für die eigentliche Bedeutung der Sprachformen weniger
lebhaft zu werden pflegt, sehen wir den Dual nicht selten als Ausdruck des blossen
Begriffes zwei angewendet. In der Homerischen Sprache2) zeigt sich der Dual
überall in seiner wahren und ursprünglichen Bedeutung, indem er entweder von
paarweise in der Natur verbundenen Gegenständen angewendet wird, wie y_£^P£>
ttt,^se, ttoSe, 6'gge, ö'fftctXacu, xevovxe, p-Tjpü), u>;juu, oder von solchen, welche in einer
engen und gegenseitigen Beziehung stehend gedacht werden, z. B. von zwei
Brüdern (E, 548 — 561, 'Atpifoc« A, 16), von zwei Freunden (Kastor und Pollux
r, 236 sqq.), von Ehepaaren (Zeus und Juno A, 574, Priamus u. Hekuba X, 90
u. s. w.), von Verwandten, von dem Herrn und seinem Sklaven, überhaupt von
zwei mit einander verbundenen Menschen oder Tieren (8u' dvepi, Buo cpüixE, ß6s,
x'jve, Xsovxe) u. dgl. Auf gleiche Weise pflegt Homer bei zwei auf die angegebene
Weise verbundenen Gegenständen die Verben, welche den Begriff einer Gemein-
schaft oder gemeinschaftlichen Handlung, gegenseitigen Verbindung, eines Ver-
kehrs, sei es in freundschaftlicher oder in feindseliger Beziehung, bezeichnen, in
die Dualform zu setzen. 'AXX^Xotoi oe xuj-je ('AÜtjvtj x. 'AzoXXojv) a'jvavxeGÖTjv zapä
cpT)Yiö H, 22. rHc/i pVi? Stp-OEi; G'jixßaXXETov Tjol Sxot[A«vopo; E, 774. üapÜEvos Vjtöeo?
x' dcipfOiTov dtXX-rjXot'iv X, 127. ,E,uapvaa9T]v sc. "Exxwp x. Mit H, 301. Au' devsps
8f)pi<£ao9a)v | , öix' . . £p{£/)xov M, 421. 423 u. s.w. Auch in der attischen Prosa3)
entspricht der Gebrauch des Duals in der Regel seiner ursprünglichen Bedeutung,
z. B. von den beiden eleusinischen Göttinnen d fdip i$o'Aia$rp p.s cxTroXXüvat xw &ecö
And. 1, 114; von den beiden Stimmurnen S'joiv xaSbxoiv xsijasvoiv Lyc. 149; von
') S, W. v. Humboldt über den Dualis S. 18. — 2) s. G. Bl ackert,
comm. de vi usuque dualis numeri ap. Gr. Fase. I. p. 1 sqq.; Ohl er, Gebrauch
des Dual bei Homer, Mainz 1884; Illeck, Der Dual b. Hesiod in Zeitschr. für
österr. Gymn. 1888, S. 97 ff. — 3) Keck, üb. d. Dual b. d. gr. Rednern, Würzb. 1882.
Vollständ. Material bei Hasse, Der Dualis im Attischen, Hannover 1893.
70 Lehre von der Kongruenz der Form. § 368.
einem Brüderpaare: vüv [ilv yap ouxou; 8idxEia&ov, (öorep . . xu> yeipe X. Comm.
2. 3, 18. 'AoEXcpto Ye o &E0» inoCijoBV izl |ae(Covi ür-psXeta dXXrjXoiv t] yetpe xe xal
ti68e xal dcp9ctX[i.u) 2. 3, 19.
Spuren eines dem Sanskrit und Iranischen eigentümlichen Gebrauchs, wonach
der Dual nicht nur zwei gleiche, sondern auch zwei verschiedene, aber ihrer Natur
nach eng zusammengehörige Begriffe bezeichnen kann (pitärä, Vater und Mutter,
wörtl. die beiden Väter, ähani, Tag und Nacht, wörtl. die beiden Tage), glaubt
Wackernagel (Kuhns Zeitschr. 23, 302 ff.) in dem Homerischen Afevxs, H, 179 ff.
und anderwärts aufzufinden, indem er unter ATavxe nicht die beiden Aias, sondern
das Brüderpaar Aias und Teukros versteht. Diese Ansicht kann bei dem Mangel
beweiskräftiger Beispiele nur als geistreiche Hypothese gelten.
1. a) Das Subjekt in der Dualform verbindet sich häufig (bei
den späteren Prosaikern regelmässig, vgl. § 349, 2) mit dem Prädi-
kate in der Pluralform. Wenn das Bild, sagt Humboldt1) treffend,
einmal mit dem Duale eingeführt ist, wird auch der Plural nicht
anders gefühlt. Es ist vielmehr eine schöne Freiheit der griechischen
Sprache, dass sie sich das Recht nicht entziehen lässt den Plural
auch als gemeinschaftliche Mehrheitsform zu gebrauchen, wenn sie
nur da, wo es der Nachdruck erfordert, den Vorzug der eigenen
Bezeichnung der Zweiheit behält. A, 200 6eivd> 61 <u oaae <pdav9ev.
E; 275 xd) 6e Tay' eYpöev 7]Xt)ov IXaüvovx' u)xea; frnrouc M. 277 a>; Tcü^e
jrpoßoulvxe p.ayir)v cuxpuvov 'Ayatuüv. 11, 218 oü dvlpe dtoprjff ao vxo. 337
xü) 6' auxis &tmlso«i auveopap-ov. S. Ant. 55 sqq. doeXtpd) oüo . . | aüxo-
xxovoüvxe xtb xaXai-<öpuj fxöpov* | xotvov xaxeip-edaavx' liz dXXi^Xotv yepotv
vuv o' au [xova otj vü> XeXeifx.jj.sva, axojret, — oato xdxiax 6Xoüu.e& , e{ . . xcap-
EQtfxev. Ar. Av. 664 vd> 0eaacbfi.ea9a2). Eur. Ph. 69 xw 6s cujxßdvx' Ixacav.
And. 1, 113 !Xe£av oxi aüxtu p.e x<o fted> irapa-yd-foiev.
So auch in attributiver Beziehung: O, 115 f, xe'Pe ^exdaaa; aji-
cpoxepa?. X, 211 cpi'Xa; ::epi Xe^Pe ßa^0VTe dp.cpoxepu> xpuepoio xexaputö-
u-eaöa 70010, und in entfernterer attributiver Beziehung bei Partizipien:
A, 126 sq. oüo ualoe . . efv evl otcppw iovxa;. U, 218 86 dvepe ötupirjaaovxo,
. . Iva 0u[x6v lyoNTEs. Bei öüo steht in attischer Sprache das Nomen
öfter im Plural als im Dual, bei ouoiv öfter im Dual. Eur. Ph. 55 xixxco
8e TraiSa? ixatSt oüo jxev apueva;. 377 xaafyvTjxai oüo. Th. 1, 93 860
a;xa£at. 134 öüo dvopidvxa;. 2, 79 xd; öüo xd£eu. PI. Civ. 614, c öüo
yajfxaxa iyo[xevo> dXXrjXotv. Isoer. 1, 23 oüo irpo<pacjei<;. 12, 72 ouo dpexd?.
Dem. 27, 42 xd ouo xdXavxa. [Dagegen S. Ph. 539 dvöpe oüo, Ant. 533
öüo 0' dxa, 55 döeXcpw öüo3.) Antiph. 5, 49. Isoer. 10, 1 ouo X070). Dem.
47, 77 ou' oßoXa).] S. Ant. 13 öuoiv döeXcpotv. OC. 818 iraiöotv öuoiv.
Th. 1, 23 öuoiv vaofxayiatv xai 7ie£o|xayiatv. Isoer. 7, 21 öuoiv taoxVjxotv.
Dem. 37, 32 öuoiv xaXdvxotv. [Dagegen PI. Prot. 355, b ouoiv övojiaai. Leg.
1) W. v. Humboldt über den Dualis S. 27. — 2) Vgl. Fritzsche ad Ar.
Thesm. 1158 sq. p. 529. — 3) S. Wecklein, curae epigr. p. 16 f.
§ 368. Lehre von der Kongruenz der Form. 71
864, b iv ouoiv ^sveai. Lycurg. 86 ouoiv dvopwv, ubi v. Maetzner. Dem.
5, 23 uXeovexTTifjLaTtuv ouoiv. 39, 32 Ttataiv eöexo ouotv1]. Dass das inde-
klinable ouo fast immer mit dem Plurale verbunden wird, ist schon
§ 186, A. 3 erwähnt worden. Über laue cpaEtva, äXxtjxa ooüpe s. § 364.
Ferner meist b. d. Relat. X. Comm. 2. 3, 18 tw yetps, ä? 6 6e6; izoirptzv.
Hell. 5. 4, 19 tu) ouo axpaxr)7ü), ot. Dem. 19, 287 ouotv xTjoeaxatv -apeaxr,-
XOXOtV, OUC.
2. b) Das Subjekt in der Plural form verbindet sich zuweilen
mit dem Verb in der Dualform, jedoch nur dann, wenn von
zwei mit einander verbundenen oder in einer nahen Beziehung zu
einander stehenden Gegenständen oder von zwei Paaren die Rede
ist, s. d. Vorbemerk. Zuweilen scheint der Dual statt des Plurals
zu stehen; aber bei genauer Betrachtung solcher Stellen wird man
überall den Begriff der Zweiheit herausfinden. Ganz einfach ist der
Fall, wo durch ouo, ocu.<pa>, ajicpÖTepoi der Begriff der Zweiheit schon
hinlänglich bezeichnet ist. E, 10 öuo> 8e ot uUe; ^ax^v. T, 158 sq. oüo
o aveps; e£oy aptaxot 1 1$ fxeaov djxcpoTeptuv auvixr|V |AE|Aaa>xe jjiäyejfrat. Lys.
13, 37 ouo 6e xpaTiE^at Iv tw -pöodev xcdv xptaxovxa ixei(ii)T]v. Th. 5, 59
oüo ävöpe;. . . rposeXöövxe Aftot oieX^ia^r^. Ar. PI. 608 sq. up.efc (ihr
beide) 7' Ixt j*.' ivxauftot | fjLExaiTEfA^Ejftov. (Oft m. d. Partiz. im Duale.
Ar. Av. 4 airoXotSjAEd' aXXcu? xyjv 666v -pocpopouptlva).) PI. civ. 478, a
6uvä|xet? ol aptcpoTEpat laxov, öo;a xe xai eVaTnfjjAT). Ferner: V, 279 xai 01 . .
xi'vujOov, wo der Dual schon von Aristarch auf Hades und Persephone
bezogen wird. A, 452 sq. <lu; 6' oxe yetptappot -oxafxoi xax' opeacpt ^eovxe?
e*? pua-fafxetav aujxßaXXexov oßpt[xov uöo>p, wo sehr schön zuerst der Plur.
steht, da die zwei Ströme von entgegengesetzten Seiten herabfliessen,
dann aber der Dual, der die Vereinigung beider bezeichnet. W, 393 sq.
oct ol ot iTtTroi | ajxcpt; ööou öpa[AEXT)v, ein Paar (Joch) Rosse. Vgl. 417 sq.
446 sq. ö, 185 sq. (von Aristarch für unecht erkl.) Eav&s xe xai cu
nöoap^s, xai Atöcov Aocjatte xe Sie, | vuv jxot xyjv xojiiByjv a-oxt'vsxov (zwei
Paare; man beachte auch die Verbindung des ersten Paares durch xe
xat, und des zweiten durch xe, und beider Paare durch xat). So ge-
braucht Sophokles OC. 342 den Dual acpcpv von den vier Kindern des
Oedipus, indem er zwei Töchter den zwei Söhnen gegenüberstellt.
II, 371 7:oXXoi 0' iv xäcppip £puuap(j.axe? wxle; itttcoi acavx' iv TTpiimp ^u|xuü
Xtnov apfiax' ötvaxxtov u. P, 427 itttioi 0' Ataxt'oao, [xayr^ diraveuftev iövxe?,
xXatov, IneiSj) -pöJxa TruösaÖTjv rjvtoyoto Iv xovitjji tcejovxoi; (die Rosse
werden von dem Dichter paarweise gedacht). &, 48 sq. xoüpto oe xptv-
devxe ouo> xai irevxrjxovxa ßr^v; hier bezieht sich ßrjxrjv nicht auf ttevxyjx.,
sondern auf xoüpw xpivOsVre oüco, wie zuvor v. 35 xoüpoj 61 oüoo x. ttevxt,-
l) S. Lobeck ad Soph. Ai. 1304; Kühner ad Xen. An. 2. 2, 12.
72 Lehre von der Kongruenz der Form. § 368.
xovxa. Koüpw ouo) werden als Hauptpersonen (Kapitän u. Steuermann)
u. die 7cevcY]xovTa als Nebenpersonen aufgefasst. Vgl. Apollon. de pron.
p. 109. H. in Apoll. Pyth. 278 xicpö' ouxtu; rjabov xsxnrjoxe? ouo' sVt
-faTav | ixßTjx' ouoi xaö' oirXa jAEXaivv)? vt)6? eOecjiIe, U. 308 dXX' a^ed', üc
av I^ü) euiuj, Tisi&safts xdytsxa' | taxi'a jxev irptutov xd&sxov, Xuaavxs ßosia;,
322 epyeaöat ö' aji.' sjxol | xal fyiranrjov' dsiOEtv, | eiaoxe ytupov ixYjatlov, fv
Icete iriova vr^ov (in dieser Stelle redet Apollon die Ruderer des Schiffes
an, welche man sich als zwei Reihen, auf der rechten und linken Seite
des Schiffes sitzend, denken muss). Aesch. Eum. 255 opa, opa jxaX' au,
Xsuuuetov T^avta, sagt der Chor der Eumeniden zu sich selbst, bestehend
aus zwei Teilen (r^iyopioi;). Andere erklären anders; auch ist die Les-
art unsicher. Pind. 0. 2, 87 jxaftovxE; oe Xdßpoi TzoL^Xwfjai'x , xopaxs; w;,
axpavra 7apu£xov A16; 7ipöc opviya östov, „qui aiitem didicerunt inepte
loquaces ut corvi inutili clamore certant adversus Jovis aquilam"; unter
7apüexov scheint der Dichter den Simonides und Bakchylides zu ver-
stehen. S. die Scholiast.1). PL Theaet. 152, e Ttspl xoüxou Tidvxs; e;^;
01 joepot ~Xr,v riapfJLEvtoou £uficpspsadov, np<oxa76pa? xs xal 'HpdxXstxo<; xai
'EfjLJiEOoxX^;, xal xtuv 7roiYjT(JSv 01 axpot; hier werden nach Stallbaum-
Wohlrah zwei philosophische Schulen erwähnt; zu der einen gehören
Heraklitus und Protagoras, zu der anderen Empedokles2). So auch in
E, 485 tÜvt) o' sVnrjxa?, dxdp ouo' aXXoiat xeXsuei; | XaoTaiv jaevs[j.ev . .,
u.ri rto;, d»; d<jnat Xi'vou dXovxs iravd-fpou, dvopdat oujjAEVEsaaiv sXtup xai
xüp[j.a 7Evric;tl}E, dXovxs SC. aü xai aXXot Xaoi. (Die Erklärung des Schol.
ufiEu xat ai 7uvatxsc ist zu weit hergeholt. A, 567 gehört nicht hierher;
denn töv&' ist Akkus, zu dem zu supplierendem i]xi.) Schwieriger ist der Dual
I, 182 u. 193 zu erklären. Es soll eine Gesandtschaft an den Achilleus ab-
gesandt werden, dieselbe besteht aus fünf Personen: 167 sqq. OoivtS jxsv
Trpamcjxa oiicpiXo? ^rjadaila), | auxdp Iirsix' Ata; xe fj-lya? xal otoc 'Ooojjsu;-
XYjpuxwv 0' 'Ooto; xs xal Eupußdxy); api' ItieoOwv. Darauf heisst es 182 sqq. xd>
oe ßdxYjv 7iapd ötva . . HaXäasrjC. Hier scheint der Dichter bloss den Ajax und
Odysseus, als die eigentlichen Abgeordneten, zu berücksichtigen, während
Phönix, wie Nitzsch z. Od. 8, 34 sich ausdrückt, als befreundete
Nebenfigur gilt; wozu auch noch hinzukommt, dass 168 gesagt ist (I>oTvi£
jaev Trpümaxa . . rflTpäaftu)', die Gesandtschaft geht also in drei Ab-
teilungen: zuerst Phönix, der die Gesandtschaft einführen soll, sodann
die eigentlichen Gesandten, Ajax und Odysseus, zuletzt die zwei He-
rolde, die als blosse Begleiter gleichfalls Nebenfiguren sind. Die Verse
0, 73 u. 74 al jxev 'Ayaicov xrjpE? . . | k^iabrp, Tpwcuv 8s . . aspösv werden
mit Recht für einen späteren Zusatz erklärt, der wahrscheinlich aus
l) Vgl. Dissen ad Pind. IL p. 439 sq. ed. Goth. — 2) Dissen ad Pind. p. 39
ed. Goth. fasst den Dual von dem Gegensatze der Dichter und der Philosophen.
§ 368. Lehre von der Kongruenz der Form. 73
einer Zeit stammt, wo man zwischen Dual und Plural keinen Unter-
schied machte; der Gedanke ist 72 mit den Worten psrce o' atat|xov ^ap
'Ayouwv vollständig abgeschlossen, und die folgenden Worte enthalten
eine unnütze Tautologie. In d. Orak. b. Hdt. 7, 140 dXX' txov g$ doü-
roto, xaxot; o' litixiSvare i%jx6v geht der Dual entweder auf die guten
und schlechten Befrager, s. Baehr ad. h. 1., oder man hat nur zwei
ikoTrpoTroi anzunehmen.
3. Der Wechsel zwischen Dual und Plural ist nicht selten.
MupjJiiSovtov 5 im xs xXtata; xai vrja; ixla!}^* | xöv 6' eupov. I, 185 "Avop'
6pöto xpaxspd) im aoi [ASfxacuxs ptaysaBat, | Tv' djrsXsöpov lyovxa? E, 244 sqq.
Apiz-poxspco S Atavxs xsXs'jxioiüvx' sVt Ttiip^cuv | -dvxoas cpotxiQXirjv ptsvo; oxpu-
vovxsc 'Ayaituv, darauf vsixeov u. tootsv M, 265 sqq. Aai^rjpoT; 3e uoosaatv
«tpap s£txs<j{)av xai (Asya Ip-fov £|xiq!javx' dixeco? Pind. N. 10, 64. Baot^opiev,
[ xavouv eyovxs . . | TrXaviufxsOa ^tjxouvxe xöitov . ., | oitot xaötcpuflsvxs ota-fs-
votjAsö' av Ar. Av. 42 sqq. 'E-rsXaadxrjv ajxcpaj ßXs-j^avxs; st; dXXrjXtD PI.
Euthyd. 273, d. Atpsaiv stXsxrjv xs xai 8isirpd$avxo Phaedr. 256, c, ubi v.
Stallb. Ntp xaxaßdvxs sU xo Nüjj.cpu>v vd[xa Tjxoujafxsv Xc^cuv 278, b. —
Toi 8' iopto düS<jiöyovxo ytxcövcuv | axdvxs ttoxi Trvotrjv* . . * auxdp sirstxa i$
xXtaiYjv sXöovxs? . . xaf)T£ov A, 621 sqq. Otöa os xdxeivto acocppovouvxs, saxs
Stuxpdxst o'JvyjsxTjv , ou cpoßoupiivco p.7) frqjwotvTO X. Comm. 1. 2, 18. Vgl.
2. 3, 18.
An merk. Für die attributive Beziehung ist noch Folgendes zu be-
merken :
Die Dualformen xu), xotv, x<u5e, xolvoe, xooxuj, toutoiv werden bei
den Attikern männlich und weiblich zugleich gebraucht, d. h. sie sind generis
communis. Th. 5, 23 dutpu) xio ttoXss. X. Cy. 1. 2, 11 ;a{«v d,ucpuu xoOxcu tm Tjuipa
XoYtCovxat. PI. Civ. 410, e xouxu> xw cp6aet. Phaed. 71, e xotv fsvealotv. Leg. S98, a
xoutotv xolv xtvTjosotv. Isoer. 4, 17 xio ttoXse xo6xu>. Ebenso 8, 116. 12, 156. 157.
S. Ant. 561 xo» r.ilU o>Tf](i.i twoe (Antigone u. Ismene). (Über das seltene Vor-
kommen der Formen xa, xcüv, xdSs, tatvSs, xaiiia, xatixalv s. § 172, A. 2.) Aber
auch andere Pronomen, selbst Adjektive und Partizipien werden zuweilen
als Communia behandelt. So das Relat. cu st. d S. El. 978 sq. foea&e xeuos xü>
xaaiYVTjxio (d. i. Elektra u. Chrysothemis) , cpt'Xot, | u> tov zaxpüjov olxov E^EcouaaxTjv,
[ tu . . j ^uyf^ ätpEtST|<javxe Trpo&axTjxTjv <p6voo. Ferner Eur. Suppl. 140 ticüo' e^aüj,
filias meas. Aesch. P. 191 dp;j.aaiv 07:0 | £euYvoatv aüxti) sc. ouo Yüvatxe. (Aber S.
Ant. 770 daeptu yip aüxd [Antigone u. Ismene] xai xaxaxxEivat vo'ei?); Andoc. 1,113
aüxu> xw öitu, Demeter u. Persephone, und gleich darauf atixotv xotv öeotv. (Aber
aüxatv S. OC. 446. Ar. Th. 950.) Isoer. 4, 139 xolv -oXsotv dpttpoxepotv. PI. leg.
777, c ouo 8tj Xei-eciIov [j.6vu> fjuqyavd. Eur. El. 1064 apicpu lAaraftu Kctaxopö; x' oöx
dsjiuj (aber fxdxato; ist auch sonst öfters gen. comm.). Besonders bei Partizipien,
die in entfernterer attributiver Beziehung zu dem Substantive stehen, schon seit
Homer. 8, 455 otix dv icp' ^ixtTlpuiv 6y_£tuv tzXtjyIvxe xEpsrjvip a<b 1$ "0Xu[j.7tov
txeoöov (Minerva et Juno), ebenso 378 vtöt. . . . zpotpctv£vxE. Hs. Op. 195 Xe-j-
xotatv cpctpssaot xaXu'iajjiEv oj ypoa xaXov, dilavartüv [xsxd cpüXov frov TrpoXtTtovx'
dvilpcu-ou; At5<Ju; xai Ne'aegu. X. Comm. 2. 3, 18 ousTTEp st xä> ystpE, d; 6 &eo;
ert xo cjXXaaßdvEiv ^-oitjoev, dcpE[jiEVu> xo-jxo'j xpd~otvxo ixpö; xo StaxtuX'jEtv dtXXfjXiu.
74 Lehre von der Kongruenz der Form. § 369.
S.EI. 1003 opa xayjj; rrpacaovxe p.r\ (/.eiCio xaxa | xx^aoüp-eSa (Chrysotil, u. Elektra);
ebenso 1006 Xctßivxe. S. OC. 1113 £ ;jl '.p ti v x e iiä cpoaavxt (Antig. u. Ismene). Eur.
Hipp. 3S6 oüx dv 86' (sc. aioio) r[axT]v xaJx' e^ovte ^paptpLaxa. (Ale. 902 'Vj^o:; xäc
Titaxoxdxas . . . Sczßavxe). Ar. Eccl. 1087 tfXxovxe xoü; 7rX<DXTjpa; dv äjrexvafexe.
Auffallend S. OC. 1676 dXö-jia-ca 7rapo(aojj.ev (narrabimus, sc. Antigone et Ismene)
ioovxs xai Tta#o6aa, aber schön, zuerst ioovxe bloss persönlich, sodann ra&o6aa
nachdrücklich das weibliche Geschlecht hervorhebend; mit Unrecbt haben S ch nei-
de win u. a. die Bruncksche Konj. Tra96vxe aufgenommen. PI. Phaedr. 237, d ^piüiv
e\ exctoTu) o6o Ttve eatov ihia dpyovxs xal a^ovre, otv InoaeSa, ubi v. Hein-
dorf. Politic. 306, b eaxov r.pbz dXXrjX« ; Eyjlpav xal axaaiv evavxt'av eyovxe. Die
Behauptung Cobets (var. lect. p. 69 f.), es gebe überhaupt für die Partizipien
nur eine gemeinsame Dualform für alle drei Geschlechter, ist unhaltbar (vgl.
Wecklein, cur. epigr. p. 14).
§ 369. IX. Attraktionsartige Kongruenzformen.
1. a) Wenn ein demonstratives oder relatives oder inter-
rogatives Pronomen mittels der Kopula sivai oder der kopula-
artigen Verben (§ 355) auf ein Substantiv bezogen wird, so wenden
wir im Deutschen das Neutrum an, als: das ist die Quelle aller
herrlichen Thaten, indem wir den Begriff des Pronomens ohne Rück-
sicht auf das Substantiv als etwas Allgemeines und Unbestimm-
tes auffassen, s. Nr. 2. Die griechische Sprache hingegen lässt wie
die lateinische mittels einer Attraktion oder Assimilation das
Pronomen im Genus und Numerus mit dem dazu gehörigen
Substantive kongruieren. Dasselbe geschieht, wenn das Pronomen
in einem anderen Kasus steht, am häufigsten, wenn es im Akkusa-
tive steht und von einem Verb des Nennens abhängig ist. riapd
Tcuv 7:poYE7EVYj|xevü>v [xav9avETe" auxrj fdp dpt'axT] SioaaxaXia X. Cy. 8. 7, 24.
TaoxTjs outiY]; cpuasoK tyuyrc PL Phaedr. 245, e, quum haec sit natura
anirni. 4:uy^; oüat'av xe xai Xö-yov xouxov auxöv xt? Xrycuv oux at'a^uvetxat
ibid. dicens anirni naturam atque rationem hanc ipsam (sc. ut se ipse
moveat) esse, vgl. Stall b. Ouxoi 'Adrjvaun 6txr(v aox^v xaXouaiv, dXXd
YpacpTjv Euthyphr. 2, a. (Touixo u[jl<uv oeojxat) axoTretv, et ouaia Xe^cd r jatq*
otxaaxou |xev fdp auxt) dpEXY), prjxopo; 6e aXrßr Xe^etv Apol. 18, a, ubi V.
Stallb. Ot TraXatoi xaüxrjv cp^pnrjv TtapEÖoaav, u>; sc £vö? xoti ix ttoXXwv
ovxojv x(uv dsi Xe7opl£vo)v sTvat Phil. 16, c „hanc nobis famam tradiderunt,
quaeeunque dicerentur esse, ea ex uno et multis constare" Stallb.
Edv xtc cpi'Xo; jxoi yevojxevo; eu ttoisTv I&eXt), ouxü? }iot ßi'o? i<zxl X. Comm.
3. 11, 4, hie mihi est victus. Tiva; xoüxous (sc. xoü; vöjjlouc) vojaiCeic;
4. 4, 13, wofür hältst du diese Gesetze? üdvxE; ouxoi vojjloi eIjw, ou;
to TcXföoi I^pa^E 1. 2, 42, das alles sind Gesetze, was, s. das. Kühners
Bmrk. Selbst: xov veov oixov aüv ttj xaXdpiTj droxsi'jxEvov (eupiaxov)' raav
Se £etat ai uXEiaxai An. 5. 4, 27 st. xd TcXsiaxa.
§ 369. Lehre von der Kongruenz der Form. 75
2. Jedoch setzen die Griechen in dem angegebenen Falle sehr
häufig auch das Neutrum Sing. Touto (8sT) vojit^etv yjöiVctjv euto^iav
Etvat, tou? aujAjxä^sa&at jjLsXXovTa? oti PeXtistouc TCapaaxeua£Etv X. Cy. 5.
2, 19. Euoaip.ovi'av touto vo|xi£ü), t6 tcoXXo' I^ovtoc r.oXka xai SaTiavav 8.
3, 45. Mövov orj xb auTÖ xtvouv ooitoTe Xy^ei xtvoüjj-evov, dXXä xai toi? aXXot?,
oaa xivetTai, touto ~r^ xai dtpx?) xivt/jusok PI. Phaedr. 245, c. (Aber
Cic. Tusc. 1 § 53 übersetzt: solum igitur, quod se ipsum movet, nun-
quam ne moveri quidem desinit, quin etiam ceteris, quae moventur, hie
fons, hoc prineipium est movendi.) Touto 6£ Irnv dva(x^r]at? 249,
C, ubi v. Stallb. Touto izmc, oux dfAaftt'a iaTtv; Apol. 29, a. "Em os
touto Tupawt's Civ. 344, a. Touto Ijtiv tj Sixatoauvr] 432, b. Noju'£st
touto suasßstav etvat, to tt)v ixrjTepa }jly) Trpooouvat Antiph. 1, 5. 'YrcepßoXYj
7ap dotxt'a? touto 72 Dem. 18, 16. Das Neutrum des Pronomens stellt
den Begriff als etwas Allgemeines dar, das kongruierende Pro-
nomen hingegen bezeichnet die Beschaffenheit des Gegenstandes. Es
kommen daher Fälle vor, in denen keineswegs beide Formen des Aus-
drucks mit einander vertauscht werden können, z. B. bei dem Frag-
pronomen. Wenn ich frage: Tt iazi «pöovo;; so frage ich nach dem
Wesen des Gegenstandes; wenn ich aber frage: Tt; Im <pdövo;; so
frage ich nach seiner Beschaffenheit. Ebenso b. d. Akk. bei den
Verben des Nennens u. dgl. PI. Gorg. 489, d ti rore Xr/et; tou? ßeA-
ti'oui;; ubi v. Stallb. PI. Civ. 463, a ti 6 ofjxo? toü; ap^ovra; icpoaa-
•yopeuet; Crat. 390, C TÖv 6e eptuTav xai dr.oxptvegöat e'rtaTaji.evov aXXo Tt
au XaXeT; r otaXexTtxov; Statt des Neutr. Sing, steht bisweilen das Neutr.
Pluralis. TauTa vojxos iaxt X. Comm. 1. 2, 43. 'E-fü^s cpyjfxt lauta
piv cpXuapt'a? elvat An. 1. 3, 18. Vgl. § 370. 1. Auch bezieht sich bis-
weilen ein neutrales Adjektiv auf ein männliches oder weibliches Sub-
stantiv, indem der Begriff desselben in allgemeinerem Sinne (Wesen,
Ding) aufgefasst wird. PI. Tim. 41, e oti ■ylvecic TrpcÜTT) jasv laotTo Texa-/-
jiivY) jjuta raaiv, obwohl vorhergeht «J/uyd;1). Auch dann steht stets das
Neutrum des Demonstrativs oder Relativs, wenn dasselbe durch eine
hinzugefügte Apposition näher erklärt wird. Ou tout' 7jv euöat|a.ovt'a,
tu? lotxe, xaxou dTiaXXa-^ PI. Gorg. 478, C Toutou Ti|xtofAat, iv upuTa-
vettu atTTjasw; Apol. 36, e. PI. civ. 583, e 0 |j.ETa£ü djxcpoTepajv Icpajxev stvat,
tt)v 7)auytav, touto tiots djicpoTspa saxat, XÜtit) te xai yjoovtj.
3. b) Wenn das Prädikat ein Substantiv mit der Kopula
etvat oder einem kopulaartigen Verb (§ 355) ist, so richtet sich das
Verb oft, wie im Lat.2) gewöhnlich, nach dem zunächst stehen-
den Substantive. Hdt. I, 93 7] piv oe Tteptoöo? . . etat OTaoioi ec,
1) S. Matthiä II, § 439, Anm. 2 u. Stallbaum ad 1. d. — 2) s. G. T.
A. Krüger, Untersuchungen aus dem Gebiete der lat. Spr. III. § 25 ff.
76 Lehre von der Kongruenz der Form. § 369.
wie 3, 60 tö jxf xo; xou opuYixotTO? ijrxd axdötot etat. 2, 15 at 6fßat Afp^xo;
IxaXeexo, wie: Aesch. Ch. 321 sq. Xdptxe; 6' ojxotaj; xexXvjvxat 760?
euxXefj; I Tipoai}oo6fj.ot? 'Axpet'öai? (Subj. 760;, Teil des Präd. Xdptxe;).
Th. 3, 112 £axöv guo Xöcpco y) I6o[x£vtj u^TjXw. 4, 102 xo ycupt'ov XOUXO,
orcep upötepov 'Evvea 6801 ixaXouvro. Isoer. 4, 67 laxt -^ap dpytxcuxaxa
xö>v I&vgüv xa! pte-ytaxa; öuvaareta? lyovxa Zxüöat xa! öpaxe; xa! Ilepaai. PI.
Gorg. 502, c Xo^ot Yt-yvovxat x6 Xet:iöfxevov , ubi v. Heindorf et Stall-
bau ra. Civ. 47 422, e exdaxr] auxwv uoXet; et«! TidiAnoXXat, ubi v. Stallb.
Dem. 27, 11 xcuv ypr^dtTtuv xö xecpdXatov tcXsov r oxxcb xdXavxa xa! revxf,-
xovxa jxva? 71'i'vovTat. 31, 7 7] rpot; o-föoTjxovxa [xvaT 7evYj«ovTat. Derselbe
Fall tritt auch in der Partizipialkonstruktion ein, indem sich das Partizip
nicht nach dem Substantive, mit dem es in entfernterer attributiver Be-
ziehung steht, sondern nach einem anderen zum Prädikate gehörigen
richtet: Eur. Troad. 1221 au x', tu Trox' ouaa xaXXtvtxe p.upicuv [xfxsp
xpoTiattuv, Exxopo; cptXov adtxo?. Hdt. 3, 108 fj Xeatva, lo v ta^upöxaxov,
aira; lv xip ßiu> xt'xxet ev. Th. 5, 4 xaxaXajxßdvouat Bptxtwi'a;, ov epujxa £v
xtj Asovrtvrj. X. conv. 4, 44 xo dßpötaxöv -ye xx^fxtx tyjv ayoXrjv de! opdxe
jjloi Trapouaav. PI. Leg. 735, e xou; [xe^tarot £;r)|xapxY]x6Ta;, dvtaxou; oe ovta;,
IJLeYia-rjV 61 ouaav ßXdtßr,v ::6Xea>;, d-aXXdrretv eumlev (st. ovxa;). Parm.
134, b Ttdvxa, a ör, w; £öea; auxd; ouaa; unoXau.ßdvo|Jiev. Protag. 354, c
xyjv rj6ovr(v otcöxexe d>; dyadov ov (st. ouaav), ubi v. Stallb. 359, d xö
ttxu> elvat eauxou eupeilr) d|j.a9ta ouo«. Parm. 153, a xaXXa xou evö;, e'tTtep
exepd iaxtv, dXXd jjlyj exepov, TtXet'a) £ax!v evo;" exepov |xev -ydp ov ev av eirj
(st. uvxa in Bezug auf xaXXa xou evö;)* exepa 5e ovxa rXetcu evo; eaxt xa!
txXt&o; av eyot. 145; e tj fiev apa xo ev oXov ev aXXw iatt'v, tj Öe xd Trdvxa
[xspT] ovxa (st. öv in Bezug auf xo ev) To-yydvsi, aux6 e*v eauxiu. So auch
in einem Vergleiche PL Civ. 485, d oxu> ye et? ev xt at £-tfhju.iat acpoopa
penouatv, t'ajxev tcou, oxt ef; xaXXa xouxu> daöevlaxepat (sc. etat'v), loaTiep peu|i.a
IxeTae drc tu yexeujxevov st. d7iwyexeuu.evat, wo Stallb. vergleicht Cic.
Br. c. 75 omni ornatu orationis tanquam veste detracta. Zuweilen
auch in der Apposition. Aeschin. 3, 133 Gfßat, 7r6Xt; daxu^eixtuv,
jxeö' 7][xepav jxtav ix (xeayjc x^; EXXdoo; dvY)p7iaaxat.
4. c) Wenn das Relativ durch die Kopula sivcu oder durch
die kopulaartigen Passive (§ 355) mit einem prädikativen Sub-
stantive im Nominative in Verbindung tritt, so kongruiert es
häufig, wie im Lateinischen gewöhnlich, im Genus und Numerus
mit dem prädikativen Substantive, insofern dieses als das
wichtigere angesehen wird. Dasselbe geschieht im Akkusative,
wenn das Verb des Satzes ein Transitiv ist. 6, 691 o!o« '08uaaeu;
eaxe . ., | oure Tivd fie;a? ££aiaiov ouxe xt efacov | iv or][Mp, yx lax! oiy.^
OeitDv ßaaiXrjujv. So in der Homer. Redensart r freute laxtv, z. B. t, 268
txö[jie9, et xt Ttöpot? ^etvrj'tov . ., rte ce'vcdv dejii? lattv. Vgl. I, 134. 276.
§ 370. Kongruenz des Prädikats bei mehreren Subjekten. 77
% 581. Q, 652. S. Spitzner ad. IL exe. II. Hdt. 2, 17 ^ 666? -Pö^
Tj(u xpETtExcn, xo xaXsExai rir^oü^tov <rr6|xa. 5, 108 XTjV axpr,v, a? xaXsuvxai
xXtj'ioe; xf? Kuirpou. 7, 54 flepatxov £i<poc, xov dtxtvaxrjv xaXeoust. PI. Phil.
29, e xaüxov 6t) Xaßl xat — epi xouos (Neutr.), ov xomov Xeyojxev, ubi v.
Stallb. PI. Phaedr. 255, c 7) xoui £eu|a<xxo; Ixei'vou m^V], 6v tpiEpov Zeu?
ravu^^oouc ipeuv cuvoixaaE. Phil. 40, a X6701 jxr4v etsiv iv sxdtaxoi? T]p.oIv,
ä« iXztöa« 6vo[xa^o|j.Ev. Vgl. Dem. 29, 31.
5. d) So richtet sich auch bisweilen das Relativ, wenn es
nicht unmittelbar auf sein Substantiv, sondern auf ein prädikatives
Substantiv folgt, nicht nach jenem, sondern nach diesem. PI.
Leg. 937, d xai oi'xt) Iv dvi}pü)7:ou ttoj; ou xaXöv, 0 7iävxa YjfjiptuxE xa
ävOpiüTcivot; Gorg. 460, e ouosiiox' av eitj yj pr)xoptxr] aoixov upa-^ixa, o
7 dsl Tispi otxatoaüvr^ xoü; Xo^ouc ttoieixoü, ubi ef. Stallb. 463, b xaüxr];
}j.oi Soxsi xf? iTuxrjOsüaEcD? TroXXa |xiv xai aXXa fiöpta slvai, ev 6e xai 7)
6'^OTTOtixrj, 0 ooxst JJ.EV slvat XEyvr(.
§ 370. Kongruenz des Prädikats bei mehreren Subjekten.
1. Wenn zwei oder mehr Subjekte mit einander verbunden
werden, so muss ein zweifaches Verhältnis unterschieden werden:
a) Die Subjekte werden als eine Vielheit betrachtet, und das
Prädikat wird auf alle Subjekte gleichmässig bezogen; alsdann
steht das Prädikat im Plural e, sowie bei nur zwei Subjekten im
Duale oder auch im Plurale; sind aber die Subjekte Plurale säch-
lichen Geschlechts, so steht nach § 364 das Verb im Singulare. Für
das prädikative Adjektiv gelten in betreff des Geschlechtes folgende
Regeln:
a) Bei Personennamen von gleichem Geschlechte hat das
Adjektiv dasselbe Geschlecht; bei Personennamen von ver-
schiedenem Geschlechte überwiegt das Maskulinum; in beiden
Fällen steht das Adjektiv und das Verb im Plurale. Zuweilen jedoch
werden die Personennamen als Sachen aufgefasst, alsdann
steht das Adjektiv im Neutrum des Plurals.
ß) Bei Sachnamen von gleichem Geschlechte hat das Ad-
jektiv entweder dasselbe Geschlecht und steht im Plurale,
oder es steht im Neutrum des Plurals; bei Sachnamen von
verschiedenem Geschlechte steht das Adjektiv im Neutrum
des Plurals,
7) In Verbindung von Personennamen und Sach-
namen richtet sich das Adjektiv im Plurale entweder nach dem
Geschlechte der Personennamen, wenn der Personen-
name als der wichtigere Begriff oder der Sachname zugleich
78 Kongruenz des Prädikats bei mehreren Subjekten. § 370.
persönlich aufgefasst wird, oder es steht im Neutrum des Plu-
rals, wenn beide als blosse Sachen betrachtet werden.
a) Eupu|xl6tov xal SocpoxXf? d<p ixou-evot &z Kipxupav iaxpdxeujav Th.
4, 46. Kpiua; xal 'AXxtßidSr); i8uva<jfrb)v ixei'vio yptouivw cruu,udyu> xwv
|-iduu,iwv xpaxeiv X. Comm. 1. 2, 24. Dual u. PL KaXXi'a; xe xal 'AXxi-
ßidSTj? vjxeTrjV ayoviE xov IJpootxov dvaax^aavxe; Ix xf? xXivt)? PI.
Protag. 317, e — riapftevixal 6e xai lrjideoi dxaXd «ppovlovxe; Z, 567.
Teiyo; u.ev 6' aXoyot xe cpiXa xal vTjma xlxva j pöax IcpeaTaoxe; 2, 514 sq.
Fluppa AeuxaXi'cov xe riapvaooui xaxaßavxe 86|aov Iftevxo Pind. 0. 9, 43.
Tuiv auxcuv apa du.cpöxepoi oeovxai, eiirep uiXXouaiv d^aöol etvat, xal tj
fuvY] xal 8 dvTjp PI. Men. 73, b. Q; eloe Ttaxepa xe xal fnqxepa xal
doeXcpoü? xal xf,v iauxoui -yuvatxa afyu,aXtüxou? 7e7evT]u.evou;, iodxpusev
X. Cy. 3. 1, 7. — "Ey/u auxwv xal xexva xal -fuvatxa; 9poupoüu,eva
X. An. 1. 4; 8 (als Sachen aufgefasst). Vgl. Cy. 7. 5, 60.
ß) *H 8p7Tj xal tj dauviat'a ebl xaxou. Aö£a xal xiu.t] dßeßata. Ebenso
b. Objekt. cPdxo; dXXo xaxov ßdXev ifik yixcuva ^co^coXea v, 435.
*Hv xöxe T] d-yopT) xal xo 7:puxavrjiov riaptto Xtötu YjaxTifxIva Hdt. 3, 57.
Aifroi xe xal TrXi'vftot xal £tiXa xal xepajj.o? dxaxxcu; ippiu.jj.Eva oiiSev
ypiQaijxd sjxiv X. Comm. 3. 1, 7. Atöw xal cpoßov ouy 8pac Ifj^puxa dv-
OpwJtot? ovxaj 3. 7, 5. Ouxe <jd)[xaxo; xdXXo? xal iiyuz oeiXto xal xaxw
£uvoixouvxa Tipsrovxa cpai'vsxai PI. Menex. 246, e. Eu^evstat xs xal
8ovdu.en; xal xiu.al ofXd lixtv d^add ovxa Euthyd. 279, b. H8e T) fr[
xal ot Xi'öot xal arca; 6 xotco; 6 ivödoe o ts^öap^lva iaxi Phaed. 110, a.
Besonders häufig bei dem Relativpronomen. XXaTvdv x rfÄ yix<i>va, xdx' aiou
dfjLcpuxaX-jnxei B, 262. Ata>;ei; xe xal una-ftu-fat, iv ol« dp.cpoxepot; raaoo?
raav ot 'AftTjvatot Th. 3, 97. Optov auxov xexoau.TjiJ.evov xal 6cp&aXu.(uv utto-
7pacpT) xal ypcofiaro; Ivrpt^ei xal xöu.at? 7ipoaf}exot?, a 8tj vo|xt|xa rv lv MtjSoi;
X. Cy. 1. 3, 2. Nöatüv xal tcovcdv xiuv ji-e^iaxcov, a xxX. PI. Phaedr. 244, d.
'Ev Ixei'vT) TT) <po)VTJ Te xal xu> xponu) IXeyov, lv otJTrsp eteöpafXfjLTjV Apol.
18, a. Toü; öopüßou? xai xi; xpai>Ya; xal xd; irapaxeXeüjei;, a xotvä Tidvxa
£jxl x(iuv vauu,ayoüxa)v Isoer. 4, 97. Tauxa o' etnov ou Trpo; xtjv euaeßetav
ouoe upo; xtjv oixaiojüvTjv ouoe xcpb? xf^v <ppovY)aiv drtoßXe^a;, a aü otrXöe?
12, 217. Ttjv ou-j-ceviiav xal xtjv o?xet6xr(ra xfjV r^exspav, ol? Tjjxei; d-fum-
^6u,e&a, ajravxes iiri'ffraaöe Isae. 1, 42. Vgl. Dem. 18, 273.
-[•) A'jtoi xe avftptoTrol xal tj fr auxülv I^cüvujxoi xou xaxa3Tpe4*au.lvou
xaXeovxat Hdt. 7, 11. 'Opcuatv . . 7pa8ia xal ^epovxta xal Trpoßaxa
oXi^a xal ßoük xaTaXeXet}xu.evouc X. An. 6. 3, 22. 'H TuyTj xal Oi-
XiirTro; raav xwv ep-ycuv xtiptoi, weil hier sowohl der Sachname als der
Personenname persönlich aufgefasst werden, Aeschin. 2; 118. Hingegen:
tj xaXXiaxT) woXixei'a xe xal 8 xdXXtaxo? dvrjp XotTtd dv tju.Iv eir, SieX-
öelv, xupawl; xe xal xüpawos PI. civ. 562, a. beide als Sachnamen
aufgefasst.
370. Kongruenz des Prädikats bei mehreren Subjekten. 79
2. b) Jedes der Subjekte wird einzeln und für sich be-
trachtet; alsdann schliesst sich das Prädikat an eines der
Subjekte an und kongruiert mit demselben. Diese Verbindung
wird namentlich dann gebraucht, wenn eines der Subjekte als das
vorzüglichere ausgezeichnet werden soll, sowie auch, wenn gleich-
artige Begriffe zu einem Gesamtbegriffe, einem Ganzen zu-
sammengefasst werden sollen. Es finden hier drei Stellungen des
Prädikates statt: a) vor sämtlichen Subjekten; ß) nach
sämtlichen Subjekten; 7) hinter dem ersten Subjekte,
a) TH xev YTjWrjffat Ilpia[Ao; npidjxoiö xe Ttaiöe; A, 255. Iaxtu vuv Zsi>? . .
Tt xe xai 'HsXio; xai 'Eptvöe; T, 258, vgl. n, 844. E, 703. H, 386.
Eilt st 6 dcpi xai 0 y 7] \x a t a xai ftspairovxes xai yj rcdsa ttoXXt] Trapajxey^ Hdt.
5, 21. 'EuTpaTTjYEi tcüv vewv 'A p i a x e u ; xai KaXXixpaxiq; xai Tijxdvwp
Th. 1, 29. Vgl. 1, 47. EXe^s 6 Sxucpüjv xai 01 [xet' auxou, oti ßouXovxat
SiaxTipuxEuaaaöai 4, 38 „cogita Styphonem nomine reliquorum ducum
(inferiorum) aut etiam militum dixisse" Poppo. rHxe Tiajacpepvr]? xai 6
xf; ßaatXIco; •yuvatx"? dSsX^o? xat aXXot flspaai xpeü X. An. 2, 3, 17. Vgl.
4. 1, 27. 6. 1, 16. 7. 6, 39. Übergang vom Singular (der die Haupt-
person hervorhebt) zum Plural (der alle Subjekte zusammenfasst) in Bei-
spielen, wie iTTSfx^e JJ-s 'Apiaio; xai 'Apxdo^o;, riaxoi ovxe? Ktipai xai ujxiv
euvoi, xai xeXeuouat cpuXaTxsaöai X. An. 2. 4, 16. Ei ae cptXeT 6 TiaxT]p
xai Y) ixTjxrjp xai Euoai'fxova ae li:i9u[xouai yevEs&ai PI. Lys. 207, e. 'Ava-
ßrjiHi OEupo, Aurape xai tluöicuv, xai xtjv auxr(v d-oooxe jjloi yapiv Aeschin.
2; 143. Vgl. 2, 36. Isae. 4, 24 oüx laxiv 6 'A^vwv ouo' 6 'Ap/ö&eo; xoü
Nixoaxpdxou au^YEVEi?, ubi v. Schoemann. PI. leg. 729 e ouvaxai
oia^spovctu? 0 £svto; Ixarrwv oaijAcov xai Osö; xio £evüp ouvete6[jl£voi An'.
Th. 4, 37 7V0ÜC 61 6 KXscdv xai 0 Ay][xoj8evt]; . . eTrauaav xf(v JJ.dyr]v.
X. An. 5. 6, 27 dvasxd? os <J)iXiqaioc xai Aöxtov oi 'Ayatoi eXeyov. —
ß) E£ jxtj ja' EupuvojxYj xe 0exi; 6' UTieoe£axo xoXtuo 2, 398. Vgl. P, 399.
Auxö?, xd TiaiSi', rj ^uvr], K 7) cp i tj o cp w v | i[xßd; xaftrjjitw uuXXaßdiv xd
ßißXia Ar. R. 1408 sq. Oi e"v x-rj MiXtjxi» xai 6 'Aaxtioyos . . s'ftdpjrjaE
Th. 8, 63 Ol irposuxcors; xai fxaXtrra 9paaüßouXo; Itteiie xo TiXftto; twv
axpaxituTwv 8, 81. Oi uEvrjxE? xai 6 ofjxo? tcXeov lyei X. r. Ath. 1, 2.
Ol Ttaioe? -ye xai xö 7s vo; airav xo xou iTTiop/.r|(javTo; {XE^aXot? dxüyr^aai
uEpiTii-xEi Lycurg. 79, ubi v. Maetzner. Ai xijxai auxou xai lepd xd Tiapd
twv dvHpwrwv ^<?avi£exo PI. conv. 190, c. So öfters b. Hom., als: B,
339 auv&em'at xs xai opxia ß^aexai. T, 327. <1>, 611. £, 291. — T6 es
dXXoj; T) MoTpa xai rj cpuai; SisxacUv Luc. d. mort. 6,1. (Die MoTpa und
die <puai« werden zu einem Gesamtbegriffe zusammengefasst, wie oft
im Lat., z. B. universi generis humani societatis vinculum est ratio et
oratio Cic. Off. 1 § 50.) Bei einem Attributive: Ofpioi xsXsüfrou xf?
t' ip^i ouaitpacta; S. OC. 1399. Kai a d|xcpi7:XT)$ jjurjxpö? xe xai xou
80 Kongruenz des Prädikats bei mehreren Subjekten. § 370.
aou 7raTp6; | 1X5 OR. 417. T6 x' I7/0; xtjV xs oixrxuysaxdxrjv | <jxsvü)v
crcpaxst'av Eur. Suppl. 22. Sxsvoycopt'a; xal tttjXou cpavivxo? X. An. 1. 5, 7.
— 7) Aiet 7«p tot epi? ts cpt'Xir) (sc. lazi) ttÖXe|xoi xe ptayat te A, 177.
Tata 0' In £uvt] (sc. laxt) iravTojv xal jxaxpö; 0Xop.7;o; 0, 193. Müuüjv os
Xpöjxt? '^pye xat Evvo-fj.0? B, 858. Axdp as Zeu? ippuaaxo xal dsol
aXXot Y, 124. Töv £a . . Exxcop te TipoETjXE xal aXXot Tpcos? K, 563.
Aoia) 0' AxpEtoa fiEVETrjv xat oto? 'OöucraEÜ;, | Nsaxtop 'IoojxeveÜ? te xtX.
T, 310. MeXeocc Aaxtüv dcpixvsixai xal EppiaKovoa? Orjßato; Th. 3, 5.
OaXtvo; iu/eto xal 01 aüv auTtu X. An. 2. 2, 1. So auch bei einem
Attributive. öpößaTa 6X170 xal ßou; X. An. 6. 3, 22.
Anmerk. 1. In der Dichtersprache kann das Verb im Plur. (Duale)
auch zwischen die Subjekte im Sing, treten. Y, 138 ei 8e x' "Ap-qt dpytuat
fiayT); t] Ooißo; 'AtcoXXwv 7] AytX?j' tayauat xal o6x Etaiai [Aayeoöat. E, 774 rj/t pod;
2tp.6et; ou^ßaXXETOv rfik Sxdptavopoc x, 513 evila ptev e{; 'Ayepovxa llupt-
cpXeY£^wv TE peouatv Kwxuxos te. Yergl. £, 216. Die alten Grammatiker nannten
diese Verbindung cyr^a AXx[xavi-/.ov , nach dem Dichter Alkman, in dessen,
freilich nur spärlich erhaltenen, Bruchstücken sich merkwürdiger Weise dieselbe
nicht findet, doch fr. 12 Kaaxtoo xe -cüXiov ur/.Etuv oij.ax-»i pe?, Iritoxat ao<pol xai
IIoX'joeuxy]?. So auch b. d. Parti z. Pind. P. 4, 179 ireaTTE 8' "Epp.5? . . SiSupiou?
uiou; . . | xöv [j.ev 'Eytova, xeyXdoovxa? "^ßa, xov 8' "Epuxov.
Anmerk. 2. Ähnlich wie y) bei der Apposition: (j-ey^; ävxioixo; MsvsXao;
ava£ 7]o' 'AYa[AE[xviov Aesch. Ag. 41. Bisweilen steht ein Attributiv erst im
zweiten Gliede: dv{)pcu-oi pilv rävu öXtyot eXTjcpÖTjaav , ßoe? 81 xat ö'vot ttoXXoI xal
Trpößaxa X. An. 4. 7, 14.
3. Zuweilen richtet sich das Prädikat , obwohl es den verschie-
denen Subjekten nachfolgt, nach dem ersten Subjekte, so dass die
übrigen als untergeordnet erscheinen, llpöppi^o; auxö?, r, yuv*1> ™
Tiatot'a, j xäxtox' d-oXotpnrjv Ar. R. 587 sq. BauiXsuc xal 01 cuv auTiui
oiiüxcov Eta-tKTEi X. An. 1. 10, 1. B p a s t ö a ? Jtal xo ::Xf9o; el»8ü; avtu
iTpdtTtETo ßouXopLEvo; xax' axpas IXeIv auTT(v Th. 4, 112. So auch B,
136 At os uou T]fi£xEpai x' «Xoyoi xal vTjTiia xlxva Etax' eVi ptEfapotc
TioxioEYi^Evat unsere Gattinnen mit den Kindern. Ahnlich bei dem
Attributive. Tdcppiu xal axoXÖTrsaatv £vii:X^;avxsc GpoxTTJ 0, 344, ubi
v. Spitzn. 'Et:1 y^v Te xc" eupea vcoTa HaXaaaT); Tiaoav Hs. th. 973.
Otxov jjl£v 7rpiüTt<JTa -pvatxa te ßouv t' dpoxrjpa, xty]tt]v, oü YaM-£TV op.
403. '0 ypuaö; et x' Euxuyta j eppsvouv ßpoxou; l;aY£xat | ouvautv aotxov
icpIXxojv Eur. H. f. 773 sqq. Sogar: cEpfj.fv te Nöfiiov otvxojj.at | xal
Ilotva xal Nuptcpac cpt'Xa? | IntYEXaaat TrpoDup.a); | xau f^EXspatat | yapsvxa
yopEtat; Ar. Th. 977 sqq. 'Etixä ißoXou; xal YjpLtajßöXtov 'Atxixou? X. An.
1. 5, 6. 'Aaxüoyo; ItiuÖexo xov Hxpoptßtyi'orjv xal xd; vau? dirsXTjXuOoTa
Th. 8; 63. Vgl. 4; 73 ü>? i;:txpaTrjjavxt. 'Apyr] xal öso; iv dv&pcüirot; 18 pu
P-evyj acp^si rävxa PI. leg. 775, e, was Stallb. richtig erklärt: dpyr]
jxExd Oeou, prineipium cum deo (adjuvante deo). Mrj ü^sptSrjXE jxe xal xd?
HuYaT^Pa? ^l' evoEtav toTc iptauTou SoüXoic ^::tyapTov YEvofievov Dem. 45,
§ 370. Kongruenz des Prädikats bei mehreren Subjekten. 81
85 1). So zuweilen auch bei den Relativpronomen. N, 623 Aüßr,«
ts xal at'jyso; oux i-toeuEic, | r\ i\xk Xtußr^otobe. ß; 284 davaxov xat Kf,pa
fieXaivav, o? oyj atpt aysSöv satt. — Umgekehrt richtet sich ein voraus
gehendes prädikatives Adjektiv nach dem (wichtigeren) zweiten Be-
griffe 0, 269 Xanj'Tjpa rcoSa; xai -/ouvax' ivcüjxa.
4. Nur selten steht das prädikative Verb im Singulare bei
mehreren pluralen Subjekten. Diese Konstruktion findet sich
nur bei Sachnamen, die wahrscheinlich wie die pluralen Neutra
als eine einheitliche Masse aufgefasst sind. Vgl. § 367, 1. P, 386 sq.
xap.axu> 6i xat töptu . . | -foüvaxa xs xv?]fji.ai xe koSss H' u-£V£p&ev sxarcou |
yEtps; T'6<pft«X[xot ts i:aXacj<jsxo [Aapvajiivotiv. PI. conv. 188, b Tiayvat xai yaXa-
£at xai ipuaißai ix TrXeove£ia<; xal dxosfj.ia? irept aXXr(Xa xiov xoioüxu>v -((-fvExai
ipcoxtxwv (lauter Stoffnamen). [Andoc. 1, 145 a<p' wv gjiot Sevtat xai cpiXo-
Trrre« . . Ys^lv^Tat ist wohl fe*(hi]Yzai zu lesen.] So sind auch Bei-
spiele wie W , 380 tivow) ö' Eupv)f|Xoio fj.Exa'.ppsvov eupee t cufxaj dspfAEX.
PI. Tim. 45 , a jxeXy) yeTpl« te xaüxir) xal ota xauxa :;poaE<pu iraat auf-
zufassen.
5. Sind die Subjekte durch y\ oder durch tJ-t), oute -oute ver-
bunden, so kongruiert das Prädikat mit dem ihm zunächst
stehenden Subjekte, wenn jedes Subjekt einzeln für sich be-
trachtet wird. PI. Gorg. 475, e oux' <zv if<a, oux' av aü, out' aXXoc oüoeU
avf)pu)7T(uv os£atx' av piäÄXov doixstv ^ dotxsTaöat. Euthyph. 6; e ojv av 7)
ou r aXXo? xu TtpaxxT). X. Comm. 4. 4, 7 ouxe au oux' av aXXo; oucsls
ouvatx dvxsiuEtv. Aeschin. 1, 1 cpavTjasxat ouft r( rcoXi; aixta ouaa ouit ot
vofioi oufr' üixek oux' I71J), aXX' auxo; ouxo:. Oder das Prädikat steht im
Plurale; alsdann werden die Subjekte als eine Vielheit betrachtet,
und das Prädikat wird als jedem der Subjekte auf gleiche Weise und
zu gleicher Zeit zukommend dargestellt. Eur. Ale. 360 xat \i ouö' 6
riXouxcuvo; xueuv ouÖ' ou~i xwnrj ^oyono^nbe, av Xapcov layov, ubi v. Monk.
et Wüstemann p. 68. Isae. 5, 5 st rspi xouxou ejaeXXov drcoXo-yrjaaaftai
AEtuyapr,; r ^ixato^Evr)?. Dem. 27, 12 a ptsv ouv Ar^o'^uv 7 SyjpiTCirtSy);
lyouat xwv iu.wv7 ubi v. Bremi p. 25. (So b. d. Partiz. ibid. 4 ai:avxa
xauxa ivsystptasv 'Acpößcp xe xoüxcp xai Ar(|xo<fuSvxt7 xtu Atj[x(dvoc uiei, xouxoiv
(jlev doEXcptoo'tv ovxotv, xw [jlev i$ d o e X <p o u , xcu 6 iz aoEXcpr; YE^OVO"
xotv.) Lucian. Ver. Hist. 2, 19 7toXXaxt<; fouv 6 fiev 'YdxivDo? rj 6 Nap-
xtuao? a>[AoXö-youv. So auch die Lateiner , als: Cic. Offic. 1. 41, 148 si
quid Socrates aut Aristippus contra morem consuetudinemque civilem
fecerint locutive sint 2).
Anmerk. 3. Das mehreren Substantiven gemeinsame attributive Ad-
jektiv oder Partizip wird in der Regel nur Einmal gesetzt und richtet sich
1) S. Maetzner ad Lycurg. § 79 p. 217 sq. — 2) Vgl. Matthiae ad Eur.
Hec. 84 p. 14; Strange, Lpz. Jahrb. 1835. 605; Schaefer, Melet. crit. p. 24.
Kü lin er s ausführl. Griech. Grammatik. IL T. 1. Abt. 6
82 Bemerkungen über Eigentümlichkeiten im Numerus. § 371.
nach dem ihm zunächst stehenden Substantive, als: IloXXot dvops? te xai fjvocTxE;.
OiitE xaTaatdasstv gut1 sDeci ypojajHa tot; aütoT;, vgl. Th. 6, 49 (Nifapa) d-syovta
Esjpaxouctüv o'jts rcXouv tt o X u v oüts 6oov. 6, 97 oüxe uXoüv outs öoov tioXXyjv dirivet,
oder es treten die oben erwähnten Verbindungen ein. Doch kann auch das Attri-
butiv entweder des Nachdruckes oder der Deutlichkeit wegen bei jedem Substan-
tive wiederholt werden: X. conv. 4, 47 rcäaat ai -6Xst; xai Ttdvta tä eiIvt) oid uav-
TIXTJ? £-EptOTW3l tgu; Öeou?.
6. Wenn mehrere Subjekte von verschiedenen Personen
ein gemeinsames Prädikat haben, so geht, wie im Lateinischen, die
erste Person der zweiten und dritten, die zweite Person
aber der dritten vor, und das Verb steht in der Pluralform (bei
zwei Subjekten auch im Dual): PI. Soph. 218, b cü te xd-^w to-"vo[j.a
jxovov I^ojjlev xoiv?r X. Hell. 27 3, 15 xai £701, ^'f7!) xat a^ rcoXXd eirco-
jxsv. PI. Lach. 180, e eV/w xai 6 ao; TcaT7]p etai'pco te xai cp(Xu) tj[j.ev.
Dem. 9? 72 (TipsaßEia;) l^w xai IloXüeuxTO*; xai H-jrjai-Ttoi; xai 01 aXXot
irpsaßet; TTEpirjXHojxEv. 20, 105 Orjßaiot xai AaxEoa'txovtot xai fjjjiets oute
vö|xoi; out I&S31 yptüfjLEÖa tot? auroi? O'jte iroXiteia.
Anmerk. 4. Zuweilen richtet sich der Numerus der Person nur nach
dem des an Bedeutsamkeit überwiegenden Subjekts, als: Eur. M. 1014
taut« Yap rlsol | 7. äfw xaxoü? cppovoüa' i \x Y] y a vtj a d aTj v. X. An. 7. 2, 29 iz d p e 1 fi 1
xai iyiu xai outo; Op'jvfaxoc xai EIoXuxpdrr)s. PI. Phaed. 77, d. ofiw; oe jagi SoxeT;
06 te xai Stuaia; t^eiu; av xai toütov 8taTrpaYJi.aTeu3aa{}at tov Xoyov.
Anmerk 5. Auch richtet sich oft die Person des Verbs nach dem ihm
zunächst stehenden Subjekte, zumal, wenn dieses als das wichtigere hervorgehoben
werden soll. X. An. 2. 1, 16 56 te ydp "EXXttv eI xat f,p.sis. Antiphon. 1, 2 ok xai
e^üj xai j] YpacpTj Xlyei ubi v. Maetzner. 1,20 eV}v üast; te xai oi Osoi fts-
Xtuotv. Aber auffallend: Aeschin. 2, 184 tö ol aöiixa tou;j.6v tJotj rapaoiotuatv
ü;xfv xai £y10 xat ° vo;xoi und noch mehr: Isae. 11, 10 /juei; oe, ifia xai 2tpd-
xto? xai ETparoxXfj;, £-EtOTj . . e'yeyevyjto iizlor/.oz 6 xXTJpos, -apsaxsudCovTO
am vte;.1)
Anmerk. 6. Über die Verwechslung der Dualformen ttjv und tov s.
§ 213, 8 (II, S. 69).
§ 371. Bemerkungen über einige Eigentümlichkeiten im Gebrauche des Numerus,
des Genus und der Person.
1. Wenn der Begriff der Persönlichkeit überhaupt ausge-
drückt werden soll, so kann in Beziehung auf einen weiblichen
Personennamen die Maskulinform als allgemeiner Ausdruck ge-
braucht werden. X. Comm. 2. 7 , 2 tiuvsXr.XutWtv va lp& xaTaXEXstfi.ii.lvai
aosXcpai te xai dosXqpiöaT xai dvs^tai ToaauTat, üjjt' Elvai iv ttj otxia
TEtjuapa; xai osxa tou; iXsufrlpou; (= freie Menschen). Eur. Andr. 712
ri GTsrpo; 003a \i,6ayo$ oux dvl£sTai | tixtovto; aXXouc, o'jx lyoui' autr)
TEXV7, wird nicht ertragen, dass andere Personen Kinder gebären.
>) Vgl. Matthiä II, § 299, Anm.; Bernhardy, S. 424 und Schoemann
ad Isaeum p. 462.
§ 371. Bemerkungen über Eigentümlichkeiten im Numerus. 83
2. Dies scheint auch der Grund zu sein, weshalb die Tragiker,
wenn Ein Weib von sich in der Pluralform spricht, also nur bei
der ersten Person, ein hinzutretendes Attributiv, ein Adjektiv oder
gewöhnlich ein Partizip, in der pluralischen Maskulinform aus-
drücken. In dem abstrakten Begriffe der Vielheit verliert sich der
Unterschied des Geschlechts, und so tritt an die Stelle der Feminin-
form die Maskulinform, als die allgemeinere Bezeichnung der Per-
sönlichkeit überhaupt. S. Antig. 926 sagt Antigone: icoc86vts<; äv
£imvotjxev Yjjjiapxrixoxs;. Tr. 491 Dejanira: xouxoi vöaov 7' iitocxxov £;ocpou-
p-sdcx, | dsoTsi 6'jajxayouvTs?. Eur. Ale. 383 Alcestis: dpxoüfASv f)|i.et? o;.
TipoövfjaxovTe; ssftev. M. 315 sq. Medea: ^SiXTjjxevot | ai^aö^z^a,
xpeicrjövcüv vtxcüfAevoi. I. A. 824 00 Oaujxa 5' f^a; (Clytaemnestram)
d-jvostv, öl« [i.7) -apo; -poa^xc?. Vgl. Hec. 237. 511. Auch bei Ar. Eccl.
30 sq. sagt ein Weib: wpa ßaSt'Ceiv, <u? 6 y.rtp>jz dcpxi'co; | r,|xtov -poaiöv-
tcuv oeüxepov xsxoxxoxev. Aber Eur. Hipp. 1105 sq. gebraucht die Chor-
führerin von sich die Singularform im Maskulinum: £uvsaiv oi xiv'
IXiriSi xeüötüv | XeiTtojxai iv xe tüyat; dvaxtuv xai iv Ip7p.a<jl ÄeüaccDv,
wo der Scholiast zur Entschuldigung des Dichters erinnert, derselbe
habe die Worte aus seiner eigenen Seele gesagt. Andr. 355 sqq. ge-
braucht Andromache von sich zuerst den Plur. , dann geht sie zum
Singulare über und kehrt zuletzt zum Plur. zurück: r^ef? . . | £x6vxe«
oux ccxovxe? ooöc ßco[xioi | ictxvovxec aütoi xr,v Bixtjv u<ps£op.ev | Iv aoTai
Ya|xßpoT;7 oiatv oux eXocaaova | ßXaßrjv ö<peiXo> TTpo^xiöeia d-aioi'av* | YjfJ.eT;
[AEV OUV XOIOIOE.
Anmerk. 1. Hierher dürfen nicht solche Stellen gezogen werden, in welchen
die Dichter nach Versbedarf die Maskulinform die Stelle der Femininform vertreten
lassen, indem sie die Form als generis communis gebrauchen, als : Aesch. Ag. 559
Xeifi-timat opoaot xi&evte; Svöijpov xpiy a. Nicand. Ther. 329 xaxa^u^Sevxos äxdvdvjc.
Ibid. 129 4>oX6svxoc fyfovr]?. Orph. Arg. 263 öX^evxt xoX<uvtj). S. El. 614 u. 0. C.
751 wird selbst x7)Xtxoüxoc st. der Femininform gebraucht; ebenso xotvo? Trach.
207.1) Vgl. oben § 368, Anm.
3. Zuweilen wird die I. Pers. Plur. oder das Personal-
pronomen der I. Person im Plurale mit einer gewissen Be-
scheidenheit statt des Singulars gebraucht, indem der Redende seine
Ansicht oder Handlung als auch anderen, die auf irgend eine Weise
in die Sphäre des Redenden oder Handelnden gehören, gemeinsam
darstellt. Dieser Gebrauch, der in der lateinischen Sprache so sehr
häufig ist, findet sich bei den Griechen in der gewöhnlichen Sprache
selten. H, 196 sagt Ajax von sich: inet ouxtva osioijjlev sp.-r(?. X, 393
Achilleus: TipäfisÖa pie^a xuoo;" £rcecpvofJ.ev Exxopa 8Tov. it, 44 y]3, a»
1) Vgl. Boeckh, explicatt. ad Pind. 0. 6, 15 p. 155; Richter de anac.
Gr. II, p. 13.
6*
84 Bemerkungen über Eigentümlichkeiten im Numerus. § 371.
£e?v', fjjxeT; 8s xat aXXo8i Stjojaev EGpTjV. <!>, 60 ooupö; dxiuxrjs rjfiEXEpoto |
-'eüüETai = ifiou. Vgl. 0, 224. 7i, 442. x, 344. TQ 'AXxißidS»), xat fj ;x e t;
-tjXixouxoi ovxe; SeivoI xd xotauxa T)jJtev X. Cocain. 1. 2, 46 (auch ich war
in dem Alter hierin tüchtig), s. daselbst Kühners Bmrk. "Ewoid uofr'
t][juv (mir) IT£veto Cy. 1. 1, 1. Vgl. 1. 1, 2 u. 3. An. 3. 2, 9 *)ft<Sv
Xs7Övtu)v. Bei den Dichtern und namentlich den Tragikern ist
dieser Gebrauch des Plurals häufiger, und oft findet bei ihnen ein
Übergang von dem Plurale zu dem Singulare oder umge-
kehrt statt.1) N, 257 xö vu (sc. £7/0?) -/äp xaxsd£afxev, 0 irpiv e^eo-
xov, ubi v. Spitzn. N, 785 7j[aeT? . . E^ofAsö' ouoe xi cprjjxi j dXxr^?
OEurjasaöai. Vgl. v, 358. Eur. Io 391 et irpö; xou Oeou | xtuXuö|j.sai}a
(xy) jxaöetv, a ßouXofxat. 1250 sq. Sicoxöjxsafta davac:ip.ou? eVt ^cpa-fd;, |
riuBt'a ^<ptu x p axrjö slu', sxSoxo; 8e y t "y v o fjt a t. Tr. 904 <!)? ou oixaicu;,
T)v ttdvou, davoüfAEda. H. f. 858 HXiov jj.apxupGfjiEai}a 8 p 10 a' «
opdv ou ßoüXo|xat. 1207 f. txexsüo[j.£v . . -p o <jtx t'x vo> v. Hipp. 244
afoou|JLE8a fdp xd XsXe^fjLEva ja o t. Ba. 669 <ppdaa> xd xsidsv yj Xo^ov
<jXEiXtö[i.eda; Andr. 142 osa-oxtov 8' £|acov cpoßu> r^uyt'av dfOfASv, ubi
v. Pflug k. I. A. 985 sqq. otxxpd -/dp itez ö v&«|xev* y] npcoxa fisv ae
fOJJlßpÖv 0 t Tj 8 E T Q ly ElV , | XEVTjV X GC X £ (J y 0 V lÄTTtc'. I. T. 349 7, •( p t Ü) -
[xeOcx I ooxouu' 'OpsjxrjV [atjxeiT TjXtov ßÄEirstv. Vgl. 578. Ar. R. 213
cp8ey$ü)}xe8 E'j^rjpuv ijxdv dotodv. Theoer. 8, 75 dXXd xdxco ß^E^a; xdv
djxExlpav ooov slpuov, ubi v. Wüstemann. Anders geartet sind
Stellen wie PI. Symp. 186, b ap£o|xai 6s dnö xf? taxptxr; XE-fcuv, iva xai
-peaßeütü|xev (i. e. xifxwfxEv) xy]v xsyvTjV, wo der Arzt Eryximachos
gleichsam im Namen aller Arzte spricht.
4. Bei einer, an eine Gesamtheit von Personen ge-
richteten, Anrede erlaubt sich die griechische Sprache manche
eigentümliche Wendungen :
a) Die Singularform des Imperativs eitte und einiger anderen,
die zur Bezeichnung einer Aufforderung und Aufmunterung dienen, als:
77E, cpe p e, tos, wird besonders bei den Attikern häufig auf einen
Vokativ in der Pluralform oder auf mehrere Vokative be-
zogen: ein Gebrauch, der aus der familiären Unterhaltungssprache ge-
schöpft ist. 7, 475 -«TÖec ejxot, a^e T7]Xsfj.dyto xaXXt'xptyot; i-j:ou; £eu£axe.
Ar. Thesm. 789 cpEpe 6tq, xi YafjtsTO' r,|Jtdc; Ar. Ach. 318 efae fxot, ti <pet86-
p.sa&a xüJiv Xt'&tuv, ts> orjjxoxat. Vgl. 328. Id. Pac. 383 etire jxot, ti Tidjyex',
wvSpec Vesp. 403. Av. 366. PI. Euthyd. 283, b efol u.01, w Scöxpaxe;
xe xai üp-eu 01 dXXot. Vgl. Prot. 311, d. (Dagegen Lach. 186, e au 6',
(3 Adyrj« xai Nixta«, bihetov rjfxiv sxdxspo?, weil jeder gesondert sich
aussprechen soll.) Dem. 8 , 74 et-e jxot, ßouXeusaös. 4, 10 tj ßouXs j8e,
1) Vgl. Bernhardy, Synt. S. 415 f.; Richter 1. d. § 35.
§ 371. Bemerkungen über Eigentümlichkeiten im Numerus. 85
eitte fioi, rcspttovTe? auiojv Ttuvftdvea&ai. S. Tr. 821 l'ö , oTov, cd naioes,
-p07£[XU£V Cf/fXp | TOUTCO? XO ÖEOTipOTTOV f)(lTv. )
ß) Oft wird von den alten Dichtern, zuweilen auch von den Pro-
saikern, bei einer an mehrere Personen gerichteten Anrede
das Prädikat in der Pluralform mit dem nur eine der ange-
redeten Personen bezeichnenden Vokative verbunden,
um dadurch die Hauptperson vor ihren Genossen hervorzuheben, ß, 310
Avtivo , ouTtio; saxiv u-spcfidXoui jxeö üfxiv ooa'vuaftou. jx , 82 v^a töüvsxs,
cpai'ötfx' 'Oöucjaeu. ~, 91 sqq. tu cptX' . . | r |xdXa iaeo xaxaöaTcxex dxouovxo;
cpiXov 'fxop, | ola cpaxs [xvyjoTTpas . . fiirjyavdatcrftai. u, 97 sq. Zeu Trdxep , v.
jx' iösXovxs? . . | r-(z-' l]i.rp i; -/aiav , licet ja' ixaxtösaxe Xttjv, Od. ruft
zwar nur den Zeus an, aber als den Repräsentanten aller Götter. Hs.
sc. 350 Kuxve -ettov, ti vu vcSiv ETrio-yexov wxsac iktcüü; (hier wird Einer
von Zweien namentlich angeredet, daher der Dual). Pind. 0. 8, 15
TtjxoaÖsveC; u;x}xe 6' IxXdpiosev t:6x[xo; Zttjvi. S. OC. 1102 tu xexvov, r
rapsaxov; 1104 upodiXÖEx', cu irai (Oedip. hat sowohl die Antigone als
die Ismene im Sinne, redet aber bloss die Antigone an). Eur. J. A
1368 [xfxsp, etaocxoüsaxs | xiov ijatüv Xo^cov. Ar. Ran. 1479 ytopEixs toivuv.
o) Atövua', eio-to. X. Hell. 4. 1, 11 ix', Itpirj, u;xet? , cd HptJXJxiSa, xal 8i8d-
oxexe auxöv ßouXTjöfjvai otuep r^Etc' oi ;xev oy] dvaaxavxsc ioioaaxov. Isae. 3,
70 dXX' tu '^ads, xoüxo [xsv xoti Xaöeiv ^rjuatx' av ufia?. Ein ähnlicher
Übergang vom Plur. zum Sing, im Orak. b. Hdt. 7 , 140 tu [xsXeoi , tt
xadrjffftej Xittcov 967' i; Ijyaxa ^ait)?, ubi v. Stein2) (erst werden die
{ko-pö-01 angeredet, dann das von ihnen vertretene Volk). Vorzüglich
tritt diese Verbindung bei den Tragikern ein, wenn der Chor ent-
weder von Anderen angeredet wird oder selbst von sich spricht, indem
der Dichter bald den ganzen Chor, bald vorzugsweise den Chorführer
im Sinne hat, als: S. OC. 174 £eivoi, jat] Sfx' dotxrjdtu | uoi -tuxsuua? xal
lAsxavarrac Vgl. 207 sqq. 242 sqq. OR. 1111 sqq. Aesch. Eum.
179 sqq. 794 sqq. 848 sqq. Suppl. 192 sqq. 729 sqq. — Aesch.
Eum. 254 sqq. 347 sqq. u. s. w.
7) Seltsam ist die im attischen Dialoge zuweilen vorkommende
Verbindung der zweiten Person des Imperativs mit dem unbe-
stimmten Pronomen xi.; oder ud; xi; oder auch mit einem Substan-
tive und diesen Pronomen, als: Ar. Av. 1186 ywpei osupo rca; uttyjpext,;
1190 dXXa cpuXaxxs tto"; | dspa. Vgl. P. 301. 510. Eur. Rh. 685 sqq.
-IXa; Rh" Traue tt5? . . l'aye Ttd? tt; . . i'aye rcac oopu . . eprce ud?. Daher
auch der Übergang von der dritten Person zur zweiten b. Eur. Ba. 346
i) Vgl. Bremi ad Dem. Phil. I, p. 43, 10; Matthiae ad Eur. Or. p. 240.
— 2) Vgl. Bernhardy, Synt. S. 72; Richter 1. d. § 37 p. 25; Heindorf ad
Plat. Euthyd. § 29; Nitzsch zu Od. 7, 43 S. 144.
86 Bemerkungen über Eigentümlichkeiten im Numerus. § 371.
o : e i y_ £ t w xt; w; xdyoi;, \ £X9d>v oe ödxou; xouao , iv oicovoaxonET, | [xoyXoT;
xpiai'vou xöcvatps^ov cjx— aXiv j xai . . fjueöe;. 173 ix tu Tic, e ^aä-pi" sXX e ,
Tstpsai'a? oxi CtjteT vtv. Auch diese Verbindung wurzelt ohne Zweifel in
volkstümlicher Gesprächsweise. Es wird zwar ein unbestimmtes Subjekt
gemeint, jedoch ein solches, welches in der Gegenwart des Redenden
verweilt, und daher dasselbe in lebhafter Rede als eine bestimmte
Person angeredet. Ähnliches bei Plautus und Terentius, wie Aperite
aliquis actutum ostium, Terent. Adelph. 4. 4, 25 *).
5. Der Übergang der Rede von dem Singulare zum
Plurale, sowie umgekehrt vom Plurale zum Singulare
ist in der griechischen Sprache auch ausser den bereits angeführten
Fällen ungemein häufig: eine Erscheinung, über die man sich bei
der grossen Lebhaftigkeit des griechischen Geistes nicht wundern darf.
a) Übergang vom Sing, zum Plur. a) Das Substantiv im Sing,
wird kollektiv aufgefasst (vgl. § 359). "Oxav -ys dcfpooicjiaaÖTJ xardt
aujjupopav xtva •yuvT], ouoev tjttov toutou evexev TtjAtoJtv auxd; ot av8ps?
X. Hier. 3, 4. Ouoe tote au^yaipEt o Tupavvos" IvossaxEpot? -ydp • • auxoii;
ol'ovxai ypyjaöai 5, 4. H oux ataöavsi, w; Seivök otaTiftsTat ndvta Ta
ÖT)pi'a TCEpt TY]V TpOCpTjV TOU 7EVOJAEVOU Xai EXOlJJlä iaXIV UITSp TOUTOIV (sc.
twv -fsvou-svojv) ujrspairo&vYjcjXEiv PI. COnv. 207 , b. BeXxi'ovi aot Trpoarjxsi
•yEVEa&at ejjLoi nsiDofxIvw r] IpaaxTj' Ixstvoi [xev ^ap xai rapd t6 ßsX.Tt<rtov
xä xe XE-föu-Eva xat xa TipaxxojxEva iicaivoujiv Phaedr. 233, a. Touxo 8 iv
jxayr) | aocpöv piaXirca, opcovxa tcoXsjaiouc xaxu>? | aco^siv xo oüUjjloc |xr) Ix
xü/tjc tupfx.iap.Evou; (non e fortuna aptos) Eur. H. f. 202 sq., ubi v.
Pflug k.2) — ß) Das Substantiv im Sing, wird wegen der damit
verbundenen näheren Bestimmungen als eine Mehrheit auf-
gefasst. Ty]v SiacpopÖTTjTa tou d 7 a 0 o u tou t Ijjlou xai tou trou..
ToAjxtufiEV, av 7T7] £X E^yo [xsvai jxY)vüa(oat; Tioxspov xxX. PI. Phil. 14, b,
ubi v. Stallb., d. i. soviel als: ttjv oiacpop^xrjxa xy]v xou d'/a&ou xou x'
£|xou xai xf,v xou aou. — 7) In Beispielen wie |x, 43 :w 0 ouxs 7UVT) xai
vTjTria XExva ol'xaOE voaxrjjavxi ruapiaxaxai ouoe -ydvuvxai ist der Sing.
auf den Hauptbegriff yuvtj bezogen (vgl. § 370, 3), während dann der
Plur. die beiden Subjekte zusammenfasst : nicht tritt sein Weib mit den
jungen Kindern vor ihn hin, nicht freuen sie sich seiner Heimkehr.
(Ameis vermutet jedoch Trapirravx' ouoe). — 6) Häufig ist der Fall, dass
der Schriftsteller erst von Einer Person im Sing, redet, dann aber, in-
dem er zugleich die Genossen oder Begleiter derselben im Sinne hat,
zu dem Plurale übergeht, oder wenn der Redende von sich spricht und
i) Vgl. Reisig, Vorles. über lat. Spr., S. 328. — 2) Vgl. Schoemann ad
Isaeum p. 466; Stallbaum ad Plat. Phaedr. 231, a.
§ 371. Bemerkungen über Eigentümlichkeiten im Numerus. 87
dann sich mit seinen Genossen verbunden denkt.1) Hdt. 4, 43 SXe-ye
(ZaxdsTcr,?) . ., auroi 6e (d. i. Sataspes u. seine Genossen) dSixsetv ouSev
Icftovrec, ubi v. Baehr p. 385. Th. 4, 36 TtpossXöüv 6 xwv Meo<jTjvi'o>v
3xpaX7]7o; KXeiüvi xai Ariu.03irsvsi aX/.cu; (= piaxaicD;) Icpr, ttoveiv a cp 5 ?
(i. e. se cum toto exercitu). Vgl. 3, 113. 4, 28 init. 4, 70. 5, 58. 71. 6, 64.
Antiph. 5, 22 out au 1-,'w cpaivofxai x6v ttXouv tco it^ijae v o ; etc ttjv ATvov. oute
xaxasyövxe; (ego et comes meus) et; xo ywpi'ov xoüxo xxX. Vgl. auch
§ 370, 2 a.
b) Der Übergang vom Plur. zum Sing, ist häufig, wenn das der
unbestimmten und abstrakten Vielheit zukommende Prädikat auf sinn-
liche und konkrete Weise an dem Einzelnen dargestellt wird, oder wenn
der Sing, kollektive Geltung hat. Schon bei Homer: ö, 691 sq. r-' hxl
oixt] 0 e i to v ß a a t X 7) tu v , aXÄov x & y Ö a i p rt 3 '. ßpoxuJv , aXXov xe cp i X o i rr
Hdt. 1, 195 £387x1 6c toi'^oe ypswvtai (oi BaßuXajviot), xi9(uv. ir.oÖr,v2xet
XivEw xai £ict xouxov aXXov Eipivsov xifttuva &t;svoüvei, ubi v. Stein. 197
"txpaivEouat, a33a a uto? Tioirjsa; ic-ecpu^E &ji.oi?]v vooaov. 2, 38 öoxijxd-
£ouai auxou; cuos ' Tptva ttv xot p.iav tOYjxai (sc. 6 6oxi|xd^u>y) . ., ou xoHapov
etvat vojjLt'^st. Th. 1, 120 dyaftcuv (dvopiov isxiv) doixoupLEvou; ttoXeijleiv
xal ^xe x?( xaxd itdXsfJiov Euxuyia c7;aips39ai jj.r,xs xiu r^uyi'u) tt^; efpiqvrjC
T(öo|isvov dö\xsi3>iai , ubi v. Stahl. PI. Prot. 319, d xouxoi; ouösi;
xouxo ijTtTrXfjXXEi , u)3-£p xot; rpoxspov, oxt OyoajJ-öÖEv jx a H w v , ouoe ovxo?
otöaaxdXou ouoevo; auxaJ, Ijrstxa ouu.ßouXsüstv iTciyetpei, ubi v. Hein-
dorf et Stall b. 334, C ot (axpol djra^opEÜouui xoT? dcj^svoucn [AT] yp7)3&ai
EÄatcp, dXX 7] oxi sp-ixpoiditü iv xoüxoic olc, p.sXXet lössftai, in iis, quae edeve
vult St. volunt. Gorg. 478 b. c dp1 ouv xö taxpsussilai 7]6u isxt xai yoti-
poutJtv oi laxpeuöfievotj [XE70X0U ydp xaxoü aTraXXdxxsxai. Eur. Hec.
1189 dvöptüüot^tv oux £yp?jv ttoxe [ xcov -pa7|Jidxcuv xr,v -|'^<JJIJ<jav fayüstv
tcXsoVj I dXX eixe '/ptt3T 16 p ex (je, yp^"x sosi Xr/siv, | six au ~ovr,pd, xoü?
Xö-fou; sivai saDpoü;, ubi V. Pflugk. H. f. 195 f. ojoi 6e xöcoi? Xe'p'
eyousiv EU3Toyov, I ev jxev xo Aiosxov, fxupiou; otoxou; acpei; | otAAotc xo stufet
püsxai fi7) xotxUavstv. Andr. 421 otxxpd -j-dp xd 6u3Tuyr ßpoxoi? «7:0131,
x 7. v 9 u p aio ; tu v x u p t, . -)
Anmerk. 2. Verschieden von den angegebenen Beispielen sind solche, in
welchen ein Partizip im Singulare sich nur auf eine von zwei im Plur. des Verbi
finiti enthaltenen Personen richtet. Aesch. Eum. 141 eSSeis; avfaxta xd^oX av.xtoaa'
utcvov | toouuLEft', ei ti tojoe ©potfjiioo fj-ottä, wo sich d. Partiz. nur auf das in iowaE^a
eingeschlossene 06 bezieht. S. Ph. 645 -/(upujuev ?v5oftev Xaßwv, oxou ge ypefoi xal
7:680? fjLäXiot' syst, ubi v. Schneidew. Tr. 335 Dej. ^(upiüftev tj'5t) rdv-e; . .,
worauf der Bote: a6xoü 7E Ttptüxov ßaiov äfxfjtefvao' (sc. ^<upf,07j), o'-iu; paÖTj?
ij Vgl. Poppo ad Thuc. P. I, Vol. 1. p. 96, P. III. Vol. 3, p. 102;
Maetzner ad Antiph. p. 161; Kühner ad Xen. An. 1.2,27. — 2) Vgl. Poppo ad
Thuc. P. I. Vol. 1 p. 96; Maetzner 1. d. u. ad Lycurg. p. 179; Heindorf ad
Plat. Phaed. 62, d; Stallbaum ad PL Civ. 389. d.
88 Bemerkungen über Eigentümlichkeiten im Numerus. § 371.
xxX. Luc. Tox. 41 6 [x£vxot 'Afu£u»o]; o&xexi yjv^o^eto ß>.E7iEiv £iri x'jcpXtij xüj AavSdfAiSt,
dXXä x u tp X ui s a ? xat autö; eauxöv du<p6xspot xd&T)vxat . . OTjuoata xp£'.o6ij.£vot.
Anmerk. 3. Im Briefstile geht der Schreibende zuweilen von seinem
mit der III. Person verbundenen Namen zur ersten Person und von dem Namen
der angeredeten Person zur zweiten Person über. Th. 1, 128 Ilauaavia;, 6 tje^iov
xf); ZrcapTins, xouaos xe oot yapiCEGtlat ßouXojtevo; aKor.iit.TZti . ., xai yvu)[j.TjV t: o t -
oüfiae . . &UYaT^Pa "V °^v T^!*0"- 129 u>6e Xeyei ßaatXsu; SEp^Y]? Ila'jaavia'
xai xcüv dvopüiv, ou? (ioi EJtoaas, xelxai aot £ÜepY£a(a s\ xtp tj tx e x I p cp ofxip xxX-
X. Hell. 5. 1, 31 'ApxaSepJ-iqs vofxfCei, darauf folgt e'yw noXefii/jc<D.
Anmerk. 4. Auch geht nicht selten die Bede von einem Worte, das einen
allgemeinen Begriff bezeichnet, wie öhfrptuiroi, auf die erste Person über, indem
der Bedende diesen Begriff auf sich bezieht, oder umgekehrt von der ersten Person
auf ein solches Wort. X. Comm. 4. 3, 11 xo (xoi>; öeou;) 7rpoa&£ivat xol? dv&piö-
r.oi- afoftißziz ipuoxxouaa; 7rpo; Sxaoxa, &V tuv d-oXauo^sv Ttdvxtuv xcüv ä'fx^iL-j.
PI. Gorg. 514, e ei [ay] e6p£oxop.Ev öt' r(lu.ä; ixTjOEva ßsXxico ftywÖTv. xo aw;w, ou
y.axaYsXaaxov av t]v xtj äXirjftsfa zU xoaoüxov dvoia; iX&iiv dv0pu>7tou<;; ubi V. Stallb.
Anmerk. 5. Zu erwähnen ist auch der Fall, wo der Bedende, von sich
wie von der dritten Person sprechend, im Verlaufe seiner Bede wieder zu der
ersten Person zurückkehrt. K, 88 sqq. Agamemnon redet: Yvt"G£at 'AxpEioTjv
'A-/iiji£[j,vov(ji, xöv Txepl Ttdvxtuv | Zeü; £v£t]X6 -ovoiai StctfXTxepec , ziaöx1 <4üxu.t, | lv
Gvrfizzoi p-£VT[j y.at u. o t cpfXa y°'jv2x' 6pu>piQ. ß, 40 sq. u> Y£P0V> °^X ^x^? ouxo; dvT,p,
(xdya o' sTaEai atixo;) o; Xaöv T^yetpa. Aesch. Pr. 304 sqq. Prometheus spricht zu
Okeanos von sich: oeoxo'j &Ect[xot, tovSs töv Aiö; cp£Xov, | xov ouY*^xaoxT|aavxa xt,v
xupavvföa, | oFat; &it' aüxoü jnrjfiovaiat xccpiTTTO (tat. S. OC. 1329 xüio' dvopi
(= iixoi) xoüixoü Ttpo; xaotYVTixou xiatv. Vgl. 284. Ai. 864 xoüö' üfxtv Al'a; xoutto;
üsxaxov ftposi' xä 5' aXX' £v "Aioou xoi; xdxto |xuftr)ao|j.at. Tr. 1080 öpäxE xov
oüixrjvov, üj; oUxpiiü; s'/to. Dem. 18,79 dvxaüiT o6?apioü Atjixoo&evtjv Y^YpacpEv °ü<*'
«Mav oüoEfxfav xax' ^txoü.i) Der Übergang von der zweiten Person zu der
ersten findet statt, wenn ein Gedanke oder eine Handlung ausgesprochen wird,
an welcher der Bedende sich zugleich mit beteiligt denkt. Th. 3, 39 xit/ovxe; [xsv (re
bene gesta) ~6Xiv dcpiHpjAEVTjv irapaXaßovxc? xrjs SrtEixa -pocööo'j . . xo Xoittov axEprj-
gegOe, ocpaXivxe; oe ttoXeliCous irpö? toi; ündp/ouaiv e'£o[a£v „ubi rem ingratam per
-/.o(vcuatv emollire studet orator" Poppo 1. 1. p. 276. 6, 110 rjYoüpiai 8' ouxio; olv
•jtxä? [j.dXtaxa Tcapo^'jvOfjVat r:p6; xov TiöXspiov, ti . . i'ooixi xo'jg yovias xai tou; TtotToct;
xou; ü[x£x^po'j? atixdüv . . -apaxEXE'jofXEvou; (x-?j xaxaiay_üvai xo xyj; S7io(pxTQ; 6'vop.a
ijltjoe xou; vofxo'j?, £v ot; i-aioz6ti tj pi£v. 7, 9 sq. doixaxs -ftp ouxcu oiax£t;x£vot;
ävftptuicots, oixive; . . ir.i xotauxai? rpa^atv EuaYYEXta [xev 81; tJoy] te9 6xc<uev,
pa&'j;x6x£pov oe TCSpt aüxcüv IxxXt] o td Co jae v. S. Benseier ad h. 1. p. 129,
Coraes bemerkt richtig, der Bedner habe sich am Ende der Periode der ersten
Person bedient, um nicht zu scheinen xaxaxopw; -/pr\c%ai xotxd t«3v t:oXix(Jüv xot;
OvEtoEaiv. Bemerkenswerte Übergänge von der dritten Person zur zweiten
finden sich z.B. 6,685 uaxocx« xai irufxaxa vüv £v{Moe oe mvTjaEia v , | ot dda'
ayEtpötAEvoi ß(oxov xataxsfpsxs 7:oXXov. S. OC. 1352 vüv o' djiiuⅈ e!<ji xdxouaa;
Y' ^aoü | xotaüiT ä xöv xoü6' oürrox' E'j<ppavEi ß(oV | o; y> m xdxtaxE, . . d7TT|Xaoa;.
Vgl. auch Tr. 227 yatoEiv oe xöv xr^p^xa -poüvvE^tu, yapxöv ei xt xai »epei;.
J) Vgl. Schneidewin zu Soph. OC. 284; Stallbaum ad Plat. Euthyphr. 5, a.
§ 372. Lehre von den Arten (Generibus) des Verbs. 89
Lehre von dem Verbum finitum.
§ 372. I. Lehre von den Arten (Generibus) des Verbs.
1 . Die griechische Sprache unterscheidet drei Arten (Genera)
des Verbs: Aktiv, Medium und Passiv.
1 ) Entweder erscheint das Subjekt als t h ä t i g (A c t i v u m), als
ö irats fpacpsi, to ctvUo? ftdrXXet. Die aktive Form hat aber eine
doppelte Bedeutung:
a) Die intransitive, wenn die Thätigkeitsäusserung des
Subjektes entweder auf das Subjekt beschränkt bleibt, als:
to avOoc ftaXXei, oder durch ein Objekt ergänzt oder näher bestimmt
wird, das durch einen Kasus oder durch eine Präposition mit ihrem
Kasus ausgedrückt ist, als : 'ETuiöuu.to ttjs aperes, /7.ipa> T"?i vt'xTJ> °&Y"*
xouc -6o7.?, ßaoi'Cui &U tyjv ttoXiv. Intransitivum. Der intransi-
tive Verbalbegriff wird von der lebendigen Sprache nicht als ein
blosser toter Zustand , sondern als eine Thätigkeitsäusserung
aufgefasst, und dies spricht sich deutlich darin aus, dass im Alt-
deutschen und noch heute in der deutschen Volkssprache, sowie
auch im Englischen intransitive Verben mit dem Verb thun
häufig verbunden werden, als: ich thue schlafen, I do believe,
I did go.1)
b) Die transitive, wenn die Thätigkeitsäusserung des Sub-
jektes auf ein Objekt so übergeht, dass dasselbe als leidend
(im weitesten Sinne des Wortes, d. h. getroffen, berührt, auf irgend
eine Weise, gleichviel, ob in gutem oder schlimmem Sinne affiziert,
oder bewirkt, hervorgebracht, erzeugt) erscheint; ein solches Objekt
wird nur durch den Akkusativ ausgedrückt, als: 'Ettcuvuj xbv Ttalöa,
TUTTTO) TOV 717.107., yp7.Cfü) e7tl<JT.oX7jV. T 1' B. 11 S i t i V U 111.
2) Oder das Subjekt erscheint als ein solches, welches eine
auf sich selbst zurückwirkende Thätigkeitsäusserung
ausübt. Diese von dem Subjekte ausgehende und auf dasselbe wieder
zurückwirkende Thätigkeitsäusserung kann entweder bloss auf das
Subjekt beschränkt oder mit einem Objekte verbunden sein, als:
ßooXeuo|j.ai, ich berate mich, x6-Top.ai, ich schlage mich; xoTtToficu xr(v
xecpaÄYjv, ich schlage mir den Kopf oder meinen Kopf, xotTauTpe^ofiai
TTjV -/rjv, ich unterwerfe mir das Land, ijjt.uvofj.at toü; tcoXsixiou?, ich
wehre mir, von mir die Feinde ab. Medium oder Reflexiv um.
Wenn das Medium eine Thätigkeitsäusserung bezeichnet, welche
zwei oder mehrere Subjekte auf einander richten, als:
xotctovtöii, sie schlagen sich einander, Siccplpovrai, sie sind unter-
i) Vgl. Grimm, D. Gr. IV, S. 94; Herling, Synt. der D. Spr. I, §1, S. 17.
90 Bemerkungen über die Arten (Genera) des Verbs. § 373.
einander uneins, [xa/ovrai, sie kämpfen mit einander, ouixßouXsüovrat,
sie beraten sich unter einander , 6iaxeA.E6ovcou, sie muntern sich unter
einander auf, otaXuovxat, sie versöhnen sich unter einander, SiaAi-pvTou,
sie unterreden sich mit einander, oi?.v£[aovtcu xt, sie verteilen etwas unter
einander, so wird es Reciprocum genannt.
3) Oder das Subjekt erscheint als die Wirkung der Thätigkeits-
äusserung eines Anderen aufnehmend, empfangend und in-
sofern leidend, d.h. getroffen, berührt, auf irgend eine Weise,
gleichviel, ob in gutem oder schlimmem Sinne affiziert, oder bewirkt,
hervorgebracht, erzeugt, wie es bei dem Objekte des Transitivs der
Fall ist, als : ' 0 Trat? inaivsttai, der Knabe empfängt Lob = wird gelobt,
b Ttai; ^p-touTat, der K. empfängt Strafe = wird gestraft, yj ^kjtoXyj
Ypatpstai, der Brief nimmt das Schreiben auf = wird geschrieben.
Passiv um.
2. Die aktive und die mediale Form sind vollständig aus-
gebildet. Das Passiv aber entlehnt fast alle seine Formen von
dem Medium, da der passive Begriff von den Griechen als ein
reflexiver aufgefasst wurde. Nur für zwei Zeitformen, Futur
und Aorist, hat die griechische Sprache besondere Formen aus-
geprägt, die jedoch, wie wir sehen werden, bei vielen Verben auch
zur Bezeichnung des reflexiven oder intransitiven Begriffes an-
gewendet wurden. Die Aktivform und die Medial form sind
als eigentliche Arten (Genera) des VTerbs anzusehen; die Passiv-
form ist eine blosse Flexionsform der transitiven Verben,
der Aktivform gegenüber.1)
Bemerkungen über die Arten (Genera) des Verbs.
§ 373. Aktive Form.
1. Der Gegensatz der transitiven Verben zu den intransitiven
bildete sich erst dadurch, dass gewisse Verben zu ihrer Ergänzung
sich mit einem leidenden Objekte imAkkusative [§ 372, 1, b)]
verbinden, während andere Verben sich zwar auch mit einem Objekte
verbinden können , aber nicht mit einem leidenden Objekte. Durch
besondere Wortformen unterscheidet die Sprache die intransitiven
und die transitiven Verben nicht, sondern drückt beide durch die
nämliche Aktivform aus, als: OocXasiv, dvösiv, floreve, ^cu'peiv, gaudere,
ocA/fsiv, dolere, xocöeuosiv, donnire, und tuttteiv, iraieiv, sttouvsTv, ^eyeiv,
foacpsiv. Solche Verben also, welche die Fähigkeit haben, ein
leidendes Objekt im Akkusative als Ergänzung zu sich zu nehmen,
nennt man transitive. Aber an sich haben auch diese Verben,
') Vgl. Heyse, Syst. der Sprachwissenschaft, S. 400.
§ 373. Bemerkungen über die Arten (Genera) des Verbs. 91
wenn sie objektlos stehen, intransitive Bedeutung, als: ßaXXio,
ich werfe, Ypdcpto, ich schreibe, und bezeichnen alsdann die Thätig-
keitsäusserung als einen Zustand, in dem sich das Subjekt befindet.
2. Die griechische Sprache ist sehr reich an Akt i werben,
welche neben der transitiven zugleich auch die intransitive
Bedeutung haben; namentlich gehören hierher die Verben der Be-
wegung. Übrigens hat diesen Gebrauch die griechische Sprache
mit anderen gemein; vgl. die Vögel ziehen, der Wagen bricht u. s. w.,
rertere, mutare, declinare u. s.w., changer, decliner, sortir, to move,
to tum. Im Deutschen werden die intransitiven Aktive oft durch
Reflexivverben übersetzt, als: ixix'kivw, ich neige mich (zu etw.).
a) Beispiele aus Prosaikern: a-,siv, marschieren, ziehen (vom
Feldherrn) X. An. 2. 6, 7 f^epa? xal vuxtö? a-ytov im tou; -oXspi'ou;,
führen (vom Wege) 3. 5, 15. dvdfyeiv, sich zurückziehen Cy. 1. 4, 24;
auch unter Segel gehen, Th. 3, 16, ubi v. Stahl (häufiger dva-yesfrai),
irpoa-yew procedere PI. Phaedr. 227, c. 228, b. u-ä-reiv succedere X. An.
3. 4, 48 toi? IjA-posösv ÜTiayetv TrapsxeXeüeTo; sich zurückziehen Hdt. 4,
120. 122 ; otaYeiv leben, sich befinden X. ven. 12, 15. Comm. 4. 4, 15.
IXaüveiv vehi: reiten X. Cyr. 1. 4, 20; fahren schon 0, 50; segeln 7, 157;
SO d-sXaüvEiv, o'.sXaüvsiv, i^EÄotüvsiv, £7iEÄaüvEiv u. a. — Kompos. V. ßdXXeiv,
als: i[x3aXXciv u. skßaXXsiv, einfallen, auch münden: 'Aysptov 7:0x21x6; ijßiXXsi
s; ttjv Xi'ftvTjV Th. 1, 46, eV.ßaXXsiv, hervorspringen, fxETaßaXXsiv, mutari,
PI. Civ. 473, b, ubi v. Stallb., StaßaXXew u. jtapaßaXXeiv, übersetzen,
Th. 2, 83. Hdt. 7, 179. rcepißaXXeiv, umsegeln, Hdt. 6, 44, TrposßaXXeiv tivi,
angreifen, Th. 3, 22, oufißaXXeiv tivi, manus conserere, Hdt. 3, 11 (schon
II, 565), intßaXXetv, sich werfen auf, anfallen PI. Phaedr. 248, b, u-ep-
ßoXXeiv, hervorragen, Dem. 8, 16 oitEpßaXXsiv avoia. X. Hier. 11, 2 u-ep-
ßaXXouJT] SairaviQ. Dem. 8, 46 pocHup^'a urTEpßaAXouja: -EpußaX/.ov dXX^Xou;,
umarmten sich, X. An. 4. 7, 25. — opjiav, eilen, sehr häufig v. Homer
an poet. u. pros., so auch: s;opp.oiv; da in gleicher Bdt. mit 6p<j.ov auch
opfjLotcHai gebraucht wird, so kann X. Cy. 1. 4, 20 6 K^po; ou; sloev
6p[xto|jLEvou? icop[i-5 nicht auffallen. — xXtvstv, neigen, X. Comm. 3.
5, 13, und dessen Komposita IxxXtvsiv u. e^xXiveiv, ausbiegen, weichen
X. An. 1. 8, 19. Hell. 2, 4, 34; ercixXivetv, zu etwas neigen, Dem. 3, 8,
(XTiOxXivetv 1, 13. — TpsT-Etv, wie vertere, iTrrrpl-siv, se permittere, öfter
bei Hdt. und Anderen, als: Hdt. 3, 81 oXqapyu) lz\.xpi~zn, Dem. 8, 9
ÖEt |j.f( E^ixpEnsiv a'Lxtu. — cj-rpscpEiv mit seinen Kompos. X. An. 4. 3,32
-avavxi'a a-pE'jxr,— :;, refro COtlversi. 6. 6, 38 ToupiTraXiv unooTpE'I/avra;,
reversos. Hell. 3. 4, 12 Tavria dmoaxpityctz. crx^XXetv, jyroficisci, nur bei
Hdt., z. B. 4, 147 0Vjpot; IsteXÄe £; diror/.''r1v ix Acr/.sooci;j.ov<-,;, u. dicht.,
z. B. S. Ph. 571. 640. — rcraiEiv, anstossen, in der Prosa stets intr.
Dem. 2, 20 ei os ti -xou'ast, offendet, -poar.ziUiv Hdt. 6, 95 [xE-j-crÄtu: Ttpo-
92 Bemerkungen über die Arten (Genera) des Verbs. § 373.
azniniiav (vom Schiffbruch), Dem. 8, 61 -poßöXot? itpoffjrxaiovTe«. — d-a-
^opeüetv, versagen, d. i. ermatten, häufig. — diraXXdxxsiv, davon
kommen, Dem. 18, 65 yjTpov t](jlwv drcrjXXdyaai , sind schlechter als wir
davongekommen. Hdt. 2, 77 oi> fxexaXXdaaoust (mutantur) ai u>pat. —
SiSovai. Das Simpl. seit, in Prosa, Th. 4, 108 stcoftöxs; oi dv^pcuroi
IXiuÖi otöovau, se dar« (häufiger dicht., z. B. Eur. Ph. 21); Komp.
ixStoövai, sich ergiessen (v. Flusse), Hdt. 3, 9. 6, 76 u. Spätere; ImöiSovai,
proficere, X. Comm. 3. 9,3. Oec. 3, 10; dvxarcoSiSövai, respondere,
entsprechen, PI. Phaed. 72. a.b.; yjoovtj Tiocpaooü?, indulgens, PI. Phaedr.
250, e, ubi v. Stallb., dvSouvat, cedere, Th. 2, 81. 4,35. 129. — Kom-
posita von isvat, als: l;ievat, sich ergiessen (v. Flusse), Ic, tliXssjav
Hdt. 6, 20. Th. 2, 102. 4, 103; dvdvai, nachlassen Hdt. 2, 113; xattilwi,
sich herablassen, senken, PI. Phaed. 112, e. Ar. Equ. 430; l<pievat icr/upw
•yeXam PI. Civ. 388, e (indidgere), vgl. Tim. 59, d.1) — Komposita von
ixiayeiv, fjufvuvai, als: ouiAfjLia^etv, commisceri , manus conserere, Th.
1, 50, so auch -po^Aiyviivou 7, 39, öfter bei den' Historikern auch appro-
p)inquare, als: Hdt. 6, 95 7:pojep.i;av xrj Na;w. Th. 3, 22.; Irctji.i7vtivai,
verkehren, Th. 1, 2 Ijrt[xt7vuvxe; dosdk dXXiqXoi?. — aipeiv, aufbrechen
(zur See od. zu Lande) Th. 2, 98 dpa<; E^opeürco; öfter dnoupetv Hdt.
6, 99 oi [jipßapoi, ü>; dit/jpav Ix xf; AyjXou; dvxaupsiv xivi, kämpfen,
widerstehen, PI. Euthyd. 272, a. Dem. 6,5. — suvaTixeiv, manus
conserere Hdt. 4, 80. — dpjxo^eiv, passen, congruere, X. Cy. 2. 1, 16,
(vgl. Ar. Av. 564); öfter <jovapfx6£eiv Comm. 2. 6, 24. — £"/£lv>
halten (Halt machen) Dem. 45, 26 eye auxou. PI. Prot. 349, d eye or,
(halt einmal), d;iov -yap xoi inuxl^asflai o Xl-yei;. Th. 1, 112 'EXXrjvixou
uoXejxou e'ayov, im Hellenenkriege hielten sie inne; standhalten, N, 679;
E/etv xax' ol'xou; Hdt. 6, 39, domi se tenere; eyeiv dpupi xi, in aliqua re
occupatum esse, X. Cy. 5. 5, 44 und oft bei Xen. ; eyeiv eu, int, rpö;
xi, wohin halten, d. i. zielen, sich erstrecken Hdt. 3, 82 el-e e« xö ttXt,-
Oo; I/0VX7, spectantia. 1, 180 xä; 68oo<; xas eVi xov ~ot7.[xov iyouaa;, vgl.
2, 17. N, 520 6i' aijxou . . e-f/oi I^ysv, nahm die Richtung, drang, x, 38
xiovs; u^öV eyovxsc, hochaufstrebende Säulen. X. An. 7. 8, 21 xcopa; utcö
x6 flapHsviov TToXtajxa lyoucja;; landen Hdt. 6, 92 eV/ov I; xtjv 'Ap-j-oXi'ötx ywpav,
vgl. Th. 1, 110. 2, 25 und sonst oft; mit Adverbien sich verhalten,
befinden w, 245 ey xoi xop-tor] syst; poet. auch mit Adjektiven, als: ly'
rauyo; Eur. M. 550 (auch Hdt. 8, 65, ubi v. Baehr), vgl. Or. 1273.
— Komposita t) axpa dveyei, eminet Th. 1, 46, vgl. 4, 53. 7, 34; dvxr/eiv
aushalten, standhalten Th. 1, 65 okwc, eVt -Xlov 6 arro? dvxiayrj. 7, 22
dvxsiyov aXXTjXot; eVi -oXü; ganz gewöhnl. drtiyetv, entfernt sein (b. Hom.
nur trans.); otsyetv, sich erstrecken, pertinere Hdt. 4, 47, entfernt sein,
1) St all bäum ad Plat. Protag. p. 338, a.
§ 373. Bemerkungen über die Arten (Genera) des Verbs. 93
X. Comm. 2. 3, 19, iaiyen, sich erstrecken, oft b. Hdt., vgl. 2, 11. 3, 78,
auch = eindringen 8, 137 i; xov chxov hiywv o rj>ao;; £c"eyetv, hervor-
ragen, PI. civ. 602, c, aufgehen (v. d. Sonne) Ar. V. 771; £-iysi\, inne-
halten Th. 8, 31; warten Hdt. 6, 102 (e-kt/Övxe; 6X1701« 7){iipac, vgl.
Th. 4, 124, Dem. 4, 1; m wiewte habere Hdt. 1,80.153; xrreyeiv, sich
behaupten, bestehen Th. 1, 10 6 X670; v.izi/zi, 4, 32 ocot TTspiFIüXov xaret^ov,
standen; auch hinsteuern, landen Antiph. 5, 21; rapE-ysiv herhalten, dulden,
sich überlassen, vgl. Stein zu Hdt. 9, 17. Stallb. ad PI. Gorg. 475, d.
civ. 411, a; irpoas^ew attendere, = npoalyetv tov voov, oder appellere
landen, wie irpoocr^ovrcuv lz ttjv Sajxov Hdt. 3, 48; Ttpoeyetv hervorragen,
praestare x, 90 axxai oe -poßXrxEc . . itpou^oujiv. T, 325 tov irpoüvovra
ooxeuet (der einen Vorsprung hat). X,97. lI*,453. Th. 1, 18 Suvafxsi -po'jyovxe?;
{*-e;£/£tv entweichen Hdt. 5, 72. 6, 74 uiceceaye i? 8e<jJaXurv. -potTteiv mit
Adverbien, als: eu, xaxw;, oder mit dem Akkus, von Adjektiven, als:
xaXdc, xaxä, sich befinden. — oiaxpißeiv, versari, Dem. 8, 14. h 9p<p-*)
oiaxpißet. — cpepetv, ei; , e-t, r,p6z c. ((CC. , örtlich wohin führen Th. 3,
24 xrjv I; örjßocs cplpousav &8<Sv, sich erstrecken Hdt. 7, 201 i-ExpaxsE oe
6 fiev Twv ~po? ßopeVjV lyö\xci)v, . . 01 oe xo>v ripo; vöxov cpEpö-.xauv; bildl.
sich beziehen, hinzielen, wozu dienen u. dgl., sehr häufig, z. B. Hdt.
1, 120 ic, xi ü[xiv xaoxa cpat'vsxai cpepstv; 1, 10 ic aiVyuvrjv ]xz'(iXr^ tpepei.
Komp. ou|x^ep£tv, förderlich sein, nützen, angemessen sein; ouvqveixe,
accidit, evenit, oft b. Hdt., als: 6, 23, 117 u. s. w.; 1-avacplpEiv, referri,
sich beziehen, PI. Lysid. 219, c, ubi v. Stallb.; öiacpepEtv, verschieden
sein, differre] zpocpEpsiv hervorragen Th. 1,123 rrXouxu) xoti i;ouai« 6X170V
Trpocp£pex£; uTiepcpepeiv überragen Th. 1, 81 -Irßzi üTtepcpIpofiev. X. R. Lac.
15, 3 U7repcp£p£tv tt/ouxoj. ') — Komposita v. Xajxßdveiv: ävaXajjLßavsiVj
refici , recreari, PI. Civ. 467, b, ubi v. Stallb. Th. 2, 54 rv «XXoc
t,61z\xoz xaxaXäßT], eintritt. Oft u-oAaßwv (in die Rede eingreifend)
eT-s, z. B. X. An. 2. 1, 15. Th. 3, 113. — xaxaXÜEiv ausspannen,
einkehren PI. Prot. 311, a xaxctXuet zapa KaXXux, Frieden schliessen
(öfter xaxaXuE<ji)ai) Th. 8, 58 r\v oe XaroXoeiv ßouXa>vxai -n-pcx; 'Advjvatou;, £v
6|xot'u> xaxaXüsaöat. — oixeIv, hdbitari , adniinistrari , als: ttoXi; ofcei
PI. Civ. 462, d, ubi v. Stallb., u. so oft, als: 543, princ, ebenso:
oixstv, wohnen, ohne Obj. Hdt. 3, 99. db'faXEaxaxa otaeTv, wohnen, leben
Th. 6, 18. X. Comm. 2. 3, 2. — reXsurav, enden, sterben, sehr oft.
— xaxopdouv Erfolg haben Dem. 18, 274. 288 u. s. — vixav, Hdt.
6, 109 Ivi'xa 7} -/Ei'ptuv x(ov 7vtu(XEa)v, wie: vincit sententia2), selbst IvtxTjse
Xoifiov eiprobai Th. 2, 54, es drang durch. — X670; otpei ratio evincit PI.
civ. 604, c. — XeiTteiv Simpl. in Prosa selten: Lys. 19,43 p.txpou Xet'nov-
xo; -EvxE/.ott'oExa xäXavxa. PI. leg. 728, a uavxo; Xet^ei es fehlt an allem,
i) Pflugk ad Eurip. Hec. 268. — 2) Bremi ad Aeschin. e. Ctes. § 03.
94 Bemerkungen über die Arten (Genera) des Verbs. § 373.
d. i. weit gefehlt. Komp. eXXeiueiv, ausbleiben, deesse Dem. 2, 30
to ^8tx7)(xevov dUi. jxepo; iXXetyei wird es an sieb fehlen lassen; imXsi-
rceiv, ixXeiiteiv ausgehen, deficere X. Hell. 2. 2, 11 6 <jito<; eireXeXoiTuei,
vgl. An. 4. 5, 14; Oec. 7, 19 tou jxyj IxXireTv £ip'cov 7evr)7 Tb. 2, 28 6
r/ao; eseXiTre; dTtoXeiizsiv wegbleiben, sich entfernen. PI. leg. 732, b
cJ.voc[xvy|at? 6 Iotiv ircipporj cfpovrjasu)? d ~ oXe irr o ö <jy] c, = ditoppeouoY]?. X.
conv. 8, 14 dTroXeutovTo? 6e toÖtou (toui avöoo; vre, iopa:). Schon Hom. r(,
117 Tawv outtot£ xotpTio; dnÖAXoTai o'jo' d^oXei'jtet. Hdt. 7, 221 aurö; fXEv
O'jx ditEXiitE, t6v 8e Tialoa d-£-£|i.'{;c , Tb. 3, 10 d-oXt-övrcov uu.a>v ex tou
MyjBixou ttoXe^ou; X. An. 4. 7, 6 tut-je? 8 laXeirc ouaat auseinanderstehend,
Th. 3, 74 otaXmouaTj? r^lpoc; nach Verlauf eines Tages. — 6^X01, patet,
Hdt. 9, 68, vgl. PI. Gorg. 483, d, ebenso auch b. d. Attik. *), z. B.
Lys. 13, 13 tu? -(' £8r(>üi<jev uorepov. X. Cy. 7. 1, 30 -oXXayoZ xai aXXoöt
orjXov . . xai ev tout(u 6s lor/toisv. — Sei Sei apparebit Ar. V. 994 8et£stv
eoixev, vgl. Dem. 2, 20. oieoe^e (v. Seixvuvai), apparuit, öfter b. Hdt.
wie 2, 134. 3, 82 u. s. — Kompos. v. dvuetv schon 7], 326 aTnfjVuaav
oixaS' 6:ri7!j(u (viam confecerunt, pervenerunt) , so ecavoouai iitt STjuido«
Hdt. 7, 183 vgl. 6, 139; xatavuoo« e£ 'EX<hou\to? k Arjxvov 6, 140. X.
Hell. 5. 4, 20. — t-ot7jj.oi suppr,-, vuai £? tov 'Epfj.ov Hdt. 1, 80 simul
irrumpunt. — Auffallend Th. 2, 67 cu ejxeXXov t6v c EXXyjs-ovtov Tiepatw-
astv st. des gwhnl. Med.2). — eStacoaat toi? MavTivsuatv Th. 5, 71,
vgl. 6, 87 3). — otcöts e? tfjv xapSiav aTTjpi?ai Th. 2. 49, haesisset. —
7i aus st. zaüou PI. Phaedr. 228, e, ubi v. Stallb., ebenso Ar. Eccl. 160.
R. 269, vgl. ß). — Xwjdv, Th. 2, 49 v. Nachlassen des Krampfes; dito
voso'j xai -oXejxo'j XsXaxprjxajjiev (zur Ruhe kommen) Th. 6, 12; Xtocpa tt?
ooüvr^ PI. Phaedr. 251, d. — |xaivö|j.svo? xai u7toxexiv7)xä)« (demens)
PI. civ. 573, c, wie öfter r.ap axivsFv4), z. B. X. Comm. 4. 2, 35 uuö
Twv liti Tot? u>pai'ot? TiapaxsxivrjXÖTcuv ot7/f ÖEi'povTa'. — t<x? rcuXa? yjuAiosa;,
apertas , X. Cy. 7. 5, 29. — piuTEtv, se praeeipitare, seit. pros. X.
ven. 9, 20. — xaTaat^javTs?, anhaltend mit d. Schiffe, X. oec. 16,
7. — teiveiv sich erstrecken Hdt. 3, 5 Xijj.vr;;, ~ap' rv to Kdaiov opo?
teivei ii ödXaaaav , wohin zielen PI. Grit. 47 , c ti 6' Ioti to xaxov touto,
xai tcoT tel'vei xai eÜ? ti; contendere X. An. 4. 3, 21 Iteivov avu> upö? t6
opo?; ebenso xaTaTeivetv Hell. 4. 4, 7. An. 2. 5, 30, TrapaTEi'vstv Th. 4, 8,
auvTci'vEiv Ages. 7, 1. PI. leg. 731, a. — cuYxXTQaravte?, conglobata,
Th. 4, 35. — Kompos. v. cpaiveiv: lap, r(fjiEpa uTTEcpaivEv X. Hell. 3. 4,
16. 4. 1, 41. 5. 1, 21. Cy. 4. 5, 14. An. 3. 2, 1 u. s., to fxE-faXoTrpETis?
oid tou Trpoawjrou ÖiacpatvEt X. Comm. 3. 10, 5. — dvTEXOTiTe, wider-
setzte sich, X. Hell. 2. 3, 15. i-Etoav ti dvTtxo^T) 31, si quid adversi
») Kühner ad Xen. Comm. 1.2,32. — 2) S.Stahl 1. d. — 3) S. Stahl 1. d.
— *) S. St all bäum ad PI. Phaedr. 249, d.
§ 373. Bemerkungen über die Arten (Genera) des Verbs. 95
acciderit1). So sind auch zu erklären: a-ye, a-fe öri} -p6aa-(E, cplps 6/,,
eye otj.
ß) Der Dichter gebrauch ist noch freier, namentlich insofern, als
in ihm auch mehrere Simplicia mit intransitiver Bedeutung vorkommen,
während dies in der Prosa nur bei wenigen der Fall ist. (fH xpf]vr])
Yy)<jiv -pü; oöjxov r,, 130, strömt. (Iloxau.6;) eVi -^aiav irjaiv X, 239. fxa&ti-
vai |xa/Tj; M, 268. 409 u. sonst sehr oft. — ßaXXeiv A, 722 laxi oi xc;
7ioxa[j.o; Mivuifjtoc e{? aXa ßaXXcov sich ergiessend. — IvmXiQT'ceiv Tacppip,
hineinstürzen, M, 72. — Hs. sc. 449 icaue fx^yr^. Eur. Hei. 1320 ETtauae
-övcuv. Ar. R. 580. Mit d. Partiz. Ar. P. 326 Traue tcocu' öpyoofjisvo;.
— insifeiv, eilen, S. El. 1435. Eur. Heracl. 732. — 9ouvstv, 'HIXto? . .
«pasivei 7, 2. Hs. op. 528 Zwce£y splendere, Theoer. 2. 11, ubi v. Iaterpp.
Eur. El. 1234 cpouvooai Tives 8at'[iove« (erscheinen), ubi v. Seidler. —
<püstv Z, 149 w; avopojiv ysvst) y] [xev cpuet (nascitur), tj 6' drroXrj-^t. Theoer.
4, 24 oTra xaXa rävxa «poovn. — T, 376 excpepov iitrcoi, liefen aus, vgl.
759. 7, 496 urcexcpepov. — Aesch. S. 588 xexeu&ok rcoXEfuas uitö yöovö;.
5. OR. 968 6 51 Oavtov | xsüöei xaTcu 7^:. Aj. 635 Ch. "Aiooc xeu^tuv
(aber W, 244 "A161 xstiötupiai). — N, 136 Tpcos; oe 7tpouxu4iav äoXXsec,
drängten vorwärts. — yaXav, nachgeben, S. OC. 203 oxe vuv yo.\v.c,
cedis. Eur. Hec. 403 y<£Xa Toxeuatv, ubi v. Pflugk. — S. fragm. 678 D.
vo>[jl5 0' Iv ot'tuvoTat toöxeivtj? 7ixepöv, versatur / iTtivajjxav, decedere, S. Ph.
168, so Trpoavcujxav 717. — P, 738, Hs. op. 245 puvüöouai 6e olxot.
Vgl. S. OC. 686. — S. Ph. 1331 £<o; äv ouxo; r'Xio? . . aipr), oriatur,
ubi v. Buttm. — S. Tr. 130 Ch. eVt r.r^a xai yap« | Traai xuxXouaiv,
olov apxxou oxpoepäoe? xeXeuöot (litt, adversus, gehört zu rcaai). — l^stpe,
expergiscere , Eur. J. A. 624. — £vauXi£eiv, inhabitare, ib. 33. —
dvaxäXuTrxe Eur. Or. 294, entschleiere dich. — xoopot 0' 6pyr(axfp£;
ISiveov 2, 494, drehten sich im Kreise, x, 67. Eur. I. T. 192. —
ETcaXXs oeXcpti; hüpfte Eur. El. 435, uriroi licaXXov 477. — aujxcpepsiv
Tot? xpetaaoaiv S. El. 1465, se applicare, vgl. Eur. M. 13.
An merk. 1. Ja es finden sich bei den Dichtern Beispiele, wo in einer
Wortfügung dasselbe Wort sowohl mit der transitiven als intransitiven
Bedeutung hervortritt. Hs. op. 5 {Aa. y.iv 701p ßpidei (macht strotzen), £ea oe
ßpidovua (den strotzenden) yaXs7txet. Anacreont. 40 extr. ü xö xsvxpov ttoveT to
xä; fxsXtTTa;, ttogov SoxeT? ttovoüoiv, "Epw;, ooous oü ßdXXEi;;2) Aber ein Wortspiel
ist X. Comm. 1. 6, 8 eu -pdr-siv, rem bene gerere, dann eu -pdxxovxe?,
felices esse.
Anmerk. 2. Ein Unterschied zwischen intransitiven Verben im eigent-
lichen Sinne und objektslosen Verben (d. h. transitiven, deren Objekt unter-
drückt ist), ist in der obigen Aufzählung nicht gemacht, weil er sich nicht durch-
führen lässt. Allerdings sind viele Transitive dadurch zu Intransitiven geworden,
') Beispiele aus Späteren, s. b. Lobeck ad Soph. Ai. 250. — 2) Vgl. Butt-
mann II, § 113, Anm. 2.
96 Bemerkungen über die Arten (Genera) des Verbs. § 373.
dass das ursprünglich zu ihnen gehörende, aber leicht zu ergänzende Objekt wegen
des häufigen Gebrauches weggelassen wurde, und so geschah es, dass man später,
der Ellipse gar nicht mehr bewusst, solche Verben ganz wie Intransitive behandelte.
So sagte man ursprünglich: EsßdXÄciv oTpartav (Hdt. 1. 17. 18), £Xauvsiv otpaiav
(Hdt. 7, 57), &a6veiv fcirov (E, 236. X. Cyr. 8.3, 29), apua (E, 237) vauv (tj, 109);
dann Hess man wegen des häufigen Gebrauches dieser Verbindung das Objekt als
selbstverständlich weg; zuletzt war man sich des eigentlichen Ursprunges dieser
Ausdrücke so wenig bewusst, dass man sich nicht scheute zu sagen ctoXw ixt-fdlw
Ea^ßaXe &z t-^v 'EXsusiva Hdt. 5, 74, IXctuvsiv hziztp X. An. 1. 8, 1, iX. eVi Ce'jyeojv
Hdt. 1, 199, sogar -a Sp[xaxa iXüvToc X. An. 1. 8, 10. Ursprünglich sagte man
'> oTpaivjYÖ; tou; arparKuta; oder tov orpaTÖv ü^ctysi; später aber wurde das Verb
auch auf die Soldaten übertragen und erhält so die Bedeutung von succedere. So
otfpetv ot-pup^v oder ay/^nz, dann afpetv allein, zuletzt ohne alle Rücksicht auf
den Ursprung überhaupt in der Bedeutung aufbrechen, nicht bloss von einer See-
fahrt, sondern auch von Landreisen; ja sogar in Verbindung mit den Dativen
Tat; vauai, rcji orpaTtp. Ebenso bei -/.aTaXuEtv (irrjro'j;), xataoTYJoai, otsMeiv (vaüv),
TTpoaEysiv (vaDv, voüv), -s^EUTäv (ßtov). Doch lassen sich bei weitem nicht alle
Fälle dieser Art durch die Ellipse eines Substantivs oder eines Reflexivpronomens
erklären, und die Grenze ist kaum zu ziehen. Auch wenn wir im Deutschen
sagen: er kehrte um, er neigt zur Milde, das Wetter wechselt oft u. a. wird
niemand an eine Ellipse von sich denken,
3. Eine merkwürdige Erscheinung in der griechischen Sprache
ist die, dass in vielen Verben für einige Zeitformen zwei verschiedene
Formen ausgeprägt sind, die man in der Grammatik als Tempora
prima und secunda zu unterscheiden pflegt. Die Formation der
Tempora secunda müssen wir im allgemeinen als die ältere annehmen
(§ 221). Neben dieser bildete sich eine neue; dieser gehören die Tem-
pora prima an. Die neuere Formation verdrängte bei vielen Verben die
ältere; bei anderen aber blieben beide neben einander bestehen,
jedoch so, dass ein Unterschied der Bedeutung eintrat. Den
älteren Formen (den Temp. secund.) verblieb die intransitive
Bedeutung, den neueren fiel die transitive zu.
4. In dieser Hinsicht ist Folgendes zu bemerken:
a) Der Aor. IL hat bei mehreren Aktiv verben mit transi-
tiver Bedeutung, die auch den Aor. I. bilden, intransitive, während
der Aorist I. A. die transitive Bedeutung beibehält. Dies findet
namentlich bei mehreren Aor. IL nach der Formation auf u.i statt,
welche neben dem Aor. I. nach der Formation auf w bestehen. In diesem
Falle tritt der Aor. IL A. in Ansehung der Bedeutung zu dem
Medium, als: ecpuv, cpuojxai u. s. w. So aus der gewöhnlichen Sprache:
6uu>, hülle ein A. I. louia, hüllte ein A. IL löüv tauchte hinein
hxr\\Li, stelle „ „ laxTjja, stellte „ „ ioTTjv, trat hin
<jß!wufj.t, lösche „ „ Isßecra, löschte „ „ eaßrjv, erlosch
<p 6ü>, bringe hervor „ „ icpusa, brachte hervor, „ „ Icpüv, entstand
ßai'vto, gehe „ „ Ißrjaa, brachte wohin „ „ i$rp, ging.
§ 373. Bemerkungen über die Arten (Genera) des Verbs. 97
Ferner: dvffvtov, agnovi, Hdt. 2, 91, u. dv&fvoxja, tiberredete (dva-
-/.-j'vcd 3/ co neuion.); ?<jxX7)v, verdorrte (axlXXai), u. isxiqXa (episch), dörrte.
Aus der Dichtersprache: Tps^cD, IftpE^a, nährte, episch Stpotcpov, wuchs,
erstarkte, s. § 343, S. 554; £petxo>, Tjpei£a, riss, brach, trans., ep.
T|pixov intrans.; ipsi'-co, yjpei^a, warf um, trans., poet. u. neuion.
ripi-ov, fiel; avx(iui, fürchte, hasse, episch laTu^ov; aber X, 502 e<rco£a,
machte verhasst; opvof«, wpjoc, excitavi , ep. oupopov, erhob mich N, 78.
W, 539 (doch vgl. § 343, S. 505); dpapisxco, rjpaa, fügte, r,papov poet.,
passte, war gefällig, recht. Selbst von dem Intrans. ■pipaaxa» } -prjpdu»,
yqpavai, alt werden, aber Aesch. Suppl. 861 e^TJpaaav, Hessen alt werden.
(Vgl. d. Med. dvaßtö)<jxo|iai, dveßia)sd{junv, belebte wieder, aber dvsßuov, lebte
wieder auf; TpeTuojiat, wende mich, iTpetLdfnrjv, schlug in die Flucht, eTparcöfjnrjv,
wandte mich.) Die Beweisstellen zu allen diesen Verben s. § 343.
Anmerk. 3. Bisweilen hat sich für die eine oder andere Bedeutung eine
neue Präsensform gebildet, wie z. B. outu, hülle ein, eSuv, ging ein, oüvw, gehe ein;
vgl. tt(viu, trinke, -t-iV/.u), tränke, Iraov, trank, s'-ija, tränkte, Trioua;, werde trinken,
-tau), werde tränken; tsir/cu, paro, UteuS?, paravi, Tuy^dviu, Ixuyov, paratum esse,
da sein.
Anmerk. 4. Wie «veßüuv neben ävctßiu>a-/.c>u.c(i , so steht der intransitive
Aorist EdiXtov, geriet in Gefangenschaft, neben dem Präs. aXfoxofiat. Vgl. A. 6.
b) Das Perfectum II. hat bei mehreren Aktivverben mit
transitiver Bedeutung, die auch das Perf. I. bilden, intransitive
Bedeutung, während das Perf. I. die transitive Bedeutung behält;
aber auch bei einigen Verben, die nur das Perf. II. bilden. So
namentlich:
or/vujj.!, breche. P. II. eä-ja, bin zerbrochen.
dvoqco, öffne. P. II. dvecp-ya, stehe offen (dafür att. dvew-yiAai). P. I.
dvEur/ot, habe geöffnet (vgl. § 343, S. 497).
e-(£ipu), wecke. P. II. e^pT^opa, bin wach; aber P. I. l-jfTflepxa,
habe geweckt.
ixai'vo), ix[xaivtü, mache rasend. P. IL |x£fj.T)va, bin rasend.
oXXufju, perdo. P. II. oXcoXa, perii; aber P. I. oXcoXexoc, perdidi.
opvj[jLt, errege. P. IL opcop«, erhebe mich, erstehe.
icefdco, überrede. P. IL -k-ovda, vertraue; aber P. I. tte-eix«,
habe überredet.
-rjyvuiK, befestige. P. IL -k-r^a, stehe fest; aber P. I. bei
den Spät. 7T£7nr)-/a, habe befestigt.
Tdrjjaco, schlage. P. IL -i-Xr^rt. im ächten Attizism. trans., aber
bei den Spät, intrans. = vapulavi.
Tipdaju), thue. P. IL TrsTipä-ya, befinde mich; aber P. I. -£^pä-/a,
habe gethan (vgl. jedoch § 343, S. 526 f.)
p^q-yvüfii, zerreisse. P. IL Ippo>7a, bin zerrissen; aber P. I.
£ppr(-/3!, alexandr. habe zerrissen.
Kühners ausführl. Griech. Grammatik. IL T. 1. Abt. '
98 Bemerkungen über die Arten (Genera) des Verbs. § 373.
dpapt'axw, füge, Pf. II. apapa, passe.
o^ttci), mache faulen. P. IL cnbrjTra, bin gefault.
tt;-/.ü>7 schmelze. P. II. TsTrjxa, bin geschmolzen.
cpaivw, zeige. P. II. -Icpr^va, bin erschienen; aber Pf. I. bei
den Späteren rA^a;y.a, habe gezeigt.
©ösipw, verderbe. P. II. IcpHopa im ächten Attizism. trans. und
gebräuchlicher als Pf. I. Icpftapxa, s. § 343 (aber bei Hom. z. B. 0, 128,
bei den Ion. und den Späteren hat fcpflopa intrans. Bdtg.). Ferner:
öau'co, brenne trans., osorja, brenne intrans.; IX-w, lasse hoffen, lotaia,
hoffe; y.rfi<i>, mache besorgt, xsxTjoa, bin besorgt.
Die Beweisstellen zu den angeführten Verben s. § 343.
Anmerk. 5. Von denjenigen Aktivverben mit transitiver Bedeutung,
welche nur das Perf. II. bilden, behält dieses meistens die transitive Be-
deutung, als: \dr.u) ÄeXotT:«, ax£p7<u e^topya u. s. w.
Anmerk. 6. Pf. I. sdXuixa, bin in Gefangenschaft geraten, bin
gefangen worden, v. äXtaxo^ai, gerate in Gefangenschaft, werde ge-
fangen, hat wie HXow passive (intransitive) Bedeutung.
Anmerk. 7. In den Verben, in welchen derAor. I. die trans., der Aor. II.
die intrans. Bedeutung hat, hat das Pf. wie der Aor. II. die intrans. Bedeutung,
obgleich das Präs. dieser Verben die transitive Bedeutung hat, als: cp6u> ecpuv
7C£ccuxa; l'axTjUt eoxtjv eaxrjxa; Oütu fouv öeo'jxa; ßatvw eßrjv ßijB-rjxa; aßEvvjjjii ejß^v
£aßT)xa; ferner: ecjxXtjv IsxXrjxa; die poet: Tj'ptrrov ^pYjpi-a; exuyov xexeuya; expacpov
xsxpocpa; apapov apäpa; ui'popov op<opa. S. § 343.
5. An der Stelle passiver Verben werden zuweilen in trans i-
t iveActiva gebraucht, indem sie ganz so wie Passiva konstruiert werden.
Dies ist namentlich der Fall bei ixao^stv, tutttsiv, cpeuysiv, so
oder xaxuK axotSstv (poet. xXosiv), airo Ovfj axsiv, TeXeoxav, zu-
weilen aber auch bei anderen Intransitiven. Diese Activa in Ver-
bindung mit einer Präposition und ihrem Kasus, wodurch der Ur-
heber des passiven Zustandes bezeichnet wird (s. § 378, 11), werden
ganz gewöhnlich und aTroOv/joxw (s. § 343 unter xxsiW) in der
attischen Sprache fast immer statt der Passivform von Verben, wie
(eu, xaxto? u. s. w.) tcoisTv, pnrrEiv oder ßaXXsiv, Sturxstv, so od. xaxtik
^eystv, xTst'vsiv, gebraucht. A, 242 eut' av roXXot 6cp' c'Exxopo? dvopocpö-
voio 8v|jaxovTE; Tu'nTcoaiv. X. Cy. 7. 1, 48 aurot -ys a-sOvTQaxov u~ö
iTiTtewv. (öavelv rpö?, Ix tivo? Aesch. Eum. 617. S. OR. 1454.) Hdt.
3, 65 outoc dcvoauo jxopw TereXetiTY] xe otto twv ewütou otxTjioTaTtuv.
6, 92 iTeXeuTTjaav uir 'A8y] v aitu v, interfecti sunt. P, 428 rpiöyoio |
ev xovitqcji tt£(j6vto; uep' Extopo?. Hdt. 7, 18 töwv [xs^aXa uEJOvTa TTpr^piaTa
(res publicas eversas) u^o Tjaaövwv. Th. 2,89 ?:oXXd axpotTÖTrsoa rfif]
ehe jev utt EXaaaövtov TT) aTretpt'o!. 6 , 4 urco Saputuv xoti aXXa>v 'Icuvtuv £xtuti-
xouaiv, . . touc oe ^apLt'oo; Ava^'Xa? exßaXcüv Msaa^vrjv avTcüvöpiajE. 1, 131
I; TTjV SlpXXTjV iamTTITEt U-Q TtOV ^CpÖpcUV. Hdt. 6, 106 ~6XlV ÖOüXoaÜvT) TTEpUEJOU"
§ 373. Bemerkungen über die Arten (Genera) des Verbs. 99
actv r:po; dvoptuv ßapßdpcov. — Sehr oft mEirfeiv ü-6 tivo; , flMjari üb
aliquo, oder in gerichtlichem Sinne: accusatum esse ab aliqao. 1, 149
'A/atoi u es Exropo; dvopocpövoio (psi^ovis;. X. Hell. 1. 1, 27 rj-
YeXttr, oti tpeu7otev (verbannt seien) otxo&ev Giro tou 8tJu.ou. PL Ap.
19, c jj.r,-cuc; e^w ü jt 6 MeXyjirou TOjaÜTa? öi'xa; cpu^oiixt. 35, d dasßsia;
(fei-ystv u - 0 xtvo;. '0<pXeiv uti6 tivo;, verurteilt sein, PI. Ap. 39, b.
X . Cy. 1, 45 u - auTtov toutwv ot'xTjV eooaav. Hdt. 7, 16 itii d x 0 u -
uavia TTpo; <teu /. a /. w ; eoccxe Xu~yj. S. El. 524 xaxcu? £e ?£ | Xsftü /a-
xcu? xXüouaa Tip 6; aeftsv OotLid. Isoer. 4, 77 oeivo-epov Iv6jju£ov elvai
X7Xüj? ü - 6 t'.cuv -oXitcuv dxouEiv r xotXcu; u;;£p ttj; ~ÖXscu; titawodvflixeiv.
[Poet. Theoer. 29, 21 dqcuto; jjiv dxouseai I i; dcTiov. Bei den Späteren
auch mit -0.06. c. d. xaxtui; dxoojai -apd toi? Ixto? Plut. Cleom. 25. *)]
PI. Gorg. 519, c eu ira&ovxe? ü-' akiiiv, benefieiis affecti. Ap. 41, e
öt'xata hett ovftco; e^cu laoLisa u <p' ueteuv. X. Cy. 1, 45 uep cu v tx }i£Yt3Ta
X7xa £~a9ov. Th. 1, 122 aisypöv iroXei? TosdsoE uftb ;xid; xaxozafteiv.
Dem. 4, 33 6 tqutcuv xüpto; xaTaaxd; ücp ujxcuv. Th. 1, 12 Boicutoi ££
Apvr(; dvotjTctvTc; uiub ÖEasaXcuv ttiv vuv BoitoTi'av luxTjjav. Eur. Ph.
717 eye', tiv' o-yxov "Apvo; EXX^vcov -dpa, wird von den Hellenen
sehr geachtet. X. An. 7. 6, 33 eycuv tiiv i;taivov -oXüv Trpo; üjxcuv
d-E^opEuöix^v, lyiuv öi oi' ujiac xoti Otto tcuv oiXXcuv EXXtjvgov euxXeiav,
magna laude et gloria ornatus. Th. 1, 130 (flaujavi'a;) u>v lv |AE7dXtu
dciwp.aTt üzb tcuv 'EUr^vaiv. X. Hell. 5. 1, 5 01 'A{hr;vaToi rpd-
7[x7.xa slyov ütto twv Xtqotü)v. Comm. 3. 4, 1 -rpaüjxct-ra üzb tcuv
t:oX£[xicuv Tocaüra £"/co. IL Lac. 6, 2 ~ai; -Xr^d; Xaßwv ü n aXXou.
Comm. 4. 8, 10 iiiictEXEi'as TEÜ;octai uic' dvi)pcü-cov. Ven. 1, 11 Tosaü-
ttj; Sruye Tt[Aiopia; u - b Becuv. Antiph. 5 , 35 6 dvr(p 01 d ttJs <xutyJ?
ßaedvou iojv u-' ejxoü, eodem modo a me tortus. PL Ap. 38, c ovo;xa
e£ete xai aixiav utio tcuv ß 0 i>X ojaIvco v tt)v ~ÖAiv XotSopetv. Th. 6; 46
uoXXtjV ttjV ouTiav Etyov u^ö tcuv axpaTicuTtov (ciccusabantur). Vgl. X. An.
7. 6, 11. PL Protag. 337, e (jujxßouXeüto . . uu|i.ßTJvai ujxd; wi-sp G-o
6 ta ixr, tcuv r^picuv t'os (i nobis tanquam arbitris conciliari.2) Ein
Gleiches gilt von den Mediis mit intransitiver Bdt. X. vect. 5, 6
6tcÖ tcüv vTjcncuTcüv £/Övtcuv rrp03TaTai tou vaUTtxoü e^evojjieÖ«. PL ap. 30, e
OU pCtOlCU? OtXXoV TOIOUTOV E'JpYjJETE . . Kp03X£t[J.£V0V TTf) -6X£t Ü~b ÖEOU, üddl-
tum tivitati a deo. Gorg. 519, b d7<x9d ttjv ttöXiv -E-onrjxÖTE? doixtu; uit'
au-r^c dröXXovTai. Sogar atsftdvEsöai (certiorem fieri) unö tivo? Th. 5, 2.
6. Wie in anderen Sprachen, so wird auch im Griechischen
nicht selten das transitive Aktiv gebraucht, wenn das Subjekt
eine Handlung nicht selbst vollbringt, sondern durch andere voll-
bringen lässt; jedoch ist dieser kausative Gebrauch nur da zu-
]) S. Alex. Buttmann, Progr. Potsdam 1855, p. 14. — 2) s. Kühner ad
Xen. An. 7. % 37.
7*
100 Medialform. § 374
lässig, wo es entweder aus dem Zusammenhange der Rede oder
von selbst klar ist, dass das Subjekt die Handlung nicht selbst aus-
übt. Hdt. 3, 39 "A|xa3i; ecpeps xocl r\fs 7tavTo;. X. An. 1. 1,3 'Apxa-
Sjipcnc aoX Xotfiß äve i Kupov o>; ditoxTevcov. 1. 4, 10 Kupo; tov rcapaoeiaov
ä£lxo<J/e xal xa ßaaiXeia xaTexauaev. 4. 4, 5 Trpo-ejj^a; £p[xr,v£a elrcev
ort ßouXot-o öiaXs^&yjvai toi; ap/ouaiv. Vgl. Cy. 3, 1, 5 u. 6. Hell. 5. 2,
4 ('A"YTjatEoXic) Tacppov tüputxs xoxXip r.£pt rr,v itoXiv. So häufig' dltOXTSl-
veiv, banTsiv, otxoöojjLsiv u. ähnl. V., oft auch otoasxeiv, rcaioeuetv. PI. Protag.
319, e rispi/X^; touto'JC, <x p.sv oioaixdcXwv efyeTo, xaXto? xal ey e-aiöeuasv.
Vgl. ib. 324, d. Meno 94, b.
§ 374. B. Medialform. 1J
1. Die Medialform bezeichnet eine Thätigkeitsäusserung,
welche von dem Subjekte ausgeht und auf dasselbe
wieder zurückgeht. Diese von dem Subjekte ausgehende und auf
dasselbe wieder zurückwirkende Thätigkeitsäusserung kann ent-
weder bloss auf das Subjekt beschränkt sein, als: ßooXs6ofi.ai,
ich berate mich, Xouo|xat, ich wasche mich, oder auf ein Objekt
seiner Sphäre, d. h. einen zu ihm gehörigen, mit ihm ver-
bundenen oder in irgend einer näheren Beziehung zu
ihm stehenden oder in seine Sphäre herübergezogenen
oder aus seiner Sphäre entfernten Gegenstand bezogen
sein. 2) Wir gebrauchen alsdann im Deutschen gemeiniglich entweder
den Dativ des Reflexivpronomens oder ein possessives Pronomen
oder eine Präposition mit dem Reflexivpronomen, als: lxo^a(i.r(v xrjv
xscpaXiQv, ich schlug mir den Kopf oder meinen Kopf, xoTe3Tpe^ajxr(v ttjv
-('7|V, ich unterwarf mir das Land, ^jSmvafji^v toü? troXepiioy;, ich wehrte
mir oder von mir die Feinde ab. Wenn man um der verschiedenen
Übersetzungen willen, zu denen das Deutsche seine Zuflucht nimmt,
ein akkusativisches und ein dativisches Medium unterscheidet, so ist
wohl zu beachten, dass das Medium an sich überhaupt kein be-
stimmtes Kasusverhältnis zum Ausdruck bringt, sondern nur ganz
allgemein die Handlung als innerhalb der Sphäre des Subjekts vor
sich gehend hinstellt;3) z. B. TCapaaxsuaSofiai heisst zunächst ebenso
wie das Akt. nur ich rüste, setze in Bereitschaft, aber mit dem Neben-
sinne: und die Handlung des Rüstens betrifft mich selbst: -«psaxeüaaav
-Xota sie rüsteten Schiffe (Lys. 13, 26), TuapeaxeucbavTo tt/.oToc sie rüsteten
l) S. Kowaleck, Über Passiv u. Medium, Progr. v. Danzig 1887. Grosse,
Beiträge zur Syntax des griech. Mediums u. Passivs, Progr. v. Dramburg 1889 u. 1891.
— 2) Vgl. Mehlhorns gründliche Bezension in den Jhrb. v. Seebode u. Jahn I, 1,
Lpz. 1831, S. 29; Heyse,Syst. der Sprachwissenschaft, S. 390 f. — 3) Brugmann
in Fleckeisens Jahrb. Bd. 129 (1880), S. 655 f.
§ 374. Medialform. 101
Schifte (näml. für sieb, von sich, ihre Schiffe), rcapeffxeuäaavTo ohne
Obj. sie rüsteten (intr., also = rüsteten sich). In den folgenden Bei-
spielen werden wir immer nur die mediale Aoristform anführen,
weil diese die einzige ist, welche fast nie passive Bedeutung hat.
Wir wollen jetzt die beiden Fälle des Gebrauches der Medialform
näher betrachten.
2. A) Die Medialform bezeichnet erstens eine Thätig-
keitsäusserung, welche das Subjekt an, in oder mit sich
selbst vollbringt. Dieser Gebrauch der Medialform ist der sel-
tenere. Hier sind zwei Fälle zu unterscheiden. Erstens: die
Medialform hat die eigentliche, reflexive, subjektive Be-
deutung, indem sie eine innere Thätigkeitsäusserung des Subjektes
ausdrückt. Die Thätigkeitsäusserung ist notwendig auf das Sub-
jekt bezogen, so dass das Subjekt von dem Objekte räumlich nicht
getrennt ist, sondern mit demselben zusammenfällt. Der Deutsche
drückt solche Reflexive durch die Verbindung des Aktivs mit einem
unbetonten Reflexivpronomen aus, als: ich freue mich, fürchte
mich, oft aber auch durch intransitive Verben. Zu dieser Klasse ge-
hören einige Verben, welche in der Medial form eine innere,
geistige Thätigkeitsäusserung ausdrücken, als: ßouXsooaaftat, sich be-
raten (ßouXsueiv Ttvi, einem raten), ^poticxabat ep. poet., eigtl. mit sich
sprechen, überlegen (cppd^eiv, sprechen), £cpe<j9ai tivo?, nach etw. streben,
ü-fiaftoct, nachgeben, dcpla&ai u. fj.E9e39at tivo?, ablassen, desistere aliqua
re, avTiTroirjcjajüai -rtvoc, nach etw. streben (dvrircoieiv ti, etw. dagegen thun,
i/eattai xivo;, sich an etw. halten; &~o syisbai tivo?, sich enthalten, atyaatiai
tivo;, etw. anfassen, sich mit etw. befassen (Sirrciv, anheften), dvTiXaßlattai
tivo;, sich an etw. halten, etw. erfassen, auv&laOcu, beistimmen; ferner ^eüaa-
s9ai tivo; etwas kosten (feueiv, kosten lassen); <l>rfi isasöai , abstimmen, be-
schliessen (<j>r)'fi'£eiv, abstimmen lassen); Tiaudauftai aufhören (rcausiv, aufhören
lassen); ap£a79ai oder ap£acr9ai tivo«, anfangen, etw. beginnen, in Beziehung
auf das Subjekt selbst und ohne Rücksicht auf andere (aber ap^eiv, voran-
gehen, der Erste sein, anfangen in Beziehung auf andere ; apyetv xtvoc,
der Urheber von etw. sein), vgl. X. Cy. 6, 1, 6 e^eior) icpeaßuTepos etyu
Kupo-j, eixo; apysiv [xe Xöpu (als erster spreche, die Beratung eröffne),
u. An. 3. 2, 7 xou X6700 rjpysTo u>oe (seine Rede begann er folgender-
massen). Th. 1, 144 iroXifiou 8e oux apcofisv, belli auetores non erimus,
dp/ojxEvou; ok tifi.uvouiJ.e9a ; C7e[xvüvaa9at, sich ehrwürdig zeigen, sich er-
heben, stolz sein; xap7tü>aa<j9ai ti, frui; endlich die sog. Deponentia
Medii, von denen viele eine geistige Thätigkeitsäusserung ausdrücken,
als: 9sdbaa9ai, schauen, öXocpupaa&at, Mitleid haben, yaptuaj9at tivi, sich
einem freundlich zeigen, dbcpod<ja<j9at, zuhören, at39ea9at, empfinden,
oxe'{;a39at, bedenken, erwägen, fj7fiaaa9ai, vorangehen, glauben.
102 Medialform. § 374.
3. Hieraus erklärt sich die Erscheinung, dass mehrere intransi-
tive Verben, welche die Sprache sonst durch die Aktivform be-
zeichnet, zuweilen als Reflexive aufgefasst und durch die Medial-
form ausgedrückt wurden, besonders in den Homerischen Gesängen,
sowie überhaupt bei den Dichtern. Namentlich gehören hierher
Verben, welche eine geistige oder sinnliche Wahrnehmung aus-
drücken. A, 331 axoüexo Xa.bc, düxTJ;. 343 dxoua^ecrfrov Ijaeio. A, 56
/Tjoexo fäp Aavaouv, gti pa övr(axovTa? 6paxo, das objektive Sehen mit
den Augen ist mit einem subjektiven Sehen, d. h. mit einer inneren
Gemütsbewegung verbunden. Ebenso N, 99 a> n6icoi} ^ p.i-(o. Oaufxa
xöö' 6cpi}aX|j.oTtTtv 6 p tu fj. a t. Y, 45. X, 166. 0, 600 vrjo; X7.t0|xsvr)? aeXac
6cpftaX[xoiai iöiabai, vgl. A, 587. 8, 226. E, 725 frotujxa toeaftai, doch
auch von dem einfachen Sehen K, 47, und so wird bei den Tragikern
das Med. opaaftou, töeaftat ziemlich Mutig gebraucht. Die attischen
Prosaiker gebrauchen in Compositis oft die Medialform dieses Verbs,
doch meistens nur von einem geistigen Sehen. Th. 1, 17 xo l<p'
sauxcov fxovov - p o o p (I) jx e v o t *). 4, 64 Trpoioöfxevot. Vgl. Dem. 5, 24. 6, 8.
25, 11. 18, 281; nur X. Cj. 4. 3, 21 vom leiblichen Sehen 6 jxev öuotv
öcpdaXfiotv Trpoetupaxo xai ouoiv «dtoiv ^xousv (Hirschig vermutet upoetupa
TS, wie gleich darauf xoi<; ocpttaXjxoic Ttpoopuivxa). Y<pop«a&ai (u. utpopav),
suspicari, vgl. X. Comm. 2. 7, 12. Dem. 18, 43. Kktssftoi, lamen-
tari, b. d. Trag. Aesch. S. 920 xXaiofieva; fiou, vgl. Ag. 1096. S. Tr. 153
Tradrj . . ixXauaajxTjv. Aesch. Ch. 457 xexXaufiiva, verweint, wie Ch. 712
u. S. OR. 1490. Aaxpus<j»oi Aesch. S. 814. Xat'pojxai Ar. P. 291,
xexapijoai Ar. V. 389, xex<WO}xat <\>, 266 u. s. w., s. § 343. S. Tr. 103 Ch.
7to9oü[x£voc cppevt (Musgrave t:ovoo[jl£vc< , Meineke t:xoou|xevc(). Epa-
uftai, amare, ep. poet., s. § 343. AajxTCeadai oft b. Hom., auch Hs.
SC. 60 teufest Xa|x:ro|jivou;. h. Merc. 113 XctfAiiexo 8e <pXö£. Eur. M. 1194
iXajjiTrexo. Hdt. 1, 80 u. 8, 74 iXXafjL^euöai. Auöaodoti b. d. Tragikern.
Aesch. Pr. 766 oo fäp pr]xöv ocuoaaOai xäoe, vgl. S. Ph. 130. r-rjpüe-
a&ai Aesch. Pr. 78. 'ETituXoXücjaxo Ag. 1236. ToacrHai b. d. att.
Dichtern u. X. Cy. 4. 6, 9 (aber b. Hom. nur -yoav). Hiermit hängt
die merkwürdige Erscheinung zusammen, dass nicht nur die sämtlichen
oben genannten, sondern auch viele andere Verba activa (s. d. Ver-
zeichnis § 323) ihr Futur mit der Medialform bilden, als: <£xoüo>
dtxouaofiai, xXai'co xXauaojxai, äoo> aaofiai, d|xapxäva> ajxapxTjcJOfxou, und zwar
sind es vorwiegend Verben, die eine sinnliche oder geistige
Thätigkeitsäusserung bezeichnen (vgl. auch Anm. 1 zu § 323). Der
Umstand, dass nicht wenige dieser Verben vereinzelt auch andere
mediale Formen bilden (ausser den oben genannten z. B. Siwxexo <I>, 602,
i) Vgl. Poppo ad. Thuc. P. I. Vol. 1. p. 188.
§ 374. Medialform. 103
xi'xxsxat Aeschyl. bei Athen. 13. 600, b, d&aXaSojiivT] Soph. fr. 489 (Ch.),
ßaSi'Soo nach Suid. von Cratinus gebraucht, -(vw|xeHa Hermippus b. Athen.
10. 426, f, IpeiSyesttai ion. u. poet.), deutet darauf hin, dass die griechische
Sprache eine entschiedene Neigung hat, für leibliche und geistige Kraft-
äusserungen der bezeichneten Art die Medialform zu verwenden, die
das Subjekt als aktiv und zugleich als von der Handlung affiziert dar-
stellt. Das Futurum, in dem das subjektive Element von Haus aus am
stärksten ausgeprägt ist, ist für die Medialform am empfänglichsten,
während die übrigen Tempora meist den Vorgang schlechthin, ohne alle
Nebenbeziehung, zum Ausdrucke bringen. Im weiteren Verlaufe der
Entwicklung giebt auch das Futurum allmählich die mediale Form auf
zu gunsten der aktiven. Vgl. § 323, Anm. 2 u. 3. Übrigens hat,
nachdem einmal in kleineren Verbalgruppen die mediale Futurform zur
Herrschaft gekommen war, gewiss die weiterwuchernde Analogie Ein-
fluss geübt. J) Ferner b. Hom. tze-? 07 p.s v o v e!v7.t, entflohen sein, z. B.
7, 18 000' Ivfta Trsfpo-fiiivoc tjev deOXcuv.
4. Zweitens: die Medialform hat nicht die eigentliche
Reflexivbedeutung, sondern bezeichnet die Rückwirkung einer
transitiven Thätigkeitsäusserung des Subjektes auf sich, so
dass das Subjekt zugleich als thätig und leidend erscheint. Die
Thätigkeitsäusserung ist eine solche, welche nicht notwendig, sondern
nur zufällig auf das Subjekt zurückbezogen wird, indem das thätige
Subjekt von dem die Thätigkeitsäusserung erfahrenden Subjekt
räumlich getrennt gedacht werden kann. Solche Medialformen über-
setzen wir in der Regel durch transitive Verben mit dem Akkusative
des Reflexivpronomens. Sie bezeichnen meistens äussere Thätig-
keitsäusserungen. Es gehören hierher besonders folgende Verben:
xü<}ot3&ou, Tj^aadott, sich schlagen, xu-Laciilat, sich bücken, XusaccHai ep.,
sich lösen, t, 463 7ipu>To; ut;' dpveiou Xuö|j.TjV, oreXusa 0' sraipou;; axf^aattat,
sich stützen, doch auch bildl. vorschützen u. s. w., xpe^asftat, sich wenden,
ep. z. B. si? üpyTjaxüv a, 422 = a, 305, aber att. xparsaöai, z. B. ajjxevoi
zoö; xou? 'Apfei'ouc Ixpänovxo Th. 5. 29; I? 9'->"fV' ixpairovro 73; krX pat%-
jjLi'av Ixpcbrsxo X. An. 2. 6, 5 (über xps^ao&ai b. d. Att. s. Nr. 5, S. 107),
dirdfycaafrai, sich erdrosseln, otxi'aocaÖat, sich ansiedeln, Ttapaaxeuäaotsttat, se
parare, xdc-aaöat, sich in Schlachtordnung stellen, als: oüx<u Kspxupatoi
lxä;7.vTo Th. 1 , 48 (aber x«£aaftou xt, für sich etwas bestimmen) ; taxaadat
und dessen Komposita haben in der Bdtg. sich stellen als Aor. Ioxtjv
und als Perf. Ioxtjx« (aber axrjsaaftai xt, sibi ponere), 6p|Aia«7ilat u. xatt-
opjusaatki, sich in den Hafen bringen, daher landen, z. B. Th. 4, 45
J) Eine historische Erklärung der Erscheinung versucht Delbrück, Syntakt.
Forschungen IV, S. 747.
104 Medialform. § 374.
(aber 6pfxi^eiv vctuv); iy-jor^asdai, sich als Bürgen stellen; daher auch ver-
bürgen, fest versprechen (sypSv xiva, einen als Bürgen stellen, als Pfand
geben, daher i^yuav bo-^arkpa xivi, verloben); namentlich die Verben,
welche eine vom Subjekte an seinem Körper ausgeübte Handlung
ausdrücken, als: Xo6<ja<j9ai, vtyaaftou, xad^posHai (PI. Phaed. 114, c),
xet'pccarfhxt, äXei^aobai, yptaaijÖai, ^cöaaaftou, YU|Aväaaji)at, xaXu^aaOat (xaXuipd-
p.evo? 8' £vt vr(t xsi'jxtjv x, 53. x«Xu'J>«u.evo; Tjie ix tou t)er,Tpou Hdt. 6, 67),
xosjx^saa&ai, dpicpiEcjaa&ai, evöüsasftai, ixoüjasftat, xeipaaftat, d-ofj.6p£a3fta'.,
se abstergere, d7ro[xü;otcj9at, se emungere, a-o<jnr)aaa9at , se abstergere. azz-
cpavwjota&at, aTeiXaa&at, sich fertig machen, sich ankleiden.
Anmerk. 1. Die eigentliche Reflexivbedeutung (s. Nr. 2) wird aber bei
einer weit grösseren Anzahl von Verben durch Media mit passivem Aoriste
ausgedrückt, als: cpoßeiv, terrere, csoß-rjaofiai, ich werde mich fürchten, cpoßiqlKjvai,
sich fürchten, Xorcetv, betrüben, Xu^Tjarj^at, ich werde mich betrüben, werde trauern,
XuTTTj&Tjvai, sich betrüben, trauern, rXdCui, treibe umher, TrXaYyft-rjvat, umherschweifen,
nX^YSotiai, ebenso nXaväv, -Etite'.v -ivd, überreden, -EtiS-r^af ttvi i daneben — i9eti8o •
§343), einem gehorchen, -s£oofj.at (aber Trsiaftfjaoua!, mihi persuadebitur, credam, in
dieser Bedeutung auch ziemlich oft eout6v -e{-9eiv, s. Passow III. S. 783, a), -opeuetv
xtvdt, hinüberbringen, Ttope'jSTJvai, profictsci, TropeuaofAai ; 7tepatoüv, übersetzen, trans ,
7t£patu)9^vGtt, übersetzen, intr., -tpaiuijojjiai; diraXXaVtEiv xivd, einen entlassen, x-.a/-
Xayfjvai, loskommen, abire, dTtaXXdSofiai; eirEiyEtv tiva, drängen, enEiyJKjvai, eilen,
d-E(;'jfj.2t ; ELuuysTv tiva, gut bewirten, EÜ<i>y7]i}r|va!, schmausen, eüu>y'/]aop.ai; xoijxäv,
einschläfern, xotpiTjft^vot , einschlafen, xotp^aofiat ; öpsystv, ausstrecken, öpEyJHjvaf
tivos (seltener opsSotaftat X. Comm. 1. 2, 15), nach etwas streben, öpe£ofxai; ferner
die Kompos. v. oqEiv, als: dvcr/!)fjvat (u. ävaYayEa&ai) -m mare provehi, xatayiHjvat
(u. -otYaYEaSai), in den Hafen einlaufen; e^-sigeiv, dy^psiv, dyvuvat, äviäv, äAXdxxEiv
(SuvaXXaY^vot , sich versöhnen, Th. 4, 117), äpuoCsiv, dayoXstv, «ü£dvsiv, oiaitäv,
smäv, ISpuEtv (ISpu&ijvat, sich niederlassen, Th. 4, 42, aber i8p6oao$af xi, für sich
gründen), xivstv, xXtvstv, xop.£Cetv (xopusS-^vat, reisen, irapaxofjuo&^vat, sich wohin
begeben, Th. 4, 25, dn&xofiia87)vai, redire 96, aber xo;*.(aaa9ai, sibi recuperare),
xpfvsiv (oiexpi'&Tjaav, Th. 4, 14. 25, arcexptöiqaav, discesserunt 4, 72), xoXtvSetv, Komp.
v. XsyEtv, sammeln, Xeiheiv (Xeicpdrjvai , übrig bleiben, poet. Xtiteoftat § 343), Xueiv
(oiaX'j&cvTtuv xtüv $uji.fj.dya>v jcata ttoXei; Th. 4, 74), fi.E96a'/.stv, juyvüvai, [j.t[j.vTJa-/Eiv,
6p;jLäv, öyEiv, 7rXsxetv, ttoXixeusiv (auch -oXtTE'jaacftat), pTjyvuvat, pcuvvuvai (pioodsi;
xai aü?Tj&E(; PL conv. 210, d., sppwaiJTjaav, fassten Mut, Th. 4, 72), ssfetv, axsoawuvai,
aTiäv, a7TE[pEtv, cw'Ceiv (aber aiöaotaftou, s/fci servare), xapdxxsiv, xepTTEiv, xpETtEiv (~pa-
-fjvat, fliehen), xpe»eiv, cpspetv (ivsyö-rjvot , ofassSat, SiEveylKjvat, sich entzweien, Th.
4, 19), yeiv; endlich alle von Substantiven oder Adjektiven abgeleiteten Verben
auf atvEiv u. uveiv, sowie fast alle auf ouv und die meisten auf (£siv , als:
E'jcppo((vEtv, E'j-^pav&TjVott, E'jcppavoj;jic([, p.aXax6v£tv, fj.ocXax(££iv, $'jtj.oEiv, iXaxtOüv, öpY^Cst" >
eHi^eiv. Einige Media dieser Klasse haben nicht nur einen passiven Aorist, sondern
auch ein passives Futur, als: cteXXeiv, bereit machen, schicken, axaX-?jvoct, pro-
ficisci, oTaX-fjao[xat (ol rp£aßei; ä7iEaxdXTjGctv , abierunt Th. 4, 16); otp£siv, retten,
ocoöfjvat, sich retten, glücklich entkommen (Th. 4, 34), atatirpopai (PI. civ. 467, e);
cpcdvstv, zeigen, cpavTjvat (über cpav&Tjvat st- '.pavrjvai s. § 343), erscheinen, cpav'/jSOjjLai;
Tnrjyvüvai, festmachen, itaY^vai, gerinnen, gefrieren, TiaY^00^5" i atayuvetv, beschämen.
aioyuvdTJvat , sich schämen, iTtatoyuv&^oofjiot (doch häufiger durativ afay:jvoü[j.at
Ix^XifjoaEtv, percello, ^xTrXay^vat, ^xTrXaY^oojjiat; (Jicttvu), mache rasend, (xotvrjvai, rasen.
§ 374. Medialform. 105
|Aav7]50{j.at; oTj-Eiv, faul machen, cajrfjvai, oct-^siixoti ; axpscpeiv, wenden, orpoicpf^vot
(cua-pacpevxec, sich zusammenscharend, Th. 4, 68;, BxpoKpVjCOfi.ai ; ocpdXXetv, acpaXTjvotr,
ocpotXTjoojjLat; cp&ctpsiv , tt>!)apT]vat, <p&2pT]3opwjit (©Hspoüfiai ion. u. poet.); <^u^Elv>
<|i£uo8^va(, d/E'jo8T|ao(i.at (aber isucecadat, ieüoJcHat, lügen). Auch gehören hierher
die Deponentia Passivi (§ 324), als: ouvafxai, oimjiHjvai, ouv/j<rofi.ai.
Anmerk. 2. Die uneigentliche Reflexivbedeutung (s. Nr. 4) wird bei
ungleich mehr Verben durch die Aktivform mit dem Akkusative des
Reflexivpronomens ausgedrückt, als: inatvslv, cpiXeiv, cqotTiäv , dcvapxäv, a^o-
xpuirxeiv, l§lt,zw , 7tap£yeiv, oioovca, iitixpeTreiv , äroXuetv, ä7ioxxEivEtv , acpdtxxeiv, diro-,
iraacpa—siv, ßX«7TTeiv eauxov u. s. w. Zuweilen wird die Aktivform mit dem Reflexive
auch von solchen Verben gebraucht, welche eine entsprechende Medialform haben,
z. R. Isoer. 1, 21 fu^vaCs ai'rjxöv ttovoi; exo'jofotc
5. B. Die Medialform bezeichnet zweitens eine Thätig-
keitsäusserung, welche das Subjekt an einem Objekte
seiner Sphäre vollbringt, s. Nr. 1. Aoüojxai tou; zoSa«,
ich wasche mir die Fasse oder meine Füsse (Xouu> xou; 7160a?, icli
wasche die Füsse eines Anderen), Tcepipp-rjcauftat ^itäüva, sein Kleid
zerreissen (dagegen Dem. 19, 197 oaxposdar); Ixeivt]? 7tspippr);a? tov yixtu-
vi'jxov 6 oixext); £aivet). o<ppa oi eitj iouc ypiea&ai a, 262 (ypiaaaHai).
A/jjj.oydpT]; oux djroxexpuKTai xtjv oujiav Dem. 28, 3 hat s e i n Vermögen
verborgen gehalten (d-oxpu^aodai). Tr]v pafbjpuav äizoöeaöat 8, 46.
'ExTcr(S(u3tv laTcaau-evoi xa £t'cp7) X. An. 7. 4, 16 (<j-äaatjilat). 'E-fxaXu-
4>aa9ai xyjv xecpaXr,v. riapaayeaftai xi, etwas aus seinen Mitteln,
aus sich, von sich, oder auch für sich, in seinem Interesse geben, Hdt.
7, 21 oi (x£v via; -apEi'yovxo (dagegen ibid. TtpoasxExaxxo i$ xä; -yscpupa;
[iaxpa; via; itapeyeiv wegen TrpossxExaxxo, Th. 1, 96 Ixa£av, a; xe loei Tra-
psyetv xalv ttoXecov yprjpiaxa xai a; vau;). Hdt. 6, 119 öofxrjv Trapsysafl?',
ib. x6 ^peap Trapr/Exat xpi'-paata; tosa;, zeigt, eigtl. gewährt aus sich drei
Gestalten. 7, 161 'AOrjvaToi dpyatöxaxov eOvo; ~ap£yö|Asvoi die in sich das
älteste Volk darbieten, [lapeyEjftai euvoiav (hingegen Trapeysiv xivi -pd-y-
f^axa, ;p6ßov, novov, d8u|xiav, verursachen), pidpxupa; Tcaps"/sa&ai Zeugen für
sich (seine Zeugen) bringen. 'A r. o 6 e i £ a <j 0 a i xt, etw. von sich zeigen,
als: Ip-fov, (xe^äXa IpY«, ^vtöfxrjv, oüvajxiv Hdt. 3, 134. 155. 160. 6, 15,
41. 7, 24. X. An. 5. 2, 9 oi u.dvx£i; d7iooso£i-f|ji£voi f,aav , oxi [xayr) sotci
Isoer. 7, 37 xoT? tioXXtjv dp£X7)v xai atocppo<jöv7]v £v xeo ßiio £voeöei7u.s-
v o u. Dem. 18, 10 tjv -apä Trdvxa xov ypovov euvoiav £vo£oeiyÖe. Ebenso
aTrocpiqvaaöai pcDpurjv Dem. 4, 1. 'Et: a7 7 e iX a aö a i xi, versprechen,
Dem. 4, 15; so b. d. att. Dichtern: d-fyeiXaadai, i^yEi'XasOai ti, etw.
von sich verkünden, S. Ai. 1376. OR. 148. Eur. Heracl. 531. Io 1605.
AiTreafrai xi, etwas von sich zurücklassen, (j.vrjfjiöjuva Hdt. 7, 24. Oiou;
Auxoupyo; Tiaioa; xaxsXi'uexo PI. conv. 209, d. leg. 721, c. (Auffallender
S. OR. 1021 Tiaiod fx a»vo(i.ä^exo i. e. u>v6fjia££ pie tov auxoo TtaToa.
vgl. Pind. P. 7, 6.) Auaaaftai xi von sich, für sich lösen, vgl. W, 7
XuwpiE&a fxtüvuya? ittttou? unsere Rosse, P, 318 Xüovxo 6s xeuye' drt' <u[xüjv
106 Medialforni. § 374.
sie lösten die Waffen (der Getöteten für sich) ab. Auaaa9at xiva,
für sich oder von sich (aus seinen Mitteln) einen loskaufen (aber Xüeiv,
losgeben), vgl. A, 13. T, 29. Dem. 18, 268 ei xiva; ix xüjiv ttoXs|j.i(dv
£Xu3a|XTjv, SO xaxa-, Ix-, ar.o-, l7uXuaaa9at xi (xiva), lösen, aufheben, be-
freien etw. oder einen, der der Sphäre des Subjekts angehört, tt6Xe[aov
xorcccX. Th. 6, 36. 'AiroX6cja<j9ai ataav Th. 5, 75, die Schuld von sich
ablösen. FleptiHaftai dxpe^xov sibi induere X. Cy. 2. 4, 6. Ilonrj-
croto-9ou xiva ^iXov einen zu seinem Freunde machen, Ttonfjaao&at xt, für
sich etw. thun oder zu Stande bringen , oder auch etw. selbst, mit
Aufbietung seiner Kräfte thun. Th. 2, 34 ol 'A9rjvatoi xacpi; litonrjoavxo
xcuv iv xiooe xtiji roXsjjLtp dito9avGvra>v (aber ta<pa? iroietv PI. Menex. 234, b
von den die Feier anordnenden Behörden) , stprjvrjv , aumxayiav , airovod?,
fxayr,v , 7r6Xep.ov -oirpa j&at, Frieden , Vertrag schliessen , Schlacht liefern,
Krieg führen (aber jtoieiv dpr^r^ u. s. w., ein Bündnis u. s. w. zu Stande
bringen, auswirken, vgl. Dem. 18, 285, vaufjua^iav 7roi^aai Th. 2, 86 her-
beiführen, es zur Schlacht bringen). So dient rcoiEio-9ai in zahlreichen
Verbindungen geradezu zur nachdrücklicheren Umschreibung des ein-
fachen Verbalbegriffs, indem es die eigene thätige Beteiligung hervor-
hebt: övjpav 7iotsio-9ai = 9r]pav (9. iroisTv eine Jagd veranstalten), X6700«
Ttotsta9at = Xe-jeiv, ^i[xlXetcxv Troieisöai = li:i|xsA£i'o-9ac, iropeia; TrotEicrftai
= Tiopeuea&ai U. a. Fl a p aax e u d <j a <j 9 at xt, sibi COmparare. Hdt. 3, 136
itapEaxEuaajxEvoi ::avxa IttXeov ic, xtjv EXXdoa. Dem. 29, 28 autö? fj.dpxupas
^euoeT? -QtpEJXEÜasxai Tcspi xoüxwv. n o p i <j a a 9 a i xt , sibi comparare.
A txY]aaa9ott xi, für sich fordern, bitten (afreiv xt, fordern). 'A7a7E<j9ai
-/uvatxa, sich ein Weib nehmen. f E X I a 9 a i xt, sibi sumere, daher wählen.
ripdtSaa9ai xtva ypr^axa, sibi ab aliquo pecuniam exiyere, Stomp., für
sich erwirken, X. Cy. 7. 2, 12. MtcOtöiauöai, für sich mieten,
conducere (fiio-9oüv, vermieten, locare). Aavsiaa<j9ai sich borgen
(SavEi^Etv einem borgen). 2ü>aao-9at, sibi servare. Th. 5, 16 Stau.
xtjv Euxu^i'av. Msxane|A<j>atj9ai, für sich nach einem schicken , einen
zu sich kommen lassen. Kaxaaxpi^ao^ai, xaxaoooXü><ja<j9at fTJv,
sich unterwerfen, Dem. 4, 6 -dtvta xaxeaxpaiTxai. Eur. I. A. 1269 ou
MeveXeco; ;xe xaxaoEOoüXcuxat. Vgl. PI. Menex. 240, a. Ko|xioaa9ai,
für sich nehmen, holen. Th. 2, 78 FlXaxaiEi; icaioa; xal 7uvawa; exxexo-
[xiapisvoi TJaav lz xd; 'A9^va?. X. An. 4. 7, 1 ev ol? (ytopi'ou) xd ircixVjosta
slyov dvaxExo|xta[x£voi. 'Eve-'xa(j9at mitbringen, für sich davontragen.
A, 97 owpa cplpoto. 2xTqaaa9ai von sich, für sich aufstellen, ß, 431 o-xyjo-avxo
xpT]X7)pa;. X. Hell. 2. 4, 7 xporcatov axrjad|XEvoi aTtY]X9ov. Eupsa9ai
für sich ausfindig machen, durch Bemühungen erlangen, n, 472 supExo
TEXfxtDp. Th. 5, 32 ouy YjupovTo xd; OEy7]|XEpou<; aitovod;. 6sa9at, 7pd<{*a-
o 9 a t vojaou; , sibi leges constituere, daher von dem Volke , das den
Gesetzen, die es giebt, unterworfen ist, s. X. Comm. 2. 1, 14. 4. 3, 12.
§ 374. Medialform. 107
4. 4, 13 (hingegen xi&evou, -ypd<peiv vojxou« teils von denen, die den von
ihnen gegebenen Gesetzen nicht unterworfen sind, wie X. Comm. 1. 2, 45
osa 6X1701 toü; -oXXoü; (xyj Tuewccvxei;, dXXd xpaxoovxes -fpacpouji, teils über-
haupt von allen, die Gesetze geben, mögen sie denselben unterworfen
sein oder nicht. X. r. Lac. 1, 2 Aoxoup7ov xöv öivxa auxoT; toü; vöfjiouc.
Vgl. ferner PI. Hipp. maj. 284, d, wo zuerst die Medial-, dann die
Aktivform steht. X. Oec. 9 , 14 ]). Oeo&at xtjv ^rjcpov (seine Stimme ab-
geben). Tt|xcup-iQaa(j&ai xiva, sich an einem rächen, ihn bestrafen
(xtficopstv xiva, für einen Anderen an einem Rache nehmen, z. B. Lys.
13, 41 IjueffXTjTiTev Ijaoi . . Ti^topeiv uitep otuxoü 'A-fopaxov). Nach Analogie
von TtixtupeTaftoti zuweilen auch xoXdaaa9ai st. der Aktivform, wie PI.
Prot. 324, c Ttp.iopO'jvTGU xal xoXd^ovxat ot avi}pu>7iot, ou? av oicuvxai döixeiv.
Menex. 240, d xoXatjdjievoi xyjv uTrepTjcpavi'av. Ar. V. 406. Aristot. h. an.
6. 17, 3 (xot'j; IXscpavroc;) xoXd^ovxat xat oouXouvrat. Ou X a£ a sft at xiva
sich hüten vor (eigentl. einen im eignen Interesse beobachten, im Auge
behalten) (cpoXaxxetv xiva einen im Auge behalten, vgl. Aeschin. 2, 20
onto; tö {hjpi'ov xotvrj cpuXd;ojxev, x6v OiXoxpotTr,v mit ib. 10 evs^eipr(<je 6' dzetxd-
£eiv [jle Atovu juo xcp xupdvvtp xai 7tapexeXsoaa9 ufxiv xo {bjptov <foXd£a<j9c<!).
Tpl^ajDat xoü; TToXejxi'ou;, in die Flucht schlagen (eigtl. für sich
wenden) ; d7roTps^acj9ai xi , 0 s« avertere. 'A ;x u v a <j 9 a 1 xi, von sich ab-
wehren, dfx'jveTO vYjXee; TjP-ap N, 514, djxüvaaftat xoü? TroXejuoo;, a Sß pro-
pulsare, daher sich gegen jemanden verteidigen (djjuSveiv xi xtvt, einem
Anderen etw. abwehren, z. B. P, 511 vioiv oe CcuoTaiv dp-üvsxo v^Xes;
^(xap). 'ATroTrefx^aaOai xtva , a se dimittere. Hdt. 3. 52 i£ ocp9aXpuov
dnoit. , e# conspectu sno. X. An. 1. 1, 5. 0, 407 ouos oüvavco -aupo-
xepouc Trep £övxa? d it ü> a a a t)a 1 ~apd vY]ä>v. 503 d7twaaj9ai xaxd vrjcuv.
'A^osEisaaOai xt, a se depellere. FlapeaÖai xi, von sich ablehnen.
riapatxr(araoOai, deprecari. ' A rc o 6 6 <j 9 a t , von sich weggeben, daher
verkaufen.
6. Hierher gehören auch alle die Medialformen, welche
eine Thätigkeitsänsserung ausdrücken, die nur dadurch vom Sub-
jekte vollbracht werden kann, dass eine andere demselben entgegen-
tretende und entgegenwirkende Person als Objekt in die Sphäre des
Subjekts gestellt wird. Dies ist der Fall bei den Verben des
Streitensund des Wetteiferns mit einem, als: [xayeaaaftai Depon.,
ÄYtDvt'sajftai Dep., oiaxo£eu(ja<j9at, im Bogenschiessen wetteifern (8iaxo£euew
xi erst spät., etwas wie einen Pfeil abschiessen) , 6iapioxeuea9ai Dep.,
Sta6ixd;e<j9ai xtvi, mit einem einen Prozess führen (ötaoixd^eiv xi, richten,
entscheiden) u. s. w., des sich Unterredens, Umarmens, Be-
grüssens, Küssens, Stossens, als: xoivoXo-^saadai Dep., d-yxaXi'aa-
1) S. Kühner ad Xen. Comm. 4. 4, 19.
108 Medialform. § 374.
a&ai Dep., aa-aaaaftai Dep., xusaaöai , cusxi'aaaöat Dep., ferner auch bei
solchen Verben, wo die entgegenwirkende Person zwar nicht dieselbe
Thätigkeitsäusserung, die das Subjekt ausübt, erwidert, aber doch eine
solche, welche durch die Thätigkeitsäusserung des Subjektes verursacht
wird, als: fragen und antworten: uuttejflai, ipsudai, Ä-oxptva&ttai,
di:a|XEi'!>aaftai und anderen, als: &(xoXo-pf)<ja<jöai, dcvotxoivwsaadat, ouji-ßouXsuoa-
crftai u. s. w. l). Der Begriff aller dieser Verben kann nicht gedacht
werden, ohne dass eine andere Person, als Gegner, Mitkämpfer
u. s. w. , in die Sphäre des Subjektes mit aufgenommen wird.
Übrigens giebt es auch einige Verben mit aktiver Form, die eine
gegenseitige Thätigkeit ausdrücken, als : naXaistv, -oXejasiv, nuxxeosiv tivi.
Einige Media, welche einen der angeführten Begriffe ausdrücken,
haben einen passiven Aorist, als: SiaXeyftyjvat uvi, sich mit einem
unterreden, Xoi8op7)dTJvat, einander schimpfen, vgl. Ar. R. 857 , das aber
auch gebraucht wird, wo kein gegenseitiges Schelten stattfindet, als:
X. Cy. 1. 4, 9 6 Deio; aoxoj IXotoopetto.
7. Wie das Aktiv (§ 373. 6), so kann auch das Medium
kausativ gebraucht werden von Handlungen, die das Subjekt nicht
selbst vollbringt, sondern durch Andere vollbringen las st,
jedoch mit dem Unterschiede, dass bei dem Medium die Handlung
immer auf irgend eine Weise auf das Subjekt zurückbezogen wird.
(Im Medium an sich liegt der Kausativbegriff ebensowenig wie im
Aktiv.) 0 jtoctyjp xoü; ~7.ioa; £otoa;axo (in oc i ö e u 3 ax o) , was ent-.
weder bedeutet : der Vater erzog sich die Kinder (vgl. PL Menex.
238, b), oder, wenn es aus dem Zusammenhange der Rede klar ist:
Hess erziehen, wie X. Cy. 1. 6, 2. PI. Prot. 325, b. Men. 93, d
0ejiiaToxX7J; KXso^avxov xöv utöv ünrsa £8t8a£aTO a^aiHov. Ap^eTot acpecuv
sfxöva; ironrjaajxsvoi ävsöeaav I; AsXcpoü; Hdt. 1, 31, vgl. 3, 88. (Kupo;)
oirXa £vou? . ., v. ö Ttdaiiro; . . i^ETzoir^xo X. Cy. 1. 4, 18. üausavia;
xpdme^av riepaixr)v rcapsTiftsTO Th. 1, 130 (liess sich vorsetzen). CM
AaxEoaijxövtoi X7jpuxa rcejx'J'avxs; xoü; vexpouc oisxo|j.icav:o 4, 38 (Hessen
abholen). Kstpoaönt tyjv xscpaX^v, sich scheeren oder sich scheeren lassen.
F pü<\> actio, i ttva, einen anklagen (eigtl. den Namen des Angeklagten
für sich niederschreiben lassen). Hdt. 7, 100 ^ape-nXes aTio-ypaff-öfxsvo; sc.
vsa?, für sich aufschreiben lassend (hingegen vorher diri-rpafpov ol 7pa(x[xa-
xiaxcu). Th. 4, 50 ot Aftrjvotioi xa? iTuaxoXd; [xexa-j'pa^djXEvoi Ix xtuv Aaao-
pi'tuv ^pa(x[ji.(zxcov avi^vcoaav. 1, 132 yjckujsv lirr/pd^ac^at (lirt xov xptrcooa)
auxö<; i'o ta xo IXe^eiov. (X. Hell. 2. 4, 20 x^xanwTrr, adfxevo; , nachdem er
sich Stillschweigen verschafft hatte, ist nicht kausativ; ohne Beziehung
auf das Subjekt findet sich xaxanwufjfjai , zum Stillschweigen bringen,
1) S. Mehlhorn a. a. O. S. 30 f.
§ 375. Bemerkungen über die reflexive Bedeutung der Medialform. 10!)
5. 4, 7). Zu beachten ist, dass das Medium an sich den Kausativbegriff
ebensowenig enthält wie das Aktiv. Daher dürfen z. B. uuftcosaciöai,
öavstsaa&at, xiaaartfai, otxaaaaf)ai nicht als „kausative Media" aufgefasst
werden: sich etwas vermieten, leihen u. s. w. lassen. Der Bedeutungs-
unterschied zwischen Akt. und Med. erklärt sich vielmehr aus der Zwei-
deutigkeit der ursprünglichen Wortbedeutung : oavei£eiv und fitcftoov
bedeuten zunächst nur „ein Mietverhältnis, Schuldverhältnis eingehen",
wie das deutsche „borgen" ; oavei£u> ist „ich borge" in dem Sinne : „leihe
aus", das Med. dagegen „ich borge" in dem Sinne „borge mir". Ebenso
ist Tt'veiv „büssen" im alten Doppelsinne des Wortes: xivw tlturjv ß, 193
ich biisse (= bezahle) eine Strafsumme, xt'vu> ußpiv ich büsse den Frevel
— xivofxai töv ü^pi^ovxa ich büsse (= strafe) meinen Beleidiger.
otxa£<u ich bringe eine Sache zur Entscheidung = entscheide, spreche
Recht, Sixä^oaat ich bringe meine Sache zur Entscheidung (prozessiere).
Noch weniger ist bei 7 rj p. a 0 l) a t an ein Kausativum zu denken : der Mann
heiratet ^apiei x-.va), die Frau verheiratet sich mit einem (^aixzlial xivt).
§ 375. Bemerkungen über die reflexive Bedeutung der Medialform.
1. Die reflexive Beziehung der Medialform auf das Subjekt ist
oft so schwach, dass sie für unsere Anschauungsweise fast gänzlich
verschwindet. So enthält sie zuweilen nur eine leise Andeutung,
dass die Handlung zum Vorteile oder Nachteile des Subjektes
vollzogen werde, als: 0, 409 o-jts -o-k Tpius; iav™v löovavxo yakarflxs
prj;a[j.evoi {in suum commodum) xXwiTjcjt fi.t7Tjfj.eva1. S. Tr. 681 l^ia
7'ap , u>v 6 f}r,p |xe Kevxaupo; . . -po&SiSäcaxo, | i:ap7)xa iHesjjkov ouöev
„für seine Zwecke" (Sophokles hat überhaupt eine Vorliebe für Media,
vgl. Wolff-Bellermann zu OR. 556). Oder die Handlung wird
als eine subjektive, innere Bewegung des Subjektes bezeichnet.
X , 235 vov 6' Ixe xai fxaXXov voeco cp p s a t xifj-Yjaotsttai, wo cppsat mit
Tip. zu verbinden ist, wie x, 280 01 otj jj.iv jrept x rj p 1 . . xifi.rjaavxo.
(Aber minder ausdrucksvoll e , 36 01 xev |mv nepi xr,pi . . Ttjxrjooujiv.)
Oder die Handlung des Subjektes ist zwar auf eine andere Person ge-
richtet, zugleich aber auch als eine solche bezeichnet, bei welcher das
Subjekt beteiligt ist. 0, 10 uiei os S-apxTjösv 'A/i/.Topo? £76X0 xoupr(v,
wo Menelaos als Vater zugleich mitbeteiligt war, vgl. £, 28. ep, 214
(sich heimführen als Schwiegertochter), 0 238 (als Schwägerin). Ganz
ähnlich I, 394 Ü^Xsü; 8r,v ixot Iheit« 70VXIX« 7 otfxsr 7 etoii auröc, wo man
auf auxo; achte (doch schreiben hier andere nach Aristarch 7s [xäsaexat, v.
p.aio[i.7.[, wird aussuchen). X. Cy. 4. 5, 41 tpößov l~ixifte<jde xcu jxtj -oioy--tt
xa napa77eXX6fxsva (wo Schneider ohne Grund liuxiöexs lesen will), d. i.
flösst eurerseits durch euere Haltung Furcht ein. So wird zuweilen in
HO Bemerkungen über die reflexive Bedeutung der Medialform. § 375.
der Dichtersprache, namentlich bei Homer ; die Medialform von einem
Geschäfte gebraucht, das einer Person zukommt, obwohl das-
selbe auf Geheiss eines Anderen oder zum Vorteile oder Nachteile
eines Anderen verrichtet wird. So fragt Telemachos die Mägde: Töv
£eivov £ti|xy) jaatf eVi ol'xtu | euvrj xal airw ; u, 129 ehret ihr den Fremden
mit Nachtlager und Speise (wie es eures Amtes ist? l) p, 332 (6atxp6;)
xpea TtoXXd | öaiofxevo; |xvr,axf pat, vgl. o, 140 u. Ameis z. d. St. Eur.
Hec. 469 £eücjo|xac dpa ntöXou« , wie es mir zukommt. S. Tr. 1255
sagt Herakles zu Hyllos und seinen Begleitern: o.-{ e^xovaix', « ipsads
sc. £;as h Tcupdv, wie es euere Pflicht ist.
2. Hingegen findet sich zuweilen auch der entgegengesetzte
Fall, dass die Aktivform statt der Medialform gebraucht ist. So
oft cpspstv in der Bdtg. davontragen. Pind. 0. 8, 64 £$ lepcuv
dtlHXtuv . . ou;av tpspetv. MtaHöv cpepeiv X. An. 1. 3, 21. PI. Lys. 208, a.
S. Ant. 464 xipoo; <pepet. Ai. 436 u. sonst. Ph. 1109 ou cpopßdv Ixi
Trpo^^lptov, mir herbeischaffend. 0-j/ov cpipEtv u. cpspEa&ou X. Comm. 3.
14, 1. Aapstxov cpepetv X. An. 7. 6 , 7 u. cpspeaHai Oec. 1, 4. TdpiaxeTa
cpspetv PI. Civ. 468, C. Xpuaov 6' 'A/iXeü; ex öfxtaae, B, 875. Pind.
0. 13, 59. P. 4, 106. — Hs. op. 611 izä-nat d-öope-ev oixaöe ßöxpu:.
Pind. 0. 1, 13 SpsitcDV piv xopucpds dpexdv cc-o 7raaav, ubi v. Boeckh.
Oral ooxsi xauxa, dpdxto tyjv xe'Pa- dvexeivav a-avxs; X. An. 5. 6, 33,
wie wir auch sagen : die Hand aufheben st. seine Hand. Td? h tyj
Y^etptp roXet? oouXouv Th. 1, 16-). AyjXouv ttjv ^vujjxtjv 3, 37 (seine
Ansicht). FIpo&UfAiav iosicotjAev 1, 74. Tr(v dpLapTt'iv xaxatXuaat 3, 46,
suum peccatum eluere. MeTaitejxicEiv, arcessere, oft b. Thuc. ; sonst
wohl nur bei Ar. V. 680. riape^etv 7te£öv, yprjfxaxcr, vauxwov, vau; Th.
1, 30. 3) 'Icjxdvai xpö-aiov bei Thuc. regelmässig. Td lv xal; aXXat«
-öXeai xadi'axaaav 1, 18 (gwhnl. xafti'sxaddai, xaxaaxTJaaaftai, wie 8.
23. 95 4). Xp^fiaxa £$IXecav Th. 8, 44, exegerunt , ubi v. Bloin-
field, vgl. X. Hell. 1. 1, 22. Dem. 4, 34. — Aesch. P. 199 tiet:Xou;
pyj^vuaiv dficpi 3(ü;xaxi , an seinem Körper, vgl. 466. 1030 i:e?;Xov 6'
i tt e p p t] c' iiti aupicpopd xaxou. 1060 tte-Xov 6' Ipsixs. Eur. M. 787
xöjfxov d fx cp i D Tj ypol', ubi (769) v. Elmsl., vgl. 980. Ba. 177 axe<pa-
vouv St. axEcpavouuBai. Hdt. 5, 40 aXX-rjv £ a d 7 a -y e TOvaTxa (aber laorfaqe-
a&ai pvaTxa 5, 39. 6, 63). Auch wird zuweilen die Aktivform mit
einem Reflexivpronomen st. der Medialform gebraucht, wenn auf dem
letzteren ein grösserer Nachdruck liegt. PI. Phaedr. 238, e xov £pü|xevov
l) S. Schmalfeld Synt. des Griech. Verbs S. 64 u. 66, der aber bei der
Erklärung des Mediums vom Passive ausgebend die Stelle so erklärt: Habt ihr es
ausgerichtet, dass . . geehrt ist? was ich nicht billigen kann. — 2) S. Elmsl.
ad Eur. Heracl. 817. Poppo ad Thuc. P. I. Vol. 1. p. 185. — 3) Classen zu
Thuc. % 9. — 4) Poppo 1. d. p. 187 u. Classen zu Th. 1, 18.
§ 375. Bemerkungen über die reflexive Bedeutung der Medialform. Hl
«ju; t(S'.j7ov £7uxu> itapaixeua'stv. Dem. 2, 15 Ijuo^aXeaxepav (ouvotjxiv)
xaxedxsuaxev eauTcu. PI. Phaedr. 257, d xaraXeiTcetv ooYypdfjt,-
f!7X7 £ 7. 0 X (IT V.
3. Um die in der Medialform nur allgemein und unbestimmt
liegende reflexive Beziehung mit besonderem Nachdrucke hervor-
zuheben, wird häufig das Reflexivpronomen hinzugefügt;
in Gegensätzen ist dies sogar notwendig. Theogn. 539 ooxo;
avrjp, cpt'Xe lvjpvs , -soa; yaXxsüsxat autcu (= aoxcu). S. Ant. 188 out' av
cpi/.ov rox otvopa SuofiEvrj yftovo; | &et'{jL7)v i|xa.utw. vgl. X. Comm. 1. 6, 13.
S. OR. 1143 &£ ijxotuTüj Ope[jL|j.a 9pe'];atar(v Ifä. Th. 1, 33 r( xaxojiaat
fjfia; Y) acpa; oujtou; ßeSaitu^o'^Uat. X. An. 1. 8, 29 oi piiv 370-1 ßasi/ia
xeXeooai xtv7. iTttocpdcai cr.uxov Küpio, o;. o' iauTov iKKrcpa^aaSai. PI. Ale. I.
135, b o'jx apa xopowioa /or, i:apaaxeud£eadat ou9' Eaoxio oute ttj rcoXst, ei
[aeXXexe suoaifjLovsTv , dcAX dpsnrjv. conv. 208 ; e ddavctotav xai jxvrj}ir(v xai
euoatjjLOvt'av auxoic uopi^öp-Evoi. Isoer. 4, 85 E,r:soEi;a.vTO xa; aoxujv dpera;.
108 p7.9ujj.ov aüxoi? xaxsax/jaavxo xov ßi'ov. 5, 145 aravxe; cpiXouaw ou xoü; acpi-
aiv a'jxot? fxe-jtJTrjV ouvasteiav xx7]G7p.Evoo<; , 7XX7 xoo; xoi; EA.Xr.oi ttXe^xojv
dyafttuv auxiou; Yc^evT^ivou?. Lycurg. 42 7Üxoj [x£Ta-£|j.'];a39at , ubi v.
Maetzner p. 158.
4. Bei vielen Verben, welche sowohl die aktive als die me-
diale Form haben, findet ein wichtiger Unterschied der Bedeutung
statt, indem die aktive Form eine Thätigkeitsäusserung schlecht-
weg ohne weitere Nebenbeziehung (objektiv), die me-
diale Form hingegen dieselbe mit Beziehung auf subjektive
Selbstthätigkeit ausdrückt1). Daher denn auch die Medial form
angewendet wird, wenn die eigentliche Bedeutung in die über-
tragene übergeht. So bedeutet z. B. oraöfiav, messen; abschätzen,
axail ixrjuauftoi, berechnen, geistig abwägen, erwägen, folgern u. dgl.
Hdt. 2, 2 xotoüxip aT3.f);jur(!j7[j.Evoi itpTQifiaxt, indem sie sich dieses Um-
standes als Richtschnur (ihres Urteils) bedienten, daraus schlössen, ur-
teilten. PI. Gorg. 465, d xo joJ>ji7 IxpivE axaft[Acö|jt.£vov xau X^P131 Ta^
irpo; auxo „ponderans voluptatibus ad ipsum redundantibus" Stallt).;
nur selten wird es von einer äusseren Abschätzung gebraucht, wie PI.
leg. 643, c xExxova (ypTj) piExpeiv r] 0X791X7700(1. Ahnlich S. Ai. 5 fxsxpeT-
söat prüfend betrachten. 'Opi'Ceiv, begrenzen, festsetzen, bestimmen,
6 p ia 7 j ft7i; definire, PI. Gorg. 475, a fjSovTJ xe xai oVyaftcu 6piCofj.£vo?
xö x«X6v. Soph. 222, c xf(v XigaxiXTrv ßtaiov ör;p7v &piadfjLevoi. lujxßdX-
X e i v , zusammenwerfen , oujxßaXeodai geistig conjicere , mutmassen,
einsehen , vergleichen. Hdt. 5 , 1 oovsßdXovro xo yp7]<rof)piov xouxo etvat.
Weit seltener wird das Aktiv in dieser Bdtg. gebraucht. flpoßdXXsiv,
») Vgl. Mehlhorn a. a. O. S. 37 f.
112 Bemerkungen über die reflexive Bedeutung der Medialform. § 375
vorwerfen, -poßaXs(iöai, vorschlagen. X. An. 6. 1, 25. 2, 6 (auch
Isae. 5, 32 ist mit Reiske 7ipoußaXöpLr(v st. -po'jßaXov zu schreiben).
HpoTst'veiv, körperlich hinhalten, hinstrecken ; darbieten, Ttpoxsi-
vauDät, geistig hinhalten, vorschlagen. Hdt. 9, 34 outw oyj &7ro<jxavxs:J
xa 6 MeAdcfircoo; Tcpoexei'vsxo, rljav owsovxe; ot xayxa *). HXaxxEiv, bilden,
-Xäaa attä i geistig bilden, ersinnen, Dem. 18, 10 onravx' s^XaxxExo,
seltener in diesem Sinne das Akt. 2) Tidivai, setzen, tteattat m. d.
Akk. eines Abstraktums, oft in der Dichtersprache, als : cjtio'joyjv, Trpovoiocv
u. s. w., sich beeifern, Vorsicht anwenden, wie in Prosa Tioisiciöai, s. d.
Lexik, n p oxpl -et v, vorwärts wenden, antreiben, auffordern, irpoxpl^a-
si)at wird zwar in gleicher Bedeutung gebraucht, aber zugleich mit
Rücksicht auf die geistige Thätigkeit des Subjektes. 3) Ein Gleiches
gilt von voetv u. v orjuaui) a t, uzotteiv U. a x s <J> a a t> a i (axo7i7jaatJi)at b.
d. Sp.). 6uetv einfach sacra facere, instituere , wie X. An. 4. 6, 27
von den Soldaten: oüjavxE; xaxsßrjaav ei; xö ttsöiov; tHü-jaaOat, für einen
bestimmten Fall, zu einem bestimmten Zwecke opfern, wie X. An. 2.
2 , 2 IjjloI i)uo[j.£vcp livai k~X ßaariXsa oux k~(\r\vzTo xa (epä, vgl. 4. 6, 23.
G. 1, 22. Ö^pSv, jagen, c. acc, z. B. Xcqcu?, jagend fangen, t)r(paaa-
söat, mit dem Jagen sich beschäftigen, daher ol ö^pwpLevot X. ven.
11, 2, Jäger, oder trop., wie X. ven. 13, 9 ot acft-xat -Xoujio-j; xat veo'j;
i>r,pojvxa!. Deutlich tritt der angegebene Unterschied bei den abgelei-
teten Verben auf suw hervor, deren aktive Form schlechtweg be-
zeichnet': sich in irgend einem Zustande befinden, die mediale
Form dagegen : die Rolle dessen, welchen das Stammwort
bezeichnet, spielen, sich als einen solchen zeigen, das
Streben oder die Gewohnheit haben als ein solcher zu
agieren, als: ßXaxs'jtu, ich bin träge, ßXaxeüojxai, ich zeige, benehme mich
träge, -ovfjpEuw, bin schlecht, rrovrjpsüofjiai benehme mich schlecht, -oXixsuid,
bin Bürger, -oXtxeuojxat, lebe und handle als Bürger, xafxisucu, bin ein Ver-
walter, Tau.ieuojj.ai , wirtschafte, gehe haushälterisch um, ordne an. Da
übrigens bei Verben dieser Art der Begriff der geistigen Thätigkeit in
der Regel vorzuwalten pflegt, so ist bei den meisten die aktive Form
seltener im Gebrauche als die mediale, ja mehrere treten bei den
Attikern nur in der Medialform auf, als: Euxpoc-sXeüsciDai, 'iXavf)pa»T:£'j£-
aftat, |j.Eipacxt£'jEJi)<7t , veavtsüestiai, avftpco-EUEsMcu, ästoXEÜsjflou , axp«x=ÜEJ«)oii
u. a. ; sowie dagegen andere, die bloss einen Zustand ohne geistige
Selbsttätigkeit ausdrücken, nur in der aktiven Form gebraucht werden,
als : TrpcoxEÜEtv, dpioxsuEiv, xpaxisxE'jEiv, xaXXuxEusiv und alle von Substan-
tiven auf eu; abgeleiteten, als: ßasiXeusiv, SouXeüsiv u. s. w. Denen auf
') Ueber -poteivEaSai vgl. Baehr ad Hdt. 7, 160 u. Stein zu 9, 34. -
2) S. Kühner ad Xen. Comment. 2. 6, 37. — 3) kl. ad I. % 64.
§ 376. Medialform mit passiver Bedeutung. U3
s'jojxai entsprechen in ihrer Bedeutung die abgeleiteten auf iSojaoci, als:
dsxet^ofxoti, betrage mich wie ein Städter, jxeipaxi£op.at, xapievxtCojjiat u. S. w.
Die von Personen-, Land-, Völkernamen abgeleiteten auf i£a> aber
verschmähen seltsamer Weise die Medialform, als: cpiXircitt'So), halte
es mit Philippos, ättixiSid, halte es mit den Athenern, Xaxcuv^cü, benehme
mich in Sprache, Sitte, Kleidung wie die Lakonen, oder halte es mit
d. L., fjur)6t£<o, halte es mit den Medern (Persern), ocoptSto, betrage mich,
spreche wie ein Dorier. Einige Verben schwanken in dem Gebrauche
der aktiven und medialen Form so, dass der Unterschied der Be-
deutung sich verwischt zu haben scheint, als: axpatEiSoj u. -ojxai, von
denen jenes einen Feldzug machen, dieses Kriegsdienste thun bedeuten
soll, atpaTo-cOeutu U. -ojxoti, xaXXiep£u> u. -lofiott, euooxifxso) U. -so|xai, aior,-
pocpopsu> u. -soixoci (Th. 1, 5 U. 6, vgl. Classen z. d. St.), a~opsco u.
-£0(jiat, aptöfjLEü) ll. -eo[xai (Th. 3, 20).
§ 376. Medialform mit passiver Bedeutung.
1. Aus der reflexiven (intransitiven) Bedeutung der Medialform
hat sich die passive (rezeptive) Bedeutung derselben entwickelt,
nach welcher das Subjekt die von einem Anderen auf das-
selbe gerichtete Thätigkeitsäusserung in sich aufnimmt,
empfängt, an sich vollbringen und auf sich einwirken lässt,
so dass es als leidender Gegenstand erscheint, als: ixasxt-
7oufxat, ^^.toüfxat (bizö xtvoc), ich empfange Schläge, Strafe, lasse mich
schlagen, strafen = werde geschlagen, gestraft (von einem), ßXairrof/.ai,
a6ty.oujj.ai, erleide Schaden, Unrecht. H. Op. 349 eu jaev [XETpsTcrflcu -apa
7£t'xovo?, ein richtiges Mass vom Nachbarn empfangen, sich richtig zu-
messen lassen. Schon oben (§ 374, 7) haben wir gesehen, dass die
Medialform nicht allein gebraucht wird, wenn das Subjekt als un-
mittelbarer Urheber die Thätigkeitsäusserung an sich selbst vollzieht,
sondern auch oft, wenn es als bloss mittelbarer Urheber die
Thätigkeitsäusserung an sich selbst vollziehen lässt, als:
otoaoxopLat, lasse mich unterrichten, nehme den Unterricht auf, lerne,
daher utcö xivos, von einem = doceor ab aliquo, -ei'öojAat, ich überrede
mich oder ich lasse mich überreden, utto xtvo?, von einem = werde
überredet.
2. Nur für zwei Zeitformen — für das Futur und den Aorist
— bestehen besondere, zum Ausdrucke des passiven Begriffs
dienende Formen, und auch diese werden, wie wir § 374, A. 1 ge-
sehen haben, bei vielen reflexiven und intransitiven Verben statt der
Medialformen gebraucht, wie überhaupt die intransitive und die
Kölners ausführl. Griech. Grammatik. II. T. 1. Abt. 8
114 Medialform mit passiver Bedeutung. § 376.
passive Bedeutung so nahe verwandt sind, dass eine scharfe Grenze
kaum zu ziehen ist. Für alle übrigen Zeitformen fallen Medium und
Passivum zusammen.
3. Aber selbst für das Futur und den Aorist haben ur-
sprünglich die medialen Formen beide Bedeutungen in sich vereinigt,
während die passivischen Bildungen als jüngere Schöpfungen zu be-
trachten sind. Vom Aorist finden sich nur vereinzelt sichere Bei-
spiele dieses Gebrauchs (vgl. Nr. 5); im Futur jedoch hat sich die
passivische Verwendung der Medialformen bis über die Demosthe-
nische Zeit hinaus erhalten. Homer drückt den Begriff des
passiven Futurs überall (mit einer Ausnahme K, 365 — in einer
anerkannt jüngeren Partie — ) durch das mediale Futur aus (Bei-
spiele § 229, 2); die ionische Prosa gebraucht beide Futura unter-
schiedslos in passivischem Sinne, z. B. Holt. 3, 132 ^a.aY.o\omtXzi)on, 6, 9
u. 17 dvopaTiooieTadai, 2, 115 u. 7, 149 ~spt£'];£Gi)at , 5, 35 [jLEXYjasaüai,
2, 14 uaexat rj ywpr); ^ie Attiker aber mit dem eigentümlichen Unter-
schiede, dass das aus dem passiven Aorist auf -r)v, -fhjv gebildete
Futur auf -r^ojxat, -flyjaofiat die zukünftige Handlung in aoristischem
Sinne als momentan, eintretend, einmalig bezeichnet, dagegen das
an den Präsensstamm sich anschliessende Futur auf -aojxai in prä-
sentischem Sinne als dauernd, sich entwickelnd, sich wieder-
holend: THJ.rfirpop.ai ich werde eine Ehre (im einzelnen Falle) empfangen,
ri[j.TQ(jo|xat ich werde Ehre gemessen; cpoß/jö^aofxai (X. Cy. 3. 3, 30) ich
werde in Furcht geraten, cpüßrpojxou ich werde Furcht hegen. (In die
Vergangenheit versetzt würde im ersteren Falle E'xijj.YjftrjV, E'-poßrjOrjv stehen,
im letzteren irtfxcüjxrjv, Icpoßoufx^v.)
4. Wir führen aus den attischen Schriftstellern nur solche Bei-
spiele an, in denen der passive Begriff entweder aus dem Zusammen-
hange der Rede oder aus der Konstruktion deutlich hervorgeht:
ursXäu-ßavov dy vor) azafta i Dem. 18, 249. "Acrj duceris Aesch. Ag.
1632 5 a;ovxai lipös xf,v dXX7jX<uv jjlT£iv PI. civ. 458, d| jj.Yjy7.vr); fxsXXo'jjr,;
TTposd^esftai auTot; dtTio twv ivavTiwv cum futurum esset ut adduceretur
Th. 4, 115. AycovieiTGti xai xptOr^aexou xo 7cpörj'[i.oc Dem. 21, 7. Nöfxou;
efteaHe ::p6 xuiv doiXYju.dxu)v eV aor)\oiz jaIv toi; döY/.r^aouaiv, döTqXoi; oe xoT;
äto txrji70(j.evot; Dem. 21, 30; ßeßouXEoaftat ottou? . . u/^oev ucp' ujxtov doi-
xr>exai 23, 115; vgl. Eur. IA. 1437. Th. 5, 56. X. Cy. 3. 2, 18. PI.
Gorg. 509, d. 'A |Acpiaßr]xrj aexa i, |i.dXXov 61 bzö -ys ixeivou 6|xoXo7r(ae-
Toti PI. Theaet. 171, b. Tov fiiXXovxa dTiaxYjaeiv jxiv aXXov , auxov bk jjlt(
d-otTYjaeaöau PI. Phaedr. 262, a, vgl. X. An. 7. 3,3. (Dagegen PI.
Gorg. 499, c oux w|A7jv ye xax' dpyd; urco aoü e'caiiaxYjÖTjffEadat, vuv ge
e^eusHyjv, vgl. Crat. 436, b. Aeschin. 3, 168.) "Ap$ou<n xe xai ap£ovxcu
PI. Civ. 412, b, s. §343. cYtu> xuv (it-lwv ou pXd^ovtat Th. 6,64,
§ 376. Medialform mit passiver Bedeutung. H5
vgl. 1, 81. (Dagegen PI. Gorg. 475, d jat, cxvei a.T:oxptvaj9ai, oüosv -/dtp
ßXaßifaet, s. § 343.) 'Eutßoo Xsu ct6|jle»o X. Cy. 5. 4,34. 6. 1, 10.
^tod£co xai 6tod£o|j.ai Xo-you; Eur. Andr. 739, vgl. S. Ant. 726. Ouoe
fj.£Xex^at (aüxo) ioffojxevoi Th. 1, 142; auch Eur. IA. 331 ist die hand-
schriftliche Lesart ouyt ostvd; xov lu.6v oixeiv oux £aaop.at; nicht zu ändern.
066 ojxoioi xot; aXXot; I:r6fj.s9a, dXX' s£p£6|j.£9a Ix xcov EXXtjvi'ocov -ö/.ctov
X. An. 6. 6, 16, vgl. Aeschin. 3, 122. Oux d-fvoouvTE; oti Ivsopsu-
aoivto u-6 tüjv t;oXe|xi(dv X. Hell. 7. 2, 18. El xauTa Xl£et?, Iy9apet [xsv
i; i|j.ou S. Ant. 93. 'Edv jtlvYj? cuv xi? 6t' IvSsiav au.äpT7), toi? sV/axot;
l-ixtpaoi? Iv£?£xat Dem. 5. 11, vgl. Eur. Or. 516. CH nöXis ßpa/ea
Yjs9Etaa [iE^aXa ^[Atcöasxat Th. 3, 40. 0? av acftaxrjxat, 9avdxu> £ir}[Ji,ici>a6-
jxevov (wird jedesmal die Todesstrafe erleiden), ibid. Vgl. And. 1, 72.
Dem. 52, 11. (Dagegen 23, 80 iov dXcu, 9avdTu> ^pua^asTat, vgl. Lys.
6, 15, 29, 4. PI. Hipparch. 226, b.) fY~6 touxou rrd/.iv 9spaT;euasxat
PI. Ale. I, 135 e, vgl. Antiph. 4, ß, 4. Kir]pu££xai 6s icaat Kaojxstot;
Ttxoe Eur. Phoen. 1631. (Dagegen X. Cy. 8. 4, 4 p^xs /•r(p'j-/9riasc7ftou
(j-TjXE ä9Xa XTj'|i£j9at). Kptvoujxat tu; iv iraiSioi? taxpö? av xptvotxo PI. Gorg.
521, e. (Dagegen Cratyl. 438, c t:Xt]9ei xpt9rjcjETai, vgl. Aesch. Eum. 677.
Antiph. 6, 37. Lys. 13, 38. Aeschin. 3, 133. Dem. 21, 7 u. s. w.)
Tt] Ttuv yp7][j.aTcDv aredvst xo>XuaovTat Th. 1, 142. KaXoujJtat und
Xi$o[j.ai bei den Tragikern, z. B. S. El. 971. OC. 1186. Eur. Hec. 907.
'Ep-oi (xapTO pTj JEToci u-6 te tou Itciovto? xal 6tco tou TcapEXrjXu9öxo; ypövou
oxt ifjUrpa ouSeva X. Apol. 26, vgl. Comm. 4. 8, 10. Dem. 57, 37.
(Dagegen 19, 40 ixsixapxüpiqxat -oXXaxt? ü>; £-(<o xdXavTov iycov eV auxoü;
wyöjxrjV, xai vuv jxapxupr^TjssTat, vgl. Isae. 8, 13). M affTfyd)cisToi, axp£-
ßXcüjETai (wiederholte Handlung), osorjasxat, £xxau9r,aexat xio'yöaXixiü,
teXeuxcuv Tcavxa xaxa Txa9a)v titvaayivouXEu9fjcreTat (einmalige Handlung) PI.
civ. 361, e. 'ESo-yxwjETat sc. rj ToXjxa Eur. Hipp. 938. ('Av-aicsTai tj
9upa Inscr. Att. II, 1054, 25.) 0 oTxo; 6 tou -axpo; outcd? oixiqaeTai,
61x0101 av xive; 01 ratos; -/Evtuvxat PI. Lach. 185, a, vgl. Dem. 58, 62,
Th. 8, 67 u. s. w. Totaux' öveiSieioöe S. OR. 1500. 26 utc' lu.06
-atoa^cuiTjcEt PI. Ale. I, 135, d. 'ExtxXu ve txat touto to <j;i|xu9iov Ar.
PI. 1064. Et txoxe KoXep^ffovTat Th. 1, 68, vgl. 8, 43. Dem. 23, 110.
'Exstvot TxoXiopxiQjoivTo 6-6 Twv dvTwtaXcDv X. Hell. 7. 5, 18, vgl. 6.
4, 6. Cy. 6. 1, 15. Th. 3, 109. (Dagegen X. Hell. 4. 8, 5 d p&Xot
roXiopxTjör^sa^at.) latus ^EXota av cpatvotxo roXXa, Et irpa^ETat rj Xe-fSTat
PI. civ. 452, a, ubi v. Schneider. Kdvrau9a 8tj Ta ostvd xty7)d7)<jsTat" [
xai yap TaXavTco fjLouatXT) jTa9}A^aeTai Ar. Ran. 796. Outo? 6', Iv9' av
fi( JTU-yrjtJETat S. OR. 672. "Hv txt) aXXrj fxsTaxaTXwvTat, i£ ürco-'uou
Tap d;o vTat X. Cy. 6, 1, 44, vgl. Th. 7. 36. 67. "Avco -/dp av psot | Ta
-paYjxaf}', outcüc st 'TUTa£6pi.sa9a 6^ Eur. Suppl. 522. (Dagegen Th.
1, 140 aXXo Tt [AEt^ov su9u; iTiiTay9r(<js<j9e.) iloXiopxta tc ap aTsvs ta9 at
8*
116 Medialform mit passiver Bedeutung. § 376.
(confici) efc xoucyaxov Th. 3, 46. (Dagegen PL Lys. 204, c -apaxa&rjtrsxat
ottö aou dxouiuv öap-ä Xe^ovto;). OuXaxrj ttj [xEXpt'a xrjpTjaovxai Th. 4, 30.
Hv Tic, ßouXrftri (xax6; -jXvEa&at), xoXaat}r,c7Exai xrj ^peiroütTr) C^tV oi 61
dqaftoi xtfj.Y](jovxai xoT? ■jipoTTjxouatv aOXot? xtJ; dpsxTJ; Th. 2, 87, vgl. X.
Cy. 8. 7, 15. Hier. 9; 9. PI. Civ. 426, c. S. Ant. 210; -Xlov Ttpoti-
|A7)aeatte uitö Kupou X. An. 1. 4, 14. (Dagegen Th. 6, 80 oi 'AÖYjvatot . .
x<£ aÜTcüv ovo|j.o:ti xtpLTjdrjtjovxat, vgl. Dem. 19, 223. Inscr. Att. II, 575.
594. 613. 617.) öpi^ovxat Tjfjttv oöxot xal Traioeuflrpovxat xt'va TpoTtov ;
PI. Civ. 376, c, vgl. 372, b. Th. 7, 49. X. An. 6. 5, 20 u. öfter. (Da-
gegen Ps. Dem. 60, 32 Ttatos? ot xoüxu>v ovopiaaxol xpacprjaovxat xal -yoveis
■^epi'ßXsTtxoi 7Y]poxpo^Yj(Jovxai.) Oüy OßptEixai cpaüXco; Ar. Eccl. 666. ir'f(cpo;
xad' r^wv o trexat xtJo' rj[xepoc Eur. Or. 440, vgl. X. Oec. 18, 6 ot' oXtj;
xrj; aXw otjexai aoi xa ayupa. (Dagegen Dem. 44, 45 rj 4^?°? oüaörjJExai
vuvt, vgl. Eur. Suppl. 561 icjoiai^aexai; Th. 7, 56 oü 7ap Ixt ouvaxr,v
lasa&at xyjv uttoXoitiov 'AOrjvattuv ouvajxtv xöv uaxepov E,7ievEy{)rja6|XEvov t:6Xe|aov
e'vE-yxsTv. Isoer. 13, 19 ravxe; sVt xauxrjv xaxeveyHrjJovxat xtjv urcoösatv.)
MaXXov cp i X Tj a o fj. £ vt) utJj xoü <IHX6vecd Antiph. 1, 19. Tov fxsXXovxa jat]
xaxacppovrj(j£ aöai, dXX' euooxijx^aEtv lv toi? ttoXXoT; PI. Hipp. maj. 281, c.
(Dagegen Isoer. 6, 95 dvxi xoü xi|i.aai)at xaxa'fpovT^örjCjöpiEvos.) 'H 7TJ eu
cpuXa^Exat Giro xu>v cppoupoüvxiov X. Oec. 4, 9, Vgl. S. Ph. 48. Teil
-Xy^Oei xtuv vstuv oix wcpEXr^aovxat Th. 7 , 67 , vgl. 6, 18. X. Comm.
1. 6, 14. 3. 7,9 u. s. w. (Dagegen Andoc. 2, 22 ^xEtva |xsv xoxe oxav
aTToxEXEaÖT] -fviDOEaftE apia xal ojcpEXrjil^aEa&s. Lys. 29, 4 oüy u>c ^[itcoOrjaö-
(xevov aüxöv xptrjpapyov xaxsaxrjjEv, dXX' ü>; tocpEXrjörjaopLEvov, vgl. 18, 20.
Isae. 10, 16. PI. Theag. 128, e.) Sehr selten wird von den Aktiv-
verben mit medialer Futurform dieselbe Form passiv gebraucht: Aesch.
Ch. 305 frr)Xsta ^ap cpprjv* st 8e [xt], xäy' Eiasxat, scietur , s. Wellauer.
X. An. 7. 2, 14 haben die besseren Handschriften zi stuEtst, auXXrj^eTai
st. auXXrjcptSTioExat, was die Ausgaben bieten. Th. 6, 69 ist statt cu-fxaxa-
jxpEt|>a|jL£voi; paov atüxou Ü7raxoüj£xat zweifellos mit C lassen u. Stahl zu
schreiben £u-)'xaxacrxps4'dfji.svoi . . üraxoüsovxat.
Anmerk. 1. Bei nicht wenigen Futurformen dieser Art ist es wohl mög-
lich, an der medialen Bedeutung festzuhalten, insofern sie sich im Deutschen
durch reflexive oder intransitive Wendungen wiedergeben lassen, z. B. X. Cy. 2,
2, 27 ot 07] dvET:(ijiT:Xavxo tjOyj xax(aj, «Troxa&apoüvTcu raXtv xauxrj? werden sich
wieder davon befreien. 1. 4, 19 cpoß-r,aovxai outoi xai oü xtvVjaovxat werden sich
nicht rühren, vgl. Dem. 8, 37. 9, 51. PI. Tim. 57, e Theaet. 182, c. Arist. P. 902.
Lysistr. 227. (Dagegen Aeschin. 3, 160 oü xtvrjSr^aETat ix Maxeoovfa;, vgl. Dem.
19, 324. Arist. Ran. 796.) X. An. 5. 6,12 ti oe [aeXXoiuev ot puv xaxaXet^eoöai, oi
oe TtXEÜoeatfai zurückbleiben, vgl. 5. 4, 20. (Dagegen Aeschin. 3, 149 äßftutov TjYTjcd-
jxevo; elvat, ei xtvo; ä-oXetcpftTjaExat oiupoooxfa;, vgl. Dem. 44, 8. Isoer. 15, 7. Ar.
Nub. 725). X. Cy. 1. 6, 9 xaxaXücsxa{ aou eüöü; tj äpyrj wird sich auflösen
(Cobet xataXsXuaiTai). S. Ai. 1155 taih nTj^avoupievo; dass du dir Unglück be-
reiten wirst. Th. 6, 18 xtjv ttoXiv, eav YouydtCTj, TpfiEoHai aixrjv 7xepi aüx^v sich
§ 376. Medialform mit passiver Bedeutung. 117
selbst aufreiben, vgl. 7, 42. (Dagegen X. Hell. 5. 4, 60 ort Sia fxaXaxfav xaTarpi-
ßVjaoivTO ü-o xoü -oXeulo'j.) S. OB.. 272 -otjxii) tJ) vüv cpftspeta&at xaxt xoüo'
tyÖfovt = dXeloftai, vgl. Eur. Andr. 708. Th. 7, 48. (Dagegen PI. Apol. 29, 6 rcdvxs«
TravTot-ajc StacpöctpTjaovTa!, vgl. Eur. Hec. 802. Isoer. 4, 124. Th. 8, 75.) Allein die
grosse Anzahl der widerstrebenden Beispiele beweist, dass in klassischer Zeit das
mediale Futur dieselbe Stellung einnimmt, wie alle anderen Medialformen mit
Ausnahme des Aorists, d. h. dass es die mediale und die passive Bedeutung in
sich vereinigt.
Anmerk. 2. Die Beobachtung, dass das passivisch gebrauchte Futurum
Medii durative (präsentische), das Futurum Passivi dagegen momentane
(aoristische) Geltung hat, ist schon von G. Hermann und Stallbaum gemacht
(s. § 229, 2), neuerdings aber vonBlass im Bhein. Museum f. Philol. Bd. 47 (1892).
S. 269 ff. in ausführlicher Weise als richtig erwiesen worden. Wenn in einzelnen
Fällen, z. B. PL civ. 376, c &p£<povxai /.cd jraios'j&^aovToti der Bedeutungsunterschied
der beiden Futura nicht klar zu Tage tritt, so ist zu bedenken, dass auch die
entsprechenden Tempora der Vergangenheit, Imperfekt und Aorist, mannigfache
zweifelhafte Grenzfälle aufzuweisen haben.
5. Die Zahl der medialen Aoriste mit intransitiver Be-
deutung verringert sich im Laufe der Sprachentwickelung immer
mehr. Entschieden passiv aber sind ausser so/6|x7]v, neben
welchem eine passive Form saysö^v erst in spätgriechischer Zeit
ausgeprägt worden ist, nur äusserst wenige verwandt worden, und
zwar ausschliesslich die älteren Bildungen: die sogenannten zweiten
Aoriste und die Aoriste nach der Konj. auf jxt. Intransitiv, und
teilweise passiv sind folgende Aoriste:
a) Aoristus II. Med. H, 247 h ■qj 8' sßooixdxTj pivw cr/eto (sc.
yaXx6;), blieb stecken. (J), 345 ayexo 6' d-fXaov üöcup blieb stehen, vgl.
H, 204. I, 141. 8, 705 eV/exo ipawj stockte. Vgl. P, 696. X, 279 hjii
(jyo|x£VTj von Gram gefesselt, vgl. 334. xy]Xt]i!jaüj 8' Ictyovxo,
sie waren entzückt, y, 284 xaxesyex' Irceiyofjievos -sp &80T0, hielt an.
Hdt. 7, 128 h »liüjjiaTi fASY^V ^veuysTo, war befangen. 1, 31 (KXeoßi?
xcu Bitcuv) ouxexi dvsaxrjaav, <xh\' £v xiXz'i xouxcp layovxo, retenti sunt,
haeserunt. Pind. P. 1,10 xe«T« pirtatai xaxa<jy6|j.£v o?, von deinen
Strahlen (Tönen) ergriffen. Eur. Hipp. 27 iooZai. (tov cI--öXutov) $ai8pa
xapSiav xaxlayeTo Ipum Östvtu. PI. Phaedr. 244, e tw öpilco; [j.avsvTt xal
xaxaery ojaevijj, dem begeisterten. — o, 384 xaxotXeSov, ifje oiEirpdilEXG
TtToXt«, ging zu Grunde. B, 94 ot 8' äcyspovro versammelten sich; oft
im Part, d-ypojxsvo? (in gleicher Bedeutung dqepöyjvai). K, 159 I^peo
erwache; ebenso attisch, i, 228 dM' i-yd» oo 7u&6|xir]v gehorchte; ver-
einzelt auch in att. Prosa (PI. Phaed. 117, a -tftoG). Th. 5, 29 (oi
Mavxivrjs) ajpLsvoi lipo? Tobe, 'Ap^eiou; ixpdrcovxo, wandten sich. Z, 64
o 5' dverpa-ero, stürzte rückwärts, vgl. E, 447. PI. Crat. 395, d tj
notxpi; ocoxou oXr, dvsxpd-Exo, kehrte sich um, stürzte zusammen (gwhnl.
dvaxpot-Yjvai). K, 200 o&ev auri? dTrsxpaTTEx' oßpep-o; Exxwp, wandte sich
118 Medialform mit passiver Bedeutung. § 37G .
ab, vgl. M, 329. PI. Euthyphr. 14, c. A, 693 xcov oio? Xitc 6 fJU7]v, blieb
zurück, o, 710 "vot \ir\o ovo|xa auxou £v dvdpcü'üoiai Xi7ir]xat, vgl. E, 154.
7, 196. Hdt. 4, 85 ouxoi dTroacporyEvxs; auxou xocuxt) IXtTrovro.
b) Aoristus Med. nacb der Konj. auf u.t: Hs. sc. 173 drou-
pajxevot <\>oy_äc, des Lebens beraubt. A, 518 ysp^aotto 70p ßXrjxo wurde
getroffen. Vgl. A, 675. S, 27 Nlsxopi ce 6ufxßXT)vxo öioxpEcpEE? ßaaiXfjS;
trafen zusammen, vgl. 39. X, 75 xxa|j.evoio 7epovroc, vgl. 0, 558.
Aesch. P. 893 Ch. A, 659 ߣßX-r]|XEvoi ouxdptEvoi ts, vgl. N, 764. n, 24.
U, 708 aw u-6 ooupi TioAtv irlpfl-ai. E-Xv]xo ep., näherte sich, e-Xyjvto.
flX^to ep. füllte sich. "Ecpfhxo, periit, 1, 100. «Döifievo?, dahin-
geschwunden. Aüvxo os 7u?a H, 16 u. s., lösten sich. Aüxo 0 a7wv
öj 1. Esjujxyjv ep., eilte. BpiaYjts . . d[jt.cp' ccjxtu yufievr) XiY Ixcöxue
T, 284, eum complexa. 'Ajt' O'^ftaXpiuiv 76x0 odxpua lI*, 385, ergossen
sich. Xüxo ftsacpaxo; drjp 7], 143. i\xi xeivoi . . oocxpuösvxs; lyuvxo x, 415,
strömten zu mir. "Afiirvuxo ep., atmete auf. 'EX^jxtjv ep., i, 335
auxdp £~i<i) tisjatixoc |J.sxd xotaiv iXrypnrjv ich zählte als fünfter = zählte
mich, u. v. AEX legte mich schlafen. lldXxo ep., stiess sich, prallte
an 0, 645. "Ejxtxxo ep., mischte sich. KotxETrvjxxo A, 378 blieb
stecken. In der attischen Sprache giebt es einen einzigen intrans. Aorist
von dieser Bildungsweise: ovaadat. Das Nähere über die genannten
Verben s. § 343.
c) Die jüngere Form, der Aoristus I. Medii, findet sich bei
Homer noch häufig intransitiv, nie aber entschieden passiv; z. B. ddcja-
jftai irren, neben daa&YJvau, Ipetaaaftat sich stützen, neben ^petaByjvai,
xXivaaftai sich anlehnen, nur p, 340 statt des üblichen xXcvötjvgu,
xoi|j.7) aauDai schlafen, häufiger als xotfrrjflYJvoii, xopsaaaOai sich sättigen,
neben xopsaö^vai, |xvv)aaattou sich erinnern, häufiger als [ivTjaityjvou,
voacpiaaadai sich entfernen, häufiger als voacpiaOrpat , axr)pi'cja<jdai
sich stemmen (gegen uxr^iyp^ai Tyrt. 10, 32), xavüaaaafrou sich aus-
sfrecken, nur 1, 298 st. des üblichen xavuadrjvou, yoÄwiaa&ai grollen,
häufiger als yoXcDÖvjvai. Vgl. auch § 377, 1. Auch die attischen Dichter
bedienen sich dieser älteren Formen nicht selten; in der Prosa dagegen
ist die intransitive Funktion durchgehends auf den Passivaorist über-
gegangen. Diejenigen Stellen, an denen man dem Aor. Med. I.
passiven Sinn zuschreiben wollte, lassen sämtlich andere Erklärungen
zu. 1} 35 xouptu oi öucu xoci -Evxrjxovxa xpivdaftwv (soll man sich (sibi)
auswählen) xaxd oyjfiov. (Aber 48 xouptu gs xpiviHvxs oüco x. tisvx.,
die ausgewählten.) Pind. 0. 7, 15 Euftufjidyav Q<pp.a rceXwpiov «vopa
irap 'AX'fEttp (jT£(pav(i)aa|j.£vov ouveju), der sich den Kranz auf's
Haupt gesetzt hat, d. i. coronam sibi peperit. Ib. 81. 12, 17. N. 6,19. P.
4, 243 yjXitexo o1 ouxsxi 01 xsivöv 7E 7:pd£sa0ai ttovov, sibi effecturum
esse. PI. Civ. 416, d xd 8' liax/jösia, o<jcüv OEOvxai avops; d^Xrjxai TroXEfxou
§ 377. Bemerkungen über die Deponentia. 119
jüK-ppove; te xott avopetot, Tac«[xevo'-K rcapd tu>v aXXcov jcoXttcuv 8eve?öat
[jiijöov t^; «puXaxrjs, i. e. apud se constituentes res ad vitam neces-
sarias a reliquis civibas tanquam custodiae mercedem accipere, vgl.
Tb.. 1, 101, ubi v. Stahl. Theoer. 7, 110 et 8' otMtus veüaats, xara fxev
/pöa ttocvt' övuyeaai oaxv6[i.evo; xvaaaio, mögest du dich zerkratzen, vgl.
§ 374, 4. Anth. 11, 33 Tor/iuv opOä t iva cajj.lv uv richtig von Jacobs
erklärt: dum parietes illum terrae tremorem et coneussionem ita in se
reeipiebant , ut recti starent. Euphor. fr. p. 133 ist mit Herrn, st.
o-jvexa or) jatv Tcpt ßnr)aa|jivrj ' EXevtj uTtsyetvaTO 0r(<jet ZU lesen ßtrjaafjivco, was
durch Cram. An. II. p. 450 bestätigt ist.
§ 377. Bemerkungen über die Deponentia.
1. Die sog. Deponentia sind Medialformen mit reflexiver
Bedeutung, die der Aktivform ermangeln. Je nachdem sie ihren
Aorist mit medialer oder mit passiver Form bilden, werden sie
in Deponentia Medii und in Deponentia Passivi eingeteilt
(§ 334). Die Zahl der ersteren ist aber ungleich grösser als die der
letzteren, und in der älteren Sprache der Homerischen Gesänge, so-
wie auch zum Teil bei den nachherigen Dichtern bilden mehrere
Deponentia ihren Aorist mit medialer Form, während die spätere
Prosa dafür die passive Aoristform gebrauchte, so r(7«3«jj.r(v, rfis-ä^r^,
S'J vYjadfxYjv , £;rijj.iXÄ7j<id|j.r)v , r1pvr1J2fi.r(v , £orjptcrd|j.Tjv , 6i£Xe£d|j.Yiv , ^paoajj,y|Vj
ijj.etpaiJ.Yiv, ojvo<jd[j.rjv, s. § 343. Über den Grund der Erscheinung, dass
eine Anzahl der Deponentia ungeachtet der reflexiven Bedeutung
ihren Aorist mit passiver Form bildet, s. § 374, Anm. 1.
2. Die Deponentia erscheinen wie die Media entweder objekt-
los, als 6p)nf)aa<jÖai, ßouXT)flTJvai? oder in Verbindung mit einem
Objekte, als: lofioanftai ti, 8e$a<j&at ti. In der deutschen Sprache
werden die Deponentia meistens durch intransitive oder transitive
Aktiwerben übersetzt. Die reflexive Bedeutung ist bei manchen
Deponentibus so schwach, dass sie nach' unserer Anschauungsweise
reine Transitive zu sein scheinen, als: oe/ojaou ti, ich nehme (nämlich:
mir) etwas, ipfd^o^al -i, ßt7.^o[xat tiv« u. s. w.
3. Von vielen Deponentibus mag ursprünglich auch eine der
Medialform entsprechende Aktivform mit transitiver Bedeutung be-
standen haben. Von einigen hat sich dieselbe auch in einzelnen
Beispielen erhalten, als: d-ywvi^to, ahi^o>} ßtä£u>, 6u>p£<o, [xr^avaa», s. § 343.
Da aber der Begriff dieser Verben von der Art war, dass sich leicht
eine reflexive Beziehung mit demselben verband, so verschwand bei
den meisten die aktive Form gänzlich.
\QQ Bemerkungen über die Deponentia. § 377.
4. Teils hieraus, teils aber auch daraus, dass die reflexive Be-
deutung der transitiven sehr nahe kam, erklärt sich die Erscheinung, dass
viele Deponentia, besonders im Perfekt, auch passive Bedeutung haben.
a) Perfectuin, Plusquamperfectum und Futurum exactum.
X. Hier. 2, 12 ol xupawoi (ttoXeiaousi) Tipo? xou? ßeß taa(xe v qu;, unter-
jocht. Hdt. 5, 90 xd £x Tüüv 'AXx[xe(ovioltov £; xyjv riufKrjv jjLejjL Yjy ;a vr,-
fxsvot. Lys. 3, 26 ndvxa auxio xauxa süpcsstat xal |xs[XY]y av rjTat. Isoer.
4, 40 xd? Trpo? T)8ovf]v {lefir^/ ;avY|fi.s v« ? (xsyva;). Dem. 29, 10 Xoycov
7:00? xö Tropov fx e jx Tj ^< av rj jx e vcov. Lys. 32, 21 £cdvt] jxevov dpviov. Isae.
11, 42 oüxi'av ltuvr(ii.£VTjV, vgl. Dem. 19, 209. Ar. P. 1182 tw 6s ai~C
oux iwvTjTo. Eur. M. 1130 ecraav ^xiaftevTjv. PI. Civ. 611, d XsXto-
ß-rjaflai üirö Ttiuv xujxdxcüv. Hdt. 7, 53 xd Ttpoaöe ip-f aajx s v a. 1, 123
xdos ol xarep^aaro, gleich darauf: x axs py aaji s vou 61 ol xouxou, vgl.
4, 66. X. Cy. 8. 8, 27 olp.7.1 airsp utte9e|X7]v dnrEipfdaftai. Isoer. 4, 92
-koXXwv xal xaXtov auxotc - posip-f aa|i.svtov. PI. Leg. 710, d -avxa
d -£ tpYaoxat tw >)eüj. Hdt. 1, 207 y_topi; xou di:T] YY)p.£vou, praeter id,
quod expositum est, vgl. 5, 62. 9, 26. Antiph. 1, 31 i;xol oi^Tjxai
res a me enarrata est. Hdt. 2, 78 u. 86 [xe jxi|x7]|xevo<;, arf imitatio-
nem expressus. Isoer. 15, 10 uspl cptXojocpi'a? ::E7rap pYjata ajxEva, frei-
mütige Äusserungen. 4, 74 dvaYxri Ta M-sykjx' auxcov t]6y] x ataxsyp f ffOa t,
oratione trita esse. Th. 7, 70 xsxxyj[xevy)c daXdaarj?. 3, 61 rjxiajxsvo;.
PI. Gorg. 453, d xaXoTs av aot dTiExIxptxo. Crat. 404 a su ivxsdu-
[xyjjxevov, wohl bedacht. Phaedr. 279, c £;xol jxsv -ydp fxExpt'uK rjoxTai.
X. oec. 9, 2 xd oix7][xaxa ~po; aüxö xouxo s'axs|x[X£va, ubi v. Breiten-
bach, vgl. Hell. 3. 3, 8. Dem. 21, 191 l<jxs|x|x£va xal TiapEaxEuaafxEva
7:dvxa Xe-('ü> (obwohl gleich darauf: £-(6> 6' £<jxe<pdai jxsv [deliberasse] or^t
xat oux av dpvrjÖEiTjV xal [xEpLsXEXTjXEvat). PI. Civ. 392, c Tj[xtv a xe Xexxsov xal
d>; Xfixxeov TuavxEXtu; iaxs^Exai a nobis exploratiwi erit. Apol. 22, b
xä 7rot7)|xaxa a jxoe loöxsi jxdXtaxa TTEirpa'yixaxEÜadat auxo7;. X. Comm.
1. 2, 10 w; x£yapta[XEvot «piXoucjtv tanquam benefteiis affecti. Hdt. 9, 26
-0XX0I d^wvE; äytüviöatat. Eur. Suppl. 465 xulv jxsv 7(vcdvi(7|xevü)v.
b) Aoristus und Futurum. Neben der medialen Aoristform
erscheint oft eine passive Form in passiver Bedeutung. Hdt. 9, 108
oux ioövaxo xaxspfas 8-7) vat. S. Tr. 1218 st xal jxaxpd xdpx' iixtv,
Ip-yadOrjaExat. Fr. Com. (Mein.) 4, 337 |ae|a']<si ydp aXXouc, ouyl jxE|xcp&7)<j7) 6s
su. S. Ai. 217 djuEXtoß^Y). Ph. 330 l$eXa>ßr)&7)v. Hdt. 7, 144 (vrje;)
oux Eyp^dilTjaav, adhibitae sunt. Th. 6, 53. 8, 68 ai-riadei«. 4, 19
ßiaa&et;, coactus, vgl. X. vect. 5, 7. Comm. 1. 2, 10. Hell. 6. 1, 7.
7. 3, 9. Hdt. 8, 85 x^PT) Soa>pV)&Y) ttoXXtj vgl. S. Ai. 1029. Isoer.
4, 26. X. Comm. 2. 7, 12 l-opi'a&r) ;xev depopjx^, IwvtjiIt) 6' Ipta, vgl.
Vect. 4, 19, u. 20. PI. leg. 758, d o-cu« av {adr) xo 7sv6[xevov. Conv.
189, d üjv iaiHvxcuv. X. Hell. 6. 1, 19 o-XTxai IXo-fisörjcFav, numeraü
§ 378. Passivform. 121
SUflt. PL Civ. 531, d idcv cuXXoYiad^j xauxa. Aesch. Ch. 290 Xufiav-
dev cip-a?. Th. 6, 78 xo?s auxou xaxot; oXocpup Osi';. 1, 123 a IxxYjdir].
2, 36 spT**, oT; sxaaxa IxttjÖt). Ferner: t^tj&tjvoii, osyDrjvau, |j.i|xYjdrjvat,
dqcDviaiHjval , afcttr&Tjvat , atviyftrjvat, dcxsjÖYJvai, -pocpatriafifvau. Einige De-
ponentia bilden beide Aoristformen mit Medialbedeutung. Alsdann gehört
aber gemeiniglich die eine der Dichtersprache, die andere der Prosa
an; hierher gehören die Nr. 1 angeführten; so ferner Eur. Heracl.
757 [y.izaz bizoo eytieic, st. uiioosca|xsvo;. MsfAcpö^vai st. (jLsjx^aaöai S.
§ 343; sehr selten aber bei demselben Schriftsteller, so [xejjLcpö^vai
Hdt. 1, 77 ixejxcpOetc, ubi v. Baehr, vgl. 3, 13. 4, 180. 7, 146, aber
jj.Efx'J'afj.Evov 2, 24. fi.£[x^aailat 8, 106. Th. 4, 85 fjujoelc fi. s [x cp ft rj , sonst
aber jxEjx^aaftat. 'ÄTCeXo7*jftr(v, b. Antiphon, z. B. 2, o, 3 u. spät-
griechisch; wahrscheinl. falsche Lesart X. Hell. 1. 4, 13 (sonst nur
(ztt o\o'(riaa<j\}ai, z. B. An. 5. 6, 3 drcsXo-prjaaxo).
c) Präsens u. Imperfectum sehr selten. A, 576 ßia£6|j.Evov
ßeXleadiv. 589 ßsXsEaat ßidt^Exat. 0, 727. II, 102 ßid^EXo 7<xp ßfiXssastv.
S. Ant. 1073 ix aou ßia£ovxai xaös. Th. 1, 2 ßia£ö[xEvoi utto xivoov,
vgl. 77 öcotxoü[XEvot ot av^ptoiroi piSXXov ip-yi'^ovxai tj ßia£ö|xsvoi (vorher
ßid^Ejöai ot; av ££9], ouoc^Eaflai oüösv Trpoaosovxat). 7, 84. X. conv. 2, 26.
Th. 5, 3 u>; ißid^ovxo. (Aber 4, 19 muss man zu r.apa a 7ipo3E0E/sxo
aus dem vorhergehenden vixVjaa«; 6 vixtjiIeic ergänzen, obwohl bei den
Späteren lov/öpr^, Iae8e^öjji7)v auch in pass. Bdtg. vorkommt.) PL Phaed.
69, b iJüvo'jjxEvd xe xal -t~paax6|XEva, ubi v. Stallb. X. r. eq. 8, 2
iwvEixo. S. Nr. 3. Dem. 24, 28 6 vuv dc-yaiviCofxsvo; vopioc. Antiph.
5, 63 itept auxou oeoejxevou xoä Xu|xaivojj.svou. Lys. 28, 14 urcö xoioüttuv
dvoptov Xujxat'vE jHe. X. Cy. 8. 2, 22 a o-jxe xaxaaiQüExai ouxe UTrsp-Xrj-
pouvxa Xujxai'vExat.
An merk. Nach den Zeiten des Aristoteles, als das richtige Gefühl für
echte Gräzität immer mehr abstarb, und man mehr die äussere Form als das
innere Wesen des Wortes berücksichtigte, griff der Gebrauch der Medialform in
passiver Bdtg. immer mehr um sich.
§ 378. C. Passivform. 1)
1. Eine eigentliche Passiv form besitzt die griechische Sprache
nicht. Denn, wie wir § 372, 2 gesehen haben, entlehnt das griechische
Passiv, mit Ausnahme des Aorists und des Futurs, alle übrigen Zeit-
formen von dem Medium. Der Aor. IL Pass. aber war ursprüng-
]) S. H. C. v. d. Gabelentz, Über das Passivum (Abh. d. Sachs. Gesellsch.
d. Wissensch. III, 1860). Delbrück, Syntakt. Forschungen IV, S. 75 ff. W. Kühne,
de aoristi passivi jormis atque usa Homer ico, Progr. v. Güstrow 1878. Die
Programme von Kow aleck und Grosse s. zu § 374.
122 Passivform. § 378.
lieh nichts anderes als ein nach der Formation auf jxt gebildeter
Aor. II. Act., der mit intransitiver Bedeutung neben dem Aor. I.
Act. mit transitiver Bedeutung bestand, als: lU-RX-rfia, erschreckte,
i£enXaY7]v, erschrak, avetps'}«, wendete um, dtvETpd7rr]v, wandte um, IcpYjva,
zeigte, £cpäv7]v, erschien, e&pe^a, erzog, iTpdcprjv, wuchs auf, ecpöeipa, per-
didiy e^ftäp^v, perii, Ixaoaa (ep. ex^a), brannte, trans., ixärjv, brannte,
intr., Icpuaa, erzeugte, Icpuv, entstand, lousa, tauchte ein, I8uv, ging unter,
ferner lodrtv, lernte, ippuvjv, floss, wie IsTTjua, stellte, sarrjv, trat hin,
und wie sich bei mehreren Verben neben dem Pf. I. mit transitiver
Bedeutung ein Pf. IL mit intransitiver Bedeutung findet, als: öXwXexa,
perdidi, oXwXa, periu (Darauf gründet sich die oben § 263, 1 er-
wähnte Erscheinung, dass in der Regel kein Verb den Aor. II. Act.
und den Aor. IL Pass. zugleich bildet.) Und so wird denn auch der
Aor. IL Pass. in der Homerischen Sprache noch fast ausschliesslich
als Intransitivum gebraucht: Delbrück zählt a. a. 0. S. 75 ff.
unter 22 Bildungen auf -iqv nur 2 von entschieden passivem Sinne
(itXTj-pjvat u. xuTifjvai geschlagen werden = Schläge erhalten). Bei allen
anderen wendet auch die deutsche Übersetzung intransitive oder re-
flexive Wendungen an, z. B. d-j^vai brechen, dArjvai sich ducken, zu-
sammendrängen, [Aqrjvai sich vereinigen, Tra-yTJvai haften, p«7f(v7.t hervor-
brechen, TjjLa^TJvat auseinandergehen, xpacpfvai aufwachsen.
2. Aber auch für den jüngeren Aoristus I. lässt sich bei
Homer in der überwiegenden Mehrzahl der Beispiele die ursprüng-
liche intransitive Bedeutung feststellen: Grosse a. a. 0. I, S. 5 f.
zählt unter 129 Aoristen auf -drjv nur etwa 30 ausgesprochene Passiva,
wie xtadrjvai, vixrjdei's, ooöeiY] u. a., während die meisten deutlich erkenn-
bare Intransitiva sind, z. B. dqepöfvat, doXXiaÖTjvca sich versammeln,
7'jfj.v(üH7]vat sich entblössen, voucptaB^vai sich entfernen, TrXoqyOfjvai umher-
irren, Tuyftrjvai = -fevea&at, yoXtuörjvai = yoXdxjcta&at, eiWjHtJvc(1 schlafen,
xotp.rjdY]vai = xot|xr,aoiattoct, Vgl. £, 523 ff. (ü; 6 [jiv ev[}' 'USujeü? xoijjlt]-
3c.to, toi 0£ Ttap' autov | oevops; xotjjt. Yjaavxo vsrjvtai" ouoi außcotT) | rvoavev
ctuTÖ^i xoitoc, utov ano x otfxrj ft rjv at.
3. Aus diesen beiden Aoristformen gingen zwei denselben ent-
sprechende passive Futurformen mit Medialendungen hervor, als:
ij.r^aojj.ai, luyßrpoy.ou. Vgl. § 222, wo auch über das Passivelement
H gesprochen ist. Dass die Bildung des Fut. Pass. erst einer späteren
Sprachperiode angehört, erkennen wir deutlich daraus, dass die
ältere mit Ausnahme von [Ai-pjoojxxi, das nur einmal (K, 365, in
einer jüngeren Partie), und zwar in reflexiver Bedeutung, vorkommt,
stets das Fut. Med. gebraucht, s. § 221). Die dorische Mundart
bildete, wie § 229, A. 4 bemerkt worden ist, die von dem Aor.
Pass. mit aktiver Flexion abgeleiteten Futura Pass. gleichfalls mit
§ 378. Passivform. 123
aktiver Flexion, als: cpavr(5Etv st. <paviq!jea9ai, Izipzlrftr^d st. IjufxeXrjOr)-
ueTotj osf/ÖTjaouivTi st. Sei^&^aovrat.
4. Die Homerischen Gedichte führen uns nach dem unter
1 und 2 Bemerkten nahe an denjenigen Zustand der griechischen
Sprache heran, wo der Passivbegriff noch garnicht ausgebildet war.
Eines besonderen verbalen Ausdruckes bedarf dieser Begriff an sich
überhaupt nicht, denn zur Not reichen die sonstigen Sprachmittel
aus: teils intransitive Verben, z. B. dkeOavev lj-b tou dtöeXcpou (vgl.
§ 373, 5) „er starb von Bruders Hand"; teils transitive Verben mit
Reflexivpronominen. wie im Slavischen, im Altnordischen und ge-
legentlich im Deutschen und anderen neueren Sprachen, z. B. „der
Ring hat sich gefunden, la maison s'est bätie"; teils endlich das
Medium, wie im Altindischen. Auch das lateinische Passivum hat sich
wahrscheinlich erst aus dem Medium entwickelt, und viele Passiva haben
oft rein mediale Bedeutung, z. B. dispertiri sich trennen, pingi sich
schminken, corrumpi verderben, exerceri sich üben, moveri sich be-
wegen, pares cum 23ciribus facillime congregantur , laetari, reminisci
u. a. So hat es also im Griechischen eine Zeit gegeben, wo man
Formen wie rpscpsafrcu, Tpacpf^ai noch nicht als passivisch empfand (auf-
gezogen werden), sondern nur allgemein als intransitiv (aufwachsen).
Aber indem der Urheber des Zustandes im Dativ oder in einer präpo-
sitionalen "Wendung hinzugefügt wurde, stellte sich eine Ausdrucksweise
wie 'AyiAÄsu; irpacpr, ünö Xetpcüvt, 6-6 Xsipcovo;, Achill wuchs auf unter
(Leitung des) Cheiron, in deutlichen Gegensatz zu dem aktivischen
Xetptuv £&p£'J/sv 'AytX/Uot, und damit war die Scheidung des Passivbegriffes
vom Intransitivbegriffe angebahnt; und nachdem diese Scheidung voll-
zogen war, wurde in denjenigen Tempusformen, wo Doppelbildungen
vorhanden waren (im Aorist und im Futur) die passivische Verwendung
des Mediums allmählich immer mehr eingeschränkt: das passivische
e3).r(To (§ 376, 5) wurde verdrängt durch kp-ißr^ u. s. w., und TtjjLTjcjofxa'.
gab einen Teil seiner Funktionen an zipr^r^ o^x ab (vgl. § 376, 3).
Vollständig jedoch ist die Scheidung nie durchgeführt worden: layöpr^
ist die ganze klassische Zeit hindurch in passivischer Verwendung ge-
blieben, und umgekehrt wird hxibr^ von den Dichtern auch im Sinne
von IjttjV gebraucht, z. B. Aesch. P. 206 cpäßcp 8' acpöo-y-yos hxitir^.
5. Mehrere Spracherscheinungen würden in der griechischen
Sprache nicht hervorgetreten sein, wenn sie, wie andere Sprachen,
ein wirkliches Passiv hätte. Diese Erscheinungen aber erhalten eine
einfache und natürliche Erklärung, wenn wir das vermeintliche Passiv
als ein Reflexiv auffassen. Hierher gehört z. B. die Konstruktion
medialer Formen mit dem Akkusative, wie wir in der Lehre von
diesem Kasus sehen werden, als: -ötztoiiui -/.r^äc, erhalte Schläge,
124 Passivform. § 378.
•^[jLcp'iCT&ai Isöyjta, induisse sibi vestem. Wenn sich auch in der
lateinischen Sprache dergleichen Erscheinungen finden, wie hedera
cinctus tempora Ov. Am. 3.9,61. Virgines longam indutae vestem
L. 27, 37; so sind sie doch immer nur Eigentum der die Griechen
nachahmenden Dichter und späterer Prosaisten geblieben; in die
Volkssprache sind sie gewiss nie übergegangen. Dann gehört be-
sonders auch folgende Erklärung hierher.
6. Bei der Umwandlung des Aktivs mit einem Objekte in das
Passiv geht nicht nur, wie in anderen Sprachen, der Objekts-
Akkusativ in den Subjekts-Nominativ über, z. B. 'ExTtop ü-'
AyiXXsax; l'fovsu&r) (akt. 'AyjUcu; i'fövsuasv ''Extopa), sondern auch Verba
mit Objekts-Genetiv oder Dativ können ein persönliches Passiv
bilden, so dass also der Genetiv oder Dativ in den Subjekts-
Nominativ übergeht. So sagt der Grieche: c?0ovou|Aai, l<pöoviq&r,v,
cpöov^ao|j.ai utio tivo; (v. ^Oovstv tivi, invidere alicui), d. h. ich em-
pfange, empfing, werde empfangen Neid von einem, der Lateiner da-
gegen: invidetur mihi ab aliquo; TiiaTEuojxai u. ä^tuToüfxoti uttö tivo;
(v. m<rreueiv u. cÜTTtoTstv tivt) , ich empfange Glauben, keinen Glauben.
Isoer. 5, 49 (Aax£oai|x6vioi) 7:oXsjj.ouvT<y. t jjlsv uji6 toov zspioixoüvTcuv,
dTiiUTOU v:ai o u<p' dndvrtov risXo;:ovv7]Jia>v (7T0Ä£(j.siv Tivt). Hdt. 7, 144
ai vyje? oüx iy pTjaftrjaav (ypYjaöat Tivt). Th. 1, 82 TjfJLSi? b~ Aftr^vaituv
iTcißouXeuötxsö« (E'iußouXsüstv xtvt). 142 uep' -^(uv TioXXaT? vxualv i'^op-
fxstaftai U. 8, 20 v?Je; s'.popfj.ou}xsvai Giro Aör^vai'ajv (IcpopjxeTv tivi,
blockieren). PI. Civ. 417, b xai i-tßouXsoovTE? xai iTrtßouXeuojxevoi
otd£ouat -navxa tov ßi'ov. X. Cy. 5. 4, 34 auTol i7rißouXeuaöfj!.£i>a. Conv.
4, 31 ouxsti a7tEiXou|j.ai, äXX. tjoy] d-stXu> aXXot;. PI. Lysid. 208, c rj
Sstvöv iXsuöspov ovra utto oouXou apysaOai (apyeiv Ttvo?). Leg. 684; a
ßaaiXsiai tpet? ßajtXeuGjxsvai; TröXijt TpiTTat; cu|xoaav dXXrjXaic exaTepat,
xaxd vojaou; ou? e&evto tou te apystv xai apysaöat xoivou;. Th. 1, 37
ri\xeic, te dötxou|i£v xai auTOt oux sixÖtcd; itoXsji-ouvTai (ttoXsjjleiv Tivt). 3, 61
i]^z[L0\tÖE<3^at ü-f' t)|xüjv (f^EfxovEUEiv Tivö;). PI. Civ. 551, a daxstrat otj
to äst TtfiüifjLEvov, d[XEÄE?Tai 6£ tu dTi|xa^6(j.Evov. X. Comm. 4. 2, 33
naXajA^OTjv -dvTe; ujj-vouiatv, w; otd aoeptav <pftov7]9,slc u~6 tou 'Ooosjeto;
dnöXXoTat. Hier. 11, 6 vtxcuv [xsv oux av {}au|xd£oio, dXXd cpdovoio, vtxcö-
jjt-Evo? S' av xaTa^EXuüo (xaTaysAdv tivo?). 11 oü jxövov cptXoto av, dXXd xai
ipiuo uzJ dv&pä)-a)v (ipav tivo?). Cy. 6. 1, 41 Td atV/pd InrtyEipsiTat
(IrttyEipEiv tivi). Comm. 2. 6, 11 toüs iTcaailsvTa; (litaSetv tivi). Comm.
1. 2, 29 oixaiaj? av iTTtTtjxüJTo, vgl. Isoer. 12, 149. (Imxtfiav tivi). Isae.
3, 24 oXi-fuiprjdTjvat (oXtyuipsiv tivo;). 8, 44 rjfxcptaßrjTTjä-r^ev (dcjxcpia-
ßT)TEiv Tivt). X. Cy. 5. 4, 34 ivoyXsTaöai (IvoyÄEtv tivi). PI. Leg. 633, e
t6v öieÖ T(uv rjöovojiv xpaToup.svov (xpaTEiv tivo;). X. Hell. 7. 4, 30
xa.Tacppovou|X£voi üü' 'Apxdowv (xaTacppovElv tivo;). 4. 4, 2 xav vojxw ti;
§ 378. Passivform. 125
xixTa-'vu)3i(T( (xato'Yi'yvfoaxetv xivö:). 5. 2, 36 IxeTvo; xaTStpr)<p(<j&T). Sogar
xaradnrjcpiffdf vat &aväxou PI. Civ. 558, a (xaTa<l*r)<pi£eadat Tlvo; fr<™axov);
doch gewöhnlicher xaTe<J>7)cpta{b] u,o>j ödvaxo;.
An merk. 1. Wenn auch bei den Lateinern diese Konstruktion zuweilen
gefunden wird, als : persuadeor, parcor, plaudor, invideor, so ist dieselbe nicht in
dem Wesen der Sprache begründet, sondern beruht bloss auf einer künstlichen
Nachahmung (vgl. Nr. 5). Passend sagt d. Schol. Cruq. ad. Hör. A. P. 56 invi-
deor: „Mire, dum de fmgendis verbis loquitur, Graeco more loquitur, cpilovo5fj.ca
i. e. invidiam patior: invideor enim videtur non satis Laune dici posse."
Anmerk. 2. Selten findet sich die unpersönliche Konstruktion, wie
Th. 5,49 AaxeSatfAovioi ävxdXefov \xit ötvcoücu? ocptüv xaxaSeSixdaöai. PI. Polit.
299, a (uv §' äv xaxa'iTjcp ta9fr Aber X. vect. 1, 1 vofj.i£cuv, E{ xoüxo 7EV01T0, äpa
TT, TS Tcevta a'j-üiv dTrexsxoüprjodot xai xiö ÖTtor-ou; xoic "EXXyjoiv elvat würde
die persönliche Konstr. wegen der folgenden Worte hart sein.
7. Nach derselben Analogie geht bei einigen Verben, die im
Aktive neben dem Dative der Person einen Akkusativ der Sache bei
sich haben, als: iiuxpEnw, iTUxäxxw, iTurreXXa), -irrööco xi tm u. a. , in
der passiven Konstruktion der Dativ der Person in den Nomi-
nativ über, während der Akkusativ der Sache unverändert bleibt,
indem der Grieche auch hier das Passiv reflexiv auffasst: ich er-
halte einen Auftrag, ich übernehme etwas. Th. 1, 126 ot xwv 'A&rr
vauov e'ntxexpajj.p.svoi -ttjv cpuXaxr,v. 5, 37 ot Koptvihot xauxa Itre-
jxaXjjtevot dveympouv. 1, 140 aXXo ti [ifitCov eu&ü; E'-txor/diq seafre.
Polyb. 8. 17, 1 :ou; Kp^xa; -s-taxsuj Öat ti xtuv cpuXocxxY]pt'cov. Eur.
Rh. 538 xi? IxTjpu^&Ti 7rpü)xr,v <poX.ax7jv; = xi; ota xiQpuxo? i-Exäyj)^
rrjv 'f.; Lys. 30, 3 Ix xt;; tootou /etpo; lxa\Liz'jö\ie\)a xou; vöfxouc es
wurden uns die Gesetze rationsweise zugeteilt. PI. Tim. 60, c xö oe
ürrö 7iup6; xdy oo; xo voxepov ic-apicauöev (££«pTta£eiv xtvt xi). S. Ant.
408 Trpo; aou tot oetv' IxeTv' e,7:Y]7:etXr1u.evoi. Tr. 157 Xewtei uaXatdv
oiXxov iYYS7pa|j.|xevTJv | S'Jv&T)u.axa. Seltener ist der Dativ. Hdt. 7, 10, 7
towi knxkxpmen \ cpuXaxrj. Vgl. 3, 142. (Aber PI. leg. 636, d ItceiSt)
-otpi Atö? auxot? 01 vojxoi ireTri5X£'j|x£vot Tjaotv Yefovevat wegen des Zusatzes
YSfovevai u. Polit. 282, e xr(v 6s entxexor'ijiv/jv auxotc elvat xr/v^v xpoxovr,-
xixr(v cpaijxev konnte nicht anders gesagt werden, vgl. Th. 1. 141, 1.)
Bei folgendem Infin. scheint, wie bei xdxxexat jxoi itotetv xi, der Dativ
gewöhnlicher zu sein. Th. 3, 22 oT? IreraxTo ^apaßo^Oeiv, vgl. X. Cy.
1. 2, 5. 6. 3, 3. r. eq. 5, 2. Hdt, 4, 131 6 U oöSev i^ ot e^eaxdXftat
otXXo r oovxa xrjv xaytaxr,v dnc/XXajjeaöat.
8. Verwandt hiermit ist die eigentümliche Erscheinung, dass bei
Handlungen, die einen Teil des Körpers ergreifen, in der passiven
Konstruktion die ganze Person als von der Handlung betroffen
und demnach in den Subjektsnominativ gesetzt wird, während
der betroffene Körperteil durch den Akkusativ bezeichnet wird: wie
126 Passivform. § 378.
man sagt i-AÖr.r^ xtjv xe?aX-qv ich erhielt einen Sehlag an den Kopf, so
auch e;exö-r,v xov ocpfl7.Xp.civ Ar. N. 24. X. Cy. 8. 8, 3 dn£X|xT]07]cjav
Td; xEcptxXd; (vgl. An. 3. 1, 17 xou doeXcpou öc-stsjjls xt)v y.ccpaX^v). Mehr
Beispiele § 410, 6.
9. Die meisten Aktivverben, welche das Medium haben, lassen
auch das Passiv zu. Die Formen des passiven Aorist- und Perfekt-
stammes können ihrer Bedeutung nach ebenso zum Medium wie zum
Aktiv gehören: atpetsHat als Pass. genommen, bezwungen, überführt
werden X. An. 5. 4, 26 £v xciJ -pÖTepov atpeftevxt ^(upito. Hdt. 2, 13
XtfjLtS oi EXXyjvs; aip edrjsovxat. S. Ant. 493 cpiXeT o' 6 dujxo; zpos&ev
Tjp^criiai xXotcsuc aipeta&ai als Med. wählen X. An. 5. 6, 12 o[ piv
dvope; r)pr,vTat (haben gewählt) Tropetav. 3. 1,46 atpetj&e apyovxa;, xat
eXojxevoi rjXExe et; xo p.£Jov xoo axpaxoreöou, xat xou; atpe&evra; a-fexe,
darauf 2; 1 inel os YjpiqvTo (gewählt waren). PI. Prot. 338 , b ex
-eptxToü Yjp^exai er wird überflüssig gewählt sein. Ypdcpes&at als Pass.
geschrieben werden PI. Parm. 128, d otd xoiauTYjv orj cptXoveixi'av bxb veou
ovxo; cfxou i-(pdfr\, xai xt; aOtö e'xXe^e ■ypayiv. Ypdcpea&ai als Med. an-
klagen Dem. 18, 103 7pacpel; xbv d-,'u>va xouxov et; Gjxa; etarjXfrov. Ebenso zu
ßouXeöaaa{}ai sich beraten. Th. 1, 120 xaXco; öoxouvxa ßouXeu&rjvat (be-
raten worden ZU sein) £; xoovavft'ov ataypä»; -epiejxr^ zu tyrtfiscuafton be-
schliessen Th. 6, 8 xaf>' o xt ypv) xoi; (TxpaxTj-j'or;, ei! tiou Tipojoeotvxo,
^rjCpicrdTJvGu (decerni) s; x6v IxitXouv. Isoer. 6, 92 rjpüv cptXovtxrjxeov laxiv
6nep xü>v evodoe tjjYjcpiaÖ r^o jxe vojv ; ZU dcpeXeafrai berauben Hdt. 3, 65
oei'aa; ;xtj dcpatpeöeo) xr(v dpyrjv irpö; xoo doeXcpeou U. S. w. Vgl. auch
die Bemei'kungen über die Deponentia § 377, 4.
10. Da auch intransitive Verba im Griechischen einen Akku-
sativ zu sich nehmen können, z. B. £fv ßi0V d&Xiwxaxov, (xe-ydXa djjiapxd-
vitv, so ist es erklärlich, dass auch von ihnen nicht selten ein
Passivum gebildet wird. Dem. 19, 200 zofov epet; ßiov ov ou ßeßuuxa;,
iizsi o "/e ßeßt(ü[xevo; aot xotouxo; cpaivexaij 18, 265 i;£Tajov xoi'vuv Tiap'
aXXrjXa xd aot xdjxoi ßeßtw[j.eva. PI. Lach. 187, b [xy] oux £v xcu Kotpi
uutv 6 xivoovo; xtvooveti Y]xott, dXX ev xoi; ollen. Dem. 34, 28 xd yp^jjiaxa
xtvooveoexat xw oavet'aavtt steht auf dem Spiele. 18, 278. Th. 2, 35,
vgl. 5, 91. Dem. 30, 10 et; xyjv oüci'av xtjv Acpoßoo xt)v o'jxo) xivouveu-
$r]3ec7&ai jjtlXXoucjav. Ps. Lys. 2, 54 xd üit6 TioXXöjiv xtvo uveuOevxa.
Antiph. 5,75 o[j.u>; o' ouv xextvouveoaexat gleichwohl soll es gewagt
sein. 5, 77 o xt oaxepov aüxtu 7]|xdpx7)xat. X. An. 5. 8, 20 xat jxtxpd
dfxapxr]{>evxa vel parva peccata, vgl. vect. 4, 37. Th. 2, 65, ubi v.
Stahl. PI. Prot. 357, e f( £;afj.apxavo[xevY| 7rpd;i;. Th. 7, 77 ixavd
toT; KoXep.t'ot; r, \ix\iyy\xv. i. Dem. 18, 212 dxuyrjdlvxtov, reriim infeli-
citer gestarum, ubi v. Schäfer. X. Hell. 5, 2, 34 u>rre IxeTOev irdvxa
ÖKTjp exeTcfla t. Cy. 4. 6, 10 eVt xoöxot; £70» dXr( t}eoo|xevot; otouifu aot
§ 378. Passivform. 127
tyjv i|j.T,v 6e;t'av; ea condicione, ut haec vere dicantur. Lys. 6, 5 Ttdvxa
<cd Tjcj£ßrj(i.£va (gottlose Handlungen, impie facta) «uxw. Dem. 1, 28
vi xtov 7re-o Xt-:£U[xiv(ov (politische Massregeln) eoOuvat: Aeschin. 2, 4
tüjv a£ iwcp povr^lvtuv (besonnene Handlungsweise) iv tw ßuu jxoi /dptv
dneiXijcpsvai vojai£o>. Noch freier bewegt sich die poetische Sprache: Eur.
1. T. 367 aöXeiTat os zav jiiXadpov hallt wieder von Flötenspiel («uXstv,
tibia canere). Heracl. 401 Q-oTjuroXsiTat 6' a<rro [xdvxEa>v u-o ist voll
von Opfern. S. OR. 1092 ak -(£ («> Ktöaipcöv), yopEusa&at rrpo^ ijtitov.
Pind. 0. 92 deiSsro oe ttSv xe[asvo?. — Anders geartet sind Beispiele
wie £, 131 (Xecuv) eis' uojjievo; xol d^fievo? in Regen und Wind; Hdt.
3 , 10 'jff&Tjffav 6r]ßai, ouxe TCporspov o'jooc|xä U3t>£tjcti ouxe uaxepov es
regnete in Theben; 4, 31 xa xctTonepS-e rautr,«; xr; XC"PY1(= a^ vi^erai.;
X. Hell. 2. 4, 3 viepojxevoi d-rjX&ov et; tö otsxu; Th. 8, 99 y Et [xaaflsU
dvlao). Denn diese Witterungsausdrücke werden nicht nur intransitiv
verwandt: Set, vi'cpei, ystfidl'Et es regnet, schneit, stürmt, sondern auch
transitiv: oei xr,v yiopotv, z. B. Hdt. 4, 151 e-xa ixstov oux de ttjv 0Tjpr,v.
11. Der U r h e b e r des passiven Zustandes wird a) am häufigsten
und allgemeinsten durch die Präposition u-o (unter) c. gen. ausge-
drückt, indem der Urheber als die Person gedacht wird, unter
deren Einwirkung der passive Zustand hervorgebracht wird. —
b) Statt des Genetivs wird in der Dichtersprache häufig der
Dativ mit u-o verbunden, wodurch der Akt räumlicher, daher sinn-
licher und anschaulicher dargestellt wird, wie oot;j.rvat 6tt6 tivi erliegen
unter den Händen jemandes, oft b. Hom., auxol ut:' 'Ap-yefowi cpeßovro
A, 121. In der attischen Prosa ist dieser Gebrauch nur auf die
Verben des Erziehens beschränkt: PI. Civ. 391, c 'A^iXXeu? u-6 t<3
oocpiuTottü) Xei'pum Ts{}po(|X!XEvo;, ubi v. Stallb. (unter der Aufsicht und
Lehre), vgl. 558, d. 572, c. Lach. 184, e G-o raiBorpiß-r] d-yaöip TreTratoeu-
jjlevoi; — c) 'E£ (ix) c. gen. gehört fast nur der neuion. Prosa und der
Dichtersprache an und stellt den Urheber gleichsam als die Quelle
dar, aus der der passive Zustand hervorgeht. Vgl. § 430, 2, 3 c). B, 70
TpwEJ3t 8s xVjSe icprJTTcai ix Ato;. 669 i^piXiqttev ix Ato;. S. Ant. 63 dpy6|j.e::i}
ix xpsiaraövcov. 1073 Ix jou ßid^ovtat xdos. Vgl. Ant. 210. Hdt. 3, 62
xd ivxexaXfieva ix xou Md-you. ib. Trpooeooa&at ix llpr(;d(j^Eo;. Vgl. 1, 114.
2, 151. 3, 14. 71. 7, 175. 8, 114. X. Hell. 3. 1, 6 ixsivco oütt] t) ytopa
ix ßaatXlü); ioö&rj, aus der Hand des Königs, vgl. 6. 5, 41. An. 1. 1, 6.
Cy. 8. 6, 9. — d) lipo; c. gen. (eigtl. aus der Gegenwart jemandes)
wird gebraucht, wenn der passive Zustand als aus der unmittelbaren
Gegenwart einer Person hervorgehend bezeichnet werden soll. Vgl.
r§ 441 I c. f). A, 831 hftXä, xd ae ~poxt cpauiv 'AytXXrjos oeotödy&at, vgl. S. OR.
357. Ant. 408. Ai. 651 sq. i&Y)X6v{b)v axöjxa Tipo; xf joe x9j; yuvoixoc.
Ph. 383 sq. xwiv I|a<5v xr)xd>}jtsvo; | zp6; xou xaxt'cixou xdx xaxuüv 'Ooujjecuc.
128 Passivform. § 378.
1023 •yeXwjj.evo? irpo? oou. 1070 sq. :rpo; ü|j.wv too' spr(fj.oc, to £evcu, |
XEicf{)^aojj.at. Hdt. 1, 61 dxtjj.d£sadai upo« IlEtatiTpdxou. 2, 75 xfjv Tßiv . .
TSTtfxffföai Xsqousi 'Apdßiot fxe^aXtoc upo; AtyuTrrioiv. Vgl. 2, 152. 3, 65
u. S. w. X. oec. 4, 2 ai ßavauaixal (xlyvai) Etxoxco; doocoüvrai upö? x<ov
-oXecüv. — e) flapä c. #e?2. (eigtl. aus der Nähe jemandes), wenn
der Urheber als die Person dargestellt werden soll, aus deren Nähe,
Umgebung, inneren oder äusseren Mitteln der passive Zu-
stand ausgegangen sei, daher besonders bei rcefjaieafrai, 8i8oudai, dxpeXel-
sfrai, auXX£7saöat, XI-^Eafrat, ou-oXo-j-eiaUai, jrjjxaiveailai, iirtoeixvujöat u. dgl. Vgl.
§ 440 I. Hdt. 7, 106 xd Ötüpa TTEfmexat i:apd xou ßauiXeüovro;. X. An. 2.
1; 17 7tS|xcf.0et; TTapä ßaatXsoK. S. Ai. 1029 sq. 10 oi] xouö' locoprjöif) ::dpa |
^uxjxfpt. X. Cy. 6. 1, 30 xdfjurjXoi TioXXai Ttapd xcdv cpt'Xtüv auvEiXE-yjxEvai.
42 xd Tcapd aou Xe^ofXEva. An. 1. 9, 1 rcapd Tidvxtuv of^oXc^E ixai. X.
Cy. 1. 6, 2 xd Tuapd xiuv öecuiv ar)(xatv6[xeva. 5. 5, 20 xaux au Ttapd aou
IttiÖ e ixvüadto. Ven. 13, 4 xpdxiaxov iaxi rcapd auxTJ; xy]? cpuastue xo d-yaftov
öiodaxsa&ai. PI. COnv. 175, e oljxai -fdp jxs -apd aou aocpi'a; TrXirjpto-
örjaeatlai. S. OC. 1500 xi; au Tiap' UfAwv xoivcx; ^yeixat (editlir) xxuiroc,
— f) Aid c. gen. nur, wenn der Urheber als Vermittler bezeichnet
werden soll. Dem. 3, 31 6td xoüxcdv aravxa irpdxxExai. — g) 'A~ö c. gen.
(nicht häufig, doch ziemlich oft b. Thuc), wenn ausgedrückt werden
soll, dass der passive Zustand von Seiten jemandes bewirkt werde.
Vgl. § 430. 3 c). Th. 1, 10 duo Trdarj; xrjc 'EXXdSo? ne|JiraifJ.Evoi, vgl. 8, 77.
1, 17 iupd^Or; dir' auxwv (eis auctoribus, von ihnen aus) ouoev Ip-^ov d£töXo-[ov,
ubi V. Stahl. 4, 73 oüölv dcp' Ixaxlpcuv £irey_eipeTxo. 6, 32 iXlyilrjaav xoioi'oe
Xö-yot drcö aXXtuv. 6, 28 u.r)vuExai arJj |xexolx(uv. X. Hell. 7. 1, 5 dno xü>v {}eu>v
oEooxat üjxtv Euxuystv. — h) Der Urheber kann auch durch den
Dativ ausgedrückt werden. Dies geschieht regelmässig bei den
Verbaladjektiven, oft auch beim Perfekt, seltener bei anderen
Zeitformen. Der Dativ bezeichnet die Person, welche an dem
passiven Zustande teil nimmt, oder für welche derselbe
vorhanden ist. Während bizo m. d. Gen. bloss den Urheber
des passiven Zustandes bezeichnet, drückt der Dativ zugleich auch
aus, dass der passive Zustand in Beziehung zu dem Urheber
steht. Eüs7ufrsxov y)v toi? TioXsu-iot; X. An. 3. 4, 29, es war den Feinden
leicht angreifbar, konnte von d. F. leicht angegriffen werden. 'AaxTjxsa
irclv T)|i.iv t) dpex7), die Tugend ist uns eine zu übende, muss von uns
geübt werden. "Q; |xoi upöxspov oEOTjXcuxat Hdt. 6, 123, wie die Sache früher
von mir gezeigt worden ist und nun für mich als eine gezeigte besteht,
s. § 423 , 25 , c). Wenn der passive Zustand nicht durch Personen, son-
dern durch Sachen ausgedrückt wird, so steht gleichfalls der Dativ,
der aber alsdann dem lat. Ablative entspricht und als Dativ des Mittels
und Werkzeuges aufzufassen ist, als: yj icöXt; uoXXai? ou|xcpopaT; ItuI^sxo.
§§ 379. 380. Lehre von den Zeitformen und den Modusformen des Verbs. 129
§ 379. IL Lehre von den Zeitformen und den Modusformen
des Verbs.
Nächst den Generibus oder Arten unterscheiden wir an dem Verb :
a) die Zeitformen {Tempora), durch welche das Zeitverhält-
nis des Prädikats ausgedrückt wird;
b) die Modusformen {Modi), durch welche das Aussage Ver-
hältnis des Prädikats ausgedrückt wird.
A. Lehre von den Zeitformen {Temporibus) des Verbs.
§ 380. Vorbemerkung.
1. In der Formenlehre (§§ 220 ff.) haben wir die allmähliche
Entwickelung der Zeitformen erörtert und gezeigt, dass als die not-
wendigsten Zeitformen einer Sprache das Präsens und das Prä-
teritum zu betrachten sind, s. § 225, indem das Präsens zugleich
auch zur Bezeichnung des Zukünftigen angewendet werden kann.
Obwohl in der Homerischen Sprache die Zeitformen schon fast voll-
ständig ausgebildet sind, so hat sie doch mehrere Futurformen, die
sich von den Präsensformen durchaus nicht unterscheiden ; ja einige
wenige haben sich in der Präsensform bis in die spätesten Zeiten
erhalten, s. § 227, G. Die semitischen Sprachen sind nie über jenen
Standpunkt hinausgekommen. Ihr Präsens ist zugleich Futur, und
ihr Präteritum umfasst den griechischen Aorist, das Imperfekt, Per-
fekt und Plusquamperfekt. Auch die germanischen Sprachen haben
nur zwei einfache Zeitformen ; alle übrigen werden durch Umschreibung
mit Hilfsverben ausgedrückt.
2. Die griechische Sprache ist allerdings auch nicht fähig ge-
wesen, lauter selbständige einfache Zeitformen zu schaffen; aber sie
hat vor jenen Sprachen in doppelter Hinsicht einen grossen Vorzug,
einmal, dass sie über eine weit grössere Zahl von Zeitformen ver-
fügt, die einfache Bildung aufweisen oder doch durch die enge Ver-
schmelzung des Stammes mit den Hilfselementen (o im Aor. I und
Fut. Act., x im Perf. Act.) ganz das Gepräge einfacher Bildungen
erhalten haben, während jene Sprachen sich der schwerfälligen und
den Rhythmus der Rede störenden Umschreibungen mit Hilfsverben
bedienen müssen; sodann dass sie durch den scharf ausgeprägten
syntaktischen Gegensatz des Aoristes zu den Formen des Präsens-
und Perfektstammes die Möglichkeit gewonnen hat, die feinsten
Schattierungen des Gedankens zum Ausdrucke zu bringen. In der
vollkommenen Entwickelung und Ausbildung der Verbalformen zur
Bezeichnung der Zeit- und Modusverhältnisse beurkundet der Genius
Kühners ausfuhr]. Grieeli. Grammatik. II. T. l. Abt. 9
130 Übersicht der Zeitformen. § 381.
der griechischen Sprache seine schöpferische Kraft am herrlichsten,
und es findet sich keine Sprache, in welcher jene Beziehungs-
verhältnisse mit so bewunderungswürdiger Klarheit, Schärfe und
Feinheit ausgedrückt werden könnten wie in der griechischen.
§ 381. Übersicht der Zeitformen.
1. Die griechischen Verbalformen bringen nicht nur die Zeit-
stufe, d. h. das Zeitverhältnis der Handlung zur Gegenwart des
Redenden, zum Ausdruck (Gegenwart, Vergangenheit, Zukunft),
sondern auch die Beschaffenheit der Handlung (Aktionsart),
indem sie den Vorgang entweder als Faktum schlechthin oder als
in der Entwickelung begriffen oder als vollendet darstellen.
Den drei Aktionsarten entsprechen die drei Tempusstämme des
Aorists, des Präsens und des Perfekts.
Die Formen des Aoriststammes bezeichnen den Vorgang als
Faktum schlechthin, d. h. als eine in sich abgeschlossene, „in
einem ungeteilten Denkakte ganz und vollständig vorzustellende
Handlung" l) (momentane Aktion): yo-;zh entfliehen, ärcoöaveTv sterben,
tMic, Irsr/ij^Y) die Stadt wurde befestigt.
Die Formen des Präsensstammes schildern den Vorgang in
seiner Entwickelung, seinem Verlaufe, ohne Rücksicht auf den
Abschluss dieser Entwickelung (durative Aktion): cpsuveiv sich auf der
Flucht beiluden, diro&vf/jxsiv im Sterben liegen, tioXk; £-ei/usto man war
mit der Befestigung der Stadt beschäftigt.
Die Formen des Perfektstammes stellen den aus der voll-
endeten Handlung hervorgegangenen Zustand dar (perfektische
Aktion) : rcetpeu-ylvat entflohen, in Sicherheit sein, xsdvovat tot sein, itoXis
ix£xeiyi3To die Stadt war befestigt. 2)
Mit diesem Bedeutungsunterschiede der drei Tempusstämme
steht auch ihre verschiedene Bildungsweise im Einklänge: der Aorist,
der das Faktum schlechthin, ohne die Nebenbeziehungen der Ent-
wickelung oder der Vollendung bezeichnet, stellt in der älteren
Bildungsweise (Aor. II) den Verbalstamm dar, während die übrigen
Tempora bei fast allen Verben eine erweiterte Stammform auf-
weisen, Vgl. CpU7-S?V U. Cp£l»7-£IV, ßaX-£tV U. ßdX>.-£lV, T£tX-£?V U. TEfAV-£lV,
TU^-SIV U. TU^av-Etv, f)ocv-£tv U. dv7)3X-£lV, d£-3&U(l U. TtÖE-jftcXl, [Ary-7)V0Cl U.
fu-fvu-3&at, TUTC-rjvai U. Turrc-Eaöoti.
i) Vgl. Moller, Philologus VIII, 1853, S. 120. — 2) Gegen diese vonCurtius
in den Erläuterungen zu seiner griech. Schulgrammatik weiter begründete und
seitdem üblich gewordene Annahme von drei Aktionsarten wendet sich Kohl-
mann im Progr. v. Eisleben 1881: Über das Verhältnis der Tempora des latei-
nischen Verbums zu denen des griechischen, indem er nur zwei Arten der Hand-
lung gelten lässt: die dauernde und die absolute.
§ 381 Übersicht der Zeitformen. 131
Anmerk. Eine die Sache vollständig deckende Terminologie für die drei
Aktionen fehlt. Die Ausdrücke momentan und durativ sind nicht so zu ver-
stehen, als ob der Aoriststamm immer eine Handlung von kurzer Dauer, der
Präsensstamm eine solche von langer Dauer bezeichnete, sondern sie werden hier
in dem Sinne gebraucht, dass die aoristische Handlung gleichsam mit einem
Blicke vom Anfangs- bis zum Endpunkte überschaut wird und so in einen Mo-
ment zusammengedrängt erscheint, die präsentische Handlung dagegen sich
während ihrer (wenn auch kurzen) Dauer vor uns entfaltet, ohne dass der End-
punkt in den Gesichtskreis tritt.
2. Nur die Indikativ e bringen gleichmässig sowohl die Aktions-
art wie die Zeitstufe zum Ausdruck; die übrigen Formen bezeichnen
nur die Aktionsart, während die Zeitstufe aus dem Zusammenhange
der Rede erschlossen werden muss.
Für die momentane Aktion existiert keine Form der Gegenwart,
weil eine gegenwärtige Handlung nicht als abgeschlossen in dem
oben besprochenen Sinne gelten kann, sondern stets in ihrem Ver-
laufe angeschaut wird. Das Futur vereinigt in sich sowohl die
momentane als die durative Aktion: cpsu£o|xat ich werde entfliehen und
ich werde auf der Flucht sein. (Über das mediale und passive Futur
s. § 376, 3 u. 4).
3. Hiernach ergiebt sich folgendes System von Formen:
I. Zeitformen der Gegenwart:
a) momentan: —
b) durativ: Praesens, cpsü-^u) ich bin auf der Flucht;
c) perfektisch: Perfectum, -i^z'r;oL ich bin entflohen (bin in
Sicherheit).
II. Zeitformen der Vergangenheit:
a) momentan: Aoristus, Itpo-yov ich entfloh;
b) durativ: Imperfectum, I<peu7ov ich war auf der Flucht;
c) perfektisch: Plusquamperfectum, Ircs'fsu7eiv ich war entflohen
(war in Sicherheit).
III. Zeitformen der Zukunft:
a) momentan: Futurum, cpeücojAou ich werde entfliehen;
b) durativ: Futurum, cpeü?o[xat ich werde auf der Flucht sein;
c) perfektisch: Futurum exactum, teftvf^tu ich werde tot sein.
4. Ferner werden die Zeitformen eingeteilt in Haupttempora
und Nebentempora.
a) Haupttempora nennt man alle Zeitformen, die sich auf die
Gegenwart oder Zukunft beziehen: die Indikative des Präsens,
des Perfekts und des Futurs, der sogen, guomische Aorist,
sowie sämtliche Konjunktive, Optative und Imperative.
9*
132 Gebrauch der Zeitformen. § 382.
b) Nebentempora oder historische Tempora sind alle Zeit-
formen, die sich auf die Vergangenheit beziehen: der Indikativ
des Aorists, das Imperfekt und Plusquamperfekt (sowie das
Praesens historicum, vgl. § 382, 2).
Gebrauch der Zeitformen.
§ 382. a) Praesens.
1. Das Präsens (im Inclikative) bezeichnet eine gegenwär-
tige, d. h. in die Gegenwart des Redenden fallende, in
der Gegenwart des Redenden sich entwickelnde Handlung.
Der Gebrauch des Präsens im Griechischen stimmt meistens mit dem
in anderen Sprachen überein, insofern es
a) eine Handlung bezeichnet, die im Augenblicke des Sprechens
sich vollzieht: ixeTeuop.lv ss -avxe?,
b) eine gegenwärtig wiederholte Handlung, einen gegenwärtig
dauernden Zustand: ^eoxpäxrj; Icpvj* oi veoi iroXXaxi; i\ik jxt;xouvxat xotl Im-
yetpoüotv aXXou? deera^eiv. Aüo ßauiXei? ap'/oim xyj? -Träpxr,;. Oi AdrjvauH
i/.auto'j Ixou; öecupiav Tr£|XTioujiv ei? A9)Xov,
c) eine allgemein für alle Zeiten geltende Behauptung: 6 av&pwno?
9vt]t6<; IffTIV.
Doch ist zu betonen, dass das Präsens an sich weder den Begriff
der Dauer, noch den der Wiederholung enthält, sondern die Handlung
nur in ihrer Entwicklung vor Augen führt.
2. Oft wird das Präsens in der Erzählung vergangener Er-
eignisse gebraucht, indem der R.edende sich in die Zeit zurückversetzt,
wo die Handlung sich abspielte (Praesens historicum). Auch diese
Ausdrucks weise ist allen Sprachen gemein, und zwar nicht bloss als
Form der lebendigen und anschaulichen Schilderung, sondern auch
in dem nüchternen Stile der Chroniken und Genealogieen; denn
auch der Chronist versetzt sich in das Jahr zurück, dessen Er-
eignisse er aufzählt. So verwendet auch die griechische Sprache,
und zwar häufiger als die übrigen verwandten Sprachen, das Prä-
sens historicum in Haupt- und Nebensätzen ebensowohl bei be-
sonderer Lebhaftigkeit der Darstellung als bei dem schlichten Er-
zählungstone. Th. 1, 136 das ganze Kap., ebenso 137. Oft neben
Aoristen oder Imperfekten zur Hervorhebung einzelner besonders
bemerkenswerter und für die Folge wichtiger Momente, z. B.
Hdt. 3, 129 a-f*(i\ Xe i tw Aopsiu)' 6 os cqeiv [xiv T:ap ecuuTüv IxIXeuae. 130
6 ok Iv&aoxa ot) ecüotov Ixcpatvei . . ocopsexai oyj jj.iv jjiexä xauxa 6
AapsTo? . . d7T07r£[XTTSt puv -apä xä; etuuxou yuvatxa?. 131 y.o.1 jj.iv osuxlpto
Ire'i xaXavtou AtyivrTat 8y)}xoci7] fjuafto Z vxa i. 133 l;opxot jxtv. 134 Xs^et
§ 382. Gebrauch der Zeitformen. 133
Axosaa xdoe . . d|i.eiߣxai Aapeto;. 135aTroaxeXXet aöxoü; im ddXassav.
136 iv to xauxa STtaayov, 6 At]}jioxt)Oyi!; I? xr(v Kpöxtuva aTitxveexat. 137
aTrtxveovrai I; xt]v Kpöxtuva. 138 oi Ilepjai ixitiTrxo oai xtjji vrjuj't i;
'IrjTT'JYtirjv . . riXXo; oe atpeexat xdxooov oi I; Tdpavxa -yevea&at (das Präs.
gleichsam neue Scenen des Dramas einführend). 5; 55 iiret. "I-itapyov
xxet'vouai Aptsxo-feixtuv xal Apfj-ucio;, jxsxä xauxa ixupavveuovxo 'AÖTjvaToi.
6, 34 iovxec oe o( AoXo-yxot xyjv tpvjv 666v otd <I>tuxeiuv xs xal Bottuxtuv ritaav
xai scpsa? (I)? oüoel; ixaXee ixxpaTiovxat irc' 'Afrrjvetuv. Th. 6; 53 xaxa-
Xafj-ßdvoost xtjv SaXajuvtav vauv Ix xtuv 'Attrjvtuv rjxousav. 67 60 tu; uoXXot
xe xal d;t6Xoyoi avftptuitot rjoVj iv xtu oea|j.iüXY)pttu Yjaav . ., ivxaufla dvaTret-
dexat st; xtuv 6e6e|jievtuv. 7, 83 6 o dztaxiuv airsvöexai ircirea irea^at
axe^op.evov* d>; o ofyojxevo; dTOjYYetXe udXtv :rapaoe6tuxöxa;, iTiixTjp oxeuexat
roXiTTirtp . . xai dvaXa [Aßdvo'jat xe xä oitXa, xal oi Supaxoatot aiaftävov-
xat xat iitatdvuav. X. Hell. 2. 4, 2 0paaußouXo; <I>uXr,v ytupt'ov xaxaXajx-
ßdvet üayupov. 3 Itx 1 717 vexat xr,; vuxxb; yttuv TrajATiXirjÖT);. 4 -ft-j'vtujxovxe;
oxt xat sx xtiuv dyptuv XerjXaxTjaotev, d jjltJ xt; <poXaxr] ejotxo, 0 ia-efX7toi>atv.
5 OpajüßouXo; xaxaßat'vet xtJ; vjxxo;. 10 6paa. dtptxveixat xrj; vuxxö;
e£; xov fleipaid. 3. 3, 4 X-rj-yoüsTj; xtJ; buat'a; ivrö; irevO' fjfxsptuv xaxa-
yopeöet Tt? jrpö; xaü; icpopoo; iiußouXrjv. An. 1. 7, 16 xaüxr(v oe XTjV
xdtppov ßaatAeü; [ji"j(a; Trotei dvxt ipu|j.axo;, iTieiOY] Ttuvöd vexat Kdpov Trpou-
eXaüvovxa. 1. 8, 1 xat t(oy) y]V djxcpt ayopav ~Xr,i%'.jaav . . rjvtxa Urxzr^üac,
dvrjp IlepaTjC xtuv dcjxcpi Kupov tutxo; r. po<pat'v exat. 4. 7, 10 Ivda otj
KaXXi'|i.ayo; {ATjyavdxat xt. 11 'A^auta? tu? 6pa xov KaXXt'[J.ayov a iitoiei . .
ytupei auxö; xat 7:apepyexat Ttdvxa;. 12 KaXXtfjtayo; tue opa aoxov
uaptövxa e17riXafxßdvexai auxou xrj; txuo;' iv oe xouxtu rcapaftet aoxou;
'Aptrrtuvu|j.o; . . xat ooxtu; ipuovre; atpouat tb ytupt'ov. 13 l::iXa[j.ßd-
vexat tu? xtuXujtuv' 6 oe auxov ir^iG-axai, xat d|xcpöxepot tuyovxo . .
cpepofJLevot xat direftavov. PI. Lach. 1847 a xal iTretov) ßaXovxo? xtvo; Xtdtu
Ttapd xoü? i:ö5a? auxoo ir.l xo xaxdaxptuua deptexat xou oopaxo;, xox' ^oyj
ouxext 0101 x rjaav xov -j^Xtuxa xaxlyetv. Lys. 1 , 6 iTtetorj oe fj.01 Tratöt'ov
Yt^vexat, Ikictteuov t^otj. 13, 5 6TretOY| -ydp at vfte; at ü[iexepat otecpddprjCjav
xal xd TTpa^fiaxa iv x^ roXet daöeveaxepa iys'YEvYjTOj ou r:oXXtu ujxepov at xe
vrjee oX AaxeoatfjLovt'tuv im xov Fletpata dcptxvoovxat xal ajxa Xo^ot Tipo;
Aaxeoatfjtovt'ou; rcepl it\c, Hprprfi i^qvovxo. Dem. 32, 5 f. ooxooi 8 tu? ouoev
efStu? «vtu |j.exd xtuv aXXtuv ^7itßaxtuv otexptßev. 'jiocpou oe 7evop.evoo atsOd-
vovxdi 01 Iv xtu TrXottu oxt xaxov xt iv xoi'Xrj vyjI "crevexat, xal ßoTjDooat
xdxtu. cl>; 0 r(Xt!Jxexo 6 rryeaxpaxo? xat ot'xrjv otüjetv o^eXaße, epeu^et xal
ottuxöjxevo? ^itTrxet at>x6v zlc, xr]v OdXaxxav, o'.ajjLapxtuv oe xoo Xifxßou dn-eirvt^r,.
Lycurg. 113 xal ^7)cpt£exai 6 oi^fxo;. S. Ai. 288 Xaßwv | ifxatex' e-yyo?
i?6oou? e'pTtetv xevd;. xd"(tu 'tz 1 7: X tq a a tu xal Xe-^tu. 306 ff. ejxcpptuv |x6Xi( -tu;
£uv ypovtu xa9t3xaxat' | xal TrXrjpes axrjc tu; otoirxsoet axeyo;, | Trat'ja;
xdpa ötuo^ev. Ant. 254 oirtu; 6' 6 uptuxo; tjjaIv r](i.epocjxö-o; | Ocixvuai,
134 Gebrauch der Zeitformen. § 382.
-a?'. Hotü|xa 8uavepec 7xap-^v. 269 teXo; 6' ox' ouoiv tjv ipeuvaaiv -Xeov,
XlTet Tic. Vgl. 419— 431. 1207—1211. 1226 f. 1233. 1237 f. El. 99.
Tr. 21. OR. 780. 787. 798. 807 ff. Auch im Dialog, wenu eine
Person sich lebhaft in die von der anderen geschilderte Situation ver-
setzt. Z. B. S. OK. 1025 ctu 5' ip.T:oXT)aa; t] xuywv p. aöxcp oi'oco?; 1031
ti 6' otX-/o; 13/ovt h xaxot; jjle \ol\i ß avsic; Vgl. 1173. Auffallender in
Beispielen wie Eur. Hec. 1134 tjv ti? flpiapuoüjiv vEcoxaxo? | IloXüotDpoc,
Excißr); roxi?, ov Ix Tpoictc lp.ol | Traxrjp öiowai npio<p.o; £v oöfxoi; tpecpetv.
Suppl. 640 KaTrrxvlw? 77.0 rv Xaxpt?, | ov Zsü; xspauvtp -up-öXu> xaxai-
haXo?. S. El. 425 Toia^rä xou -aoovxo:, ■fjvijf HXuo | osixvuai xouvotp,
exXoov l;Y]70'jp.evou. Eur. M. 955 xexxtjpvevt] xe xocpiov, ov ttoÖ1 HXto;
~axpö? TtaxYjp oioaxjiv eVfövotsiv 01;. Hec. 963 tof^avui yäp Iv fieaoi;
ÖpfjXY)? opot? | (xtxüjv, ox' tJX8e; oeopo u. a. (Aber Stellen wie S. Ant. 1174
xal xi; cpovöüet; wer ist der Mörder? gehören nicht hierher; vgl. Nr. 4.)
An den Chronikenstil erinnern Ausdrucksweisen wie Hdt. 6, 71 xai ol
71 v erat ~au Zs'j^o^pvo;* o'jxo; 6 Z. o'jx ißaat'Xeuje Iviäpxr^' ~po Aeoxu-
yi8sto yap xsXeuxS. Asotu^iStj? 6e -[ap-Esi BeuTspirjv -fuvatxa sqq. 5, 41
ypövoy öe ou tcoXXou SisXdovto? f, i-jüaxspov iiteXftouaa y'jvtj xi'xxet xöv ctj
KXeojiivea xouxov . . f, oi oj; exexe Atopie?., iftstoc üc^ei AewviSyjv. X. An.
1. 1, 1 Aapeiou xal Ilapuaaxioo? -ft-fvo vxai -cuoe? oüo. Hell. 1. 1, 37 xat
0 iviaoxö? SXyjvsVj Iv (p Kapyr(oovtoi aipouatv iv tpiat p.r,al oüo 7tö>£'.;
'EXXrjvt'oot; u. a. — Dem Epos ist das Praes. historicum fremd; in den
Homerischen Gesängen findet sich kaum eine Spur davon (•/], 104 ist
wahrscheinlich ein späteres Einschiebsel, und überdies sind die Präsentia
anders zu erklären) ; ein Gleiches gilt von den Nibelungen.
An merk. 1. Die Präsentia, mit denen Citate eingeleitet werden ([IXdxtov
Xr/ei, rH 0600x0; i$rflzlTai, "OuTjpo; xöv 'AyiXXea i-awEi u. a.) gehören nicht hier-
her, sondern sind den unter Nr. 4 besprochenen Ausdrücken zu vergleichen.
Das Xeyeiv, £^TjY£io&at u. s. w. erstreckt sich auch auf die Gegenwart, insofern die
citierten Schriftwerke noch existieren. — Über den Wechsel des historischen
Präsens mit dem Imperfekt und dem Aorist in der Erzählung s. § 386, 6, über
den Infinitiv des Präsens in der or. obliqua s. § 389, 4.
3. Das Präsens wird oft von Handlungen gebraucht, die der
Vergangenheit und der Gegenwart zugleich angehören,
insofern sie von früher her bis in die Zeit des Sprechens fortdauern.
So erscheint es in Verbindung mit den Zeitadverbien -äpo; ep., ixaXai,
apxt, dpTiu)?. Wir übersetzen dann oft Trapoc mit sonst, iraXai mit
von jeher, längst. Übrigens erstreckt sich dieser Gebrauch nicht
bloss auf den Indikativ, sondern auch auf die übrigen Formen des
Präsens. r„ 201 ?ist yap xo 7r?poc "(£ Ö£ot cpaivovxat Ivap-fEi; | rjp-Tv,
£ux' £po(o[x£v aYaxXEixä; Exaxöp.ßa:, wie sie uns früher deutlich erschienen
sind, so erscheinen sie uns noch immer, so oft wir ihnen Opfer dar-
bringen. M, 346 toos -(ip Ißpuav Aoxuov ayot, 01 xo Ttapo? ~ep |
§ 382. Gebrauch der Zeitformen. 135
Ca^pTjeTs TsXsfto'jsi xaiä xpaxepd; usfitva;, wie früher, so auch jetzt.
Vgl. 9, 36. Negativ mit einem Gegensatze: 2, 386 xurre . . ixdveis
t/aeteoov ow ; | . . ~apo; -;s jaev ouxt frafJuCet;, jetzt kommst du in
mein Haus und besuchst mich, da du doch früher mich nicht besucht
hast (= sonst nicht besuchst), t, 447 xpte -inov, xt fioi cd8e 8td jtteo;
ejjuo fjLTjXwv | uaxaxo? ; ■ ouxt jrapo? 75 Ä£/.£ip.|xövo; Ipyeat oiiov. Vgl. A, 553.
0, 811. S. OR. 289 rcdXat 8s [atj jrapwv &ao fiä £exai (= TidXat IdaujAd-
^sto, xai vuv Ixt ftaup.d£exai) schon längst wundere ich mich. Ai. 20
iyveuco -dXat. Eur. Rh. 322 dXX' ouSäv aäxtiav (tiov cpi'Xtov) öe6[ae& ,
oixtve? -dXact | [iy] £u [x~ov ou st v7 TrjviV . . ApT); | i&paoe Xatcpv) xtjgSs 77J?.
p, 366 jtavxoae ysip' öpsycov, a>? et irxa>y_o? irdXat eitj. Dem. 20, 141
lievtaxas oiooxe ix navxö? xou vpovou otDpEa? xou xoü; yujavixoü? vtxtoaiv
ä((ijvac, ihr gebt von jeher, d. i. ihr habt immer gegeben und gebt
auch noch. Th. 1 , 41 tptXov fyyouvxat xöv £>;roopyoovxa, r(v xai Jtpoxepov
(von früher her) i^dpo« \.
4. Das Präsens bezeichnet Handlungen, die zwar der Ver-
gangenheit angehören, aber in ihren Wirkungen noch
im Augenblicke des Sprechens fortdauern:
a) bei den Verben der Wahrnehmung und des Sagens, als:
dxoucu (poet. /Auto), -uvftdvopiai, at södvo ja a t, 717 vcliax co, jxav-
frdvto, Xs-yco u. dergl., wie im Lat. audio, video u.a. und im Deutschen
höre, sehe, erfahre, bemerke. Der Inhalt der früheren Wahr-
nehmung u. s. w. schwebt dem Redenden im Augenblicke des Sprechens
noch vor. Q, 543 xai se, yepov, xö rpiv piv dx oüofAEv oXßtov elvat.
8. Ph. 261 08' £ifx' i-(üi aoi xsivo;, ov xXÜei; ?aa>s | xcuv HpaxXsuov ovxa
osffjroxYjv oTtXtuv. Vgl. OR. 305. Tr. 68. X. Comm. 3. 5, 26 xt ge;
ixsivo dxyjxoaj, oxi Muaoi iv xtJ ßaatXsto? "/wpa xaxeyovxe; ipop-vd irdvu ycopia
ouvavxat £t)v iXEUilspoi 5 Kai xouxo 7', Icprj, äxoüco (zuerst dxrjxoa;, hast du
gehört'? Dann dxouco, ja, auch hiervon habe ich Kunde.) PI. G-org.
503, c xt 6I5 0E[Ai3ToxXEa oux dxo'jstc avopa dya^öv 7£70v6xa xai üeptxXea
xouxovl xov vecüjti xsxsXsuxTjxoxaj co xai c?u dxr(xoac; hörst du nicht = weisst
du nicht? dann: den auch du hast reden hören. Th. 7, 12 u. oft w?
170) -uv ildvop. a 1. X. An. 4. 6, 17 xoüxiov xai zu v ftd vojxai oxi oux
aßaxov laxt xo opo:. X. COnv. 4, 36 ais&dvojAai 6i xai xupdwou; xivd?,
01 oüxco TceivüJat ypr^axcov. PI. civ. 377, a ou p.av9dvtü (ich verstehe
nicht), Treu; X^et?. Ou [xav&dveu, r,v o' 17a), oxi zpaixov xoT? Ttaiotot?
]JlÜ9-ou; Xs^ojasv; PI. conv. 216, C ouöei? ujacuv xouxov (^toxpdxr,) fiYvcoaxet,
hat ihn kennen gelernt und kennt ihn nun. Dem. 21, 71 byupo? xt? rjv,
}AsXac, eu 0T0' oxi y lyvio axouat xivs; uuwv ov Xsyo). S. El. 347 t^xi? XE7EIC
jaev dpxi'cu; (eben), iüc, ei Xdßot; | (jOevo?, xo xoüxcov [xiso; ix8et$eia<; av.
X. An. 3. 2, 8 xtjv piv x<uv ^apftapcov i-iopxiav xe xai dsiaxtav Xeyst pisv
KXedvwp, sziaxaaÖE oe xai uu-e?; , Kleanor sagt (wie ihr eben gehört
136 Gebrauch der Zeitformen. § 382.
habt). Th. 6, 38 ais-Ep e^w U^m wie gesagt. So Xe^ojaev PI. Phileb.
11 c, ubi v. Stallb. Antiph. 3, 4 ou rcpo« xd Xs-fop-Eva d-oXo-fsixat,
ubi v. Maetzner. 4, 6, 3 rot tmv xaxTrj-j'opoujxEvcüv, vgl. Lycurg. 150,
ubi v. Maetzn. PI. Phileb. 12, a xaud' ouxox; 6fioXo-|,ou[AEvd cpaxs:
ubi v. Stallb., vgl. Gorg. 476, d. S. Ai. 541 u> nat, TraTT]p xaXst oe.
Ganz natürlich bei xaXoyjAat heisse (bin genannt worden und werde noch
so genannt), 6 xaXoü|xevo<;, der sogenannte.
b) Bei den Verben des Kommens T|X<o, Ipyojxai, diptxvoujxat
(poet. uu), ixvoujxai, ixavu)); des We ggehen s oip p.a i , ditoi^ojAot,
Ippw; ferner bei jiIjxhu) u. xi^aveo ep., erreiche. Die Verba rjxo)
und otyo{iai werden höchst selten in dem einfachen Sinne komme,
gehe fort gebraucht, sondern sie bezeichnen den aus der Handlung
hervorgegangenen Zustand, also: 7)xw = ich bin da, oiyojxai = ich bin
fort; das Ipf. aber bedeutet sowohl ich war gekommen, war da, war
fort, als ich kam, ging fort, und vertritt auch bei beiden Verben den
fehlenden Aorist. E, 478 xai 70p lytbv Ixci'xoupo; iwv jxdXa xr]Xö&ev rxco.
Eur. Hec. 1 tqxcd vsxpalv xsu&jxcuva xat cr/.oxou rcoXa? Xitccdv. Hdt. 3, 72
ma? otpxt y]xeiv Ix riepulcuv (venisse, adesse). Th. 1, 137 Oep.iaxox^T)? rxo>
-apd ae (Corn. Nep. Them. 9, 2 Themistocles veni ad te). Andoc. 1,
35 Yjxouai xai Ettnv ivödos. X. Cy. 1. 3, 4 U[X£i; [j.6Xt; dcpixvsij&s, oicot
fjjxeT? TcdXai tjxojxsv, vgl. An. 4. 5, 5. 1. 4, 13 urcssysxo dvopi £xdrcu>
otöasiv tcsvxe dp-pptou fivac, licdv ei; BaßuXwva Yjxcuai (= iXftwai). LyS. 1, 13
Ixättsooov äipiEvoi; yy/tuv i; d^poü. Th. 1, 40 u>; jxsxd Trpoi^xovxwv 1-cxX^fiä-
xcov Ipy 6p.söa, SsorjXcoxai. v, 248 x<£ xoi, ceiv', ' IttdxYjc 7s xai I; Tpoir(v
ovo;x' ixet. 2, 385 xittte . . txdvEic f^Exspov ow; vgl. v, 328. S. El. 8
ol 0' ixdvojjLEv, I cpdjXEtv Muxrjva? xd; -oXyypüaou; 6pdv. E, 472 tctj otj
xoi [jlevo; oipxai, 0 xcpiv ey£jx£;, vgl. 0, 223. Hdt. 9, 58 Mapoövto;
e-u&sxo xoij; 'EXXrjva; drco t y 0 jaevouc Ar. Ach. 210. Ixtte^e'j-|,?, oi'ysxat
9pouoo;. X. An. 1.4, 8 oT6a ottt] oiyovxat. Cy. 6. 1, 3 oT8a, oxi,
av ujj.ei; dTrsXörjXE, Ippst xdfxd TcavxsXü);, dahin ist. Vgl. Conv. 1, 15.
Oft b. d. Trag., wie S. El. 925 xsi}vy]xsv, d> xdXatva" xdxEivou öe aot
aojxyjpi' Ippsi. Dem. 18, 156 öö; Ör\ xtjv Itu<jxoXy)v, tjv, ü); ouy utc7jxouqv
01 Orjßaiot, -E|x-£t -p6; xou? aufjqxdyou; 6 (IH'Xitcko;. S. El. 406 [i.T]XTjp jae
7iEp.TCEi rcaxpl xujxßEuaai yoäi- X, 436 vuv au Odvaxo; xai [xoipa xiydvEt,
jetzt hat dich der Tod erreicht und hält dich fest.
c) Bei den Verben doixcu (== doixö; sifxt bin im Unrechte, daher
sowohl thue Unrecht, als auch habe Unrecht gethan), cpeu^w
(fliehe und bin auf der Flucht, bin verbannt, angeklagt), vixw
(bin Sieger), xpaxto (bin überlegen), fjxxwfjiai (unterliege, bin unter-
legen) u. a. X. An. 5. 7, 29 d fjtiv doixet up.d;, oiyerat aTrorcXliDv* ei
oe [XTj doixet, cpeu'/si Ix xou aTpaxsufjiaxoc. Hell. 1. 7, 20 Idv xt; xöv xwv
'AUr^vaiojv 5r[[i.ov doix -^ u. xai Idv xaxaYvcusftrj do txetv. An. 1. 5. 11 6 KXsofpyo;
§ 382. Gebrauch der Zeitformen. 137
xpi'va? aStxsiv xov xou Msvidvo? -Xrjd? svsßaXsv. So auch döixoü"|xat
Antiph. 4, 6, 9, ubi v. Maetzner, doixoujxsvo? Th. 1, 38. X. Hell.
1. 1, 27 v^eA&t] xot? Teiuv -upaxosituv axpaxy^oi? oixodsv oxt cpeü^otsv
(verbannt seien) uttö tou §iq{jlou. Th. 5, 26 ?uvsßT] fxoi cpsu7£iv rfjv iji.au-
xou Irrj sixoai. X. An. 1. 1,7 (peipvta«, exsules. PI. Menex. 242, b
tou? doi'xiu? <psÜ70vxa? oixaitu? xaxr^^ov. X. An. 2. 1,4 durcqYsAXeTc
'Apicu'w, oxi ^jasT? vixüjfxev ßaatXla, xai, w? 8pdxs, ouösi? tj|aTv Iti [xd^sTai.
3. 2, 39 xcov vixivTcüv iaxi xai Ta eauxcov acpCstv xal xd xuüv yjxxcüu-evcd v
Xajxßdvsiv. Th. 1, 23 stai (sc. ttoXsi?) 8s, ai otarjxopa? [xsxIßaXov dAiax6|xsvat.
So namentlich auch Partizipien wie 6 itpoSiSou; der Verräter u. a.
Th. 2, 5 Eupujxayo? et? aux<uv tjv, Trpö? ov sirpa?av oi Trpootoovxs?. Vgl. X.
Hell. 7. 3, 3. Th. 3, 4 xtov SiaßaXXovxcov sva. 2, 2 xoT? £7Ta70[xsvoi?
oux eW&ovxo. 3, 40 u. X. An. 6. 3, 4 oi oiacpeu-fovTec /m</« elapsi et
salvi. Lys. 1, 33 6 xov vojiov xittsi? der Gesetzgeber. Dem. 23, 34 6
xö <j;^i<j(xa 7pdcpu)v der Antragsteller.
In Beziehung auf die Vergangenheit wird von den oben ge-
nannten Verben in gleicher Weise das Imperfekt gebraucht: Th. 3, 8
rjv 8s '0Xu[i.7ud? 7] Acupteu; 'Pooto? xo öeüxspov Ivt'xa (Sieger war). X. An.
5. 3, 7 eWt 6' I^eu^ev (in der Verbannung war) 6 Ssvocpcuv, xaxoixouvxo?
y]0tj auxou Iv SxiXXoüvxi, dtcpixvsixai Ms7aßu£o? si? 0Xu|j.7:iav. Hell. 2. 2, 10 ä ou
xt[xcopoujxevoi liroirjuav, dAXd cid xy]v ußpiv TjOi'xouv (gefrevelt hatten). Lys. 2, 7
•fjYrjadixevoi ixsivou?, e? xi r;oixouv, diroftavövxa? oi'xyjv lysiv xr(v [ASYiTnjv.
d) Ebenso in der Dichtersprache yewco, <füci>, xi'xxcu, bin
Vater, Mutter, dvTjaxtü, bin tot oder ermordet, oXXu|xat, bin ver-
nichtet u. a. S. El. 342 oeivov 7s <j' ousav Ttaxpö? ou oü Trat? itpu? | xeivou
XeXfiaöat, xrj? 6s xixxoüar)? piXsiv. Eur. Ba. 2 Aiovuao?, ov xixxsi ttoö' r(
Kdöfxou xopr,. Io 1560. S. OR. 437 xi? 8s ja' ixcpuei ßpoxcuv; wer ist mein
Vater? 118 (Oedip. fragt den Kreon: Ist kein Bote, kein Begleiter des
La'ios zurückgekommen? Kreon antwortet:) 9vt)<jxou3i, sie sind er-
mordet. Eur. Hec. 695 u> xsxvov . ., tivi [xopcp dvrjaxEt?, | xtvt tioxjxcu
XEiuat 5 S. OR. 799 ixvoujxai xouaos xoü? ycopou?, iv oi? | au xov xupawov
xouxov oXXujftai Xe^ei?. Ant. 1174 xs&vajiv oi 81 ^ujvxs? ai'xioc OaveTv J
Kai xi? epoveuet; wer ist der Mörder? Ai. 1128 frsö? 7«p IxsujCei p-e
(ist mein Retter), xcpos 6' otyojxat. Auch in Prosa öfters 6 diroövYjoxtuv.
Hdt. 4, 190 ödrcxoucji xou? dTrottv^axovxa? oi vojxdos? xaxd-sp oi EXXyjvsc.
Isae. 4, 21, ubi v. Schoemann; so xou? d-o7ivo jxsvou? ftaTttstv in e.
Gesetze b. Dem. 43, 57. Ebenso in Prosa 7i7vojxat stamme ab. Hdt.
3, 160 ZcDirupou 34 xouxou 71'vExai M£7aßu!^o?, 0? iv AquTrrio iaTpaxr^r^f
Ms7aßu^ou 6e xouxou 7tv£xat ZtüTUpoc, o? |? 'Aöiqva? Tjuxop.oXrjJS.
5. Auch eine zukünftige Handlung wird von der Sprache oft
durch das Präsens bezeichnet, wie denn das Futur wahrscheinlich
138 Gebrauch der Zeitformen. § 382.
in allen Sprachen ursprünglich durch das Präsens vertreten wurde
und wie es Sprachen giebt, die der Futurform gänzlich ermangeln
(vgl. § 380, 1).
a) Das Gegenstück zu dem historischen Präsens ist das futu-
rische Präsens der Orakel spräche. Hier sieht der Redende die
zukünftigen Ereignisse gleichsam als Augenzeuge sich vor seinen
Blicken abspielen. Hdt. 7, 140 oüxs "(dp v; xecpaXr] [aevei EpursSov ouxs
xo 5(ujxa | . . . o'jts xt fjLESorji; (sc. jroXtoi;) | XeiTtsTau, äXX' ot^Xa tteXe i*
xaxd Yap fxiv (sc. -6Xtv) I pst- st | irup; darauf folgen Futura: arcoXet,
ocöaei, ubi v. Baehr. 8, 77 nach lauter Fut. am Schlüsse: xöY eXeü-
thpov 'EXXdoo? ^(J-otp | sup'joTia Kpovior); lud-ysi xai uoxvta Ni'xtj. Aesch.
Ag. 126 xpövco [jlev a y p s t ripidfiou t;6Xiv aos xsXsu&oc. Pind. 0. 55
nEpYajxo; djx^l xsai;, Tipco?, yEpb? sp^astat; dXt'axsxai. Arist. Equ. 1087 dXXd
-(dp isxiv ijxol y_pr(a|xo? icepl sou TctepuftoTo?, | ai'sxo? tu; -(t-(vEt xal "dar,?
-/rjc ßautXEuciEic. (So auch der Infin. S. Tr. 170 totauV l'fpa^E Tipö;
ftetuv Eijxotp[j.Evc. | T(i>v HpaxXeuov ExxEAsuxaaöai rcovov.)
b) Ferner wird das Präsens mit rhetorischem Nachdrucke nament-
lich im Nachsatze hypothetischer Perioden futurisch gebraucht (ebenso
wie das Perfekt, vgl. § 384; 5). Eur. Andr. 381 tjv ödvTQ« aü, ua?? oo'
lxcpEU-(St p.öpov7 | aou 6' ou dsXousr); xaxHavstv xovos xtevüj. Hdt. 6, 109
7}V OÜ 7VÜ)[X7] XT| e[A7j TipOCjÖrj, I ff X t TOI TTaTpl? IXsuflspT] . . Y)V OS T<I)V aTCO"
aTTE'Joovxajv XTjv aujxßoXYjv eXt], u tc d p £ e t xot xd Ivavxt'a. Th. 6, 91 El OtUXTj T)
ic6Xic Xrj'pö^aExat, s^Exai xai v] Tudaa StxeXia. Antiph. 3, 7, 11 xaxaXaßöv-
te? xaftapol tüjv E^xX^pidTCDv sssafls, aTToXosavree Se uirat'xtot xadtax aa !>e. l)
c) Dagegen tritt der futurische Sinn zurück in Beispielen wie
Th. 1, 121 (j.ta vi'xtt] vau^ayta; xarrd to e{xo<; dXiuxovxaf ei 0 dvxtsyotEv,
jj.eXexyjcjo|j.ev xd vauxtxd. 4, 95 7jv vtXT)ff«>fi.EV; ou \iri tioxe ojxTv riEX0TC0VVr](Jl0t . .
saßdXcotJtv' iv oe [j.t5 jxdyT] X7|v6e xe TrpoaxxaaDs xat sxei'vyjv [xdXXov eXeu-
^EpouxE. 5, 98 irto? ou iroXspt-wjEffilE auxoiK 5 • • xdv xouxip xt aXXo tj xou;
jjlev u^dpyovxa; koXsjjliou? fjLE-(aXuvEXE, xou; oe }at)6s |XEXX7)aavTa; -(svsaftat
dxovTa; £7id-(£tjHE; Hdt. 6, 86, a ttoceete oxoTEpa ßouXEaös auTot* xat -(dp
dTrootoövTEc ttoiests oata, xai. \i.\ äiroSiSovres xd evavxiot. Hier gilt die
Reflexion zwar einem bestimmten bevorstehenden Falle, nimmt jedoch
auf das Zeitverhältnis keine Rücksicht. (3, 58 schreibt Stahl
£pT]!AOuvx£; für iprjjjiouxs, 7, 56 jjlev av IXsuftspouaftat für jj.ev £Xsuftspoucnl)ai.)
Anders geartet sind auch Fälle wie X. An. 4. 7, 3 oux esxi xd imxYjOEia,
Et jjly] Xr^üfistta tö ycoptov wir haben keine Lebensmittel (und dieser Zu-
stand wird andauern), wenn wir den Punkt nicht besetzen. — A, 365
vj ftrjv a iSavuto könnte das Präsens der zuversichtlichen Behauptung
i) Vgl. Maetzner ad Antiph. p. 167. Poppo ad Thuc. T. I. Vol. 1.
p. 274. T. III. Vol. 2. p. 228 sq.
§ 382. Gebrauch der Zeitformen. 139
sein, „ich mache dir schon noch den Garaus", ist aber wahrscheinlicher
als Futur aufzufassen ebenso wie 454 spüo'j-i.
An merk. 2. Über den Infinitiv des Präsens st. d. Futurs, s. § 389,
Anmerk. 8.
6. Nicht selten wird das Präsens der Verben des Gehens, wie
Ip^ofiai, iropsuofiai, vsopiai ep. poet., in futurischem Sinne gebraucht,
wie auch im Deutschen häufig ich gehe statt ich werde gehen ge-
sagt wird. 2, 136 vjw&ev r).P viupat, vgl. 101. ß, 238. X. Cy. 7.
1, 20 xai 6 Kupo? eTtcev- AXX' ein 72 xooxou? lyw auxo; -apEpyojxai.
Vgl. An. 7. 1, 31. Ar. R. 197 e? xi« Ixt irXei, siteuSexto („fährt
noch jemand mit?"). (Anderer Art sind Fälle wie Th. 6, 40 noXi? 7)8e,
xai et Epyovrat 'AftrjvaTot, dp.uvstxat auxou; wenn die Athener wirklich
im Anzüge sind, X. An. 1. 3, 7 dy.oücjavxes oxt ou cpaiY] Tiapd ßautXea Tiopeus-
aftai, iitiQveffav, Aeschin. 2, 183 [xixpd 8' ei-wv yjoyj xaxaßaivcü. Die
Handlung erscheint hier als bereits in der Ausführung begriffen.) Regel-
mässig aber wird slfju im Indikative des Präsens in der ionischen
Prosa und bei den Attikern futurisch gebraucht, vgl. Thom. M. p.
190 sq. Aesch. Pr. 325 eT[j.i xal Ttsipdao jxai. Eur. Hec. 1054 d-si|xi
xdic 0 jxYjaofxai. 1196 rpo? xövos 0' eI[ju xai Xo^oi; d[xst'J>o[xat. M. 275 oyy.
a — e t jxt zpo? oö|xou? 7:dAtv, | Ttplv av as "faiac xspfxövcov I;w ßdXcu. X. Cy.
1. 2, 15 iva aacpeoxepov 87)XtodTJ -daa y; Ilspjtuv -oXtxsi'a, fiixpöv £ — a v e t jj. t
{paucis repetam). 3. 3, 30 oi piv r^lxspot [laXXov öappY,aavxE; dm'aatv,
01 iroXefiioi oe xyjv xoXjiav toövxe? [xaXXov cp oßrjftYj s 0 vxa 1 xai auptov sctaoi.
Vgl. 7. 3, 34. 6. 1, 5 ajrei|xi . . axpaxYj-j-Yjsu). An. 1. 3, 11 (-xettxeov)
ottod; ä>; daflpaXeoxaxa a-ifxsv xai o~(o; xd i-iXYjosia e;o;j.sv. PI. Apol.
29, e oux euöu? dcpf|(jto aüxov ou8' a~ei|Ai, dXX' £ pr^a o|j.ai ayxöv xal
»icsxdjio xai eXe-,';w. Optativ, Infinitiv und Partizip des Präsens
haben sowohl Präsens- als Futurbedeutung, vgl. X. Hell. 5. 1, 34
jrpoeiJte xof; jxev ei |xyj IxTCspi'jioiev xoi>? 'Ap*yet'ooc, xoT; os e{ jj-Yj diiioisv
ex. xf(; Kopi'vöou oti ir6Xs[j.ov Izoiszi 7rp6; auxoöc. 5. 2, 13 -posi-ov rjpüv oxi
ei (J.T) 7iap£30(XEda 3'j3Tpax£'jj6(X£vot IxeTvoi i<p' Y,|j.d; 10 1£V. Th. 5, 7 SVO-
jj-iIev d;:i£vat oxav ßoüX^xai se abiturum esse. PI. Phaed. 103, d xai t6
7:rjp ^e ay, -poaiovxo? xoo 4"j/P0^ auxcu, yj u~E;i£vai y] d t:oXsT(J &a t.
X. Cy. 1. 3, 13 Ir.zi rj MavoavY) -apEjxsud^exo oj? d-touaa TtdXiv Tipö; x6v
avopa, eoeixo auXTJ; 6 'Aax'jd-fY); xaxaXi-eiv xöv Kupov. Vgl. 5. 4 , 29.
Th. 5, 62. In der Homerischen Sprache hat auch der Indikativ beide
Bedeutungen, z. B. futurisch A, 426 xai xoV ineixd xoi eTjju Ato; -oxi
yaXxoßaxs; ocu. 2; 280 a^ -dXiv ela' Eni vyjas. 7, 367 r^coOsv u.sxd Kau-
xcuva? (jLSYa&üjjLoui; | e I [jl 1. Dagegen präsentisch B, 87 Y,'jxe e*8vea eIsi
lAEXusdwv. A, 415. O, 573 u. s. w. 0, 401 xy^o; dp' I; dXö? etat
7£pa>v . ., Ix 0' eXöojv xoiji-axoti. Cj 131. Sonst ist die präsentische Ver-
wendung selten. Aesch. S. 373 xai jjiyjv ava; 08' auxö; Oici'-o'j xöxo; |
140 Gebrauch der Zeitformen. § 382.
sto' ubi v. Wellaue r. Eum. 242 :ip6<jeip.i Stopta xat ßpexa; xö aöv,
öea adeo. Theocr. 25, 90 (vs^tj) aaaa t1 Iv oupavcu elaiv ew«£. Th.
4, 61 oü fdp xot; edvsatv, oxt ot'ya rcecpuxe xou exepou, lyDet Irciaatv
aggrediuntur. PI. Phaed. 100, b Ip^ojxai . . xat eTpu . . xat ap^opiai.
Conv. 174, b (aber in einem Sprichworte) dya&wv eVt oatxa; taatv auxö-
jxaxoi d-yafloi. *)
7. Da die Formen des Präsensstammes die Handlung nur als
in der Ausführung begriffen darstellen, ohne Rücksicht auf den
wirklichen Abschluss, so muss in Fällen, wo der Abschluss
garnicht oder erst später erfolgt ist, das Deutsche oft Umschreibungen
mit versuchen, wollen, nahe daran sein und ähnlichen
Wendungen zu Hilfe nehmen: ßia^ofioct ich versuche zu zwingen
(bedränge), 7t£ii)u) ich suche zu überreden (rede zu), oi'Stofii ich will
geben (biete an). Wenn man in solchen Fällen von einem Praesens
und Imperfectum de conatu spricht, so ist zu beachten, dass diese
Spracherscheinung nicht auf einer besonderen Gebrauchsweise der
beiden Tempora beruht, sondern auf der unbestimmten Bedeutung
der so verwandten Verben: 8i86voci z. B. deckt sich nicht mit dem
deutschen „geben", weil dieses den Begriff der abgeschlossenen
Handlung enthält, also aoristischer Natur ist im Sinne von
§ 381, 1, während otoovat an sich nur „darreichen" bedeutet, wobei
es dahingestellt bleibt, ob das Darreichen seinen Abschluss gefunden
hat durch die Annahme des Dargereichten und somit zu einem
wirklichen Geben geworden ist, oder ob es beim blossen Anbieten
geblieben ist.
a) Praesens. I, 261 sot o' 'AiaptEpivcuv | a;ta otupa ot'ocoat jjlexcX-
Xr^avxt yöXoto. Vgl. 164. 519. X. Cy. 1. 3, 14 IVetxa xd xs vuv e"v tw
rapaostatp drjpta Stotojxt aot xat aXXa TtavxooaTid ouXXe;(d. Vgl. 8. 5, 19.
Dem. 18, 103 Tröaa y_prj|xaxa xou; ?|7Efji6va; xtuv au|Ap\opiü>v olecOI jxot ö t -
oövat. Isoer. 6, 12 Ta6x7jv (ttjv oö;av) Tret'&ouatv ujxa; drcoßaXetv, per-
SUüdere Student, tt, 432 xou vuv olxov axtptov lost;, ptvda oe YWatxa, | -atod
v aTroxxEt'vet« bist Mörder, d. i. hegst Mordgedanken, willst morden.
Vgl. t, 406. 408. S. OC. 993 et xt; <sk x6v Stxaiov aoxix' IvddSe | xteivot
Trapaaxd;, -öxepa iruv&dvot' av ei Tiaxr^p a' 6 xatvtov tj xt'vot' av eu&liu;;
Dem. 6, 15 xou; ptiv AaxeoaipLovi'ou; dvatpet, ou; o' dirtoXeoev auxo; rpö-
xepov <I>(üxea;, vuv aw£ei; X. Comm. 2. 1, 14 crrXa xxcovxai, ole dpiüvov-
xat xou; dotxoüvxa?, quibus repetiere conantur (sich wehren). Vgl. Hell.
3. 5, 4. Th. 2, 8 i:posi-6vxiüv (xcuv AaxeSatpiovttuv), oxt ttjv 'EXXdoa IXeu-
depoustv. 6, 88 r'jvsßrj . . xou; xe Kopivfh'ou; xat xou; ^üupaxoatou; xd
auxd xat xov 'AXxißtd8r)v oeoptevou; TtEt&stv xoü; AaxeSatfioviou;.
l) Vgl. Bäumlein Untersuch, über die Griech. Modi. S. 36.
§ 382. Gebrauch der Zeitformen. 141
b) Imperf. X, 324 'ApidSvirjv . . 0r)<jeo« | Ix KprjTYjc ic, v0uv6v 'A9r;-
vau>v lepaa)v tjy e jj.Iv odo' a7:övT)To* rrdpo? 8e (xiv ApxEjxu Ixxa er war
schon auf der Fahrt nach Athen, d. i. wollte sie nach A. führen, vgl.
X. An. 6. 6, 7. i, 492 xal tote 8t] KuxXuiTta -posTjüotov' eijxcpt 5' sTaipoi |
jxEtXiyiot? eiTEEJutv ^p^Tuov ich war schon dabei ihn anzureden, wollte ihn
anreden. <P, 326 rcoptpupeov o apa xü|xa . . Xazax dctpojjLsvov, xaxd 6'
TjpES HqXsuava. X. An. 1. 3, 1 KXsapyo? too; auTou crcpaTtüiTa; i.[Uä-
£sto tlvai . . u3TEpov o i-sl e/vu) oxt o'j ouvr^asTai ß i d a a 3 {} a t , auvrj-y/YEv
exxXr)atav. 3. 3, 5 Biecpö-eipov -postovTE; tou? axpaxicüxac, xai Iva 70
Xoya-yov 8 iecp de ipav. 6. 1, 19 exaoro? E7t£t9-Ev auTov UTroaTrjvai
tyjv dpyvjv. 7. 3, 7 Ittsiöov d7ioTps7T£adai* 01 oe ouy u-rjxouov. Cy. 5.
5, 22 IXOüjv enreiwov aÜToö?, xai ou; STrstsa, toÜtou; eytov £;:ops'.)öji.r1v.
Vgl. Hdt. 5, 104. Dem. 18, 105 oöx ssO", oxi oöx i8t8oaav. Isoer.
4, 93 i;ov Ti[xd; Ecaiplxou? Xaßsiv, a? auToT; £8t'8ou ßastXeu;, oiy üiiEusivav
Ta; -ap Ixstvou ocjpsac. Th. 4, 76 Xaipwveiav . . aXXoi ££ OpyojxEvou
Ivsotöoaav arbeiteten an der Übergabe. X. Comm. 1. 2, 29 Kptu'av
aij&avojjLsvo; ipwvTa Euf)u6r(|xou , d-ETps-E (avertebat, i. e. avertere
studebat). Th. 3, 24 xrjpuxa Ix-ejA^avTs?, Itcsi r,fi.Epa e^evexo, sa-Evoovxo
dvaipeaiv toi; vexpots, [xaQ-ovxes oi xo dXiqfte? ETraüoavxo sie waren schon
dabei, einen Waffenstillstand zu schliessen, d. i. wollten. Hdt. 1, 68
£|xi<j9oüto (conducere cupiebat) -ap o'Jx ex8i86vxo? xf]v auX-qv' Ypovü)
8e ä>; dvE-j-vcDss £votxia(h). 69 ypuaov wveovto (feilschten um Gold, entere
volebanf) . . Kpotao; oe aept wvsojjLsvotit Eotüxs BtüTivYjv. Dem. 32, 6
üj; 0' fjXiaxexo 6 H-fsaxpaTo:, epsufet xal otwxöaEvo; pi-xsi «'jtov Et? xrv
ÖäXaTxav, cum m eo esset ut caperetur. Vgl. Hdt. 7, 181. Eur. J.
T. 26 IxaivofjLT] v Supei, dXX' e'cexXs'Lev . . ApTsjju; man war schon dabei,
mich zu morden, vgl. 360. H. f. 538 xai xaa1 eUvt^xe xexv', d-mX-
Xüpi^v 0' l-j'a) liberi mei morituri erant, ego autem peritura, vgl. S.
OR. 1454. OC. 274. X. An. 5. 8, 2. Antiph. 2, 3. 5, 37, ubi v.
Maetzner. Eine merkwürdige Stelle Hdt. 6, 108 xai -yap xal loEour/.ssav
a^psa; auTou; xoiat ' 'A{b)\aiouji 01 nXaxatlsc (sie hatten sich den Ath. er-
geben und standen nun unter der Botmässigkeit derselben, s. § 385) . . .
loocjav 8s ci>ÖE (sie hatten sich aber so ergeben, bloss erzählend, s. § 386)
-is*ö|j.evot u~o ÖTjßaitov 01 FlXaxaiSE:; loi'oosav Trpcoxa jrapaxoyouat . . Aaxe-
8ai|xovioiai aepsa; auxoü; (wollten sich ergeben), 01 os ou Sexöpuevoi eXeföv
aepe xtX. — Besonders häutig wird das Partizip des Präsens so ge-
braucht. Eur. Ph. 81 &[iü 0 spiv Xuouc ujrö^-ovoov jjloXeTv ETiEiffot 7:aioi
Tcatoa, Tiplv diauorai oopo:, ubi v. Schaefer. Vgl. Eur. El. 1024. X. Cy.
5. 1, 22 Tip" vjv oiöövti 6jxtv rtoßpua xsi^rj, tradituro. Dem. 29,17 ouo'
iixoZ - a p ao 1 0 0 vto ? (xöv -aloa), irapaXaßEtv T?j&eXy)5ev (CMW traditurus
essem) u. so öfter in dieser Rede. Hdt. 3, 81 rd (= d) (xev 'Oxav-rj;
eure xupavviSa rraücuv. X. An. 5. 6, 31 6pto ujxtv xd TrXota TiEpiTrovTa?
142 Gebrauch der Zeitformen. § 383.
'HpocxXe&xa« missuros. PI. Prot. 317, a kooiopäjxovra jx-rj Sovaoöai
dT:o8pavai itoXX-f) [xcopia beim Davonlaufen nicht entlaufen können.
Th. 3, 18 MiToXYjvaioi im Mr^&u|xv7.v iu; -p o 6töo(xe vr( v iTCpdxeoijav, putantes
parari proditionem. Vgl. X. Hell. 4. 5, 3. So namentlich nach Verben
der Bewegung. Eur. Suppl. 120 xooxou; ftctvovxa? yjXMov ££aiTu>v ttoXiv.
X. Hell. 2. 1, 29 f] -äpaXos £; xd; 'Ai}/jva? li:Xsu uev aTraYyeXXo u er a
xd •YS'yovoxa. Th. 7, 25 ?TCS[i<J'av i; xd; -oXsu -psaßsi; d"y-(£XXovxa;
(mit der Meldung) xrjv tou tlXYinfAupi'ou Xr/juv. 6, 88 rcpiaßeis itep-ttsiv £;
Supaxoüaai; xtoXuovxa? jxtj ^ujxßaivetv Aftrjvai'oi;. — Aus der oben be-
sprochenen allgemeineren Bedeutung der hier in Betracht kommen-
den Verben erklärt es sich, dass der sogenannte Conatbegriff einerseits
nicht auf die Formen des Präsensstammes beschränkt bleibt (vgl.
Lys. 30, 32 uu.5;; jteiaousiv a>; ou ypr\ ot'y.yjv Kap' auxou Xa[xßavetv, sie
werden vei-suchen, euch einzureden), l) anderseits den Formen des
Präsensstammes nicht immer anhaftet, vgl. PI. civ. 390, e (Hs. fr. 180)
oojpa 9eou? rcsiöei. So namentlich in negierten Sätzen: PI. Apol. 37a
7:£KEtJ|xat £xü)v slvai [atjÖsvoc doi/.Eiv av9pcbirtov, dXX Ofia? xouxo ou itetda).
Arist. V. 116 dvEKsiHov aoxbv [ayj cpopEiv xpißcoviov | jj-Tjo' i-jiEvai Oupcc£ "
6 6' oux luEidETo (liess sich nicht zureden). Hdt. 2, 121, 6 u>; os
zoXXd r.plc, 7.utyjv Xl-fcüv oux etisi&e, IjtiTe^v^uas&at rot/zös ;xtv. Vgl. 5, 104.
Th. 3, 75 dviaTTj te xai 7iapE|xub£txo- w; S7 oux e'-etOsv er hiess sie auf-
stehen und sprach ihnen Mut zu; als sie sich aber nicht zureden Hessen,
i, 500 tu? cp dsav, dXX' ou r. s l \) o v.
§ 383. b) Imperfeetum.
1. Das Imperfekt ist für die Vergangenheit das, was das
Präsens für die Gegenwart ist. Beide Zeitformen stellen eine
Handlung in ihrem Verlaufe, ihrer Entwickelung dar; die eigent-
liche Dauer der Handlung kommt bei dem Imperfekt ebenso wenig
wie bei dem Präsens in Betracht. B, 785 p.dXa 6' «Sx« oiETCprjaaov
tceoioio. Hdt, 3, 19 autixa fieTeTCefjursxo. 8, 115 liropsoexo xaxd rd^o;.
Th. 4, 44 dvsywpouv xatd xdyo;. 2) Ebenso wenig kann es an sich
eine wiederholte Handlung in der Vergangenheit, ein Pflegen
ausdrücken, s. § 386, Anm. 3. Das Imperfekt erscheint in diesem
Falle nur deshalb öfter als der Aorist, weil eine wiederholte
Handlung gleichsam eine zusammenhängende Reihe von Hand-
lungen darstellt, bei der der Beschauer weit öfter den Verlauf als
den Abschluss ins Auge fasst.
1) Über otöövat vgl. Schoemann ad. Isae. 8, 43 p. 40.
2) Mehr Beispiele bei H. Schmidt doctr. temp. IV. p. 19 sq.
§ 383. Gebrauch der Zeitformen. 143
2. Da nun das Imperfekt eine in der Vergangenheit
sich entwickelnde und insofern damals noch fortdauernde
Handlung ausdrückt, so ist es natürlich, dass es bei der Beschrei-
bung und Schilderung auf einander folgender Begeben-
heiten in der Vergangenheit, bei der Darstellung von
Sitten und Gewohnheiten, sowie bei Erwähnung vergangener
Handlungen, welche zur Erklärung, Veranschaulichung, Be-
gründung einer anderen Handlung dienen und begleitende
Neben umstände derselben ausdrücken, gebraucht wird. T7 15
sqq. ol o' ots or( sveSöv rjoav £~' dXXVjXoicriv lovxss, | Tptuaiv u.ev Ttpofxa-
yijev AXe;avopo; iliostorjc . . . aurdp 6 oo-jps outo . . rcdXXcov Ap^sicov
up o x aX i £eto rcdvxac apioxou;. H, 472 ff. y, 497 ff. a, 107 ff. ot fjtiv
Ircstxa TtsjaoTsi -po-dpot&s tbpätov {}ujj.6v Ixep-ov* xr,p'JXE; 6' auTOtai xal
OTpTjpoi ÖspaTiovre; | ot fxlv ap' oivov I(xij-j'Ov eVi xprxrjpjt xal uotup,
ot ö' auxe STrö-f-fotst . . TpaftE^a? j vi'^ov tos -poxt&Ev, toi oe xpsa -oXXa
Saxeuvxo. Vgl. die schöne Schilderung b. Dem. 18, 169 f. X. An.
1. 9, 2 (Kupo;) ext •üat; cuv, oxe £:r a t o eos x o xal cj'jv toj äosX'^ui xal aüv
tois aAXot; Tratst, -dtv~a)v itdvxa xpoxiaxo? ivofjLi£exo. Vgl. G. 17 1. X.
Ag. 2, 12 aufxßaXövre; xä; dbTti'oa; Itoftouvro, IpiayovTO, d~E/TEtvov; d-i!)v7]3xov.
Cy. 7. 1; 38 s'j&u; dveßo7]5av te ~dv~£? xat 7tpo37te<i6vxss Ijxa^ovxo, itofrouv,
icoöoüvTo, I-atov, Irat'ovTo. Vgl. An. 4. 8, 28 u. 2. 6, 21 bis 27 die
Charakterschilderung des Menon. Cy. 8. 8, 1. Comm. 1. 2, 61. Hdt. 3, 160
8u>pd oi Ävd rdv bto? ^oioou, xal xf(v Baß'jXcovd ot I o w x e dxeXsa ve|xea9at.
3. Häufig wird das Imperfekt gebraucht, wo man eine ab-
geschlossene, nicht eine noch in der Entwickelung begriffene
Handlung ausgedrückt erwarten sollte, wo also das Imperfekt statt
des Aoristes zu stehen scheint. Dieser Gebrauch findet sich be-
sonders häufig in der Homerischen Sprache bei Verben, wie aipetv,
ßai'vsiv, ßdXXstv, otoövat, levai, iaxdvai, xaXeTv, Xet-stv, -EjiTrstv, ittitxsiv, rtösvat
u. a., und in der Prosa bei den Verben des Schickens und Gehens,
als: -l[jL-£tv, dTEooxIXXeiv, TtXsty, dvdysa&ai u. a., sowie des Sagens, Er-
munterns u. ähnl., z. B. Xlysiv, d-^IXXeiv, ap^eafrai '/.ö--ou od. bloss ap/e-
of>ai, £p<oxav, xsXsueiv, jrapaxeXeosafrai u. a. ]) Eine Vertauschung der
Zeitformen anzunehmen ist durchaus unstatthaft. Wenn der Dichter
die zuerst genannten Verben im Imperfekt gebraucht, so will er uns
1) Vgl. Nagels b ach X Exkurs, z. Riad., der aber von solchen Impf, un-
richtig sagt „sie hätten nachhaltige "Wirkungen", was in dem Impf, nicht liegen
kann. Stiebeling, Beitr. z. Homer. Gebrauch der tempora praeterita. Progr.
v. Siegen, 1887. Poppo ad Thuc. 1, 119 p. 570 sq. ed. maj , ad 1, 26 ed. Goth.
Maetzner ad Lycurg. § 18. Kühner ad Xen. An. 7. 1, 13. Blass, Rhein.
Mus. Bd. 44 (1889), S. 406 ff. Hultsch, die erzählenden Zeitformen bei Polybios I
(Abhandlungen der Sachs. Gesellsch. d. Wissensch. XIII, 1), S. 6 ff .
144 Gebrauch der Zeitformen. § 383.
das handelnde Subjekt in seiner damaligen Situation vor die
Augen stellen, während sich der Abschluss der Handlung nur
aus dem Zusammenhange ergiebt. b, 304 Esxrj 8' gv Trpoöupoujt, yoXos
di jjuv oqpio? ^psi (Zorn wallte in ihm auf). E, 364 f. 7) 8' g? Si'cppov
ißaivs xai TjVia Xd£exo yepai'v (sie schritt dem Wagen zu und griff
nach den Zügeln), vorher aber odiixs u. nachher [xdaxicsv u. s. w. y, 82
ßäXXe uT^ö-o; Tiapä |J.a£6v, gv 8s oi Tjitaxi ttt^s iloöv ßsXo?. P, 596 vi'xyjv
8c TpcüeciJi oi'oou, acpoßvjae 8 'Ayaiou?. x, 231 Oupa; uh£s . . xal xaXsi.
E, 370 r] 8' gv 7oovaui ttiute Aitövr^ 8i' 'AcppooiT/j (sank in den Schoss),
| . . Tj 6' dyxa? gXd^sxo öuyaxEpa tjv | ystpi xs puv xaxepeSev. Bei Stellen
wie tt, 118 [xoüvov AaspT^v 'Apxeiato? utov exixxev, (xouvov 8 aux Oouaf,a
raxf|p tsxsv ist nach § 382, 4 d zu erklären: A. war Vater des
Laertes, L. erzeugte den Odysseus. Oft sind beide Ausdrucksweisen
gleich berechtigt. Daher mögen wohl manchmal auch metrische Rück-
sichten nicht ohne Einfluss geblieben sein, wie B, 43 ff. itepl 61 [li-ya
ßdXXsxo cpapo;' | tcosjI o' Otto Xt-apotjiv gSr^aaxo xaXa ~s6iXa, | dp.<pl 8'
ap a>jj.otaiv ßdXsxo £t<po?. H, 303 ff. tu; apa cpwvrjaotc ocoxe ct'cpo; dcp^u-
pörjXov . . . Aias os ^tuax^pa oi'oou cpoivtxi cpaetvov. Auch bei den oben
an zweiter Stelle genannten Verben erklärt sich das Imperfekt zumeist
daraus, dass der thatsächliche Abschluss der Handlung (bei
-£|j.7T£tv, tcXsTv u. a. die Erreichung des Zieles, bei xsXeueiv, TrapaxeXeue-
o&at u. a. die Ausfühi-ung des Befehls) entweder überhaupt nicht erfolgt
ist oder ausser Betracht bleibt. Th. 4, 28 Nixta; . . . IxeXsusv tjv
xiva ßouXsxat 8uvap.iv Xaßovxa g-iyatpsiv (erfolglose Aufforderung). 3, 112
xoö? MsjJTjVt'o'j; TTpwxou; giiiT7)8e<; o Ar^oartcvr,? Tcpouxa;s xat TTposayopsusiv
ixsXeue (nicht auf die Ausführung, sondern auf den Grund des Befehls
kommt es an). 8, 6 dvxl xou MeXayxpioou XaXxiola £-£}j.Ti:ov (der wirk-
liche Aufbruch erfolgt erst cap. 12). 3, 49 xpir,prj e'j&u? ocXXtqv direorTeX-
Xov X7.-7. a.TOJOT^v (Imperf., weil im folgenden erst noch geschildert
wird, was unterwegs geschah). 1, 46 o( 8s Kopivftioi . . I-Xsov im xf,v
Klpx'jpav vofuul nsvx/jxovxa xai. gxaxöv. So steht das Imperfekt namentlich
bei den Verben des Sagen s, wenn die berichtete Rede dem Erzähler
nicht schon als abgeschlossenes Ganzes vorschwebt, sondern in ihren
einzelnen Momenten entwickelt wird. Th. 1, 72 vor der Rede: ot
'Aörrvaioi iXe^ov toiocSe, 79 nach Beendigung derselben aber xotauxa 8s
oi 'A. eIttov. X. An. 4. 8, 14 Esvocptov os d-cd>v IXsf s xoT; tjxpaxtcöxat;"
Avops:, xxX. Cy. 3. 3, 13 crüv xouxou ouv 6 Kupo? gX0o>v Tipo; x6v Kua;dpv]v
tjP/exo XÖ70U xoiouoE. Bloss r(p-/Exo An. 3. 2, 9. — Andere betrachten
Imperfekte wie IXs-ye als vereinzelte Überbleibsel aus einer älteren Sprach-
periode, in der das Imperfekt noch das eigentliche Tempus der Er-
zählung war (wie im Sanskrit und im Iranischen).. S. Delbrück,
Syntakt. Forschungen IV, S. 114.
§ 383. Imperfectum. 145
4. Wenn die durch das Imperfekt ausgedrückte Handlung
mit einer anderen vergangenen Handlung verbunden ist, so kann
es eine Handlung ausdrücken, welche entweder mit jener gleichzeitig
war oder erst nachher eintrat, oder schon vorher stattfand. l) In
dem letzteren Falle gebraucht das Deutsche, wie das Lateinische
oft das Plusquamperfekt, während das Griechische^das eine Aus-
drucksform für die Vorvergangenheit überhaupt nicht ausgebildet
hat, die Nebenhandlung nur in ihrer Entwickelung vorführt, ihr zeit-
liches Verhältnis zur Haupthandlung aber unbezeichnet lässt. n, 50
Totaiv 81 xpeuiüv Ttt'vaxa; TtapeOrjxe außtoxrj; | oTrraXstuv , a $>a rrj itpoxspir}
ÖT:£Aei7:ov (reliquerant) ISovxe«. Hdt. 8, 42 Ivaufiaxeov pugnaverant. Th.
8, 26 IXöovxo; Se 'AXxtßtaoou . . irovöavovxai xa Tcepl xrj; [t-dyi]^' uapfv
(affuerat) fäp 6 'AXxißiäSrj? xal ;uvE[Aayexo xo?; MiXrjaioi;. 2, 23 ai:£axsiXav
xa; Ixaxöv vau;, aarcep 7iapeaxsuä£ovxo, mit deren Ausrüstung sie damals
(bei den cap. 17 besprochenen Kriegsvorbereitungen) beschäftigt waren.
2, 83 oxpaxTjfol 6s Tjaav xaxa tioXei; exäaxwv o? TtapsaxsuaCovxo , die die
Rüstungen besorgt hatten. 4, 9 £xefyt£ov. X. An. 1. 2, 22 (Küpo;) eT8e
xdtc axYjvot?, oo ol KiXixe; icpüXaxxov, ubi Cilices exciibabant (näml. ehe
Kyi'OS erschieu). 1. 4, 2 I^tuv vau; sxspa; Küpou tiIvxe xal eixojiv, at;
^TioXiopxsi MiXtjxov, oxs Ttaaacpepvet cpi'Xr) tv. 1. 6, 10 iizsi eloov auxöv
oircep TipoaOev jtpoasxuvoov, xal xöxe Trpoaexüvrjaav. 3. 4, 7 £vxauda tioXi; fjv
IpTjpLYi- (Jjxouv 8' auTTjv xö rcaXaiöv MtjSch, wo wir auch sagen können:
dieselbe bewohnten ehemals die M. st. hatten bewohnt. Vgl. 3. 4, 10.
4. 3, 7. Antiph. 5, 29 xö rcXoibv tJxev, £v cj> eVXeoixev, wo wir sagen: in
dem wir gefahren waren, s. Maetzner ad. h. 1.
5. Das Imperfekt scheint bisweilen statt des Präsens zu
stehen, indem die durch dasselbe ausgedrückte Handlung in der
Gegenwart fortbesteht. Der Redende nimmt alsdann keine Rück-
sicht auf das Fortbestehen der Handlung in der Gegenwart, sondern
versetzt sich in den Zeitpunkt der Vergangenheit zurück, in welchem
er dieselbe erkannte oder von ihr die Rede war. 7, 292 fvfta . .
xa; jxev (vrja;) KprjxT] IniXaaazv, \ fyi KuStove; Ivaiov, WO die K. wohnen;
auch im Deutschen kann ebenso das Imperf. gebraucht werden: wo d.
K. wohnten. PI. Criton. 47, d 8iacp&Epoü|Asv ixeivo xal XtußrjaojxeOa, 0
xu> |aev Sixaico ß&Xxtov Ifi'-yvEXo, T(1j 8s äSt'xü) ätTrtüXXuxo (statt: o xcp (j.ev
8ix. ßsXxiov 7iYVEuöat; xcu 8e ad. dnöXXuaöai IXe-^exo Ixaaxoxs ocp' yjjxujv
Ttept xcuv xoioÜTtuv 8iaXs70[xsv(üv, ubi v. Stallb.) Vgl. Cic. de offic. I. 40,
143: itaque quae erant prudentiae propria, suo loco dicta sunt, Civ.
406, e ap', tv 8' i-ftü, oxi r,v xi auxtj) Ip70v ö d fj.7] ::paxxoi oux IXuat-
xsXei £rjv, was Stallb. erklärt: oxi laxlv auxtu, a>; apxt IXs^ojasv,
1) S. W. Fuisting, Theorie der Modi u. Tempora, Münster 1850, S. 24.
Kühners ausführt. Griech. Grammatik. IL T. 1. Abt. 10
146 Gebrauch der Zeitformen. § 384.
I070V ti. 436, C e(aö|xei}a, oxt ou xauxöv rv, dXXa ttXeiid, i. e. oxi ou xau-
xöv iaxtv, luairep (p6|A£Öa. Vgl. 609, b. Phaedr. 230, a didp, tu sxatpe,
jxsxa£u tu>v Ä07WV, ap' ou xö8s t,v xö Sevopov, icp' oirep 7)72; ^P-sÜ;, ubi v-
Stallb., wie auch im Deutschen: war das nicht der Baum? Th. 1, 63
airsi^E oe icTJxovxa fJLaXiaxa axaoi'ou? xal laxi xaxacpavs?. X. An. 1. 4, 9
fy&ucov, ou« ol Supoi öeou; ivojxiCov, s. daselbst Kühner's Bmrk. 1. 5, 6
6 ffi^Xoc ouvaxai etixcx oßoXou? xal Y]jj.to)ßöXtov 'Axxixoü?, 7) ös xomifti] ouo
yot'vixa« ATXixd? iywpEt. 4. 8, 1 dcpixovro lirl xöv noxajjLov, 0? «upi^E xtjv
xtuv Maxpwvcüv ywpav xal xtjv x<uv 2xudtviov. Hell. 2. 1, 21. E-Xsuuav efc
Alfbz Troxajxoü; avtt'ov xyJc Aau.'j'axou* öiei^e 8 6 EXXtjjiiovto; xaüxrj
dxaotou; w« irevxexaioexa , s. daselbst Breitenbach. S. OC. 117 opa*
Ti? ap' ^v; Tiou vai'ei; wer war es, von dem der axoito; sprach? So öfter
rv apa, wenn man von einer Meinung enttäuscht wird und zu der Einsicht
gelangt, dass sich etwas vorher anders verhielt, als man gemeint hatte.
Wir gebrauchen in diesem Falle das Präsens, indem wir die auf die
Gegenwart sich erstreckende Folgerung ausdrücken. tt, 420 'Avuvo',
ußpiv Iyu>v, xaxojjLTj^avs, xal 6s ae cpaaiv iv Srjjjitu I8axr(c |xs{) 8[xrjXixa;
EfAjxsv' aptaxov ßouXTJ xal ]j.u8ot3i' ab 6 oux apa xoib; frjtjöa, man sagt
zwar, du seiest ein vortrefflicher Mann; nun aber sehe ich nach den
Erfahrungen, die ich machte, ein, dass du nicht ein solcher bist, Griech.:
warst du nicht ein solcher (und bist es daher auch nicht). Vgl. v,
209 f. X, 553 oux ap' IjaeXXe; . . \rtas.ab(xi . .5 S. Ph. 978 otfioi* TTEupa-
(xai xätJioXwX'* 00' Y]v apa | 6 SuXXaßwv [as, ja nun weiss ich es, Odysseus
ist es, der mich hintergangen hat; Griech.: Odysseus also war es (und
ist es daher auch). Eur. M. 703 £u"nvü><jxa jasvx1 ap' f\v as Xuireiadat,
•ytivat. PI. Phaed. 68, b ouxouv ixavöv aoi XExjxTjpiov xouxo dvopo;, ov av
10*7)5 dyavaxxouvxa jxtXXovxa d^odavsiaöai, oxi oux ap' tjv cpiXoaocpo?, iXla xi;
cpiXo5ü)[xaxo?. *)
Anmerk. 1. In Meldungen der Boten kann st. des Präsens auch das
Imperfekt gebraucht werden, indem der Bote auf die Zeit Rücksicht nimmt, in
welcher er einen Auftrag erhielt. Ar. Ach. 1073 ihai o' ixeXeuovol orpaTTjYot
XTj[xepov | Totyetus Xaßovxa xou; Xoyou;. Vgl. Horat. sat. II, 6, 35 u. 37 Roscius
orabat sibi adesses ad Puteal cras.
Anmerk. 2. Über das Imperf. der Verben vixäv, xpatstv, Tjxtäo&ai u. s. w.
s. § 382, 4, c), über das Imperf. einer beabsichtigten Handlung s. § 382, 7,
über die Im perfekte löst, lyj>r\v u. s. w. s. § 392 b, 4.
§ 384. c) Perfectum.
1. Das Perfekt (im Inclikative) bezeichnet eine Handlung,
welche in der Gegenwart des Redenden als eine vollendete,
zur Entwickelung gekommene erscheint. Der Begriff des
Vollendeten wird im Griechischen durch die Reduplikation,
i) S. Stallb. ad PI. Phaed. 68, b. Civ. 490, a. 603, c.
§ 384. Perfectum. 147
der Zeitraum der Gegenwart durch die Personalendungen des
Präsens ausgedrückt. Ob die Handlung erst in dem Momente der
Rede oder schon lange vorher zur Vollendung gelangt sei und in
ihrer Vollendung sich bis auf den gegenwärtigen Zeitpunkt erstrecke,
ist gleichviel.
2. Das griechische Perfekt unterscheidet sich aber von dem
anderer Sprachen dadurch, dass es nicht bloss eine gegenwärtig
vollendete Handlung, sondern die vollendete Handlung zu-
gleich auch als in ihren Wirkungen und Folgen noch fort-
bestehend bezeichnet. Wo dies nicht der Fall ist, gebraucht
der Grieche den Aorist. x) X. Cy. 2. 1, 18 tlXo; einer 'AxT)x6axe
Tiavra, ihr habt gehört und wisst nun. Lys. 12, 100. PI. Theaet. 144, b
dxTjxoa jxiv Touvojj.3, [xvT]|j.oveua) oe ou (man kann einen Namen wissen, aber
nicht immer ins Gedächtnis zurückrufen). X. An. 1. 2, 5 Küpo? 8e eycuv, ou?
eTpTjxa, topfxaxo ätto ^apoetov, die ich genannt habe und die nun be-
kannt sind. 3. 1, 38 t] dTa;ta 7zoXXou? tjotj dTioXtoX sxev. 5. 7, 29 ola
ujxiv otair eTrpayot atv ot au&at'psToi outoi atpatTj^oi, axE^aafls. H ttoAi? ex-
Ttatai, die Stadt ist erbaut worden und steht jetzt gebaut da; hin-
gegen IxTtafb] bedeutet bloss: die St. war gebaut, ohne anzudeuten, ob
sie noch jetzt dastehe. 0, 81 r^wc 6s jjioi £<jtiv | yjce oucuoExdTTj, ot' 1?
"iXtov e{XT)Xouda, gekommen bin und nun da verweile. A, 125 dXXd
ta jx£v ttoXicuv £;snpdi)o|iEv, xa SeSajTii. B, 135 iw£a oy) ßeßaaai Atö?
(xeYaXou sVaüTot, | xai 07) ooupa oejtj-s vstuv xai ffTtapra XeXuvrai. K, 252.
Eur. Tr. 582 ßsßax' oXßo;, ßsßaxE Tpoi'a ist dahin. Hdt. 7, 130 opsat
Trep leaTEcp ävwToc t Ttacja QsjaaXtTj. X. An. 1. 4, 8 azoXEXoiTiaaiv Tjfxa?
Esvt'a; xai Ilaattüv' dXX eu ye [jlevtoi ijuaTaailcuaav, ou oute dftoOEOpa-
xaatv* olöa -yap, otttq otyovTat' oute d TroTrE^su-fafftv* zyja "/dp TptTjpEt?,
toaTs eXeiv t6 ixEi'vcov rcXotov. 3. 2, 2 ot djxcpi AptaTov, oi TrpoaOsv aujA|xayoi
ovte?, Ttpoösötuxaatv rjfxdi;. 10 r^ziz jjiev i|xitsooü"|Jt.Ev touj tiuv Ostov
opxou?, ot oe ttoAejjlioi e TT i o) p x V) x a 5 t TS xat toi; arcovoa? xat tou; opxou;
XsXuxaatv. Cy. 1. 3, 18 outo; (sc. 'AaTud-yr];) t<dv £v Mtjooi; ttocvtcov
oEuiroTTjv laoTov TTETCoiTjxev, hat sich zum Herrn gemacht und ist nun
Herr. 4. 2 , 26 ouoev £<rn XEpoaXscüTspov tou vixdv" 6 ^dp xpaTwv afxa
TidvTa auv^pTiaxE, xat toü; avopa? xai Ta? -/uvstua;, der, welcher gesiegt
hat (6 xpaTcov) hat alles an sich gerissen und ist nun im Besitze.
Dem. 27, 64 ot (sc. iirtTpoTrot) xai ttjv oiafhrjxrjV Y^cpavi'xa atv xai Ta; jxev
acpETEpa; atjTcuiv ouata; ix. tcuv ircixap-itov oiwxTjxaat xai Tapyata tcov
orcapyövTajv ix tu>v ipiuiv ttoXXoJ [aei'^cd 7iE7iot7)xa<jt, TTJ; 6 IfJtr]?
oüata; . . oXov to x£<pdXatov dvTrjprjxaaiv. Isoer. 8, 19 6 tioXejjio; diravTaiv
7]fxd; dTcsaTsp yjxev' xai 7ap 7rEVEUTEpooc tte-oitqxe xai ttoXXou; xtvouvou?
U7ro(XEvEtv -^vd^xadE xai 7tp6; too; "EXXrjva; otaßeßXTjXE xai TrdvTa? Tpo^ou?
i) Vgl. Fuisting a. a. 0. S. 44 f,
10*
148 Gebrauch der Zeitformen. § 384.
TeTaXaiTtwpYjxev T]|xac (der Zwang viele Gefahren zu bestehen ging
vorüber, daher Tjvdqxaae; aber die übrigen Handlungen bestehen in der
Gegenwart des Redenden nach ihrer Vollendung in ihren Wirkungen
fort). Sowie das Präsens (§ 382, 3), ebenso wird auch das Perfekt
öfters mit Zeitadverbien der Vergangenheit verbunden. S. Tr. 1130
t!9vy)xsv ötpTuoc, sie starb (dneöavev) eben und ist nun tot. Vgl.
Ant. 1282 f. ')
Anmerk. 1. Über den Konjunktiv, Optativ, Imperativ und In-
finitiv des Perf. s. § 389, 6.
3. Da die Griechen weniger den eigentlichen Akt der Vollendung
als das aus der Vollendung für die Gegenwart hervorgehende Er-
gebnis, den durch die Vollendung der Thätigkeits-
äusserung eingetretenen Zustand ins Auge fassen, so muss
das Deutsche, dem dieser Gebrauch im allgemeinen fremd ist, viele
griechische Perfekte (und Plusquamperfekte) durch Präsentien
(und Imperfekte) von anderen Verben übersetzen, welche den
durch die Vollendung der Thätigkeitsäusserung einge-
tretenen Zustand ausdrücken, als: rlOv^xa, ich bin gestorben, und
bin nun tot. Simon, in Anth. 7, 251 ouoe xeftvaat fravovxe;, nicht sind
sie tot, die bei Thermopylä starben. Eur. Ale. 541 xeOvaatv ol ttavöv-
xe«, tot sind die, welche starben. Kextr^cxi (ich habe mir erworben),
besitze, oloa (habe eingesehen), weiss, e'fvaixa (habe erkannt), sehe
ein, jj.!p.vT)|jLai (habe mich erinnert), memor sum, xexXvjjxai (bin ge-
nannt worden), heisse, Ivolouxa z. B. ^ixcova (habe angezogen), trage,
vgl. Hdt. 2, 81; ßeßouXeu|xai (bin mit mir zu Rate gegangen), bin
entschlossen, z. B. axpocxsueadai Hdt. 3, 134; Ippiu|xai (habe mich ge-
stärkt), = valeo, bin gesund; gfjxrjxa (ich habe mich gestellt), stehe;
ߣßr]xa (bin ausgeschritten), stehe fest, A 37 xXufri jj.su, 'Ap-ppito;', o«
Xpü<JT)v d[xcptßEß7)xas Ki'XXav xs Cade^v Tev£ooio xe Tcpt dtvdsaei;, der du
(schützend) vor Chr. stehst, X. oec. 8, 17 ßeßy)xui'a<; xfj; oixi'a? iv Sajieoip;
uecpuxa natus sum = ich bin, wie Y^ova; ^p^opa (bin erwacht),
wache; 7ie7coiöa (habe mich überzeugt), vertraue.
4. Daneben giebt es eine grosse Anzahl von Perfekten, nament-
lich in der Homerischen Sprache, deren Präsensbedeutung sich nicht
aus dem Begriffe der vollendeten Handlung im üblichen Sinne ab-
leiten lässt. So bedeutet z. B. xeftrjXa nicht: ich habe geblüht,
sondern: ich stehe in voller Blüte, Seöotxa nicht: ich habe gefürchtet,
sondern: ich bin voller Furcht. Für derartige Perfekte ist, weil sie
sich lediglich als verstärkte Präsentia darstellen, die Bezeichnung
Perfecta intensiva gebräuchlich geworden. Hierher gehören z. B.
i) Vgl. Kvißala Beitr. z. Krit. u. Erkl. des Soph. IL S. 88 f.
§ 384. Perfectum. 149
oStüöa rieche, als Zustand (o£to als vorübergehende Thätigkeitsäusserung),
oeSopxa blicke (öepxojAcu), irecpptxa Starre (<ppi<jjtu), ßeßpida bin belastet
(ßpfdio), xsxeufta halte verborgen (xeudo>), xeyavöa enthalte (yavSdvu)),
^77]|xat bin der Ansicht (f^eofiat meine), ebenso vev6p.txa Hdt. 2, 25
outto xöv Y)Xtov vev6[xixa toutcov aixiov etvai. Ferner Verba des Affekts,
wie 7re<p6ßY)ji.ai bin in Furcht (<poßoofji.ai), xexTjoa bin besorgt (xt)6o|a<xi
sorge), |xs|A7)Xe es liegt mir am Herzen (psiXet), 7£7T]da, xeydprjxa
bin erfreut (ytj&Ioj, x^'p*")» 2oXna bin der Hoffnung (iXuofxat), xeftdppiqxa
bin voll Mutes (öotppeto), IciTcouoaxa bin voll Eifers (airouodCcu) , itci-
TedujxTjxa bin begierig (littdupticja), xeOauji-axa bin verwundert (9au|xd£tü).
Sodann viele den Begriff des Tönens und, Rufensj ausdrückende Verben,
von denen die Präsensform wenig gebräuchlich ist: xexpcrfa, XeXaxa
(Xdaxco), x£xX7)7a (xexXafYoc), Texpifa (xpt£<a), ßeßpuya (ßpuydofjLai),
fjLEfiuxa (fjLuxaojxai), ps.sfj.Tixa (jxr(xaoiJLat). *) Von einigen Perfektformen ist
sogar die Präsensform entweder ganz verloren gegangen oder hat sich nur in
der poetischen, besonders epischen Sprache erhalten oder taucht erst
bei den Späteren wieder auf: oloa, lotxa, ettutta, olSotxa, Seeua,
<je<jr)pa, xeO^Tia, p.£|i.au.e v, jjLlfxova, bin gesinnt, fifwva, rufe,
ava>7a, befehle, xeyrjva, gaffe, klaffe (yaivtu erst b. d. Sp.), Ippt-ya
ep. poet., schaudere (Praes. nur Pind. N. 5, 50), xexacpir)tö? E, 698.
X, 118 oua te rxoXi; Yjoe xlxeoöev. Hs. op. 227 xotai XEÖTjXe uoXi;,
Xaol S' dv&süjiv lv a&xrj. II, 384 tu; o' üisö Xai'Xam itacra xeXaivr) ßeßpids
y8<bv. Pind. 0. 1, 94 xo xXeo<; XTjXöftev oeöopxe. A, 383 o? xe ae irscppi-
xaat. 0, 559 Y£-]f7]öe 61 xe cppeva Trotfi^v. P, 264 ßeßpuyev fAe-fa xupia.
Th. 1, 144 (xaXXov Trecpoß7]|jiai xdc otaeia; fp-alv d[j.apxia; r\ xd; xtuv e\av-
xia)v Siavoia?. PI. Phaedr. 227 d l7iixeöufi.T]xa öcxouaou. 236, b ^utoü-
oaxa?, oxi <roo xwv icatoixcov iireXaßopiiqv.*'). Dem. 37, 48 ti sirt axeuxoxa. Ar.
Av. 1521 Tietvcuvxe? tuairsp 'IXXupiot xexpt"](6xe;. Dem. 18, 199 ßotov xal
XEXp oc-f (ü;.
An merk. 2. Aus dem Begriff der vollendeten Handlung lässt sich das
sogenannte intensive Perfekt nur dann ableiten, wenn man nicht von der
präsentischen, sondern von der aoristischen Handlung ausgeht: cpoßTjtKjvc» er-
schrecken — Trecpoß-fjaöat erschrocken sein, voll Furcht sein, cppi£ai erstarren —
irecpprfevai erstarrt, starr sein, xpaYetv „ins Schreien kommen" — xE-xpaylvat „ins
Schreien gekommen sein", unaufhörlich schreien. Dieser von Kühner vertretenen
und neuerdings von Kohl mann (Über die Annahme eines Perfectum inten sivum
im Griechischen, Progr. v. Salzwedel 1S86) tiefer begründeten Erklärung gegen-
über, die sich ohne eine gewisse Künstelei nicht durchführen lässt, betrachtet
Curtius(Verbum der griechischen Sprache IL S. 150 ff.) im Anschlüsse an Bopp
!) Sammlungen derartiger Perfekte bei Fritzsche, Über griech. Perfecta
mit Präsensbedeutung, in den Sprachwissenschaft!. Abhandlungen aus G. Curtius'
grammat. Gesellsch. Lpz. 1874, S. 43 f. und St ender, Beiträge zur Geschichte
des griech. Perfekts, Progr. v. M.-Gladbach 1883 und 1884. — i) über den häufi-
gen Gebrauch des Pf. hr.o-jbiy.a s. Lehrs, Quaestt. ep. p. 288 sq.
150 Gebrauch der Zeitformen. § 384.
die Intensivbedeutung als die ursprünglichere, aus der die temporale Ver-
wendung erst herzuleiten sei. Vgl. auch Delbrück, Syntakt. Forschungen IV, S. 94.
Anmerk. 3. Über das Verhältnis des Perfekts zu dem Aorist s. § 386,
1 u. 13. Bei den sehr späten Schriftstellern wird das Perfekt nicht selten statt
des Aoristes gebraucht. >)
5. Das Perfekt, und zwar in allen Formen, wird mit rheto-
rischem Nachdrucke so gebraucht, dass eine noch nicht einge-
tretene Handlung als bereits vollendet, der daraus sich ergebende
Zustand als schon vorhanden antizipiert wird. 2) Ebenso in anderen
Sprachen, wie „jene hat gelebt, wenn ich dies Blatt aus meinen
Händen gebe," im Lat. perii, occidi, actum est de me. 0, 128
jjiatvö|AevE, <pp£va« r^l, Siscpdopa?, es ist um dich geschehen, actum est
de te. S. El. 674 ot '-yto xdXatv', oXcoXa tt)S' £v rjjjLspot. X. Cy. 4. 2, 26
sxslvo ypr\ -fvwvai, ort ouolv sau xspoaXsa-XEpov xou vtxdV 6 -[dp xpaxolv
a|xa Tiavra auvrjpuaxE. 7. 5, 23 y]-j.sT<; tcoXXyjv piv oaoa Iyo|j.Ev, ttoXXyjv 81
uixxav xai axuirstov' cojxe ava-fxr(v Etvai rj cpsu-ysiv xayu xou; dt-o x<uv oixiwv
r\ xayu xaxaxsxauaöat. Comm. 1. 2, 21 oxav xaTv vouösxixujiv Xoyajv
e'ntXaörjXou xt;, iTnXIX^axat xal a>v rj 4"JXrl Trdayouaa xf; acu9poauvri;
ItteOuiasi. PI. Phaed. 80 d (tj 4"JX^i) *1 ™iaüxT] xal oürcü HECpuxuia, d:;aX-
XaxxojxevTj xou aü>\xaxoc, suiJü; 6ia7rs<püaT]xai xal aTCoXtuXsv. Prot. 328, b.
limSav xu Trap' eptoü jxdt^r), Idv uiv ßouXYjxai, d-itoolowxev o s^d) ^pdxxojxai
dp-fupiov' Idv os |xy], ^X9a>v ei? ispöv, OfjLoaa;, oaou av cprj a;ia etvat xd
p.a9^[xotxa; xosouxov xaxEÖY]XEv, wenn er will, so habe ich mein Geld und
damit ist die Sache abgemacht. (Sauppe tilgt duooeöcüxev.) Dem. 24, 139
idv xi? ßoüXiqxai vöpov xatvov xtölvai, sv fypoyjip xöv xpdyr]Xov lycuv vo-Jt-odexsi,
xal Idv piv oö;7) xaXö; xal ypY]ai|xo; Eivai 6 vopo;, £9) 6 Tiftei? xal dTrepyETai"
ei 6s p.V), xe&vtjxev e'iuaiiajilEvTo; xou ßpöyou. 8, 15 ouosv auxou; dTioXtuXsvat
xcoXuasi. 24, 64 7ts7tau<jo (Schluss!). Oft in der Verbindung xo sV ipoi
s. § 391, 3.
Dem futurischen Präsens § 382, 5 entspricht somit ein
futurisches Perfekt. Die Beziehung auf die Zukunft geht ent-
weder aus der Konstruktion des Satzes oder aus dem ganzen Zu-
sammenhange der Rede hervor. S. Ph. 75 e? ps xo^ojv ^xpax% afo&V)-
osxai, oXü>Xa, xal ae TtpoaotacpÖEptu ;uvd)v. Eur. Ol*. 941 si 6s oi) xaxa-
xxeveixe ps, | 6 vopo? dveTxai. El. 687 sf . . Ttxcopa ftavdcjipov Tisasi, I
xs{)vY)xa xd^ä). Th. 8, 74 iva, tjv pr) uiraxoütuai, xsdvYjxajat. 4, 23
EipYjxo, sdv xal öxiouv Trapaßaö-rj, XsXuailai xd; arcovod;, ebenso 4, 46. 2,8
£v xoüxco xe xsxcoXuaöai Iooxei ixdaxtü xd Trpd^paxa, to pr) xi; auxö;
TiapEJxat, ubi v. Poppo, jeder meinte, das Unternehmen sei, wobei er
nicht selbst zugegen sein könne, behindert. X. An. 1. 8, 12 xav xouxo
VlXCUpEV, Ttdvö' TjfltV ItSTCOlTjXai.
•) S. Lehrs 1. d. p. 274 sqq. — 2) S. Fuisting a. a. O. S. 48 f.
§ 385. Plusquamperfektum. 151
§ 385. d) Plusquamperfectum.
1. Das Plusquamperfekt bezeichnet eine in der Vergangen-
heit vollendete Handlung und ist daher für die Vergangen-
heit, was das Perfekt für die Gegenwart ist. Der Begriff des
Vollendeten wird durch die Reduplikation ausgedrückt, der
Zeitraum der Vergangenheit durch das Augment und die
Personalendungen der historischen Zeitformen.
2. Das griechische Plusquamperfekt unterscheidet sich aber
von dem der deutschen und lateinischen Sprache wesentlich dadurch,
dass es stets die in ihrem Vollendetsein fortbestehende
Handlung (die vollendete Handlung in ihren Folgen und
Wirkungen) im Zeiträume der Vergangenheit bezeichnet,
während das deutsche und lateinische Plusquamperfekt nur eine
Handlung ausdrückt, welche vor einer anderen Handlung der Ver-
gangenheit vollendet ist. ') Soll dieser Begriff der Vorvergangenheit
bezeichnet werden, so gebrauchen die Griechen den Aorist, indem
sie denselben als einfache Vergangenheit auffassen, als: X. An. 6.
3, 21 iizzl 8e i8eiuvT)jav xayiaxa, TiapYj-y^Xfrr] xa rrupa xaxaaßewüvai Tiavxa,
sobald sie gespeist hatten. Wie das Imperfekt st. des Plpf. ge-
braucht werden könne, haben wir § 383, 4 gesehen. Da das
griechische Plusquamperfekt nicht wie das deutsche oder lat.
Plusquamperfekt schlechtweg eine Vergangenheit ausdrückt, sondern
die in ihrem Vollendetsein fortbestehende Handlung bezeichnet, so
wird es in gleicher Weise gebraucht, wie das statt des Plusquam-
perfekts stehende Imperfekt, so dass z. B. TjByj TtpoacpTxxo nicht dem
lat. venerat entspricht, sondern den Sinn hat: er war schon da.
Th. 4; 2 'Adrjvatoi 1$ SixeXiav aitlaxsiXav Eupupisoovxa xal SocpoxXea' Ilufto-
ocupo; -jap 6 xpi'xo; 7]8y) TtpoacpTxxo I; ISixeXi'av. Ibid. xal [IeXoti:ovvt]c;Üdv
aoxoss vrjsc l^xovxa TrposTCETrXsuxsjav = befanden sich daselbst. 4, 1
xal iaeßeßXrjxejav ajxa ic, xr,v 'Pttj-^viov ol Aoxpot, wozu Poppo bemerkt:
plusquamperfectum, quod hoc tempore etiam in eorum terra erant.
Hdt. 8; 61 TjXcüxeoav xs xal xaxer/ovxo ai 'A9r]vai. 1, 84 upoaßaivcüv
xaxa xouxo xyjs; axpo-oXio? xrj ouoet? Ixsxaxxo cpoXaxo?. X. Hell. 1. 1? 32
ircl xo vaoxtxov, ö ixeivo? rj&poi'xsi aizö xcuv au[A|xä^u>v? ^csTrsjxcpöir] Kpaxrj-
ouratöa«. Plpf. u. Aor. Hdt, 7, 176 !8e8[at]xo 6s xsi/o? (stand gebaut
da) . . • e8e.ip.av 6e Ocuxee? xö xeiyo;, condiderant. 1, 77 liroi^aaxo
(fecerat) 7ap xal Trpö? "Afxasiv . . (jufi|xayt'r)v Ttpoxepov TjTtep irpo; Aaxsoat-
p.ovi'ouc, p.£xa7re[Jn{;a[xevo; Se xal BaßuXtuvtou? (xal -yap Trpö? xooxou? auxtp
lirenodrjTo au^aytr) , bestand). Auch wird durch das Plusquam-
•) Vgl. Fuisting a. a. 0. S. 50 u. 53. Aken, Grundz. der Lehre v. Temp
u. Mod § 7.
152 Gebrauch der Zeitformen. § 385.
perfekt nicht bezeichnet, ob die Handlung in Beziehung auf eine
andere Handlung sofort oder lange vorher vollendet worden sei,
wie dies auch bei dem Perfekte nicht der Fall ist (§ 384, 1).
Hdt. 1, 84 xoxe 8e orj otuxo; xs dvaßeßrjxee xai xax' aüxov aXXoi riepoeajv
dveßaivov, er selbst war hinaufgestiegen u. war nun oben, und die
anderen, seinem Beispiele folgend, stiegen hinauf (waren noch damit
beschäftigt). Ibid. Sdpoie« 8e ^A<u<jav u>8e (wurde eingenommen), nach
Beschreibung der Einnahme: ouxcu 8t) Sdpoie; xe YjXüxeaav (war ein-
genommen) xal uav tö atjxu inopölexo (nach der Einnahme erfolgte die
Zerstörung). Th. 5, 1 xoo Imyqvopivoo öepou; cd e\iauatoi oitovSal SteX^-
Xuvxo jxdypi üuiKtüv, blieben aufgehoben. 4, 13 xauxrjv ttjv vjfiipav
TrpoaßoXd; itoiTjadp-evoi lire^auvro, re omissa qiäescebant, vgl. 4, 47 zu
Anfang. 1, 128 £7t£|x<j;£ ItusxoXtjv tov riyYuXov cplpovxa aux(p' IvEflfpaTTTO
8e xd8e, stand darin geschrieben. X. An. 5. 6, 18 ou? ?rapd Küpoo iXaßs
oapeixou?, 8ieaeaa)xet, hielt er aufbewahrt. 5. 2, 3 ev 8' tjv ytupiov
jj.T)xpÖ7ToXt? autcov* sfe touto 7tdvx£<; juveppuTjxeaa v, daselbst waren zu-
sammengeströmt und waren noch da.
3. Da das griechische Plusquamperfekt nicht, wie das lat.
und deutsche, eine Vorvergangenheit, sondern eine in ihrem Vollendet-
sein fortbestehende Handlung in der Vergangenheit ausdrückt, so
eignet es sich wie das Imperfekt zu Beschreibungen und
Schilderungen, in denen es oft neben dem Imperfekte steht.
Dieses stellt die Handlung der Vergangenheit in ihrer Entwickelung,
jenes in ihrem Vollendetsein fortbestehend dar. K, 150 ff. xov 8'
Ixfyavov | ixxo; öctco xXiafr)? auv reu^euiv' djrfi. 8' exaipoi | eu8ov, utio xpajlv
8' £X0V ä^ioa?' e^^ea 6s acpiv | opd' Irci aaupioTTJpos s'XYjXaxo, xrjXe 8s
yaXxö; | Xd(XT:e (die Speere standen aufrecht). Th. 2, 18 fj OJvotj £xetsi-
ytjxo, xai auToj cppoupi'ü> ol AdrjvaToi s^püivxo.
4. Dass von vielen Verben, deren Perfekt wir durch ein Präsens
übersetzen, das Plusquamperfekt durch ein Imperfekt zu über-
setzen ist, haben wir § 384, 3 gesehen. Dem sogenannten Perfectum
intensivum entspricht natürlich ein Plusquamperfectum intensivum.
B, 95 XEXpYj^si 8' dYopir), utio 8e oTeva^tCsTO 7aia. £, 166 (o; 8' auxco; xai
xeivo £8<uv irsö^Trea öu|X(p. A, 683 -/ey^ei 8s <pp£va NtjXeu;. X. Hell.
7. 4, 32 oi 'ApxdSe? ooxu>; iTrscpößTjvxo ttjv ^Tiioüaav rjfiipav toaxs ou8
dvsTiauaavxo xr; vuxxi;. Cy. 1. 4, 25 'Aaiud-pr)? tut epe $stt£7:Xt]XTO. 1.3,10
£8s8otxsiv, jat) Iv tu xpaxfpi (pdpjxaxa fxs[j.i ,'fAEva eitj, kurz darauf
7idvxe; ixExpdYstxs.
5. Entsprechend dem § 384, 5 besprochenen Gebrauch des
Perfekts wird das Plusquamperfekt in Verbindung mit einer
ihm vorangehenden Handlung mit grossem Nachdrucke so gebraucht,
dass es die durch dasselbe ausgedrückte Handlung als eine schon
§ 386. Aoristus. 153
zu gleicher Zeit in ihrem Vollendetsein fortbestehende darstellt.
E, 65 f. xov |i.£v Mrjptövr); oxs 8yj xaxs|xapj:xs 8iu>xcuv, | ßeßX^xet -[Xooxöv
xaxd 8s;iov, als er ihn ergriff, hatte er ihn auch schon getroffen (war er
schon getroffen). 696 tov 8' IXitts ^"/ty xaT<* o öcpdaXjjnuv xsyox' dyX6;.
Hdt. 1, 79 Kupo; ßouXsuofxsvo; eupuxe rprJY^a ol eTvat (e re sua esse)
IXauvsiv (Ij; oövaixo xdytaxa iid xa; Sapot.;, rplv rj xo Öeuxepov dXifföfjvai*
to; 8s ot xaüxa !8o;s, xal liroi'se xaxd xayo;' s^daa; (= iirsiOT] TjXaae) -jdp
tov (jxpaxov s*; xt)v Auot'iQv auxö; a-fysXo; Kpot'jcu iXr(Xui}e£, denn nachdem
er sein Heer nach Lydien geführt hatte, war er auch schon selbst bei
Krösus als Botschafter. 4, 137. Th. 4, 47 <1>; 81 iXf^ÖTjsav, IXeXovxo xe
ai auovoal, xal xoi? KEpxupai'ot; -apEOsoovxo ol Tidcvxs;. 8, 66. X. Comm.
2. 9; 5 vofj.tja; 8e 6 ApysÖ7]|j.o; dTrorrpo^v oi xöv Kpixiovo; olxov jxdXa TuepieTirev
aoxov' xal euöü; xcüv aoxocpavxoövxcov xov Kptxcuva dveuprjXEi TroXXd doixTj-
jxaxa, S. das. Kühn er 's Bmrk. Hell. 7. 2, 9 lirel 8' a7ra£ 7jp;avxo uttei-
xstv, xayo 6t) rdaa 7] dxporcoXi; fpr(fxo; xcov TroXejju'wv i-ye-f evt;xo. Cy. 1. 4, 5
ü>C 8 oux d^£0i8pa3X£v (sc. Kupo;) ix xou r(jjai8ai ei; xo fifj -oteiv, o
7]aj(uxo7 dXX ixaXtvostxo e"v xu> TCEipdaDai auöi; ßEÄxiov ttoieTv, xayo [xev e£;
xö ijov dcpixExo xrj [mnx^j xoT; tjXi$i, xayo 6e zapfet, xayo 8e xal xd e*v xtp
TiapaSstJcu drjpia dvTjXtöxEi, so hatte er bald unter den Tieren auf-
geräumt. 8. 3, 8 ix xoöxou ot) 6 |iiv Xafxßdvcov xov xaaav xou cpDovoo
iitsXEXrjaxo. An. 5. 2, 15 aXXo; aXXov eIXxe, xal aXXo; dveßeßifjxei, xal
rjXcüxsi xo ycopiov. 6. 2, 8 e6&u; xd xe yp^jj.axa auvr^ov . . xal al TroXat
IxsxXeivxo xal l~i xcüiv xstyu>v o~Xa icpatvsxo.1)
§ 386. e) Aoristus.
1. Der Aorist bezeichnet die Handlung schlechthin als ge-
schehen und zum Abschlüsse gelangt, als momentan in dem
Sinne, dass sie für den Redenden sich in einen Moment zusammen-
drängt und von ihm mit einem Blicke überschaut wird. Der Aorist
bildet daher einen Gegensatz einerseits zum Imperfekt, das die
Handlung als eine noch nicht abgeschlossene in ihrem Verlaufe vor
Augen führt, andererseits zum Perfekt und Plusquamperfekt,
die die abgeschlossene Handlung als in ihren Wirkungen fort-
bestehend darstellen: xpöiratov iSpoov sie waren mit Errichtung eines
Siegeszeichens beschäftigt (ob es wirklich zu stände kam, ist nicht ge-
sagt, vgl. Th. 1. 105, 6), lopoxaoi xpörcatov sie haben ein Siegeszeichen
errichtet (und es steht nun fertig da), iSpuxEaav xporcatov sie hatten
ein Siegeszeichen errichtet (und es stand nun fertig da) ; dagegen be-
1) Vgl. Fuisting a. a. 0. S. 52. Unrichtig ist die Ansicht Matthias
(Gr. IL § 505, IV.), dass in solchen Stellen das Plusquamperfekt statt des Imper-
fekts oder Aorists gebraucht sei.
154 Gebrauch der Zeitformen. § 386.
deutet i'öp'jsav xpoiraiov schlechthin: sie errichteten ein Siegeszeichen,
ohne jene Nebenbeziehungen.
Der Gegensatz des Aorists zum Imperfekt (und Präsens)
tritt besonders klar zu Tage bei denjenigen Verben, deren Präsens
und Imperfekt das Hinstreben nach einem Ziele darstellen, wie
icEi'&eiv, oioövat, afsiv, rljx-siv, Ttparceiv u. a. Hier hebt der Aorist, und
zwar nicht bloss im Indikativ, sondern auch in den übrigen Formen,
als Form der abgeschlossenen Handlung die Erreichung des
Zieles nachdrücklich hervor: ttsi'ösiv zureden — newai überreden,
8i86vat darreichen — oouvai übergeben, cr/eiv führen — aYoc-feTv hin-
bringen, rpa-TTsiv hinwirken auf etwas — npa;at etw. erwirken u. s. w.
Vgl. § 382, 7. Man spricht in diesem Sinne von einem effektiven
oder resultativen Gebrauch des Aorists.
2. Der Indikativ des Aorists ist eine historische Zeitform, wie
aus dem Augmente erhellt. Wenn für die momentane Aktion nur
eine Zeitform der Vergangenheit ausgeprägt worden ist, nicht auch
eine solche der Gegenwart, so hat dies seinen Grund darin, dass
eine Handlung, die in die Gegenwart des Redenden fällt, nicht als
wirklich abgeschlossen erscheint, sondern in der Regel in ihrem
Verlaufe, also durativ, angeschaut wird. ') Auch hinsichtlich des
Futurs hat die Sprache auf eine durchgreifende formelle Scheidung
der momentanen und der durativen Aktion verzichtet. Nur im
passiven Futur hat die Sprachentwickelung, wie wir § 376, 3 und
4 gesehen haben, zu einem Ausdrucke der momentanen Aktion im
Gegensatze zur durativen Aktion geführt. Vgl. auch § 387, 1.
3. Steht der Aorist in einem Nebensatze in Verbindung mit
einem Präteritum im Hauptsatze, so kann er eine Handlung aus-
drücken, die entweder mit der anderen Handlung gleichzeitig war
oder ihr voranging oder ihr folgte. Welches dieser drei Zeit-
verhältnisse vorliegt, kann nur aus dem Gedankenzusammenhange
erkannt werden. -) [i, 172 u>; ol I[x'jÖ£Öixt(v, ote "fXiov ekavsßaivov 'Apygioi,
[xetä 6s acpiv eßr, TroXüfjnrjTi? ' OSo<jaeoc. Th. 1, 102 ot 'A&TjvaTbt e-j&ü?,
Irsior) äcvE-/d)pTj3Qtv, ;'ju.|xa-/oi e^evovto. X. Hell. 1. 1, 3 l(xäyovTo, uiypi
ol 'A8y]voüoi dttlnXeocav. Steht der Aorist im Hauptsatze, so kann
man gleichfalls nur aus dem Zusammenhange ersehen, ob die durch
ihn ausgedrückte Handlung einer anderen Handlung der Vergangen-
heit vorausgegangen sei oder nicht. X. An. 3. 1, 4 oö arpartwir^
(uv aovr}xoXo'Jiki (Esvocpcüv), aXXa rip6;svo; aorov [i£T£7r£fi.^aTO kann heissen
„hatte ihn kommen lassen" oder „Hess ihn kommen".
') Delbrück (Synt. Forschungen IV, S. 100) vermutet, dass es im Indo-
germanischen ursprünglich auch eine besondere Form für die momentane Hand-
lung der Gegenwart gegeben habe. — 2) Vgl. Fuisting a. a. O. S. 41 f.
§ 3S6. Aoristus. 155
4. Wie das Imperfekt an sich nicht die eigentliche Dauer
einer Handlung in der Vergangenheit bezeichnet, sondern auch bei
Handlungen von der geringsten Dauer angewandt wird, wenn die-
selben in ihrer Entwickelung vorgeführt werden sollen, so be-
zeichnet der Aorist an sich nicht die momentane Handlung im
gewöhnlichen Sinne, sondern jede vergangene Handlung auch von
der längsten Dauer wird durch den Aorist ausgedrückt, wenn sie
einfach als geschehen konstatiert wird, ohne jede Nebenbeziehung. l)
o, 373 Tojiv ecpaqov t' smöv te xai atöoiotatv locuxa davon habe ich (bisher
die ganze Zeit über) gegessen und getrunken. Hdt. 2, 133 Ißitouav
ypövov iiti itoXXov. 157 tj A£o>to; anaastov ttoXicjv Itti ttXeijtov ypövov
7ioXtopx£0|xevTj dvreV/e A. hat die Belagerung am längsten ausgehalten.
Th. 2, 65 osov ypövov (Ilspr/cXTJ?) jrpoujTY] xffi ttÖAeok iv ttj stpTQvirj, fiETpi'üi?
Icrjetro xai dacpaXäJk otecpöXacev (hier giebt das Impf, die nähere Be-
stimmung v. oiecpuXa^sv an = [xeTpuo? Icrjoü^evo; Sie^oXacey). PI. Phaedr.
227, a aoyvöv e'xei oisTpi<j>a ypövov. Lys. 12, 4 6 Ijx6; iraTTjp etyj Tpidxovca
ü)XY)<re xai ouSevi ttcütiots ioixasdjjLeHa mein Vater hat 30 Jahre hier ge-
wohnt und nie haben wir einen Prozess gehabt. Der Ausdruck
momentan ist also, wie oben dargelegt, nur in dem Sinne zu ver-
stehen, dass der Redende mit dem Aoriste die ganze Handlung in
einen einzigen Punkt zusammendrängt, 2) mit einem Blicke über-
schaut, während das Imperfekt die Handlung gleichsam als eine
Linie darstellt und vor unseren Augen sich entwickeln lässt. Man
hat in Fällen der eben bezeichneten Art auch die Bezeichnungen
Aoristus complexivus oder konzentrierender Aorist gebraucht.
5. Bei Verben, deren Präsens einen dauernden Zustand
oder eine fortgesetzte Handlung bezeichnet, ist der Aorist, und
zwar nicht bloss im Indikativ, sondern auch in allen übrigen Formen,
oft durch Wendungen zu übersetzen, die das Eintreten in diesen
Zustand, den Beginn der Handlung ausdrücken: ßasiAeüco, bin König,
IßaoUeuja, ward König, ßaatXeüaa;, König geworden Hdt. 2, 2,
ßaaiXeucai, regem factum esse od. fteri, Hdt. 2, 137 jjleto ok toutov
ßaaiXe-j aai {regem factum esse) avopa TucpXöv . ., im tootou ßajiXsöovroc
iXäjai eV Aquircov xöv AüöiÖtcüjv ßaatAsa (aber 2, 127 ßaaiAsoaai oe tov
Xeoi:a Afyü-Ttoi IXe^ov TtsvTYjXovra Ixea = regem fllisse). GapauS, bin
gutes Mutes, A, 92 xai töte 8y] Odpar^E, fasste er Mut. riAourio bin
reich, :douTrjaa<;, dives f actus, PI. Civ. 421, d. 'Hauyä^w, bin ruhig,
rjauyaaa;, zur Ruhe gekommen, Th. 1, 12. 2irouoa£u), bin ernst, airouod-
i) Vgl. H. Schmidt doctrina temp. P. 4. p. 13 sq. Delff, der Griech.
Aor. in seinem Verhältnisse zu den übrigen Ztf. des Veibs, S. 11. 21 u. 22. —
2) S. H. Schmidt d. Gr. Aorist. 1845 S. 9.
156 Gebrauch der Zeitformen. § 386.
o<x;, ernst geworden, PI. conv. 216, e. BouXsucb, bin Senator, X. Comm.
1. 2, 35, ßouXeuaas, Senator factus, 1. 1, 18; «p/ca, bin Archon, 2. 2, 13,
apSoc;, magistratus factus, 2. 6, 25; aou oTpax^TQoavxo«, £e <2wce /ac£o,
3. 5, 1; tayuw, bin mächtig, laybaaz, potens factus, Th. 1, 3 u. 9;
daftevu>, bin schwach, daftevfaai, schwach werden, X. Cy. 1. 4, 2; Kupo;
■r^aj&r) autöv, An. 1. 1, 9 Cyrus ejus admiratione captus est; 6p7i£o|xat,
zürne, 6p7kj8t)vxi, in Zorn geraten, X. Comm. 1. 2, 35. PI. Phaedr.
231, d 61x0X070001 vojeiv |xaXXov 7) utocppovetv (verständig sein) xol eiösvai,
oti xaxw« cppovouaiv (unverständig sind), cdots tcoS^ av eu cppov^aavrsi;
(verständig geworden) xauxa xaXw? exstv "fiT^atvTo (Ansicht gewinnen).
So ferner: Stavoouuai, habe im Sinne, SiavoTjdrjvai, sich entschliessen,
ßuvT)dT)vat, mächtig werden, £y<o, habe, layov, erhielt, wie das fr. feus,
oouXsüa), bin Sklave, oouXeuao«, Sklave werden, xot|xcuu.ai, schlafe, xoijat)-
O^vott, einschlafen, oqcu schweige, atY^uai, verstummen, euöoxtfiw, bin
berühmt, euooxifXTJaai , berühmt werden, cpoßoujxat, timeo , cpoß7)ftT)vai,
extimescere, voaw, bin krank, vor^ai, in morbum incidere, erkranken.
S. Ai. 207 Al'a? OoXspw xsitai ^sijjloSvi voarjsa;. A, 201 xai u.tv cpwvYjaai;
I-ea TCTepöevra irpo3T]6oa, seine Stimme erhebend, a, 336 Saxpüsaaa
upoarjüoa in Thränen ausbrechend. Das, was in der Vergangenheit
eintrat, kann in der Gegenwart noch bestehen ; aber dies liegt nicht
im Aorist, sondern nur im Gedankenzusammenhange, wie A, 64 0?
x' ei-ot, 0 ti Touaov iyütiaxo Ootßo; 'AttoXXcüv. Y, 306 tjoy) -yap Ilptdu.oo
-/eve^v ryßi}pz Kpoviwv, fasste Hass ; dass der Hass in der Gegenwart
des Redenden noch fortbestehe, liegt lediglich im Gedankenzusammen-
hange. *) — Man pflegt den Aorist in den eben besprochenen Fällen
als Aoristus ingressivus zu bezeichnen. Doch darf dieser Ausdruck
nicht in dem Sinne verstanden werden, als ob es sich hier um eine
von der allgemeinen Bedeutung des Aorists gesonderte Gebrauchs-
weise handelte. Vielmehr wird auch hier durch den Aorist an sich
weiter nichts bezeichnet als dass die Handlung überhaupt ge-
schehen, thatsächlich erfolgt ist, während ihre Ent Wickelung,
Dauer u. s. w. ausser Betracht bleibt. Der Begriff des Eintretens
ergiebt sich von selbst aus dem der momentanen, in einen Punkt
zusammengedrängten Handlung im Gegensatze zu dem Durativ-
begriffe, der dem Präsens und Imperfekt anhaftet. Übrigens ist zu
betonen, dass der Aorist dieser Verben durchaus nicht ausschliesslich
„ingressiv" gebraucht wird, wie z. B. die oben angeführte Stelle
Hdt. 2, 127 ßounXeuaai oe xöv Xloira sXe-yov Tievnrjxovra Irea beweist.
') Vgl. Scheuerlein Synt. der gr. Spr. S. 317 f., der aber mit Unrecht
meint, der Aor. stehe oft von den in der Gegenwart noch vorhandenen Dingen
und dem Präsens gleich, u. Kühner ad Xen. Comm. 1. 1, 18 und die daselbst
angeführten Gelehrten.
§ 386. Aoristus. 157
Anmerk. 1. Die nahe Verwandtschaft der Begriffe momentan, effektiv,
ingressiv kann man sich an der Verwendung der deutschen Vorsilbe er klar
machen, die dem Verbum in der Regel aoristische Geltung verleiht. Sie wirkt
ebenso effektiv (vgl. Nr. 1), wie ingressiv; z. B. effektiv in erbitten, er-
streiten, erwirken, ergreifen, erdenken, ersinnen; ingressiv in erkranken, er-
blühen, erglühen, erzittern, erbeben, erwachen, erstehen. Im allgemeinen freilich
verzichtet die deutsche Sprache auf eine formelle Unterscheidung der momentanen
und der durativen Aktion; man vergleiche: da lachte der König, = fing an zu
lachen, IfiXaat, und: er stand dabei und lachte, durativ, i-(ila; der Zug stand
still, entweder ingressiv = machte Halt, Iottj, oder durativ = verblieb in seiner
Stellung, el<m/)xet; geht und meldet, was ihr gesehen, TiopeurhjXE , und: geht in
Reih und Glied, Ttopsusoik; schweig! = verstumme, of^Tjacv, und: schweig
hierüber gegen jedermann, dyx.
6. Da der Aorist eine Handlung der Vergangenheit einfach
als eine geschehene ohne allen Nebenbegriff konstatiert, so eignet
er sich ganz besonders zu der Erzählung vergangener Ereignisse.
Die Erzählung aber hat einen doppelten Charakter. Sie besteht
nämlich entweder in einem blossen Aufzählen und Referieren
von abgeschlossenen Thatsachen, und alsdann wird der Aorist ge-
braucht, den wir daher die erzählende Zeitform (tempus narra-
tivum) nennen; oder sie ist eine historische Schilderung, Be-
schreibung, Malerei, indem sich der Erzählende in die Ver-
gangenheit versetzt und das, was in derselben geschah, in seiner
Entwickelung und in seinem Verlaufe betrachtet und beschreibt, und
alsdann wird das Imperfekt gebraucht, das wir daher die
schildernde, beschreibende, malende Zeitform (tempus descrip-
tivum) nennen. Vgl. § 383, 2. Da das griechische Plusquam-
perfekt eine in der Vergangenheit nicht bloss vollendete, sondern
auch in ihren Wirkungen fortbestehende Handlung bezeichnet, so
kann es gleichfalls einen beschreibenden Charakter annehmen. Vgl.
§ 385, 3. Hierzu kommt noch das Präsens historicum, durch
welches der Erzähler sich in die Zeit, wo die Ereignisse sich ab-
spielten, zurückversetzt. (§ 382, 2.) Durch diesen Wechsel der Zeit-
formen wird der historischen Erzählung die grösste Lebhaftigkeit
der Darstellung und die feinste Schattierung des Ausdruckes ver-
liehen. Indem der Aorist die Hauptereignisse und Haupt-
thatsachen anführt, die übrigen Zeitformen auf verschiedene Weise
Nebenhandlungen und begleitende Umstände veranschaulichend
darstellen, tritt auf dem historischen Gemälde Licht und Schatten
hervor. B, 86 ff. oi 8' iTtaviijXYjaav itsi'ftovxo xs ttoijasvc Aaciuv | uxtjtt-
xoo^oi ßaatXre;* ^TTEaaeuovxo oe Xaoi. | 'Hure I8vsa etat [xeXtaaatov . . .,
tu? T(uv eövsa iroXXä . . laxr^ötü vxo . ., [xexd oe acpiutv oaja SeSrjet |
üxpuvous' Uvai . ., oi o' ät7£povxo" rexp^'/et 5' ayopr^ utto 8e areva/i-
£exo yata | Xacuv t^ovrcuv, ofxaoo? o' rjv' e\v£a oi acpea; | x^puxe? ßo6covxsc
158 Gebrauch der Zeitformen. § 386.
IpyjTuov . ., airouOT] 8' e£exo Xaö;; epTjxuOev 6s xotö sopa; | Tiaujapisvoi
xXaY"^;' dvd 6e xpsuuv 'A7afj.s1j.vcuv | Ijttj . ., xtu 07' IpsiidfjLSvo; Itis
'Ap^eiotat jj.sx7]üoa. \F, 226 rtxo; 6 Ecuacpöpoc etui <po<u? ipsajv im yaiav,
xf,|xoi Ttopxa'irj ijxapatvexo, nauiaTO 6s <pX6£. Vgl. A,430ff. a7 106 — 112,
die schöne Schilderung der Pest b. Th. 2, 49 ff.7 in der einzelne Haupt-
momente durch den Aorist, alles Übrige durch das Imperfekt ausge-
drückt wird. Th. 4, 57 Trpoa-XEÖvrtuv twv 'A8ir]vaicuv 01 A^ivf^xai xo
xei^o? i xXeiTrouoi v, i$ 6s xrjv avcu 7t6Xiv7 iv T) (uxouv, dTCEycopYjaav*
xal auxoT; xu>v AaxE6aifj.ovio>v cppoupa \ii<x, r-sp xal £uvsxEi'yi£E, £uvsaeX-
ösTv jjlev I; to XEiyo; oux YjflsXTQcjotv, dXX aixot? xi'v6uvo; IcpaivETO £c xö
Ttiyoc, xaxaxX-iQEcdai" dvaytuprjaavxs; 6s eVi xd fxEXEtupa YjauyaCov* £v xouxuj
6s 01 'Aflirjvaioi ycuprjaavxs; suDü; -dar; xtj axpaxia aipouai xf(v öupsav xal
xr(v xs tioXiv xaxsxauaav xal xd ivövxa I;s7töp&rjaav xxX. 5, 10 £uvsßy]
xs ££aiu'vrj; dfxcfoxlptuÖEv xoü? 'Aörjvai'ou; Dopußr^Y^vat, xai x6 pisv eutovu(j.ov
xspa? auxcuv, oirsp otj xat irpouxsy tu pVjxei, su&us d-oppa-^sv stpu^e, xal 6
Bpaaioa; IrciTrapiiov xtp 6s;up xtxpcuaxexai xal rssovxa auxöv apavxs?
auT) ve^xav" xo 6s 6s;i6v xu>v Adrjvauuv Ijxsve fj.5AX.ov' xal 6 jxsv KXeüjv,
tu; xo Trpcuxov ou oievoeTto [asveiv, eo&uc cpiüyojv xal xaxaXr(cpt}sl? uirö Mup-
xtvi'ou TxsXxaaxou a7toflv7]crx£i xxX. X. Cy. 7. 5, 26 ff. e'-ei 6e xauxa
IppTjily], iiTopsüovxo' xcuv 6s diravxtuvxtuv 01 jjlsv d-EftvTjaxov, ol 6
IcpEU-fOv, oi 61 Iß 6 tuv. Ol 6 djxcpl xov rwßpüav auvEßöcuv auxoii; xal
Ü6vxe<;; 7) Eouvavto, xdyiaxa im xoT? ßauiXsiot? e^evovxo. Kai 01 [xsv
XExXsiaiJisva? supiuxouai xd; TtuXa; xou ßaatXsi'ou, ot 6 im xou; cpüXaxa;
xayölvxE? i7:Ei(J7riTrxou3iv a'jxoT; xal eüi%; tu? 7toXejj.ioi; £yptuvxo. Qc 6s
xpau^T) 1717V eto, afaftofxevot 01 Ivoov xoy ftopüßoo ^xflsouai x. x. X. Vgl.
Hdt. 1, 30 ff. X. An. 7. 5, 9. Ag. 1, 32.
Anmerk. 2. Wenn Begebenheiten in ihren einzelnen Momenten und Zügen
in lebhafter Darstellung durch Aoriste in rascher Aufeinanderfolge erzählt
werden, so wird allerdings die ganze Handlung wie ein Gemälde vor unsere
Augen gerückt; allein alsdann wird das Malerische nicht durch den Aorist
bewirkt, sondern hegt lediglich in der lebendigen Fassung der Erzählung, wie
z. B. A, 458 ff. ct'jxäp ir.ti p' E'j£avxo xal oiXoyuxa; 7:poßaXovxo; | aöepuaav jj.Iv
Tiptüxa xai eaepa £av xett eo etpav, | (ji7jpo6; x1 e'Sexafj.ov xctxd xe xv(ootj ExaXud'av |
St^x'jya TroiT^aavxE?, eV aüxtiüv o' tu [j.o Sextj oav. Vgl. die Erzählung des Pädagogen
von dem Tode des Orestes b. S. El. 681 ff. Das Imperfekt hingegen ver-
setzt uns mitten in die Handlung hinein und lässt dieselbe gleichsam vor unseren
Augen sich entwickeln. ')
7. Wahrheiten und allgemeine Urteile, welche auf Er-
fahrung gegründet sind, sowie Erscheinungen, welche in der
Vergangenheit öfters wahrgenommen sind, werden von den
Griechen häufig durch den Indikativ des Aorists als etwas ein-
•) S. H. Schmidt d. gr. Aor. S. 10. Delff a. a. 0. S. 23 f. Schmal-
feld a. a. 0. S. 106 f.
§ 386. Aoristus. 159
fach Geschehenes, als etwas, das sich einmal in der Vergangen-
heit ereignete, ausgesprochen, indem sie in objektiver Sinnlichkeit
den einzelnen konkreten Fall, in dem sich jene allgemeinen Ge-
danken und Erscheinungen bethätigten, auffassen und es dem Hörer
überlassen, aus der einzelnen Beobachtung das allgemeine Urteil zu
ziehen. Man nennt den so gebrauchten Aorist den gnomischen
oder empirischen; doch ist auch diese Spracherscheinung aus der
allgemeinen Bedeutung des Indikativs Aoristi abzuleiten: der Satz
xai. ßpaoü; sußooXo? sTXsv xayuv avopa otcoxcuv (Theogn. 329) besagt
weiter nichts als: „es ist schon vorgekommen, dass ein langsamer,
aber dabei kluger Mann den behenden Mann auf der Verfolgung ein-
geholt hat." Dass es gegebenenfalls jederzeit wieder vorkommen
kann, ist nicht ausgesprochen, wird aber vom Hörer ebenso wie
vom Redenden hinzuergänzt. !) Die deutsche und andere Sprachen
bedienen sich in diesem Falle der Präsensform. Auch die
griechische kann dieselbe gebrauchen, und gebraucht sie regelmässig,
wenn ein zu allen Zeiten absolut gültiges und entweder auf Vernunft-
gründen beruhendes oder durch häufige Erfahrung zur allgemeinen
Wahrheit gewordenes Urteil, oder Sitten und Gewohnheiten, welche
in der Gegenwart des Redenden fortbestehen, angeführt werden, als:
6 avfrptüTCo; 9vt)t6c iaxi. Hdt. 2, 36 ot Atyuimot avtsiat xd? xpt'yas au£dve-
aöat. Aber auch in Erfahrungssätzen von nicht absoluter Gültigkeit
wird sehr häufig die Präsensform wie im Deutschen gebraucht,
wie ft, 329 xiyävst toi ßpaou« wxtiv, und sehr häufig wechselt der
Aorist mit dem Präsens ab, indem die eine Handlung als ein-
faches Faktum der Vergangenheit, die andere als etwas in
der Gegenwart Fortbestehendes bezeichnet wird. N , 300 xco 8e
("Ap-rj'i) <I>ößo;, cpiXo« oloc, a[xa xpaxspö; xai dxapßrjc, lanEXo, oax' Icpoßrjas
xaXacppovä 7iep KoXz^vsxrp , der auch den kühn ausharrenden Kämpfer
schon in die Flucht gejagt hat. 732 aXXtp 6' £v jx^öscjai xtfki voov
Eupüoira Zeü; | istRov, xoö os xe ttoXXoi ircaupt'axovx' avftpa>7iot7 | xat te
TioXia; soätuoe, jxaXiaxa oe xauxö; dvEfvco. P, 177 «ist xs Ato; xpetstriuv
!) Vgl. Franke, Über den gnom. Aorist, Berichte der K. Sachs. Gesellsch.
d. Wissensch. 1854, S.63ff. — Die Ansicht E. Mol ler s (Philologus 1853, S. 113 ff.),
der dem gnomischen Aorist die temporale Bedeutung abspricht und nur die
modale des Momentanen anerkennt, kann ich durchaus nicht billigen. Man
vergleiche über denselben K. Fr. H. Schwalbe in dem Magdeb. Progr. 1838 S. 14.
Stallb. ad Plat. Phaed. 84, d. Civ. 462, d. AuchBrugmann (Griech. Gramm. 2
S. 185) fasst den gnom. Aor. als zeitlos und vermutet, dass diese Verwendung
ursprünglich nur an die augmentlosen Formen geknüpft war und dass erst das
Schwanken zwischen augmentierter und nicht augmentierter Form in der Mit-
teilung vergangener Ereignisse (e^tj und ßfj „ist gegangen") dazu führte, auch in
jenen Fällen die Augmentform zuzulassen.
160 Gebrauch der Zeitformen. § 386.
voo; atytoyoto, ojxe xal aXxijxov avopa '-poßEt xal acpeiXero vt'xrjv ^tjiSi'uk.
2, 309 £uvö; Iv'jdcXio?, xat te xxav£ovxa xaxsxxa. Vgl. N, 734. E, 217.
Hs. op. 218 7Ta&d>v 8e te vtqtuos I7VW. Theogn. 665 xal acocppcuv 7)[xapxe,
xal acppovt rcoXXdxi 86£a | SartExo, xal xifi/rj? xt? xaxö; iuv IXayEv. Pind. 0.
7, 31 al oe cppEvalv xapayat | TrapsTiXa-fcav xal aocpöv. 12, 10 TroXXd 8
dvfrpümotc 7rapa yvtüjxav ettejsv. S. Allt. 1352 fiE^aXot 6s X6701 {lEfdXai;
TrXTj^a«; xtuv urcspauytov djioxi'aavxe; 77)pa xö cppovsiv lotoagav. Hdt. 3; 82
1$ lyftea [AE-yaXa öXXtjXokji diuxvsovxai, i£ «>v axdatE? ^Y1lv0VTat> ^x ^i Tt"v
axaauov cpovo;' ix 8s xoui cpovou dt tc sß yj £<; [xouvapytr(v. Th. 3, 45 (xsxd
rcdvxwv sxaaxo; sVt ttXeov xt auxov £66$a<jsv. Isoer. 1, 6 xdXXo; "jap r\
ypovo; avYjAtüCEv 7] voao; Ejxapavs . . . pto|jur) jxsxa |aev cppovTjasa); cucpE-
Xr,aev, avsu 8s xauxrjc ttXeuü tou? lyovias IßXa^s, xal xd fisv a«ö|j.axa xojv
daxoüvxtuv exö aji-rjas, tat? 8e tt; ^uyfc iwjxsXstai; luEaxoxYjUEv. PI.
civ. 566, e ouxe xupawo? cpYjatv stvat üiuayvEixat te TioXXd, ypEtuv ts
TrjXsuÖEpcDaE xat 7TV 8isvsi|ae, xal Ttaaiv ?Xeü)? te xal Ttpao? slvat
TrpoaTtoiEixai. So auch im Latein, das Perfekt, als: Hör. Epist. 1. 2,48
Non domus et fundus, non aeris acervus et anri \ aegroto domini
deduxit corpore f ehr es, \ non animo curas.
Da beim sogen, gnomischen Aorist das Hauptgewicht auf der
Nutzanwendung für die Gegenwart oder Zukunft liegt, die
zwar unausgesprochen bleibt, dem Redenden aber in Gedanken vor-
schwebt, so gehört er nicht zu den historischen Zeitformen (die
den ganzen Gedankenkreis in die Vergangenheit versetzen), sondern
erscheint als Haupttempus in Verbindung mit konjunktivischen
Nebensätzen, die nur eine Beziehung auf die Gegenwart oder
Zukunft zulassen. A, 218 0; xs Oeot; iiuitst'OrjXai, jjidXa x' IxXuov auxou.
Q} 335 Epjxst'a, aol fap xe jxdXtaxd 7s cptXxaxov laxtv | dv8pl sxatptaaat, xat
t' IxXue? vü x' iÖEXiTjada. P, 99 8iniox dvrjp s\1)eXt) Ttpö? Sat'jiova cpcuxl
fidysaftat, ov xe bzoc, xtptqc, xdya 01 \xl-ya it^[xa xuXiadr). I, 509 0; (xlv t
atösasxat (= atösarTat) xoupa; At6? ajaov fouaa;, | xbv 8s pts^' avTjaav xat
t IxXuov eu/o[xevoio. Eur. M. 130 xd 8' u7rspßdXXovx' (nitnia) oußsva
xaipov Siivaxai dvrjxot;" | jjlei'^oui; 8' axa;, oxav op^tat)^ | 8ai{j.iov, otxoti; drcl-
oojxev. 245 dvr]p 8' oxav xot; evoov a^9r,xat $uvtl)v, | £$a> fjtoXwv iTiaoas
xapßt'av aarj;. Th. 1, 70 rv 8' apa xat tou im'pa acpaXdjicjiv, dvxEXKt'aavTEC
aXXa luXi^pa) aav xyjv ypst'av. 1, 84 xtiuv $uv ircatva) i$0Tpuv6vxa>v Yjjxctc
oux ^iratpüjxE&a rfiovr^ xal T)v ti? apa £uv xaxrj-copta Trapo^uvr], ou84v fJtaXXov
dyösaöevxES dvETiEiaöirj jxev. 5, 103 £XttI<; xou; diro TiEptouafa; ypu)jxl-
vooc atjxrj, xav ftXityr^ oö xadsiXs. PI. Symp. 181, a oux euxi xouxojv auxo xad
aoxo xaX6v ouosv, dXX' |v x^ irpa^si, tb; av upayd^, toioutov dicißT). Gorg.
484, a ddv cpuatv txavrjv fEvrjxat lycuv dvrjp, . . I::avaaxä; dvE^»dv7) SsjiiÖ-
ty); rj[xlxEpo; 6 8ouXo?, xal sVcaoda i^Xajjt^e xo T^C ^uffeu); 81'xaiov.
X. oec. 10, 8. Dem. 2; 9 oxav ix TiXeovs^ta? xal Tiovyjpta? xt;, u sirsp ouxo;
§ 386. Aoristus. 161
(<I>t'Xi7r7ro?), t'jyucT], yj 7ipu)X7) Trpocpaat; xai fjuxpöv TixaTafia anavta dvsyaixi<je
xai 8llXoarev. Ib. 21 ouxü> xai xcov xupdvvcuv, ew; [aev dv e£cü 7ioXefi.ü>aiv,
dcpavyj xd xaxd xot; tioXXoTc eaxtv, iiteiSdv 8e ofxopo; 7iÖXe[xo? ffUjJWtXax^j,
uavxa luoirjaev Ix8r,Xa. 23, 206 xou; xa [lifiox' d8txouvxac, av ev ^ 8uo
daxsta ei7cu>jt xai auvotxoi osYjdcoatv, dtptsxs' edv 81 xai xara'jnrjcpt'aTjaöe xou,
iievxö xai ei'xoat opayjxwv ixt[i.7](7axe. 24, 206 oxav ttou xaxaXüovxe? xov
8t(jlov irpa^jj-aaiv i-j^etpoiai vetoxspotc, xouxo tcoiousi irpcSxov aTidvxfov, eXuaav
xou? Tipoxepov vÖjjlco 6t dptapxiav xtvd xaüxrjv ursyovxa? xf,v oi'xtjv.
Selbst in der Anführung von Dingen, welche nicht aus der Er-
fahrung, sondern nur aus der Phantasie entnommen sind, gebraucht
der Grieche, um dieselben zu versinnlichen und zu veranschau-
lichen, den Aorist. So z. B. Plato in dem Mythus von den Ideen
Phaedr. 247, e (yj tuv rletov «J"3"/7)) xd o\xa ovxto« öeaaaixsvY] xai eaxtaöeiaa,
8'jua TraXiv et? xo eic;u> xou oopavou, ot'xaoe yjXOev* IX&out/j; 81 aäxr? 6
rjvioyo; Tipö? xtjv cpdxvyjv xou? iictcou« axvjaas xrapEßaXsv dfjißpoatav xe xai sV
aöxrj vlxxap iiroxtas. Vgl. 248, a u. die schöne Beschreibung des "Epcu?
p. 250 ff. Ebenso Phaed. 113, d. iTtsi8dv dcpfotovxoct ot TexeXeuxqxöxe« efc
xov xottov, ot 6 Saijxfüv exajxov xofjti£ei, rcpcuxov jxsv 6 te6 txdaavxo ot xe
xaXäJc xai 6jiüj? ßtcoaavxe? xai ot [itj.
8. Ebenso wird der Aorist in der Dichtersprache oft in
Vergleichungen gebraucht, in denen wir das Präsens anwenden.
Aorist und Präsens erscheinen hier nebeneinander in der Weise,
dass der Aorist die momentanen Vorgänge, die zum Vergleiche
herangezogen werden, als wirklich geschehen erzählt, das Präsens
dagegen die in ihrer Ent Wickelung oder Dauer vorgeführten
Handlungen und Situationen schildert. T, 33 — 36 w? 8' ots xi's xe
Spaxovxa töwv naXt'vopao; aTreaxY) oupso? iv ßyjaaTji;, ujio xs xpöfjto; eXXaße
701a, a<jj x dvsywprjtjev, toypo; xe jxiv slXe ~apetd;* wz aüxi? xaiV ojxt-
Xov eou Tpcoiov aysptüyaiv (sc. I7dpt;). 17, 482 Yjptire 6', u>c oxe xi? opu?
rptuev. Vgl. H, 4. 0, 271. [7, 487. 489. Theoer. 13, 61 sqq. &z
6' otiox TjU^Eveto? . . Xt? Ijaxouaa? vsßpwi cpde-y^apiEva; . . iz eiva? ejtisu-
<tsv £xot[j!.oxatav eVt SaTxa' Hpa/XsTjc xotouxo? . . uatoa uoöciuv 6s86vaxo x. x. X.
Dagegen Präsens z. B. P, 755 xcov 6', tu? xe <j>apu»v v£<po« IpyExat r,e
xoXotcov, ouXov XExXrj7ovxs? . . . (u; ap' uir' Aiveiqt xe xai Exxopt xoupot
' Ayaiwv ooXov xExXyjyovxe? i'aav. Aorist und Präsens vereinigt z. B. A, 62 f.
0I0? 8 ix vecpewv dva/^atvexat ouXto? daxYjp Tra|X'pat'v(uv, xoxe 8' auxt? eou viepsa
oxiösvra, „wie der Sirius bald strahlend aus dem Gewölk hervorleuchtet,
bald wieder in den dunklen Wolken verschwand". P, 53 — 58 olov
8e xpecfsi epvo? dvrjp iptö^XE? iXat'r,? j xaX6v xr(X£f)dov# xö 81 xe Trvotai
SovEoujtv | ra^xotiuv dvE[jtü)v, xat xe ßpuet av9et Xeuxoj* | IXöeuv 6' I£a7ii'vyjs
avE[xo? auv Xat'Xaitt ttoXXyj | ßoDpou x' iceoxpet|;e xai I^Exdvuao' iiri ^airj „dem
Reis des Ölbaums gleich, das der Landmann aufzieht; lieblich sprosst
Kühners Ausführt. Grieeh. Grammatik. IL T. 1. Abt.
162 Gebrauch der Zeitformen. § 380.
es empor und strotzt von schimmernden Blüten; da kam plötzlich ein
Wirbelwind und riss es heraus aus der Grube." Indem der Höhe-
punkt der Handlung durch den Aorist aus der im Präsens ge-
schilderten Situation herausgehoben wird, gewinnt die Darstellung
an Leben und Anschaulichkeit. E, 87 ff. A, 474 ff. 558 ff. A, 75 ff.
E, 902 ff. n, 823 ff. Meist enthält der Aorist das tertium comparationis.
Anmerk. 3. Das Imperfekt (u. Plpf.) kommt in Vergleichungen nicht
vor (e'xpae z, 396, irrsypaov [\, 352, fe'xXue A, 455, ir/iayov E, 860, layj 1, 219 sind
Aoriste). Daher wird A, 549. 0, 272 richtig nach Aristarch saaiuavxo st. £oae6ovxo
gelesen; A, 483 ist mit Hermann Opusc. 2. p. 43 Trscp-jxT] st. rcecpuxet, P, 435
ear^xT] st. eax^xet, II, 633 mit Bekker öpwpT) st. öpciipei Plpf. = Impf., u. M, 156
mit Bekker vtcpdos; o1 öS; ttItitov st. ö>; zu lesen. Auch d. Futur ist ungebräuch-
lich, da die Vergleichungen zur Erklärung dienen und deshalb nur von Dingen,
die da sind oder da gewesen sind, hergeleitet werden können ; daher ist B, 395
xivtjo^ mit Herrn, st. xiv/;a£t u. K, 1S3 o'jauipTjaujaiv (s. Spitzn.) st. -u)pT,aovxai u.
e, 368 mit Bekk. xtvd^T] st. xtvd£si zu lesen '); Pind. 0. 7, 3 ist owpTjaExai = -oiqxat.
Über den Konjunktiv in Vergleichungen s. § 399,5.
Anmerk. 4. Die Annahme, dass der Aorist in den Nr. 7 u. 8 angeführten
Fällen eine Frequenz oder Wiederholung, ein Pflegen, eine Dauer aus-
drücke, widerspricht dem Charakter dieser Zeitform. Dieser Begriff kann über-
haupt durch keine Zeitform an sich, am wenigsten aber durch den Aorist be-
zeichnet werden, sondern wird durch besondere Wörter, wie z. B. durch die
Verben cpiXsiv, £!)£Xetv, eiuj&evai, oder durch die Adverbien rcoXXdxi?, äe£ ausgedrückt,
oder kann auch in dem ganzen Gedankenzusammenhange liegen. Hdt. 3, 82
wechselt das Verb cptXstv mit dem Präsens und Aorist ab: 'Ev öXtyapyjT) . . eyttea
tota foyopa cpiXsEt i^hta^ai' aüxo; yap Sxacrcoe ßouXöfAEvoc xopucpaio? elvat . . iz
iyßta ixtyiXa dtXXrjXotst ä7rtxve ovxar e£ tuv axdates ^YT'VOVTOtl' ^7- °^ T("v
atajtwv cpovo?, i/. o£ xoü tcp6vou ä.Tzi^t] ic. [xo'jvap/jTjV xal Iv xo'jxw oiISe^e (appa-
ruit), oooj icxl xoüxo aptsxov. Soll nun die durch den Aorist ausgedrückte Hand-
lung als eine wiederholte oder dauernde bezeichnet werden, so müssen ihm,
wenn dies nicht aus dem ganzen Gedankenzusammenhange erhellt, Wörter, welche
diesen Begriff bezeichnen, hinzugefügt werden, wie 0, 263 u>; cttet 'Ay^iXfja xiy-rj-
oaxo xüfAa pooio. X. Comm. 2. 4, 7 TroXXdxi?, a 7tpö a&xoü xi; oüx i£eipYaaaxo, xaüxa
6 cpt'Xo; Trpös xoü; cpfXou; ££/jpxEaev, vgl. die Nr. 4 angeführten Beispiele; oder, was
jedoch nur in der alt- und neuion. Mundart geschieht, er nimmt die sog.
Iterativendung oxov, ax6|j.T)v an (s. § 215); ein Gleiches ist der Fall bei
dem Imperfekt. Aber auch in Verbindung mit diesen Endungen bewahren
beide Zeitformen ihren ursprünglichen Charakter, indem der iterative Aorist
ein wiederholtes Ereignis, das iterative Imperfekt eine wiederholte
Handlung in ihrer Entwickelung, in ihrem Verlaufe bezeichnet.
ß, 198 ov o' au OT)[i.ou avopa i.'ooi ßootovxd x' icpeupoi, xöv axTi7ixpip dXdaaoxE
6p.oxXf|aaoxe xe p.6Hip. 271 uj5e oe xi; Eineaxev J8ü)V ic, 7tX-r)o(ov dXXov. x, 76 o7xov . .
Evatov | 6'Xßto; dcpvsiov xai TioXXdxi 56 oxov dXfjTj. I, 331 ff. xd<uv ix 7raa£(uv (rroXfouv)
XEi(i.T]Xia rroXXa xai ioöXd | ^eX6[ay]v xat 7tdvxa cp£pwv 'A7atj.EiJ.vov1 SooxoV .. 6 81..
OE^ctij.Evoj oia Traüpa oaadaxsxo, itoXXd 5' fysaxEv. F, 388 [j.dXtaxa 5e puv cpiX^E-
oxev. ja, 355 oü fdp xtjXe veo; . . ßoax£axovö' sXixe; xaXal ßos;. Hdt. 3, 119
7] Y'jvtj xoü 'IvxacfpsvEos cpotxwaa iiti xä? 96pa? xoü ßaaiX£o; xXafsaxE av xal 6ou-
!) S. Hermann ad Vig. p. 911 sq.
§ 386. Aoristus. 1G3
peaxETO' iroiEÜaa os det x tu uro toüto tov Aapstov lireioe Ciix-Tpat jaev. 117 ex ot,
opeo; to6to'j pset TtorapLO? i^e"^;- outoc zpÖTepc/v [aev apBeoxe x<i; ycoo-x?, pflegte
zu bewässern (es konnten ja auch Zeiten eintreten, wo der Fluss aus Mangel an
Wasser die Gegenden zu bewässern nicht fähig war).
Anmerk. 5. Noch weniger ist die Ansicht derer zu billigen, die dem
Aorist die Bedeutung des Könnens beigelegt haben. Dem. 4, 44 noi ouv irpoaop-
(xtoüfAEÖa; Tjpe-6 xi?. Hier könnte allerdings fpoixo «v ti; stehen; allein der
Redner drückt die noch mögliche Frage in der Lebhaftigkeit der Rede als schon
geschehen aus: „so höre ich einen fragen". Theoer. 2, 137 o-jv oe xaxat?
fj-avtai; y.oX 7rapt)eVjv ix 8aX<£fioio xai vOfJicpav icpoßrja' (Jacobs i soß^a'), sc.
"Epto;, nicht exagitare potest, sondern exagitavit oder exagitat. Der Dichter stellt
sich in lebhafter Auffassung das, was geschehen kann, als schon geschehen vor. ')
9. Ein bemerkenswerter Gebrauch des Aorists, der sich in
der Dichtersprache, am häufigsten bei den Tragikern, selten in der
Prosa findet , ist folgender. 2) Wir unterscheiden drei Fälle. In
allen liegt eine gewisse Emphase, die aber nicht in dem Wesen des
Aorists begründet ist, sondern dadurch bewirkt wird, dass ein auf
die Gegenwart bezüglicher Ausspruch als ein bereits geschehener
oder eingetretener ausgedrückt wird, a) In dem zwischen zwei Per-
sonen gehaltenen Dialoge, besonders in raschem Wechselgespräche, wird
auf die Äusserung der einen Person von der anderen ein auf die Gegen-
wart bezügliches Urteil als ein bereits gebildetes, als ein schon
fertiges durch den Aorist ausgesprochen. Während die Äusserung
der einen Person gethan wurde, hatte sich auch schon das Urteil in der
Seele der anderen Person gebildet. Diese Ausdrucksweise findet meistens
bei einer aufgeregten Stimmung des Gemütes statt. Im Deutschen wird
dieser Aorist nur mangelhaft durch das Präsens wiedergegeben; oft ist
man genötigt seine Zuflucht zu einer Umschreibung zu nehmen. P, 173
entgegnet Hektor in Leidenschaft auf des Glaukos Rede: Wahrlich, ich
hielt dich für den Verständigsten der Lykier, vjv 81 seu cuvoadtfxriv
rA'i'/u eppeva;, jetzt aber, nachdem ich deine Rede vernommen habe, bin
ich zum Tadler geworden (muss ich deinen Verstand tadeln). Aesch.
Ch. 887 erwidert Klytämnestra auf die Worte des Dieners: xöv £covxa
xaivstv toü? Tc&vYjxoTa? Xi-yto, von Schrecken erfasst: ot £yu> £uv7Jxa xoo-o«
i- aüvi-fpLotTcov, ach! ich begreife dein Wort (sowie ich dein Wort ver-
nahm, so begriff ich auch seinen Sinn). Ebenso S. El. 1479 otfxoi
fcuvfjX a toutto?, vgl. Ai. 99. Eur. El. 644. Am häufigsten wird so
rjveaa, iTiTjveaa gebraucht. Eur. J. T. 1023, Orestes sagt zur Iphigenie:
otp av xupawov otoXejat ouvouu.e9 av| Iph. oeivö^ xöo' slizac, £svo<poveTv
iinf)X'jdac. Or. a.\k zl ae acöasi xdjxe, xivouveuteov. Iph. oux av cu\a.i\irt\,
1) S. Delff a. a. O. S. 15 f. — 2) Vgl. Hermann ad Vig. 162. p. 746.
E. Moller Ztschr. f. Altertumswiss. 1846. S. 1065 ff, dem ich aber darin durch-
aus nicht beistimmen kann, dass er als Grundsatz aufstellt, alle temporalen
Bestimmungen hätten einen modalen Ursprung.
11*
164 Gebrauch der Zeitformen. § 386.
tö 6i Trpö&up-ov Tjveua, ich könnte es nicht, aber deinen Mut muss ich
loben. Dieses Urteil hatte sich durch die letzten Worte des 0. bereits
gebildet. Vgl. Eur. M. 707. Jo. 1614. J. A. 655. Ale. 1095. Oft
wird auch der Aorist im Dialoge gebraucht, wenn der Redende die
Worte des anderen nur in der Absicht gutheisst, um zu einer wichti-
geren Sache fortzuschreiten. S. Ai. 536 erwidert auf die Worte der
Tekniessa, sie habe des Eurysakes Leben schützen wollen, Aiax aus
Besorgnis, dass sie ihm seinen Sohn vorenthalten wolle: Inresa Ip-fov
y.al npovotav, r(v lOou, schon gut, deine Vorsicht muss ich loben. Ebenso
Eur. J. A. 440. Tr. 53. Eur. El. 622 TrpoaTqxdjjiTjv tö ^tjdlv, nun gut,
ich lasse mir das Gesagte gefallen. S. El. 668 £8e£<£ji.7)v tö p^ftlv, nun
gut, ich heisse dein Wort willkommen. Eur. Hei. 330 Xo-fou? eoe£dfj.otv.
— b) Ferner wird in dem Dialoge oft die durch die unmittelbar vor-
hergehende Äusserung des andern angeregte Stimmung des Gemütes
(der momentane Gefühlsausbruch) durch den Aorist ausgedrückt. Der
Aorist bezeichnet hier wie so oft (Nr. 5) das Eintreten der Stimmung;
die Stimmung ist durch die gesprochenen Worte angeregt und somit
auch eingetreten. Auch hier drückt unser Präsens die Sache mangel-
haft aus. S. Ph. 1314 sagt Neoptolemus, nachdem Philoktet des N.
Vater gepriesen hatte: Tjjörjv ra-repa xöv afxov eiXo^ouvTa <js, ich freue
mich, dass du meinen Vater lobst; laetitia captus sum. Ebenso Ar.
N. 174. Eq. 696 rjaOYjv aTrsiXati;, i^ilaia <j;oXoxofj.T;tocK, | a7re7ru6ap laa
fjtöiHiova, 7T£pi£x öxxaaa. So auch in Prosa Luc. D. D. 16,2 i-ylXasa
u> Ay]to?, ich muss lachen (ich brach in Lachen aus, als ich dein Wort
hörte). Eur. Suppl. 1161 IxXaosa tooe xXtiiuv Itto? | aTUfv^TaTov* Ifti-ye
fiou <ppevü>v, in Thränen brach ich aus. Hec. 1276, Polyni.: xal arp -y'
dvcqxY) r.aioa Kaaävopav öavciv. Hec. dixeirx u a a, abscheulich! (Pfui!).
Ebenso J. A. 874. J. T. 1161. Hipp. 614. J. A. 469 xdTtb xaxtoxxeip',
(u? -pvatxa 8eT . . xaxaoTsvsiv, Mitleid ergriff mich. El. 248 cpjxtü?'
doeXcpöv a6v. Vgl. Hipp. 1405. (Auch in der Erzählung Eur. M. 791
(ü[i(i);a o' oTov Ipfov lax' Ip-yaaxeov . . • xlxva ydp xaTocxTevüJ, ich muss
jammern, wenn ich bedenke, was u. s. w., Jammer ei'fasste mich.)
Hei. 673 xaxeodxpuaa xai ßXecpapov u^paiva) | Sdxpuaiv* d Atöc |x' czXoyo?
(uXedev, ich brach in Thränen aus. — c) Endlich können auch Verben
des Sagens, des Befehlens, des Anratens, des Schwörens, ob-
wohl sie auf die Gegenwart bezogen werden, durch den Aorist aus-
gesprochen werden, wenn der Ausspruch als ein unabänderlicher,
ein für allemal gültiger nachdrücklich bezeichnet werden soll. Denn
was der Vergangenheit angehört, lässt sich nicht ändern. Wir können
hier den Aorist durch das Perfekt übersetzen: ich habe hiermit gesagt
u. s. w. Der Grieche gebraucht aber nicht sein Perf., weil dasselbe
die Handlung zugleich als in ihren Wirkungen fortbestehend bezeichnet,
§ 386. Aoristus. 165
wie Eur. M. 356 Kreon am Schlüsse seiner Drohungen sehr passend
sagt: XsXsxrai jj.u9o? d^euofj; öos. Der Aorist drückt die Sache un-
gleich energischer aus, da er die Handlung selbst urgiert. S. Ph.
1434, nachdem Herakles dem Philoktet wohlwollende Vorstellungen ge-
macht hatte, sagt er dem Neoptolemus: xal aol xaüY, 'AyiXXsco« xexvov, |
xrapfjVEaa, auch dir will ich. das Gesagte angeraten haben. S. El. 1322
<ji*fäv iizr^eaa. Eur. M. 272 ak xr(v axu^pcoTtöv xal 7;6aEi du;xou|j.EvrjV,
Mrjostav, eIttov xtjoe frc, I^to KEpav cfUYaoa, hiermit habe ich dir gesagt,
befohlen (dictum volo). Ar. Ec. 255. So utisTttov Eur. Suppl. 1171.
S. Ph. 1289 sagt Neoptolemos, verletzt durch Philoktets Verdacht:
dir«)|j.o(j' dyvbv Ztjvö; u^ijxou asßa;, beim Zeus, einen solchen Betrug
will ich abgeschworen haben, muss ich abschwören. Eur. Or. 1516
sagt Orest: oposov, s{ 61 |xtj, xxevcu <je, \tA] Xs-^Etv I|at)v ydpiv. Darauf der
Phrygier: tt)v I|ay]v <f0X*)v xaxwjxocja, ich hab's geschworen. Eur.
Cy. 266 1-tüfjLoaa ich schwöre hiermit.
10. In dringenden Aufforderungen, welche in der Form
einer durch xi ouv ou oder xt ou eingeleiteten Frage ausgedrückt
werden, wird der Aorist scheinbar statt des Präsens oft von den
Attikern, namentlich in den Dialogen Xenophons und Piatons, ge-
braucht, bewahrt aber auch hier seine eigentümliche Bedeutung.
Der Redende wünscht in seiner Ungeduld gewissermassen die be-
gehrte Handlung als eine schon geschehene zu sehen. X. Cy. 2. 1, 4
xi ouv, IcpT) 6 Kopo;, ou xal xr(v oüvajxtv lXs£d; (jloi; quin igitur tu mihi . .
recenaes? warum sagtest du mir nicht? worin der Sinn liegt: sage es
mir sofort! du hättest es mir schon sagen sollen. „Haec interrogatio
alacritatem quandam animi et aviditatem sciendi exprimit." Weiske
ad h. 1. Vgl. Bornem. 5.4, 37 xi ouv, IcpTj, ui Faödxa, ouyi xd piv xsr/r]
cpuXaxrj £*/<Jpd Ironrj sapE v} 8. 3, 46 xi ouv, E'fT], 7rp6? xa>v dscuv, 6
OspaüXac, ouyi au fe auxixa pdXa suoaipcov £-fsvou xal £pe suöaipova
iiroirjffa;; Xaßtov fdp, E'fY), xaüxa Tidvxa XEXxrjao, xai ypöJ ottw? ßoüXsi
aüxoT;. Comm. 3. 11, 15 xl ouv ou aü pot, i'fiQ, u> ScuxparE?, ifsvou
auvÖTjpaxr,; xcov cpiXcuv; Edv •(£ vtj AI , e'fTj, usi&T]? ps au. Hier. 1, 3 xi
ouv ouyi xal aü uTrspvrjad; ps; PI. Phaed. 86, d ei ouv xi; ufJLtuv
su^optöxEpo; ipou, xi oux d-TrExpivaxoJ Gorg. 503, b ei xtva lysi; xu>v
pTjxöpwv xotouxov efasTv, xi ouyi xal ipol auxov I<ppaaac, xi; laxivj Symp.
173, b xi ouv, i<j>7], ou otr^Tqjto poi; ubi v. Stallb. Menex. 236, c
xi ouv ou ötTJX&Es; warum erzähltest du mir es nicht? s. Stallb.
Prot. 317, d xi oüv oü xal HpöStxov e* xaUuap.Ev; Ar. Lys. 182 xi
Sfjxa xaux' ouy tu; xdyiaxa . . suvcupojapsvj Auch mit der I. Pers.
S. OR. 1002 xi ot|x' i-(d) ouyi xoüos xou cpößou u', ava;, . . I^EXusdprjv;
warum befreite ich dich nicht von dieser Furcht? d. i. ein Wort soll
dich befreien. Auch kann das Präsens stehen; der Ton der Frage
1G6 Gebrauch der Zeitformen. § 386.
ist alsdann ruhiger, jedoch ist der Ausdruck stärker, als wenn der
Imperativ oder der auffordernde Konjunktiv gebraucht wird. X. Comm.
3. 1, 10 xi ouv oü uxoTroujjLEv; stärker als axoTiw^ev ouv, aber schwächer
als ti ouv oux luxE^du-söa (wie 4. 6, 14), s. daselbst Kühners Bmrk. Hell.
4. 1, 11 ti ouv, IcpTj, ou jtovdavst; stärker als r.uvttdvou, aber schwächer
als ti ouv oux irüöou; PI. Lysid. 211, d -i ouv oux Ipatr};; Protag.
311, a dXXa xi ou ßaoi^opisv Tiap' auxöv; ubi v. Stallb. Ar. Lys. 1103
Tt ou xaXoujxsv OYJxa x/]v AuataxpäxY]v;
11. Der Aorist wird zuweilen auf sehr nachdrückliche Weise
gebraucht, wenn der Redende ein zukünftiges Ereignis als be-
reits geschehen darstellt. A, 160 ff. emep '(ip xs xal aöux' 'OXüfiitio;
oux IxsXeaaev, Ix xs xal ö'^e xeXeT, suv xe ixe^dXcp direxiciav auv acp9j<Jiv
xscpaXTjai, so wird er es doch später vollbringen, und dann werden sie
es büssen, im Griech.: und dann büssten sie es. I, 413 d [jiv x' au9t
[xsvujv Tpcixov tt6Xiv d;j.(pi[jLay(ü|jLat, ojXsxo [jlsv jjloi vösxos, dxäp xXlo? acpfhxov
laxai' zi 6s xsv oixao ixuifii cpt'Xy]v 1^ Trarpifia 7aTav , toXsxo jxoi xXsoc
icröXöv. Eur. M. 78 ötir(uX6fjt.s30' ap', ei xaxbv Ttpoaot'cjofjLsv veov TraXaiui.
Th. 6, 80 ei '(c/.p oi ujxa; p.Y) £u;Auay7)javxas o xs 7ta0ö)V acfaX/jaExat xal 6
xpaxuüv TiEptljxai, xi aXXo r\ xrj aux/) drcooata xo?? p.sv oux 7j[j.uvaxe atuö/jvat,
xouc oe oux IxtüXuaaxe xaxouc -yev&adai; Dieselbe Erscheinung haben wir
§ 384, 5 bei dem Perfekte gesehen, bei dessen Gebrauche aber der
Redner sich das Zukünftige als bereits vollendet und in seinen Wirkungen
fortbestehend denkt.
12. Auf ähnliche Weise ist der Aorist in den Stellen zu er-
klären, in welchen er den conatus rei faciendae sine effectu aus-
drücken soll. Wenn wir schon beim Präsens und Imperfekt die
Bedeutung des conatus als nicht diesen Zeitformen selbst inwohnend
verworfen haben, so müssen wir dies in noch höherem Grade bei
dem Aoriste thun, mit dessen Wesen dieser Begriff durchaus in
Widerspruch steht. Vielmehr steht der Aorist in seiner vollen
effektiven Bedeutung, indem mit rhetorischer Übertreibung-
Handlungen, deren Abschluss durch äussere Umstände verhindert
wurde, als bereits abgeschlossen hingestellt werden. Eur. Jo
1291 sagt Kreon zum Jon: Ixxsivd a ovxa roXsp-iov oojxoi? e^oT;. Der
Mord ist allerdings in Wirklichkeit noch nicht begangen, sondern nur
beabsichtigt; Kreon aber bedient sich des hyperbolischen Ausdruckes
ich tötete dich, indem er das, was in seinem Innern fest beschlossen
war, als ein bereits Eingetretenes ausdrückt. 1500 sagt Kreusa:
iv <pößu> xaxaosösTaa adv | tyvyav aTCEßaXov, xexvov* | Ixxetvä o axoua .
Darauf sagt Jon: iz 1\j.oZ x' ouy oat {non merito, immerito) sövrjaxss.
Die Mutter Kreusa stellt den Mord des Sohnes als bereits wirklich
vollzogen dar, weil sie dem Jon das Gift wirklich schon hatte reichen
§ 386. Aoristus. 167
lassen; der Mord war also im Geiste der Kr. bereits vollzogen; die That
entbehrte aber des wirklichen Erfolges, weil Jon das Gift nicht ge-
trunken hatte. Jon hingegen gebraucht das Imperft Iftv/jaxe«, weil er
damit umging die Kr. mit dem Tode zu bestrafen, es aber nicht that.
So auch im Partizipe. S. Ai. 1126 f. Teukros: £ov nu Stxotio) -fdp jxs^'
I;ettiv mpovetv. Menelaos: oüatot 72p tovo' EUTuysTv, xrsi'vavTa fxe ; Teukr.:
XTSi'vavxa; ostvöv 7' eltcac, st xai £tj; öavcöv. Menel. &eö? 77p ixam^Et
(xe, xiuoe 0' oi.'/o|j.ai. Menelaos wählt den übertriebenen Ausdruck:
xxstvavTa jj.s, um die Frevelthat des Aias noch mehr zu erhöhen,
indem er denselben als einen darstellt, der wirklich den Mord aus-
geführt habe. Teukros wiederholt denselben Ausdruck fragend und fügt
mit Ironie seine Verwunderung über das seltsame Wort des Menelaos
hinzu: ei xai £-?,; öavwv. Hierauf erwidert Menelaos, gerettet sei er
nur durch Hülfe der Götter, vom Aias aber sei er eigentlich ermordet
(twoe 0' 01/ojj.ai), da dieser bei der Ermordung der Herde gewähnt habe
die griechischen Helden zu morden. Vgl. Herrn, ad h. 1. Eur. Andr.
810 Tpspt.ouja (timens), jxtj dvTt tu>v osopafjisvcov | Ix tcuvo dTip.u>; ocüjjlgctcüv
drcoaTaXfj (expellatur) j r xatUccvT) xTst'vaaa tou; 00 yprv xtocveiv. Hermione
war zwar an dem Morde verhindert worden, hatte ihn aber in Gedanken
vollführt. So auch in Prosa. Isae. 1, 1 sV.stvo; £<ov jjisv f,|juv xaTsXiire
tt]v ouaiav, d-oöavwv 8s xtvouvsustv rspt aux^; T:E-oir(xE, vrehqnit, quantuni
quidem in ipso fuit, quanquam res effectu caruit" Schoemann. 4 ota-
Uvy/.at:, a; Ixsivo; cisiIsto jjlev, IXujs ös r.pb tou davdxou machte aber das
Testament ungültig, zwar konnte er es nicht ausführen, aber in seinen
Gedanken that er es. PI. Menex. 245, b ßaaiXeu«; scf/ust tou; EXXrjva;
TOU? iv TT] Vj-El'plO, 0U3ItSp TTpOTEpOV AaXEO0lt|JlüVlOl auTu> l;soo(jav, Et [li/J.Ol
auixio-ayr^Etv Tjptlv.
13. Wie der Indikativ des Aorists einen Gegensatz zu dem
Imperfekt und Plusquamperfekt bildet, so auch zu dem Per-
fekte, das die vollendete Handlung als in ihren Wirkungen
gegenwärtig fortbestehend darstellt (§ 384, 2). Der Aorist
scheidet die vergangene Handlung von der Gegenwart des
Redenden, das Perfekt verknüpft sie mit der Gegenwart
des Redenden, indem es den durch eine vergangene Handlung
hervorgerufenen gegenwärtigen Zustand bezeichnet. Daher ist
jener die Zeitform der Erzählung, dieses die des Urteils, der be-
schaulichen Betrachtung, ') wie auch im Deutschen das erzählende
Imperfekt im Gegensatze zu dem ein Urteil aussprechenden
Perfekt gebraucht wird.2) Bei dem Streben der Griechen nach
») Vgl. Delff a. a. 0. S. 29 u. 31. — 2) S. K. F. Becker Deutsche Gr.
Th. 2. § 220. S. 34.
168 Gebrauch der Zeitformen. § 386.
objektiver Darstellung geschieht es aber sehr häufig, dass sie die
Handlung einfach als geschehen konstatieren und daher den
Aorist gebrauchen, während wir mit Rücksicht auf das Ergebnis
der Handlung geneigt sind, das Perfekt anzuwenden. T, 438 p.-^ jas,
fuvat, yaXEnoiJiv ovetoeat 9-up.ov Ivittte* vuv fisv -[dp MsvsXao? e)vi'x7]<jev aüv
'AdV)Vfl; xetvov 6' auxi? e^w, jetzt zwar hat mich Menelaos besiegt, eiu
andermal aber werde ich wieder ihn besiegen. B; 272 oi iroTtot, f 8yj
[xupt' 'Oouaasüs £jOXd eop^ev ßouXdc x eidpytuv a^aflä? tcÖXe[a6v xs xopüjau>v'
vuv os xooe jxef' apiaxov Iv 'Ap^sioisiv Ipscev, das Perf. sop-fsv fasst alles
zusammen, was Od. an Verdiensten aufzuweisen hat, der Aor. Ipe^ev
hebt die eben vollbrachte einzelne That hervor. A, 125 dXXd xd piv
-oXi'wv iceTtpd{>o[xev; xd oEoaaxat, was wir einst erbeuteten, das ist
nun verteilt. <t>, 82 *)ü)C 8s p.oi laxtv | rot oucuoExdxr], ox' £; "IXtov EtXv)-
Xouöa | . ., vuv au [as xe7J; e*v yspuiv IOyjxsv | p-otp' 8Xotj heute ist es
der 12. Tag, dass ich in Ilion bin, und wiederum hat das böse Ver-
hängnis mich dir in die Hände geliefert (im Griech. dagegen ist nicht
der gegenwärtige Zustand, sondern die eben geschehene Thatsache be-
tont). «, 182 £oyo\xou . . dvdjauj' vuv 8s . . xaxfjXo öo v. Hdt. 7. 8, 1 8iö
uptia; vuv i-((b auvsXEca, tva, xö vosto TtprjaaEtv, UTTEpd^cojxat ujxtv. X. An.
1. 6, 6. Th. 1, 60 ixxXTjoi'av xoüxou evexa t-o\Ttfa.*(Ov. 1, 21 xai. ouxe a>c
^oirjxal ü[j.vrjxaui jcspl autcov ouxe üj; Xo-yo-fpacpot £uvs&saav, das Pf. weist
darauf hin, dass die Gedichte noch fortbestehen, der Aorist stellt die
Sache einfach als bloss geschehen hin. Hdt. 7. 8, 2 8 piv xexeXeuxyjxs
xai oux i^E^evEXü (contigit) aoxiu xifxtupyjaotattoti, er ist tot, und SO wurde
es ihm nicht möglich sich zu rächen. X. Comm. 1. 6, 14 xou? Orjuau-
pou; xwv iidXai aocptüv, ou; IxeTvoi xaxsXiuov £v ßißXiot? -ypd<J>avxsc, 8iEpy_o[xai,
zurückliessen, als historisches Faktum, aber xaxaXsXouraaiv, zurückgelassen
haben, so dass die Bücher als noch vorhanden bezeichnet werden, als
Urteil. Hell. 2. 4, 40 8 jaev 8yJ[ao; ::svsaxspo; up.u>v wv ouoev ttojitoxe evsx<x
y_pT]jxdtu)v uu.a? -^oixTjaEv (complexiv, vgl. Nr. 4) uu-e?; 6e TrXouatioxEpoi
~dvru)v ovte; ~oXXd xai ai'jypd Svsxa xsposwv irs7ronr)xaxE. Mit Unrecht
hat Dind. ^oixrjxev geändert. Dem. 18, 198 dvxExpouas xi xai 7e-[ovev,
olov oüx e8ei, Tidpsaxtv Afc/tv/j?, ereignete sich ein Unglück und ist ein
unerwünschter Zustand eingetreten (und besteht nun), da tritt Ae. auf.
Antiph. 4, 6 8 8 pisv dxouat'u>; Tidvta opdja? xai irafträv dXXoxpi'a tüyT)
xsypTjxat, 8 6s Ixouauuc Tidvxa 7rpd;a;, Ix xcuv auxou Ip^tov xtjv xuyvjv upoa-
•yijxEvoc, TT, auxou dxuyi'a Yjjxapxsv.
An merk. 6. So kann der Schreibende, indem er sich in die Zeit versetzt,
wo der Empfänger das Schreiben liest, statt des Präsens den Aorist oder das
Perfekt gebrauchen, je nachdem er die Handlung an sich oder das fertig vor-
liegende Resultat der Handlung im Auge hat. Th. 1, 23 xd; aMa; Tipoiypa'boi
7Tp(ÜTov. 1, 97 e'Ypct^a Se aüxä xai x-?)v £xßoX-?]v xoü Xoyou et: oitj aafxYj v Siä xooe,
oxi xot; Tipö i\xo\) S-ctaiv £xXitie; xoüxo r]v xö ycoptov. 1, 129 jaex1 ApxaßdCou, ov oot
§ 386. Aoristus. 169
lire(i(i>o, Ttpäaoö ftapaoüv. Dagegen Perf. Isoer. 1,2 dTreaxaXxa aot xovoe tov
Xoyov ich habe dir das Schreiben gesandt (und es ist in deinen Händen).
14. Besonders häufig gebrauchen die Griechen den Aorist,
wo wir das Plusquamperfekt anwenden. So verbinden die
Griechen die temporalen und kausalen Konjunktionen 1-s.i, l-eiöf,,
postquam u. quoniam, oxs, o-öxe, als u. weil, du?, cum, fjvixa, £;
ou, ort, weil, sowie das Relativ gewöhnlich mit dem Aorist,
ungleich seltener mit dem Plusquamperfekte, und die Konjunk-
tionen £(u?, bis, lats, fj.£-/pi od. aypi ou, jxsypi, rcpiv stets mit dem
Aorist1). Der Grund dieser Erscheinung ist einfach der, dass das
griechische Plusquamperfekt nie, wie das deutsche, eine blosse
Vorvergangenheit bezeichnet, sondern stets eine vollendete und
in ihren Wirkungen fortbestehende Handlung der Vergangen-
heit. Wo also dieser Begriff des Fortbestehens nicht stattfindet,
kann auch das Plusquamperfekt nicht stehen. Die gegenseitige Be-
ziehung der Sätze, die wir durch das Plusquamperfekt bezeichnen,
wird bei dem Aoriste nicht bezeichnet, sondern dem Urteile des
Lesers oder Zuhörers überlassen. A, 608 ol piv xaxxEtovrs? Ißav otxovos
Exasro?, | r(yt exarrco öcofxa -EpixXuxo? djxcprpr;£i? | Hcpataro? TtoiYjaev ge-
macht hatte. B, 311 Ivöa 6 Ijav axpouöoto veouaoij vTjiria x£xva | öxxcü,
äxäp p-rjxrjp ivdtrj r,v, t] xlxe xsxva pepererat. Th. 1, 102 oi 'AÖTjvaToi
suftü?, Itte iSyj dvsytüpTjsav, cojjLjxayoi i-fsvovto. Andoc. 3, 21 fvixa cxtku-
Xl3a[XEv xä? vau?, xwa •yvcöjATjv e&evxo nepl f(p.ü>v oi aufjLjxayoi 5 X. Hell. 1. 1, 3
ijxäyovxo, {xlypi 01 'Attrjvaio ärlüXsuaav. Hingegen: Hdt. 1, 116 Iitei
6 tieXeXeitcxo 6 ßouxoXo? jaouvo?, xdos auxöv si'pEXO 6 'AaTud-^rj;. 4, 83
iiiEto^ 01 xä Trdvra ::ap£axsüaaxo (fertig war), IfrfjXaove xöv axpaxöv ix
Soüstov. Aor. u. Plpf. 7, 193 01 ßdpßapoi, u>? s- au aar 6 xs 6 ävs|xo;
xal xö xu[xa laxpwxo, s-Xsov itapä xfjv Tj-sipov, die Wogen hatten sich
gelegt und waren ruhig. 3, 10 6 "Afi.aai; ixdcpr) h rrpi xacpf,cii, xä? aüxöc
01x00 o(i.rjjaxo. X. Cornm. 1. 2, 47 (Kptxi'a? xal 'AXxißidorj?) xä rrj? tiÖXew?
E-paxiov, (jJviTEp evexev xal StuxpaTEi 7:p otjyjXflov. Th. 1, 30 o[ Kspxupaioi
KuXXrjvT]v iv£^pr(jav, oxi vaü? xal yprjjxaxa rapEsyov Kopivai'oi?. Aber
auch oft in Hauptsätzen, wie Th. 1, 62 oxpaxrjov 01 ?üpi[xayoi rjpirjvxo
FlEpoixxaV <k%k<sxy\ 'j-äp EÜöü? iräXiv 'Ailrjvai'cov, defecerat. X. Cy. 5. 1, 3
6 ävYjp aüxrj; oux sruysv iv xcp axpaxoTrsou) u>v, äXXä rpö? xöv xü>v Bax-
xpiavwv ßasiXIa Ttpsaßsucuv u>y exo' I-efitj/e (miserat) 6s auxov 6 'Aaaupio?
Trspl ?u[X[xay(a;.
An merk. 7. Über die übrigen Modi, sowie den Infinitiv und das Partizip
des Aorists s. § 389, 6.
1) Vgl. H. Schmidt doctr. temp. IV. p. 29 sq. Delff a. a. 0. S. 32 f.
^70 Gebrauch der Zeitformen. § 387.
§ 387. f) Futur.
1. Das Futur (im Indikative) bezeichnet eine zukünftige
Handlung, d. h. eine vom Standpunkte des Redenden aus in
der Zukunft eintretende, zum Abschlüsse gelangende oder
sich entwickelnde Handlung. Es vereinigt also in sich die
momentane und die durative Aktionsart: ap£to bedeutet eben-
sowohl „ich werde zur Herrschaft gelangen" (ingressiv), wie „ich
werde herrschen" (durativ); neioio „ich werde überreden" (effektiv), vgl.
A, 132 und „ich werde zureden" (de conatu), vgl. Lys. 30, 32. PI.
Phaed. 88, d.; cpsu$o|xai „ich werde fliehen" (auf der Flucht sein) und
„ich werde entfliehen" (entkommen).
Nur in den (im Aktivum seltenen) Fällen einer doppelten
Futurbildung tritt eine Scheidung der Aktionen ein. Die aus dem
Aoriststamme gebildeten Futura werden dann in momentanem
Sinne, die aus dem Präsensstamme gebildeten in durativem
Sinne gebraucht. ayYj3<o „ich werde anhalten, hemmen": M, 166 ou
•yäp 17017 icpajxYjv Tjptoa; 'Ayatou? ] ayrjaeiv TjjxsTEpov 75 pivoi; (vgl. c]); 309
<pi'Xs xa<ji'7vY]T£, aftevo; dvspo? dfi/fOTepot rcsp | aycopisv); dagegen s'cco „ich
werde haben, behalten": l, 281 s£st os puv r^axa Tidvxa. Medium
dvaayTjuofjLai „ich werde aushalten" (abschliessend = überstehen):
E, 104 ouoe e cpTjfxt orjtt' dvayrjjEaöai xpaxEpov ßeXo? (vgl. A, 511 ou
acp 1 Xiboc, ypw; ouoi aiorjpo? | yaXxov dvasyeaftat xa|ASJiypoa ßaXXopisvoiaiv) ;
dagegen dMcojxai „ich werde ausharren" (ertragen, dulden): E, 895
dXX' ou |j.dv a ext orjpov dvE?o[xoti ocX7s' lyovxa (vgl. u, 277 au 0 etaopoiov
äveyes&ai). Ebenso attisch: xccXcu? s^aeiv sich gut gestalten, in gute
Lage kommen, vgl. Dem. 1, 97 — xaXto; e;eiv sich gut verhalten,
in guter Lage sein, vgl. Dem. 19, 153; xaxa<jyif)a£tv erhalten, ge-
winnen, vgl. Dem. 23, 12, — x<xfts£eiv behalten, behaupten, vgl.
Dem. 2, 9; diro<jyYi<js<jftai abstehen, ablassen, vgl. Dem. 6, 26, —
dcplceadai sich enthalten, fernhalten, vgl. Dem. 19, 151. Ferner opajxou-
]xat momentan: Ar. V. 138 ou rcep iSpapLEixai ucptov rayeu»« oEup axepo;;
(abschliessend = opaptixio); dagegen öpejojxat durativ: Ar. R. 193ouxouv
TCEpi»p£;£t o9Jra xr,v Xipiv^v xuxXw; (== xpsys), Nub. 1005 dXX' efe 'Axa-
8^[XEiav xaxitov utto tai« fiopiau; äcTto»p£$Et. Ebenso verhalten sich ßaXw
und ßaXXYjau): Ar. V. 222 tjot] ttot auxoü; xot? XuSoi? ßaXX.T)<jO|xsv (mit
Steinen „bombardieren"); uaxd;co und xurcxrjato: Ar. N. 1444 ty]v Rfep
w?t:ep xai a£ xuirxYjcja) (wiederh. Hdlg.), dagegen Ar. Lys. 657 ei 61 Xomfaei t{
jjle, | xcpoE xd-|iTjxxiü Tt a x ä \ co c 70) xoftöpvcp xt]v i(vd9ov ; xÄauuojiot „ich werde
in Thränen ausbrechen", d. i. es wird mir übel ergehen, und die jüngere
Bildung xXocTjdw „ich werde weinen": Dem. 21,99 rcaiSicc 70p rcapaaxr)-
asxai xai xXa^oei; dyÖECJorjao piai „böse werden": PI. Gorg 506, c x«
§ 387. Futur. 171
fxe Idv IzzXzY/Jfi, oux dy 0E39riJOfj.au, und dy 9 esou-ou „böse sein": PI.
Hipp. maj. 292, e ei •foßrjirst? st-oipu lyo) ItzI xoüxoi? xdos, ap oux av
aydoio, io I~-ia; . . . oux &y [Heust, av eutco xauxa 5 ähnlich aioeaörj-
aofxa t und atosjo fiat, atsy uvHrj30|Aai und a^ayuvoufxat, cpoßrjftrj-
(jofiai und cpoßf(ao(xai. Dass bei den Attikern regelmässig das aus dem
Passivaorist gebildete Futur auf -rjjofxat, -{rrjo-onat in momentanem
Sinne gebraucht wird, das passivisch verwandte mediale Futur auf
■ aop-ai dagegen in durativem Sinne, ist § 376, 3 und 4 dargelegt
worden: Th. 3, 40 oc av d<pi<rcfJTai, Oavdxcp £Y]fJucoaöfx£vov (wiederholter
Fall). Dem. 23, 80 Idv dXw, xkvdxip ^rjpiitoft^oeTai (Einzelfall).1)
2. In der Verbindung einer zukünftigen Handlung mit einer
anderen Handlung derselben Zeitsphäre kann die eine mit der
anderen entweder gleichzeitig sein oder ihr vorangehen oder ihr
nachfolgen. 2) Durch die Futurform wird dieses Zeitverhältnis der
Handlungen zu einander nicht ausgedrückt, sondern kann nur aus
dem Gedankenzusammenhange erkannt werden. PI. civ. 361, b ei
Soest öi'xcuo; elvat, ijovxat aüxtp xifxai xal öiupsai ooxouvxt xoiouxw elvai.
x, 292 ou -jap laset | cpdpfxaxov IjiUöv, 0 toi 8a)(j(ü, das Zaubermittel
musste erst gegeben sein. X. An. 4. 7, 20 Xi-yet, 0:1 d£et aurou? et;
ycuptov, oOev o'jiovxat ödAaxxav.
3. Sowie das Präsens, das präsentisch gebrauchte Perfekt und
der sog. gnomische Aorist (§ 386, 7) bei Anführung eines all-
gemeinen Gedankens, einer Sentenz gebraucht werden, ebenso
findet sich zuweilen das Futur gebraucht, jedoch nur dann, wenn
zugleich eine Hinweisung auf die Zukunft ausgedrückt werden soll.
Alle drei Zeitformen finden sich vereinigt in S. Ant. 348 ff. xpaxer
6e (sc. TteptcppaOT); dvrjp) |x7]yavat; dipauXou | ÖYjpo; öpeaatßdxa Xaataüysvd b |
fmtov öy|j.d£sxai (Konjekt. v. G. Schöne, s. Schneidew.) d[xcpiXo'.pov
£uföv oupetov t dxfxfjxa xaupov- | xat . . do-xuvofj.ou; | op-yd; Iötod£axo . .,
azopo; Ik ougev Ipysxat | xo [xeXXov* Atoa fxovov | cpsu;tv oux iTrd;sxaf
(Wecklein schreibt 7ts-dasxai) | voatuv 6' d|j.Yjydvü>v cpu-yd; £u;xi:s<ppao-xai,
die Flucht vor dem Hades wird er (durch seinen Verstand) nicht herbei-
führen. Ant. 662 £v xoT; yip otxeioicuv ojxi; lax' dvYjp | ypYjsxo;, cpavetxat
xdv ttöXei otxato; wv. Pind. P. 12, 30 sqq. xö 6e jxopjtfxov ou Trap'fuxxov'
dXX' eaxat ypovo; j oüxoc, 0 xat xtv' aeXircia ßaXcov | EjxrcaXtv ifvü)[xa? xo fxsv
Swaet, xo o' ouhcd. Hdt. 5, 56 ouoel; dvÖpwjrcüv dotxcov xt'auv oux diroxt'aei.
]) Das Neugriechische hat die Scheidung der beiden Aktionen sowohl
im aktiven, wie im passiven Futur streng durchgeführt, indem es das momen-
tane Futur durch öd mit dem Konjunktiv Aoristi umschreibt, das durative
Futur durch öd mit dem Konjunktiv Präsentis: öd 00t Ypd'i>tu ich werde einmal
an dich schreiben, öd aoi fpacpm ich werde (wiederholt, regelmässig) an dich
schreiben. — 2) Vgl. Fuisting a. a. 0. S. 30.
172 Gebrauch der Zeitformen. § 387.
PI. civ. 387, d cpotjjLsv 6s 07), oxt 6 iirtEtxr]? dvTjp xcu £iueixeT, ouTisp xai
sratpo? ian, xb xsövdvai ou Sstvbv 7]7Y]aExai. Antiph. 6, 4 av xt; xxst'vrj
xtvä, . . tö öeiov oeoiü):; dqvsuei xe Eaorbv xal dcpEcExat töv sipTjTat iv xto
vöjxcu. Dem. 18, 205 6 piv rot? -yovEuat jxövov •ys-j'svT|s9ai vojjliCcuv xbv
auxoptaxov öävatov TTspt|AEvsi, 6 Se xal xtJ TiaxptSt uirsp xou jxrj xauxrjv
Ituoeiv SouXEuouaav aTroövrjJxsiv IttEXrjcjsi xal cpoßspcoxEpa? r^rjcJExai xd?
ußpEt? xal xä; dTtpiia?, a; ev oouXeooutt) xtj ttgäei tpspstv dvaifXTj, wo Scliaefer
bemerkt: „^Epifiivst indesinenter praestolatur, sed £&e>.^<jet x. t^ostoh,
quando pericula in patriam ingruerint", s. Dissen ad. h. 1.
An merk. 1. In ähnlicher Weise gebraucht Herodot das Futurum bei
Beschreibung von Sitten: 1, 173 xaXioy« dirb t<Lv [XTjxepiuv ecauxoüc xal o6x£ dito
xtüv TtaxeptoV £^po(j.evou 8e etepou xbv TiXvjafov, t£; eI'tj, xaxaXEjjst eojutov p/r]Tp6i)sv
v.ai xfjs [XTjtpb; dvavEjJieETai tds [ATjTEpac. 1, 198 ö'p&pou os yevojjiIvou Xoüvrat xal
dpi^oTEpoi' a'YYEis 7«p &l»5evö? aiovTai rcptv av Xo6atovtai, vgl. 1, 199 Scuast?, 2, 39
Y£6ffExat, 2,41 y_pTjaETori; sowie bei Reiseangaben, indem er sich mit derll.Pers.
des Futurs an den Reisenden wendet: 2, 29 xal Ircetxa d-A^eni e; t:eo£ov Xeiov, dv
TÜ> VTjOCiV "EptppEEl Ö NeTXo; . . . TTjV (SC. XffAVTjv) 8teXJlXu>CTaS i; XOÜ NeiXoU TÖ ^EEtlpOV
tjSeic . . xal ETiEtta diroßd? rapd xbv 7tOTapibv 6oot7iop(tjv noir\<:zii f^spEiuv tegoe-
paxovta. Vgl. 2, 30 rj^st?.
4. Oft erscheint das Futurum nur als ein gewählterer Ausdruck
statt des Präsens, indem der Redende das was gegenwärtig bereits
vorhanden oder möglich ist, als erst künftig eintretend setzt. Th. 5, 26
XYjV 8ld fJLECJOU £ujAßa5lV Et XI? fJ.Y) d ; l d) 5 E l iToXspLOV VOfJU^ElV, OUX üpflco; 8 t-
xatcoast. Oft Eupf^aoptEv, EuprjjExs. Isoer. 8; 10G EupYjjExe xouc ttXeijxou;
xtüv dvt}pä)7ru)v uspt xd; aipesEt; xeov Trpa^pidxtuv äfxapxdvovxa?. Vgl. 9, 3.
13. 70. (15, 308 Eup-^jEXE, r|V igExd^rjXE xoüxwv sxaaxov, xxX.) Lyc. 51
EuprjjEXE napd jxev toi? aXXot? h xai? dvopaT? düXirjxdc dvaxsi[XEvou;, ::ap'
üjxtv 6s axpaxr^ou; dfaftous. PI. civ. 376. a xai touto £v xoTc xual
xaxo^Et, o xal a£iov öauixäiat xoo frrjpi'ou . . . tj outto) xouxo idaupLaaatJ
So insbesondere bei den Ausdrücken des Wünschens und
Bittens. Ein Hinweis auf die Zukunft ist zwar erkennbar in Fällen
wie S. OR. 1077 xoufiov 8' i^öi, xe£ apiixpov iern, aizip}}.' {8stv ßouXrjaojxat
ich werde trotz alledem mich nicht von dem Wunsche abbringen lassen.
Ai. 680 I; xe xbv cptXov | xosaüd' u7ioup7(uv «iucpsXEiv ßouXr^aopiai ich werde
von jetzt an nur geneigt sein. Eur. Med. 259 xojouxov ouv aou xu^^avstv
ßouXrj(Jop.at, | arydv, r^v jj.ot uopo? xij |i.rj^avrj x iceupsO^ noatv oi'xti xtuvo dvxt-
xtjaaöat xaxtuv. Antiph. 6, 8 lyw d$ttu Tipüixov piv . . ETiEtxa Ttspl xeov
aXXwv, . . Idv upuv yjOojxEvot? rj, ßouXTjaopiat dr:oXoYrjJaafiat. Meistens
jedoch ist das Futurum nur eine feinere, bescheidenere Form statt
des Präsens, wie auch das Deutsche provinziell ähnliche Ausdrucks-
weisen aufweist: „ich werde dich bitten" erscheint höflicher als „ich
bitte dich", insofern die Bitte gleichsam gegenwärtig noch nicht ge-
§ 387. Futur. 173
wagt, sondern auf einen geeigneten Moment verschoben wird1).
S. OC. 1289 xai xa-jr' dcp' u;j.(ov7 10 qIvoi, ßouXrjaofj.ai | xai xaivo' üozK-
<pa?v xat iraxpo? xupeiv l\iol, volo, si licet. Pind. 0. 7, 20 ideX^acu xotaiv
££ «PXa? ^0 TXgi7:oXs(xou I £uvöv d-pceXXa>v otopöcuijat Xo^ov. (Etwas anders
in der II. Person PI. civ. 338, c cp-yjjxl ifa> elvai xo St'xaiov xo tou xpei'x-
xovo; cuptcpspov äXXä xi oux inaiveT;; dXX' oux iOeX^oeu). S. OR. 1446
xai aoi'7 iTciaxVjirreo xe xat 7tp 0 jxps^ofxai. Eur. Ale. 164 TiavtSaxaTÖv as
irpoanixvous' afxr] aop.ai, | xsxv' opcpavsojai xd(j.dt. Heracl. 475 csvot,
Opdso; fjtoi |xr,o£v £56801« £jj.at; | -poattrxe* rpcuxov -jdp T6ö' ££aiX7j aojxat.
Lys. 19, 2. Dem. 21, 58 TrapaiXTjaoixai 0 tjfjia? jrrjoiv dy_9e<jftr;vai [xo'..
19, 1 osTjaofiai Tidvxtuv upnuv, [XTrjSejxi'av jatJxs ydptv jx^x' avSpa Trotetaflai
7rspi TrXet'ovo? r\ xo 61'xatov. Ähnlich im Lateinischen censebo, vgl. Horat.
Epist. 1, 14, 44. Demnach berührt sich das Futurum in manchen
Fällen mit dem Optative in Verbindung mit av. Doch wird es
nie, wie dieser, als Form der bescheidenen Aussage schlechthin
verwandt. Z.B. PI. Phaed. 79; a dXXd xaoxa piv crt, I<p7j, 6-ira p es
bedeutet nicht haec igitur sie erunt in dem Sinne von „das wird wohl,
dürfte wohl so sein", urcappi av, sondern rein futurisch: „das wird
sich finden" (das ist eine Frage der Zukunft).
5. Mit dem Indikative des Futurs wird der Eintritt einer
Handlung als bestimmt erwartet hingestellt, die das Subjekt
entweder a) aus eigener Entschliessung verrichten will, oder b)
nach dem Willen eines anderen verrichten soll oder darf, oder
c) vermöge seiner Beschaffenheit oder nach Lage der Verhältnisse
verrichten kann oder muss. Somit berührt sich das Futur sehr
nahe einerseits mit dem Konjunktiv, wie er in der ältesten Sprache
erscheint, vgl. § 394, andererseits mit fj.eA.Xco c. Inf., das in ähnlicher
Weise gebraucht wird, s. Anm. 4. Diese in das Gebiet der Modi
hinübergreifende Bedeutung tritt besonders klar in den Neben-
sätzen hervor, in denen der Indikativ Futuri auch nach einer
historischen Zeitform unverändert bleibt, sowie im Gebrauche
des Partizips.2)
a) I, 61 dXX' a~\ lywv . . iztiTzw xai icdvxa oi(;o|xai ich will es
heraussagen und alles durchgehen. 0; 35. 3, 131. t, 79. S. Ant. 234
xei xo jjL7]6ev l£epü>, eppdato 0' ojjlcu;. OR. 940 xupavvov auxöv ouTuycopiot
yftovo; | T?j? 'Iaöfju'a? axTjaooatv. Eur. El. 967 xi OYJxa opojpLev; [xyjTsp' r\
!) Zur Annahme einer Tempusverschiebung (vgl. Aken, Grundz. der
Lehre v. Tempus u. Modus § 20), wonach der Begriff der Zukunft, der an dem
Objekte des Wollens haftete, auf das Verb um des Wollens übertragen worden
wäre, liegt kein zwingender Grund vor. — 2) S. Stallbaum ad PI. Menex. 235, d.
Maetzner ad Lycurg. § 4 p. 81, § 35 p. 143 sq.
174 Gebrauch der Zeitformen. § 387.
<p oveitTO[iev; wollen wir wirklich die Mutter morden? S. Ph. 1231 xi
yprÜfia opdaeu; vgl. Eur. Andr. 1076. Ale. 262 xt TrpdcEt«;; was willst
du? (Etwas anders in der namentlich bei Euripides häufigen Frage xi
Xl£si;; „was werde ich zu hören bekommen?" womit der Redende, nach-
dem die ihn aufregende Äusserung schon gefallen ist, andeutet, er traue
seinen Obren nicht und furchte noch Scblimmeres zu hören. Med. 1310
oifxoi xi X!£ei?5 «>? p.' djrwXeo-ac, 7'jvai *).) — Lycurg 133 xaxoi 01 xotouxoi
xeov dvöptüircüv stat'v, 01 xuiiv jasv dyaöcov xuüv xf? tcoXeok fAsÖE^ouatv, iv 61
xat? dxuyt'ats ouos ßorjöeia? dciiuaouai. Dem. 8,23 et [xr,xe e£o-oi<jsxs
[xr(xe auxol axpcxxeuaeafle jatjXS xiov xotviov dcpsJeuÖe . . oux I^ü) xi Xrfü).
Th. 3, 16 vauxtxov irapeaxsua^ov, 0 xi 7i£[x^ouatv £; xrjv Alaßov die sie
zu schicken beabsichtigten. — A; 13 6 ?dp TJXds 9od; eVt vr\a? 'Ayatwv [
Xua6[xevö? xe du^axpa. E, 618. PI. Gorg. 491, e ost xöv 6pöu>; ßia>-
o6[jl£vov xdc i7ri9u[xta? xd? iauxou iav xxX.
b) y, 28 £etve; xaxül; dvopiov xo£d£eai" ouxsx dl&Xcov | aXXwv dvxidaet?*
vuv xot awc, «tau; oXeöpo? du wirst, sollst an keinem Wettkampfe mehr
teilnehmen (wir werden es zu verhindern wissen). £, 510. (Vgl. x, 92.)
<J), 60 dXX' dys 6y) xai ooupö; dxaixrjc Y)[j.exepoto | 7suoexat, er soll
kosten. P, 449 dXX' ou jxdv ujaiv 7s xat apjxaai oatoaXsotatv | Exxcup Ilpta-
(Jitor,; l-oyrj trexat* ou -|-dp £do-co. Vgl. K, 330 itxcü vuv ZeÜ? . . [ay] jxev
xoT? ?7titot(jiv dvfjp liroyfjffexai dXXoc, wo die Negation -at) den modalen
Sinn noch schärfer hervorhebt. 7, 354. t, 344. S. Ph. 982 xouxo jj.Iv, |
oüo' Tjv ÖsXtj, opdaei tiox'. Eur. M. 1320 Xe^', e? xt ßouXei' yeipt, 8' ou
^pauoet? Ttoxe' | xotovo' oyrjjxa rcaxpö« HXioc Tiaxrjp | otowaiv tjjxiVj epu-Aot
7roXe[itas yepö?« X. An. 1. 3, 5 ouitoxe £ p e T oooel; cu? £7« ttjv tü>v ßap-
ßdptov cpiXiav eiXojATqv keiner soll von mir sagen. S. Ant. 726 ot xrjXi-
xoi'Se xat otoacöp-Eoda 8^; wir sollen uns belehren lassen? PI. Prot.
333, C 7t6x£p0V OUV 7Cpü? IxElVOU? XOV X67OV Tt 0 1 IQ 3 0 |J. a t T 7tpQ<; SE *, Al*.
Eccl. 746. In Verbindung mit dem deliberativen Konjunktive z. B.
Eur. Jo. 758 £t^:iü|x£v 7] ar/cupLEv t) xi opdjo[i.ev| [x, 25 7.|j.a 6' Vjo? cpatvojxE-
VTjcpiv | TrXEÜuEaö'' auxdp £701 oet-w 6ööv dann mögt ihr absegeln (per me
licebit). Z, 71. Q, 717. S.OC. 596 rcpo; xotuxa rpacet? olov av OeXr^. —
S. El. 380 jisXXouJt 70p a' . . Ivxauila tze\v\>ziv evtta jjlyj iroö tjXi'ou | ^£770?
7rpoao^£i schauen sollst. Aeschin. 3,147 Ar^xodHivr]«; oux «700:5 st fj.Tj
otXTjV öeowxev, dXX st fi.Y) xat ypuatjj axEcpdvw axEcpa vcuD^UExat d^avaxxst", und
darauf d \j.t\ ä^app-qQ^aexai. Vgl. 149. Isoer. 16, 49. PI. Civ. 375, a
xat u.y]v dvopstov ye (Sei slvat), efitep eu fiayEixott. 459, e ost xauxa rdvxa 7t7vo-
jxsva Xavödvstv, e^ tj d^EXr] xtov cpuXdxtuv oxt [j-aXtaxa daxtxat'ajxo? laxai.
Phil. 62, c dvoqxouov cpat'vExat I}iot7E, Etjisp 7s r^-uiv 6 ßt'o? lax at xal
!) S. Elsnisley ad Eur. M. 1277 u. Pflugk ad Eur. Hec. 55, die vergleichen:
Hei. 780. Hec. 511.712. 1124. Ph. 1280. Hipp. 353. Jo. 1132.
§ 387. Futur. 175
orrtuaouv roxs ßio;. Menex. 234, b yj ßouX-rj iisXXsi aipeijftai otxi? IpsT eVi
xou djroöavouai. X. Hell. 2. 3, 2 e6o?s xcu 6V)ii«j Tpidxovxa avopa; iXeadat
oi xou; iraxpioo? voliou; au-fyp d'j/ouji xaö' ou; TioXiXEuaouat. Lys. 16, 16
cpTjcpiaajA^vcov xcov dpyövxtov d-oycopt'aat xd;Ei; aixtvs; ßoTjftiQooust . . ixl-
Xsuov Trjv Tj|XET£pav xd;iv tielitteiv. (;, 333 cuu.ojs . . ircapxia; Ijjljjlev Sraipou«, I
oi 8tq fi.iv TTEjx^ouut cpi'Xrjv I; narptSa faTav kann rein temporal gefasst
werden: und die werden ihn denn nunmehr nach Hause geleiten.) X.
An. 7. 3, 29 Sevo^ojv ^uopelxo xi rcoivjaei. PI. Gorg. 521, c ouy s;ei oxt
ypr^Exat auxot;. — Hdt. 5, 108 Icova; xou; ousovta; elioI oixrjv xcuv
Irtoir^av die mir büssen sollen. Ar. P. 756 xoXdxcov o?|Aco;ofjisvcuv
(vgl. xXauerei, of|i.cu;si, das soll dir übel bekommen). Ach. 865 ol xaxcu;
d^oXoufXEvoi. Vgl. Eur. Heracl. 874. Cycl. 474. PI. Menex. 236, b
atpEiaöai x6v ipouvxa. Th. 7, 85 sVt xou; xpiaxooioo? . . ~E|j.'jiavxs; xou;
6icü;olj.evou; ;uvsXaßov. 6, 20 oyXo; 6 TiX^pcu aco v autd;.
c) £, 512 TjüjÖev 7s xd ad pdxEa Sv OTcaXi'cei;* | ou -yocp TioXXal yXaivai
morgen freilich wirst, d. i. musst du deine Lumpen tragen. K, 235
xov ixev 8yj Exapov 7' aiprjaEai ov x' ift^Xvjciöa nun wirst, d. i. kannst du
wählen. — PI. Civ. 372, c. d. avsu ocj/ou, Icprj, cu; loixa;, -out; xoü;
avopa? EaxtcoiiEvoo;' AX^ör), tjv 0' Efeu, Xe-'ei;* i::eXa9ojATjv oxi xal ocpov
E;ouaiv xxX., haben müssen. X. Comm. 2. 1, 17 01 sie ttjv ßa<jrXixr)v
xsyvrjv TtaioEuofjiEvot xt oia^Epoust xcuv i; dvcryxr,; xa/.oTraöouvxcuv, ei 7E 7tet-
vrjaoujt xal onjjTjaoua 1 xal cSi-fcuffouat xal a 7 p u tt vtj aouai xal xaXXa
rdvxa iioyörjaouaiv sxovxe;; wenn sie freiwillig Hunger u. s. w. ertragen
müssen. ], 251 eppa^eo, otico; AavaoTriv dXe£Tjcreu xaxov Tjiiap wie du
abwehren kannst, v, 376. Lys. 24, 6 tisics; outtco eiViv 0" iae Oepa-
ttsuctoosi die mich pflegen könnten. PI. Phaed. 88, d oEojxai aXXou
xivö; X6-fou 0; fiE irei sei. X. An. 2. 4, 5 d'/opdv oöSel; Ttapscei tjlmv, oüoi oftsv
£<;i(jixiouu.EÖa. 4. 7, 20 Xs-yei oxi a£si auxoü; efe ycopiov oilsv ocpovxat OdXaxxav.
6. 3, 16 OUXE TlXota S3XIV Ol« d7i07lXEU(j6(J.EÖQ(. 3. 1, 20 OXOU 6' CUVT)-
aojxsöa ■ßSew 6X1700; lyovxa;. 4. 7, 27 xcü|j.r(v oe 0Ei;a; auxoi; ou ffXTjVTrj-
aooji, xai TYjv ooov rv -opsoaovxai Et; Maxpcuva;, cuysxo xt? vuxxo; a-icuv.
— S. Ant. 260 Quo' 6 xcoXüaov Trapfjv qui impedire posset. Th. 4, 78
Trpi'v xi t;Xeov ?'j3xrvai xo xtoXuaov. 2, 51 otxiai ro/.Xal lxsvd)9r|5av duopta
xou &EpaiiEÜaovxo?. PI. Lach. 184, o Ixt xou Stotxp ivolJvxo? ooxei
[xoi oeiv fjfjLiv rt ßouXfj. X. Comm. 3. 8, 2 idv xi hoylr^ ^[xae, 6sö|XE9a
xou Traujovxo?, s. das. Kühn er s Brnrk. 2. 1, 5 ovtidv noXXtSv xüüv
dnoXuao vxcu v x^? xcuv dcppooicttov |-i9'j[xi'a;. An. 2.4, 22 xd o iüix^OEta
syoisv Ix xfj? |v [xsjtü ycopa; TtoXXf? xal dTaör)? o'jjt^ xal xcuv ip-j-asop-evco v
ivovxcov. Antiph. 6, 4 xal p.^ Ijtiv 6 xiixcoprjjcuv.
Anmerk. 2. Es liegt in der Natur der Sache, dass eine scharfe Scheidung
der oben bezeichneten drei Kategorieen nicht durchführbar ist; denn sie beruhen
im Grunde doch nur auf der Verschiedenheit der Übersetzungen, zu denen das
176 Gebrauch der Zeitformen. § 387.
Deutsche seine Zuflucht nimmt, während das Futur an sich weiter nichts besagt,
als dass eine bestimmte Handlung zu erwarten steht. Ob z. B. x{ opdaotjtEv; zu
übersetzen ist: „was wollen wir thun?" oder: „was sollen wir thun?" oder:
„was können wir thun?" hängt von der Situation ab, in der die Frage aus-
gesprochen wird. Nicht anders in den Nebensätzen und im Partizip, wo das
griechische Futur ebenso unbestimmt ist, wie etwa deutsche Wendungen mit um
zu: sie rüsteten eine Flotte aus, um sie nach Lesbos zu schicken (vgl. die Beisp.
unter a) = die sie schicken wollten; sie wählten 30 Männer, um die Gesetze
zu redigieren (vgl. b) = die die Gesetze redigieren sollten; niemand war da,
um Einhalt zu thun (vgl. c) = der Einhalt thun konnte.
6. Entsprechend den unter 5 b) aufgezählten Fällen erscheint
das Futur im Indikativ zuweilen geradezu als höfliche Form des
Befehls statt des Imperativs. Der Redende spricht damit die zu-
versichtliche Erwartung aus, dass der Angeredete das Verlangte
thun wird. Die Negation ist ou, da die Aufforderung in die Form
einer Behauptung gekleidet ist; nur selten wird der imperativische
Sinn durch u.r, hervorgehoben.1) PI. Prot. 338, a w; ouv nronfjuete
xai neide afre u.ot. Lycurg. 67 xoXaaxeov lau xourov, et piXXexe xou; aXXou;
TioXtxa; ßeXxt'ou; Ttotrjaetv, xai ou xouxo Xofteiar^e, et ei? laxt (xovo? 6 av-
UpuTto?, dXX' et? xö r^oi-',\xa, ubi v. Maetzner. Vgl. X. Cy. 1. 6, 35.
Mit {jly) Lys. 29, 13 cpavepöv . . 7ionf;<jcxe, oxt . ., xai u.Y]oe|juav auxot;
aoetav owaexe. Dem. 23, 117 cpuXd£exe xf,v irtaxiv . . xai u.7] ßouXiqaejöe
XTX. — Bei Homer findet sich das Futur noch nicht imperativisch ge-
braucht: a£exe, otaexe, o^eaöe sind Imperative nach § 226, Anm. 2;
K, 88 -pckseai, ß, 270 Scseat, a, 277 = ß, 196 xeu£ouat sind einfach
futurisch zu fassen; Z, 71 auXrjaexe, Q, 717 aaeafle, u., 25 TiXsuaeade,
K, 235 atprjoeai enthalten vielmehr ein Zugeständnis als eine Auf-
forderung,2) vgl. Nr. 5, b. u. c; y, 28 dVrtaaet; (ebenso wie Eur.
M. 1320 ^auuet?) hat nicht den Sinn eines Verbotes, sondern den einer
drohenden Versicherung, vgl. Nr. 5, b.
7. Diesem gemässigten Ausdrucke eines Befehls steht die durch
eine Negation und den Indikativ des Futurs in der Form
einer Frage ausgedrückte Befehlsweise entgegen, in welcher das
Begehrte in strengem und drohendem Tone, zuweilen mit einer ge-
wissen ironischen Bitterkeit ausgesagt wird, als: ou r.aüa-q Xqcov; non
desines dicere? st. desine dicere. S. Ant. 885 oux a$eft' 6a xdytaxa;
xai . . a^exe u.6vy]v. Ph. 975 u> xaxtar' dvSpiov, xt 8pa?J | oux ei, fxe&ei;
xa xöcja xaux' lu.ot, rcdXtv; Ant. 244. Eur. Andr. 1067 ou/ ojov xap; |
y cüprjaexat xt; iIuÖixtjv irpo; eatiav | xai xdv&äo' ovxa xo?<; £xei Xe£et «piXoic;
Ar. Lys. 459 ouy eX£ex', ou Tianrjaex', oux dpvjcjexe; | ou Xoiooprjarex ,
1) Vgl. Aken Grundzüge der Lehre v. Temp. u. Mod. § 43, Anm.— 2) Vgl.
Paech, Über den Gebrauch des Indicativus Muri als modus iussivus bei Homer,
Progr. v. Breslau 1865, und dazu Hentze im Philologus Bd. 27 (1868), S. 519 ff.
§ 387. Futur. 177
oux avat-y uvt/jiste; PI. Symp. init. oü irep ip. evei?5 (wirst du nicht
warten?) ubi v. Stallt». 201, e oux eu'f Tju-rjaEt;; Gorg. 466, e ouxouv
ötitooet'csi; xoü; pr^opa; vouv syovxa;; Dem. 6, 25 oü tpuXd-JEafl' o-tuc,
ecpr,v, fxr, o£37rörr(v eupt;te ; ubi v. Bremi. 21, 116. Wird dem Gebote
noch ein Verbot hinzugefügt, so ist die Negation des letzteren pir), während
das fragende ou beide Glieder umfasst: Eur. Hei. 473 oüx öciraXXaSsi
6Ö[jl(üv | xat [jlt] ~pö; aüXst'otJtv ejttjxojs rcüXats | oyXov itape^ei? OEJiroTat; |
wirst du dich nicht entfernen und die Herrschaft unbehelligt lassen?
Es ist also in die Form der Frage gekleidet, was in der Form der
befehlenden Aussage lauten würde: arcaXXäcEt xai. pr, oyXov ^ape^stc; du
wirst dich entfernen und die Herrschaft nicht behelligen, vgl. Nr. 6.
S. OR. 637 f. oux et oü t otxou; . . xat [xr( xb purjSev aX-fo? Et; piE^' o'i'jete
gehe du ins Haus, und macht nicht eine unbedeutende Sache zu einem
grossen Schmerze. Eur. Hipp. 498 f. oüyt au-fxXf^et; a-cop.a | xat jxtj
u-eÖ^ueu auBt; atayt'j-ou; Xö^ou;; vgl. Ar. Ec. 1144 f. S. Ai. 75 oü 517'
atvs^et |xr(ÖE OEtXt'av apEt; verhalte dich ruhig und sei nicht feige. Tr. 1183
ou daaaov otJEi? p.r(o' dt-taTTjast; lp.ot'5 PI. Symp. 175, a ouxouv xaXeT«;
auxov xat [Ar] <£<pr)<ieis; Bei umgekehrter Folge der Glieder treffen ou
jjltq zusammen: Ar. N. 505 ou jxyj XaXrjtjei;, dXX' dxoXoufrr, aet;
ku.ol\ wirst du nicht das Geschwätz lassen und mir folgen? R. 202.
462. 524. Eur. Ba. 792. M. 1151 oü p.7] ou^u-evt]; Ijei cpt'Xot;, | uaussi
6i fluptou; Ba. 343 ou pf, Trpojoi'aEi? ystpa, ßaxysüjEt; 6' fwv, | ptYjo'
i;optöpcst p-tüptav ttjv or,v Ipioi ; ebenso im einfachen Verbote : Ar. N. 367
ou ptY] Xr(pr(crEi:5 lass doch das Geschwätz! Ach. 166. V. 397. Eur.
Suppl. 1066 tu öü-faxsp, ou u.Yj ptuöov ha ttoXXoü; Ipei«; Andr. 757.
El. 982. Hipp. 213. 606 ou fxrj nposotasu yETpa \irfi' ccpst tte-Xcdv ;
So wird auch die Frage mit ou und der ersten Person des
Futurs bei Dichtern als Form einer Aufforderung verwendet, die der
Redende an sich selbst richtet. Eur. M. 878 oux dnaXXay9rjaop.at |
Buptou 5 Andr. 1209 ou <j:tapd;ou.ai xiptav, | oux £7ii0rj3op.ai xdpa | XTÜi:7]u.a
VEtpoc oXoov 5
Anmerk. 3. Über oü ut, zot^oet; ohne Frage s. § 516, 9, u. über die
elliptische Formel örto; m. d. II. Pers. Fut. st. des Imper. s. d. Lehre v. d. Sub-
stantivsätzen § 552, A. Statt des Futurs mit ou wird bisweilen das Präsens
mit ou gebraucht, um einen Befehl auszudrücken, und zwar nachdrücklicher als
mit jenem. PI. Lys. 203, b Ssüpo otj, tj ?' 0?, süttü f(atöv. 06 r. apaßaAXsi;; non
accedis? = accede. Ar. V. 458 oüyt coüoiV, oüx e; xopaxaj; oöx ct-tre; Av. 1212
oü Aeyei;; I scppci-fto' syst; rcctpä xtüv :ieX2PY<üv.
Anmerk. 4. Von dem Future ist wohl zu unterscheiden das Verb fAEXXto
m. d. Infinitive (ueXXco Ypct'i>cti, Ypdcpetv, Ypd'Lctv). Das Futur drückt die Zu-
kunft durch seine Form aus, [aeXXuj hingegen durch seine Bedeutung, wie
ßouXofAai und andere Verben. Daher bildet ja e XX 10 wie andere Verben ausser dem
Präsens auch andere Zeitformen ; diese Zeitformen können ebenso wie das Präsens
Kühners Ausführl. Griech. Grammatik. II. T. 1. Abt. 1-s
178 Gebrauch der Zeitformen. § 387.
mit einem Infinitive verbunden werden, als: IlieXXov, eVeXAtj™, [jleXXtiouj ypityii
(ypacpeiv, Ypd<l<Etv). Es bedeutet eigentlich „ich denke"; dieses ist entweder „ich
gedenke etwas zu thun", will etwas thun, oder „ich bedenke mich etwas
zu thun", ich zögere, zaudere. Indem aber das Wollen, das an sich nur
belebten Wesen zukommt, auch auf leblose Dinge übertragen wurde (wie dies
ebenso z. B. mit cptXstv, solere, und bei Herodot mit e^eXeiv geschah), schwächte
sich das Wollen ab zum blossen Ausdrucke der Erwartung, dass das Subjekt
etwas thun oder leiden werde: xaüxa [jiXXst o'jvofaetv, es steht zu erwarten, dass
dies nützen werde (dies verspricht Nutzen); und je nachdem die erwartete Hand-
lung als durch eigenen Entschluss oder durch fremden Willen oder durch die
Beschaffenheit des Subjekts und die Lage der Verhältnisse hervorgerufen erscheint,
wendet das Deutsche verschiedene Übersetzungen an, vgl. 5 u. Anm. 2. — a) 1r, 544
lieXXei; -jap dcpatp-fjaEaHa-. d'EDXov du gedenkst, willst. Z, 52 xai otj utv x<xyj
ejaeXXe öods Ini vTja? 'Ayatiüv | oujoeiv io öepdrcovTi. S. Ant. 458 xoüxcuv iyw oix
iiuXXXov . . ttjV o£xt]v SwaEiv. PI. Apol. 21, b jjleXXu> otodtjstv. Phaedr. 271, c xov
(AsXXovTa jirjxopixöv 'iiiiüai dvdYXT) stoevai 4,,JX^i °ca e^Tl ^7£l- Th. 2, 12 IueXXe
StaX'jOEoHai. 2, 24 ojstlEo 5t] ejaeXXov oid Tiavxo; xoü ttoXejxo'j cp'jXd^etv. f, 94 tov
$eivov euleXXov sipEaäca. Hdt. 6, 108 jaeXXovxcuv auvditxEiv |j.dyrjv. Th. 1, 134 [asXXovxo;
a'jtoD ar.ofy6yie.lv als er eben den Geist aufgeben wollte, d.i. im Begriffe stand;
darauf: E'p.EXXTjaav 1$ xöv Kcudoav £;j.ßdXXEtv. 5, 116 [aeXXt^'xvxes axpaxcüeiv. X. An.
1, 81 6 axa&p.oj Ev9a ejasXXe xaxaXustv deversuras erat. 3. 1, 8 -/.axaXctij.ß'ivEt iv
2dpoEai Flpoicvov xal Küpov piXXovxa; tJot] opfiäv. Dem. 8, 2 xtöv Xoyiuv oi nXelorot
Txept cuv AtoJTEfO-fj; Ttparcei y.al lieXXei rotsiv efpTjvxat. PI. Prot. 312, b o!o>)a o-jv o
[j.eXXei; vüv 7:p«zxxEtv . . jaeXXsi? xtjv <ji'jyjr]V xy]v cauxoü Trapaoyslv ^zoiT.z'jani dvSpi
aocpiaxT/j; Th. 6, 31 du? t"oy] eiaeXXov [AExd xivouvouv dXXTjXou; ditoXnreiv, [xäXXov a'jxou;
iaTjEt xd ostvd. — b) B, 36 xd cppoveovc' dvd 8upi6v, a £ oü xsXEEailat e;xeXXov was
sich (nach der Bestimmung des Schicksals) nicht erfüllen sollte. E, 686 otix dp'
IlieXXov sytoyE | vooxTjuas g£x6voe . . sicppav^Eiv dXoyov. rj, 270. A, 700 Tispi xp£7to8o{
ydp ejaeXXov {huoEodai (nach Neleus' Willen), i, 475 oöx dp1 e'jjlsXXe; dvdXxtSo;
dvopo; exalpoü; | sop.£vai . . 7.ai X(tjv <je y' SjaeXXe xiyjrjaEoftat xaxa spy^. X. Cy. 1.
6, 17 Sei Yr^P o^tiou axpaxidv, e£ LiiXXEt Ttpd^Eiv xd oegvxc«, (j.tj5et:oxe 7xotueoi>ctt yj tot?
TtoXsfiiot; xaxd Ttopauvouoav irj EauxTj dYaöd. PL Civ. 567, b ünEijoupETv ov) xoüto'j;
Trdvxa; Sei xov xupawov, ei jaeXXei apgeiv, wenn er herrschen soll. (Gleicht darauf
c E?~£p dp £ £' nach Nr. 5.) Prot. 334, d oüvxeliv^ jaoi xd; diroxpiae« xsl ßpayuripct;
ttoUi, e( (jleXXuj aot errEoüat. 324, e Ttoxspov eoxi xi ev rj O'jx l'axiv, ou dvaYxatov
Trdvxa? toJ); -oXixa; jjLExsyEiv, Eirsp jaeXXei ttoXi; elvat, siquidem civitas futura est,
wenn anders ein Staat sein soll. Civ. 614, b ixeXXojv &dTtxeo8ai . . dvsßfcu. 347, a
[Aia&ov oct ÜTidpyEtv xotj [aeXXouoiv ^&EXt]OEtv dpysiv die sich entschliessen sollen.
X. Cy. 6. 1, 40 xö SoxeTv |j.e utio ooü fi.EXXr(aavxd xi TraSktv £x^Ecps'JY£vat< — c) Y? 1^6
o'j TTEioEoüat eu.eXXev I oü Ydp x' alia Secüv xpE7iEx«t v6o; es war nicht zu erwarten,
dass sie sich besänftigen liesse, er konnte sie nicht besänftigen. X, 356. Q, 46
pt.sXXst (xev ttou xt? xcü cp(Xxspov dXXov oXsasai es mag wohl mancher verlieren.
2, 362, o, 94 [aeXXex' dxo-j£[j.Ev ihr werdet wohl gehört haben (es lässt sich er-
warten, dass ihr gehört habt), o, 200 (jleXXei? ÜSutevai. /, 322 7ioXXdxt ttou [xeXXeis
äpY)fievat du magst wohl oft gefleht haben. £, 133. <P, 83 lieXXw tcoo dirEyÜEoJlat
Ad Ttaxp{ ich muss wohl (wie ich aus meinem Schicksal schliesse) Zeus verhasst
sein, o, 377. Th. 3, 20 e'jjleXXov ol |j.ev xive; dix^px-^oE^ilai, oi oe rXefou; xsu^Eoilott
xoü dXtjiloü; Xoyiolioü einige mochten, konnten sich irren, aber die Mehrheit
musste doch das Bichtige treffen (es liess sich erwarten, dass zwar einige sich
irren, die meisten aber doch das Bichtige treffen würden). 1, 107 efieXXov xcdX'jcsiv.
§ 3S8. Futurum exactum. 179
6, 29 (StaßoXfj;) tjv eiaeXXov £aov cöroü ä-ovxoc TCopietv. X. An. 7. 7, 1 ol "EXXtjve;
£jx-/)v7;3av ei; xwixot; ö&iv eixeXXov 7tXsta-ci £-iaiTi3dc[AEvoi £711 ödXartav Yjgeiv unde
venturi essent. — Im allgemeinen bezeichnet der Infinitiv des Präsens nach
fA^XXuj die unmittelbar bevorstehende Handlung (ich stehe im Begriffe,
gehe damit um), der Infinitiv des Futurs die in näherer oder entfernterer Zu-
kunft zu erwartende Handlung (ich gedenke zu, es steht zu erwarten, dass
ich). Im einzelnen ist eine scharfe Grenze kaum zu ziehen. Der Infinitiv des
Aorists wird nur da angewandt, wo der Begriff der momentanen Handlung,
sei es in ingressivem oder in abschliessendem Sinne, in den Vordergrund
tritt, vgl. ausser den oben gegebenen Beispielen II, 47. 1, 98. V, 773. Aesch.
Pr. 625. Ar. Av. 366. Th. 3, 92. 5, 30. 5, 98. PI. Gorg. 525, a.
§ 388. g) Futurum exactum.
1. Das griechische Futurum exactum (im Indikative) be-
zeichnet eine Handlung, welche in Beziehung auf die Gegenwart
des Redenden in der Zukunft vollendet ist und in ihren
Wirkungen fortbesteht, es ist also das Futur des Perfekts. Die
Vollendung wird wie im Perfekt und Plusquamperfekt durch die
Reduplikation ausgedrückt, die Zukunft durch die Futurendung aou.0.1.
Die griechische Sprache hat nur für das Medium, das zugleich als
Passiv gebraucht wird, eine selbständige Form gebildet, für das
Aktiv gebraucht sie (mit Ausnahme der wenigen Futura ex. m.
aktiver Form § 229) die Umschreibung mit dem Partizipe des
aktiven Perfekts und dem Futur saaiicm, die aber nicht sehr häufig
gefunden wird, bei Homer noch garnicht. Auch findet bisweilen
die Umschreibung mit dem Partizipe des medialen (passiven) Perfekts
und mit eoojxai statt und muss stets bei den Verben gebraucht
werden, welche ein Fut. ex. zu bilden nicht fähig sind (§ 190, A. 2).
O, 322 auTou 01 xai arju.a TeTe6£eT«i; wird bereitet sein und bleiben.
Q, 742 i\xo\ . . X sX e i'|» sxa t aXysa Xufpa. Hs. op. 177 xai xotai [aeu.ics-
Tat iadXd xaxoTaiv. S. Ph. 1276 fxdxTjv 7<ip; av efonßc "fe, Ttavc' efpirjoeTat.
Ai. 577 xd 6' aXXa xsuyr] xoiv' ifxoi xsttd^Exai, sollen begraben sein u.
bleiben; über das sollen s. § 387, 5. Ibid. 1141 erwidert Teukros
auf die Worte des Menelaos „xovo' iaxiv ou/i ftairreov" 'AXX' dvxaxouaT)
xoüxov w; xeftd^Exai, dass er begraben sein und bleiben wird. Eur.
Or. 271 ßeßXTjasxou Tic ttetuv ßpox/jjia y ept, | si p.Y] 'iap-ei^ei /toplc oji.fi.d-
xa>v äfjLojv. Bacch. 1313 vuv 6' ix oöu.u>v dxifxo? ixßeßX^uofjLoti, Ver-
stössen sein und bleiben. Ar. eq. 1370 f. ojtXixtjc ivxeHel; h xaxaX^w |
otjost? . • [j.EXE77pacp'ifj(jExai, | dXX' coaTrsp tjv xo Tipüixov £77 £7 p d <b e xc. t. id.
N. 1436 rv 6s [jly] 7Evrixai, | fj.dxr,v l\t.oi xsxXauasxai, au 6 E^avwv
xeftvrjcei?, so werden meine Thränen vergebens vergossen und du
tot sein. Lys. 1071 yj frupa xExXsi'asxa t. Th. 2, 64 r; (ouvdjxEO);)
1$ diöiov xoic litryiYvojJiivoic [av^jay] xaxaXeXei<ji£xat. X. Hell. 5. 1, 14
12*
180 Gebrauch der Zeitformen. § 388.
yj ttüpa dvlcuxxo [xev rtpo^ÖEv, dvEu. £sxat 8s xal vuv. Cy. 7. 2, 13 r,v
(xr)v tiÖXiv) oiaprcdar^, xal al XEyvat aot, a? Tnrjyd; cpaat xtov xaXwv slvat,
6 t e tp 0 ut p jj. 1 v a t esovxai. An. 2. 4, 5 cpi'Xos yjjxiv ooosl; XsX st^sxat.
3. 2, 31 oi 7coXe[xioi rcXewTOV e^eujijievoi Ijovxat. Cy. 4. 3, 18 xöv
£vavxi'ov avaxp£'J>cu xtJ xou itctcou püjAT), dXX' ou <jo[Airecpxu>s 0£ov)aO|J.ai,
lojrcEp oi ircrtoxEvxaupoi. PI. Civ. 361, e p.aari'j'oSuETai, axpEßXwaexai, 6 s o iq -
sstai (wird in Banden liegen), ixxao&Tjasxat xco'p9aXjxcD. 506, a tj itoXiteia
xeXsux; xEXoufxrjaExai, iav 6 xotouxos a'jxfjv IrciaxoTc^j cpüXa£ 6 xoüxtov
£-taX7)|JUUV. 465, a TCpEaßuXEpCp VE(üX£p(DV T[dvXU)V ap^ElV XS Xal XoXal^SlV
-poaxExdcsxai. GrOrg. 506, C oux dyftEa9ri<JO|j.ai cot, aXXa pisyiaxos
EUEP7ETT,; rcap' i[j.oi d v a 7 e -y p d <j> e t , du wirst in der Liste meiner "Wohl-
thäter stehen. Prot. 338, b 6 ojj.oio; tjjxiv ojj.ota xal ^oi^jei, wsxs l*.
Tcsptxxoü Tjp^jExat, so dass er überflüssig gewählt sein wird. Lys. 31, 24
oeivov Ipiotys öoxei slvat, ei i; wv [aev tot) TjfidpTrjxe |i.Y]OEr;oxE xiiJKDpYjöirjsExat,
lz wv oe [xIXXei eu 7roiTj3£iv roT) xsxi[A7)<jExai, in Ehren stehen soll.
Dem. 4, 50 xa osovxa ijöfxefta I"cvaix6xs? xal Xo^cuv [xaxaituv dirirjX-
Xayfievot. So auch in den übrigen Formen. Th. 5, 71 vojjit^wv xtjl
tV Eaoxtov OEctui Ixt Tcepioost'av IjE-jftat, xal xö xaxd xoü? Mavxivla? ßsßaiöxspov
xExd?£dt)ai, werde gestellt sein, stehen. X. Hell. 7. 5, 18 e'vflojj.oü-
[xsvo;, oxt, £t xaxaXsüjioi Iprjpious, oi; r(Xfte (jÜ[xjj.«^o;, eV.eivoi TtoXtopxrjaoivxo
urco xojv dvxiTcdXcov, atixo? oe XEXu|xaa|X£vo? xrj Eaoxou oö;7] Itrotxo. —
Das i^<^. ex. derjenigen Verben, deren Perfekte wir durch Präsentien
übersetzen (§ 384, 3), wird durch das einfache Futur übersetzt, als:
jjifjLVTjiJLai, ich habe mich erinnert und bin nun eingedenk, fj.sjjt.vY)<TO|Aai,
ich werde eingedenk sein, xsx-nrijxat, habe mir erworben und besitze nun,
xExxrjaofxai, ich werde besitzen, xsxXrjjofjiai, werde heissen, hxr^w,
stabo, u.s.w. So entspricht E, 238 das intensive Fut. ex. 6 eöe£o|x tu
dem intensiven Perfekt 6l8s$o E, 228.
2. Wie das Perfekt (§ 384, 5), so wird auch das Fut. ex. mit
Nachdruck statt des einfachen Futurs gebraucht. Der Erfolg
der zukünftigen Handlung wird als gewiss eintretend bezeichnet.
6, 286 aol ö' £70) l;£p£(D, (I>s xal XEXEXsa(X£vov eoxat, vgl. B. 257.
W, 410. Ar. PI. 1027 cppd^E, xal tc srcpd £ exo t. S. Ant. 91 ouxouv,
oxav 8tj p.Y) aösvtu, u£Trau<jo|jiai, wird es zu Ende sein. Tr. 587 [xejat,-
ydvTjXat xoupyov, et xt fj.rj öoxto | rrpdjaEiv jxdxatov' ei oe fjirj, TrETtauaojjiai.
(Vgl. Ph. 1280 st oe jxtj xt jrpö; xatpov Xsycov | xupto, rcErcaujxai). Antiph.
5, 75 xdy' av (jcpaXetrjV, a £xefoo$ opö(oc Ipyw Eüpa£sv, xauix lyo> X07W [xr]
öpd<u<: e^cüv* ojjiw; S' o^v xExtvoyvEÜciExat, gleichwohl soll es gewagt
sein. nF. ex. bene convenit in hominem iam, omni dubitatione exuta,
rem aggredientem" Maetzner p. 235. Th. 7, 14 Et Tcpo^svr^Exat ev
ext xoT; TioXEfitoi;, Stare ETCoXsp.Y)(jExai auxoi? dfjiayEi werden sie mit
dem Kriege ohne Schwertstreich fertig sein. X. An. 7. 6, 36 rv rcoti^-
§ 388. Futurum exactum. 181
arjxe, a \k-yzTt, taxs, cm avopa xata/Exavois; ejea&e roXXd Trpö ujaiuv
xivö'jve'jjavxa. PI. Gorg. 469, d (von einem Tyrannen) edv ipoi 86$t)
xivd xouxcovl T(Tv dv9po)^(üv cuv au 6pas auxixa pidXa osiv xe&vdvai, tsÖvyj^öi
o'jto;, ov av oo;tj xav xivx oo;rj itoi xt]? xscpxX7); auxcov xaxsafevat östv,
xaTeo]ä); laxai aori'xa p.aXa, xav Ooiitariov Stea^iaftaij oiejyiaiievov
Sarai. Das rasche Eintreten der Handlung wird durch aoxi'xa aus-
gedrückt; in dem F. ex. an sich liegt dieser Begriff nicht. Ar. V. 179
irsTcpaaei xrjfAspov (vgl. X. Hell. 6. 2, 15 £xT)pu;sv 6 Mvoctititto; irsTrpajilac
om; a'jTOLtoXotV|). Ar. N. 1125 T]v(x «v -p-P a" t EXaai SXaaxdvtoa' ai r'
ctfXTTsXoij | a tc o x e x ö ^ o vt a u R. 1223 vovl fap auxoü xooxo y ^xxsxotpsxai.
X. An. 7. 1, 36 ix7)pu;sv o; av a>ü> oxi iteirpaaerat. So auch in den
übrigen Formen. X. An. 1. 5, 16 ei rtva dXXVjXot; fxd/r]v auvd^ers, vojj.i£ets
iv xtJos xtj T]fiipa Ijuls xaxaxsx6'j»eaöai. Hell. 7. 2, 20 xooxo yprj eu
eiOEvai, oxt, eav xauxa r.pazr^i, xot; jjlev TroAspuou ETrixexetytxto; ejtj
(„locum contra hostes munitum habebis" Br.), «piXt'av os roXiv oiaae-
a <o x (D ? , euxXssaxaxo? 61 lar].
Anmerk. 1. Die alten Grammatiker1) erklärten die Formen otortaou.ai,
xExo'Vju-ai, TtsTtauooLiai, itsjrpctaofAai für die gutattischen gegenüber den „hellenischen"
Formen o£iVjaou.a(, xoTr^aou-at u. s. w. Allerdings begegnen uns die erstgenannten
Formen bei den Klassikern häufiger als die entsprechenden einfachen Futura
(s. §343); abir nirgends sind sie den letzteren gleichbedeutend, sondern sie heben
überall den Begriff des zukünftigen Zustandes mit Nachdruck hervor. Vgl. die
oben angeführten Beispiele.
Anmerk. 2. Das blosse Vollendetsein in der Zukunft ohne den
Nebenbegriff des dadurch hervorgerufenen Zustandes, das im Lateinischen
durch das Fut. ex. ausgedrückt wird, kann die griechische Sprache nicht be-
zeichnen. Der Fall, dass das blosse Vollendetsein in der Zukunft aus-
gedrückt werden soll, findet am häufigsten bei den konditionalen Nebensätzen
statt, welche durch die mit d v verbundenen Konjunktionen oder Belalivpronomen,
als: cdv, ciidv, ir.zihdv, oxav, 7rpiv ä'v, eax' dv, o? av u. s. w., eingeleitet werden.
Der Grieche gebraucht hier den Konjunktiv des Aorists, als: £dv toüto Xeäjrjs,
äjj.aprf|3T|, si hoc dixeris. Der griechische Ausdruck entbehrt in diesem Falle der
Schärfe, die im Lateinischen durch das F. ex. ausgedrückt wird; denn er sagt
weiter nichts als „wenn du dieses sagst". Ebenso mangelhaft ist der Gebrauch
des Aorists im Indikative in Hauptsätzen, wo der Lateiner sein F. ex. anwendet,
wie x, 327 o'j'jE YaP vjhk Tt? «XXoc dvT,p xdoe cpdpp.ax' dvcxXif], o; xe min, lat.
toleraverit; denn der griechische Ausdruck sagt nur „ertrug". Dem lateinischen
Fut. ex. entspricht am meisten die, jedoch nur selten vorkommende, Umschreibung
mit demPartizipe des Aorists und dem Future eaouai: Ttoi^aas faotiat, fecero,
obwohl der griechische Ausdruck mehr einen Zustand ausdrückt. S. Ant. 1067
xdxwdt [atj tcoXXous Sri | xpovr/j; da(XXT)Tf(pa; 7)X(öu xeXtüv, | iv otai xiöv ocüv aüxo? ix
ajrXdyyviov eva | vexuv vexpcüv duotßöv dvxiSoüc lost, reddideris. O'j xö oe'jxepov
otacp'JYiuv eooLtat nach Hdt. 7, 194 x6xe Sc e; xou; "EXXrjvot; xaxa7:Xtüoa? £p.eXXe
oü t6 5e6xspov ota'^'JY^07 Soeoftai.
i) Z. B. Moeris p. 294. Vgl. Mehl hörn Ztschr. für d. Altertumsw. 1837
S. 1210 f. Schmalfeld a. a. 0. S. 123 f.
182 Gebrauch der Zeitformen. § 389.
§ 389. Konjunktiv, Optativ, Imperativ, Infinitiv und Partizip der Zeitformen.
1. Wir haben bis jetzt nur die Indikative der Zeitformen be-
trachtet, weil genau genommen sie allein als wirkliche Tempora be-
zeichnet werden können. Wir haben gesehen, class die Indikative
zweierlei zum Ausdruck bringen: einmal die Aktionsart oder Be-
schaffenheit der Handlung (momentan, durativ, vollendet), und so-
dann die Zeitstufe (Gegenwart, Vergangenheit, Zukunft vom
Standpunkte des Redenden aus). Wir wenden uns nun zu den
übrigen Formen.
2. Die Konjunktive, Optative und Imperative schliessen
sich nur hinsichtlich der Aktionsart den entsprechenden Indi-
kativen an. Hinsichtlich der Zeitstufe dagegen sind sie von ihren
Indikativen unabhängig. Sie deuten dieselbe, wo sie in selb-
ständigen Sätzen erscheinen, nur insoweit an, als sie sich aus
der modalen Bedeutung ergiebt (s. die Lehre von denModis): beim
Konjunktiv und Imperativ aller Zeitformen ist, da der erstere
etwas Erwartetes oder Gewolltes, der letztere etwas Befohlenes be-
zeichnet, die Beziehung auf die Vergangenheit ausgeschlossen,
während der Optativ als Modus der Vorstellung und des Wunsches
sich ebensowohl auf die Vergangenheit, wie auf die Gegenwart und
Zukunft beziehen kann. In Nebensätzen wird dem Konjunktiv
und Optativ die Zeitstufe lediglich durch das Verbum des über-
geordneten Satzes zugewiesen : <x7ropa>, ti -/pTjscojjiai tu» Trpdq'u.ocTt — rpö-
pouv, ti ypTjJcu|j.at — dnoprjau), xi ^pYjsiojxai.
3. Der Infinitiv und das Partizip, welche nie einen selb-
ständigen Satz bilden, sondern nur abhängige Teile eines Satzes
sind, bezeichnen ebenfalls nicht die Zeitstufe, sondern nur die
Beschaffenheit des durch sie ausgedrückten Verbalbegriffes;
die Zeitstufe selbst aber, in die sie fallen, wird durch die Zeit-
form des übergeordneten Verbums ausgedrückt. Daher kann jeder
Infinitiv und jedes Partizip mit jeder Zeitform des Verbi finiti ver-
bunden werden, als: ßouXojxott Xsfeiv, TjßoüXö^rjv Xe-fsiv,' ßouXifjaeTat Xlfeiv,
-/eXüjv Xeysi, -yeXwv iXe^e, -(-sAcuv Xe;ei; Xsyei fsfpacpsvai (fpa^ai), iXese -/e^pa-
cpevat (Ypai^ai), Xl£ei Tfs-fpacpevat (ypd^at), -ye^pacpu)? (fpa^a?) Xe-yet, -jfSYpacpcjj;
(-(pa^ot;) eXe;e; ysYpscpoi; ('fpa^a?) Xe£ei U. S. w.
Anmerk. 1. Über einzelne Fälle, in denen die Zeitbestimmung des Infini-
tivs und des Partizips nicht von dem regierenden Verb ausgeht, sondern von dem
Standpunkte des Redenden, s. Anm. 5 u. Anm. 9.
4. Dass das Griechische die sogenannte relative Zeit, d. i.
das zeitliche Verhältnis der Nebenhandlung zur Haupthandlung
(Gleichzeitigkeit, Vorzeitigkeit, Nachzeitigkeit) im allgemeinen un-
berücksichtigt lässt, ist bei Besprechung der Indikative wiederholt
§ 389. Konjunktiv, Optativ, Imperativ, Infinitiv u. Partizip d. Zeitformen. 183
hervorgehoben worden, vgl. § 383, 4. § 385, 2. § 386, 14. So
enthalten denn auch die Modi und die nominalen Formen des
Präsens-, Aorist- und Perfektstammes an sich keine An-
deutung darüber, ob die durch sie bezeichnete Handlung der Haupt-
handlung gleichzeitig ist oder ihr vorausgeht oder auf sie folgt.
Welches von diesen Verhältnissen stattfindet, ergiebt sich nur aus
der jeweiligen Situation in Verbindung mit der durch den Tempus-
stamm bezeichneten Aktionsart. Z. B. <F, 855 o; jj.Iv xs M^u tp^-
pa>va -eXziclv, I -dvxa? a£tpä[xsvo; TTsXsxEats ot'xovos '-pepejOa) ist hinsichtlich
der relativen Zeit ebenso unbestimmt wie das deutsche „wer die
Taube trifft", während das Lateinische die Vorzeitigkeit durch
das Futurum exactum zum Ausdrucke bringt. T, 233 7roXXctxt fuv
6-:tvm£v dpr/'.piXo; MsvsXcto; | otxm Iv T)iAEX£pu>, otioxe KpT)XT(ilsv t'xoixo
„wenn er kam", lat. cum venerat. 8, 254 oleosa xapx£pov opxov | jatj
jxev ftpiv Oöusrja \xetx Tptöeja' ävacpfvat, Nachzeitigkeit: prodituram
esse. A, 397 EcpTjjöa xsXatv£'.psi Kpovt'cuvt | oi'y] £v d&avdxotstv dstxsa Xot-yöv
dfx-jvat, Vorzeitigkeit: defendisse. A, 326 d><; eittiov rpoui (Vorzeitig-
keit). X. Cy. 1. 4, 13 xaAw; ETCOiT]aa; Trpoei7rtüv (Gleichzeitigkeit).
Anmerk. 2. Über scheinbare Ausnahmen von dieser Regel s. Anmerk.
3, 4, 6 u. 8.
5. Eine gesonderte Stellung nehmen der Optativ und die nomi-
nalen Formen des Futurums ein, die immer eine im Verhältnis
zur Haupthandlung zukünftige Handlung bezeichnen, zugleich
aber in viel beschränkterem Umfange verwandt werden als die
Formen der übrigen Tempusstämme.
a) Der Optativ des Futurs erscheint nur in indirekter Rede
nach historischen Zeitformen, entsprechend dem Indikative des Futurs
in der direkten Rede: Hdt. 9, 38 auvsßoüXsujs Motpöovüu xi; ixßoXd?
cpuXä^at, Ae-fov tu? Eiuppsoust ot EXXt)ve? xotl cö; de tx 0 X dt jx >|i otxo cju/vou;.
Th. 2, 80 XsyovxE; 0x1 xai hs^aXXTjVi'ot; xpotxTjaoujt xai o 7T£pt7:Xou; ouxexi
Icioixo AHr(vottot;. Oft bei Xen., Z. B. Cy. 3. 1; 3 st os xiva <psÜ70vxa
Xr^oixo, TTpoTjöpsusv, oxt w; T:oA£|At'to jrpfjcroiTO. 4. 1, 24 -posEXtfrEt oxi
auxo? -j-E oux d-oXE i 'j>o txo. An. 4. 1, 25 IcpT) slvat axpov 0 Et jxt) xt?
Tip oxaxaXrj<|i otxo doüvaxov ssE^ftat 7iap£X&£tv. 7. 1,33 eXe^ev oxt £xoifj.o;
e it) Tj-^EtaQ-ai auxot? ei? xö AlXxa xaXou;j.£vov, Ivftot zoXXd xai d^aOa Xt)<|joivxo.
Cy. 8. 1, 43 e'-sjxsXsIxo o-tu? [atjxe aatxot jj.t)xe a;roxoi ttoxe iaotvxo. Dem.
57, 16 oux tjvoei E'jßouXiOT)? oxt, ei X070; d tto oo&t^uoixo xott Tiapa^Evotvxd
fi-ot itdvxec 01 OTjjxoxat, ouootjxou "fsvTjaovxai. S. Ant. 414 E^spxt xivüjv otvSp
£nippöi}ot; | xaxoiatv, Et Tic xouo' dxTjorjaoi irovou. Ph. 376 st xdtfj.de xeivoc
o^X dcpatpTjdotxö fXE. OR. 1271 auotuv xotauö'' 6BoÜvex' (= oxt) oux
o^oivxö vtv. Der Optativ des Futurs findet sich bei Homer noch nicht,
ist also als eine jüngere Analogiebildung zu betrachten, die sich erst
184 Gebrauch der Zeitformen. § 389.
entwickelte, als in der indirekten Rede neben der objektiven Dar-
stellungsweise (Beibehaltung der ursprünglichen Form) eine subjektive
Darstellungsweise (der sogen, optativus obliquus) weitere Ausbreitung
gewonnen hatte.
b) Ebenso dient der Infinitiv des Futurs fast ausschliesslich
zum Ausdrucke einer futurischen Aussage oder Meinung in ab-
hängiger Rede, entsprechend dem Indikativ des Futurs in der direkten
Rede. ~, 24 ou o' IV E-ftuyE | o'^aOai £ cp a ll -q v , litsl wyjzo vrji. riuXövos.
M, 66 o9t xptüaeaötxi oitu. 261 eXttovto 6e TEtyo; 'Ayattuv £tj;eiv.
N, 368 reo 8 6 feptuv npt'aito; Gtto t Itjyeto xai xaTEvstxjsv ocoasttEvai.
e, 178 fAE-^av opxov oitoaaai | |xyj ti p.ot aütco 7:fjiJ.a xaxov ßouXEUff£{j.sv
aXXo. Z, 338 ooxeei 6e [aoi töos xal auTip | Xcüiov Iffffsaftai. Hdt. 6, 12
iroXXol iiuoocoi tcüoto touto tt e i ff s c & a i etat. Nach Analogie der Verba
des Versprechens zuweilen auch bei sich erbieten: X. An. 2. 1, 4
£iza-(^sX\6\j.eba 8s 'Apiotto, £av iv&äos eX9t;, ei; t6v ftpövov t6v ßafftXetov
xadiEtv. Th. 2, 29 t6v im öpaxr,; hoXsliov uiteoeyeTO xataXüasiv.
3, 36 TcapEy6|xEvov (anbietend) d-d;Eiv IlsXoKOvvrjffi'o'j;; sowie bei
avaßaXXsfföou aufschieben: Hdt. 5, 49 dvaßäXXoLtai toi e; Tpinrjv T){xepr(v
uitoxpivEEffftat. 6; 86 , ß dvaßdXXo[xat xupcbuEiv. Dem. 3, 9 dvaßffXXeTat
-otTjffEtv xa osovTa (Blass schreibt tcoiy)7cu). Wenn der Infinitiv des
Futurs auch nach einigen Verben desWollens undStrebens erscheint,
wie ttELtova, 11.lp.aa ep., jjtiXXto (vgl. § 387, Anm. 4), otavoouixoci, so er-
klärt sich dies daraus, dass diese Verben ursprünglich die Bedeutung
des Denkens oder Meinen s hatten, aus der sich erst später die
Modifikation „ich gedenke, bin gesonnen etw. zu thun" entwickelt hat
(vgl. cogito ich denke und ich gedenke.)1) Der Übergang zeigt
sich deutlich in Beispielen wie A, 170 ouos <j' 0110 | svftdS' aTifio; i<ov
«cpsvoc xal 7:Xoutov d;p6ceiv ich denke nicht, dass ich dir Schätze auf-
häufen werde, d. i. ich bin nicht gesonnen aufzuhäufen. H, 36 iw;
jj.ELj.ova; ttoXellov xaTaTrauuELtEv dvSpuiv; wie denkst du, dass du dem
Kampfe ein Ende machen wirst, d. i. wie gedenkst du ein Ende zu
machen? S, 88 Liijxova; Tpdxuv 7;6Xiv supud-piav | xaXXstysiv; vgl. <I>, 481.
M, 197 iiEtiaffav oe |xdXiffxa | TEtyö; te ^nfj^eiv xal £ vtn piQff eiv i;upl vfja;.
Analog cp, 399 r 0 7' ^cpopitotTai jronqffljjie v. Hdt. 7, 206 u. 207
o'jtcü oievevcovto TToiTjffEtv sie gedachten so zu handeln. Th. 4, 115 rzZp
IvTjffElV OtEVOOUVTO. 4, 121 TlÖXspLOV OtEVOOÜVTO TrpoBÜjXCU; 0?7EIV. 7, 56 TO
aröfxa ajTou (rou Xijxevo;) Sievoouvto xX^ffsiv. 8, 55 SiEvoouvro ßoY)ftrj7Eiv.
8, 74 otavoouvrai £ip;Eiv. 4, 52. Hdt. 1, 10 lv vöto lyouffa Tiasaftai
sie hatte im Sinne, dass sie strafen würde, gedachte zu strafen. 1, 86
iv voio lyiuv . . xaTcqtEiv. 8, 7 e\ voco lyovrs; toiti EXXrjffi iittdiQffeffdai.
l) Vgl. Forssmann, de infinitivi usu Thucydideo, in Curtius Studien
VI p. 35 ff.
§ 389. Konjunktiv, Optativ, Imperativ, Infinitiv u. Partizip d. Zeitformen. 185
8, 8 lv vom etye auTojjioXTjasiv. 9, 93. 1, 80 iizslys i\ X a \l<\i e a ö a t er
gedachte zu glänzen. Auffälliger ist es, wenn der Infinitiv des Futurs
sich nach Verben findet, denen ausschliesslich der Begriff des Wollens
oder Könnens zukommt: Th. 6, 57 E*ßouXovxo upoTtjitüpT^esHai. 6, 6
!<piefievot apcstv. Aeschin. 3, 152 lirijrsip^aeiv iOeXr^ei;. Dem. 8,14
ßoTjHrjOetv d^itüaeiv. Th. 2, 29 -eiaeiv -Ejj.'j'Etv. 1, 27 £8er)dY]5av
£o(iTcpojre}i,!^sw. 3, 28 a\xoxu>Xüasiv ouvaxol ovrs;. X. oec. 12, 12 aou-
vaioi i-tfxeXiT; fsea&at. S. Ph. 1394 retaeiv o uvtj <t 6 ;xe afta. Man hat
gemeint, der Schriftsteller wolle hier durch das Futurum andeuten,
dass der Eintritt der Handlung erst für eine spätere Zukunft oder
bedingungsweise erwartet wurde l)} etwa wie bei jiiXXto c. Inf. Fut.
(§ 387, Anm. 4) und bei oiavooufiai (s. o.). Allein die Beispiele finden
sich in verschwindend geringer Zahl und bei den verschiedensten
Schriftstellern verstreut, so dass der Verdacht von Textverderbnissen
begründet erscheint. -)
c) Das Partizip des Futurs wird vorwiegend modal verwandt
zur Bezeichnung einer Handlung, deren Eintreten sich vermöge der
Absicht, Bestimmung oder Beschaffenheit des Subjekts erwarten lässt,
vgl. § 387, 5. Rein temporal, eine zukünftige Handlung bezeichnend,
erscheint es nach den Verben der Wahrnehmung (§ 482), entsprechend
einem Satze mit ort, w; und dem Indikativ des Futurs, und in Fällen
wie A, 70 o? 7)07) xa x eovra xa x isoöfieva Ttpo x £ö\xa. Th. 1, 138
xüJv jxeXXövxtuv £-1 rXstjxov xou fsvrjijopiEvou aptaxo; eixocjxtjc. 77 56
xöv udxepov insvsyOrjsoixEvov tioXejj-ov. Dem. 21, 30 vo;xou; Ittsaöi
rpo xuJv aot/^jj-axtuv £r. ao7)Xotc xoT; d§ix7)aoujtv.
6. Nach dem oben (Nr. 2 und 3) Bemerkten bringen die Modi
und die nominalen Formen des Präsens, des Aorists und des
Perfekts an sich keinerlei Zeitverhältnis, sondern nur die Be-
schaffenheit der Handlung zum Ausdrucke. Die Formen des Präsens
werden angewandt, wenn der Redende die Handlung in ihrer Ent-
wickelung, ihrem Verlaufe, der Art ihrer Ausführung an-
schaut, während der Abschluss ausser Betracht bleibt; die Formen
des Aorists, wenn das Hauptgewicht auf dem Eintritte und
Abschlüsse der Handlung ruht, nicht auf ihrem Verlaufe; die
Formen des Perfekts, wenn der vollendete Zustand hervor-
gehoben werden soll. Auf diese Weise stehen einander gegenüber :
A) Der Konjunktiv des Aorists a) dem Konjunktive des
Präsens. M, 278 cu; xs vtcpäoe; yiövo; iriTixuiJt ilapietai . . . ui? to>v
dfjupoTlptoae Xitlot -«oxoJvro Oajj.eiai (nicht das Auffallen der Schneeflocken
auf die Erde kommt in Betracht, sondern das Wirbeln in der Luft).
J) Classen zu Th. 6, 6. — 2) Vgl. Stahl, Quaestiones gramm. p. 8 f.
186 Gebrauch der Zeitformen. § 389.
d, 524 cb; 0£ 7uvr) xXaiirjai cpi'Xov irostv d|jicpi7iE30L>aa, | o? xe Er; 7rpoa&Ev
tioXio; XauJv xe Tr£<J7jatv . . . u>; 'Oooaso; IXeeivöv ujt' ocppust odxpuov elßev.
Z, 454 oxe xev xi? 'AyaiuTv yaXxoytxcövcuv [ oaxpuösjaav 077) xat mit sich
fortschleppt. 13, 231 ov xev ly& oyjaa; 0707« hierherbringe. O, 554
e£ [xev xev üitö xpaxepoü AytXfjo; | cpeu^cu . . atpYjast jjls- c, 183 dXX tq
xoi xetvov fxsv Idaojxev, r xev dXü>7], | r xe cp u 7 tj xai xev 01 uirepayifl
yeTpa Kpovt'tov. Th. 1, 82 xai xd auxu>v ap.a £x~ op t£u>fxefr a wir wollen
inzwischen unsere Hilfsmittel entfalten. 83 Troptawjj-efta ouv Tipw-rov
aunqv (xy]v oa7rdv7jv) die Mittel schaffen. Isoer. 4, 138 crcpöopa ypY] oectevat
xöv xatpöv ixetvov, oxav xd jxev xcuiv ßapßaptov xaxaaxTj xai otd [Ata; 7svr(xat
7vü)|XY);, rjixet; 6e irpö; dXXrjXou; toa-sp vuv -i:oX£[x[xüj? eytüjxev. Lys. 12, 41
TioXXdxt; I9aü[j.aaa . . ttXyjv oxav £ v ö u|xt]{}co. X. Comm. 1. 2, 36 p.r(8e
au StaXrfou vecoxepoi; xptdxovxa lxu>v. MrjO Idv xt u> v ü> (x a 1 7 IcpY), tjv -cuX-rj
v£<i>T£po£ xptdxovxa ixiuv, IpwjjLat orcöaou TriuXet; . . Mrfi dnoxpivcofiat
ouv, ecpYjj av xi; jxe ipcuxa vlo;| Dem. 21, 40 jxrj xot'vuv laxe xaGV auröv
Xe-yeiv fxrjo', av ßtd£T]xai, Tretftesfr' d>; otxatöv xt Xr/ovti. 4, 18 tv' r otd
xov cpoßov rjauyiav eyr) (6 (DtAtrcrco^) r uapiocov xauxa dcpuXaxTo? XrjCpÖT).
21, 129 cpoßou;j.ai [xy] £-ei6dv iroXXd xai oeivd exepou; dxourjd' uji' aurou
Trercovftöia;, xoiouto; xt; Üjaiv Xo^tapio? IjxtcIjtj. 21, 16 iepdv £70)76 vofii^o)
Trajav (ladfra) oarjv av xt; £v£xa xfj; lopxfj? 7iapaaxeud£r]xai mit deren
Anfertigung man beschäftigt ist, 'iwc, av yprjattf, bis sie ihren Zweck
erfüllt hat. — ß) dem Konjunktiv des Perfekts. Z, 448 Iiaexai Tjjxap
ox' av ttot' oXtöXr) iXto; ipr,. Th. 8, 74 tva, rv [xi] UTraxoucujt, xsfrvr|-
xoxji, damit sie des Todes seien; tva durofrdvwat würde heissen: da-
mit sie getötet werden. PI. civ. 376, a ov dv -yvwpttJLov (xütov) tor,,
djTrd^Exat, xav jaiqosv ttoVitoxs utt auxou a7ad6v tcetto v frir], etiamsi nunquam
beneficium ab eo acceptum habebit. Isoer. 3, 49 direyeaile twv dXXoxptcuv,
tv dacpaXesxepov tou? ouou; xoü; upiexepou; aütcuv xexxrjade, damit ihr
habet (§ 384, 3).
B) Der Optativ des Aorists a) dem Optative des Präsens.
a, 45 wc, diröXotxo xai aXXo?, ort? xotauxd 7s £e£oi. E, 672 (p.epjj.fjpics)
r npoxepa) a:oc, utov epqooui:oto ottoxot, | rj 0 ^s xu>v ttAeovcuv Auxttuv cxtco
8-u[j.6v IXotxo. II, 713 ot^e f&p, Tji fxdyotxo . ., t] Xaou; I? XEtyo;
o[xoxX^j£t£v dXrvat. v, 42 djjLÖjxova 0 oixot axotxtv | voaxrjaa; supoifj. t
aüv dpxEfj.EEaat cpiXoiatv' ojxet; 8' au9t fjtivovx£; ^ucppatvotXE yjvalxac. A 541
dfot 8e £ [JaXXdc 'Adrjvfj (geleiten). cp, 201 w; iXftot jxev xeTvo; dv^p^
070701 6e e oatu-tuv (hierher käme, hierher brächte). A, 347 vov 84
cptXfo; y' opotpxE (zuschauen). Z, 284 et xetvöv 7£ i'ooip-t (erblicken).
Th. 1, 25 iiiTjpovxo st itapaootEv KoptvOtot; xr,v TuoXtv xai xtpituptav xtvd
TiEiptpvxo an' auxwv TroteljHat. X. Cy. 1. 4, 7 cpuXaxa; au[XT:£[X7r£t, o^tu?
d^o xcüv oujytüptojv cpuXdxxotev auxov xai zl xwv dYpt'cuv xt cpavetrj 9r,pia)v.
PI. Phaedr. 279, b Z cptXs ITdv xs xai aXXot 03ot T-Tjoe deot, ooTxe ptot
§ 389. Konjunktiv, Optativ, Imperativ, Infinitiv u. Partizip d. Zeitformen. 187
xaXto ^eveaftai . . tcXo'jjiov oe vo jju £o t|x i xov aocp6v. Lycurg. 66 ei' xt; eva
vofxov £;aXei<|;eiev, elx' aTcoX o-fo ix o d>; ouoev jrapd xooxov xt, TcoXei
laxiv, ap' oux av direxxei'vax auxöv; Dem. 24, 113 s.i 6e xt; voxxtop 6tiouv
xXeTtxoi, xoyxov |;£ivat xai diroxxeTvai xai xpiusai ottöxovxa xat dna^a^eiv
xoT? Ivosxa (der wirkliche Abschluss des xXercxsiv ist durch die Ergreifung
oder Tötung verhindert worden). 114 et xi« . . xtuv axeutov xi -wv h.
twv 7U[xva5t'a)v ücpsXoixo . . xouxoi; ddvaxov IvofjtofrsxTjijsv eivai xyjv £irjfuav
(das ixpsXesöai ist abgeschlossen). — ß) dem Optativ des Perfekts.
Hdt. 1, 63 ßouXY]v <jocpu)xdxT)v rietatarxpaToc lirtxeyvaxai, oxcoc |A^xe dXiadetev
Ixi ot 'AörjvaTot oie5xe6aj[ievoi xe elev. X. Cy. 1. 6, 22 apxi xe
1 h \ II « 1 1 1 I « " ~ <\ l 1 -, y. i
ec*] tt a ttj xo) ? eiTj? av xai oAt-fw uaxepov, ottou Tieipav ooitj?, a^a,tov
cpai'voio. 2. 4, 17 ottote ab k poeX?] XoO oi'tj ?, refx^a t[xi av aoi txavoü;
iTinea;. An. 5. 7, 26 ISsiaav \xt] Xuxra xi? cuanep xujiv vjjxTv Ijxtc ejrxtöxot.
2. 1, 15 Tjptöxrjaev ei ttjotj dir oxexpifxsvoi elev. Hell. 4. 3, 10 ^-^eXÖT)
oxi f(xxY]u.£voi elev Aaxeoaqxövioi xrj vayjiayi'a xai 6 vaoapyos flei'aavopo;
xeilvairj. 5. 2, 3 'AyTjaiXao; iöer,&ri xf? ttöXeid; a'peivai aoxov xaöxr,? xf;
axpaTTj-fiaSj Xl^iov oxi tw uaxpt aoxoo yj xiuv Mavrtvetov rcöXt; ToXXa UTrrjpe-
xyjxoi £v xoi; Ttpö? Mejar^vYjv :roXe|xou. Andoc. 1, 39 ecprj . . dxooeiv oti
oi EpfiaT elev -Epixexojxtievoi.
Anmerk. 3. Der Konjunktiv und Optativ des Präsens und
des Aorists enthalten scheinbar eine relative Zeitbedeutung in
folgenden Fällen :
a) In denjenigen Adjektiv- und Adverbialsätzen, die eine von zu-
künftigen Umständen abhängige oder eine öfter wiederholte Handlung
bezeichnen, enthalten der Konjunktiv und Optativ des Aorists
scheinbar den Begriff der Vorzeitigkeit, die entsprechenden Modi
des Präsens dagegen den Begriff der Gleichzeitigkeit. X. An.
1. 3, 15 Tiiii dvopi ov av e'Xiqatte {elegeritis) ttsisopat. 4. 5, 8 iiv xi
cpd-ytoatv (ederiilt) dvaaxrjcjovxai. 2.3,29 iireioav 8 t a tt p d £ a> jjl a i (pet'fecero)
a Seojxai T];to. 5. 1, 4 rrepipivexe lax' av IXOtu (revertero). Th. 2, 72
jxsxaywpYiaaTe 01:01 ßoöXeaöe fto; av 6 TroXefioc tj* eVet8dv oe TrapeXör],
drcootöaop.ev Öjaiv a av tt a p a X d ß tu fi. e v. Eur. M. 276 oux arrei|xi ~po;
oöpLou; icdXiv, | upiv av ae ^ai'aj xepjj.6va>v e$w ßdXco (exterminavero).
K, 489 ovxiva Tuoetörj; aopt TiX^eie {icerat) irapaaxd?, | xov o' 'Oooaeu;
}xsxÖT:i(j9e Xaßa)v tiooo; i;epuaa(jxev. S. Tr. 908 ei xou cpi'Xcov ßXs^eiev
(viderat) oixexcuv oejxa;, | IxXaiev tj o'jjitjvo;. PI. Phaed. 59, d Trepiepie-
vojxev exdaxoxe ecu? dvoiy&eiY) xo oeTfjKüxrjptov' direiSrj 81 d v o ty ü ei'rj,
eiar^ev icapd xov ScüxpdxT). Dagegen Lys. 16, 9 -oir^ofiai xt)v diroXo-yiav
(1)C av o ö v a> jx a i (potero). PI. Lach. 201, C Y)£u> rcapd ue aupiov ^äv
öeo? e'deX'r) (volet). Phaed. 116, C yaXeirat'vooai xai xaxapcilvxat, iireiodv
auToT? Tiapa-f-feXXw uiveiv xo cpdp[xaxov. X. An. 3. 3, 15 oxav aoxoü;
8 i ti) x co jx e v , ttoXu o'jy oTov xe ytopiov dno toü axpaxeo|xaTo; 8ia>xeiv.
188 Gebrauch der Zeitformen. § 389.
Comm. 2. 9, 4 6it6x£ öiioi, IxaXst. Dem. 21, 34 ypr) oxav jjlev xt8r afls
tou; vjjxou;, 6710101 xtvs; etat axousTv, lnetoav oe dfjadE, cpuXdxxstv xat
ypTJs&at. Die Erklärung hierfür liegt nicht in irgend welcher Zeit-
bedeutung des Aorist- oder Präsensstammes, sondern ausschliesslich
darin, dass der Aorist die Handlung als abgeschlossen darstellt, das
Präsens dagegen als nicht abgeschlossen, als noch in der Entwickelung
begriffen. Vgl. Nr. 4. Daher können der Konjunktiv und Optativ
des Präsens auch von vorzeitigen Handlungen gebraucht werden,
wenn der Durativbegriff in den Vordergrund tritt, z. B. PI. Prot. 317, a
axx' av ouxot öiaY^lXXtuai, xauxa ufAvouat. Dem. 23, 46 £dv rspa opou
£Xauv7] r cpepT) r afT) (xauxd ocpsi'Xstv airsp av 01x01 Spaar,). 50 av xu
TU7TT7) xtvd dpytov ystpcuv doi'xcuv . . av xt; xaxco? d 7 0 p e u 7) (dagegen
21, 33 iäv Trarä^T) Tt? y\ xaxoj; eitcy]). X. Cy. 1. 6, 33 e? oe Ttapd
xaüxa Tioiotev, xoAa^eiv. Umgekehrt der Konjunktiv des Aorists bei
Gleichzeitigkeit z. B. Lycurg. 150 iäv Asu)xpdx;qv dTtoXösTjxE,
Trpooioovai ttjv uöXtv <|w)QptsT<jire. Vgl. Anm. 8.
b) In den Sub stanti vsätzen mit oxt, w?, dass, den Adverbial-
sätzen mit ott, weil, qnia oder explikativ (^oc?, dass, und den
indirekten Fragesätzen, die in direkter Rede durch den In-
dikativ ausgedrückt sein würden, bezeichnet der Optativ des Aorists
regelmässig eine vorzeitige Handlung (entsprechend dem Indikativ
des Aorists in direkter Rede), der Optativ des Präsens meist
eine gleichzeitige (entsprechend dem Indikativ des Präsens),
zuweilen aber auch eine vorzeitige Handlung (entsprechend dem In-
dikativ des Imperfekts).1) — a) Hdt. 1, 31 iTTEtptbxa xt'va SsüxEpov
jxex' ixstvov l'öoi (direkt: xtva eIoe?;). 7, 3 auvsßoüXsoE X^eiv uj; auxö;
7evoixo Aapetcu r(6r) ßaatXsüovxc, natum esse. Th. 2, 5 Xe^ovxe; oxi ouxs
xä 7r£^oirj[jLEva bzitac, opäoeiav. 4, 108 iörjXou d>; eXEU&Epwacov xtjv EXXdoa
k XTT£|xcp 0 e IT). 4, 65 uj; (weil) Scopol; tteioBevte; du oy cd p tj as t a v. X.
Hell. 1. 3, 19 aKEtp^Ev oxi ou -poooiT] xrjv -öXiv dXXd a tö 3 a 1. 7. 1,34
elve 7ap XE7EIV . . OTl uoxspov ouoEntuTtoxE axpaxEuaatvxo int ßaatXsa
xat oj; AaxEÖatu-öviot ota xouxo roXefATjsatev aoxoic, ott oux iÖEXrjaaiev
ixex' 'A7TjaiXdou £X')stv in auxov ou3e öosat idaaisv aoxöv. An. 6. 3, 25
i^uvödvovTo 01 \\pxdos; xu>v irspt Esvocpojvxa, xi xd uopd xaxaaßsastav.
Cy. 1. 4, 10 eXe7ev oxt auxo; xaoxa ft tj p d a e 1 e v £xeivoj. PI. Prot. 329, C
IXeye? ort 6 Zsü; xtjv 6txat03Üvr(v xat xr,v atoto - e f*. 41 £ t £ xot? avOpwTrot;.
Andoc. 1, 37 co? 0' l'öoi xat TiEpixüyot xoj i:pd7|xaxt, IXE7E. — ß) Th. 1, 67
xaxsßotov xojv 'AdYjvaitov oxt arrovod; xs XeXuxoxe; eTev xat dStxotEv xrtv
HsXonovv/jSOv. 2, 21 xöv nE-nxXsa Ixdxt^ov oxt axpaxr^o; ojv oux litE^ä^ot.
X. An. 1. 8, 12 £ß6a aqEiv xb axpäxs'jfia xaxd jaesov xo xaiv jtoXejxi'cüv, oxt
1) S. Madvig Bemerkungen über einige Punkte der Griech. Wortfüg. S. 7 ff.
§ 389. Konjunktiv, Optativ, Imperativ, Infinitiv u. Partizip d. Zeitformen. 189
ixst ßocsiXeu; e?7). Cy. 8. 1, 45 iauxio oi oxt ouy ü-o TtTv xaxasTpa'-psvctuv
xi'vö'jvo? eiTf] ixaöeiv xi ?r/upü>; IftdppEi. Hell. 3. 4, 5 -rjpsTO ctuxöv, xivo;
osöfAsvo; rxoi. 6. 1, 13. — y) X. Hell. 1. 7, 5 oitjyouvxo ort aüxot f*ev
Itci toÜ; ttoXejxio'.); ix X e o t e v , tyjv 6e dvat'pEiiv xalv vaua-füiv itpo na;aiEv
dvopasiv txavolc (direkt: etcXeojxev, i:poa£TO(;a(jLEv). 2. 2, 17 dm^fEiXsv ev
sxxA.Tjaia oti auxov Auaavopo; xeco; jjlev xaieyoi, sixa xsXeuet et? Aaxeoai-
jxova tlvat. 3. 3, 5 elirsv ort 6 Kivaocov apiftfj.YJaat xeXeuot, 671630t eiev
SitapTtaxat. 3. 5, 25. An. 4. 3, 11 IXe-yov oti xu-yydvotev cppo-fava joXXe-
^ovte; ux; eicl Ttup, xajrstxa xaxt'ootsv -fspovxa. Lys. 1, 14 ipo|x£vou 8s
[jlo'j, Tt ai öupat vuxxtup ^ocpoTev, Icpaoxs x6v Xüyvov dixoaßeijöfjvai. 1, 20
XSXrjOpSl TTplUTOV fJL£V (U? JXETa XT(V SX'fOpav aUX7) TT p 0 <J l 0 t , I^SIX« U>? aÜtT]
TEÄE'jTcuja etaa^^eiXeis.1) Da der Optativ hier nur Stellvertreter des
Indikativs ist, so wäre es denkbar, dass in einem Satze wie r^wra
Ttva ioot der Wortlaut der direkten Rede: xi'va e!o£; noch nachgewirkt
und somit die nur am Indikativ haftende Vergangenheitsbedeutung sich
auch auf den Optativus obliquus übertragen hätte. 2) Allein notwendig
ist diese Annahme nicht; vielmehr ist wahrscheinlich in dem Satze
r,p<oxa Ttva ioot für das griechische Sprachgefühl die Zeitbeziehung an
sich ebenso unbestimmt gewesen, wie in dem Satze oiyjyoovto ort ideoiev
(s. unter 7), so dass also auch hier ausschliesslich die Aktionsart einen
Ausdruck fand, während das Zeitverhältnis aus dem Zusammenhange zu
erschliessen war. Übrigens zeigt die Sprache, offenbar eben wegen der
temporalen Unbestimmtheit des Optativs, die entschiedene Neigung, den
Indikativ des Aorists und des Imperfekts in indirekter Rede
beizubehalten.
C) Der Imperativ des Aorists a) dem Imperative des Präsens. 3)
Dem Wesen der beiden Aktionsarten entsprechend wird der Imperativ
(im Verbote der Konjunktiv) des Aorists vorwiegend in Aufforderungen
gebraucht, die sich auf einen bestimmten eben vorliegenden Einzelfall
beziehen, wenn die Handlung als eine abgeschlossene mit einem
Blick überschaut wird; der Imperativ des Präsens dagegen zunächst
in allgemeinen Vorschriften, sodann überall da, wo der Verlauf,
die Dauer, die Art d er Ausführung in den Vordergrund tritt,
auf den wirklichen Abschluss aber keine Rücksicht genommen wird.
PI. Phaedr. 261, c siixe, ev 8txa<jTY)pi'oi; ol avrt'Stxot xi opcTatv; sprich!
(momentan). 271 c Xe-fe ör; sprich dich darüber aus (durativ). Ar.
Eccl. 213 Xe^e, XeY, cS-fotÖE rede weiter (fahre fort). So überhaupt bei
den Verben der Mitteilung (Xe^etv, StSdbxeiv — dxousiv, fxavöävsiv u. a.)
l) Vgl. Klemens Kl. Beiträge zur griech. Grammatik. Berlin 1874. —
2) Capelle im Piniol. Bd. 37 (1877) p. 115 ff. — 3) Blass im Rhein. Mus. Bd. 44
(1889) p. 406 ff.
190 Gebrauch der Zeitformen. § 389.
der Aorist, wenn die Mitteilung dem Redenden als abgeschlossenes
Ganzes vorschwebt, sonst das Präsens (vgl. die Imperfekte IXs-ye u. a.
§ 383, 3). Lys. 1, 19 fytöa-q 8e [a?)8ev, dXXd rcdvxa räX^flf Xe^e. X.
An. 5. 1, 8 Ixt toi'vuv dxoüaaxs xal xdSs. Dem. 21, 83 o TteTtoiTjXev
Ttepl TTJ; Stxrj;, axoüjaTE, xal dstopEiXE £tp sxdaxou xy]v ußpiv aüxou.
108 Tiepi — dvxtuv tov av a/oür)XE, xouft ÜttoHevxe; dxoÜETs xvj ■yvtbixr,.
S. OR. 708 ejjlo'j itanouiov xal jx a ft oovsx saxi coi | ßpöxsiov oüSIv
jjiavxixfj; s/ov xe^vyj;. Ar. N. 88 Ixaxps^ov tb; xdyiaxa xoü; aauxou
xpOTiou; | xal ii d v $ a v sXötbv av s^tb irapatviaco. Ar. Ach. 204 T7)8s rca;
'£ tz o u , öi'tuxe, xal xov avSpa ituvöävou | xiov 66oui6pa>v djrdvxcov . . dXXa
fAot jjltjvÜ a ax£ , | ei xi; olo' ottoi xExpanxat. Isae. 7, 21 ff. Xaßs 8t)
aüxot; xoü; vöitou; irap' ou; xauxa usTcoiTjXaut, xal dva^v tollt verlies die
Gesetze (Gesamtaufforderung, die Gesetze zusammenfassend). Darauf
Xaßs 6y) xal xooxov, xal dva-yi-yvcoaxE aüxot; (lies weiter, fahre fort).
Endlich Xaßs 6s aüxot; xal xouxov tov vojaov xal dva-yviodt (Abschluss).
PI. Apol. 20, e [xy] iHopußrjaTjXE jjlt^o' sdv 8ö;a> xi ujjliv |xs-ya Xe^siv fangt
nicht an zu lärmen (er fürchtet, dass sie lärmen werden). 21, a u.
30, c jxTi ttopußsTxE lärmt nicht (hört auf zu lärmen; denn die voraus-
gehenden Äusserungen haben wohl schon Lärm erregt). 18, e d;t<ö<jaxE olv
xal üftst; Stxxoü; jjlou xoü; xaxrjöpou; fs-yovlvat . . xal otrjft^xe 8eIv rpö;
Ixeivou; Tipwxöv [jle &Kolo*(riao.a\)oii (Aufforderung für den vorliegenden
Einzelfall). Dem. 20, 50 o [xrj udttYjxs vuv ü[xsi;, |xy]8' ouaöe vöjjlov
xoiouxov iSluHai oeiv (erst mit Rücksicht auf den vorliegenden Fall der
Aorist, dann verallgemeinernd das Präsens). S. El. 925 jxyjxsY e; xeTvov
7' opa schaue nicht mehr auf ihn hin. Ph. 589 opa, xi ttoceT; sieh zu,
was du thust. X. An. 4, 1. 20 ßXs^ov itpö; xd opr) xal 18 k cb; aßaxa
udvxa Eixt wirf einen Blick auf die Berge und sieh. Dem. 20, 87
cxoTCEiXE oyj xal ÄoftaauÖE erwägt und bedenkt. Lyc. 52 ax£<j>aa{}s
oe oxi ou8' sv üjxtv sjtiv dTro^T|C|>i(jaffi)ai Astoxpdxou;. Dem. 20, 167 a
St'xat' E^vuixaTE, xaüxa cpuXd;axs xal |xv7)|xovsÜexs, sto; av ^Tj^ptarjaHe.
Lys. 16,8 dvdßTjfti 81 1101 xal [xapxü pyj 10 v gieb dein Zeugnis ab.
Andoc. 1, 18 ßXE7TEXE st; xoüxou; xal (j.aoxupE7x£ d dXTjftr) Xsyco diese
haltet euch vor Augen, und so gebt mir Zeugnis (nicht das iiapxupeTv
an sich, sondern die näheren Umstände, die Art der Ausführung wird
hervorgehoben), ß, 337 Ilpt'aixov xot'Xa; km vrja; 'Ayatcov | cu; aya^1 bring
ihn hin (effektiv). S. OC. 188 a-ye vüv aü jxe, Trat. 0, 393 ypoaoto
xdXavxov svst'xaxs bringt her. T, 103 oisexe 8' apvs. 1, 171 cplpxe 8e
yspalv uScüp bringt Wasser. So oft <p!pe, bring, mit kaum merklichem
Unterschiede von dem seltneren eve^xe, bring her, vgl. Ar. Ach 1104 f.
Ivs-fxs Sfiüpo xci) Tixspo) xco 'x xoü xpdvou;. I Efxol 8i xd; cpdxxa; 7E cp s p e
xal xd; xt'yXa;. A, 796 dXXd as Trsp -poExco, atta 8' aXXo; Xao; ettejiHcq.
Ar. R. 616 ßadavi^s "ydp xov TraT8a xooxovl Xaßtöv, | xav ttoxe jx eXtq?
§ 389. Konjunktiv, Optativ, Imperativ, Infinitiv u. Partizip d. Zeitformen. 191
doixoovx', ätTTÖXTStvöv jx' a-ytov. Dem. 4, 14 s-sioav a-avx' av.oüzrpz,
xpi'vaxe, jjltj rpötepov npo Xajxßdvsxs bildet euch nicht schon im Ver-
laufe meiner Rede ein vorschnelles Urteil. PI. Gorg. 467, b a/JA p
IXe-y^e versuche mich zu widerlegen. X. Cy. 3. 1, 30 <puXa$ai |i.T)
fjjxa; di:oßoiXa>v uautöv £t)[j.iü>3TjS (Einzelfall). Comm. 1. 2, 37 ©oXaTToo
otccd? [xy; xoii au EXdxroo; xd; ßou; TroiTjaei; (Warnung für die Zukunft)
C. J. A. I, 32, A, 21 ff. oi xajxi'at oi XayövXE; notpa xtov vüv dpyövxcuv .
£v axf^rj dvaypa^dvxcov JJ-1? drcavra (einmalige, sofortige Handlung) .
xal xo Xoit:ov d v a-( p acp 6 vxtu v oi a?ei xajxtai (zukünftige Wiederholung).1
Ps. Isoer. 1,16 xoüs fxsv ftsou; cpoßou, xoo; oi ^ovei? xtpia, xou; o
cptXou? atayuvou, xoi; os vojaoi; ttei'&ou. So oft in Lebensregeln u. dgl.
Der Aorist ist in diesem Falle selten. Ps. Isoer. 1, 23 s'vsxa ypTjj-äxcuv
[*7]0£va Oecuv 6[x6aTj?. 29 jrrjÖEvt auficpopdv ovslöijtj:. Da das Präsens
die Handlung als eine noch nicht abgeschlossene darstellt, so wird es
auch da gebraucht, wo der thatsächliche Abschluss der Handlung nicht
mit Bestimmtheit erwartet wird (vgl. die Imperfekte sxIXsue, TCapexeXeusxo
u.a. § 383, 3). Daher regelmässig xdXst vom Aufrufen der Zeugen
(die das Zeugnis verweigern können), vgl. Aeschin. 2, 68 xdXei öe p.ot
'Afxuvxopa xöv Epytd, xai exxXyjxeue, s'dv p.7] OeXij] ösupl TtapEivat. Lys.
12, 47 xoü; öe [xdpxupa; [xot xaXst. Kai ujj.sT; dvdßr(xE lade die Zeugen
vor. Und nun (nachdem die Zeugen vorgetreten sind) steigt herauf.
P, 245 dXX' <x-{ dpwTyja« Aivawv xdXei, rv xt? dxoua^. Ferner bei
Verben der Bewegung, wenn weniger das Ziel (der Abschluss) der Be-
wegung als die Bewegung selbst ins Auge gefasst wird (vgl. die Im-
perfekte EirE[i.::ov, IttXeov u. a. § 383, 3). Daher die militärischen
Kommandos npoafe, sTiiaxpscpE, [xExaßdXXou (dagegen xdÖE? xd
oopaxa). Ähnlich Ar. R. 188 xoc/ew; Ijißatvs. 270 Ixßaiv', d-6öo«
xov vayXov. Ach. 257 Trpößatvs. 0, 164 sppE fort mit dir, zum
Henker! fi, 239 eppsxs. Y, 349 ippexw. Mehrfach findet sich der
Imperativ des Präsens bei begleitenden Nebenumständen neben dem
Imperativ des Aorists, der die Haupthandlung bezeichnet. Syll. inscr.
Graec. ed. Dittenberger 79, 11 ff. eiJirpaSdvTtov a'jxoü; oi -flpTjfiivoi,
auvEtaTipaTxovxwv öe aüxoi? xal oi axpaxrjoi 2). — Oft ist der Unter-
schied zwischen Aorist und Präsens für uns kaum wahrnehmbar; vgl.
z. B. S. Ph. 1075 fjLEi'vax', zl xo'ixco ooxe?, | ypövov xojouxov, ei? ojov xd
x l/. veüj; I tjxEi'Xtoji vauxai xal dsoi; eu;cÖ|j.e&oc, u. X. An. 5. 1; 4 lispi-
[levexs ejx' av i^ta \\%<s>. In beiden Fällen findet die an sich dauernde
Handlung des Wartens ihren Abschluss in der durch den Nebensatz
bezeichneten Handlung; aber in dem ersten Falle schwebt dem Redenden
!) Meisterhans, Gramm, d. att. Inschr. 2 p. 202. — 2) Meisterhans
a. a. 0. p. 203.
192 Gebrauch der Zeitformen. § 389.
dieser Abschluss von vornherein vor Augen, daher das Tempus der ab-
geschlossenen Handlung; in dem zweiten Falle wird der begrenzende
Zusatz erst nachträglich hinzugefügt, während der Redende zunächst
auf dem Begriffe des Wartens verweilt, daher das Tempus der dauern-
den Handlung. Bei Dichtern ist wohl auch das Versmass nicht ohne
Einfluss geblieben. Eur. Hipp. 473 Xf-ye jxsv xaxcov cppevwv, | XtJc-ov 6'
üßpi^ousa. — ß) dem Imperative des Perfekts, durch den die
Handlung als vollendet und in ihren Folgen fortbestehend
oder mit besonderem Nachdrucke (vgl. § 384, 5) als für jetzt ab-
gethan bezeichnet wird. X. Cy. 4. 2, 7 au fjfiTv maxä Dewv xe
-ETrotiqao xal oe;tdv 6 6?, die Eidesleistung wird als in ihren Wirkungen
fortbestehend gedacht. Luc. D. M. 30. 1 6 (xev X^rcr,; ouxo? 2u>axpaxo<;
e? xov riupicpXE^sHovxrx e fi ße ß Xtj o{> io (sei geworfen und bleibe daselbst
liegen), 6 6' (epoauXo? uuö tjÜs Xtp.a(pac oioiairauiJ^Tw (momentan: werde
zerrissen), 6 Ss xüpawo? Otto rav -yuittov xeipeadw (durativ). X. Comm.
4. 2, 19 ofjLtü? 61 efprjfffto) fxot dotxwxepov elvai xöv exovxa 4>eo66|xevov xou
ocxovxo?. PI. civ. 503, b vuv 6s xouxo fiev xexoXpiTjaft cü sürreiv, oxt xou;
äxptßeaxäxou; cpiXaxa; cpiXosocpoo; oei xa&esxdvai. E^prjodco fdp, ecpr). 561, e
xsxäyftw rjfxiv xaxä OYjjxoxpaxtav 6 xotoüxo; ävrjp. 553, a dir et p*/ä u d cd
6y] Tjfttv xal auTY) 7) itoXireia damit sei auch diese Staatsverfassung ab-
gethan! leg. 655, b xaüft' fjjuv ouxto? eysiv ä~ o xexp i ad u> xä vuv das
sei für jetzt unsere Antwort! Euthyd. 278, d xauxa ptiv ouv 7re7iai'<jdu>
xe ufxtv, xai iW? txavcu? e^Et, nun genug des Scherzes! Th. 1, 71 fiiypi
jxiv oüv xouoe wpt'a&u) upuov yj ßpaoaxf,?- vüv 6s . . ßoT)OTQ<jaxs nun soll
eure Saumseligkeit ein Ende haben! Dem. 24, 64 ire-auso Schluss!
D) Der Infinitiv des Aorists a) dem Infinitive des Präsens.
II, 658 xlxXexo 6' dAXou; | Tpcoa? cpsu^sptsvat (fliehen). B, 401 euyo-
jxsvo; ödvaxov xe tpu-^eiv (entfliehen, entkommen). 3, 152 dXXrjxxov
-oXe|xt£siv ffik \x dys aö ai. I\ 20 TrpoxaXi'^exo zdvxa; äpioxo'j? | ävxt'ßiov
[xayeaaaOai sich zum Kampfe zu stellen. X. oec. 6, 9 (rj Yetopyta)
[xaOetv (zu erlernen) xe (5>aatT] looxsi elvat xai 7]6i'axiri epYa^ea&ai (zu
betreiben). Comm. 4. 4, 4 (Scoxpdx?]?) 7:poeiXexo [xdXXov xoi? vöfjiot; ifj.-
jj.svtov aTroOavetv rj TiapavofX'juv £fv. Ebenso Isoer. 4, 95. S. Ant. 555.
X. Cy. 7. 5, 82 oq xo jj.y] XaßeTv xä ä-fa&a ouxa> '(£ yaXeTiov, coairep xö
Xaßövra ax e pTj8f vat Xu^rjpov. An. 4. 5, 32 ÖTtöxe 6s xi? cptXocppovoü|xevo;
xw ßoüXoixo TipoTiieiv, eiXxev iiti x6v xpaxrjpa, svöev uiroxu^avTa loci po-
cpouvTa Taveiv tuaKep ßouv. 4. 8, 25 r(X&ov 6' aüxoi? ixavot ßoe? aTroöu-
aai xip Au' (Einzelfall). 1. 2, 1 oiroaoi (xavoi 7)aav xä? äxpotroXei? cpuXdx-
xetv (allgemein). 1. 1, 8 r^i'ou ooöfvai ol xatixac xa? nöXet; fxaXXov r
T'.cjaa^lpvTjv apyeiv auxtuv die Herrschaft behalte, weiter herrsche. Th.
6, 85 ßoüXovxai aüxoi ap£ai xf? StxsXta; die Herrschaft gewinnen. X. An.
5. 2, 12 xoü? drtixTjSeiooi; iirepi^e xoüxtov Itti jxs XyjOf v ai dies zu besorgen
§ 389. Konjunktiv, Optativ, Imperativ, Infinitiv u. Partizip d. Zeitformen. 193
(die nötigen Anordnungen zu treffen). 5. 1, 7 dXXä piot ooxei auv upo-
vo|i.at; Xajxßdvetv x«. iictXTQÖeia, aXXax; oe [rrj 7rXavaa{}at, fjfias 8e (xoü?
axpaxrjou;) xoüxu>v i :: t jxeX eiad ai hierfür zu sorgen (durativ). Dem. 8, 19
ypr\ ouy_ tjv AioTiEifb]; TTEtpaxai xtj 7i6Xet oüvapiiv n apaaxeuäCeiv, xat>XT]v
ßaaxai'vetv xal otaÄuioi -stpaa&at, dXX' sxspav aoxou; rcpooTuapa-
(jxeua^eiv. — ß) dem Infinitive des Perfekts. PI. Crit. 46, a
ouos ßouXEÜsaöat exi ujpa, dXXd ßsßouXeuafrat. jxia os ßouX^' xf? 7ap
Imoüarfi voxxo; udvxa xauxa oet r. STipayflai. Lys. 10, 9 ei xi? ae etiroi
piipai xfjV da-ioa, ev oe xuji vöfxio eipYjxo, Idv xic cpdaxrj a7toßsßXT]XEvai,
u-oolxov elvai, oux av £oixd£ou auxui, dXX' e^rjpXEt av aoi Ipptcpevai xf,v
dsnioa Xe-yovxi „oüoev jxoi |xeXei* ouSe fdp xö auiö iaxt pi^ai xal duoße-
ßXrjxevat"; (ptyai die Handlung des Wegwerfens, d-oßeßX.7jxevai u.
ippicpsvat der Zustand des ptyaaiu?). S. Ant. 442 f. Kreon: cp-rj; t)
xaxapvT] jayj OEOpaxEvai xdÖ£ 5 Ant. xal cpr^jx! opaaal xoux aTtapvoujxai xo
(jltq, Pf. gethan hast, die Thäterin bist, Aor. ja ich that es. X. An.
5. 2, 12 xoi« TteXxaaxaTs Ttaari 7:apifj7"]fEiXe O'.Tj-yxuXcufAEvou; tevai, xal xou; xo£6-
xa? iTnßeßXTJa&at Inl xaü veupaT?, xal xou? 7'JfJivYJxas Xi'&oov lysiv |j.sjxd;
xd; 8icp&£pac. Hell. 5. 4, 7 £;i6vxe; elrcov xt,v dupav xexXeiadat, sei
und bleibe verschlossen. PI. Crit. 43, c xb rcXotov dcptxxai ix AyjXou, oü
6et dcpixojjivou xeövdvat {xe, vgl. § 384, 5. 7m/". Praes., Pf. u. J.or.:
X. Cy. 1. 4, 27 f. Xeyexai oxe Kupo? arc^ei, xoüc <J'J77£VEt; ^piXoüvxa; xu>
axopiaxi drt OTT ejxtt e aöai aoxov vopuo rispcjtxu)' avopa oe xiva twv MYjOujv
IxtlEtiXt yd ai ItcI xu> xdXXst xou Kupou* r^vi'xa oe eu>pa xoü; ju^eveic
cstXouvxa? auxov, Gx:oXEicp07)vat" litel oe 01 aXXoi dTrrjX&ov, TipoaeXdsiv
xtp Kupio xal eJtteiv xxX.
Anraerk. 4. Nach den Verben des Sagens und Meinens (ausser wenn
sie einen Refehl ausdrücken) bezeichnet der Infinitiv des Aorists in der Regel
eine vergangene Handlung (entsprechend dem Indikative des Aorists in
direkter Rede), der Infinitiv des Präsens gewöhnlich eine gleichzeitige (ent-
sprechend dem Indikative des Präsens), nicht selten aber auch eine ver-
gangene Handlung (entsprechend dem Indikative des Imperfekts), a) A, 398
£<p7]a!}a xsXaivs<pei Kpoviiovt | oit] ev d&avdxoiaiv äiv/.kn Xoiyov dfAÜvai defendisse.
Or. recta: TJfi.'->va. X. An. 1. 2, 12 iXiftzo CE-r.üasa) K6pq> ooüvat yj^r^axa rcoXXd
dedisse. b) P, 26 y.at [a' l<pax' ev Aavaotatv iMf/is-ov 7toXe[j.iot7]v | £(jip.Evat esse.
Or. recta: et. X. An. 1. 2, 21 dXeyexo 2u£vveoi« slvat lr.\ tiüv d'xptuv. c) 9, 516
dXXov ö' d'XXTj oeiSe ttoXiv ■/. ep a 'iCsp. ev (vastasse) air.rp, \ aüxcip '05'jaofja -po~l
oiüaaxa ATjtcfoßoto | ß-fjaEvai (isse). Or. recta: ixspdtCe, Ißn]. Th. 2, 54 äv£fivT(a9rj-
oav xal xoiJOE toü Irtcj;, cpdoxovtes ol TcpsoßüTEpot rrciX^t a5Ea&a t. PI. Conv. 175, c
[i.Exd xaüxa e^t) ocpä; [j.ev oeitcveiv (cenasse), x6v oe SiuxpdxT] oijx Eiatevat {intro-
isse). 176, a 2<pr) O7tov5d; xe ocpä; Trci^oaoöai xai a'aavxa; xöv 9eov xpETTEodat Tipö;
xov ~6xov. X. An. 1.4,12 Icpaaav aüxous rcdXat xaüx' Eiooxac xpuTixEtv. Vgl. 2. 1, 14.
5. 7, 18. 5. 2, 31 dXfaxEodat yap Icpotaav tiü op6[jioj (direkt: f(Xiax6(j.E9a, Impf, de
conatu). Cy. 1. 3, 4. 4. 2, 28. Andoc. 1, 17. 38 ff. — Eine wirklich temporale Re-
deutung hat jedoch der Infinitiv in den eben besprochenen Fällen ebensowenig
wie der Optativ bei gleicher Verwendung, vgl. Anm. 3. Vielmehr kommt auch
Küliners ausfuhr!. Griech. Grammatik. II. T. 1. Abt 13
194 Gebrauch der Zeitformen. § 389.
hier nur die Aktionsart zum Ausdruck, während das Zeitverhältnis aus
der Situation und aus der Natur der mit einander verbundenen Verbalbegriffe er-
schlossen wird. Dass z. B. der Infinitiv d7:sX&£iv in dem Satze tjyT£1^£ xoü; r.pia-
ßst; dtireXÖEtv etwas Vergangenes ausdrückt, dagegen in dem Satze IxeXeue tou;
Trpeaßeis dtTieXOelv etwas Zukünftiges, ergiebt sich lediglich aus der verschiedenen
Natur der Begriffe «yy^Xeiv und xsXs'jeiv und dem Momentanbegriffe des Aorists.
Ausdrücklich bezeichnet ist es im Griechischen ebensowenig wie etwa in den
deutschen Wendungen „er meldete die Abreise der Gesandten" und „er verlangte
die Abreise der Gesandten". So ist denn in einem Satze wie e(xo; £axtv aüxoü;
d-eXfteTv „die Abreise ist wahrscheinlich" das Zeitverhältnis durchaus unklar.
Ob der Sinn ist: verisimile est eos abisse (vgl. z. B. Th. 1, 40. Lys, 7, 38) oder:
abituros esse (vgl. Anm. 7a), ist nur aus der Situation, in der die Worte gesprochen
werden, zu erkennen.
Anmerk. 5. Die Infinitive des Aorists und des Präsens (Perfekts)
können auch in Abhängigkeit von einem präsentischen Verbum des Sagens
oder Meinens von vergangenen Handlungen gebraucht werden. Die Zeitstufe
des Infinitivs wird also hier nicht der Hegel (s. Nr. 3) entsprechend durch das
regierende Verb, sondern durch den Standpunkt des Redenden bestimmt, a) y, 188
e'j (j.£v MupfAtoov«; cpdo' l\$i[j.zv iyy^oifjiiupo'j; aiiuit revertisse. X. An. 1.2,8
ivxaüBa Xr^Exat 'ArroXXtuv £xoEtpat Mapoitctv. 13 Xe^etcii M(oa; xöv Zdxupov
ÖTjpeüoat. — b) E, 639 otov xtvd cpast ß(T)v 'HpaxX-rjsfyjv | eIvoci fuisse, or. recta:
7]v. ß, 543 x«i as, yepov, xö Tiptv fxsv dxo'jopt-Ev 6'XBiov Elvat. 546 xtüv es, Y£P0V>
TiXouTtp xs xat utdat cpaoi xExdoöat. I, 402. y, 321. Hdt. 6, 137 'A&YjvaTot X^youac
otxaftu; i^eXäaai' xaxoix7](j.Evou; fäp xou; risXaaYOu; i>r.b xtü 'YfiTjaotü, e\öeüxsv
6ppLEO[XEvo'j;, äotxeetv xdöV cpotxäv y^P a& T^? acpExspa; &UYaxEpa; TE xat T0^
Tratoa; eV üotop* oü y*P E^vctt xoüxov xöv ypovov aepfat xw ofxExa;" o'xtu; oe ^X^o'.ev
auxat, xo-j; nsXaoYOUC utto ußpto; ßtäa&af acpEa; x. x. X. Vgl. 1, 2. 8, 94. X. Comm.
2. 6, 31 z£7TEtap.<xi xal cxtio ttj; SxuXXtq; otd xoüxo tpsüY£iv xou; dvftptuTrou;, oxt ti?
ysip«; auxot; TTpocE'-pEpE' xd; oe y£ SsipTJva;, oxt xd; y£tpa; oÜoev! TrposscpEpov, dXXd
uäat iropptuftEv ettTjOov, Trdvxa; cpaatv ÜTiop-. eveiv xai dxouovxa; aüxtüv x^Xsiaöat.
Cy. 4. 2, 45 oI|j.at xal ot'xot ■fjjj.d; xouxou svExa daxEtv xat Yaa"p°I xpsfxxou; slvat xai
xspOEtov dxat'ptov, IV ei ttoxs oeoi ouvaifAEjla aüxoi; cuy.cpoptu; ypTJa&at. Vgl. 1. 4, 27.
An. 6. 6, 27. 1. 8, 26 xou täs&ai auxö; xo xpaüptd cp-rjet er habe sich mit der Heilung-
beschäftigt. PI. Civ. 359, c su] o' av tj ££oua(a xotdoe [xdXiaxa, Et' aüxoi; y£V01~°
otav izozi cpaat ouvap.iv xtü I 'uy?) Y£V£C&at' £Tvat [jlev Y^p a6xov TrotfiEva OirjXEuovxa
7rapd xtü Au8(a; dpyovxt x. x. X. Dem. 19, 177 xt y^P ofeod' aüxoü; IxeT ttoieiv
(fecisse) Ifibz ovxa; xoü otöovxo;, ö'ö' üpttLv optuvxtov xotaüxa -otoüotv; S. Tr. 70 xöv
(J.EV irapsXOovx1 d'poxov . . | Auot} Y'jvatx' ^P013' vtv Xdxptv tcoveiv.
Anmerk. 6. Auch in den Fällen, die sonst noch für eine temporale
Bedeutung des Aoristinfinitivs angeführt werden, bezeichnet der Infinitiv nur
die Aktionsart, während das Zeitverhältnis erst aus deT Situation erschlossen wird.
So nach Tiptv: A, 97 O'jo1 o ]£ -ptv Aavaotatv äEixEa Xoiy&v djrtüSEt, | irptv y' *t^o
7:axpt cptXtij oopiEvat IXtxtüirtoa xo6p7]v priusquain reddideritis (nach griech. Auf-
fassung: vor der Bückgabe). X. Cy. 4. 3, 10 oüos xouxtuv xtüv irtaxauEvtuv vüv
Tiptv pia&Etv oüoeI? T]7i(oxaxo bevor er erlernt hatte. Im Accus, c. Inf. mit dem
Artikel: X. Comm. 1.2, 1 &au[Aaoxöv cpafvExctf [xot xö Tt£to&^va( xtva? u>{ Stuxpd-
■vrfi xou; veou; ot^cpSEtpev persuaswn esse quibusdam. Dem. 19, 61 xö [i.7]0£(ji[<xv
xtüv itoXstuv d Xtüv ott TToXtopxtot [AEYOXOV ^3Xt OTjUElOV xoü otd X0UX0U? ^EtO&EVXCt;
(xoü; <PcuxEGt;) xaüxa TrotflEtv. Nach at'xto; eiu-i: Lys. 19, 51 at'xioi oüv E^at xat
§ 389. Konjunktiv, Optativ, Imperativ, Infinitiv u. Partizip d. Zeitformen. 195
öfjüv rtoXXüiv TjOTj <l> Euaft-r, va t xai otj dot'xco; y^ twa? dTioXEa&ai untergegangen
sind (Schuld am Untergange). X.Heil. 7. 4, 19 oarrEp at'nos iooxei elvai auvd^ai
TT)V fxd^TjV.
Anmerk. 7. Die Verben des Sagens und Meinens werden, wenn ihr
Objekt etwas Zukünftiges ist, in der Regel mit dem Infinitiv des Futurs (oder
mit d. Inf. Aor. u. dv) verbunden. 2, 132 ouU '£ cf>7]fj.i | §T)p6v iKa^Xaizia^au M, 66
Tpcüoeoöat ö((u. X. Corara. 1.2, 10 oT(xai too; vopuCo vt« ; Ixotvous laeo&at tä
oufjicp^povTa SiodaxEtv tou; rcoXtTa; q'xtara Yt^vsaSat ßiafous. M, 261 eXtcovto Se
teT^o« 'Axaicüv | jtfjSetv. Dem. 29, 54 IXtciCei jtaSiü»« 6{xäs £5a7caTt]aeiv. 6, 287
IXncupT] xoi ETTEtxa xaxiüv &7tdXu$iv soeaftat. Aesch. Ag. 679 IXniz Tic a^x&v Tcp6;
56[j.ou; t]£eiv rrdXiv. X. Comm. 3. 5, 1 iXrAoa e/w aoü aTpaTTjYTjaavxo; dpufvco te
xat ivSo^oTspav tt)V tcoXiv eoeobai. Th. 7, 46 ev £Xtc(oi u)v za tefvin tujv ' A&T]vatu>v
alp-rjOEtv. 8, 1 dv^XrctOTOi Tjaav £v T(ü -apovTt otuSriaEailai. Hdt. 1, 42 r.aioa oov
dTTTjtxova TtpoaSoxa toi dTCOVOOTr)oetv. 6, 12 TtoXXot £tc£8o£oi tü)Üto toüto T.eiaea%ai
etat. 0, 6 ürsayETo xai xciteveuoev | owasjAEvat. A. 161 xai SV] fxot Yspot; aöro;
äcpaipTjaEa&ai dueiXelc. A, 76 cj oe oüvSeo xa( aoi ofioassv | tj [iiv [aoi rpocppouv
e-eoiv xai yzpah dp-Z^Etv. PI. Crit. 51, e <p«[j.sv toDtov (öfi 0X0 ■jf/jxe' von spyip -rjfjiTv
d av 7]fiEt; xeXeuujjjlev Trorrjasiv Taüxa. Doch finden sich in gleichem Sinne auch
der Infinitiv des Aorists (momentan) und des Präsens (durativ),1) und zwar
a) regelmässig nach dxoc i<m, verisimile est, oft nach anderen nominalen
Wendungen, wie ikiziz £otiv, dvEX7tia-6v £<mv, Itc(8o£ös etfjit, sowie bei den Aus-
drücken des Weiss agens; b) selten und, wenigstens bei den Prosaikern, kritisch
nicht unanfechtbar, nach den übrigen Verben des Sagens und Meinens. a) Th. 1, 81
Etxös 'Advjvafou; <ppovT]a<m utjte ttj frt oo'jXsöaai fi/^TS U)07cep dTcsfpou; xara-
rXayfjvai. 3,13 O'ix eixö; atitou; 7iEpioüc(av vsuiv Syeiv won verisimile est eos
habituros esse. 1, 121. 2, 11. 3, 10u.40. 4, 60 u. 85. 5, 109. 6, 11 u. 36. 7, 81. X. An.
4. 6, 9. Hell. 3. 5, 10 u. 14. 4.3,2. PI. Phaedr. 232, a. 233, a. ß, 280 IXtcuj p tj toi
EitEtra TeXeurrjaai ToSe EpYa- C 314 s'X-uipT) toi etceit« cpfXou; x1 ^5£eiv xai Ixe-
aftai | olxov. Pind. P. 3, 111 £ X tc 1 0' e/ui xX£o; zitp£o%ai. Th. 4, 70 Xe^cuv ev
i X TT t S 1 Elvat dvaXaßsTv Ntaatav. PI. Symp. 193, d st; to ETiEiTa d Xtü 1 6 et s
[j.EftaT'as TiapsysTat . . T)fx5? Etioa^ova; Tcofrjoai. Eur. Or. 779 iXizls Icti
oüjOTJvai. Hei. 433. Th. 2, 80. 3,3. 6, 87. PL Phaed. 68, a. X. An. 2. 1, 19.
Lys. 19, 8. Lyc. 60. Acc. c. Inf. Aor. Aesch. S. 367 iknlc, ia-i vuxTEpov teXo;
HloXeiv. Th. 5, 7. PI. Phaedr. 231, d. X. Cy. 2. 4, 23. 4. 5, 25. Hell. 6. 3, 20.
6. 5, 35. Isoer. 4, 141. Dem. 1, 14. Eur. Ale. 146 iXr.U [aev oüxet' e'otI oiu'Cso&ou
ßtov. PI. Soph. 250, e vüv e'XttI; tjOTj xett Sdxspov outoj.; dvacpa(v£oi}at. Th. 6, 33
o6x dvEXmoTov tÖ toioüto ^uptßfjvat. Hdt. 1, 89 t]v touto'j; TtEpifor,? otap-doetv-
rac xott xaTaayovxa; yjA^xaTa [LifdXct, xdos xot i% aüxcüv i-iho^a •{ EVEodat. Isoer.
6, 8. PI. Theaet. 143, d. Ar. V. 160 6 9e6; [xot lypTjoev, örav tt? ^xcp'jYTj fx', dTro-
oxXfjvai tote. Hdt. 7, 220. Th. 3, 96. Hdt. 8, 60 Xoytov ion tüv ^/9pwv
xaTÜTCEp&E ftvioft vi. PI. civ. 415, c ypYjCfioü ovto? tote ttjV -6Xtv otctcp&a-
pTjvai, oTav aÜTT;V ö o(8T)po? r] 6 yaXxöi; cpuXd^T). Eur. Ph. 1597 'AtcoXXojv Aottuj
p.' i&laTctaEl cpov£a Y£V^a^at TtaTpoc. 8, 561 001 81 oij OiocpaTÖv iaTt, otOTpscpE;
tu MeveXie, I "ApYEi £v ImtoßoTtp 9avhiv. N, 666 TtoXXdxi y°P ct ieirce Y^ptu^ &"{&-
i}6; f[oX6toos | vouotp 6tc' äpfiXir^ cpSfadat ol? ^v fAEYdpototv | t] jj-et 'Ayai(Lv vtquoiv
'jtc6 TptuEaat oapi^vat. (Danach lässt sich auch Hdt. 1, 53 tüjv (jLavTTjtwv djxcpo-
Tspojv i; twÜto al Yvl"(Aat a'jv£opa;j.ov7 TrpoXeYousott Kpofaw, rjv oTpaTEUYjTai ItcI nipaac,
[XEYdXt]v dpy-fjV [j.'.v xaTaXDoat verteidigen.) ■ — b) 7, 35 ou p.' It1 icpdoxE&' ürt6-
') S. Madvig, Adversaria critica I, p. 155 ff.
13*
196 Gebrauch der Zeitformen. § 389.
Tpo;rov 01x10 Ixiaftat nie rediturum esse. T, 28 cpdxo ydp xfaccaOat dX;(tT]v er
meinte, nun strafe er (die Stunde der Rache sei gekommen). Vgl. 366. u, 121.
Aesch. S. 428 Deoü xe fäp deXovros IxTtspoetv rcoXtv | xai ;j.tj OeXovxo? cpyptv oü5e xt,v
(Madvig oöo1 dv vtv, Kirchhoff o6oe x«v) Atoj | Eptv rceSot ax-fyiaoav IpntoSdiv
o^e^eiv. Theoer. 27, 60 cpf(; (aoi ndvxa oöfAEV xdyct o' uaxspov o68' aXa 5o(t;;.
Ar. N. 35 e vey up daaoft a t cpoiatv. 1141 5txdaao9a{ aaot (j.ot (Kock EvEyupdoE-
oftaf, StzdoEoHat). T, 98 eppovecu oe o t axp tv ftr^Evau tjot] | 'Apfefou; xal Tpaia;
ich denke, nunmehr ist die Stunde der Scheidung gekommen (doch ist auch die
Auffassung censeo separationem fieri möglich). Eur. Or. 1527 püipos, ei SoxeT;
pLE xXfjvai otjv xa&aip.d£at SspTjv, wenn du meinst, ich gewönne es (eben jetzt)
über mich. S. El. 443 ax£'i»ai fdp ei' aot 7;poGcp(Xcüc aüxrj o&xsi | y£p« tdö1 oüv xdtcpoioi
Sslaadat (Heath os££c9ai) vexu«. y> 320 oix s'Xirotxo xe ftuuüi | £X&e;j. ev. M, 407
iikr.zro xüoo? dpsaSai. Pind. P. 243. Eur. J. T. 1016 a'jvJkt; xdo' ei; ev voct&v
IXtiiCio XaßEiv. 5, 254 tujA&oa xapxepöv opxov, | p.7) [xev itplv 'OSuofja piExä TpcÜEaa'
ävacpTjvat. Theoer. 21,59 ui;j.oaa pv/jxsxi Xotrov uixsp TiEXa^ous ttoocc östvai, |
otXXd (xevEiv im yiz. 1,683 aüto; o' T^TtEiX-rjaEv ap.1 ifjot cpaiv&tAEvrjcptv | vf.as
luaaeXpious äXao' eXxejaev ducpieXfaaa;. T, 83 tioö tot dtTretXai, | ä? Tpouiuv ßaaiXsö-
otv -JTifayEO oivoiioxdCujv, | IlrjXEtOEU) AytXfjo; Evavxißiov tcoXejaiCeiv; (anders K, 40,
wo &7i6ayTjxat = suseipere, und axo7rtaCs[/.ev epexeget. Inf. zu ipyov, und B, 113,
da dTTOvEsaücu geradezu futurisch gebraucht wird). — In Prosa wird die futurische
Verwendung des Inf. Aor. und Praes. mit Recht bezweifelt bei den Verben der
einfachen Aussage und Meinung, wie oiscOcti, ooxeIv, cpdvai u. a. Lys. 12, 19 ooa
oüoe~uj7ioxs uiovxo xxTjoaaöai (Cobet xxT,o£aOat). 13, 53 p-iyi xt (pou 7rotp' aüxiöv
otairpdgaattat (Sauppe StampdSeoöat). Isoer. 8, 29. Isae. 2, 25. PI. civ. 604, a
ofei (Acty e taflett xe xat dvxixEtvsiv; X.Heil. 5. 1, 15. Auch die wenigen Stellen,
an denen man dem Infinitive des Aorists eine Art präsentischer Bedeutung zu-
sprechen könnte (mit Berufung auf T, 28. 98), sind wahrscheinlich fehlerhaft über-
liefert. So Lys. 13, 32 olixal gz s£c<pv ov ^EveaUat „ich glaube gar, du leugnest"
(wahrscheinl. YCvVjreodai). 28, 4 olp-ca o' lyu^e ?:dvxa; &(i.ä« ojxoXoiffjaat (Cobet
-dvxaj av). Dem. 24, 68. Hdt. 8, 86 ISoxee xe exaaro; suvjxöv ftETiaaa&at ßac-
Xsct. 9, 109 Ttäv piäXXov ooxeüjv xeIvtjv atxTJcctt üTiisyvEExo (dagegen 7,38 rdv
p.äXXov 8&xeu>v puv ypY]£o£tv). Th. 4, 36 ooxeIv ßtdcaoftcti x^v ftpooov (Stahl
ßtdoEaöai). 2, 3 nXaxctif^ £v6[xicav Erciöepisvot paoiou; xpaxfjaai (St. xpaxTjaEiv).
6, 24 vo[i.(Ciuv TO'Js'ASifjvatOüs xoj ttXt^ei xüiv ::paY|j.dxujv dTroxpe^eiv rj, Et dva^xd-
^otxo cxpaxEüEa&at, jxdXtoxa ouxiu; dacpaXüic ixTtXEÜaat (Poppo ^äXiai' dv). 3, 24
vopLfCovxEi; Tjxtaxa oepa? xa'jTT,v aüxou; uTroxoTrrjaai xpaTTEoDat (Madvig Tf/iax' dv).
X. Cy. 6. 1, 19 xsly^of, t]v iTttTpg'^tosiv ot o6fi.(i.oiyoi, xstyjaaaftat Icpaoav
(Schneider xEtyiEla^ai)- Recht wohl erklärbar ist der Infinitiv des Aorists und
des Präsens bei Ausdrücken wie oü cpdvca und 6;j.oXoY£fv, die neben der Bedeutung
des Sagens {negare und polliceri) auch die des Wollens haben (recusare und con-
cedere), sowie bei denjenigen Verben, die ihrem Begriffe nach schon einen Hin-
weis auf die Zukunft enthalten oder doch vorwiegend in diesem Sinne gebraucht
werden, wie £X7rfCstv, ÜTriayvsTa&at u. a. (vgl. Caes. B. G. 6. 9, 7 si amplius obsidum
vellent, dare pollicentur). Doch ist zu bemerken, dass auch hierfür die Belege
nur vereinzelt auftreten und vielfach die Annahme von Textverderbnissen nahe
liegt. Hdt. 6, 99 KapOoxioi oö'xs öfxTjpou; £o£ooaav oü'xs Itpaoov ^txI TioXta? dax'jyEf-
xovo; <jxp<xxe6e<j9 at. X. An. 4.5, 15 &'jx Ecpaoav 7rops6Eodai sie weigerten
sich, weiterzumarschieren. Hell. 1.6, 14 oöx ecpT) Eauxoü y£ dpyovxo? oiosva 'EXXt,-
vwv dvo p azo otadrjva i, recusabat. (Dindorf oöSev1 dv). Lys. 13, 15 u. 47
oüx Icpaaov ETitxpE'Lat (Stephanus Ertxpt'iitv). (Dagegen 21 xd piv oiv övcp-axa
§ 389. Konjunktiv, Optativ, Imperativ, Infinitiv u. Partizip d. Zeitformen. 197
o'jx S'fT] a'jtcuv IpeTv). PI. Crit. 52, c (i)[i.oX6 y^ic xaft' T)t.«.ä; TroXtxEusaS ai du
zeigtest dich damit einverstanden, bereit (wie d r-a!}' 5; tjiaTv £uvst}o'j TxoXtxs'jsailai).
Dem. 42, 12 i:rsiaib]v xt,v <j6vo8ov xtjv irspl x<iv otaX'jasouv xfj öy$6t] cpSKvovxo; öp.oXo-
Y"f|3at -otTjaao&ai. (Madvig -oXtxEussaftat, irotTjOEoftat). Th. 4, 13 IXtziCovxe;
xö xaxä xov Xtpisva Tetyo; . . sXstv urjyavaTj (Stahl sXeiv av). 24 tjXttiCov 7teCt] ts
xai vausiv £cpop;j.oüvxss ys tpioaaaila t (Stahl ysipioasaftat). 7, 21 £Xt:(£eiv vap äir'
cz'jtoD xi e'pyov a£iov xou xtvöuvou x axE p y aa aoi) at (Stahl xaxepYaosoSai). Isoer.
1, 24 IX-t^e aüxov xai Trepl ae Y£v^0^at toioötov, oloj xai rcepl E'xsfvo'j; y£yov£
(Madvig Y^oeaöat). X. An. 6.5, 17 £X7i(Csxs 5s£aa&at T;p.ä; (Bischop 8e£e-
cttat). Ag. 7, 6 TjXntCov sXsiv xa xe(/t) (Madvig sXeiv av). Hdt. 8, 100 ttXeov
(jtävxot scpEps ol Y) y^jat] xaxEpY'iuaaöai xtjv ' EXXäSa. Andoc. 3,27 Koptvöov
eXsiv TcpoaSoxüiai, xpaxrjjavx:; os xouxcuv 6cp' uiv an xpaxoüvtat, xai xoü; a'jvvi-
xiövxa; ^Xiti^ouai rcap aa XTjasaftat. Isae. 11,22 rpoaooxtüv xo6xot; xoT? Xoyoi;
jbaoioj; 6;xä; £ £aTi axf) aa t (Baiter ^aTraxTjaEtv). (Anders Eur. Ale. 1091 jaiöv xt)v
ftavoöaav üosXeTv xt Ttpoaooxä;; du erwartest doch nicht etwa damit der Toten zu
nützen? Vgl. § 382, 5, c). X. An. 7. 6, 38 Traxepa lp.k ixaXeixe xai dsi w; Eiisp-
Yexou p-.E|j.vfj a&a t 6tti oy vs Tafts (Bischop fj.epw/]<JEa&ai). (Anders PI. Prot. 319, a
Soxet; (aoi {>7noyvsia<}at notetv dvopa; ä^a^obi; rcoXtxa;, und X. Comm. 1. 2, 3 oiioettu)-
tcots utteo/exo otodaxaXo? slvat nunquam professus est se esse magistrum, wo
ÜTrisyvsTa&at nicht eine Versprechung für die Zukunft, sondern eine Er-
klärung über gegenwärtige Verhältnisse bezeichnet.) X. Cy. 6. 2, 39 d oe xt;
ypYjijtaxtov Ttpoaost^ftat vop.[£et Et'; i[j.7ioXrjv, Yvcuaxrjpa? iixot -poaaY^TWv xai £yyut]'
xä;, 7] p-T|V iropEUEoftat C'jv xtj cxpaxtä, Xa;j.ßav£x(u cov tjusu Eyo|j.sv. Hell. 5. 4,7
Tj7T£(XT]oav ä7ioxxstvat arcavxa;. An. 2.3,27 osTjast öp.6aai tj [jltjv Tropsüs-
aöai üj; 6td cp'.Xfa; (Stephanus 7:ops6asa&at). Hell. 7.4, 11 op-oaavxsc iret xot?
aüxols xouxois EipT(vTjv iroiTjoaoöat. Dem. 23, 170 dvaYxd£st x6v KepooßXiTinrjv
öuoaat slvat plv xrjv äpyjjv xoivt,v xt)? QpaxTj; Et; xoü; xpst; St^pYjp.svTjv, irdvxaj o'
fxiv ä::oootJvai ttjv yojpav. X. Hell. 1. 3, 9 opxou; sooaav xai IXaßov jrapa
Oapvaß^Co'j uttoxeXsiv xov epopov KaXyr^ovto'j; 'Aftirjvafoi; xai xa 6»stX6;j.sva yprj-
[xaxa aTToooüvat. — Es ergiebt sich hieraus, dass der Infinitiv des Aorists
zwar in der ältesten Sprache, seiner zeitlosen Natur entsprechend, noch unter-
schiedslos für alle drei Zeiten gebraucht, allmählich jedoch durch den jüngeren
Infinitiv des Futurs (der sich in den verwandten Sprachen nicht findet, also erst
auf griechischem Boden erwachsen ist) aus einem Teile seines Besitzstandes ver-
drängt wurde. — Über den Inf. Fut. nach Verben des Wollens s. Nr. 5, b.
E) Das Partizip des Aorists a) dem Partizipe des Präsens.
Während dieses die Handlung in ihrer Entwickelung darstellt, be-
zeichnet jenes dem Momentanbegriffe des Aorists entsprechend dieselbe
bloss als Handlung gleichsam begebenheitlich. !) A, 349 ff. 'AytXXeu? |
8a xpüaa; (in Thränen ausbrechend) ixapwv aepap e'Csxo voscpl Xiasöet; | . .
6p6tuv irr titaretpova ttovtov" | 7ioXXä ok (xr^xpi 91X7) TjpTjaaTO yetpa? ^peyvu?'
357 a>; cpäro oaxpu yetuv. K, 377 o oe oaxpüaa; eito; TjuSa. S, 453
üouXuSafxa; 0' Ix^aYXov iTrsocaxo [xaxpov duaa? (laut aufschreiend). Vgl.
Z, 66. X, 294. PI. Phaed. 89 d oux Istiv oti av tic [xei^ov toutou xaxöv
!) S. Bieckher Progr. Heilbronn 1853. S. 1 ff . Funk Progr. Neubranden-
burg 1853, S. 5 ff. Troska Progr. Leobschütz 1842. S. 5 ff. H. Schmidt, Gr.
Aor. S. 21 ff. Aken Grundzüge § 9. Leo Meyer Griech. Aoriste, Berlin 1879.
198 Gebrauch der Zeitformen. § 389.
■jrat}oi r\ X670U; {juafjaac. X. An. 3. 2, 5 oüxo<; ouxs xoü? öeou; Ssiaa;
ouxs Kupov TedvTjxoTa aJoEadsl? *ifJ>-ds xaxü>; ttoieiv rceipaxai. Eur. Ph. 1508
(Oedipus) |aeXo; I^vco | Scpt-^/o? doioou a<ö[xa cpovstiaa;. Ar. P. 1199 es'
rjfj.5; TÄYada | 8löpaxa; etpTQVTjv TioiTjaa?. Ec. 1046 xeydpiaai 7s jaoi | . .
TYjv 7pauv drcaXXdqaad jxou. X. Cy. 1.4, 13 xaXa>c iitoiYjaa; 7iposi7t(DV.
PI. Phaed. 60, c eu 7' iTtoi-qaaz dva|xvr)aa; jxs u. Hdt. 3, 36 su xto
naxpl ijxw «JuvsßouXeuijac xeXsucov auxöv t'evai sVi Maaaa^etac. Hdt. 8, 75
rv fiT) uepiiOTfjxe Staopdvxa? auxoü?. Th. 1, 101 6daiot wp.oXÖ7Y)sav 'Aftrj-
vai'otc xsiyö; xs xaösXivxss xal vau? it apaSovxs;, das Niederreissen
der Mauer und das Ausliefern der Schiffe werden als mit der Kapitu-
lation zusammenfallend, in derselben liegend bezeichnet, ebenso 108.
115. 117. Lys. 12, 68 UTrlayExo efprjVTjv Troirjueiv fiTjxe xd xei'yr) xaöeXwv
jnrjxe xd? voak Tiapaoouc. M, 189 ßdXe ooupl xaxd ^cuax7Jpa xuyrjaa?,
vgl. A, 106, U. A, 350 ßdXev . . xixu axop-Evo ; xscpaXrjcpiv. X. Cy. 4. 1, 23
^Tropiösac IcpT). Z, 475 eTttsv £7tEu£d|i.svo ; U. K, 461 Euyojxsvoi; etco;
irjuoa. ß, 422 TyjXifxoyo? 6' sxdpotatv ^7roxpüva? IxeXeuosv u. t(, 262 xal
xÖxe 6tj [a' IxeXeugsv £7toxpüvouaa vssa&at. H, 225 duEtX-iqja; ok Ttpo-
J7]u8a u. Hdt. 1, 128 IcpY] aKEiXlojv xu> Kupcu. Th. 1, 85 jxtj ^tt s t-
yd£vxE? ßouXsüacDjAEv U. H, 519 tyw/j] . . saaux' £tiei70|asv?]. a, 102 ßrj
oe xax ÜuXufj.7roto xapvjvtüv di£aaa u. K, 369 Soupl 0 iraiaucov irpoulcpr].
Th. 2, 92 i[xß orj aavxs? co p p. Y] a a v. S. Ph. 882 dXX' T)ßo|xai jaev <j' e£<ji-
0(!)v rap' IXirioa | dvwouvov u. Aesch. Ag. 837 xal xöv {bpouov oXßov
Eiaopcov axlvst. S. Tr. 1111 oxi xat £tov xaxou; 7E xal öavdjv ixtadp-^v
(im Augenblicke des Todes) u. Eur. H. f. 732 lysi -(dp vjoovdt; 9-v-()cjxtov
dvr]p | sydpo? (der mit dem Tode ringende Feind). PI. civ. 358, d
xaxaxet'va? ipto xöv aoixov ßi'ov i7iaivujiv U. 504, d rcdv uotEtv guvxeivo-
[jlevo'j?. Th. 1, 65 IxttXouv TioiEixai XadcJov xt]v cpuXax^v u. 3, 51 otioj?
|xt) Tiotajvxai IxtcXou? auxofrsv Xavddvovxs;. X. An. 7. 3, 43 xou? dvöpä)-
-ou; Xifjao}jLEv ^TtniEao vxe;. PI. Gorg. 487, d Tcspa xou Ssovxo; aocptoxEpoi
7ev6|aevoi Xtjsexe otacpf) aps vxe;. Id. civ. 344, b oxav xt; doixrjua? p.yj
Xd&rj. Phaed. 76, d sXaftov £[xauxöv ouSev eittwv u. Th. 7, 48 Xa&sTv -/dp
av xouxo ttoiouvxec ttoXXoj Tjajov. Hdt. 1, 44 cpovsa iXdvOavE ßoaxcov.
Th. 2, 52 '.p&daavxsi; xcj; vTQdavxac xöv sauxcov vsxpöv ucpTjirxov U. X.
Cy. 3. 3, 18 cpddvovxEC t^Stj otjoujxev xy]v 7tjv. Th. 2, 91 cpödvouatv auxou;
upoxaxa cpt>70uaai u. Hom. I, 507 cp&dvsi 6s xe (sc. f, Axt]) . . ßXd-
TrToua' dvöpcünoui;. Th. 3, 83 jjly] '.p&daouai TrpoETitßouXEUüjxEvoi. PI.
civ. 492, a £dv [xrj xi; ßo7]9rjaa; Tuyrj u. Th. 4, 113 Ixuyov xafrsuoov-
xs?. Hdt. 3, 50 01 Kspxuparoi Yjpcav £<z auxov Tipf^fia dxdoöaXov 7ronf|-
uavxE; u. 4, 119 r]v dpcif) dotxswv. Th. 6, 4 TEXtuot 'Axpa7avxa tuxtaav,
xt)v jxev TioXtv diro xou 'Axpa7avxo? 7ioxajjiou övofidaavxs«, ofxtaxdi; 8e
TcotrjaavxE; 'Aptaxovoüv xai IlujxtXov, v6[J.t|i.a ok xd TeXwcdv 6 6 vxe?.
X. Comm. 4. 4, 3 xot? veoi? dTra7opEuovxtuv auxwv [xt] ötaX^sa&ai xal
§ 389. Konjunktiv, Optativ, Imperativ, Infinitiv u. Partizip d. Zeitformen. 1991
-pooxa;avTu)v ixstvip xs xai aXXoi; xial xtov tioXixojv dYa-[Eiv xiva im
Oavdxw, jjlovoc oux iTista&r) (erst allgemein, dann Einzelfall). Th. 6, 53
Ttavu ypvjaxou; Ttöv iroXtxuiiv ;uXXa|j.ßavovx£i; (Wiederholung) xax£Oouv.
Eur. Hipp. 356 dn-aXXayÖTJ(JO|i.ai | ßiou Davouoa. Hei. 1450 [ii'av 6' ijxoi
yäpiv | So vre? t6 Xouiöv Euxuyrj jj.e {Itjuexe. — ß) dem Partizip e des
Perfekts, das die vollendete Handlung in ihrenWirkungen fort-
bestehend ausdrückt. PI. conv. 217, e xö xou SyjyiHvxo; oitö xou
lysto? itdöo; xdjxs lyet (eines, der gebissen wurde), U. 218, a e^tb ouv
oeoY)7|xevo? utto dX-[EivoxEpou (i. e. ui:6 xcov iv cpiXoaocpi'a Xo^cov), gebissen
und die Folgen des Bisses empfindend. Dem. 21, 192 6 -ä Ip-^a :ra-
ps3yY)xw;, nept tuv etatv oi Xoyot, oixaioxax av xauxrjv eyoi xrjv atxiav, ouy
6 ^3XE[XfjL£vo? ouo' 6 |A£pt[j(.vYJaa; xa ßixata Xe-j-siv vuv, non is, qui res
perpensas habet neque is, qui curavit nunc justa dicere. Th. 3, 69
xaxaXajxßdvouji Bpaaioav £,tieXt]Xu{}6x'x. 2, 56 xou; oi neXoTcow^atou?
ouxsxi xaxsXaßov lv xrj 'Axxixtj ovxa;, dXX' dvaxEy cup irjxoxa;. Lys. 19, 52
'AXxißiäor]; xlxxapa 7] tcevxe ixrj i<pE;rj; iaxpaxrj-ysi iiuxpaKov xai vevtxTjXw;
(als Sieger) AaxsoaifjLOvi'ou;. Plut. Aem. P. 36 FlspaEÜ; |a£v lysi xai
vsvtxTjfxevo? xou? rcaToa;, Afyu'Xio; Se xou; auxou (rcaiöa;) vixrjaa; d7rsßaXsv,
P. hat auch als Besiegter (in dem Zustande des Besiegten) noch seine
Kinder; Aem., der gesiegt hatte (histor. Faktum), verlor die seinigen.
Das Partizip des Aorists kommt natürlich ungleich häufiger vor als
das des Perfekts, da es in den meisten Fällen genügt die Handlung
einfach als geschehen zu bezeichnen, wie z. B. Th. 5, 83 xa 8s xetyr)
eXÖvxe; xai xaxaßaXovts; xai Yaid; ycopiov xrj; 'Ap^eia; Xaßovxs; xai
xou; £Xsuöspou; d-oxxEi'vavXE; dvEyojprjaav. Hdt. 2, 29 xtjv (Xijxvyjv)
oiexrcXuxja; I; xou Net'Xou xo pssöpov yj;si; . ., xai Ineixa dnoßd; 7iapä
xov TToxa|xöv 68oi7Topw]v TToiTjasai T|[j.£p£(uv xsasapdxovxa xxX.
Anmerk. 8. Gewöhnlich wird das Partizip des Aorists von einer ver-
gangenen Handlung gebraucht, weil eine von der Haupthandlung sachlich ver-
schiedene Nebenhandlung, die als momentan aufgefasst wird, in der Hegel
nicht als neben jener herlaufend (gleichzeitig), sondern als vor ihr abgeschlossen
erscheint. !) Dass aber das Partizip des Aorists entsprechend seiner zeitlosen
Natur (vgl. Nr. 3) auch von momentan gleichzeitigen Handlungen gebraucht
werden kann, beweisen viele der oben angeführten Beispiele. Insbesondere ist
dies der Fall, wenn die Nebenhandlung nicht sachlich verschieden ist von der
Haupthandlung, sondern nur eine Modifikation derselben darstellt. Man vergleiche
Z, 475 elrrev ir.Euziit.woz (= ir.BÜ^iTo) u. II, 253 EÜ£otfj.Evo; Ali -axpi | a'i> xXioiy]v
EfafjXth. X. Cy. 1. 4, 13 xaXcü; ittolrfiaz Tiposnicuv (= /.akiLz npozlitzz) u. A, 326 ai;
Et-u>v Tipotsi. Th. 1,101 waoXÖYiqaav 'A9tjvc<(oi; xEiyo; xa&sXovTE; (das Niederreissen
der Mauer bildet einen Bestandteil der Kapitulation) u. 3, 68 xaikXovTE; aürrjv
(xtjv 7r6Xiv) iz eoacpo; räaav ex xäiv i}e|j.eX£u>v cpxooojjajoav xa-ayu>7iov. In scharfen
Gegensatz tritt die abgeschlossene Handlung zur dauernden Handlung in Fällen
wie X. Comm. 2. 7, 12 dpYotCop. evoci jj-ev Tjplaxiov, ip-yacja^evat 8e eoeitivouv.
1) Vgl. Brugmann, Gr. Gramm. 2 S. 185.
200 Gebrauch der Modusformen. § 390.
Dem. 21, 191 xal fip dv dftXio; tjv, e? xototüxa TraHöuv xai Ttdaywv T;weXo'jv cuv
rept to'jtcov ipstv IfxeXXov rcpoj &(iäc. Lys. 19, 53 ol £-ixpo7iEucavxs; die ehemaligen
Vormünder. 17, 8. 30, 4. Dem. 21, 178. 59, G5 6 ap&ctc Dem. 59, 110 u. 121
b ßaatXe6oa; der frühere Basileus. Lyc. 24 6 rpsaßE'Joac. Andoc. 1, 47 6 ipyrpi-
fjsvoc Aeschin. 3, 91 6 6oXr/oopofAT|aas.
Anmerk. 9. Das Partizip des Präsens wird zwar gewöhnlich im Sinne
der Gleichzeitigkeit gebraucht, weil eine nicht abgeschlossene, sondern in der
Entwickelung begriffene Nebenhandlung in der Regel während der Haupthand-
lung verläuft. Doch kann es auch im Sinne der Vorzeitigkeit gebraucht
werden. Th. 2, 58 cujxs -aoX xou; itpor£pou; oxpaxiiöxoi; vosfjaott, lv xtö Ttpo xoü
ypovou 'jyiafvovTa; die früher gesund gewesen waren. 2, 29 Nuf«p68ü)pov oi
*AÖ7]vatOl, TtpOXEpOV TToXsutOV V 0 (J. { £ 0 V T E ? , TTpO^EVOV E,7TOtff]aaVTO. 4, 30 'J~OVOÜ)V 7Tp6-
xepov. So von vergangenen Handlungen auch nach präsentischem Haupt-
verbum, im Widerspruche mit § 389, 3 (vgl. den entsprechenden Gebrauch des
Infinitivs Anmerk. 5). T, 44 ^ ~ou xoty/aXötosi vAor\ xo[a6iovts; 'Ayo»o(, | cpdvxs;
dpiaT-fja 7:p6[i.ov E[i.fxEvat, die meinten, ft, 491 (dstSets) u>; xe jrou t] aüxo; -apswv
fj aXXou dxo6aa«. v, 401. t, 253. Aesch. Pers. 266 xai jatjv -apcöv ft xoö Xoyo'j;
dXXtuv xXuuiv, | rispaai, cppdaatj*' äv ot' ^7copa6v&7] xaxd. S. Ant. 1192. OC. 1587.
Lys. 10,1 TtoXXou; öptö otxd£ovxci; xüiv tote 7iapovxu>v. 10, 4 <pa(vofj.at ouv xptaxoti-
oexety); luv Öte 6 Tra'CTjp ür:o xtüv xp'.dxovxa äitldv^axs. 12, 50 o~io; xotvuv fx-?)
cpavrjasxat iv xuj Xoytp xot; xptdxovxa EvavTioii|xevoc Widerstand leistete. 30, 7
y.al fäp xou; l"t netto«; ovxa; iv ixeEvip xüj ypovtp xai xou; drroOTjpioüvxa; oi
StaßdXXsiv ßouXojjiEvot XotSopoüciv. Th. 1,2 cpaivExcu tj vuv'EXXd? xaXoufAsVn o'j rcdXai
ßcßado; otzouaEVT), dXXd (jtExavasxdjit; xe ouaat xd rrpoxspct xa{ fiaSiais ixaoxoi
x^jv eauxtüv 47toXe[itovxsc. X. Cy. 1. 6, 6 olod cte Xsyovxa dit, ü>; ouos tH;.u; eit;.
29 £i xai Bo^atfit ßo'jXsaöat i?a-axrjaa£ xtva, -oXXd; -XTjfa; oloa Xafißdvwv. Comm.
1. 2, 18. 3. 5, 4.
Anmerk. 10. Bisweilen scheint das Partizip des Pr[äsens statt des
aoristischen Partizips zu stehen; aber überall drückt jenes die Ent-
wickelung der Handlung aus, während dieses bloss die geschehene oder
eingetretene Handlung ausdrückt. So z. B. bei den § 3S3, 3 angeführten Verben.
Hdt. 1,11 w; '^^P7) xdyiaxct IftfovBZ, IxdXee tov Tüysa" 6 oe TjXfte xotUofiövo;,
venit, quum vocaretur; ferner besonders bei Homer die Partizipien dyiov, cpiptov
u. dgl., die zur plastischen Darstellung der Handlung dienen. T, 425 ofcppov
sXoücct . . xctXcftYjxE cpspouda. S. OC. 1312 (usx' £v oojxoot xotjt aot; ox^aou o'
d'ytov. Endlich in Fällen wie Th. 3, 97 v.axd xpdxo? a'tpst e-trav „auf den ersten
Anlauf" (wörtl. gleich beim Anrücken); vgl. 4. 116 l::icpsp6\u.Evo; x<L oxpaxiji
E'jftu; xö X£i/t3[j.a Xa|ißdvsi.
B. Lehre von den Modis oder Aussageformeu des Verbs.
§ 390. Bedeutung der Modi, i)
1. Die Modusformen (Modi) oder Aussageformen des Verbs
drücken das Aussageverhältnis des auf ein Subjekt bezogenen
Prädikates aus, indem sie das Verhältnis angeben, in welchem
!) Eine lichtvolle Darstellung und Kritik der verschiedenen Modustheorieen
giebt Kopp in, Beiträge zur Entwickelung und Würdigung der Ideen über die
Grundbedeutung der griechischen Modi. I Wismar 1877, II Stade 1880.
§ 390. Bedeutung der Modi. 201
ein ausgesprochener Gedanke zu der geistigen Auffassung
oder dem Willen des Redenden steht. Daher sagen die alten
Grammatiker sehr richtig, dass die Modusformen die Siafreoei?
''yy/rfi bezeichnen. S. z. B. Choerobosc. in Bekk. An. III. p. 1275.
2. Die griechische Sprache hat vier Modusformen: den
Indikativ, den Konjunktiv, den Optativ und den Imperativ.
Der Indikativ ist der Modus der Wirklichkeit, d. h. der Redende
stellt etwas als wirklich, als thatsächlich vorhanden hin. Der
Konjunktiv ist der Modus der Erwartung: der Redende deutet
an, dass er die Verwirklichung einer Handlung erwartet. Der
Optativ ist der Modus der Vorstellung: der Redende stellt etwas
als blosse Vorstellung, als subjektiven Gedanken hin. Der Im-
perativ ist der Modus des Befehls: der R.edende spricht aus, dass
er die Verwirklichung einer Handlung fordert.
3. Konjunktiv und Optativ sind von den ältesten Zeiten
her sowohl als Ausdruck der einfachen Aussage, wie als Ausdruck
des Begehrens verwandt worden und erscheinen dementsprechend
in doppelter Funktion: der Konjunktiv teils in futurischem
Sinne, wenn schlechthin die Erwartung der Verwirklichung aus-
gesprochen wird, teils in voluntativem Sinne, wenn das Erwartete
zugleich als von dem Redenden gewollt erscheint; der Optativ
teils in potentialem Sinne als Ausdruck des rein Gedachten, teils
in wünschendem Sinne, wenn das Gedachte zugleich als von dem
Redenden gewünscht erscheint. Auch der Indikativ ist in ge-
wissen Fällen scheinbar als Ausdruck des Begehrens verwandt
worden, insofern der Indikativ der historischen Zeitformen als Form
eines Wunsches dienen kann, den der Redende für unerfüllbar hält.
Dass ihm jedoch von vorn herein die Bedeutung eines modus
Irrealis zukomme, ist nicht zu erweisen. l)
4. Aus der gegebenen Bestimmung der Modus formen leuchtet
ein, dass dieselben einen durchaus subjektiven Charakter haben.
Sie drücken nie etwas Objektives aus, d. h. sie zeigen nie an,
wie eine Thätigkeitsäusserung in der Wirklichkeit beschaffen sei.
Der Indikativ drückt an sich nicht etwas Wirkliches, der Optativ
an sich nicht etwas bloss in der Vorstellung Vorhandenes, der Im-
perativ an sich nicht etwas Notwendiges aus. Die Modusformen
*) Eine ursprünglich modale Verwendung des Indikativs der Präterita
nimmt Aken an (Grundzüge d. Lehre v. Temp. u. Mod. § 6SJ ff.). S. dagegen
Kopp in, Giebt es in der griech. Spr. einen Modus irrealis? in d. Zeitschr. f.
Gymnasialwesen 1878, und Gerth, Grammatisch -Kritisches zur griech. Moduslehre,
Dresden 1878.
202 Gebrauch der Modusformen. § 391
beziehen sich vielmehr lediglich auf die geistige Auffassung
des Redenden, indem sie angeben, wie der Redende eine Thätig-
keitsäusserung auffasst oder aufgefasst wissen will.
An merk. 1. Ob die potentiale Verwendung des Optativs aus dem Ge-
brauche in Wunschsätzen abzuleiten sei oder umgekehrt, und ebenso ob die
futurische Bedeutung des Konjunktivs erst aus der voluntativen hervor-
gegangen sei, wie dies Delbrück (Syntakt. Forschungen I) zu erweisen sucht,
ja ob überhaupt für jeden Modus eine einheitliche Grundbedeutung angenommen
werden kann, muss dahingestellt bleiben. Die unter Nr. 2 gegebenen Bestimmungen
stellen demnach nicht die „Grundbedeutungen" des Konjunktivs und Optativs dar,
sondern lediglich Formeln, unter denen sich die verschiedenen Gebrauchstypen
dieser Modi zusammenfassen lassen.
Anmerk. 2. Die von Kühner mit Scharfsinn und Gelehrsamkeit verfochtene
Annahme, dass der Optativ keinen besonderen Modus bilde, sondern als Kon-
junktiv der historischen Zeitformen aufzufassen sei, dass also der Kon-
junktiv den „Modus der Vorstellung" für Gegenwärtiges und Zukünftiges, der
Optativ dagegen den Modus der Vorstellung für Vergangenes darstelle, ist als
unhaltbar aufgegeben worden. Sie stützt sich im wesentlichen einerseits auf die
allerdings höchst beachtenswerte und in ihren innern Gründen noch nicht ge-
nügend aufgeklärte formelle Verwandtschaft des Optativs mit den historischen
Zeitformen, namentlich hinsichtlich der Personalendungen, anderseits auf die
Thatsache, dass der Optativ in Nebensätzen mit Vorliebe als Begleiter historischer
Tempora erscheint. Allein gerade diese Verwendung ist zweifellos nicht ursprünglich,
sondern erst auf griechischem Boden nach und nach erwachsen ; und der Gebrauch
des Optativs in Hauptsätzen weicht im Griechischen wie in den verwandten
Sprachen so beträchtlich von dem des Konjunktivs ab, dass beide Modi nur mit
Künstelei unter den gemeinsamen Begriff eines „Modus der Vorstellung" gebracht
werden können.
Gebrauch der Modusformen im Griechischen.
§ 391. a. Die Indikativform.
1. Der Gebrauch des Indikativs im Griechischen stimmt im
allgemeinen mit dem im Deutschen und in anderen Sprachen überein.
Da er der Modus dessen ist, was der Redende als etwas Wirkliches
auffasst oder aufgefasst wissen will, so wird er natürlich auch von
dem gebraucht, was der Redende als etwas Gewisses oder
Faktisches bezeichnen will, mag dasselbe sich nun objektiv so
verhalten oder nur von dem Redenden so angenommen sein, als:
T6 £ö6ov avOeü Ei touto X^ei«, du-aptavei«. So auch in Hauptsätzen
von einer Annahme, Einräumung, oft in Verbindung mit xoti otp
und nun; zuweilen wird auch sisv vorangeschickt. Aesch. Eum. 894
xal oy] oeoe-fixai* ti? 61 p.ot tiu.t] pivet; fac me accipere ; quis mihi
llOHOS COnceditur? Elir. M. 386 elev* | xat 8tj ts&vaai* xi; [xe Ö£;stai
ttoXi?; 1107 xal 6y) -,-ap otXt? ßioTT,v eupov xtX. fac eos nactos esse.
Andr. 334 TEixvYjxa ttJ ar) öuyaTpl xat p.' aTTiöXeas* | puaicpovov piv oux
§ 391. Die Indikativform. 203
It av <p'jYoi \Luaotz, fac me interfectum esse a tua filia. Hei. 1059 xal
8rj TrapeTxev. Or. 646 dötxü>' Xaßeiv yprj |x' dvxl xoüoe xou xaxou aoixov
xi Trapd aou. 1108 xat otj Tidvr' diroacppaYiCexat. Hdt. 7. 10, 2 xal
6y) xal auvr,veixe tj toi xaxd ^fjv t] xaxd ddXaajav £<jaa)ftT)vat, gesetzt, es
ereigne sich, dass. X. An. 5. 7, 9 tiouu (ich setze den Fall) o' ujxd?
i;aTraTT]9evTac &tc £fxou Tjxeiv efc <t>aaiv' xal oyj xal d;ioßai'voji.ev ef; xtjv
ywpav (fac etiam nos descendere), s. Kühner's Bmrk. Eur. J. A. 1186
elev" | duaei; 8e tyjv Traio'* ev&a xiva; euyd? £pet;. Mehr Beispiele
§ 518, 9. Über den so gehrauchten Optativ s. § 395, 2; über den
Imperativ § 397. So auch öfter im Lateinischen.1)
2. In manchen Fällen weicht der Gebrauch des Indikativs
im Griechischen von dem im Deutschen ab. So haben wir § 387, 5
gesehen, dass die Griechen den Indikativ des Futurs häufig, be-
sonders in Fragen, von dem gebrauchen, was einer thun will oder
soll oder muss oder kann. Auch gebraucht der Grieche oft in
Fragen (besonders der Verwunderung oder überhaupt des Affektes),
welche einen Gegensatz ausdrücken, indem die mit ou bejahenden,
die ohne oo verneinenden Sinn haben, wo wir das Hülfsverb sollen
oder können anwenden, einfach den Indikativ, wodurch die Frage
energischer hervortritt. A, 26 i:«; 18s Ast; aXiov ÖeTvai Ttövov r,8' dxl-
Xscjxov; wie solltest, könntest du . . wollen? A, 123 jtw; -ydp toi
omaousi "^spa? fie-fdäujAOi 'Ayaioi'5 Hdt. 1, 75 xcu; 7dp öiu'sco 7ropeu6fievGi
öießiqaav auxov (xöv Troxajxov) ; quo enim modo revertentes flumen transire
potuissent? s. Baehr. PI. Phil. 50, c Socr. fiav9dvo[xev ouv, oxi Op-^vou
-£pi irdvxa £<jtI xd vuv orj Stauepavösvta; Prot. Treue -fdp ou jxav8dvo(xev 5
wie sollten wir nicht . . ? Das versteht sich doch von selbst. Gorg.
480, b 7) Treu; Xl-fop.ev, eurep xd irpoxepov p.evst t)|aiv &|AoXo-prjfjiaTa | Tibi v.
Stallb. Symp. 214, a ttco; ouv . . 7roioup.ev; vgl. Civ. 377, e. 530, d.
Theaet. 155, e Socr. ydpiv ouv jaoi eiset, £dv aoi dvopo? ?r\c, otavot'a? xf(v
dXrj&etav diioxey.pujxfxev^v auvs;epeuvY]au>|xai; Th. t:w? fdp oux etaofxai, xal
irdvu -(£ TtoXXTrjv:, X. Comm. 1. 1, 5 Txiaxeücuv oe öeoi; Ttcuc oux elvai &eoü;
£vö[xi^ev ; 1. 2, 23 ttu"; ouv oux ivöeyexai (jtucppovyjaavxa itpoaöev au&t? [AT]
atucppoveiv; Doch wird auch die Umschreibung mit fieXXeiv gebraucht, wie
PI. Phaed. 78 b tko? -ydp ou |i.eXXet; wie sollte es nicht? s. Stallb.
3. Ein bemerkenswerter Gebrauch des Indikativs des Per-
fekts oder perfektischen Präsens bei den Attikern ist die Ver-
bindung desselben mit den adverbialen Ausdrücken xo eV Ijioi (i\ii), x6
1) Vgl. Hermann ad Viger. p. 839, 331. Pflugk ad Eur. Med. 386.
Bremi ad Demosth. c. Aphob. fals. test. p. 856, 40. C. Fr. Hermann Index
schol. Gotting. April. 1850. Disput, de protasi paratact. Heindorf ad Horat.
Sat. I, 45. S. 13. Ruhnken ad Terent. Andr. 1. 5, 3. Kühner ad. Cicer.
Tuscul. 2, 12, 28.
204 Gebrauch der Modusformen. § 391.
im oot u. s. w., so viel an mir, dir u. s. w. liegt, wodurch bezeichnet
werden soll, dass etwas, so viel an einem lag, sicherlich einge-
treten sein würde (vgl. § 384, 5). Eur. Ale. 666 xeftvrjxa ydp orj
TO'jTtt (je. X. An. 6. 6, 23 auxoi xe tö Ircl toutco dTroXtöXajxev, d. i. so
viel an ihm lag, wären wir umgekommen, s. Kiihner's Bmrk. Cy. 5.
4, 11 vuv to jxev Itz e'fjLOt otyojxai (= arcoXwXa), to 6' iirl aol aeaip Jfxat.
Hell. 3. 5, 9 tö [xev eV ixeivoi; etvat d;roX(i)Xaxe (Dindorf dircoXcoXetxe),
6 6s ö^[xo; ouxoal 6;j.a; eocoue. Übrigens kommt st. des Indikativs des
Perfekts auch der Indikativ einer histor. Ztf. m. av vor, wie Isoer. 4, 142
(ojxe xö fXEv Itt' ixetvto iroXXdxt; av 8 teXudrjaav, Std 8e xöv icpeaxojxa
xtvSovov . . eVxrjaav.
4. In ähnlicher Weise gebraucht das Griechischeden Indikativ
des Aorists bei den die Gültigkeit einer Aussage einschränkenden
Ausdrücken 6Xi'you, fjuxpou u. a. beinahe, fast, wie im Lateinischen
prope, paene c. indic. perf. : 6X1700 e^eXaöofArjv paene oblitus sum (wie
auch im Deutschen vereinzelt „beinahe habe ich vergessen" statt
hätte). £, 37 tu "j^pov, tj oXiyou ae xüve? 0 teörjXrjaavxo. Th. 8, 35
•npoußaXovxe? x?j TiöXet . . öXr/ou sIXov. PI. Syrnp. 198 c i^to^e e'v&u-
(jLOUfxevo;, ort aörö; ouy olö; x esopiai o'jo ly^u; xoutcdv ouöiv xaXöv efaeTv,
u-' atayuvr)? oXt'yoo d-oopd; luyofirjv, ei tttj elyov. Ap. 17, a o xt fiev
u;xeT; Tterröv&axe ut:6 xu>v e\iui)v xaxrjyoptüv, oux oloa' £yü> 0' ouv xat aüxoc
un:' auxwv oXi-fou Ijxa'jxou iTreXa&ofxrjv, ouxco Tuttavw? IXeyov, prope od.
paene oblitus sum. Vgl. Menex. 236, 6. Men. 80, b. Lys. 210, e.
Theaet. 180, d. Euthyd. 279, d. 303, b. X. Cy. 1. 4, 8 xat tko; 81a-
TC/jOtüv aurtu 6 iruiuo; rcacxei ef; -/övara xat jxtxpou xdueTvov e* £expayiq Xt aev.
(Th. 2, 77 xö TCup jAeya xe tjv xat xoü; FlXaxatea; . . iXayi'axou loky\ae.
otacpfteTpat war nahe daran, zu verderben.)
5. In den Indikativ des Imperfekts (höchst selten des
Aorists) treten die Ausdrücke der unerfüllten Forderung yprjv,
lost, wpeXov, Verbaladjektive auf xeo?, uposrixe, xatpö; rjv, efxö? rjv,
ot'xaiov, xaXöv, ataypöv tjv, xaXco; elye, e^rjv, eN/rjv, u-rjpye, bei denen
die Notwendigkeit, Pflicht, Möglichkeit u. s. w. als wirklich, als
thatsächlich vorhanden hervorgehoben wird, während die als not-
wendig u. s. w. bezeichnete Handlung selbst] nicht wirklich ein-
getreten ist. Das Deutsche gebraucht hier zufolge einer Art von
Modusverschiebung den Konjunktiv, das Lateinische dagegen [in
Übereinstimmung mit dem Griechischen den Indikativ: 81'xaiov tjv
aequum erat, es wäre billig gewesen (aber es ist nicht geschehen).
So zunächst in Beziehung auf vergangene Verhältnisse. S. Ph. 1363
ypf|V ydp oe |AY)x' auTov nox' I; Tpotav fxoXeiv | fjixv; t drretpyeiv du
musstest, d. i. hättest müssen. Antiph. 1, 4. 5, 47. X. Comm. 1. 2, 17.
Lys. 12, 32 yprjv oe <je, et'jiep r]oöa ypY]oxo;; ttoXu fxaXXov xot; [jiXXouotv
§ 391. Die Indikativform. 205
dotxoK drco&avEiatlat jjlt(vuttjv ^svejOat 7) xou; dSi'xcuc duoXoujxEvou; auXXafißd-
veiv. X. An. 7. 6, 23 löst xd Ivsyupa tüts XaßeTv o/;«s era£. A, 353
IrM [x exexe? 7E jxivuvödotov irsp lövxa, | xijxyjv nlp jxot ocpeXXev ' OXüjxTrto?
iffoakizai debebat. K, 117 vlv ocpsXsv xaxd Ttdvxa? dptaxrja? 7tov£s<jöai.
W, 546 dXX u>cpsXev döavdJxotatv | Eoysaftat' tüj x' od ti Ttavuaxaxo; f/öe
6iü)X(uv. Dem. 18, 199 ouo ouxax; drcoaxaxeov xrj ttÖXei xouxtuv tjv, Etusp
r 86£rj? r) Trpo^övcov . . Etys XÖ70V. Tb. 6, 78 jxäXiaxa e?x6? rjv ufxac . .
Tipoopaaöai auxa. Dem. 6, 28 rv fiiv ouv oi'xatov tou; £vs7xovxac xd?
UTroay£(j£t? . . xaXETv. PI. Euthyd. 304, d d£t6v 7' tjv dxouaat es hätte
sich verlohnt. S. Or. 1368 xpstaatDv 73p rjafta fjujxsx' luv r] Ccüv xucpXo?.
Th. 17 38 xaXov 8 tjv, ei xat Tjixapxdvofisv, . . eT£ai. X. An. 7. 7, 40
afsypov 7«p tjv td fxlv ifid StaTcejtpaydai, t« 6' Ixst'vcov rcspttÖEiv xaxw;
syovxa. Th. 1, 37 s£ Tjsav avopsc, coa~Ep cpaatv, 070801, . . I$tJ[v auxoT;
xyjv dpsxY]v o£txvuvat. X. Hell. 2. 3, 41. Ahnlich An. 3. 4, 43 fxaxpöv
7«p t]v d:rö xf? oupd? Xaßslv longum erat. Ebenso aber auch in Be-
ziehung auf die Gegenwart: Si'xatov rjv es wäre billig (aber es
geschieht nicht). Die Forderung selbst ist noch für die Gegenwart
gültig; aber die Erfüllbarkeit dieser Forderung gehört der Ver-
gangenheit an, da bereits über die NichtVerwirklichung entschieden
ist. Dieser Gegensatz ruft eine ähnliche Tempusverschiebung her-
vor wie in den § 383, 5 erörterten Fällen, indem der Redende sich
in die Zeit versetzt, wo die Handlung eintreten musste, für die es
jetzt ZU spät ist. S. Ph. 1062 xdy' av xo aov ^spa? | xi|xrjv ipoi vstfieiev,
tjv ok yprjv lyeiv. Eur. Hipp. 297 xi 517a?; oux l'/prjv aqdv, xlxvov.
Dem. 8, 33. Hdt. 7, 9 ß xoü; ypf,v . . xaxaXajjißdvEiv xo? otacpopd? . .
s.1 oe Ttdvxtoc eoee TcoXejxeetv Trpo? dXXiqXouc, i^euptaxetv yp^jv xrj Exo'xepoi etat
o'jaystptoxoxaxot. 4, 118. S. Ph. 418 xouaos 701p |atj ^tjv lost. Dem. 4, 38
oikrfir fxsv iaxi td icoXXd, <ü? oüx lost. 4, 27. 8, 1. 6, 97 räv ocpeXov
xpixdxrjv Ttsp lywv lv öu)[jLaai fxotpav | vaietv. X. An. 2. 1, 4 dXX' tucpEXs
jx£v Kupo? Ctjv (vgl. Nr. 6). Comm. 2. 7, 10 e£ [asv xot'vuv aiaypov xi
IfjtsXXov lp7a^E3i)«t; 8avrrov dvx auxou Ttpoatpsxsov f,v* vov 0' a jjlev öoxei
xdXXtaxa Trat TrpETicuOEsxaxa 7uvai£tv etvat liuaxavrat xxX. An. 7. 7, 18 e'i'8'
üjxd? 7ipoorjXEv Ix xf? y<üpoi; dirilvai £i& r,|xc(;. S. OR. 250 060 ei 7«p
Yjv xo 7rpci7(Jia [xyj &s^Xatov, | axdftapxov ujxd; £?xo; rv ouxcd? lav. Isoer.
20, 14 xpdxiaxov |xsv 77p yjv, ei xi irpoafjv oiXXo UTjjxsTbv. Dem. 28, 10
x^v [j.£v oiotf^xrjV T?(<pavi'xaxe, 1$ r; rv s^osvai «ept Tidvxtuv xr,v dXr,0£iav. —
Etwas anders IßouXöfjLTjV vellem (neben dem häufigeren ißouX6[xr(v av):
ich wünschte zwar einmal (aber nun ist es zu spät), vergleichbar dem
Futur der höflichen Bitte oETjjoixai (§ 387, 4): ich werde dich bitten
(aber es ist wohl noch zu früh). Antiph. 5, 1 £ßouX6|xrjv jxev xtjv 86vap.iv
xou Xe7£iv xat xr,v i[X7tEtpt'av xcüv 7ipa7fxdxcuv I5 i'aou jxot xaÖEardvat xrj xs
sujx^opa xat xotc xaxot? xoT? •YS'yevTjfiivoK;" vCv oi xxX. Isae. 10, 1 ubi v.
206 Gebrauch der Modusformen. § 391.
Schoernann. Aeschin. 3, 2 IßouXöixTjv jxev ouv xal xyjv ßouX-rjv xou; irevxa-
xoai'ou; xal xd; sV/ÄTjaiac utio xtuv icpsaTTjxoTtDv 6p9u>; oioixetaüat . . liietGY]
os xxX. Vgl. Lys. 12, 37 i-fto xot'vuv tj£iouv txavd elvat xd xaxTjYoprjjxeva.
Antiph. 5, 86. Lys. 31, 1 wfj.r)v jxev oux av 7iox et; xouxo xöXfiY]; OiXcova
dcptxlaöai . . IttsiÖt) 81 xxX.
An merk. 1. Bei Homer erscheint so nur alcpeXav häufiger, s. d. obigen
Beisp. u, 331 i-nii x68e xepotov rjsv, ei v6ax7}a' 'O8uos6s. Übrigens gebraucht er
in gleichem Sinne den Optativ mit xev und das Imperf. mit av. V, 41 ai&'
o<peXes ä'-pvo; x1 E|i.evat aYapLo; x' ä7ioXea8ar | xa( xe xo ß ouXo t!J.7]v , xaf xev tcoXu
xepoiov tJsv. E, 201 dXX' iyöj ou r:i&6|jnQv, -^ t' av TtoXu xepStov tjev.
Anmerk. 2. Wenn nicht bloss die Erfüllung der Forderung, sondern die
Forderung selbst (die Notwendigkeit, Möglichkeit u. s. w.) unwirklich ist, so
wird regelmässig die Partikel dv hinzugefügt. Th. 1, 74 ei 7:pooEy_(up-rjaauEV 7tpo-
xepov xöi MVjStp, . . ouoev dv exi e5et üjaöc; vaup-ayetv. Antiph. 4, 5, 2. Lys. 7, 22.
PI. civ. 328, c u> Scuxpaxe?, oüoe SaptfCei; fjfMv xaxaßa(vu>v et; x6v ÜEtpatä' y p^v
(XEvxot' st eyco eti e\ 5'jvdfjiEt t] xoü paoitu; -opE'jEaüat npo; xo daxu, o'joev dv os
EOEt OEÖpo tEvat, dXX' •fjfAEl; dv rapd oe TjUEV vüv oe oe ypTj ::'JXv6xEpov 5s5po lhai.
Gorg. 514, a. Phaed. 108, a. X. An. 5. 1, 10. Dem. 4, 1. 27, 1. 21, 35. Lys. 33, 4
xaüxa e{ [aev 8t' äadevetav e'Tidoyoij.EV, axEpYeiv dv t]v dvdYXT] x-?]v xüyrjv ^tteiot) 8e
xxX. PI. civ. 582, e. Isoer. 6, 4 ei ;aev Yap t)v osoeiyp-evov . . xaXtö; dv eIvev
ä-EtpYEiv 7jti.ä; xoij aüfAßouXeuEtv I^eiot] o' . . rrw; oüx äfACpoxepiov ypt) xtüv ■fjXtxuüv
TTEipav Xajj.ßavEtv ; PI. Charm. 155, a oü8s y^P dv ttou, e{ ^xuYyavE v£<i>x£po; uiv,
a(ayp6v dv i] v aüxuj StaX^EoSat r^iv. Dem. 29, 58 ei fjisv p.7] xal :rapd xot; aüxoü
«pfXot? xal irapä xöi OtatxTjXTJ TipoEYvioap-Evo; äotxetv xouxou; iiroieixo xou; Xoyou;, t^xxov
dv 7] v detov &aLifj.d£stv" vüv 8e xxX. Lys. 4, 13 e?; piEV Xuaiv xoü otufxaxo; . . iijfjv
dv ixot ypfjailat aüxyj o xt £ßo'jX6u.T]v, xtvouvsüovxt oe piot reepi xtj; 7taxp(5o; o(j8e
TTUÖEa&at 7tap' auiT]; xdX-r)ilfj ixYEv/jOExat. ')
6. Endlich ist der Indikativ der historischen Tempora
die Form des vom Redenden als unerfüllbar vorgestellten
Wunsches, meist eingeleitet durch ei -jap, etöe (dicht, auch &?),
negiert durch p.^; und zwar steht in der Regel der Aorist, als das
Tempus der abgeschlossenen Handlung, mit Beziehung auf die
Vergangenheit, das Imperfekt dagegen als Tempus der sich
entwickelnden Handlung mit Beziehung auf die Gegenwart.
Die letztere Verwendung erklärt sich in ähnlicher Weise wie der
entsprechende Gebrauch von ISei (s. Nr. 5): der Wunsch ist zwar
noch für die Gegenwart gültig; aber die Erfüllbarkeit des Wunsches
gehört der Vergangenheit an, da bereits über die NichtVerwirklichung
entschieden ist; im Bewusstsein dieses Gegensatzes versetzt sich der
Redende in die Zeit, wo die Erfüllung noch möglich war. Übrigens
hat der Modalbegriff des Begehrens nichts mit dem Indikativ zu
thun; er ergiebt sich lediglich aus dem Zusammenhange, dem affekt-
vollen Tone der Rede und den einleitenden Partikeln ei und p-Vj.
i) S. La Roche in d. Zeitschr. f. österr. Gymnasien 1876, S. 588 ff.
§ 391. Die Indikativform. 207
Aesch. Ag. 1537 fw 7a 7a, eiöe jx' loisto, | irplv xovS1 lirtSeiv utinam me
excepisses. S. OR. 1218 eiöe ae fdjTtoT eföofxav. X. Comm. 1. 2, 46
eitte aot xoxe auve7ev6pnr]v; oxe oetvoxaxo? aauxoü xauxa Y]ai)ot. Eur.
Ale. 1072 ei ^äp xojaüxrjV 6uvotji.iv elyov utinam höherem. El. 1061
etil' elye;, u5 xexouaa, ßeXxtoo; eppeva;. Heracl. 731 etil' T|aOa Suvaxb;
Spav oaov Trp69u|i.o? et. Theoer. 277 61 atÖ auxäv ouväixav xai xäv <];uyav
liußdXXeiv.
Anmerk. 3. Bei Homer lassen sich indikativische Wünsche, die sich
auf die Gegenwart beziehen, nicht nachweisen (die Formel ei' zox' eiqv 7s ge-
hört nicht hierher) ; solche aber, die sich auf die Vergangenheit beziehen, nur
in geringer Anzahl und nicht ganz sicher, da die hierfür angeführten Beispiele
auch als Bedingungsvordersätze aufgefasst werden können. 0, 366 d fdp £7«)
xdoe TjOs' i\l cppeoi Trs'jxaXijiTjaiv . . oüv. av EiTrsSjecpt^e 2x070; üoaxo? arrcd pizüpa,
utinam haec seivissem oder si haec seivissem. 0, 732 et 701p lf(o 7T'j&6(j.t]v öoov
öpfxa(vovTa* | xip xe fxdX' tj xev ejaeivs xxX. 10, 284 ei 701p (xiv £io6v 7' ixfyets 'ISdxYj;
eVt OTjfxtu' | xtp xev o' eu oiupoiotv djAEuMfAEvo; är.ir.eix'bzv . Vgl. 7, 256. Im allge-
meinen gebraucht Homer für den unerfüllbaren Wunsch entweder den Optativ,
der erst in nachhomerischer Zeit aus dem Gebiete des Nichtwirklichen verdrängt
worden ist (s. §395, 1 u. 3; §396,2), oder die Umschreibung mit iu<peXov und dem
Infinitiv des Aor. od. Praes., die nach Verdunkelung der ursprünglichen Bedeutung
debebam (s. Nr. 5) auch mit den Wunschpartikeln et'Oe, zi 77p und tu? eingeleitet
und mit (j.t| negiert wurde und auch im Attischen sehr üblich ist. T, 40 af&'
ocpsXes erfovos x' efxevat d^afxo; x1 d7ioXEa8ai. 173 w; ocpeXev Sdvaxo; p.ot d.osiv xaxo;,
ottttoxe Seüpo | utsi bw ettoutjv. 428 TjXuik; im. raXIfiOU" iü; <u<peXe; aixod' öXec&at.
X, 481 tu; (AT] cucpeXXe • xexea&ai. I, 698 \s.rfj occeXe? Xfaaea&ai d;i.6(j.ovoc [iTjXstujva
hättest du den Peliden doch nicht gebeten! X, 548 cü; 8-f] (jl-tj ocpsXov vtxdv wäre
ich doch nicht Sieger geblieben! S. El. 1021 stT impEXe; xotdos xt,v 7vu)[xtjv
■rcaxpo; | ÖvtjOxovto; elvaf näv 73p av xaxEip7aaio hättest du doch schon beim Tode
des Vaters so kühnen Sinn gehegt! Ph. 969 (jltj 7:ox' tucpeXov XuieTv | xyjv 2xüpov.
Eur. Med. 1 Etil' uicpsX' 'Ap7oüc pu( otazTdcailai oxdcpo?. A, 415 aiiF ö'cpsXs; Ttapd
vTjuaiv äodxpuxo? xai ä7iTj[xu)v Tpdoci ach dass du doch sässest! A, 315 dXXd oe
7f;pas xet'pei öiAofiov w; 6'cpsXev xi; | dvopiüv dXXo? fysiv. Q, 254 ata' a;j.a Tidvxss |
"Exxopo; (ücp^Xex1 dvxi öofjS ircl vtjuoi necpdijftai, PI. Crit. 44, d zi 72p (ocpsXov &lo( te
elvat oi 710XX01 xd 10.5710x0 xaxd ä£Ep7d£Ea&oct, l'va oloi xe Yjaav au xai d7a&d xd
(jLE7taxa, xai xaXtü; av eIve. Dem. 25, 44 uj^eXe 7ap fiTjOEtc aXXo; 'Aptoxo7Etxovt
^afpstv. Auch im Nebensatze: P, 686 = 2 19 Xufpijs cj77eX£i]5, r jjl-tj cdcpeXXe 7eve-
o&at. Eur. I. A. 70 7] 8" eI'XeÖ', os aeps |xt,-ox' (u^eXev XctßEtv, | MEvsXaov. Hdt. 1, 111
eloov xo [a-Zjxe ^SeIv ö'cpiXov (j.T|xe xoxe 7EV£a&at. Dem. 18, 288 u. 320 inetS-?) 8' a
[xtjTtox' altpeXe ouvsßTj. X. Cy. 4. 6, 3 7](j.apxEv, (ü; [x^itoxe oj'coeXev. — Bei späteren
Schriftstellern wird tücpEXov, oj^eXe zuweilen wie eine Konjunktion behandelt.
Callim. ep. 18 tü'cpeXe (j.tjo' ^evovxo %oa\ vee;. Arrian. diss. 2, IS ojweXov xts fxExd
xauxtj? IxOlfATjÖT].
Anmerk. 4. Über den Indikativ des Futurs st. des Imperativs s. §387, 6;
über den Indik. mit p.Tj, p.-J] oü § 394, Anm. 7; über den Indik. in Neben-
sätzen s. d. Lehre von den Nebensätzen.
208 Gebrauch der Modusformen. § 392.
§ 392. Der Indikativ (Imperativ) in Verbindung mit äv (xe). i).
Vor bemerk. Mit der Lehre von den Modusformen ist die Erörterung des
Modaladverbs äv, neben dem in der Homerischen Sprache auch das enklitische
Modaladverb xe oder x£v (Dor. vi) gebraucht wird, eng verbunden. Bei Homer
steht äv vorwiegend in negativen, nur selten in affirmativen Sätzen. In Relativ-
sätzen wird mit Vorliebe das weniger nachdrückliche (daher stets enklitische) xe
gebraucht; auch kann xe in disjunktiven Satzgliedern wiederholt werden, wie
X, 253, vgl. T, 311, wofür sich bei äv kein Beispiel findet. (Über die Zusammen-
stellung av xe vgl. § 398, A. 6 ) Im allgemeinen aber stimmen beide Partikeln
hinsichtlich ihrer Verwendung überein. Sie modifizieren eine Aussage in der
Weise, dass die Handlung als unter gewissen Umständen wirklich ein-
tretend bezeichnet wird. Die weitere Annahme, dass av auf objektive, that-
sächlich vorliegende Verhältnisse oder Gründe, xe dagegen auf subjektive, der
persönlichen Meinung oder Empfindung des Redenden entspringende Umstände
hindeute 2), lässt sich nicht sicher erweisen. Jedenfalls aber vereinigt im Attischen
av beide Funktionen in sich, so dass es bald mit „nach Lage der Umstände"
(unter den obwaltenden Verhältnissen) oder „je nach Lage der Umstände"
(eventuell), bald mit der deutschen Partikel wohl übersetzt werden kann, die
dem griech. av auch darin entspricht, dass sie ebenfalls nur in aussagenden
Hauptsätzen, nicht in Sätzen der Begehr ung erscheint.
Der Ursprung der beiden Partikeln ist dunkel, ä v identifiziert man mit dem
lat. Frageworte an3), als dessen Grundbedeutung dann nicht oder, sondern
etwa, vielleicht anzunehmen wäre, xev stellt Lange (Ztschr. f. d. Oesterr.
Gymn. IX. S. 51) mit dem Indefinitstamme xo, ti (in oxuk, tu), im Sanskr.
ka, ki, zusammen, sodass xev irgend, in irgend einem Falle bedeute4).
Die Zufügung von a'v (xe) ist wohl zunächst bei denjenigen beiden Modi zur
Gewohnheit geworden, die von altersher doppeldeutig waren und deshalb eines
unterscheidenden Kennzeichens am meisten bedurften: beim Konjunktiv und
Optativ; diese wurden durch jene Partikeln, die auf eventuelle Verwirklichung
des Gedankens hinweisen, als Modi der Aussage charakterisiert im Gegensatze zu
ihrer zweiten Funktion als Modi des Begehrens. Der Analogie des Konjunktivs
folgte das sinnverwandte Futur, doch nur in der älteren Sprache. Indem
endlich der Indikativ der historischen Tempora unter Umständen mit äv
verbunden wurde, übernahm er damit einen Teil der modalen Funktionen des
Optativs.
*) Die wichtigsten Schriften über diese Modaladverbien sind: Hermann de
particula äv libri 4; Reisig de vi et usu äv particulae; Poppo de usu part. äv
in den Miscell. crit. v. Seebode I, 1; Härtung Griech. Part. II, 10 Abschn.;
R. Klotz ad Devar. T. I. p. 99 sqq. Bäumlein Unters, über d. Gr. Modi u.
die Part, xev u. äv. C asselmann, de usu particularum äv et xev, Progr. v.
Cassel 1854. Polasch ek, Beiträge zur Erkenntnis der Partikeln äv und xev,
Czernowitz 1890 u. 1S91. — 2) Casselmann, a. a. 0. und Hentze im Philol.
Bd. 29 (1870), S. 134 ff. — 3, So schon Härtung, Gr. Part. II. S. 225; neuer-
dings insbesondere L. Meyer, AN im Griech., Lat. u. Goth. 1880. — 4) Vgl.
auch Delbrück, Syntakt. Forschungen I. S. 84 ff., der xe\ mit dem altindischen
kam (etwa irgendwann, irgendwie) identifiziert.
§ 392. Der Indikativ (Imperativ) in Verbindung mit dv (xe). 209
1. Der Indikativ des Futurs mit av (xev) drückt aus, dass
eine Handlung in der Zukunft unter gewissen Umständen
eintreten wird. In der Homerischen Sprache ist die Verbindung
des Futurs im Indikative mit xe(v) sehr häufig (A, 137. 139. 184.
523. A, 176. 8, 405. I, 61. 262. H, 102. 239. 267. O, 226. X, 71.
W, 559. T, 80. o, 80. £, 99. ir, 298. p, 540. x, 558), weit seltener
mit dv (X, 49. 66. £, 221). l) Später wurde diese Verbindung auf-
gegeben, da zum Ausdrucke des in der Zukunft eventuell Eintretenden
der Optativ mit av genügte, und man hat wohl mit Recht die
entsprechenden Stellen der Attiker geändert. A, 139 6 81 xev xeyo-
Xtüaexai der wird wohl grollen. 523 ijxot 8e xe xauxa jxeX^aexat,
öcppa xeXeasw. A, 176 xat xe xt; wo e"peet Tpwcov und dann, d.h. unter
den obwaltenden Umständen, wird mancher so sagen (so auch Pind.
N. 7, 68 fiaOdbv 81 xt; av IpeT). 3, 267 dXX' t&', e'-yd) 6e xe xot Xapt'xiuv
jxiav öJtXoxepdiov owatu 07tutE[xevat, dabo, si tibi libuerit. X, 66 auxöv 6'
av 7tüp.ax6v pe xüve; Tiptuxißat düpirjatv <u|x7]OTat i ptiou atv. Ebenso in Adjektivs,
mit t; xev, o; av s. § 558, 8; — in d. temporalen Adverbials. mit
oxe xev u. s. w. (zweifelhaft) s. § 567, Ä. 2; — in den kondition.
Adverbials. mit zi (at) xev s. § 577, 1; — öfters in abhängigen
Fragesätzen, o, 524 Zeu« oT8ev . ., et xe (ob) . . xeXeuxTjjet. Vgl.
TT, 238. 260 f. P, 144 ippa^eo vuv, okttcüs xe .. aawjei;. Aus den Attikern
führt man als Belege an: X. Cy. 4. 5, 49 xdv [xev 8ox<o|xev dxpeXetv . .
ouxcu TipoilufjLtac ouBev [av] £XXei<jjop.ev. 7. 5, 21 ixav 6e xal atattouvxa
Tjp.dc evoov ovxa;, ttoXu [av] ext fxaXXov 7) vuv a^petot la ovxat U7xö xou Ix7re-
zX^öai. 2. 1, 3 oux av 6 dpi&[x6; ae . . eucppaveT (eucppdvetev). PI. Phaed.
61, C ff)(e6öv ouv iz tuv e^fd> TjaÖTjjxai, ouo' OTKoaxtouv [av] aot exwv elvat Tiei'aexat.
Civ. 615, d ou)( r(xet, cpdvat, ou8' av r£et 8eupo. Isoer. 17, 57 oux av
etxoxco; Txspl oXt-you TroiTjaea&e (rcoiTjaatade) xd? Ixei'vtuv iiuaxoXd?. Aeschin. 2,11
ouxto -yap av pdXtaxa p.ep.vrjaop.ai xal euretv 8uvr]<T0|xai, xat upet; [xad^aeaiJe.
Dinarch. 1, 109 jjlt) ouv ayjjeaöe auxou xXatovxo;' ttoXu -ydp dv Stxatoxepov
iXerjaexe (iXerjiatxe) xrjv ^tupav, tjv ouxoc xafh'axrjatv elz xou? xtvoüvou?. Th. 2, 80
XeYOvxe;, oxt, vjv vauat eX&coutv, dSuvdxcov cvxipv $u|Aßo7]deiv xtuv äko daXdaarjc
Axapvdvtov, p^aot'iü; av 'Axapvavt'av a^ovxe? xat xy^; ZaxuvOou xpax^aouatv
(av gehört zu ay^ovxe;). X. Cy. 6. 1, 45 üßpiaTY)v ouv vop.t'£ü>v auxbv eu
018', oxt aapevo; av npbz av8pa, 0T0; au et, dTraXXaYYjaexat (dTtaXXa^etTj).
PI. ap. 29, C XI7CÜV Tipoc ujxa;, tu;, et 6ia<peu$oi'p.rjV, tjqt) av upcov 01 ulet« iitiXT)-
Seuovxe? a SwxpdxT); otodaxet 8 tacpdapVjsovxat (av gehört zu iirtXTjSeuovTe;).
X. An. 2. 5, 13 Afyuirxious ouy_ 6pw Ttota 8uvdu.et ^pTjud[xevoi paXXov av
xoXdaesde (xoXdaata&e).
!) Die Verbindung von d'v u. %i mit dem Futur bei Homer bezweifeln mit
Unrecht van Herwerden in d. Rev. de philol. N. S. VI (1882) und Cauer in
d. Praef. z. II. XXXV f.
Kühners ausfuhr!. Griech. Grammatik. II. T. 1. Abt. I*
210 Gebrauch der Modusformen. § 392.
2. Die Verbindung des Indikativs des Präsens mit av ist
von vornherein schon unwahrscheinlich; denn was der Redende in
seiner Gegenwart als ein wirklich Vorliegendes anschaut, das muss
er auch als ein solches einfach durch den Indikativ des Präsens
ausdrücken; ein gegenwärtig Bedingtes, von Umständen Abhängiges
aber wird durch den Optativ mit av ausgedrückt, ß, 86 l&eXst« 81
xs }x(ü(j.ov avdtyai muss mit dem Cod. Harlej. IftsXot? gelesen werden,
to, 88 sq. oxs xsv . . Ctüwuvxat ist Konjunktiv. £, 163 haben st. o?
xev . . ax'.jjLa^i andere edd. oaxt;. a, 316 ist zu lesen oxxt xs . . dvwpr).
Y, 255 t^toi jjlev xdos x' auxö« oieat steht x" st. xat. Auffällig ist S, 484
xcu xat xe xt? su^Exat dvYjp | -fvtDXÖv eVi fis^dpotatv dpTJ; dXxxrjpa Xuisaöat,
wo Euysxat schwerlich Konj. ist (s. § 215, 9). PI. Phaed. 102, a au 6',
st Ttsp et Toüv cptXoaocptov, oT[xat av w? |-)ü> Xe^oj irotot; gehört av zu tioiou.
Tim. 26, b oux av ol8' st Suvatjjnrjv, d. i. et oovai'fjLTjV av, s. § 398, Anm. 4.
Alcib. 2. 142, e wird jetzt st. xtvouveust 7' av nach d. best. edd. xtvou-
veüet 70UV gelesen. Apol. 41, b xt? [av] auxtuv aoepo; £3x1 ist av aus d.
folg. Silbe entstanden, wie X. conv. 4, 37 xat i^tb [av] auxös suptaxeo u.
ven. 13, 1 ouxe 701p [av] avopa nou EcopdxajjtEv. Andoc. 1, 117 ist mit
Hermann xdya -/dp av aüxö ßouXotaÖE Tiu&esftat st. ßouXeofte zu lesen, u.
3, 24 xai Tiept tov au . . upoxaXoüvtat st. irepl (i>v av. PI. civ. 352, e
mit Stall b. oixaico; av . . cpaTfxev st. cpajxev u. 610, a mit edd. opttoxax'
av, IcpT), Xe^oi; st. Xlfei?. Eur. Med. 940 oux olö' av et TrEtaatfju = oux
0I0', et TTEtaatjjLt av. Anders X. Hell. 6. 1, 9 olptat av . . oux stvat Iftvo; x. x. X.
Bald darauf: oüx av p.01 ooxco . . cptXt'av TroiTjjaadat* vofxi^tü fdp Ixt paov
— 7tapaXaßstv av (in allen drei Stellen gehört av zum Infin.). Ar.
Ach. 873 wird jetzt richtig nach edd. oV laxtv st. 00' lax' av gelesen,
sowie Eq. 1131 youxto jaev av eu ~otoT; St. -otet?. Th. 4, 63 cpt'Xot [xev
av xot? iyJKrcot?, otäcpopot 6e, ot? ou yprj, Yt^vojjLEÖa ist aus Yt-yvojAsOa für
das erste Glied Yifvoifjietta zu entnehmen. PI. leg. 712, e l-yot oe ouxu>
vuv I£at<pv7)« av . . . oux lyto ist e. Anakoluth, s. Stallb.
3. Noch weniger verträgt sich av mit dem Wesen des Im-
perativs, des unmittelbaren Ausdruckes eines Begehrens. Wo es
sich also mit diesem Modus findet, ist entweder die Lesart verderbt,
oder av muss auf einen andern Verbalbegriff bezogen werden. So
ist X. An. 1. 4, 8 st. fövxcuv av mit den besten edd., die tsxtoaav haben,
tTtoaav zu lesen; über die Entstehung der falschen Lesart tovxtov av s.
Kühner' s Bmrk. z. d. St. Ar. Ach. 1200 f. wird jetzt mit d. edd.
richtig gelesen cptXrjjaxov p.s . . fxavoaXtoxov st. jiavo. av. Eur. Rh. 685
ist die Lesart offenbar verderbt, Bergk liest iriXa; uV -als -a? st.
7iate, raTs rca; xt? av, da in mehreren edd. die Wörter xt; av fehlen.
S. OR. 1438 lopaa' av, eu xoux' fob' av, d. i. eopaa' av, eu xoux i<j8i,
ISpaa' av. El. 1482 f. dXXa jjloi Traps; | xav ajxtxpov EtTietv d. i. ursprüngl. xav
§ 392. Der Indikativ (Imperativ) in Verbindung mit dv (xe). 211
afxtxpov T). Theoer. 23, 35 dXXd xo, Trott, xav touto rcavuaxaxov ä8u tt ps?ov.
41 xav vexpw ydptaai xd ad yei'Xsa, vgl. Anth. 5, 92 xav 6|xsT? TCEisaxs.
(Über diese Beispiele mit xav vgl. § 398, Anm. 2). Isae. 8, 20 |xtj oieuO'
av . . efeevs-peew gehört dv zum Inf., s. Schoemann.
4. Sehr häufig wird der Indikativ der historischen
Zeitformen mit av (xsv) verbunden. Eine Handlung, die unter
Umständen, eventuell verwirklicht wird, erscheint, je nachdem
der thatsächliche Eintritt dieser Umstände berücksichtigt wird oder
nicht, entweder als manchmal verwirklicht oder als bloss
möglich. Hieraus ergeben sich zunächst zwei verschiedene Ge-
brauchsweisen :
Erstens dient der Indikativ der historischen Zeitformen
mit av zur Bezeichnung einer unter gewissen Umständen
wiederkehrenden oder sich wiederholenden Handlung der
Vergangenheit. Der Begriff der Wiederholung ist aus dem Gedanken-
zusammenhange oder, wenn ein Nebensatz hinzugefügt ist, aus dem
in diesem Falle üblich gewordenen Optativ (s. § 399, 4), zuweilen
auch aus der Form des Verbs (Iterativform auf oxov) zu erkennen;
die Partikel av aber deutet auf besondere Umstände und Verhältnisse
hin, unter denen die Handlung sich wiederholte und ist demnach
auch hier mit „je nach den Umständen, eventuell, wohl" zu über-
setzen. Während also beim Imperfekt (ohne av) die wiederholten
Handlungen als ein zusammenhängendes Ganzes erscheinen: „es
war Sitte, Gewohnheit" (vgl. § 383, 1), hebt das Präteritum mit av
die einzelnen Fälle, in denen die Handlung sich wiederholte, hervor:
„es kam vor, dass". Eur. Ph. 401 Iok. Ttöftsv 8' Ißöaxou, rcplv -/dfiot?
EUpstv ßiov ^ Polyn. ttoxe |aev in 7]jxap slyov, eIt' oux slyov av, dann
nach Umständen hatte ich zuweilen nichts. S. Ph. 292 ff. 7;pö? 8s xquö-',
o [xoi ßdXoi | vEupoaTraofj? axpaxxo?, auxo? av xdXa? | sJXuofirjv . . 7ip6? xoux'
av' ei x iosi xt xal iroxöv Xaßsiv | xal . . ?"üXov xi dpauaai, xaux av Izipr.wv
xdXa? | l|x^r)yavcü[XY]v• stxa Ttup av ou Traprjv. Ar. PI. 982 ff. opayixd?
av ^TTjd' Eixoaiv er bat wohl vorkommendenfalls. 1179 ff. xöxe, | oV eiyov
ouoev, 8 [xsv av T)xa>v IpiTropo? | e&ujev tspsTöv xi acüfiit'?, 6 os xi? av
oixrjv d-ocpuYf"v" 8 8 av ixaXXispsixö xi; | xd(i.s 7 £xdXei xov ispsa.
Av. 506. 1288. P. 213 ff. 641 ff. R. 914. 920. 924. 947. N. 1402
oxe [jlsv [itirtx^j xov voüv jjlÖvov TupoasTyov, ouo av Tpi Etirstv p^[xa& olö? x
tjv irplv i;a;xapxETv. Hdt. 3, 119 r\ -/uvtj xou 'Ivxa'-pspvso? 901x103a sVi xd?
Siupa? xoo ßajiXEo? xXaisaxs av xal 06 u plaxsxo. Vgl. 3, 51. 1, 196.
2, 174. 4, 78. 4, 130. Th. 7, 71 ei |aev tive? looisv irr) xou? atfsxlpou?
s,7rtxpaxoüvxa?, dvEÖdpar,!idv xs av (fassten Mut, S. § 386, 5) xai 7tp6?
dvdxXrjaiv öscov . . IrpETiovxo. PI. Apol. 22, b dvaXajxßdvtov ouv xd 7toi7)-
[xaxa otTjpwxov av aoxou?, xi Xryotev. X. Comm. 4. 6, 13 zl os xi? auxw
14*
212 Gebrauch der Modusformen. § 392.
Trepi tou avTiXe^oi, ird ttjv urc6deatv inav^ev av Ttävxa xöv Xo-fov. 4. 1, 2
7roXXdxi<; icpT) jxev av xivo? ipav, <pavep^; 8 tjv xxX. An. 2. 3, 11 et ti;
aural Soxoit] TüJiv upö? xouxo xexa-](|ASvu)v ßXaxeuetv, ETraiasv av, da schlug
er wohl auch. Vgl. 1. 97 19. Cy. 1. 6, 40. 7. 1, 10. 11. 14. 8. 1, 17.
Lys. 7, 12 T|YaväVrouv av. 20, 9. Dem. 18, 219 ouoei? toutojv (xtiuv £y)x6-
pcov) öta Tiavio; eotoxev eaoxöv sfe ouoev xrj TtoXei, dXX' b iiiv -fpdcpcov oüx
av iTrpeaßeuaev, 6 8s Tcpeaßeucov oux av I^pa^ev. Ganz vereinzelt beim
sogen, gnomischen Aorist <j , 264 xal fap Tpiud; cpaai jxay^xa; ejxjxevai
avopa;, . . oi xe xaytaxa | Ixpivav |xe-ya veixo? 8itouou TcoXep.oio, wo viel-
leicht o" xe zu schreiben ist. (ß, 104 schreibt man jetzt xai st. xev).
Selten in einem Nebensatze. X. Ag. 2, 24 oicou iiev uXeTov av eT)(ov
ot iroXsitioi, oux e^a-ytov Ivtauda, oirou 8e ol iroXvrai ttXeov e£etv £|xeXXov,
euptouToj? Trapaxexa7|jLEvo<; wo eventuell (im einzelnen Falle) sie das Über-
gewicht hatten. Dem. 19, 29. Eur. Ino fr. 13 etirep av xpocpfj oofxot;
Tiap^ v.
5. Zweitens dient der Indikativ der historischen Zeit-
formen mit av (xev) zur Bezeichnung einer Handlung, die in der
Vergangenheit geschehen konnte. Die griechische Ausdrucksweise
besagt ursprünglich nur, dass die Handlung unter Umständen wirk-
lich geschah; av wirkt in ähnlicher Weise einschränkend wie etwa
die § 391, 4 besprochenen Formeln ^Xi-po u. a., bei denen das
Deutsche konjunktivische Wendungen zu gebrauchen pflegt. Der
Begriff der blossen Möglichkeit liegt also von vorn herein weder
in der Verbalform noch in der Partikel av; er ergiebt sich aber bei
einer unter Umständen verwirklichten Handlung von selbst,
wenn das thatsächliche Eintreten dieser Umstände unberücksichtigt
bleibt. So kommt es, dass der Indikativ der Präterita mit av als
sogenannter Potential der Vergangenheit einen Teil der Funk-
tionen des Optativs mit av übernehmen konnte. In der Regel
wird der Aorist, ungleich seltener das Imperfekt gebraucht,
mit dem § 386, 1 angegebenen Unterschiede der Bedeutung.
A, 421 8eiv6v 8' eßpa^e yaXxö; irrt axrjtleaaiv avaxxo; | opvuitlvou* otto xev
xaXaai'cppova rcep Seo; eIXev, unter Umständen ergriff selbst einen Be-
herzten Furcht, wofür wir zu sagen pflegen: da konnte ergreifen, oder
hätte ergreifen können, da ergriff wohl, x, 84 evfla x' auTrvo? dvrjp
8oiou; Ic^paxo fua&ouc da hätte ein schlafloser Mann doppelten Tage-
lohn erwerben können, i, 211 xöx' av ou xoi arcoa^eafrai cpi'Xov 7)ev.
304 ou -yap xev ouvdjxea&a . . a^waaa&ai Xi'Dov. N, 676 xaya 8' av
xal xuoo; 'A)(aiu>v | IttXexo. S. Ant. 502 xai'xoi TioOev xXeo? 7' av eoxXe-
eaxepov | xaxea^ov yj xov auxdoeXcpov lv xd<pu> | xiöetaa} Ar. R. 1022 xou;,
k'itx' im ÖTjßa;* | 0 (sc. 8pa.[xa) öeaadjxevoc ua? av xt? dvrjp r)pda9rj 8dio;
elvai, jeder, der dies ansah, konnte, durfte, musste wohl von kriege-
§ 392. Der Indikativ (Imperativ) in Verbindung mit <xv (xe). 213
rischem Geiste ergriffen werden. Th. 6, 2 SixeXo'i 8s li- 'IxaXi'a; BießYjaav
£; StxsXt'av . . im <jyeoi(ov . ., xdya av os xai aXXco; ttoj; IjTtXEuaavXE; SC.
6i£ßr(aav, vielleicht konnten sie aber auch auf andere Weise schiffend
hinüber kommen. X. Hell. 3. 4, 18 ^ireppoxiör] 6' av u« xdxsivo i8wv,
man konnte Mut fassen, wenn man jenes sah. 4. 4, 12 oi Aaxsoat|x6vtoi
o'jx 7jTtöpoov, xt'va diioxxeivoisv* socoxe -/dp tote 7s 6 Osö; a'ixoi; epyov, oiov
ou8' eu£avxo ttot' av, wie sie nicht einmal hätten wünschen können.
Antiph. 5, 26 oute -yäp aoxoo xpaisiv &j<o« av e'Sövaxo, ooxe tw djia-j'ovT'.
vjxTajp [j.axpäv 6oov Tj -pö'paai; av Etxoxcü; l^ifvEXo. 6, 11 ojjTtEp av
TjOirra xai iiuxrjoetoxaxa d[xcpox£pot; i -[i-fvExo, ^7*^ 1^ ^xeXeuov xai tjxoÜ[xtjv,
oi 6' exövre; xai ßou/.ofievoi Ii:e[i.7tov, wie es unter den Umständen am
besten geschehen konnte. Dem. 9, 13 oi'ecj&' auxöv, oi iTzoiYjsav p.ev
ouoiv av xaxöv, jjltj Tiaöeiv 6 £cpoXd£avx' av iaco;, xoiixou; l;a-axav aipst-
jftai jxaXXov rj npoXeYOvTa ßiaCeaöai; X. Hell. 1. 7, 7 6^4 rjv xai xi; yetpa;
oux av xaileü) ptuv. PI. Ap. 18, c e\ xauxr) xtJ rjXixia . ., Iv 7] av (xäXuxa
i xx t jxeuaaxe, wo ihr am leichtesten glauben konntet. (8, 546 ist mit
Bekker r( xai 'Oplmr;; xxeivsv zu schreiben statt tj xev, S. Ph. 572 mit
Dobree Tcpö; tcoiov au xov8 aurö; ougusjeu; IttXei st. 7ioiov av, Eur. I. T. 385
mit Porson oux Iai>' ottio; Itixtsv st. Ixexev av, S. OR. 523 dXX' TjXfts
jiiv oy) xouxo xouvstoo; xdy' av | öp-ff, ßiaaösv und PI. leg. 747, c eixe xi;
vo[xo&lxr]; aöxoi; cpauXo; av -jfsvofAEvo; £;s'.p7aaaxo xä xoiauxa gehört av zu
den Partizipien ßiaa&sv u. -/evofievo?, wenn nicht etwa an der letzteren
Stelle St) st. av zu schreiben ist). Namentlich gehören hierher die Aus-
drücke: o>6|jLYjv av, (oexö :i; av, lyvoj xi; av, 7]a&Ex6 xi; av, slos;
dv, r)7^3a) dv u. dgl., wie im Lateinischen: putares, crederes,
diceres, cerneres, videres, man konnte glauben, oder man
hätte glauben sollen, mögen. So schon b. Hom. n, 638 f. oöo' dv
Ixi cppdojjKuv 7tep dvr(p SapTrrjoöva oiov | lyvci). a>, 61 Iv&axsv ouxiv' dodxpuxov
7' ivor^a;, vgl. 90. X, 418. <p, 47. S. Ai. 430 xi; dv rcox' wsxo;
Eur. J. A. 1582 Oaofia 6 yyv aicfvr]; opdv' | tiXt]^? xxÖ7rov fdp 7rd; xi;
-/rsdex' dv aacpü>;, konnte vernehmen. 432 xwv 8' av rxouia? xd8e.
Andr. 1135 8siva; 8' av eT8s; itoppiya;. Isoer. 5, 64 xi; dv 7rpoae66-
XTjaevJ Th. 7, 55 0 oi»x av <uovxo. 8, 66. X. An. 1. 5, 8 ödxxov, y]
cd; tu av coexo, (Jisxetüpoü? e^Exöixuav xd; dfi.d;a;. Cy. 3. 3, 70 fv&a 8tj
I7VCU xi; av xou; ö;xoxi[j.ou; TrETraiOEULtlvo'j;, iu; 8st. Vgl. 7. 1, 38. 8. 1, 33
e'keT'vcu; 0' av IxeT ou8sva ouxe Op^i^djXEvov xpao-firj ouxe yai'povxa -yiXcov.,
dXXd ?6<jl>v av auxouc r^^r^ai xcu ovxi ei; xdXXo; Ütjv, vgl. Ag. 1, 26.
Hell. 6. 4, 16 öXifou; av et See Ag. 8, 1 ('A-prjaiXdou) xö fxsv fj.E-cdXaoyov
o'ix av sT8e xi;, xö oe cpiXoaxopi'Ov xai jxyj ^xolv xaxevorjasv av. Dem.
18,225 a (xr^TE Trpor^oEi fi^osi; [atjx' dv iotjOt) xf^spov prjd^vai. — Ist die
Rede von der Gegenwart, so steht der Optativ mit av, s. § 396, als:
Yvoitj; dv, i'ooi; dv, TjYrjaaio dv u. s. w., eine Ausdrucksweise, die bei
214 Gebrauch der Modusformen. § 393.
Homer neben der eben erörterten auch für die Vergangenheit ver-
wandt wird. Vgl. § 396, 2.
6. Endlich dient der Indikativ der historischen Zeit-
formen mit otv (xsv) zur Bezeichnung einer Handlung, die unter
gewissen (entweder ausdrücklich ausgesprochenen oder wenigstens
angedeuteten) Bedingungen geschehen konnte, aber nicht
verwirklicht wurde, weil die Bedingungen nicht erfüllt wurden.
Diese Ausdrucksweise ist im Grunde nur eine Abart der eben be-
sprochenen; denn der Begriff der Nichtwirklichkeit ist durch kein
besonderes sprachliches Mittel bezeichnet, sondern lediglich aus dem
Gedankenzusammenhange zu erkennen. W, 546 dXX" (ü^eXsv dftavdxoi-
aiv I Euysaftar xio x' ou xt -avüaxaxo; TjXds otcöxwv dann kam er wohl
nicht zuletzt. V, 56 f. dXXd jxdXa TpoTs; oeiotjjxove;* ?j xs xev rfit\ | Xdivov
taao yixcova xaxwv svsy' , oaoa lop-ya; sonst warst du wohl längst ge-
steinigt. E, 22 o'jos "[dp ouos xev autös UTTEXtpu-fE xrjpa piXaivav, | dXX'
HcpaicyTo? Ipuro die Sache stand so, dass auch er nicht entfliehen konnte;
aber Hephäst rettete ihn. 6, 174. 178. i, 303. S. OR. 82 i\V stxdjai
{xev, Y]6ü?' ou ^dp av xdpa | TioXüaxscpY]? a>o' elpnE sonst (näml. wenn er
nicht frohe Botschaft brächte) würde er nicht bekränzt kommen. Th. 1, 75
oüx dacpotXsc Ixt Iooxei slvac . . dvsvxa? xtvouveiisiv* xal -('dp av ai di:oaxd<m?
Trpo; ujxa; ^-/t-yvovxo sonst (näml. wenn wir uns lässig zeigten) würde man
zu euch abfallen. Meist steht der Aorist, als das Tempus der ab-
geschlossenen Handlung, mit Beziehung auf die Vergangenheit,
das Imperfekt dagegen, als das Tempus der sich entwickelnden
Handlung, mit Beziehung auf die Gegenwart. Die letztere Er-
scheinung ist ebenso zu erklären wie die entsprechende Form der
Wunschsätze, s. § 391, 6. Sehr oft s,ßouX6[xriv otv vettern, ich hätte
wohl gewünscht, ich wünschte wohl, neben dem seltneren ißouXüjxrjV
(s. § 391, 5). S. Ph. 1239 dpyrjv xXüsiv av ouo' aira$ £ßouX6|XT)v.
1278 dXX' YjdEXov jxev av ae TiEta&fvat Xö-yoi?. X. Cy. 7. 2, 16 s'ßouXöjxriv
av ouxtu; sysiv' vuv ok udvxa xdvavxi'a eu&u? l<- dpyrj:; Trpdxxtov 7Tpo3Yivfy{h)v
xcu 'AnöXXtovt. Vgl. Lycurg. 3 ibique Maetzner. Lys. 3, 21 IßouXöfXYjv
6' av . . Ijtsiot) oe xxX. 12, 22. Dem. 4, 51. Isoer. 8, 36. 15, 114.
13, 11 £-;d> öe upö ttoXXwv jxev av ypY]|xdxu>v £xtfxY]<rd|xr)v ttjXixouxov ouva-
aftai xyjv cpiXoffocpt'av, oaov ouxoi Xl^ousiv* tatu? "/dp oux av tjjxei; ttXeTsxov
dirsXst''p&Tr)p.Ev ouo' dv iXdyircov [xlpo; duEXauaajxsv auTrjs" ItceiSy) o
oüy ouxw; £/£'; ßouXoi'ixTjv av Trauaaa&ai cpXuapouvxa;.
§ 393. Weglassung des Modaladverbs av bei dem Indikative. 215
§ 393. Bemerkungen über die Weglassung des Modaladverbs dv bei dem Indi-
kative der historischen Zeitformen. l)
1. In dem § 392, 6 besprochenen Falle der Nichtwirklichkeit
erscheint zuweilen der Indikativ der historischen Tempora
ohne av. Der Redende nimmt dann auf das ^tatsächliche Ver-
hältnis keine Rücksicht, sondern stellt die Handlung einfach als
wirklich hin. Andoc. 1, 58 ff. cpoveu? ouv auxmv !Yi-p6|X7)v i-[u> ^
skdiv a Y)xouja" ixt es xptaxoaiotK 'AÖTjvauDV dTiwXXoov xxX. X. An. 7. 6, 16
ooxoov otjXov touto 7 Isti'v, e?itep ijxot IxsXst Ssüflv]?, ouy ouxoji; ixlXst
OTjiiou w; tov ts i[xoi ootT) axspotxo xal aXXa ujxiv diroxtastEv, dXX' oljxai, st
iotoou, £iti xouxco av iotoou, oTTw; ijioi oou? [xeiov jXT) dcTroöonr] 6p.iv xo irXeibv
erst rein logisch si mihi pendebat, non ita scilicet pendebat, ut cett.,
dann mit Andeutung der Nichtwirklichkeit si dedisset, ea opinor con-
dicione dedisset. So überall wo eine rein logische Schlussfolgerung
vorliegt, vgl. § 573. Die sonst noch angeführten Beispiele sind von
sehr verschiedener Art. Als rhetorisch wirksam lässt sich die Weg-
lassung von «v rechtfertigen S. El. 914 o'jxe öpws' IXdvöavsv noch
blieb sie verborgen, hätte sie's gethan (Meineke eXt)9ev av). Eur.
Ba. 1312 oüoVi; ußpt^stv r\$zk' Et'jopwv xö aov | xdpa- 61x7,7 701p d;t'av iXäjx-
ßavec (die Lesart ist nicht sicher). Tr. 399 ndpic x' l^r^z xrjv At6;*
7T]|xa; 81 j^t), | aqwjxevov xo xuSo; e^"/£V ^v 3ö|xotc (Elmsley etyev av
oöp.01;). Textverderbnis ist wahrscheinlich Eur. Hei. 1658 udXat
6' dtoeX'fTjV xai uplv l;e jcüaajxEv' | dXX' Tjaaov' iujjLcv xou Tce^ptufxlvou.
Diphil. bei Meineke fragm. com. IV, p. 421 et fXYj xo Xaßetv rjv, ou8e ei?
TTovrjpo; r,v (in derselben Gnome bei Menand., ibid. p. 359 ouo' av sie).
Antiph. 3, ß, 4 e£ xo dxovxiov e£cd twv opeuv . . i^evcyOlv irpcuasv
autöv, ouo*el? tjjaTv XÖ70; ötceXsitiexo jxrj cpovsojiv Etvat. Lys. 13, 90
et (jlev ouv ouxo? [x£v Iv aaxst, VjjxEi? 8 iv IlsipaiEt ^fj.ev , slyöv xtva XÖ7OV
aux(p at auv9r[xai (an beiden Stellen ist der Vergleich mit i£f,v nicht zu-
lässig, denn es müsste auch dann heissen o-jx av |£r)v avTstnEtv,
I;tjv av tayupi£e<jftai xai; auvOrjxat;). X. An. 7. 6, 21 -r)ayovou.7)v fiivxoi, Et
U7r6 itoXe|xiou "YE ovxo; ^cr^axYjftrjv (Schaefer |xlvx' av). Cy. 5. 5, 34 et xt
Ifxou IxTjOOU, O'joevo; ouxu» |jie drcoatEpEiv icpoXdxxoo w; d;tu>|j.aTo; (einige edd.
richtig ouoevÖc av). Lycurg. 23 e? [aev ouv £guv IxuyyavEv 6 Ajxövxac, ixEtvov
auxov uapsty ofiTjv (Bekker av auxov). Aeschin. 1, 181 xayu 7s Ttfxapyov
7] xöv xi'vaiöov Arj[j.oa9Evriv etaae roXiXEusadai (Porson 7' av). PI. conv.
190, C ouxe 701p OTrto; dTToxxEtvaiEv Etyov . . ai xtjj-al 701p aüxoi; xal lepä
xd Tiapi xulv dv8pä)7rcov rjCpavt'Csxo (Schanz 77.p av). Th. 8, 86 d)p[A7)-
!) Vgl. Hermann de partic. av p. 57 sqq. Härtung Partik. II. S. 240 ff.
Bäumlein Untersuchungen üb. d. gr. Modi S. 136 ff.
216 Gebrauch der Modusformen. § 39:'».
[xlvtuv T(ov iv Sajxco 'AOrjvatiDv ttXsiv int acpa<; a'jxoö;; e\ tu aacpsaxaxa
''covt'av . . euttu? elyov ot 7ioXe[itot (Dobree aacpEaxax' av). Die Annahme
eines irrealen Satzverhältnisses ist nicht nötig in Stellen wie S. OR. 1375
dXX' t) xsxvcdv Syjt' o«pt; f,v l'ft'jxepo;; doch meiner Kinder Anblick war
mir wohl erwünscht? Ar. N. 1338 £8toa£a|AT)v [aevxoi as vtj At"; a> [asXe,
xotaiv Stxaiot; avxiX^Etv, zl xiZzä -/e | fAEXXst; dvaTiEtaetv ironisch : da habe
ich dir ja wirklich die Kunst beibringen lassen. Eccl. 772 dXX' iSwv
i7ieiÖ6ixT)v sprichwörtlich: was ich sah, das glaubte ich (so hab' ich's bisher
gehalten, und so halte ich's auch jetzt). Eur. Suppl. 697 xai [atjv xd
Sifjaea); 7' o6x oxvw otscpHapT). Dinaren. 2, 91 xoqapxot x^? -oXeiu; xal
Tuiv irpo-yövajv dct'cuc £xtv8<S vsuaav Trpo; xöv ßdpßapov. Auch Eur. Hec. 1113
et 8e jxv] Optrytov | Ttüp^ou; rejövxac TjTjxev EXXyjvwv oopt, | cpoßov Tropsa^ev
oh fj-eato? ooe xxurco; ist der Nachsatz nicht eigentl. irreal (die Furcht
ist wirklich), vgl. Nr. 2 u. 3. Ähnlich beim Partizip Aesch. S. 1015
tu? ovx' dvaaxaxr\pa KaojJiEicuv yftovos, | d \ir\ ftsuiv xt; ijjLTroowv lax/].
2. Logisch begründet ist das Fehlen von av bei den Ausdrücken
der Notwendigkeit und Möglichkeit lost u. a., wenn die Not-
wendigkeit und Möglichkeit selbst thatsächlich vorhanden und nur
die für notwendig oder möglich erklärte Handlung nicht verwirklicht
ist, vgl. § 391, 5. Natürlich fehlt in diesem Falle av auch bei den
Infinitiv- und Partizipialkonstruktionen, z. B. X. Comra. 1. 3, 3 ooxe
OeoT? IcpT) xaXüü; lyetv, d xat; p-S'/äXat; öuatai; jxaXXov 7] xat? jxtxpai;
lyatpov. PI. Crit. 44; b 7roX.XoT<; 86;cü . . w; olö; xs tov <je atp^etv, et
TjOeXov dvaXt'uxE'.v ypYjfjiaxa, d^EXy^aai.
3. Auf demselben Grunde beruht das Fehlen von av bei den
historischen Zeitformen von [xeXXetv im Begriffe sein, und xtv8u-
vsusiv in Gefahr sein. v, 384 cp9t3Eai)ai xaxöv oTxov ivl fiE-^apotutv
IfxeXXov, j Et (XTj fxot au exaaxa, ösa, xaxd [xotpav Ieitte? peritUTUS eram,
nisi dixisses. (Ähnlich bei Homer Icprjv ich dachte: 5,171 xat fuv Itpvjv
£Xö6vxa cptXTjaE(X£v I£oyov aXXtuv | 'Apifsi'oiv, d vcüitv uirstp aX.a vöaxov Iöo>xev | . .
7£ve<j{?at Zsu;). Th. 3, 74 yj iröXt? IxivSuvsuje Ttaaa StatpftapYJvat, st avefxo?
ETiEYEvExo xr, 9X071 irctcpopo; I; auxtjv. Vgl. Liv. 22. 60, 17 obsistere ac
retinere conati sunt, ni strictis gladiis viri fortissimi inertis submo-
vissent. Tac. Agr. 37 Bräanni circumire terga vincentium coeperant ,
ni Agricola quattuor militum alas . . venientibus opposuisset. l) Soll
dagegen das xtvouvEustv selbst als nicht verwirklicht erscheinen, so wird
äv hinzugefügt. X. An. 4. 1, 11 Et tiXeiou; auvEXl-yYiaav, IxivSÜveujev
av Siacpdapyjvai tcoXu xou axpaxEÜfJiaxo?. Vgl. Hell. 4. 3, 23. 5. 2, 41. 6.
2, 23. Aeschin. 3, 88. — Über d. Indik. ohne av bei 6X1700 s. § 391, 4.
1) S. Kühner, Ausf. Gramm, d. lat. Spr. II, S. 930 ff.
§ 394. Gebrauch des Konjunktivs. 217
§ 394. b. Gebrauch des Konjunktivs.
1. Der Konjunktiv unterscheidet sich dadurch vom Indikative,
dass hier die Handlung nicht als wirklich, als thatsächlich vorhanden
hingestellt, sondern nur auf die zu erwartende Verwirklichung hin-
gewiesen wird (vgl. § 390, 2). Der Konjunktiv bezieht sich daher
zunächst auf die Zukunft; er kann aber auch von Handlungen ge-
braucht werden, die in die Gegenwart des Sprechenden fallen,
wenn nicht die thatsächliche Wirklichkeit, sondern nur die eventuelle
Verwirklichung in Betracht kommt. 6, 692 aXXov x' i-/^alP713t ßp°"
x<3v, aXXov xe «pdoi'rj bei einem andern Könige tritt wohl der Fall ein,
dass er den einen hasst u. s. w. So namentlich in verallgemeinernden
Nebensätzen, wie PI. conv. 215, d oxav ;xev tou aXXou dxoucofj.ev Xe-(ov-
to?, o'josv |xeXet oußevi' iitetäav os aou xi; dxourj, ix7rs-Xrj-j,u.£vot i<j[xsv wenn
der Fall eintritt, dass wir hören. Sehr selten wird der Konjunktiv
von einer bereits eingetretenen Handlung gebraucht, wie K, 99 i6tu-
[xev, jxrj . . xo t}j.iQaa)vrat ich will nicht hoffen, das sie eingeschlafen
sind. v, 216 i6co|xai, \Lrt ri or/cDvxai (var. ofyovxai). tu, 491 töoi, fit)
oy] o^eoöv löst xiovxs; (Kirchhoff eist). A, 555 öeiootx«, jjltq ae napziiz^
(van Her wer den zapet-ev). Das Regelmässige ist in diesem Falle
der Indikativ, wie e, 300 6ei6u), [xr, otj Trävxv. Oea vr^eptea etitev.
Nach § 390, 3 kann der Konjunktiv an sich ebensowohl als
Form des Urteils dienen (aussagender od. futurischer Konjunktiv),
wie als Form des Begehrens (Konjunktiv der Aufforderung, des
Verbotes, der Befürchtung). Offenbar aber machte sich schon früh-
zeitig das Bedürfnis geltend, diese beiden Funktionen auch äusser-
lich von einander zu sondern. Dies geschieht durch das Modal-
adverb av (xev). Bei Homer erscheint in Haupt- und Nebensätzen
der aussagende Konjunktiv weit häufiger in Verbindung mit xsv (av)
als ohne diese Partikel. Die nachhomerische Zeit gab die Ver-
wendung des Konjunktivs in selbständigen Aussagesätzen zu gunsten
des sinnverwandten Futurs auf, während in den entsprechenden
Nebensätzen die Partikel av allmählich zur unzertrennlichen Begleiterin
des Konjunktivs wurde.
2. In der Homerischen Sprache wird der Konjunktiv noch
in fast gleicher Bedeutung mit dem Indikative des Futurs gebraucht,
wie auf ähnliche Weise bei den Goten nächst dem Indikative des
Präsens auch der Konjunktiv des Präsens das Futur ausdrückt *).
Während aber das Futur mit objektiver Bestimmtheit die Zeitstufe
der Zukunft im Gegensatze zur Gegenwart des Sprechenden zum
i) S. Grimm Th. IV. S. 177.
218 Gebrauch der Modusformen. § 394.
Ausdrucke bringt, entbehrt der Konjunktiv seinem modalen Charakter
entsprechend der zeitlichen Bestimmtheit, indem er nur die subjek-
tive Erwartung ausdrückt, dass eine Handlung sich verwirkliche :
ttote Tic ipeei man wird sagen — -roxi ti« efirgai ich erwarte (hoffe,
fürchte), dass einer sagt. Affirmativ nur Z, 459 xai iro-re xi; s?tc^<tiv
(v. 462 folgt, nachdem sich das Verhältnis der Rede geändert hat,
das Futur: cd; r.oxi ti« Ipeei). Vgl. H, 87 u. 91. £, 275 xai v6 ttc üo'
s freist. (Aber A, 176 u. 182 [steht sowohl vor als nach der Rede:
xai xe xi? wo' ipeei u. uic ttoxe ti« ip££i). Nach einem Futur Q, 551 oo8e
[xtv <xv3TY)(j£i;, Trptv xai xaxov aXXo Tia&TjaOa eher erwarte ich, dass du
noch ein anderes Unglück erleidest, p., 383 ouaopai eis 'Aioao xai iv
vExÜEuai cpa£iva>. Sonst stets negativ: H, 197 ou 7<xp xt? ps ßnrj 7s
sxibv dExovxa otTjTai. A, 262 oy ~[äp tzio xoi'ou« l'öov dvepa; ouoe lötupai.
£, 201 o'jx Ijö' ouxo; dvr(p Sispö? ßpoxö? oö8s 7EV7]xat. In einem Neben-
satze A, 559 rrj <j' oi'cu xaxavEuaai Ixrjxupov, a>; (dass) 'AyiXr,a xifxr]a7)s,
oXejtj? 6e -oXIac . . 'Ayaicuv (var. xiprjaeic, 6Xeaei;). v, 365 cppa^töpEi}',
otto)? oy' apirra -/ivrjTai (vgl. A, 14 cppaCiupEÜ1, oticus saxai -raos sp7a).
In Verbindung mit d. Fut. 0, 349 ff. ov 6' av e^cov d-dvE'jf)s vewv ete-
pcoth vofjffo), | a'jtou ot ödvaxov pTjxia opai, ou8e vo xov^e | -yvtüxoi xe ^voj-
xai xe nup6? XEXdycoai ftavövxa, | dXXd xuvs; epuouffi. tu, 437 ou/. laft
ouxo; dvrjp ouo' EjiExai ouoe 7£VYjxai, nicht existiert, auch wird nicht
existieren, auch nicht geboren werden (vgl. die Redensart „der soll
erst noch geboren werden"). Erst in sehr später Zeit taucht dieser
Gebrauch des Konjunktivs vereinzelt wieder auf x). Der attischen
Sprache ist er durchaus fremd. Die wenigen Stellen, wo er sich
findet, sind entweder verderbt oder lassen eine andere Erklärung zu 2).
3. In dieser Bedeutung wird der Konjunktiv bei Homer
öfter mit av oder v.£ verbunden (ebenso wie das Futur, s. §392, 1).
Die Modaladverbien weisen auch hier auf gewisse Umstände hin,
unter denen die Verwirklichung der Handlung erwartet wird. A, 205
Tf, un£poidi7]at xäy av -oxs ftujxov oXesstj, bei seinem Übermute erwarte
ich, dass er wohl bald einmal sein Leben verliert. F, 54 oux av xot
•/paidfj.7) xidaptc, vgl. A, 387 oüx av xot ypaiaprjji ßio;. X, 505. A, 137
zi o£ xe p.Y] 6c!>u>aiv, i^6) öl xev auxö« E'Xcopai dann nehme ich sie mir
unter Umständen selbst. S, 235 ttel'&eu' i^w 8e xe xoi J81u> ydpiv ^p«™
Travxa, vgl. II, 129 oujso xsuysa tlajjov' £70) os xe Xaöv d-yeipu). A, 184
XYjv plv iyd) . . Tzi[i<\>io} e^cü Oe x' a~(<o Bptar/oa. T, 417. A, 433 r, xev
£[xcj) ut:ö ooupi Toitel? dreö dupöv öXe<T07)<;. B, 488 hXt){)üv ö' oux av £7«
») S. Lobeck Parerg. p. 723 sq. Ritschi praef. ad Thom. M. p. LXXXVI.
— 2) S. Poppo ad Thuc. P. 1. Vol. 1. p. 138 sq. u. ad 1, 33. Maetzner ad
Lycurg. 63 p. 192.
§ 394. Gebrauch des Konjunktivs. 919
fi.uftTQ<jo[Aai ouS" ovo [j.t] vcd. a, 396. o, 391. x, 507. p, 418. In Ver-
bindung mit dem Opt. u. xlv: 2, 308 ou jaiv Syci^s | cpsü;ojxai . ., dXXd
firik' avTTjv | cmr;c;o|xat, r, xe cpsp7]cji \xi^a xpdro;, yj xs cpE p ot'ji.T]v, sei es,
dass er eventuell den Sieg davonträgt, sei es, dass ich ihn viel-
leicht davon trüge; in dem Opt. m. xs liegt ein bescheidenes Zurück-
treten, c, 692 ein anderer König, sagt Penelope, dXXov x' e'y&aip7]oi
ßpoTuJv, aXXov xe cptXoiir)' | xetvo; ( Oöuctasu;) 6' outiote 7id;j.7tav äräjOaXov
avopa IcopYet, hasst unter Umständen den einen, einem anderen mag er
vielleicht auch Liebe erweisen; Od. aber zeigte sich nie ungerecht
gegen einen Menschen. Auch hier tritt das cpiXsiv gegen das iyOai'psiv
der Könige zurück, um den Kontrast zwischen den anderen Königen
und dem Odysseus hervorzuheben [doch wird die Lesart nicht ohne
Grund verdächtigt].
4. Der Konjunktiv in der I. Person wird als Ausdruck einer
Aufmunterung, Aufforderung gebraucht (Conjunctivus adhor-
tativus), die Negation ist hier }i7j. a) LP. Plur, ?tDfiev1 eamus, firj udjasv,
ne eamilS. B, 236 oixaos UEp auv vrjual veci)[jL£&a. X, 130 el'oojxev
(= efä(0[xsv) bizKoxipw xsv 'OXufnuo; Euyo; opi£rr B, 435 [xtjxsti vuv 8rft'
aufh Xe-j' wfjLe&a, fjurjoe xt örjpöv | djxßaXXtopieÖa epfov. 'I', 98 dXX-q-
Xou; öXooio TexapTTtüiJLEa&ot ^ooto. y, 77 eX9ü>[asv o' dvd acrru. M, 216
fjLT] tojjLEv (= t(ü|x£v). Eur. El. 962 iidaytz' e'fxßdXwfiEv ei; aXXov X670V.
S. Ph. 539 £:uayETov, ixdftcojxsv. PI. Prot. 311, a |at]7:cd IxsTse l'tufiEv,
Trpip -ydp Icmv, dXXd osupo i£avaaTiofi.Ev ei; ttjv auXrjv xal TispuovTs; auTOu
8iaTpt^tD[XEv. Phaedr. 271, c |xyj 7i£iöu>|jieda. Phil. 20, a jxrj ota>-
pieöa. Isoer. 6, 101 £ppu>[iEv£rrspov dvTtXaßd>|xs{}a tou tcoXejjlou xal uy)
7rspi|XEva>!J.Ev. X. An. 7. 1, 29 fxrj rpö; dscuv |xaivd>|xs&a jayjo' aisyptu;
duoXwpLEÖa. Cy. 8. 1,5 i:apu}p.Ev te . ., dcxxä7[j.sv te . ., ~aps-
ya)[XEV TE. Oft OT/E, CpEpE (aUCh OSUpO, OSUTE, la) ttüJXEV. A, 418 dXX'
«75 oy) xal vto t [AE0cu[AE&a doüpioo; dXxTj?. J, 26 dXX' d^ETE . . tteiÖü)-
fjbsda zdvTE;. Eur. Andr. 333 MsvIXas, cp s p e ot) oiairspdvcDixsv Xö-you;.
0, 133 osute, cpiXoi, tov Seivov I p o) [x e 9 a. PI. Soph. 239, b la (Schanz sla)
07) vuv lv jol 5XE^cüiJ.Eda. — b) Weniger häufig I. P. Sing., und zwar in der
Regel in Verbindung mit d-/E, cplps, osupo oder im Anschlüsse an voraus-
gehende Imperative. X, 123 jatq puv i-fd» piv ixtujxai ich will ihm ja
nicht nahen, t, 37 et 8 a^s toi xal voaxov Ijxöv TToXuxrjös' ivicjirto. u, 296
dXX' a^E ot xal l-ycb 6 to £si'vtov. y, 139 dXX' a-^Efr' ujj.7v TEuys' iveixto. 428.
487. t]/, 73. S. Ph. 1452 epeps vuv axsi'ytov ywpav xaXijtü, invocem.
Eur. H. f. 529 epsp' ixTroOwjjLat. Ba. 341 osupo ciou c;te<J;u> xdpa.
Hdt. 7, 103 epsps, low. PI. Phaed. 63, b cplps orj, tj o' o;, TiE'.padcÜ
irpö; ufia; d-oXo7r|Cracr&at. Z, 340 dXX' dys vuv irifXEtvov, dpr^ia rsuysa
oüco. X, 450 oeÜte, ouüj jxot ereadov, totop.', otiv' sp-ya TETUXTat. W, 71
öaTTTE jj.E ÖTTt Tayiaxa, TiuXa; 'At'oao Trspr^acü. Vgl. X, 416 ff. Eur.
220 Gebrauch der Modusformen. § 394.
Hipp. 567 infame*', auorjv twv eacoOev lx|xdd<o, vgl. 1354. Heracl. 559
fi.7) TpeaTjc [xidsjxaxo; | xoofxoo jxetasyeTv, dXX iXEO&epoK ftdvtü. PI.
Phaed. 86, e XI7E, xi rp . . AI7W 8tj. civ. 457, c X^e 8tJ, i'Su>. Nach
einem Futur £, 126 dXX' 07' ^wv auto? 7C£tpif)50|xai t^Se iStüjxai. Vor
einem Futur I, 61 dXX' cq Iftbv . . Iceitcm xal Tidvxa 8u'£o}xai. Vgl.
S, 128 f. — Zuweilen hat die I. Person mit [xr, in ähnlicher Weise
wie sonst die II. Person (s. Nr. 5) prohibitiven Sinn. A, 26 jxf,
oe, 7^pov, xoi'Xtjsiv e^-co rapd vtjusI xiyEia) ich will nicht hoffen, dass ich
dich antreffe, d. i. lass dich nicht antreffen. <I>, 475 jxtj seu vuv Ixt
Tiarpö« sVi (xe^apoiiiv axoujaj | EoyojxEvou. Th. 3, 9 |xyj8e xa> ysi'pou;
8 6£u)[xev elvai (= |xy) xi; oitjotj). S. OC. 174 jxt] 8tJt' dSixrjilüJ, lass
mich nicht Unrecht erfahren. Tr. 802 aXXa jx' sx 75 TTJjoe 77}« | rcopö-
{15050V . ., (jltjo' auxou Odvcu, lass mich nicht hier sterben.
5. Der Konjunktiv des Aorists in der IL und III. Person
mit jat, dient als Form der Abmahnung und des Verbots (Con-
iunctivus prohibitivus). a) II. P. E, 684 |xr( 8r| jas eX«up AavaoTsiv
ia57j; | xetailat, dXX' iird|xuvov ne siveris. S. Ph. 486 dXXd jxtj |x'
<£<P7)S | Ipirjixov. Dem. 18, 10 |X7]Ss cpcuvYjv dva5yr]5ds, . . dXX' dvasxdvxE;
xaTa^T)cpiaaj{}' tjStj u. oft. b) Weniger häufig in der III. P., und zwar
meist in Wendungen, die einer Anrede in der II. P. gleichkommen.
A, 37 IpSov otiiu; £9£Xet;* \ir\ xoüxo 75 veixo? otu55cd | 501 xai. Ijxot [x^'
Ipt5[xa [xex' d|x9oxipoi5t ^IvTQTai dieser Hader soll nicht zwischen uns
zum Zankapfel werden. Hdt. 1, 187 Xaßsxto 8x65a ßouXsxat ypr]|xaxa- [xf,
jxevxot 7s |xt) siraviaa; 76 dXXa>; dvot^Tj. PI. leg. 882, b 0 8e v6|xo; l5Xo>#
°0; dv IXeüöepov SouXo; a)v xotttt), . . 8 xexxrjfxlvo; SsSejxevov auxov jxr,
Xti 5tt). Th. 3, 39 jxt] xoT; piv 0X1701? tj afxt'a Tiposxs&TJ (wenig ver-
schieden von [xf( xrjv aWav Trposörjxe), xöv 8e ofjfxov diroXos^te. 3, 13
vo[i.i57) xe fXT)8st? (= [xt] vo[xi5Y]xe). 4, 85 jxTfjoel« |xe}xcpd7). 4, 95 Tiapa-
5x7] 8e jxyj8£v(. 6, 84 G-oXa^ 8e [xtjSei;. 6, 89. Isoer. 4, 129. 18, 1.
Dem. 5, 15. 9, 16. 18, 199.
Anmerk. 1. Für den Konjunktiv des Präsens mit (AT] in prohibitivem
Sinne finden sich nur wenige und unsichere Beispiele. PI. leg. 861, e jxt) xofvuv
xi; . . oiTjxai ist nach Nr. 7 zu erklären : es dürfte demnach einer meinen. Epinom.
989, b [XYjoei; 7,fxä; -oxs tis£&7] ist die Lesart unsicher (wohl t:e(otj). Eur. I. A.
1143 schreibt man jetzt mit Porson ixr\ xdfATjs X^cuv statt xdtfxvirj;, Ar. Av. 1534
(xy) onEvSeoü' st. orevOTjod'. — Vgl. § 397, Anm. 1.
Anmerk. 2. Für den Gebrauch des Konjunktivs im Gebote lässt sich
nur S. Ph. 300 anführen: cpsp', iu xsxvov, vüv xai xdc x-fj? vooou fxct&rj?, wo cpsoe
[xadr^; = cplp' eittcu und eine ähnliche Verirrung des Sprachgefühls angenommen
werden könnte wie bei si ßoüXeorte decop-/)aio|xEv, vgl. Anm. 4. (Nauck (xd&e). PI. leg.
761, c zd xe 7tT)7«Ia 58axa . . dcp&ova Ttoiäia'v 65pE(at; xe . . xoap.(Ö5t scheint die
Unregelmässigkeit des Satzbaues durch den Einfluss der vorausgehenden Kon-
junktivkonstruktionen hervorgerufen zu sein. — Unzweifelhaft wurde der Konjunktiv
§ 394. Gebrauch des Konjunktivs. 221
in ältester Zeit auch im Gebote gebraucht1); im Ionisch -Attischen ist jedoch
diese Ausdrucksweise zu gunsten des sinnverwandten Imperativs aufgegeben
worden. Dass sie dialektisch sich bis in späte Zeiten erhalten hat, beweist eine
elische Inschrift bei Collitz, Griech. Dialektinschriften n. 1172, Z. 32 tö 5e
iidyiau-OL . . ävaxE&ä iv xo fapov, u. Z. 36 e-^aEXetav roiyüat (= tcoc/jc^toh)
Nix6opo[j.op das Dekret soll aufgestellt werden — die Besorgung soll Nikodromos
übernehmen.
6. Der Konjunktiv in der I. Person wird als Ausdruck einer
zweifelnden Frage gebraucht (Gonjunctivus deUberativus), indem
der Redende bei sich überlegt, was er nach der gegenwärtigen Lage
der Dinge thun soll; die Negation ist hier gleichfalls \j.ir Dieser
Konjunktiv kann sich eigentlich nur auf die I. Pers. beziehen, da man
nur seinen eigenen Entschluss in Frage stellen kann; die III. Pers.
kann daher nur gebraucht werden, wenn der Fragende im Geiste
eines Dritten spricht, daher besonders bei xl?, das gewissermassen
die I. Person vertritt. Der deliberative Konjunktiv ist nichts anderes
als der in Frage gestellte adhortative; die Antwort würde daher
stets die Form einer Aufforderung haben: cpü-^; soll ich fliehen? [at,
9670 ich will nicht fliehen, oder jxy) cpö-pr;; fliehe nicht! 0, 509 tttJ ^dp
£7(0, <p&£ xsxvov, ito, xsu ScbfxaÖ' ixu>|Aat', cp, 194 rt auiö; xeuda>; S. OC.
310 (15 Zsu, ti Ai£a>; 7:01 cppevwv IXOw, rdxep; Eur. Hec. 1056 f. -a ß(o;
7ra 5T(o; tzol xiXa(o; Io. 758 eu:co}j.ev vj oqwp-ev; Med. 1271 otu.01, ti
öpäaoj; -01 967(0 u.7]xp6; */epa;; 1275 -apeXftco oÖjaou?; PI. civ. 580, b
}iij8(oa(ö[j.£fta ouv xrjpuxot, 7) auto? dveiTKoJ Lysid. 216, a cpaÜpiEv apa xö
ivavxi'ov T(p ivavxt'ü) [xäXura cpt'Xov slvou; Bemerkenswert Hdt. 8, 101 aup.ßoüXsu-
<jov 6xorepa Ttotewv lizixüyw eü ßouXeusajievo; (= öxoTepa -otsaj (oaxe Im-
xuystv). Vgl. Aesch. Ch. 14. — III. P. S. Ai. 404 -01 ti« ouv 967-/] = -ot
cpü-f(o; OC. 170 -01 ti; cppovTi'60; sXör); = quid consilii capiamus? PI. Phil.
15, c 7rö&ev ouv Tis apctjTai; = -ö&sv dpS(ö|xe8a; s. Stallb. X. Comm. 1. 2, 15
-öxepov Tt; auxw <p9j . . 6ps;aa{}ai; Dem. 18, 124 Ttöxspöv as Tic, Ats/ivrj,
xrj? uöXeoj; lyOpov rj lu.öv elvai cp7J; = -öxEpov cpw; 29, 37 xi aoi ttoit]-
ckdoiv ol jjLapxups;; Der Redner versetzt sich in die Seele der Zeugen =
ti aoi 7:otr;o(o!JL£v; Vgl. 19, 138. PL leg. 719, e ibiq. Stallb. Von einer
Sache sehr selten. Dem. 20, 117 el fj.r,6' ov eis xoux' I/oi Seicai 7E70-
vo;, xivoc s'vsx' £cp' r^aüv rpcoxov xaxaosiydrj xoiouxov sp70v; [Eur. H. f. 1417
ttcoc ouv Ix' eiTtiQc; will Herrn, de part. av II, 4 Ivfarei« lesen, Dind.
rca»« ouv av eittoi;;] — Oft mit vorangehendem ßoüXsi oder ßouXEsfte
(auch OeXet; S. OR. 651. El. 80), wovon aber der Konjunktiv ursprüng-
lich (vgl. Anm. 4) nicht abhängt. S. Ph. 761 ßouXei Xdß(op.ai örjxa xat
0t'7(o xi sou; X. Comm. 2. 1, 1 ßoüXsi axo7:cop.Ev; Vgl. 3. 5, 1. 4. 2,
13. 16. Ar. eq. 36 ßoüXei . . ^päjw; PI. Gorg. 454, e ßoüXsi ouv ouo
!) Vgl. Delbrück, Syntakt. Forschungen I, 20.
222 Gebrauch der Modusformen. § 394.
si'ÖT] i)(o|J.ev Tretdo-j;; Eur. Hec. 1042 ßouAeaft' ^eioK£<JCD}jLev 5 X. conv. 6, 3
y) ouv ßouXsaös . . ujiiv SiaXI-yiofi-ai; — Mit der Negation ^ X. Comm.
1. 2, 45 TTOxepov ßi'av cptufxev tj jay] cptupiev elvai^ PL civ. 335, C |xyj cpwfxev.
Ildvu piv ouv. 337, b r.w; Xs^eicJ [xfj d-oxpivcopat; 501, e ßoüXei ouv jxf,
tjttov cpüÜfisv auxoü; dXXd TzavTarraai rcpdou; 7E70vevai5 Wo ou steht, gehört
es nicht zu dem Konjunktive, sondern zu einem anderen Worte, wie
PI. Gorg. 514, C cpolfisv xauxa öpöco; Xe^eadai tj ou} d. i. tj oux 6p9u>?
/i/s-üat; — Auch in Fragen des Unwillens, der Verwunderung
oder der Ironie wird dieser Konjunktiv gebraucht, und zwar meist
so, dass das Verb des vorangehenden Befehles od. ein sinnverwandtes
wiederholt wird. Ar. L. 530 Lys. aiwTia. Pr. aoi 7', a> xaxdpaxe,
aicüTrto '70) ; R. 1135 Dio. Aijyo/.s, Trapaivtu aot aitüTrav . . Aesch. Ifv)
ottoTTio Ttoos; X. Comm. 1. 2, 36 MtjSe au oiakifou vstuxEpoi? xpidxovxa
exojv. Mtjo1 idv ti (uvcopat, scpTj, r^v ticdXt) vscuxspo; xpidxovxa lxa>v, spu>p.ai,
oitouoü -a>Ä£i; xtX. Ähnlich in der III. P. Dem. 22, 64 elxa xauö' ou-
toi -stattcuatv UTiep aüxcov as ttoieiv xal xd xrj; artz dvatjftrjsia; xctl novr]-
piac Ip-ya Icp' auxou; avao£;tüvxat; aus dem Sinne dieser Leute (= elxa
7i£taÖoj|a.£v und da sollen wir glauben, und da verlangst du, dass wir
glauben?) — Ebenso in der indirekten Frage, und zwar auch bei
der IL und III. Person, jedoch nur dann, wenn sich dieselbe auf die
I. Person in der direkten Frage zurückführen lässt. n, 436 ciy&d
oe [xoi xpaoi'r] ji£|xov£ . ., tj piv £u)6v lövxa . . I Oeiü> . . Iv 7UOVI ÖT]p.CO
tj rÖTj . . oapdaato. X. Cy. 8. 4, 16 xd ixiKop-axa oux olo' st Xpuadvxa
6tü. IL Pers. Ar. Av. 164 'Ell. ti aoi -tilüp-EJÖ; 1IE1. 0 ti judrjafte; aus
der Seele des Wiedehopfs; direkt: ti Tuöci)p.s&o<; du fragst, was ihr ge-
horchen sollt? X. Comm. 2. 1, 23 6pu> as, (o'HpdxXEi?, djropouvxor, zot'av
oö6v im. xöv ßi'ov xpcurfl. Direkt: iroiav oöov xpaTttopai; III. Pers. 21 cprjai
HpäxXsa xaör^döai a;:opouvxa, onoxlpav xtov 6ö<uv TpdinrjTai. PL Phaed.
115, d sptoxd 6r), tzwz fie ödTrxrj. Direkt: ttw? <te dairx<o; Prot. 348, d.
Men. 92 , e. Th. 4, 13 duopYjaavxE;, oitq xaftoppiscuvxat, £; IlpcoxTjV xrjv
vtJgov E7rXsua7.v. Direkt: tttJ xa&oppiffcupsfta; Vgl. 28. Th. 6, 25 Icpr]
yp-^vat äe^siv, Yjvxtva auxio 7:ocpaaxEU7jv AdTjvaiot ({<T)cpiaa)vxai. Direkt : xt'va
~ocp. ^]|xsTc ^Yjcpt!jci)(j.£9a ; 1, 107. Hdt. 1, 53 lirEipioxd ti axpaxEurjxau
206 <JO[xßouX£'jöjj.Evo; 6x6x£pa tcoiet,. 2, 52. 7:, 74 p.spp.7;pi£st, [ tj auxou irap'
ejxoi xe jxevt) xtX. Sehr häufig &'/<o, oux tyio 0 xi Xsyto, ttoku. Vgl. X.
Comm. 2. 1, 30 otd xö jxtjSev I^eiv 0 xi noirfi uttvou i^tbufxei?. An. 1.
7, 7. oux lyto, 0 xi 8co. 2. 4, 20. PL civ. 368, b ouxs -/dp 07K0; ßorjOci)
iyui . ., oux au bitw; [xyj ßor^Tjao) ey/u.
Anmerk. 3. Nicht deliberativ, sondern ursprünglich futurisch (vgl.
Nr. 1) ist der Konjunktiv in den Fragen x{ -d9w; wie wird mir's ergehen? (vgl.
Aesch. Suppl. 777 xt T.u^6\xza^a; ttoT cp*JYUjfx£v ; ) und x( y£vui|jiai; quid me fiet?
da hier nicht ein vom Redenden zu fassender Entschluss, sondern eine von aussen
§ 394. Gebrauch des Konjunktivs. 223
kommende Einwirkung in Frage gestellt ist. Diese Redensarten sind formelhaft
geworden und haben sich so, geschützt durch die sinnverwandten deliberativen
Fragen xt teohü; xt opuj u. a. auch in der nachhomerischen Sprache erhalten
A, 404 o> j-iot ifüt, xi iraSw; Aesch. S. 1057 xt Trd&iu; xi ok opoü; xi oe fx-Zjaoifiat ;
Ar. PI. 603 xf Ttaötu xXf|p\(uv; Hdt. 4, 118 xt -jap irdDoui-iEv (was sollen wir anfangen)
[xt] ßouXofilvcav üjaecuv xtfj.tup££tv; PI. Euthyd. 302 d x( y^P ~d!ho; s, 465 u> [.tot
£f<ju, xi zd&co; xt vu fiot fiTjXioxa y^vt]xo( i; Aesch. S. 297 xt i £v tojActt; Theoer.
15, 51 xt Y£vw[AE&a; Th. 2, 52 oüx i^ovxej o xt -jEvurnat i; öXtytupfav ixpdrcovxo.
Anmerk. 4. Allmählich scheint die Häufigkeit der ■Verbindung von zi ßouXst
mit dem Konjunktiv das Sprachgefühl dabin geführt zu haben, dass es den Kon-
junktiv als von ßouXst abhängig empfand (vgl. die analoge Erscheinung bei epspe
Anm. 2). So erklärt sich PI. civ. 372, e ei 8' o.\> ßo'jXsa&E xcu (pX^ti-atvoucav
TtoXtv ikcopTjooup^v, ouoev ä::oxu)X'jet wenn ihr wollt, wir sollen betrachten, so steht
dem nichts im Wege. (Aber Phaed. 95, e hängt TtpooDf,; u. dcpsXijj? von ha ab.)
Über den Konjunktiv in der indirekten Frage nach einem Präteritum s. § 595.
Anmerk. 5. Wie das aussagende 'fzo^ö^n, wir werden fliehen, dem
Ausdrucke des Begehrens <o6ycu!aev, wir wollen fliehen, sehr nahe kommt (vgl.
§ 387, 5a), so das fragende not cp:u$6[xs&a; wohin werden wir nun fliehen? (Ne-
gation oii) dem deliberativen tcoi cpiiYuj[j.Ev; wohin wollen, sollen wir fliehen?
(Negation jat]). Vgl. § 387, 5 b. Daher erscheinen auch beide Ausdrucksweisen
zuweilen neben einander. S. Tr. 973 xt r.dtiw, xt oe fxT,ao[Aat; Eur. Jo 75S £fr:u>[i.£v
y] oiYtüfAEv ■}] xt opdaofjLEv; PL conv. 213, a dXXa ;xot Xeyexe . ., ststu) t] [atj; cju-TitEofts rj oü;
So sagt man zwar gewöhnlich oöx e'/u), o xt -/p-/j3u>u<u xtvt (PL Gorg. 466, a. Euthyd.
287, c, Civ. 368, b), zuweilen jedoch auch o xt yp-r^ouat, wie Eur. Heracl. 439
iL -atos;, 'jutv o' oöx s/tu x{ -/pr1a'iu.ai. PL Gorg. 521, b oü^ e£ei, o xt ypr^z-at
aüxol; ')• — Statt des Konjunktivs oder des Indikativs Futuri wird in indirekten
Fragesätzen öfters auch -/p-rj gebraucht. Aesch. Pr. 659 dEorpÖTtoo; faXXev, u>?
[Adtftot, xE /pv, . . 7ipdaaEtv. Eur. Or. 289 i;toxöpouv vtv, pujTlp' ei xTEtvat pt£ yprj,
vgl. Ar. PL 36. Th. 1, 91 oix eI/ov, Öttwc ypf, d-iarfjaat, vgl. 5, 62. 7,44. X. Hell.
2. 2, 10. Ag. 2, 13. Cy. 1. 4, 24. 4. 5, 19. PI. conv. 190, c ibiq. Stallb.
Anmerk. 6. Der deliberative Konjunktiv kann zufolge seiner Verwandt-
schaft mit dem adhortativen Konjunktiv ebensowenig wie dieser mit den Modal-
adverbien dv und y.E verbunden werden. Die wenigen Stellen, wo frühere Aus-
gaben diese Verbindung in direkten Fragen aufweisen, sind jetzt nach besseren
Handschriften geändert, oder sie lassen eine andere Erklärung zu2). Die ab-
hängigen Fragen aber, in denen bei Homer ei -/.ev, r\ y.sv, oxxt xev, ö'-uj; xev
und bei den Attikern £dv mit dem Konjunktive erscheinen, sind nicht als eigentlich
deliberativ, sondern als futurisch (vgl. Nr. 1 und 2 nebst Anm. 5) auf-
zufassen. Sie bringen nach Verben der Überlegung, wie cppdCssöat b. Hom.,
oxorrstv, äacpiapYjXEtv u. a. zum Ausdrucke, dass man überlegt ob (eO oder wie
(oirios) man unter Umständen (xev, dv) handeln werde. I, 619 cppctoa6,a£&', tq
xe veüJu.e&' eV T)a^X£p', tJ xe ptivuiuEv. N, 742 Evücv o' dv [idXa irdcav £7Ttcppaaaa([j.E&ct
ßo'jXTjV, | 7] XEV Ivi VTjEaOt TToX'JxXTjtat -£3(U|J.EV, | . , Tj XEV EITEtXOt | TZOLp VTjtüv EXft(UfA£V
d7i7i(Aov£;. Zweifellos futurisch sind die abhängigen Fragen der II. u. III. Pers.
i) S. Stallbaum ad PI. Gorg. 465, c — 2) S. Hermann de partic. dv
p. 93 sq. Vgl. Stallbaum ad PL Leg. 655, c. ad Phil. 15, d. Phaedr. 231, d.
S. Tr. 946 haben zwar die edd. Troxsp' dv npoxsp', aber hier konnte dv zwischen
nOTEPAUPOT. leicht als Schreibfehler entstehen; Hermann u. die folgenden
Herausgeber haben es daher mit Recht getilgt.
224 Gebrauch der Modusformen. § 394.
mit x£v. a, 205 tppdooexat, üi; xs vertat, vgl. ß, 168. 368. a, 295 cppdCsoOat . .|f
ömriu; xe p.vT)OTT|pa; . . xtdv^; (vgl. P, 144 cppd£so vüv, ottjtcd; xe TtoXtv xai äaxu
oiuxjeis). ß, 332 x£; 5' oto', ei.' xe xcu aüxo; {wv xo(Xtj; eVt vtjÖ; | xtjXe cptXtuv d7t6-
Xrjxai, dXoutxEvo; uJonep 'Oouooeu?; X, 130 eioofiev, OTinoxepi» xev 'OXuu-tuo; euyoc
6 p e ^ tjj. 8,545 äXXä xdy^iaxa | Tiefpa, o~o>; xev 8t] ot]v Traxpfoa -yatav l'xrjai. 'L, 140
cppaooo.aEr)', 6'xxt xe x£p8oj 'OXuo.t:io; £ yy uaX i£t]. 0, 532 f. ei30|iat, r] xe u.1 ö
Tu8e(8t|S . . ä7:a)OExat (= Tjxat), r] xev iy^ • • <p£p(uf*ai, vgl. X, 244 ff. Dem
Homer, et xev entspricht att. ldv ob. X. Comm. 4. 4, 12 ox£^at, äav x68e 00t
[xäXXov äpEaxYj. PI. Meno 89, d oxs^ai, idv 001 Soxci Etxoxiu; ärciaxEiv. Gorg. 452, c
oxottei, idv 00t ttXouxou cp a v Tj xt [jleT'ov äyaöov ö'v. Vgl. Cratyl. 397, e. 400, a. PI.
Prot. 319, b schreibt man jetzt richtig oüx 'iyui onou; äTciaxoi (statt dv dmaxüj).
Auf einem Missverständnis der Stelle beruht es, wenn Dem. 19, 239 iroxsp' av
|i.TjOEv doixüiv ipatv7]xat x-fjV 7:6Xtv t] y.av dotxtüv, oxo7:eTxe hierher gezogen wurde
(av = £dv, wenn).
7. Der Konjunktiv wird mit vorangehendem u.yj als Ausdruck
einer Besorgnis, dass etwas stattfinden möge, und mit
vorangehenden u.tj ou als Ausdruck einer Besorgnis, dass etwas
nicht stattfinden möge, gebraucht. B, 195 u.t] xi yoX<D<jd|jievo<;
pl£-Q xaxov ulas 'Ayaicuv, dass er nur nicht etwa Übles thut. Vgl. n, 128. 2, 8.
0, 563. o; 90 [xy] Traxlp' dvxi'deov oi^u-evo; aux6? oXtü|xat J rj xi [xoi sx
jxeYapcuv xeijxrjXtov iuDXov oXrjxat. 0, 12 jjltq toi xaxä Tidvxa cpaYtoaiv.
Vgl. s, 356. 415. 467 f. 0, 19. Kj 255. 381. P> 24. cp, 370. y, 213
Mevxop, u.7) a eireeaai TrapaiTreiuÖTjCH v 'Oouaaeü«. Oft tritt der Begriff
der Besorgnis in den Hintergrund, sodass diese Wendung fast als
feinere Form der Behauptung erscheint. PI. Gorg. 462, e jxyj d7potxö-
xspov ri xo dXrjöe? eureiv, vereor ne inurbanum videatur, es dürfte unzart
sein. Theaet. 188, d jxr) aTiXouv T], oxi o xd u.7) ovroc Tiepi oxoooüv oo^d^cuv
oux eafr' u>; ou ^euSyj Sonderet. Vgl. Parm. 130, d. Hdt. 5; 79 dXXd jxaX-
Xov |j.T) ou xouto 7] t6 ypTjaxTjpiov das wird wohl nicht der Sinn des
Orakels sein. PI. Symp. 194, c eu oT6a, oxi, ei ti<hv evxuyot?, ou« 7)7010
aocpouc, u,5XXov av auxtov cppovxi^ot? yj xcuv ttoXXüjv" dXXd jjltj ouy ouxot rjjxsi;
cujxev. 214, c xaXalc uiv Xsyei?, }i.e8uovxa oe av6pa 7iapä V7)cp6vxu>v Xo^ou?
TtapaßoiXXeiv \j.q oux e; i'crou tj. Crat. 436, b dXXd jxtj ouy ouxto? syfl;
dXX' dva^xatov tj e^ooxa xiöeiöai xov xtöejxevov xä 6v6[j.aTa. Vgl. 432, a. b.
438, C. 440, C. Apol. 39, a dXXd jatj ou xoux' tj yaXeirov, tu avope;, ftdva-
xov excpu^erv, dXXd ttoXu yaXeutuxepov TiovTjptav. Vgl. Crit. 48, c. Parm.
136, d. Men. 94, e. Phaed. 69, a. — Ebenso in abhängigen Sätzen
nach den Verben der Besorgnis, des Forschens u. dgl. 0, 820
öeiöta [AT] xi TOxÖTjatv. Dem. 1, 18 6xva>, |xrj jxdxaio; rjpitv yj axpaxeia 7£vr(xai.
Anmerk. 7. Soll ausdrücklich hervorgehoben werden, dass sich die Be-
sorgnis auf eine abgeschlossene, nicht mehr zu ändernde Thatsache
bezieht, so steht fxVj (pvf) ou) mit dem Indikativ. Doch ist diese Ausdrucksweise
nicht eben häufig1)- e, 300 oe(8u>, ja-?] 8tj Ttävxa %ta vTjij.Epx^a eItcev. PI. Prot.
!) Vgl. Aken, Grundzüge der Lehre v. Temp. u. Mod. § 326.
§ 395. Gebrauch des Optativs. 225
312, a [J.Y] ou xotauTTjv Ü7:oXa(AßdvE t; aou t-^v 7tapä npcurc^opou [Ad^TjOiv eaeoftai,
dXX' o?a7tep -f) itapa xou 7pajx[AaxioToü ^vsto xal xi9apiaToü xal 7Taiooxp{ßou du
meinst wohl nicht, dass dein Unterricht bei Pr. ein solcher sein werde, sondern u. s. w.
8. Dass der Konjunktiv im Sinne des Optativs als Ausdruck
eines Wunsches gebraucht werden könne, muss bezweifelt werden.
Die wenigen Belegstellen hierfür sind kritisch durchaus unsicher.
S. Ph. 1094 eid' aMpot ovco | 7rc<oxä8e? . . | lÄcuai ji\ Eur. Suppl. 1028
et9e xivec euval | öixai'eov ujxevai'cüv £v Ap7ei | cpavcoaiv texvoi«. Hei. 263
eXb1 . . | aia^tov eT6oc äv-rl tou xaXou Xdßu> (in einigen edd. Xaßew, das
aber bei einem Tragiker nicht zulässig ist; Nauck Xdßoiv, Porson 'Xdßov).
§ 395. c. Gebrauch des Optativs (ohne dv).
1. Der Optativ alsModus der Vorstellung kann sich eben-
sowohl auf die Gegenwart und Zukunft wie auf die Vergangenheit
beziehen. Da er aber nach § 381, 2 der Bezeichnung der Zeitstufe
entbehrt, so gingen in den Hauptsätzen da, wo die Handlung ent-
schieden als eine vergangene bezeichnet werden sollte, die Funktionen
des Optativs schon frühzeitig an den Indikativ über (Potential
der Vergangenheit § 392, 5; Nichtwirklichkeit § 391, 5 u. 6).
Nach § 390, 3 kann der Optativ an sich ebensowohl als Form
des Urteils dienen (aussagender oder potentialer Optativ), wie als
Form des Begehrens (wünschender, konzessiver, imperativischer
Optativ). Doch auch hier, wie beim Konjunktiv (§ 394, 1), führte
der Differenzierungstrieb der Sprache dazu, den aussagenden Optativ
durch Zufügung des Modaladverbs av (xev) zu kennzeichnen. In
den Hauptsätzen erscheint daher der potentiale Optativ ohne av
schon bei Homer weit seltener als mit av; bei den Attikern aber
ist die letztere Verbindung zur festen Regel geworden.
2. Demnach ist der Optativ (ohne av) in Hauptsätzen zunächst als
Optativus potentialis der Ausdruck des bloss Vorgestellten, der
subjektiven Annahme, wobei das Verhältnis dieser Annahme zur
Wirklichkeit ausser Betracht bleibt. Die Negation ist ou. 7, 231 peia
fteo? 7' IdsXcov xal ttjXo&sv ovopa saoxrai leicht mag (dürfte, könnte) ein
Gott retten, vgl. K, 556. 0, 197 i^a-clpeaaiv 70p ts xal utdai ßeXxepov
etTQ bei seinen Töchtern und Söhnen mag es eher angebracht sein.
K, 247 toutou 7' £<j7ro|xevoio xal Ix Ttupö? aOojilvoio | a\x.rfio vo<Jtir)<jai|i.e v.
E, 303 u-eYa Ip70v, r ou öuo 71 avope cplpoiev, | 0T01 vuv ßpoxoi et'ji wie
es zwei Männer nicht tragen könnten. T, 321 ou \t.kv 7<xp ti xaxii>Tepov
aXXo 7id0oijxt, | ou8' ei xev tou iratpö? dirocp&ipivoio Truöot'[xr,v ich kann
mir kein schlimmeres Leid vorstellen. £, 123 w 7epov, ou ti; xeivov dVrjp
dXaX^|xevo; £X{lo>v | drffeXXojv usiaeie 7uvatxä xe xal cpi'Xov utov. 0, 45
Kühn er s ausführl. Griech. Grammatik. II. T. 1. Abt. 15
226 Gebrauch der Modusformen. § 395.
aütdp xoi xal xet'vcp £7« irapa|xu&rjaatu.Tjv ich kann mir denken, dass ich
ihm sogar zureden würde (doch könnte diese Stelle auch nach Nr. 5
erklärt werden). £, 193 eirj fiiv vuv vü>tv eVt ypovov i^xiv £o<ü8t] j
y]5e |xe9u . . . pTjtoi'co; xev Iiteita xai efc IviauTÖv anavxa | ou xi 8iaftprj;at|j.i
Xrytov l-xd xyjoea öu|xoü ich nehme an (setze den Fall), wir hätten u. s. w.
Hes. th. 725 ydXxeo; ax-xtuv | £x ^airjc xaTtwv oexaT/] £; Tapxap i'xoito,
dürfte kommen. Find. 0. 3, 45 ou jj.iv Siü>;ü>* xetvb? etrjv, ich würde
ein Thor sein (wenn ich dies thäte). Vgl. 9, 80. 10, 21 tö ^ap |
i|xcp'j£; out' a'i'öwv dXcl)jtrj£ | out' £ptßpo|xot XeovTe; otaXXd£aivTO y)9o;,
dürften ändern. Theoer. 8, 88 (b; |iiv 6 TtaT; £yäprt xai dvdXaTo xai
Tz\az(i.'(i]az | vtxdaa?, ouxoj; eVi jxaxepi veßpö; aXotTo" | tu; 8e xaTeafAuyörj xai
avsxpaTcexo eppeva Xuna | tuxepos, outou xai vujxcpa -/apLeaeia axayotxo.
27, 60 cpT)? jxot Ttavta o6[xev" Taya 8' ustepov ouo aXa oot'rj<;. Bei den
Attikern wird der potentiale Optativ ohne av mit Recht beanstandet.
In den Handschriften findet er sich z. B. Aesch. Suppl. 708 fou>z 701p 7]
XYJpüS xt; rj Trpeaßu; |xoXot (Burges av statt r,). S. Ai. 921 cij? dxjxaio?,
et ßaiT), -xoXoi (Pantazides äv ßaiT) -xoXwv). Eur. J. A. 1210 x6 f&p
xoi xexva au3<j(p£etv xaXov, | . . oüoei; Ttpöc xä8' avxeiTioi ßpoTcov (Nauck
ouoei? xoiao' av). J. T. 1055 lyet xoi Süvajxtv ei; oixxov 7UVY]' xa 6' aXX'
i'toj; a^avxa aujxßaiTj xaXco? (Markl. av ravxa). Ph. 1201 ti 0 djj.et'vov'
oi fteol | 7vü)iJ.r,v eyouaiv, eÖTuyjj? eiYjv 1-,'ü) lässt sich als Wunsch auf-
fassen. PI. Phaed. 87, e d-ToXo|iiv7jS ty;; ^X^ "cöY rfir^ ttjv cpüjtv Trj;
dafteveia? £-toetxvuoi to acojxa xai xayu aairev ototyotTo ist av aus dem
Vorhergehenden hinzuzudenken oder tot' av y(oy) zu schreiben. Lys. 214, d
0 auTo auTiu dvöjj-oiov ei'rj xai oiäcpopov, <jyoXfj 7! tcu aXXco ojxotov rj «pi'Xov
-yevotTO (Bekker <jyoX9j 7' av). Civ. 516, e et 6 toiouto? ef; tov auTov
Oaxov xaöi^otTO, dp' ou axoTOu; dvd7-;Xeu>; ayoiTj touc 6:p9aX[xou;, i;ai'cpvr^
•»■xtuv Ix tou tjXi'ou ; (Hermann av t:XIü>;). Isae. 10, 18 tau>; ouv (av)
Tt? . . 9au(xajet£. 10, 23 oetvoxara ^äp (av) -dvTüiv -^evoiTo, et . .
Ecousiv. 11, 38 Ifcb 70p (av) TtävTüjv 8[xoXo7Tjaai(xi eivat xdxtaTo;, et . .
cpaivot|XT)v. Antiph. 1, 25 xai 7«p (av) otxaiöxepov . . 717V01T0, ubi v.
Maetzner, vgl. 3. ß, 6. 4. 0, 3. 5, 64.
3. Zweitens dient der Optativ als Ausdruck des Wunsches,
und zwar ursprünglich sowohl des erfüllbaren wie des un-
erfüllbaren Wunsches; in der nachhomerischen Sprache dagegen
ausschliesslich als Ausdruck des als erfüllbar vorgestellten Wunsches.
Die Negation ist hier p\. Meist wird der Wunsch eingeleitet
durch die Partikeln et -/dp, elfte (ai 70p, aide), seltener und nur bei
Dichtern durch das einfache et oder durch w;. a) v, 42 djxujxova 0'
01x01 axotTiv | voatrjja; eupot(j.t aüv dpxspteeujt cpt'Xotaiv" | u|j.etc 0 auöt [xevov-
xe; iucppatvoixs 7uvatxa; | xoupioia? xai xexva* 9eoi 8 dpex/jv oirdaetav ;
^avroiTjv, xai (xtq ti xaxov [xeTaoTQiJLiov eirj. a, 386 \xt\ ae 7 iv djxcptdXcp
§ 395. Gebrauch des Optativs. 22/
i&äxT) ßaaiXrja Kpovituv | Ttonrjaetev möge dich Zeus nicht zum Könige
machen! ja, 106. 11,30. u, 199 yaipe, TC«Tep *» cetve* 7evoixö toi I; uep
o-iauto | oXßo;. 3, 107 vuv 8' eir) o; xvjaoe 7' dtjxei'vova jxrjxiv Ivijtioi, | 7]
veo; TjE TraXaiö;" l[xoi oe xev dafxevü) etirj. P, 640. 7, 205 ai 701p Ijiol
xoacrrjvSe öeoi 6uvap.1v -epideiev, j xisaiÖai jxvTjJT^pa;. A, 189 at 7<ip ot(
ouxtu; eitj. 0, 339. cp, 200 Zeu üäxep, ai 701p xouxo TsXeuTTQOSta? leXotop.
a, 255 ei 7 a p vuv IXÖojv oöu.ou lv uptuTTjai Oüprjaiv | axairj. P, 561 ei 701p
A8i^vt] | 80 IT] xapxo? Ifioi, ßeXecov 8 djiepüxoi IpcuYjv" | xcü xev 170) 7'
IdeXotpii Ttapeaxdjxevai. p, 494 aid' ouxco; auxöv ae ßdXoi xXux6xo;jo; 'AtcoX-
Xu>v. 0, 61 Apxeu.t, Ttörva fted, d^axep Aiö?, ai'de jxot 7joy) | iöv e*vi aTtjöesjt
ßaXoua' Ix dupiov e'Xoio | auxixa vuv, yj eireixd ja' dvapTrä^aaa BueXXa | oi'yoixo.
ß, 33 ei'de oi auxiu | Zeü; d/aftov xeXeaeiev. S, 107 w; Ipi? ex xe Öewv
ex x dvöptüTTwv d7i 6X01x0. S. Ai. 550 u> itat, 7evoio Tiaxpö; euxuyeaxe-
po;; | xd 8' aXX' opioio;" xai ^evoi' av ou xaxo; (mögest du glücklicher
sein als dein Vater; dann dürftest du nicht schlecht werden). Ant. 928
|ay] uXeicü xaxd | Tiaftoiev, yj xai opwaiv ixoi'xcu; i\xi. PI. Phaedr. 279, b
cüi cpt'Xe Ilav xe xai aXXoi oaot xrjoe 9eoi, 60 ixe ptot xaXcu 7svs5&ai xavooöev"
7iXouaiov 6e vojjLt'^otfAi xov aocpöv' xo 6e ypujou t:Xyj9oc eiT) fioi oaov jxtjts
cpepeiv p.T]xe a7eiv oovatxo aXXo; yj 8 acöcppcov. X. Cy. 6. 3, 11 d/»X, (o Zeu
urfiaxe, Xaßeiv p.ot 7evoixo auxov, u>; I7W ßoüXou.7.1. An. 5. 6, 4 ei [xev
3U[xßouXeuoi(jii, a ßeXxiaxd |xoi 8oxeT, roXXd jxoi xai 47aöd 7evoixo' et oe |xr„
xdvavxia. S. OR. 863 ei' ;xoi cuveirj cpepovxt (xoipa xav di^veiav X67UJV.
PI. Prot. 310, d ei 7ap, cu Zeu xai öeoi, lv xouxw e i'rj. X. Cy. 6. 1, 38
ei 7ap 7evoixo. Hell. 4. 1, 38 eifr , <a Xcpaxe, ab xotouxo; wv cpt'Xo; ^jxiv
7Svoio. Auch im Nebensatze: tj, 148 (6aiTU|x6va;) xoijiv fteoi oXßta ooTev.
v, 42. S. Ph. 316 xoiauxa oeopdxaa' ('Axpeioai xai 'Ooosaeüc) 01' 'OXÜjxttioi
deoi | ooTev t:ox' auxoic dvxiTroiv' i|j.ou Trafteiv, vgl. 275. Nicht selten
dient der Optativ als Form der Verwünschung oder Be-
teuerung. Z, 164 xeftvairji;, w npotx1, rt xä>ixav£ BeXXepocpovxrjv, den
Tod über dich, wenn du nicht den B. tötest. P, 417 7a!a jxeXatva Ttäat
ydvoi. S. El. 126 w; 6 xdoe Ttopwv 0X01x0 Fluch über ihn (Gegensatz
ovaio Segen über dich!) N, 825 ei 7<ip ^wv ouxa> 73 ACoz izaTz ai'jiöyoio
eirjv . . tu? vuv ir([xepT) rfie xaxov tpepei 'Ap7eiotoiv. B, 259 {atj6' exi Tr,Xe-
pidyoio TraxTjp xexXtjjjl ev o? ei'rjv, | ei jxyj i^w ae Xaßwv anb p.ev (fiXa e'ipaxa
oüaa). Ar. eq. 833 xai 5' iTri8ei;to | . ., ^ |at) C «J tj v, | otupo6oxrJ'3avxa.
Ach. 324 e,£oXoi'}iriv, r;v dxouaw. N. 520 ouxcu vtx^saijxi x' I70) xai
vo;xi£oijxT)v oocpo;, | d>s 6jxd; r]7ou[xevo; elvai öeaxa; oe;ioüc | . . ifciwaa.
Thesm. 469 xaüxrj 7<ip 270)7', ouxtü? 6vai|X7]v xuüv xexvtuv, | pnatu xov avop'
Ixeivov. S. OR. 644 |nq vuv ovai|xrjv {iie felix sim) . ., ei' ai xi | Seopaxa.
Hdt. 7, 11 (xt) 7ap ei'rjv Ix Aapeiou 7e7ovd>;, jxtj xifKüpr^dpLevo; 'Adrjvaiou;. —
b) A, 670 ei'& co; Tjßcüoijxi ßiTj xe jxoi ejxTieoo? eirj, | u>; 8-6x' 'HXeioiat
xai rjjAtv vsTxoc Ixuy»^. Vgl. H, 132. 157. A,670. ^,629. g, 468.
15*
228 Gebrauch der Modusformen. § 395.
&, 313 u> "(spov, eid' u>; Oufio« ivl axTjdeaai <pi'Xoiaiv, | tu« xoi fouvaH' etcoixo,
ßtTj 8£ toi ejxTteoo; ei/r). | dXXa ae "frjpa? xet'pei 6jjlo(iov oj; ocpeXev xt; ] tivSptov
aXXo; eyeiv, au 8s xoupoxspotat jAExeTvat. 11,722 al'ö, ojov 7]atjü>v etyu, x6aov
<r£o a>£pxepoc eirjv. ir, 99 ai 7<ip i/tov outco v£o; efrjv xu>6' £jtI dujxü), j
■n rcai; ic 'Oouo^o; d[JLU|xovo?, ir,s xal aux6;. cp, 372 ai fap rcdvxtuv xoaaov . .
Ijivtjsttipcdv ^epat'v xe ßiTjcpt ts cpepxepo; eirjv. Mit Beziehung auf die Ver-
gangenheit a, 79 vuv jxev u.tjt' etrj?, ßou-fdie, jxtqte 7 ev 010 (Verwünschung).
Die ähnliche Ausdrucksweise Eur. Hei. 1215 onou xaxcS; 0X0 txo, Msvl-
Xeto; 6e jat) utinam perierit, u. Hipp. 406 <i>; 0X0 ixo rccqxdtxw;, | tjtu
m>o« avSpa; rjpcax' aüayuveiv Xe/tj erklärt sich aus der formelhaft ge-
wordenen Wendung oXoto Fluch dir!
An merk. 1. Die nachhomerische Sprache verwendet für den als unerfüllbar
vorgestellten Wunsch regelmässig den Indikativ der Präterita oder die Um-
schreibung mit tucpeXov, die auch bei Homer bereits üblich ist, s. § 391, 6 u.
Anmerk. 3. Zu betonen ist, dass nur solche Wünsche als unerfüllbar gelten,
über deren NichtVerwirklichung bereits entschieden ist, nicht aber solche, die sich
auf die Zukunft beziehen, mögen sie auch ihrer Natur nach unerfüllbar sein.
Die letzteren können auch im Attischen durch den Optativ bezeichnet werden.
Eur. Hei. 836 ei [*ot y^voito cp&oyYo; lv ßpa^toai | xai yspoi xal x6[*aiot xal toocüv
ßacEt. Ebenso in den Bedingungssätzen: Aesch. Ag. 37 olxoc 0' aötö; d <p9oY"p;v
Xdßoi, | oatpesxax' äv Xei-stev (man beachte fivoiro, Xdßoi würde, bekäme; dagegen
wäre efij, ?xot attisch ni°ht möglich). Vgl. Dem. 19, 66. 27, 69.
Anmerk. 2. Die Ansicht, dass die mit et eingeleiteten Wunschsätze als
elliptische Bedingungssätze aufzufassen seien, ist durch L. Lange (der Homer.
Gebrauch der Partikel d, in den Abh. d. Sachs. Gesellsch. d. Wissensch. philol. bist. Kl.
Bd. VI, S. 307 ff.) widerlegt worden. Vielmehr sind umgekehrt die Bedingungs-
vordersätze teils auf Sätze des Wunsches, teils auf Sätze der Einräumung oder
Annahme zurückzuführen. Wie die Wunschpartikel tu; ursprünglich in der de-
monstrativen Bedeutung so, sie den Wunsch zu dem vorausgehenden Gedanken
in Beziehung setzte, so mögen auch at und d zunächst als demonstrative oder
interjektionsartige Adverbien auf die vorliegende Situation hingewiesen haben.
So findet auch die Formel der Ermunterung d 0' dys ihre Erklärung, ohne dass
man zu der misslichen Annahme einer Ellipse (d ol ßotSXet, dye) zu greifen braucht.
4. Eine abgeschwächte Form des Wunsches ist das Zu-
geständnis, die Einräumung (Optativus concessivus). $, 274
iTTEixa 8e xai xi 7id0oi|At dann mag mich meinetwegen das Schicksal
ereilen. 359 Tptua; 8e xal auxt'xa 610c 'A^iXXeüc | aaxeo; ££eXdaeie mag
Achill meinethalben die Troer verjagen. E, 685. Q, 226. tj, 224. Ö, 139
X7)8' eiT}* 0; anoiva epspot, xal vexpöv 01701x0 mag es so sein; wer Löse-
geld bringt, mag den Leichnam mit sich nehmen, a, 402 xx^axa 8'
auxo? I)(oic xal 8tu|i.aaiv olaiv dvaaaoti;. tt, 386 ofxta 8' auxe | xei'voy
fivjxepi 8oTp.ev e^eiv mögen wir immerhin überlassen (vorher ßi'oxov 8'
auxol xal xxT)p.ax' Ix«>[isv wollen wir haben). Über die ähnliche Ver-
wendung des Imperativs s. § 397, 2.
§ 395. Gebrauch des Optativs. 229
An merk. 3. Die Ansicht, dass auch das eine Erörterung abbrechende und
zu etwas Neuem tiberleitende elev es sei, gut, abgemacht! ein konzessiver
Optativ sei, ist irrig: elev ist vielmehr ebenso wie ela als Interjektion zu be-
trachten. Vgl. Uhlig im Rhein. Mus. Bd. 19 (1864) S. 33.
5. Der Optativ des Wunsches dient endlich in der I. Person
als schwächerer Ausdruck des Willens, in der II. und III. Person
als mildere Form der Bitte und der Aufforderung, a) W, 151
vov 8' ircel ou v£ou.at 7s <j/t'Xr(v I; raxpt'oa -/aTav, | flaTpoxXto -r,pu>t xojjltjv
oTräoaiu.1 cplpes&at ich möchte mitgeben (unbestimmter als der Conj.
adhortativus ich will). 1, 121 vüv 8e xXso; ssÖXov dpot'u.7]v. n, 559
dXX' et u.tv aEixiajat tieft' eXovxe; (die Ergänzung von xaXto; dv 7SV01X0
U. dgl. ist unzulässig J). X, 304 jxt] fidv d<rrtou8i 72 xai dxXEtcÜ; dTroXotiiTj v
wenigstens will ich nicht kampflos und ruhmlos untergehen. y, 462
u.7) fj.iv 6t) xa&apw davarw duo 9'j;xöv eXoi'iatjv nicht eines ehrlichen Todes
will ich sie sterben lassen. (So lässt sich auch tj, 314 erklären: otxov
8e x' i'(ta xai xx7Ju.axa So^tjv ein Haus möchte ich dir wohl geben;
die Unbestimmtheit des Optativs, weil Alkinoos an der Erfüllung des
Wunsches zweifeln muss. Andere lesen 6s x' s^tö). Theoer. 8, 20
xaüxav (aöprflv.) xaxdstTjv (hätte ich wohl Lust zu setzen), xd 8s xd>
zaxpo; ou xaxadTjato. (PI. Euthyd. 299, a tcoXü jasvxoi Stxatoxepov xov
-ax£pa xu-xotu.t ist wegen Sixaiotepov die Partikel dv einzuschieben.) —
b) A, 193 xai vüv, ei xt ttou ssxt, 7ii'Ooi6 jxot (rücksichtsvoller als der
Imperativ m&oo). 0, 24 dXXd <ju 7' £Xdd>v licixpltysias exaaxa. 0,571
st Tivd tto'j Tpcöiov l;dAu,Evo; avopa ßdXotaöa. ß, 230 ff. u.tj tu ext irpö-
epptov a7av6; xai 7)tuo; Itcü> | axTjTrxoüyo; ßaatXsu; fA7)8s eppeaiv aiatfxa etöcö;, j
dXX' a?ei yaXsTicj; x sit) xai aüuuXa ps£ot. £, 407 xdytjxd u.01 Iv8ov sxatpot
elev. cd, 491 E^eXOiöv ti« 18 ot. y, 77 IX&cu;j.ev 0' dvd daxu, ßoT) 8' toxtaxa
YEvotxo Kriegslärm möge sich erheben. Y, 119 dXX' 075$', r^eTs ~^P
p.iv d7ioxpa)T:cu(j.sv OTti'aatü j auxö&sv* r) xt; Izsixa xai T)u.st(ov 'A-/iXy)1 | TrapsxatTj,
6oi7) 8s xpdxo? fxE7a, u.t)6s xt duiiw | Ssuss&ü) (bezeichnender Wechsel der
drei Formen der Aufforderung). Q, 149 xvjpu; xt; 01 sirotxo. ö, 74
dXX' st xt; xaXEUEts OeoÜv 0sxtv, vgl. K, 111. ö, 512 (jlt) fidv dsirouSi 7s
vecüv ^TitßatEv EXYjXot nicht kampflos wenigstens mögen (sollen) sie die
Schiffe besteigen. Vgl. 0, 476. P, 341. Aesch. S. 260 akoofjivcp
jxot xoucpov Et 80 it); xsXo;. Ar. V. 1431 Ip6ot xt; r,v sxaaxo; eiSeu;
xsyvTjv. PI. civ. 362, d dSsXcpö; dv8pi TrapEtTj der Bruder helfe dem
Bruder ! X. An. 6. 6, 18 xouxoo svsxa [atqxs ~oX£|aeTxs AaxeoatLxovioi;
atpCotafls xs djcpaXui;, ozot ösXet sxaaxo;, erst der Imper. als Verbot,
dann der Opt. zugleich als Aufforderung und Wunsch, s. Kühners
Bmrk. 3. 2, 37 s{ tisv ouv aXXo xt; ßsXxtov 8pd, aXXco; £ysxa>* st 8s
(AT), Xstpiaocpo; jxsv 7)701x0, xcuv 8s ^Xsupcuv sxaxspiov 800 tw rpEaßuxdxo)
l) S. Lange, der Homer. Gebrauch der Partikel ei, S. 326 f.
230 Gebrauch der Modusformen. § 395.
rrpaxTj-fw in ru.eXota&T) v OTriaöocp uXaxoTjAEv 8' ^[xs^. Selten ist dieser
Gebrauch des Optativs bei eigentlichen Vorschriften st. der III. Pers.
Imper. X. r. eq. 1, 8 diro fe jxtjv xgu oxspvou 8 |xsv aüyrjv aüxoo (xoü t-uou)
jxt) tua-ep xarpou TipoTirrij; itecpüxoi, dXX' tüjirsp dXsxxpuövo; opflo? upo; xr,v
xopucprjv rjxoi xxX. Im Kyprischen sogar in der Gesetzessprache:
owxoi vu ßaotXsü? . . xov ycupov, bei Collitz Dialektinschriften n. 60, Z. 16.
Anmerk, 4. Der wünschende Optativ schliesst seiner Natur nach die
Modalpartikel i'v (xev) aus. Es findet sich denn auch diese Verbindung nur an
drei Stellen: Z, 281 io; xe oi aü9t | filz ydvot. o, 545 Et 7dp xev cu -oXuv ypovov
£v9cto£ p.f[j.voic (G. Hermann und die meisten Herausgeber xcu). Hymn. in Apoll.
Del. 51 AfjX' ei ydp x' eöeXoi<; k'oo; ipi(j.evai ulo; eixoto. In Aufforderungen im Opt.
m. äv (§ 396, 4) und wünschenden Fragen mit raus dv, xt'? dv (§ 396, 6) ist der
Optativ potential zu fassen.
6. In direkten Fragen kommt der Optativ nur selten vor,
und zwar a) als potentialer Optativ. A, 93, rj 8a vü u.ot ti 7tidoio,
Auxdovoc uii oaitppov; xXaiYj; xev MeveXdip ent TTpospiEv xayüv föv, möchtest
du mir etwa gehorchen? Dann würdest du dich wohl entschliessen.
H, 48 r( pd vü [ach xi rt&oto; (xasqvrjxo? oe xoi si\ii') aXXou; piiv xdfttsov
xxX. 3, 190 7j pd vü u.ot xt Tit'doio, cptXov xexoc, oxxi xev sijtu), r(e xev apvrjuato;
A, 838 ew; x' dp' sot xaoe ep-p.; xi plcou-ev; (wo die Lesart unsicher ist;
Bekker 7:10; xev eoi). Aesch. Ch. 595 dXX' u7TEpxoXu.ov dvopo; cppövr^a
xi; Xe-yot; wer möchte sagen? S. Ant. 605 xeav, Zsü, oüvaaiv ti? dvöpwv
ÜTrepßaai'a xaxdayot; Eur. .1. A. 523 rcu>s Otto Xd ß oijjlev Xo-yov; (wo
mit Markland Ü7:oXdßot|i.' äv zu lesen ist). Höchst zweifelhaft bei
Prosaikern. Antiph. 1, 4 Tipo; xi'va; (5v) ouv eX&oi xt; ßorjOoü;; PI. Gorg.
492, b xi xfj dXYjDEi'qt a't'aytov xai xd/.tov (av) eitj acucppoaüvr,;; Civ. 437, b
ap' oüv . . Ttävxa xä xotauxa xwv Ivavxttov dXXrjXoi; {} e t rj ? 5 Lach. 190, b
xt'va (xtv' av) xpönov xoüxou aüpßooXot -/Evoiu.sda; Lysias 31, 24 xi (av)
ouv ßouXrtÖ£vxs; u|xei; xouxov 0 oxtp-d (joixe; Lycurg. 144 xt'c (av) dvajxvr,-
aöVt; xcuv tjXixkoxwv . . awaete xov TTpooEOtoxoxa ; Isae. 3, 54 7tu>; oüv
(av) xt; aa^Edxspov £ £eX E-fy 01. 7, 36 xi? (av) d[Acptaß7)X7)aei£ |ay) oüx
dvopo; eu '^povouvxo? elvai xaüxrjv xf(v jcoujaiv ; 4, 19 -a>; oux (av) dvouiä)-
xaxo; ei'r,; (Dem. 34,48 a 0' E^eüoaxo üaxepov, ItieioTj ots^ftapr,, -nrroxspa
xau&' u7ToXdßotxe elvat gehört nicht hierher; der Satz hängt noch ab von
zw; oüx av eitj axorcov ei). — b) Da der Optativ in Wunschsätzen zu-
weilen dem adhortativen Konjunktiv nahe kommt (vgl. Nr. 5 a), so
konnte er wohl auch in Fragesätzen dem deliberativen Konjunktiv
ähnlich gebraucht werden. Doch lässt sich hierfür kaum ein anderes
Beispiel anführen als Theoer. 27, 24 xoi xi, cp.'Xoc, 8 4£aifi.i; quid
faciam? (nicht: quid facerem). S. Ph. 895 ist mit Schäfer zu lesen
xi otjx' ov Sptpu.' iföi statt 6r(xa, OC. 1418 mit Vau villi ers auftt« av
rdXiv st. au&u aü, PI. leg. 894, c mit den Zürichern xiv av TTpoxpi'vatjiev
st. xi'va, Dem. 21, 35 mit Blass jjlei^ov' äv oot'r] st. jjlei^w.
§ 396. Optativ mit av (x£v). 231
Anmerk. 5. Auch die Stellen, in denen der Optativ in indirekter
Frage nach einem Haupttempus (abgesehen vom Optativ, vgl. § 399, 6) erscheint,
sind nicht unverdächtig. PI. Phaed. 107, a o&x otoa e{; ovttvo (ovttv' av) ti« ä'XXov
xaipov ävaßdXXotxo. Ale. I, 132, b 7ieipü> l£-rfltla§ai ovxiva (6'vxtv' av) xpoTiov irifAc-
?w-rj»Etfxev ^fxüiv aüxüv. Euthyd. 296, e oux eytu, opüv otc (av) dfAcptoßTjxonrjv. Gorg.
448, e oüSet; ^pwxä (Bekker Tjptuxa) Tioi'a xt; efr] tj TopYfo'j Teyvrj. Lys. 5, 5 oiix£xi
ox^ovrot o xi (av) äyadov Ei'pYaajjtivot xou; Seaxcoxac £Xe6thpoi yivoivro. Anders liegt
die Sache in Fällen wie PI. Crit. 45, b oüx av iyote ^eX8u>v, ö xt y p«Jo aauxqi,
Gorg. 486, b o!a&' oxt o'j-/. av r/oic, o xt yp-rjoaio oauxüi, wo das im Optativ
stehende übergeordnete Verbum ebenso wie der davon abhängige Fragesatz etwas
nur Vorgestelltes bezeichnet.
§ 396. Optativ mit av (xev).
1. Während der Optativ ohne av eine Vorstellung an
sich, ohne alle Rücksicht auf die Verhältnisse und Um-
stände, unter denen die Verwirklichung erfolgen könnte,
ausdrückt, bezeichnet der Optativ mit av die Vorstellung zu-
gleich mit Rücksicht auf diese Verhältnisse und Um-
stände, z. B. efrrot ti; dixerit qiäspiam, es mag, möchte, dürfte,
könnte einer sagen, aber euroi ti; av, es dürfte, könnte einer unter ge-
wissen Umständen sagen. Dass in der Dichtersprache der Gebrauch
des potentialen Optativs ohne av sich länger erhalten hat als in
der Prosa, ist ganz natürlich. Die freiere Anschauungsweise des
Dichters spricht das subjektive Urteil an sich aus, unbekümmert um
das in Wirklichkeit stattfindende Verhältnis der Dinge. Der Pro-
saiker hingegen, der mehr die eigentliche Sachlage der Dinge ins
Auge fasst, nimmt auch im Ausdrucke Rücksicht auf das Ver-
hältnis seiner Gedanken zur Wirklichkeit.
2. Der Optativ mit av (Optativus potentialis § 395, 2) wird
daher gebraucht a) wenn der Redende eine Handlung als even-
tuell möglich hinstellt: yvodf) av er könnte wohl erkennen, etwa
haud scio an cognoscere possit (Optativ der unentschiedenen
Möglichkeit); aber auch b) wenn er seine subjektive Un-
gewissheit über die Wirklichkeit einer Handlung zum Aus-
drucke bringen will: pou] av er dürfte wohl erkennen, etwa haud scio
an cognoscat (Optativ der gemilderten Behauptung). Die
Negation ist ou. Bei denAttikern nur in Beziehung auf die Gegen-
wart oder Zukunft, a) A, 271 xei'voiai 8' av outi; | twv, oi vuv ßpoxoi
Etaiv liuyftoviot, p.ayeotxo dürfte (kann) wohl keiner kämpfen. Vgl. M, 447.
B, 12 vuv -jap xev EX ot ttöXiv, sowie jetzt die Sachen stehen, dürfte,
kann er unter Umständen einnehmen. 373 tw xs Tay/ ^p-tiaeie 7:6X1;
FIpia[xoio. T, 52 oux av otj jxeiveia? dpr(icpiXov MevIXaov ; | -yvoiT]; y',
otou cptuxo; syst? daXepf,v Ttapaxotxtv dann würdest du wohl merken. T, 392
232 Gebrauch der Modusformen. § 396.
ouos xe cpaiY)? | dtvopt [xa^Tjaäfxevov xöv -( e'X&etv, dXXd yopovoe | epyeadat.
Vgl. 7, 124. X, 253 vuv auxe jxe 8u;xb; dvrjxEV | axrjjxevai dvri'a aeib, IXotpu
xev rj xev dXotrjv, möglicherweise erlege ich ihn; es kann aber auch
sein, dass ich erliege. I, 57 rj jayjv xal veo; iaal, ejxo; oe x e xal udi<;
tlrii du könntest mein Sohn sein. S. Ph. 118 sq. N. ixaOwv -ydp oüx
dv dpvot'ixTjV xb öpdv. Ul. aocpö; t' av auxb? xd^adö; xexXrj' afxa. Hdt.
5, 9 yevcH-co 8' dv Tidv £v xtö pLaxpip XP^V(P unter Umständen kann alles
geschehen. PI. Crat. 402, a 8I5 i; tov auxov Ttoxa{i.bv oux av £jj.ßa£Tr];.
Prot. 345, b 6 |xsv dfaftö; dvrjp ysvoit' av iroxe xal xaxo<; . . 6 öe xaxö;
dvfjp oux dv uoxe yevoito xax6;* im ^dp dei. Sehr oft p/oiY); av, ^voi'tj xi;
dv, 1001 Tis av u. dgl. cognoscas, videas, ßouXoipnrjv dv, velim. X. Cy. 1.
6, 21 ^voit\z 8' avj 0Tt touö' ouxcos s'xet- Dem. 18, 252 iravxa^öoEv av
xt; 1 6 0 1 xrjv dfvwpioaüvYjv auxou. — b) Hdt. 3, 23 6ta xouxo av elev
[xaxpoßtot dem dürften sie vermutlich ihr langes Leben zu verdanken
haben. 5, 60 Zxaio; 0' av ei'y) 6 Ijtttoxoüjvxo?. S. Ai. 186 vjxot 70p av
{kt'a vöao; das muss wohl eine gottverhängte Krankheit sein. Isoer. 11, 5
on t:oXü oiTjve^xe xu>v dXXtov, airavxe; dv ofioXo-j-TjaEiav omnes concedere
puto. PI. conv. 196, d ('Epan) üdvxcüv av dvopsioxaxo; e?7j. — Seltener
wird der potentiale Optativ mit Beziehung auf die Vergangenheit ge-
braucht, und zwar a) bei Homer als Optativ der unentschiedenen
Möglichkeit von einer Handlung, die sich in der Vergangenheit unter
Umständen verwirklichen konnte: a) E 85 coc 01 jxev ttoveovxo . . j
Tuoei'ÖTjv 6' oux dv Yvoirj;, roxspoiai jaexeitj, cognosceres, du würdest er-
kannt haben. A, 223 Iv9' oux dv ßpt'£ovxa l'Soi<: 'AYa[xe[xvova, videres.
429 01 6' aXXoi d/Yjv l'jav* ouoe xe cpatrjc | xöaaov Xabv e^eaftai ey^ovx iv
axrjösatv auSVjv, diceres, so T, 220. 0,697. P, 366. M, 58 ev&' ou xev £ea
i'ktco? ^üxpo^ov ap|j.a xixaivwv | £<jßaiT). v, 86. A, 539 Iv&a xev ouxext
IpYov dvyjp ovöaatxo jxexeXOwv, | oc xi? ex' aßXrjxoi; xal dvouxaxo? 6£si
yaXxto | ötvEÜot xaxd jjtiaaov. Vgl. N, 127. P, 399. E, 311 xai vu xev
IvO' diröXotxo (wäre umgekommen) avac dvßptov A^vEia«, | d jat) ap' ö£u
voyjcje Aiöc du-ydxTjp 'AcppootXT). Vgl. E, 388. P, 70. N, 343 |xdXa xev
ftpaauxdpoioc etr], | o? xoxe 77jdr)aetev £8d>v t:6vov ouo dxdyoixo, der hätte
sehr beherzt sein müssen. B, 80. Die Attiker gebrauchen in diesem Falle
den Indikativ der Präterita mit dv: s-pcu; dv, s. § 392, 5. (Verdächtig
ist Eur. Suppl. 764 «paiTj; dv, d Tiap^aft', ox' irjdiia vexpou;. PI. Menex.
240, d iv xoüxip ofj [xwi ypovcu] av xi; yevojxevo? ^voit] ^ zu übersetzen:
„wenn einer sich im Geiste in jene Zeit versetzen will, wird er er-
kennen", vgl. ibid. 239, d). — b) Bei Herodot alsOptativ der gemil-
derten Behauptung, indem der Redende vom Standpunkte der
Gegenwart aus eine Vermutung über Vergangenes ausspricht: 9, 71
xauxa [xev xal cpdovcu dv eittoiev, dieses mögen sie aus Neid gesagt
haben. 1, 70 xdy^a oe dv . . Xs-^otev . ., cu; diratpe&EtTjaav uttö 2a[i.(ajv.
§ 396. Optativ mit av (xlv). 233
8, 136 xafya 8 av xal xa ^prjrcrjpta xauxd ol TrpoXsyot. 7, 180 xu> 6s
o^ofctaa^evTt xotSxtp ouvojxa rjv Astuv* xdya 8' dv xt xal xou ouvoji-axo; i^au-
potxo, vielleicht mag er es auch seinem Namen zu verdanken gehabt
haben. 184 yjotj iuv avopsj av stev lv auroTai xeaasps; jxupidäec xal etxoj'.
demnach mögen also darin etwa 24 Myriaden gewesen sein. 214 efSeiT)
av xaüxr,v xrjv dtpanöv 'OvrjXT];, e* xtj /top?] 7r°M(* «ujJ-tÄTjXw; el'rj, mag wohl
gekannt haben. (Dagegen ist 1, 2 etrjdav 6' av ouxot Kp^xe? auch die
Übersetzung „dies mögen wohl Kreter sein" [nicht: „gewesen sein"]
zulässig. Ebenso 2, 98 s?^ 6' av xal dXXo; xt; 'Ap/avSpo;, u. 5, 59 xauxa
^jX,txtT)v av sl'-f] xaxa Aatov). Die Attiker verwenden in diesem Falle Um-
schreibungen mit oTfxat, otjXov u. dgl. Die für den Optativ mit av an-
geführten Belegstellen sind kritisch verdächtig oder lassen andere Er-
klärungen zu, z. B. Antiph. 3, ß 5 Tito? av i-tßouXeusaifii (Blass
iTreßouXeuad xi). Lys. 7, 16 so ^ap av s'oei'tjv (Emperius fjoetv). Thue.
1, 9 auxat ö' oux av uoXXai erijaav ist nach dem Zusammenhange nicht
zu übersetzen: „deren dürften nicht viele gewesen sein", sondern: „die
aber könnten doch nicht als TtoXXat bezeichnet werden" l). — Vereinzelt
erscheint der Optativ mit av auch zur Bezeichnung eines gesetzten
Falles. Aesch. Ch. 565 xal 8y] 9up<üp<uv ouxt; av 9atopa cppevl oe;aix',
fac accipere, wie sonst der Indikativ, vgl. § 391, 1.
3. Insbesondere eignete sich der urbane Ton der Attiker
diese Ausdrucksweise zu* dem Zwecke an, dem Vortrage fest be-
gründeter und bestimmter Urteile oder sicherer Thatsachen die
Farbe des Zweifels und der Unentschiedenheit zu geben. S. El. 1372
oux av |j.axpo>v 19* tjjjuv ouoev av Xö^cuv, j riuXdor], xöo' e?7) xoup'fov. OC. 647
\ii'[ av Xi^ot; 3ü>pr)fj.a rrjs £uvouat'a;. X. Cy. 1. 2, 11 xal ftrjpüjvxs; jxlv
oux av dpiaxrjaaisv, 13 lirstoav xa ttevxe xal elxostv Ixr) StaxeXEscüstv,
stTjaav [xiv av ouxot ttXeiov xt -j'e-j'ovote; tj 7ievT7)xovxa exy] a.rJb ysvea?.
Comm. 3. 5, 7 cupa av str) Xe-jeiv. PL civ. 444, d dpsTTj apa, a>; sotxsv,
uftstd xl xt? av eiT]. Symp. 175, e rj Ijjiyj cpauXr, xt; av etr) xal djjtcpts-
ßYjXt^atfxo;. Gorg. 502, d or^Tj^opta apa xt; Ijxiv r( tjo'.tjxixy]. Call. «Patveta'..
Socr. Ouxouv tj prjxoptxY) o^jj-Tj^opta av strj. So sehr häufig in Schlusssätzen.
4. So erscheint der Optativ mit av (negiert mit ou) in der
I. Person ähnlich dem Futur als schwächerer (oft auch ent-
schiedenerer) Ausdruck des Willens: totpu av ich könnte nun gehen
= ich will gehen; in der II. und III. Person als mildere (mit-
unter auch schärfere) Form der Bitte und Aufforderung: tot; av
du könntest gehen = geh! a) I. Pers. S. OR. 95 Xe^otix' av. 343 oux av
Ttlpa cppäaatitt (entschiedene Weigerung). OC. 45. Ph. 1302. Ar. PI. 284
dXX ouxet' av xpü<j;ai|xt. — b) II. Pers. o, 135 oux av jxtv vuv, xexvov, dvat'xtov
]) S. Gerth, Grammatisch - Kritisches zur griechischen Moduslehre, S. 8 ff.
234 Gebrauch der Modusformen. § 396.
aktotuo du wirst sie doch wohl nicht beschuldigen wollen. <j, 414.
S. Ph. 674 ytopot; "v e^CJU)- -^1. ^37 xXüoi; av tjSt), Ooiße (Bitte).
Ant. 444 aü piv xojxi'^oi« av aeauxov, tj 0£Xei; du kannst nun gehen.
Ar. V. 726 upiv av dfxcpotv fxuftov dxoüa-ß?, | oüx av otxäaat;. PI. Parm.
126, a 7räpet{xt Ye ^7I' aürö xoüxo oer|<jöfA£vo; ÜjaüJv. Ae-you av, s^tj, xtjv
oEYjaiv. Vgl. Civ. 614, a. Phaedr. 227, c. Phil. 23, c. Polit. 267, d.
Civ. 608, d dxoüot; av, ubi v. Stallb. Phaedr. 229, b irpocqoi; av.
B, 250 sagt Odysseus zum Thersites mit einer gewissen Ironie: öep^Tx' . .
luvet) . . ' oü -yap iyw aE0 T^H^1 yepeiöxepov ßpoxov aXXov £fj.[X£vat . . • xcu
oüx av ßaaiXrja? dvd arou. iyjav d-f opeüot? xai acptv oveioed xe irpocpspot;
voaxov xe cpuXdaaou, st. (jlt) d^opeue U. S. w. So sagt S. El. 1491
Orestes zum Aegisthos: yu>poT<; av etato aüv xdyei* Xöftuv -jap oü | vüv
iaxiv aycöv, a)Xa ar}; ^uyr)? nept. — c) III. Pers. Pind. P. 10, 95 xcuv
8' 2xaaxo; üpoüei, xuytuv xev dpnaXeav ayeftoi cppovxioa. Im Elischen
sogar in der Gesetzessprache: (juv(xayia x' la (= eirj) ixaxöv ^rexea, bei
Collitz Dialektinschriften n. 1149, Z. 2, vgl. n. 1152, Z. 4 u. öfter.1) —
Mit ou in der Form einer Frage: E, 32 oux av ofj Tpwa; fxiv Idaaijxev xal
'Ayaioüc | jxapvadö', ÜTruoiipoui Ttaxrjp Zeus xüoo? öpe&Q; | vcot 6e ya^töfieaila
könnten wir denn nicht lassen = wir wollen doch. £, 57 nä-iza cpiX',
oux av ot) [xoi £a>07tXia<jeia<; d7nf)vr)v; (Bitte), vgl. tj, 22. y, 132. Q, 263
oüx av 0 7) jxot a[xa£av IcpoTrXiaaaixe xdyiara, | xauxd xe ~dvx linde ixe
(dringende Aufforderung), vgl. K, 204. E, 456. T, 52 oux av 8tj jiei-
vetas dcp7|i'<piXov MeveXaov; sarkastisch: möchtest du denn nicht stand-
halten? st. halte doch stand!
5. Der mit av verbundene Optativ in Fragesätzen drückt
dasselbe Verhältnis aus, welches er ausser der Frage bezeichnet,
a, 65 tc<IS? av Ittsit' 'Oousrjo; lyu) freioio Xaftotjxrjv; wie könnte ich ver-
gessen? P, 327. S. Ant. 552 xi S-rj-c' av dXXd vüv <s ex1 io<peXoTu.' l^ü',
El. 1450 ttou orjx' av etev oi $£voi; oioaaxe [i.e. Ph. 1393 xi otjx' av
rjfieu opüjjxev, ei ae f Iv Xö^foic | Ttetaeiv ouvY]a6u.eaiJa fxrjoev ojv Xe^co^
X. Comm. 1. 1, 5 xi; oüx av 6|xoXo7^aeiev ; Hier. 1, 1 ap' av jaoi itte-
Xrjaat; oiTj-cTjaaaftat, a eixo; eioEvai <je ßeXTtov Ijj-ouJ Comm. 2. 3, 19.
Dem. 4, 10 XsyeTai xi xaivöv; -(evoixo yap av xi xaivoxepov tj Maxeoar/
dvrjp 'Ad^vaiouc xaxaTToXejxöjv; Ebenso in indirekten Fragesätzen. A, 792
xi? 8' olo' ei' xev oi aüv 8aiu.ovi öujxov öpivai; | TcapeiircavJ Vgl. ja, 113 f.
Z, 120. X. Comm. 1. 3, 5 oux olo', ei xi; outoi; av oXqa ip-yd^otxo,
waxe jxy) Xajxßdvetv xd 2u>xpdxei dpxoüvra, S. das. Kühners Bmrk. Vgl.
4. 2, 30. Cy. 1. 6, 41 ei xoiaüxa l&eXyjjat; xai im xoi; dvttpiüTroi? H-Tjya-
vaaöat, oüx olö' £^(o^e, ei xiva? Xiiroi? av xojv TCoXefxituv. 1. 6, 10 ipwxa;,
tiou av omb <jou iröpoc 7ipoa"y£v 01x05 -^n- ■"•■ ^> ^ auveßouXeueto, ttu>c av
>) Vgl. Meister, Griech. Dialekte II, S. 71.
§ 396. Optativ mit dv (xev). 235
xrjv }i.a/r)v ttoioito. 4. 8; 7 rjpwxwv ixeivoi, ei SoTev av xoüxcuv xd Jtiara.
Vgl. 3. 2, 27. Dem. 50, 53 extr. — Bei Homer auch als Potential
der Vergangenheit. T, 90 dXXd ti xev £e$aifii; g-u/d facerem?
6. Auch der Wunsch kann sich in der Form einer durch den
Optativ mit av ausgedrückten Frage darstellen, indem der Wunsch
nicht schlechtweg ausgesprochen wird, sondern so, dass gefragt wird,
wie er erfüllt werden könne. Diese Ausdrucksweise findet sich
schon b. Hom. o, 195 ^JeaxoptOT), ttü>; xev jxot uTroayöfxevo? xeXlaeia? j
pty&ov e'jxöv; K, 303 xtc xev jxot x66e Ip-fov uirojyojxevo; xeXeaste | oiopto
Im \ie-{ä.\m\ Während hier der ursprüngliche Sinn noch klar hervortritt
(wie könntest du wohl vollenden, d. i. könntest du wohl irgendwie
vollenden? wer möchte wohl vollenden?), wird die Frage mit tku« av
bei den Tragikern geradezu formelhaft in wünschendem Sinne ver-
wandt. S. Ai. 389 ff. in Zeu, . , ttw; av x6v atji'jXiüxaxov . . öXiaoa;
xeXo? davotfxt xauxo;; Ph. 531 ttcu; av üpuv e*|x<pavT]? | Ip'ftü 7evot'[XT)v;
794 7T(o; av dvx ip.ou | tov ijov ypovov xp £901x6 xrjv8e xtjv voaov;
Vgl. 1214. OR. 765, ubi v. Schneidewin. OC. 1457. Eur. M. 97
i(ö fioi jjLot, 7:tu? av oXoi'piav; Ale. 864 :iü>; av oXoi(xav| Vgl.
Plaut. Trin. 923 qui (= ixto <;) istum di perdant! Aesch. Ag. 1450
epeu xi ; av Iv xdyet jioXoi; S. OC. 1100 xt; av Oewv aot xov8' apiaxov
avop föetv j ooi'r)5
Anmerk. 1. Da der Optativ mit ä'v häufig etwas Zukünftiges be-
zeichnet, so wechselt derselbe bisweilen mit dem Indikative des Futurs ab,
indem jener das Zukünftige als ein unter Umständen Mögliches, dieser als ein
gewiss Eintretendes bezeichnet. B, 159 sq. 'ApYetot <pe6£ovxat . . ] xdo oe xev
e'jvujXtjV npcifjitu xal Tpiooi X(7iotev | 'Apye^v 'EXevtjv. £, 285 ci); epeouatv, ipioi
oe x' oveioea xaüxa fevoixo. Vgl. cp, 329. Hdt. 4, 97 cio;xat toi xal oüx av
Xe tepö edr) v. Th. 2, 64 xaüra ö uev drrpdyfAtuv p. £ u. 'b a 1 x' av, 6 5e opäv xt ßo'jXojxevo;
CTjXcuaef ei 8e xt; jxtj xextrjxai, cp&ov/|aet. 3, 13 ouxe yotp izo axT|aeTai dXXoc,
xd xe •fjtj.eTepa Tipo oy evTjaexat, rcdftotfAev x' dv oetvorepa -q o't Ttptv oooXeuovxe;.
Anmerk. 2. Da der Optativ des Präsens (oder Perfekts) oder
des Aorists mit dv an sich schon ein Zukünftiges bezeichnen kann, so
scheinen die Griechen den Optativ des Futurs mit av nicht gebraucht zu
haben. Allerdings finden sich einzelne Stellen, in denen die Handschriften diese
Verbindung haben, allein selten ohne Varianten, oder in denen die Form des
Futuroptativs durch ein Versehen der Abschreiber leicht aus der Form des
aoristischen Optativs entstehen konnte J). So steht p, 547 oüoe xe tts ddvarov . .
dX6£ot mit den Varianten dX'j£at, dX6£e<, einige lassen den ganzen Vers als aus
x, 558, wo aber dX6$ei gelesen wird, hierher versetzt weg, s. Bekker. Ar. V. 1097
wird jetzt richtig gelesen oonc ipexrje eaotr' dptoTo; st. 0; dv nach den edd. Bav.
u. Ven., der ooxi; dv hat. Lycurg. 14 0 xt dv ßouXeuaoia9e haben 4 edd. st. ßou-
Xeutnjoile, das jetzt aufgenommen ist. 15 86£otx' dv, wofür aber Herrn, richtig
Solare' dv verbessert. 76 otxaiux; dv ctiitov . . xtjjnopTjaotaöe, cd. A. xt[A<üpTjaea&e,
1) S. Hermann de partic. dv p. 166 sq. Klotz ad Devar. p. 147 sq.
Bäumlein a. a. 0. S. 296.
236 Gebrauch der Modustbrmen. § 397.
Bekk. richtig xifjwupTjaatsils. Th. 5, 94 oiix. av 5££ota&e mit d. Var. OE^-rjaSe, von
Bekk. richtig in 0£$ata&£ verbessert. X. Cy. 7. 3, 10 x( av TtoiTjoas /apbotxo, so d.
edd., aber Aid. richtig yapfaatxo. PI. leg. 719, e aöxov av ittawlaot, wofür Bekk.
richtig irtatvEoat schreibt. So ist auch Isoer. ep. 2, 22 st. 5txa(tu? o' av ;xot maxeu-
ooi? zu lesen TrtorsüoEia;. In der abhängigen Rede liesse sich der Opt. Fut.
mit av rechtfertigen, wenn die Verbindung des Indikat. Fut. mit av (als dessen
Stellvertreter der Opt. erschiene) bei den Attikern gesichert wäre. Da dies jedoch
nicht der Fall ist, vgl. § 392, 1, so unterliegen auch jene Stellen gerechten Be-
denken. So X. Comm. 1. 1, 6 7iepi 8e x<üv d5-r|X(Dv, 0 7iu>? [5v] d;ioßT]<Joixo,
[i.avTE'J30fjivo'j? e'-Efinsv, ei 7roir]xea. Hell. 4. 2, 10 EßouXEuovxo, tciü; av xV]v p.dvjr)v
Tiof/jootvTo (mit Recht jetzt geändert in Trou'iaaivxo). Lys. 1, 22 störn; ort oüoev
[av] xaxaXr^otxo. Isae. 1, 32 -poaY]7cs(Xir)<jEv, oxi StjXuxjoi Trox' av xouxtp, o>; hii-
xstxat 7rp6s aüxov (edd. A. B. 57]XiöaEt, Dobree otjXuxjeie).
§ 397. d. Imperativ.
1. Der Gebrauch des Imperativs (§ 390, 2. 4.) in der IL Per-
son stimmt mit dem in anderen Sprachen überein. Er ist der
Modus der unmittelbaren Willensäusserung des Redenden,
die als Befehl an eine gegenwärtige oder als gegenwärtig gedachte
Person gerichtet ist. Unter Befehl ist nicht immer ein strenger Be-
fehl zu verstehen, sondern sehr häufig werden auch Bitten, Er-
mahnungen, Ratschläge, Vorschriften, Aufmunterungen
durch die Imperativform ausgedrückt. Den Aufmunterungen
werden sehr häufig die Imperative ays, epeps, fth (meistens mit otj),
die gleichfalls eine Aufmunterung ausdrücken, vorangeschickt. X. Cy.
5. 3, 4 orys 6tj . . ootc. PI. Grat. 385, b epspe 6^ fioi x6ös ziize. Phaedr.
262, d t'Öt OTJ ixoi dvafvojöt. Gorg. 489, e dXX' ff>t etol. Vgl. § 394, 4.
Die griechische Sprache hat aber wie die lateinische auch eine Form
für die III. Person, als: -^pa^äxw, -fpacpexw, scribito, er soll schreiben.
Die III. Pers. kann auch in der Frage gebraucht werden. PI. leg.
800, b xe(j9(u oe vuv fjixTv xauxa xw Xo^to ; soll dieses feststehen? 801, d
xi ouvj ° ^oXXaxi? Ipwxto, xetaftto vojjloc T3JJt.tv ^ 820, e ouxouv xsi'aötü
X7.uxa; Vgl. Theaet. 170, d. Polit. 295, e x<£ 8e . . vofjio&EXTjaavxi . .
jjlyj Izia-cw oy] . . Tipoaxaxxstv; In abhängiger Frage PI. leg. 800, e
iTiavepwxcu . ., et . . xetaöw, ubi v. Stallb. S. Anm. 2. Die Negation
beim Imperative ist p.rr
2. Der Imperativ, besonders in der III. Pers., wird oft ge-
braucht, um eine Annahme oder ein Zugeständnis auszu-
drücken, a) II. Pers. A, 29 spo'" dxäp oü toi rcavtei; liraiv£0|xev Oeoi
aXXot, thue es = per me facias licet. S. Ant. 77 aol o' d Soxet, | xa
X(ov detov Ivxipi.' dxijjiaffaa' £Xe' 1037 xepSaivex', ipnroXaxe xöv Tip6;
SapSeiov j YjXexxpov, zl ßouXesfte, xai xöv 'Ivoixov | ypuaov* xacp<p 6' £xeivov
ouyt xp6'|/exe. 1168 f. tiXouxei xe -yap xax' otxov, ei ßouXet, pL^ya | xai Zr\
xupavvov cr/rp. lyeov' iav o' &kt\ | xouxcov x6 yat'pEiv, xaXX lyw xazvoü axtac
§ 397. Imperativ. 237
oux av Tcptai'ix^v dvopi Ttpö; xt(v TjOovtjv. Eur. H. f. 238 au (xev Xef TjjjLa;
ol? TreTrup-ftoaat X6701;, | £•(& ok 8pdaco a' dvxi X(ov Xo-jcov xaxu>?. J. A. 844
au rcdXiv au Xö^ou; i[xouc | daü|ia£'' Ijjloi 7«p daüfxax £axi xa Ttapä aou.
— b) III. Pers. 8, 429 ouxex' £70)75 I vc"1 ^ • • tcxoXsuu^siv- xcuv aXXo;
fxev a7To<p9i'<jdü), aXXo? oe ßiiorw. S. Ai. 961 ot 8' ouv (immerhin)
7eX(üvxu>v xajn^aipövTtuv xaxoi? | tote xouo'' ?aa>; toi . . | öavovx av
otfitüQSiav iv XPsl<? ooprJi- Vgl. 971. Tb.. 2,48 Xe-feTw 7repi auTO? u>c
s'xaaxo; Yqvwcjxet. Vgl. X. An. 5. 7, 10. PI. conv. 201, c ouxto? i'/^izui,
u>« au Xe^ei;. Phaedr. 246, a loixexco. Phil. 14, a itoXXai fjooval 717VE-
adtuv, ubi v. Stallb. Besonders häufig ist Ijtio, esto, sit sane, schon
b. Hom. H, 34 u>8' eax<u. Wie im Deutschen und Lat. wird oft der
Imperativ auf nachdrückliche Weise st. eines hypothetischen Vorder-
satzes gebraucht; der zweite Satz wird dann gewöhnlich durch xai' an-
gereiht. PI. Theaet. 154, c a;j.ixpöv Xaßs :tapd8si7fjLa xai udvxa siaei, a
ßoüXofxai. Dem. 18, 112 SeicäxtD, xa-^u) axep;to xai aiü>7ir,aou.ai. Vgl. Ar.
X. 1490. Cic. Tusc. 4. 24, 53 traeta definitiones fortitudinis ; intelleges
eam stomacho non egere *).
3. In der negativen oder prohibitiven Redeform mit jx-fj, ne,
und dessen Kompositis gebrauchen die Griechen bei der II. Pers. in
der Regel nur den Imperativ des Präsens (Perfekts), nicht den
Imperativ des Aorists, sondern statt dessen den Konjunktiv des
Aorists2): |atj Ypö^s od. p.-rj 7pd^r(; (ne scripseris), aber weder jxyj
7pd<prJ; noch (jlt) 7pa^ov; in d. III. Pers. \ir\ 7pa<pexo> od. jjltj 7pat]>dxo>, seltener
|ATj Ypa^Tj (vgl. § 394, 5), aber nie fxv] 7pd<pT,. a) II. Pers. A, 363 i;aüoa,
|xtj xeuOe v6(p, vgl. tc, 168. o, 263 etae p.01 etpo[xevw vrjfAepxea, {jur]8'
It:ixsÜjt)C. A, 234 'Ap^eiot, jx^ttoj xt jxedi'exe 0oupi8o? dXxyj;- S. OC. 731
ov ixrjx' oxvsixe [jltjx' d<pT]x' Itto; xaxöv. Ph. 1400 xai jitj ßpdSuve p^S'
iTrijxvT)ad^; Ixi j Tpoi'a;. Th. 7, 77 (jltj xaxajrerXr^ds a7av. X. Cy.
8. 6, 12 jnrjxe auxoi uoxe aveu rcöxou aixov TrapaÖTJaöe, [xvjxe "ttttoi; d7Ufx-
vdaxoi« ^öpxov i(i.ßdXXexe. Comm. 3. 6, 3 ftT) xoivuv djioxpu^r;, dXX'
sTttov tju.iv. PI. Lach. 201, b aupiov ewöev dcpixou otxaos, xai jxr( aXXui;
TC0i7jar]«. Apol. 21, a fxT) ftopußeixe, aber 20, e {xtj Oopuß^ar^xe,
S. § 389, 6 C). Dem. 20, 123 u.t] xoivuv 8td jxev xou xu7v8e xaxTftopeiv u>?
cpauXcuv ixeivou; dspatpou, 8t' a 6' au xaxaXetTietv Ixei'voi? cprjaei;, xouuoe,
ö [xovov Xaßovxe? eyouai, xoux' dcpeXr,. 21, 211 [A7j xaxd xous vou.ou? 6ixd-
jtjxe, (5 avope; oixaaxai' u.t] ßoYjfriqaYjxe xai Tterovöoxi oeiva' fxf, süop-
xeixe* f^jxiv 86xe xfjv ^dpiv xauxTjv. — b) III. Pers. Dem. 18, 199 xai
1) Vgl. Dissen ad Pind. Nem. 4, 37 p. 400. C. F. Hermann in indic.
scholar. Gotting. April. 1850 de protasi paratact. Kühner ad Cic. Tusc. 2.12,28.
— 2) Vgl. Hermann ad Viger. § 268. p. 809. Bremi Excurs. XII. ad Lysiae
Oratt. p. 452 sqq. Interpp. ad Greg. Cor. p. 15. Franke Comment. de part.
neg. 1. d.
238 Gebrauch der Modusformen. § 397.
jaoo (XTjoei; xyjv uixepßoXTjv daup.ao7j dXXd piex' euvoia; o Xe^u) iUcd prjodxaj.
II, 200 fiY) ti« fiot a7retXao>v X eXafreoftco. ir, 301 p.T]xi; Sitevr 'Oouorjo;
dxouodxtu evoov iövxo;. Aesch. S. 1036 |at) ooxTjoäxcu xtvt. Pr. 332
[xrjoe ooi fieXrjoäTU). S. Ai. 1181 \x.t\oz oe | xivrjodxiu ti«. 1334 xöv
avopa tovos rcpös Oscov ( jxtj tXtJ; aöarcxov . . ßaXeiv, | jatjo tj ßia oe jiT)Oa-
jjuö; vixvjoaTo). OR. 231 et 8' au Ttc aXXov oloev . . | xov aüxöyeipa, jxf,
oitoTiaTa). 1449 £[xou oe jx^ttot' djicuö^xco xdoe. Vgl. OC. 1208. X. Cy.
7. 5, 73 xai jj-tjoei; ^e u^ttov lycov xaoxa vo|itadxü> dXXoxpta e^eiv. 8. 1, 26
(xrjoel; {oixco. PI. Ap. 17, C ]XT)6et; TcpoaooxTjodxu). Aeschin. 3, 60
\lt\z a7t07vu>Ta) [AY]oev jiYjxe xaxaYvtüTtu. Th. 1, 86 xai u)? v][i.a? Trpeirei
ßouXeöeotlai dotxou[xevou;; jatjoVis &toaoxex<i».
Anmerk. 1. Der Grund dieser seltsamen Erscheinung ist nicht genügend
aufgeklärt. Unter der Voraussetzung, dass der Konjunktiv den milderen,
der Imperativ den stärkeren Ausdruck der Forderung darstellt, wäre es wohl
erklärlich, wenn sich beim Verbote die Neigung zum Konjunktive als zur milde-
ren Form mehr geltend gemacht hätte als beim Gebote, und insbesondere bei
dem an die angeredete Person gerichteten und auf einen bestimmten Einzel-
fall berechneten Verbote (vgl. § 389, 6 C) mehr als bei der III. Person und bei
den gern in Gesetzesform auftretenden allgemeinen und dauernden Vor-
schriften, die das Präsens zum Ausdrucke bringt. Man kann dabei auf die ähn-
lichen Erscheinungen im Lateinischen hinweisen: für das Gebot, mag es in
strengem oder mildem Tone gesprochen sein, ist die durchaus übliche Ausdrucks-
form der Imperativ, für das Verbot dagegen der Konjunktiv Perf. oder die
Umschreibung mit noli, während die Imperative ne fac und ne facito nur in sehr
beschränkter Weise verwandt werden, das letztere vorzugsweise bei allge-
meinen und dauernden Vorschriften1).
Übrigens finden sich für die II. Pers. Imp. Aor. vereinzelte Belege. A, 410
xiu fx-rj [xot TTaxepa; roft1 outob] evfteo xtirfj, darum sollst du in keinem Falle die
Väter uns gleichstellen. 2, 134 dXXd ab jasv fXT)7rto xaxaBüoeo [AtiüXov 'Apv^oc. tu, 248
ab 5e (jirj yöXov Kvöeo 9uu.tü. Ar. Thesm. 870 fxr] t^eüaov, tu Zsü, xfj; i-iouat];
eXntöos in einer parodierten Stelle des Sophokles im Peleus: (xtj JjeOgov, tu Zsü,
[at| [a' eX-jj; dvsu oopo;, s. Fritzsche p. 336. Der Komiker Thugenides b. Phot.
u. Suid. fiT] v6[i.iaov. Anders liegt die Sache da, wo Verbot und Gebot ver-
einigt sind, wie Aeschin. 1 , 161 u.t) -/dp Ott' i\j.oö Xsyojaevov, dXXd yiyvojaevov xo
TtpäYM-a vopi(oad' 6päv. 193 [AT] oüv Et; dtlpoo'j;, dXX1 zlz !vot d7ioaxT)<!<axs.
(X. Cy. 7. 1, 17 schreibt man jetzt ;j.y) rrpoxspov eußaXAe st. eVßaXe).
Anmerk. 2. Der griechische Imperativ ist weit beweglicher als der der
übrigen Sprachen, insofern er nicht nur in der Frage (s. Nr. 1), sondern auch
in Nebensätzen gebraucht werden kann; und zwar erscheint er nicht nur in
solchen Nebensätzen, die dies nur der Form nach sind, in der That aber die
Geltung von Hauptsätzen haben (wie die anknüpfenden Relativsätze, sowie die
Sätze mit inzlf tu? und tuoxE), sondern auch in solchen, die entschieden als ab-
hängig empfunden wurden, a) bei ort, dass. PI. Ciit. 50, c fatu? av ei'koiev, ö'xt,
tu Stu/patE?, [AT] Sa6[AaC£ td Xtfö\j.t^(x. Th. 4, 92 (/pr,) ^p-ä? osiäjat, oxt, luv [aev
•) Vgl. Kühner, ausf. lat. Gramm. II, 1 § 51 d). — Eine historische
Erklärung versucht Delbrück, Syntakt. Forschungen IV, S. 120.
§ 397. Imperativ. 239
Ecpfsvxoa, 7:po; xoü; ptfj duvjvoptivo'j; äniovTss xxdcdtucav (imper. concessivus), ot; 8e
YEvvottov ttjv aüxtüv dei s'XE'jöspoüv fid/T), dvavxaYiuvtaxot d-' aüxtüv oüx d-(aat. —
b) bei d. Relativpron. Vgl. § 561, 2, d. S. OC. 473 xpaxyjpE; siatv, dvopo; eu^etpoc
Tiy^Tj (opus), | luv xpäx' Spetpov = xal xouxtuv xxX. 731 öpui xtv' öu.d; ö|A|i.dxtuv
stX7)<p6xa; | tpoßov vEtupr) xfj; ^t,; SirEtaooo'j, |ov [l.r^x, öxvetTe jatjx' d cp i] t' etto;
xaxov = dXXd [jltjt1 ^jae oxveixe u.tjx' si; Iu.e dcGYJxE etto; xaxov. El. 1309 "-TjXTjp 8'
ev oixot;, t]v oj (jlt) oe(otj?. Vgl. OR. 723. Eur. Andr. 177. Hdt. 1, 89 xdxtaov
xtüv oopucpoptuv ir.l rdor(at xr(at r.'JXr^i cp'jXdxou;, o? XsyovxiDv, ÜJ; acpsa (sc. XP*i"
(i.axa) äva-fxafiu? ev_ei OExaxEuiKjVai xtü Ai( = xal ouxot Xeyov~iuv. PI. Theaet. 167, d
ciu£Exat y^P ^v xouxot; ö Xoyo; O'jxo;, ui aü Et ptEv syst; £; dpyfj; du.^ptaß'rjXETv,
du. cptsjHjXEt = xai routuj, st xxX. Leg. 935, e tu 8' e^eotw (sc. f^Xotov Xeyeiv)
xat ;atj, xoöxo vofxoftgTTjOtöijiEila. — c) bei tr.d, weil. S. OR. 390 (Tiresias) £v xot;
XEpOESlV j U.OV0V OEOOpXE, TljV x£yV7]V 5' E<p'J XU'fXof £ Tt E t 9 E p' sijTE, TTO'J O'J fxdvxt;
eI oacpTj;; = tir.l ydp. Vgl. OC. 969. El. 352. — d) bei tue, wie. Dem. 20, 14
ouoe Y^p, Et Trdvu ypyjcxo; iaW, tu; e\o.oü y' EVExa lax tu, ßsXxi'tuv £axl xfj; 7i6Xstu; xo
i}9o;. — e) bei uiaxs. S. El. 1172 Ovtjxou -scp'jxa; ?:axp6; . ., oIoxe p.rt Xtav
ax£vs = xotY^poüv (AT, xxX. X. conv. 4, 16 tuaxE u-T)xext d t: o p e t. PL Grit. 45, b
e'xoiu.o; Oc xatKißTj; . ., uiaxs . . [atjxe xaüxa tpoßo6u.Evo; inoxcta^t aauxov atüaat
u.t)xe . . 8u3y_Ep£s oot fzvioftti}. Vgl. Hipp. min. 373, b. — f) bei dem interroga-
tiven d, ob, s. Nr. 1.
An merk. 3. Hieraus erklärt sich auch die bei Sophokles, Euripides und
den Komikern als Einkleidung eines guten Rates im Dialoge gebräuchliche, ohne
Zweifel aus der Sprache des gewöhnlichen Lebens entlehnte Formel oToO' o opdcov;
oder olsö' tu; opdoov; negativ olaft' o u-tj opdor,;; wörtlich: weisst du, was (wie)
thue (es)? d. i. weisst du, was du thun musst? Nach dem Vorgange Bentleys
ad Menandr. p. 107 erklärt man diese Verbindung durch eine Umstellung : opdoov,
oTaü' 5; -otTjaov, o!o&' äi;; wie bei Plaut. Rud. 3. 5, 18 fange, sed sein' quomodo1)?
Thiersch (Gr. Gr. § 295) vergleicht das Deutsche: höre, weisst du was? Aber
durch diese Umstellung wird nichts erklärt. Hingegen wird von J. Grimm in
Kuhns Ztschr. 1851. S. 144 ff. sehr passend der im Ahd. und besonders im Mhd.
sich findende Gebrauch des Imperativs verglichen, wobei nur der Unterschied
stattfindet, dass dieser Ausdruck ohne Frage vorkommt, als: ich sage dir, wie
du tuo, ich sage dir, was du tuo, weis du, was du tuo, ich rate dir, was du tuo.
S. OR. 543 ot3$' tu; ~o(t]oov; OC. 75 olai}', tu £ev', ö>; vüv ja-?) o'^aXf,«; weisst du,
wie du thun musst, wenn du nicht zu Falle kommen willst? Eur. Hec. 225 olaft'
ouv, o gpdaov; Ebenso Ar. eq. 1158. Av. 54. 80. P. 1061. Eur. Heracl. 451 dXX'
tÄ<s%\ o [xot ou[j.Tipa$ov; Menand. b. Mein. 4, 297 oloft', o xt rotYjsov, Hermipp. b.
Mein. 2, 400 oloSd vuv, o (tot -otYjsov; III. Pers. Eur. J. T. 1203 obJM vuv, d fxot
YEVEa&tu ; Daneben auch die I. u. II. Pers. Fut. od. Praes. Eur. Cy. 131 olaJ}1 ouv,
S opäast;-, (wo man jetzt opdaov schreibt). M. 600 ota&', tu? fiExs6;7] xai cocptuxspa
cpav^j ; Suppl. 932 dXX' ota^', o opäaat ßo6Xo;j.at ; Ar. Ach. 1064 'j\?%\ tu; ^oieixe
xoüxo; ubi v. A. Müller. PI. Phaedr. 237, a olaft1 ot>v tu; TiotTjatu;
Anmerk. 4. Über die Verbindung der II. Person mit xl;, rd; xt; u. über
den Übergang von der III. Pers. zur IL beim Imperative s. § 371, 4, y); über den
Gebrauch der IL Pers. des Futurs statt des Imper. s. § 387, 6; über den Optativ
mit d'v st. des Imper. § 396, 4 ; über ~i ouv ou ; mit d. II. Pers. Aor. st. des Imper.
§ 386, 10; über den Infinitiv st. des Imper. § 474; über 07iu>; u. ottiu; u.-f\ mit d.
IL Pers. Futur st. des Imper. § 552 Anm. am Ende.
1) Vgl. Hermann ad Viger. § 143 p. 740.
240 Gebrauch der Modusformen. § 398.
§ 398. Bemerkungen über die Modaladverbien äv und xev.
1. Mit dem Infinitive und dem Partizipe wird av (xsv)
verbunden, wenn das Verbum fmitum, an die Stelle des Infinitivs
und des Partizips gesetzt, mit av (xsv) verbunden sein würde. Wir
betrachten zuerst den Infinitiv mit av. Derselbe steht nach den
Verben des Meinens und Sagens, und zwar entweder statt des
Optativus mit av oder statt des Indicativus einer historischen Zeitform
mit av in der direkten Rede. Eine gleiche Auflösung findet statt,
wenn der Infinitiv als Substantiv steht. Ob der Infinitiv mit av
sich auf Gegenwärtiges oder Zukünftiges oder Vergangenes beziehe,
kann nur aus dem Zusammenhange der Rede oder aus der Form
des ganzen Satzgefüges erkannt werden. Der Infinitivus Futur i
mit av (xs) ist bei den Attikern ebenso verdächtig wie der Indika-
tivus Fut. mit av, dem er entsprechen würde (vgl. § 392, 1). Et xt
ivot, IcpT) Souvat av (or. recta: et ti s/otjxt, oonrjv av, dixit se, si quid
haberet, daturum esse). Et xt er/ev, e<p7) oouvai av (or. r. : et xi elyov,
sSwxa av, dixit se, si quid habuisset, daturum fuisse). a) I, 684 xal
6' av xot; aAXottJtv ecpTj TrapapiuttTjaaa&ai (or. r. : xal 8' av itapa|xudir]ja{-
jxTjv). Vgl. X, 110. Homer gebraucht dafür gemeiniglich den Infinitiv
des Futurs ohne av (xev). Th. 5, 32 Kopt'vöiot xal 'Ap-feTot epyovxat I;
Te^eav, zi ucpt'ai irpo<J7evotxo, vou.i£ovxx? arcaaav av lyetv IIeXo7t6vvY)<jov (or. r.:
äz. av eyotjjLev). X. An. 1. 9, 29 vop.t£ovxe; Tiapa Kupco ovxec a-yadol dctoj-
xepa? av xtptT)? xu^yävetv tj Ttapa ßaatXei-. 3. 1, 17 xi av oWjjte&a Tradetv;
(or. r. : xt av TiäOotjxev;). Cy. 1. 5, 10 et xt; ~(e daxirjXT]; 7ioXXd Trov^aa; . .
ava-ftüviuxo? otaxeXeoetev, ouo' av ouxo; jjloi Soxe? 6ixaio>c dvat'xtoi; etvat
dcppoauvT);. 1. 6, 39 et 6e au-ye [ATjöev aXXo jxexev^xot; In dv&pci>:touc 7) xd?
jjLTjyavd; . ., oux ol'et av, IcpT), Trpoau) Tidvu eXda at xrj; r.pbz xoüc TroXejxt'ou;
^Xeoveijia; 5 1. 2, 7 (ot Ilepaat) otovxat xoüc dyaptaxou? xal Ttepl deoü; av
p.aXtaxa d|xeX«u? syetv (or. r. : apteXoTc av eyotev). 5. 5, 9 lyta 6oxu> Sexd-
xtc av xaxd xt)? 77JC xaxaöuvat tjSiov yj ocpö^vat ouxu> xarcetvo; (or. r.:
oexdxt; av dTroödcvoip-i t} ocp&etrjv). Comm. 1. 1, 14 xoü jxev (SoxeT) del
iidvxa xivetadai, xot; o ouöev av Ttoxe xtvv] 8-rjvai, xal xot? uiv rcdvxa 'yi'yve-
a&at xe xal diröXXuadat, xot? öe oux' av ^ev^aftat Tioxe oüoev oux' drcoXe-
a&at (or. r. : oüSiv av xtvrjdetT), oux' av yevoixo). 16 xoü« jxev e?86xa« (xaüxa)
7)-feixo xaXoü? xd-yadoü? elvai, xoü; 6' dyvoouvxa; dv8pa7roou)8et; av Stxatcu;
xexXvja&at. Lys. 27, 8 YjYOujxat . ., et jxy) . . xifATjaatxe, oux av dxpt'xou;
aüxoü; dnoXtüXevai, dXXd xy)v TrposTjxoojav 6ixy)v Seöcoxevat. — b) Th.
3, 89 aveu 6e <jei<j|xou (d. i. et u.tj aetau-o? e^evexo) oux av ptot ooxet xo
xotouxo Sujxß-^vat YeveaOat (or. r. : oux av Suvlßy] -yevla&at). 4, 40 aTiexpi-
varo auTw tcoXXou av a;tov etvat xöv axpaxxov, zi xoü; d^aö-ou? ote^iYvoiaxe
§ 398. dv beim Infinitive. 241
(or. r. : tioXXou av a£io$ tjv). X. An. 7. 7, 40 0{jlvu(jli oe aoi jjlyjo' d-oot-
oövxo; (sc. aou) oecaadai av, si p.7] xal oi arpaxtuJixai ejjieXXov xd sauxtuv
auvaTroAajjLßdveiv (or. r. : oüx av ioe$d[jL7]v, ei . . e'jj.eXXov). Comm. 1. 47 16
ofet o av xou; deou? xol? dv9-pci>7ioic oo£av e|A<p uaa t, u>; ixavoi eiatv eu xai
xaxco; Tioieiv, et jjly) ouvaxot 7]jav (sc. eu x. xaxio; -otetv), xot dv&pu>-ou;
i;a7raTü>[x£vou; xöv irdvxa ypovov ouoettox' av ai'j&ss&aij (or. r.: oi Oeol
oüx av ivecp'jjav, xai oi av&pwrroi av 7(a0ovxo.). Oec. 4, 18 Kupo; ei ißio)-
aev apuxo? av ooxeT apytov •ysvea&ai (or. r.: e^svexo av). PI. Gorg. 486, d
ei XPU0TIV §Xa>v ^fu-fyavov xtjv <poy7Jv, oux av °*et H-E aajxevov eupetv xoÜxidv
Ttva xwv Xt&tuv xtX. = eupov av. Ap. 32, e ap' ouv av |xe otea&e xoadoe
et»] öia^svEoftai, ei licpaTtov xd cr^öata (or. r. : oüx av 8te,Yev6{i.T)v). —
c) bei dem substantivierten Inf. Th. 6, 18 äva-yxv) xot; fiev ImßouXeüstv,
xoü; oe [XTj dvtevat, otd x6 dpy&YJvat av ucp exlpwv, ei jjlyj aüxot aXXtov apyoi-
[xev = dpydsiji.ev av. 7, 62 (oyXtu) vaufxayt'av -oioujxevot oux av lypcö|xeda
otd xo ßXdirxetv av xtJ ßapuxr(xt xuiv vecuv = oxt (6 öyXo;) IßXarcxev av.
PI. conv. 174, a ticüs syst; jrpöc x6 e&eXetv av ilvat axXrjTos im Sewtvov;
s. v. a. sfteXot? dv ievat xxX.; — d) Inf. Fut. m. av selten und bei den
Attikern mit Recht beanstandet l). Pind. 0. 1, 109 f. ei oe (xt) xayü
Xitioi, | ext -j'Xuxutepav xev eX-optat . . xXei£etv. S. OC. 1077 Ch. upo-
[xvdxai xi p.oi | Yvwjxa Tay1 av Stöaet v (die Stelle ist verderbt, s. Schneidew.)
Eur. Hei. 448 -t/poü? av olfxai 7' dy^eXetv xoü; aoüs X670U;. Th. 2, 80
vo[ii£ovxes, ei xaüxrjv Trptbxrjv Xdßotev, £aoiu)? av acpt'at xaXXa Trpoayajpr^aeiv
(Stahl Ttpouyojpf^jat). 5, 82 vofj.i£u>v firfisxov av o'^d? wcp eXr^ je 1 v (die
Stelle gilt für unecht, s. Stahl). 6, 66 iw u> (ywpitp) IfieXXov oi [tctc-^c
xwv Supaxoat'cuv rjxtsx [av] aüxoü; XuTir]<jsiv. 8, 25 vojxi^ovxe?, ei Trpoaa^d-
70W0 Mi'Xtjxov, paoioac av a«piji xal xaXXa rcposy cup 7} je t v (Stahl 7ipooytu-
prjsat). 71 vojjLt'^tov oux eüöu? ouxw xov or^fiov xr(v -al.iim £Xeu9epiav
7rapaoo)3etv, et xe cxpaxtdv ttoXXyjv ?8oi ccpwv, oux av Yjauydaetv (gute
Handschr. Yjuuyd^etv). X. Cy. 1. 5, 2 ivöjju^ev, ei xoü? Mr(öou; djöevet;
Ttoir^aete, udvxcov 7s [av] x<iuv 7iept$ paot'cu? ap^etv. An. 2. 3, 18 otfjLai -fdp
av oux dyapisxai? jiot e;etv (bessere Handschr. iyetv). R. L. 8, 3 oaco
|xet^to oüvajxtv eyet tj dpyiQ, xououxw [xdXXov [av] rj-("^(jaxo aörrjv xaxaTiXrj-
cetv. Antiph. 6, 4 IXmCcov ouxan av dptaxa rpacstv, ubi v. Maetzner.
PI. Grit. 53, C oux o'iet a(jyrj[i.ov av (pavetuöat xo xou Stuxpdxou; 7rpa7[xot 5
Dem. 18, 147 ouoev [av] tj^eixo -poae^etv aüxoj xov vouv. 20, 35 ~p6?
TioXXot;, oi? [av] 6 vojxoc ßXd^etv cpat'vexat. 24, 115 roXXol 70p [av]
auxiu ioöxouv ouxcü 7' oi xXeTixai laeaöai, ei [xeXXotsv Xaöovxe; ecstv.
]) S. Hermann de partic. dv p. 180 sq. Bäumlein a. a. 0. S. 352h
F. Franke quaest. Aeschineae Fühl. 1841 p. 10. Stahl, Quaestiones gramm.
p. 9 ff.
Kühners ausführt. Griech. Grammatik. IL T. 1. Abt. 16
242 Bemerkungen über die Modaladverbien dv u. xev. § 398.
2. Dieselben Auflösungen lässt das mit av verbundene Partizip
zu. Übrigens findet sich diese Verbindung noch nicht bei Homer.
Das Partizip des Futurs mit av ist in den wenigen Stellen, in denen
es die Handschriften bieten, nicht minder verdächtig als alle anderen
Futurkonstruktionen mit av (vgl. § 392, 1. § 396, Anm. 2. § 398, 1).
S. OC. 965 öeot; -fdp r(v ouxco cptXov j x<xy av xt fjiiqviouaiv et; -yevo; 7tdXat
i. e. OeoT;, oi ray' av xt fjLTjvtoisv. Eur. Hipp. 519 Tidvx' av cp oßrjOsia'
ta&t. Hdt. 7, 15 supt'axa> 8e u>8e av ftvöjxeva xauxa, e£ Xdßot; xf,v dfiYjv
oxeur]v; reperio sie haec futura esse, si simias vestem meam. Th. 6, 38
ouxe ovxa ouxe av -(evojieva Xo^oftoiouaiv i. e. a ouxe Ijxiv oux av ^cvoito.
Vgl. 4, 10. 5, 15. 6, 20. X. An. 6. 4, 7 eis xö n6Xt<j|j.a av -yevöfjLsvov
oux ißotiXovxo axpaxoTreoeüej&at i. e. et; xö ycopt'ov, o TroXtajxa av l-yevexo.
1. 1, 10 'Apt'axtTtTro; atxet xöv Kupov et; otaytXiou; ;evou;, u>; ouxco Tiept-ye-
vöfxevo; av xtuv dvxttjxaaitoxtov = Xe-,tov, oxt Ttepfjflvotxo av. Vgl. 7.7,30.
5. 2, 8 iixoTiefxo, Tiöxepov sl'yj xpetxxov d^a^aieh xai xoü; otaßeßrjxöxa; yj xai
xou; oirXt'xa; otaßtßd^etv, u>; dXovxo; av xou ytoptou = oxt xo ycupt'ov aXotTj
av. Hell. 7. 1, 44 xauxa e^w uparxco . . ajjxevo; av xf(v oouXet'av dirocpo-
fiuv. Comin. 4. 2, 6 u>; oux av aXXio; dctoXo-foi 7evö(xevot. PI. Phil. 30; c
aoepta XeYojxevY) otxatöxax' av, i. e. 7) aocpt'a Xe^üixo av, S. Stallb. Civ.
562, a 6rj|j.oxpaxtxö; opdcö; av TiposaYopeuÖLievo;. Phaedr. 260, a dtx^xoa
oux elvat ävaYXTjv xtp jxeXXovxt prjxopt Isea&at xä xu> ovxt ot'xata jj.av9dveiv,
dXXd xd 8ö;avx' av TrXyjöei. Civ. 414, C ou Ye-fovö; ouo olSa et -yevo-
itevov av. Dem. 29, 49 oüxo; oux lytüv av efaetv oirou xt xouxtov djieotoxev.
9,25. X. Comm. 4. 4, 4 (StoxpdxY);) paot'co; av depedei; urcö xtuv Sixasxouv,
et xai p-expiio; xt xouxtov eVotrjae, 7ipoet'Xexo jxaXXov xot; votioi; £ii.|xevtov dreo-
ftaveTv. PI. Legg. 781, a uoXü ajxetvov av lyovxa, et vöptiov exuyev i. e.
d tioXu afx. av elyev. Crit. 48, C (aliquis) tiuv paot'to; aTroxxtvvuvxtov xai
dvaßiu>axo|j. ev tov 7' dv, et otot xe rjaav. Dem. 8, 52 udvxa xdXX' etatov
av Tjöeto; . . läata. 23, 107 (OiXtitTro;) £Xibv (sc. Floxioaiav) xai ouvrjfrsi?
av auxb; eyetv, etuep ißouXYjftrj, Trapeocoxe. Isoer. 6, 62 Iruaxainat 'AOrjvat'ou;
UTiep '(£ xvj; atoxYjpta; xrj; rjjxexepa; 6xtouv av tx 0 1 f(aovxa; (TioiTjaavxa;).
8, 81 xd {xev TCtxpoxaxa xai itaXtax' av ujid; Xuir^aovxa (XuTTTjaavxa) :rapa-
Xet^cu. X. Comm. 2. 2, 3 at uoXet; eVi xot; [xe-ytaxot; dotx^[j.aat i^7]|x(av ödvaxov
TZSTronQxaatv, w; oux av (xet^ovo; xaxou cpoßcp xyjv dotxt'av uauaovxe; (nau-
aavxe;). PI. Ap. 30, b ^ diptexe (£.\>.t) ^ [xr] d<pt'exe, u>« i[xou oux av Trotr]-
aovxo; (:iotrjjavxo;) aXXa, ou8' e^ fieXXtu TroXXdxt; xedvdvat. Dem. 9, 70
TidXat xt; r)0*eco; av tatu; ^pwxrjawv (Ipcoxiqaa;) xd&r|Xat.
Anmeik. 1. Wenn aber das Partizip statt eines verkürzten bedingenden
Nebensatzes stellt und sich in et mit dem Verbum finitum auflösen lässt, so ge-
hört das beigefügte dv nicht zumPartizipe, sondern zum V. finitum. S. OR. 339 f.
t(; y^P xoiaüx' dv o6x dv opy^otT' etit] | xXutuv, d.i. xt?, et xXuot, o6x av öpyfCotxo;
(über d. doppelte dv s. Nr. 7 u. 8). 446 au8e(; x' d v o6x dv aX-pvcn? tcXeov, d. i. d
auSefir];, oüx dv äX^uvatj. Hdt. 7, 139 öpüJvxE? dv opLoXo^t^ dv lyjApa.vxo X. Cy.
§ 398. äv ohne Verbum. 243
1. 3, 11 axd; dv . . £-itxa Xeyoijj.' ä'v. Tb.. 1, 11 TioXiopxta o1 dv -pooxaSsCofAEvoi . .
d-ovu>xspov xtjv Tpofav eZXov, d. i. d TTposExct^eCovro, eiXov dv. 2, 18 £56xouv ot
nsXoTiovvTjaio: |-eX86vxe; dv . . rdvxa xaxaXajkiv. 5, 9 xd xXEjAixaxa (= oTpax^YT,-
jj.axa) xaüxa xaXX(axr}v 56£av iyn, d xov ttoXsjjuov u.dXiax' av xt; d-axr,aa<; xouc
cpfXo'j; jAE-fiax' av lirfEXrjaEtEv, d. i. d ei ti; (a. dTiaxTjSEis, x. ©. ;x. av or.p. X. An.
4. 7, 16 ä-ox£[Avovx£? av xd; xscpaXd; eyovxes inopeuovxo. So auch beim Infinitive.
Th. 6, 18 vopifaaxe vEoxyjxa fisv xai 7"fjpa; «vey dXXr|Xu)v [jlt(0£v Suvaafrai, ojaoü os xo
x£ cpaüXov xai xö lieoov xai xo Tidvu dxptßE; dv ^xpadsv M-dXtax1 av layüsiv, d. i. Et
S-UY/paftedf], [X. av hyüzw. 3, 11 6 7:apotßatviuv xt ßo'jX6(J.£vo? xüi [xfj 7tpOEY_a>V av
etteX&eTv dr:oxp£-£xai, d. i. droxpsirExai (sc. xoü irapaßa(veiv) oxi £-eX9oi dv deterretur
eo quod non viribus superior impetum facturus sit.
3. Auch mit Adjektiven kann av verbunden werden, wenn
sie die Stelle von Partizipien vertreten. Eur. Ale. 182 <sl o aXXrj xi;
■pvr) xsxT/]5£xat, | awcpptov jxev oüx av jxaXXov, euxuvyj; 8 13cü; (parodiert
von Ar. Equ. 1251), d. i. tj oux av jxdXXov ucöcppcuv etirj. PI. civ. 577, b
ßouXst ouv Tzpo<3z.Q\.Tla<s>\LZ§a f^Etc sivat xiov Suvaxiov (= ouvafievwv) av
xpivai. (X. Comm. 2. 6, 38 e? aoi 7iEi3ai|i.i xrjv ttoXiv u>; av axpaxYj-fixüJi
eauxTjv iK'.xps^ai ist av wohl zu streichen oder mit ovxi zu vertauschen.)
4. "Av ohne Verbum. Zuweilen ist das zu av gehörige Verbum
aus dem Zusammenhange der Rede (in der Regel aus dem Vorher-
gehenden) zu ergänzen, a) der Konjunktiv: H, 286 apveTw* auxdp
l-(u> jxdXa Ttsisou-ai, tj rep av ouxoc (ergänze Tteid^xai: ich werde mich
deiner Aufforderung fügen, wie jener sich fügen wird; unwahrscheinlich
ist die Ergänzung von aper,). Eur. M. 1153 cpiXou; vo|i.t'£ouj', ouairep a.v
Tcoot; <je&ev (sc. vo(xt'^7]). X. An. 1. 3, 6 wc Ijaou ouv üövxo;, otttj av xai
u[xei; (sc. itjxe), oux<u xtjv -Yvu)u.r]v s/exe. Dem. 18, 280 xoü? auxou; jjuastv
xai cptXeiv, ouaTisp av rt Tiaxpi';. — b) der Optativ: S. Ph. 114 Neopt.
oux dp' 6 Tilpacov, uj? icpdffXEx', e'ijj.' e^iü; | Od. oux' av au xsi'vtov /tüpl? (sc.
eitj; av 6 xcEpatuv) oux' ixs?va aou. PL Soph. 237, c xouxo "Y£ StjXov, oxt
xiuv ovxtuv Itu xi xo (jlyj ov oux otaxsov. Theaet. rioT? ^dp av; (SC. xi? cp£poij),
vgl. Euthyd. 284, a u. oft b. Piaton. Civ. 353, c xai irw; av; vgl. Soph.
235, a. S. OR. 937 r^ooio jxlv, irtu; 0' oux av; Isoer. 14, 37 ouj( w;
ou^ji-dvot? ujxiv r:pojr]vEy_&7]c;av, dXX' äjxsp av e^ xou; T:oXsjxiü)xdxou? (sc.
i;a[xdpxotsv) icajxapxsTv IxöXjjLr^av. Dem. 18, 197. Th. 6, 57 7:poa;tS(JovXE;
xai w; av jxdXtaxa 01' opff? (sc. Tupoa-saotsv) Ixunxov. X. Cy. 1. 3, 8 xbv
Küpov luEplaöai -npOiiEXw;, cu; a v icatl; fjurjOEiitu uJiOTrxr^acuv (sc. ^jrepotxo.)
5. 4, 29 Tcaprjv 8 Taodxa; ouüpa TioXXd (pspojv, u>; av I; o'i'xou jxE^dXou (sc.
^ipot xi;), ubi v. Born. Comm. 3. 6, 4. 8, 1. Dem. 1, 21 oüo' d>? av
xdXXtax' (sc. s'/ot) auxw xd Tiapövx' i/zi. 18, 291 ouy_ wc av suvou; xai
oixaioc tcoXitkj? says xr,v 7vtö|xrjV. 19, 156. 21, 14. 23, 154. 24, 79.
49, 27 IcpTj oux op7taf)Tja£s9ai u>77iEp av aXXo; xtc (sc. op^Kj^eiY)) ä^oxu/cüv.
So besonders in der Formel waiiEp av st, die oft einen beispielsweise
angeführten Vergleich einleitet. Isoer. 1, 27 -apauX^aiov 01 xoiouxot
16*
244 Bemerkungen über die Modaladverbien dv u. xev. § 398.
nasvoofftv toiirsp av (sc. Ttda^oi) ei xi; "httov xxTjaaixo xaX6v xaxw? urrrEusiv
emaxdu.Evo?. X. Comm. 3. 10, 12. PI. Ap. 23, b. Dem. 18, 194. —
c) der Indikativ eines Präteritums: Ar. Equ. 5 oi o' ofolxai
ps-f/.oujtv' dXX' oox av irpo xou (sc. IppEyxov). Lys. 1, 27 ouo' l«l xr,v
Earxiav xaxacp-f(ÜV' t:uk *{ap av (SC. xaT£'.fU-f£v) oaxt; sv xcu otupLaxuo iu.rjst;
xaxeitesev. Dem. 21, 200 oüöei? oaxt? oux av. PI. civ. 368, d Soxei fioi
xoiaüxr(v ^oiTjuaoöat £V)X7]aiv auxou, oiavTrep av (SC. IkOIT)- dfxsf) a) eJ Trpojixa^e
xi? Ypdjxpiaxa ajxtxpä 7:6pp«ju9ev dva-fvcuvai p.7] iravo o£u ßXsi:ou<jiv. Isoer. 4, 86
X03aüxr]v Tionr)3d[xevot aTuou5r,v oarjvrcEp av xtj; auxtuv "//üpa; 7iopöouu,svr,;.
Andoc. 1, 57 ^prj dvftptuTrivuK jxepi xtov TTpafp-axcov ixXo-jT^Eadat, cuj:;sp av
auxöv ovxa Iv xtj auptcpopa. Isoer. 4, 69 Trpo; fiövoo? xouc TrpoYOvou? xoü?
T)|j.£X£poü? auu.ßaX6vxs? ojxoi'cu? otscpldpirjaav coaiTEp av ei —po? airavrac dvöptü-
-ou; i7ioXEfAY]aav. — d) der Infinitiv: Isae. 9, 31 £~(u) jxev oux av oTu.7.1
sc. xaoxa Tiotrjaai aoxov, s. Schoemann.
Anrnerk. 2. Dass die Griechen sieb in allen Fällen der zur grammatischen
Erklärung der Partikel dv notwendigen Ergänzung bewusst gewesen wären, ist
nicht anzunehmen. Vielmehr war es sicherlich das dem Redenden vorschwebende
allgemeine Gedankenverhältnis, das die Zufügung der Partikel veranlasste, wie ja
auch das Deutsche z. B. in den Sätzen: „er wird nicht gleich zornig, wie unter
Umständen mancher andere" (ib; av aXXo? xic Dem. 49, 27), „es ergeht ihnen
ähnlich wie etwa wenn ein schlechter Reiter ein schönes Pferd kaufte" (tuoTtep
av si, vgl. Isoer. 1, 27) keineswegs ein bestimmtes Verb ergänzt, woran sich die
adverbialen Bestimmungen unter Umständen und etwa anschliessen könnten.
Hiermit hängt es zusammen, dass manche derartige Wendungen geradezu formel-
haft geworden sind. So kam das oft gebrauchte dJaTrsp dv ei allmählich zu der
adverbialen Bedeutung von quasi oder gleichsam, !) in der es gewöhnlich als
Ein Wort geschrieben wird : io37:EpavE( (wie das sinnverwandte «boirepeQ. PI. Gorg.
479, a cpoßoufiEvo; u>37rep dv d ~ah. Isoer. 4, 148 8tezopeu{b]aav (uojrep dv e{ Ttpo-
rEii.7:6(i.£vot. Dem. 18, 214 OEOOtxa [at, TzapeXTjX'jSöxiov xüjv xatptüv <ua7:Ep dv st xaxa-
xX'jap.civ f£TEv^a&ai xdiv Tipay^axtuv ^youfAEvoi [idtatov dyXov xoü; r.tpl xoüxtov Xoyo'j;
voafaTjTE. Ebenso unterscheidet sich xdv, auch eventuell, selbst even-
tuell, wo die Partikel dv ursprünglich auf einen ausgesprochenen oder zu er-
gänzenden Verbalbegriff hinweist, oft nur wenig von dem einfach steigernden xat,
so dass die Verbindung xdv st fast wie xai ti die Geltung von etiamsi gewinnt.2)
Grammatisch konstruierbar z. B. PI. Soph. 224, d xpfxov öe y' olfxaf oe, xdv e?
ti; . . 1% xouxou xö C^jv 7tpoüxd$axo, xaXstv oüSev d'XXo tiXtjv 07iEp vüv ot], d. i. xai Et
xi; . . xaXstv dv. Phaed. 71, b oüxoüv xai otaxp(vEai}at xal a'JYXptvea&at xal <^'jyE-
aftat xai ÖEpixatvEaftat xai zdvxa ouxü), xdv ti jayj ypouiAEÜa xot; Gvouastv evtay_oü, äXX'
Ipfu) foüv zavxay^oü oütw; eXeiv dvayxaiov, d. i. xai ei (jltj y_p. . ., dXX' epytp • •
ävafxatov dv slvat Xe^ojaev. Dagegen rein formelhaft PI. Men. 72, c xdv ti roXXai
xai TTavxoSarcat Etatv, ev ys Tt sISos xaÜTÖv aTrasat zyo'jii, 3t' ö s^atv dpsxaf. Soph.
267, d. e. o'aeu; SI, xdv ei xoX[xTjp6xepov EtpfjO^at, Siayvouasu); svsxa . . zpoa£(7:u)[i.Ev.
Civ. 408, b xdv st xuyotEv ttiovxe;. 473, a xdv ti p.-/] tip Soxst, ubi v. Schneider.
477, a txavüi; ouv xoüxo Iy_o[jlev, xdv Et -XEOvayrj oxot:oi[j.ev. S. Ai. 1077 äXX' dvopa
1) S. Stallbaum ad PI. Ap. 17 extr. et 23, b. - 2) S. Heindorf ad PI.
Soph. 247, e. Butt mann ad Dem. Mid. p. 35. Schmalfeld, Synt. d. gr.
V. § 99.
§ 398. Stellung' von av. 245
yj>r\, xav atüpta yev'v/jav] [t-iyu, | ooxeiv -Easiv äv ■/. av är.b ffpiixpou xaxoü, selbst unter
Umständen durch einen geringen Unfall. Ferner erseheint xdv in Verbindung mit
dem Konjunktiv oder Imperativ. Man pflegt in diesem Falle xav in xai ii-t auf-
zulösen und den dazu gehörigen Konjunktiv zu ergänzen. Berücksichtigt man je-
doch, dass xav offenbar schon frühzeitig zur festen Formel erstarrt ist, so muss
man bezweifeln, dass dies der griechischen Auffassung entspricht. Ar. PI. 126
ofet 7<ip slvat ttjV Atö; ~upavv(oa | xai tou? xepaüvoJ»? ä£(ou; TptcußoXou, | läv dro-
ß^E^r,? ob xav puxpov jrpövov; selbst eventuell, d. i. auch nur eine geringe Zeit.
Dem. 2, 14 otioi ti? av TrpoaÜT) xav puxpiv 5'jvapuv, ravt' iu^eXeT (nach der üblichen
Auffassung — xai £äv fxtxpd ^ od. xat läv puxpäv Trpoaftr, eine wenn auch geringe
Macht). S. El. 1483 äXXd u.ot Traps; xav <j[xtxpöv eüteiv. Ar. Ach. 1021 [AETp-rjaov
etpTjVTjs t( piot, xav izhx1 Itt]. Men. Com. fr. IV, p. 172 (Meineke) EtasX&s xav vüv.
Vgl. Solon fr. 20, p. 344 dXX' z'{ jaoi xav vüv eti Trsfasai, e£sXe toüto. In weiterer
Ausdehnung bei den nachklassischen Schriftstellern, z. B. Luc. Tim. 20 ot; o-joe
xav ovo; Üjitjp^e tkutiote.
5. Stellung von äv (xsv). Wenn av in Verbindung mit einer
Konjunktion oder dem Relativpronomen und dem Konjunktive er-
scheint, so verschmilzt es entweder mit der Konjunktion zu einer
Form, als: ei av (ep. st xsv), ot' av, 6t:6t av, ItteI äv, iirstor) av zu iäv,
orav, ortorav, Inotv, insioäv, oder es folgt doch unmittelbar darauf, als:
irpiv av, o? av, oan; av. In dem letzteren Falle treten jedoch zu-
weilen kleine Wörter, als: 81, rl, jjlsv, -(äp, dazwischen. T, 281 el jjlsv
xe. Hs. op. 280 ei fäp ti; x' e^eXt). 357 o? jxev -yap xev. X. An.
1. 4, 8 e'oj; jxev av. Auffallend Antiph. 5, 38 xaft' wv [Arjvur, äv tu
(nur 1 cd. av fi7]vür;).
6. Da av den Modus näher bestimmt, so müsste es eigentlich
diesem folgen, als: Xeyotfxt av, IXsyov av; öfter jedoch schliesst es sich
an dasjenige Satzglied an, auf welchem besonderer Nachdruck ruht,
als: Hdt. 3, 119 uaTpo; ol xai jjurjTpö; ouxlrt p.ot £(d6vtcdv, äosXcpsö«; av
aXXo? oiiosvi Tpoirw •yivotTo. PI. Crit. 53, C xai oux ot'st aa^rjfxov av
cpavEts&at t6 toü Sar/.paTOo; 7rpä-f|xa; Dem. 29, 23 ouoe TauTYjv av Tis
1-svE-pcoi otxai'cü? Trjv aiu'av, oder, wenn das Aussageverhältnis durch
besondere Adverbien oder Pronomina modifiziert wird , an diese
modifizierenden Wörter; daher regelmässig an negative Adverbien
und Fragewörter, als: oux av, ouo' av, ou7iox' av, ouSsrcox äv u. s. w.
— Tis av, xi av, xt o av, ti otit av, rtu; av, tiio; YaP av? o~u>? «v, iroto;
äv, &TC010; äv, ap' äv, u. s. w. — ferner an Orts-, Zeit-, Modali-
täts- und andere Adverbien, durch welche gleichfalls das Aus-
sageverhältnis näher bestimmt wird, als: eVauOa äv, tot' av, sfooTcu;
av, 7) Y«P av> ■") T01 av (■?( Täv), p-EvTOt äv ([XEvrav), 17(ü; av, Tay_ av, [xäAXov
U. jxaAtjT av, 7jxi3T av, fxoAtc av, <J/oXv) av, paoico? U. paaT av, Tajarr av,
a-^iop' av, rfiiiac, av, xav (st. xat äv, etiam, Vßl), ootcd? av, uj? av U. S. w.
C, 300 psta 6' äprjvwT' Irrt, xat av -du; rj-^jatTo, vgl. E, 362 (att. xav).
»X 375 xat xsv ic, r^w 6?av dva-^ot[i.Y]v.
246 Bemerkungen über die Modaladverbien av u. xev. § 398.
An merk. 3. Ausdrücke wie ofyat, 'lyt] u. dgl. treten gern zwischen dv
und das dazu gehörige Verb, als: PI. Civ. 333, a Tipos ft ürooirjjjLdxiuv av, ohiat,
cpaty; xtfjaiv, ubi v. Stallb. 438, a taco; -fdp av, ItpT], ooxot xe Xe^eiv. Symp.
202, d x( ouv äv, ecp-rjv, eitj 6 "Epw;;
Anmerk. 4. In der Wendung oux oto' av ei, seltener o6x äv olo' Et, ge-
hört die Partikel zum Verbum des abhängigen Satzes. Die scheinbare Umstellung
erklärt sich daraus, dass die Formel o6x olo' st in diesem Falle nur gewisser-
massen eine limitierende Umschreibung der einfachen Negation darstellt. Eur.
M. 491 oüx olo' av st TXEtaatpu st. ti TTEbatpu av. Id. Ale. 48. X. Cy. 5. 4, 12
oüx olo' av st EVrrjad[j.7]v 7tat5a ttote toioüxov. PI. Tim. 26, b Ifia "/dp, ä fisv y9e;
Tjxouaa, oüx av olo' ei 8'jvaffj.rjv arravxa iv (AVTjfXT) rrdXtv Xaßstv. Bei folgendem
Adjektivsatze: Dem. 45, 7 s^ö» ydp aüxo? oüx av olo' o xt ä'XXo eI/ov 'Lyjcptaaoilat
st. oüx oloa, o xt eIvov av (j;.
Anmerk. 5. Obwohl av und xev, als blosse Modaladverbien, nie die
erste Stelle einnehmen können, so tritt doch in gewissen parenthetischen Ein-
schiebseln das mit dem Optative verbundene av an die Spitze des Satzgliedes; so
namentlich av xt; efitot, cpatirj. Die Einschliessung solcher Einschiebsel durch zwei
Kommata ist störend; die Alten haben dieselben ohne Zweifel als eng mit der
übrigen Rede verbunden betrachtet. PI. Hipp. 1. 299, a xaSxa ^fxtöv XEyovxcov, ^
'Irnrfa, [xav&dvu) (,) av tstu; tpafTj (,) xai ifü}, oxt -dXat atayjjvea&e xaüxa; xd; 7)80-
va« cpdvat xaXag sTvat, st. focu; dv cp. Phaed. 87, a x( ouv av cpa^T) 6 Xoyo? ext
dmaxst;; 101, e oü o' einen Et xtüv cptXoaocptov, oljxat av tb; ifiu Xi^m TtoioT;. Crit.
52. d aXXo xt oüv (,) av 9atev, ubi v. Stallb. Dem. 1, 19 x( ouv av xt; eittoi ou
YpdcpEt;; Nach dem Vokative Ar. P. 137 dXX' (,) tu jj-eT (,) äv [xot atxtiov otTiXtüv eost.
7. Wiederholung des av in Einem Satze. Sehr oft findet
sich das Modaladverb av m. d. Opt. oder m. d. Ind. eines Präteri-
tums (aber nicht m. d. Konjunktive, s. Anm. 6) in Einem und dem-
selben Satze wiederholt. Der Grund hiervon ist ein zwiefacher.
Einmal wird nämlich av gleich zu Anfange des Satzes gestellt, um
schon im voraus das Verhältnis der Aussage als einer bedingten an-
zuzeigen; das zweite steht entweder nach dem Verb oder nach
einem hervorzuhebenden Worte, s. Nr. 8. Dies geschieht vorzüglich
dann, wenn der Hauptsatz durch dazwischen tretende Nebensätze
geteilt wird, oder dem bedingten Verb mehrere Wörter vorangehen. l)
S. El. 333 war' av, et adsvo; | Xaßotjxt, 6 YjXüxjaiu,' av, ol' aüiot; <ppovü>.
439 dpyjjV 8' av, et jxr) TXYjU.ovEaTaxr) -fuvr] | TtaaaJv IßXaare, xaaSe Suju-evei;
yoä? | oux av Tiod' ov 7' exxstvs, tcoo' £jilaTS<ps. Th. 2, 94 oxisp av, ei
ißouXrjfrrjaav jxy) xaxoxvrjaai, paot'a)« av etylvexo. X. Cy. 1. 3, 11 oxä?
av . . £7tEiTa Xs-fotu/ av. 3. 1, 17, An. 4. 6, 13 goxouu.ev 0' äv u.01 . .
iprjjxoTEptu av xw opEt ypr^frai. Vgl. 5. 6, 32. So erklärt sich auch
nach dem häufig vorkommenden cua-sp av ei die Wiederholung der Par-
tikel beim Opt. oder Ind. des Nachsatzes. PI. Gorg. 447, d wansp äv
1) S. Hermann 1. d. IV, 5. p. 188 sqq.
§ 398. Wiederholung des av. 247
ei ixuyyavEv (uv u7:o6ir]jj»axcüv orju-ioupyoc, dTrsxpi'vaxo av o^ttou <joi. Ap.
17, d ibiq. Stall b. Dem. 20, 143 cucr-sp av, sl' xt; jxsydXa; xd; xijxtopi'a?
T(uv aoixrjfxartov xdxxot, oüx av aüxö; y' doixEtv 7:apEJXEuaa{}ai 8ö£at, ouxcd;
xtX. Ebenso in der Formel xav (= xai av) s( . . av. Ar. R. 585 xav
ei' fXE xuircoi;, oux 7. v dvTetKotjJLi aoi. PI. Menex 236, d a!oxe xav oXiyoo
ei fxe xsXeuoi? 6pyTjaacii)ai, y ap taai'n 7]v av ubi v. Stallb., vgl. Gorg.
465, c. Prot. 318, b Ircei xav au . ., ei xi? <te oiodcsisv, o jxt] xuyydvot?
iTTtaxdfjLEvoi;, ßsXxi'cov av ysvoto.
8. Der zweite Grund ist ein rhetorischer. Wie überhaupt
der Grieche schwächere und unbedeutendere Wörter solchen, auf
denen ein rhetorischer Nachdruck liegt, nachzusetzen pflegt, um
diese hervorzuheben, so benutzt er zu gleichem Zwecke das Modal-
adverb av und lässt es dem Worte, welches auf eine nachdrückliche
Weise in der Rede bezeichnet werden soll, nachfolgen. Ruht der
rhetorische Accent auf mehreren Worten Eines Satzes, so könnte es
bei jedem derselben wiederholt werden; ausserdem aber kann es
auch noch einmal hinter dem bedingten Verb, zu dem es eigentlich
gehört, stehen, obwohl dies nicht notwendig ist, da durch das vor-
angehende av das Verhältnis der bedingten Aussage schon ausge-
drückt ist; jedoch geht die Sprache über ein dreifaches av in einem
Satze nicht hinaus. Hdt. 3, 35 osjiroxa, ouo' av auxöv lycoys Soxeü) xöv
ftsöv outo) av xaXto; ßaXsiv. Th. 1, 76 aXXou? y' av ouv oi'6[xs&a xd
rjjxIxEpa Xaßovxa; 0Ei;ai av [xdXiaxa. X. Cy. 8. 1, 16 vojai'£cdv tou? Trapöv-
xa; oux av IdsXsiv ouxe xaxov ouxs aiay_p6v ouoiv av irpdxxeiv. PI. Apol.
31, a ujxei? 6' fdcos xdy av dyftojxsvoi, cojTrsp ot vuaxd^ovxEC eystpofjievoi,
xpouaavxe? av [xs, TTEtOöfXEvoi Avuxto, paoi'to? av dcrcoxxEi'vaixs, sixa xöv
XoikÖv ßi'ov xaÖEÜöovxs? ötaxeXoix' av. 35, d aacpaji; yap av, ei tiei'&oijju
üjxa; . ., Oeou; av oioduxoijjii jitj f|yeTa9at ufjia? eTvoi. Vgl. Phaedr. 257, c.
Isoer. 12, 214 xi? av xwv eücppovouvxa>v oux av xpi; duoftavsTv eXoixo fidX-
Xov; Dem. 29, 15 ov oux av otjtcou, <|>euotJ jjiapxupiav ei 7iapEaxeua£6jj.r]v,
iveypa^a av. Sehr häufig bei ouxe . . ouxs. X. Hier. 5, 3 dvsu yap
xyj; iroXstu; oux av au>£c3i)ai oüvatxo, oux' av Euoaifxovsiv. PL Apol. 31, d
TiaXai av d;rü)XtüXr) xai oux' av u[xa; (JucpsX^xTj ouSsv oux' av ijxauxöv, ubi
v. Stallb. Ebenso Symp. 196, e. Eur. M. 616 f. X. An. 1. 3, 6 ü|xwv 8'
spYjfxo; tuv oux av ixavo; stvai oijxat oux av cpiAov tucpsATjaai oux av
eydpbv dXE;rjaaa9ai, s. Kühners Bmrkg. 7. 7, 38. Aus der Dichter-
sprache z. B. S. OR. 339 f. 862. 1053. fr. 669 ttw; av oux av bt 8oqj
frdv o t p. avj Eur. Hipp. 961 xtve« Xöyoi | xrjao' av ysvotvx' av; Id. M.
250 f. xpi; av Ttap' düTiioa | axrjvat OeXoi|x av aaXXov r\ xexeiv arcac
(Gegensatz). Tr. 1244 depavs?; av ovxs; oux av u[xvrjÖEi[xev av. Andr.
935 f. oux av ev ■(' Ijxot; oojxoi; | ßXETioua' av auyd; xa[x £xap7roüx' av
Xeyrj. Hec. 359. Auffallend S. OR. 1438 Söpao' av, eu xoüY lad' av, d
248 Bemerkungen über die Modaladverbien av u. xev. § 398.
fjLTj . . ey_p7]£ov ^X[xa8eiv, xt 7rpaxceov, d. i. lopaa' av, eu xoux' tafh, eßpaa'
äv. Hier ist xoux' Wh wie eu oT8' ort, otjXov oxi als parenthetisches Ein-
schiebsel anzusehen und vertritt die Stelle eines Adverbs = aa^w; av
sopa«' av, tl \x7] xxX.
An merk. 6. Bei Homer kommt die Verdoppelung von av noch nicht
vor, wohl aber einmal (abgesehen von disjunktiven Satzgliedern) die Wieder-
holung von xev, und mehrmals die Verbindung von dv und xev, wie auch im
Attischen synonyme Adverbien verbunden erscheinen, als: -q jrfjv, \xh rot, xd/a
tatu?, au&t; au, TidXtv au u. a. o, 733 xiü xe jj.dX' tj xev Iftetve xai eaaüfxsvo; Ttep
öooto, | i\ v,i [ae . . (fXsmev. N, 127 a; oux' av xev ''Aprfi 6v6aatxo [asxeXiIüjv | ouxe
x' 'AOTjvauj. Q, 437 aoi o1 av ifto :iojj.ir6; xai xe xXuxov "Apyo? IxofptTjv. H, 244
d'XXov [xev xev iyu) y£ &£«>v atetYEVExdujv | ^t^ xaxEUVTjaatpu, xat av Tioxafxoto pEE&pa
'QxEavoü. In allen vier Beispielen erklärt sich die Häufung der Partikeln ebenso,
wie in den unter Nr. 7 besprochenen Fällen die Wiederholung des dv: die erste
Partikel dient zur Kennzeichnung des Modalverhältnisses, die zweite hebt einzelne
Begriffe hervor (und zwar in den ersten beiden Beispielen die disjunktiven Satz-
glieder, an die sich überhaupt gern xev anschliesst, vgl. P, 398. Y, 311. 5, 733.
Jj, 183. o, 692; im dritten und vierten das nachdrücklich betonte Wort; attisch
könnte man ähnlich sagen: ah 81 av lyio xdv eü "Apyo; 7rsp.7totfi.i und dXXov \xh
dv ihciv xaxaxotjj.T,oat[i.t, xdv 'ßxsavov). Auffälliger t, 334 ot 8' IXayov, xouc dv xe
xat tj'ösXov auxos IXEsSat, wo nur eine verstärkende Häufung, wie etwa bei xdyj
i'aw;, vorzuliegen scheint. Weniger auffallend ist o©p' dv jaev xev m. d. Konj.
A, 187. e, 361. C, 259, da ocpp' dv gewissermassen zu Einem Worte verschmolzen
sind, s. Nr. 5. Bei den nachhomerischen Schriftstellern scheint in der Verbindung
mit dem Konjunktive die Verdoppelung von dv ungebräuchlich gewesen zu
sein, da hier dv sich an das Relativ oder an die Konjunktion anschliesst, während
in der Verbindung mit d. Opt. oder dem Indik. eines Präteritums dv keine feste
Stelle hat und daher auch sich an andere Wörter anschliessen kann *). Daher
schreibt Bergk nach Hermann Ar. eq. 1108 cnroxepo? dv acpwv vüv ;jle p.7XXov
eu txoctj st. Ott. dv acpüiv eu \j.e [j.äXXov dv -Ott); Reisig Conj. p. 188 schlägt au st.
dv vor. Tb. 7, 7 itpesßsi; . . ä^EaxdXrjaav, 6'itio? axpaxid Ixt TtepattuÖTj xponcp tu dv
iv oXxdotv t] TiXotot; t] dXXtu; 6'~«u; dv irpo/wp-jj gehört nicht hierher, da die Worte
ev oXxdotv . . ö'ttcu; dv entweder mit Classen als erklärende Parenthese zu fassen
oder mit Bekker und Stahl zu streichen sind.
9. Weglassung des av (xev) 2). Wenn zwei oder mehrere
Sätze durch beiordnende Konjunktionen, als: xat, xl, oe, fiiv . . 8s,
rj, \ . . tj, ouxe . . ouxs, ouos angereiht sind, so wird av (xsv) häufig
nur zum ersten Gliede gesetzt, da das Modusverhältnis hierdurch
schon genügenden Ausdruck gefunden hat. o, 453 xöv xev 7.701(1.' eVt
vTj6;, 6 ß' ujxtv p-upiov wvov I aXcpot. Aesch. Ag. 1049 -etöot' av, st Jtst'ftot '
d-ei&otYj; 6' ?<ju>; st. drrei&oiYj? 0 av, vgl. Blomfield. S. OR. 937 xo 0'
litt);, ou;epw Taya, | tjooio ptev, Tito; 0' oux av| dj^dXXot? 3 tffco? st. 7)8010
l) S. Hermann de part. dv p. 190 sq. Bäumlein a. a. 0. S. 372 f. —
2) S. Frohb erger im Philologus XIX (1863), S. 599 ff.
§ 398. Weglassung des dv. 249
av, djydXXotc o' av. X. Comm. 1. 3, 15 wexo ouoev a v t^ttov dpxouvTu);
rjoEdöai . ., Xunelc-dai 6s roXü iXarrov, s. das. Kühne rs Bmrkg. Vgl. 2. 8, 6
2. 1, 18 6 fiev s/cov keivüjv tpa^ot av, o-ots ßouXotTo, xal 6 exd>v ot'^dJv
—tot. An. 2. 5, 14 et jj.ev ßoüXoto tuj cpi'Xoc etvat, w; [xrctaTo? av eiT]c> e
oe uc ae Xuttoiy), wc oeairoTY]? dvarrplcpoto (Dind. av dvaarpe^oio). Dem
22, 17 out' av oüto; eyot Xrfetv ou&' U|xetc jiei<jfteiir)Ts. 7, 258 Tip xe 0
ouos fravövTt yuttjv eVt 7atav syeuav, | dXX apa tov 75 xuvec xe xat otcuvo
xarloa^av. e, 311 reu x' eXayov xrepecuv, xat "xeu xXeo; y/ov 'Ayatot
w, 382. U", 382. 527. S. OC. 927 ouö eTXxov out' av vjov, dXX 7(T:i3Td-
jxyjv. PI. Gorg. 471, a et ißoüXeTO Ta ot'xata iroteTv, ioouXeuev av . . xat
r(v eüSat'[j.ü)v. Dem. 3, 14 out av ujxeü . . ouoiv iirparceTS toutojv, outs
Ot'XiTTTio? to3outov ußptxet ypövov. Aeschin. 2, 86. Bisweilen auch da, wo
die Sätze weniger eng mit einander verbunden sind. Doch haben in
diesem Falle neuere Herausgeber vielfach av eingesetzt. Hdt. 3, 127
Tic av V-®1 touto ujxeojv UTcoaTa? iütTeXlaete aocptT) xat jjlyj ßt'r, ts xat 6fAtXu>5
ev&a 701p arocpiTj? 6eT, ßtrj; ip7ov ouoev* ujxewv 61 a>v ti's [xot 'Opot'-ea r\ £d>-
ovTa (av) 0701701 7) diroxTst'vets* X. Hier. 11, 12 u. 13 opeur,? av, nach mehre-
ren Zwischensätzen eyot? (av) TidvTa?. Andoc. 4, 10 oux av e^apxeaetev 6
Trapwv ypövo;, ajxa 6e ttoXXou d-ieyöot'-xTjv tcdv 7:oXit(uv. Bei 70p X. An. 4.
6, 13 ooxoujxev 61 av jxot . . £pYj|xoT£pu> av tcu opet ypr^daf [xevoiev "vdp
(av) auTou jxaXXov döpoot ot TioXe-jLtot. Lys. 14, 21 ouoev av eoet auToü;
uTpaTY)7etv, ou6e 701p slyov otou yj70uvto, vgl. 10, 2. Dem. 31, 9 tt lr.oirr
aev av" 7] otJXov, oti u>|aoc-ev. PI. Lys. 208, b xav . . dtpev dv. üo&ev,
y; 0' oc, tiwev; (Hirschig u. Schanz tilgen ItjJsv). — Für den umge-
kehrten Fall, dass dv bloss im zweiten Satzgliede stünde, im ersten
aber hinzuzudenken wäre, finden sich nur wenige und zweifelhafte Be-
lege. Dem. 24, 7 et xaTcüpfttüsev ixetvoc, r(v eV e'u.' rjXftev 686v, ouy oxt
Twv ovtojv (av) d*ieijT£prj,j.r]v, dXX oüo av i^iov. Aeschin. 3, 217 ouTe Toü;
etpTjjxevou; Iv ujjuv XÖ70U? Ijxauroj dppr,Tou? elvat ßouXot'fxrjv (av) oute xauTa
toutu) öri(XT]7opri(3a; ioe$d(jLT(v dv £9jv. Nicht gehören hierher Beispiele wie
X. Hell. 2. 3, 14 ouc e\ö|i.t£ov . . dveyeaöat, dvii-paTTetv oe Tt eY^yeipouv-
Tac TiXetaTou? av tou? suvedeXovTcr; Xajj.ßdvetv und 27 7ioX£[j.toc "J-ev 7]v, ou
•xevToi Trovrjpö; 7' dv öixauu; IvofAt'^To, wo nur die Handlung des zweiten
Satzgliedes bedingt, die des ersten aber thatsächlich ist: er war zwar
zweifellos mein Feind (wie er es jetzt noch ist), aber er wäre
wenigstens nicht als Schurke zu betrachten.
250 Gebrauch der Modusformen in den Nebensätzen. § 399.
§ 399. Gebrauch der Modusformen in den Nebensätzen.
1. Dass die Modusformen in den Nebensätzen ihre eigentüm-
liche Bedeutung bewahren, versteht sich von selbst; aber nicht in
jedem Nebensatze kann jeder Modus stehen. So z. B. verschmähen
die mit ort, ü>s. dass, eueres, so dass, eingeleiteten Nebensätze
den Konjunktiv, die Finalsätze mit ocppot, fva, d>c; ottm; den In-
dikativ der Haupttempora. Daher werden wir später in der Lehre
von den Nebensätzen bei jeder besonderen Art den ihr eigentüm-
lichen Gebrauch der Modusformen erörtern, damit man immer mit
einem Blicke übersehen kann, welche Modusformen in den einzelnen
Satzarten ihren Sitz haben, und auf welche Weise sie in denselben
angewendet werden. Hier aber wollen wir nur diejenigen Er-
scheinungen im Gebrauche der Modi zusammenfassen, welche meh-
reren Arten der Nebensätze gemeinsam sind.
2. Der Konjunktiv bezeichnet auch in Nebensätzen eine
Handlung, deren Verwirklichung erwartet wird, und zwar, seiner
Natur entsprechend (vgl. § 394, 1) nur mit Beziehung auf Gegen-
wart oder Zukunft, daher nur, wenn im Hauptsatze ein Haupt-
tempus (§ 381, 4) steht. So wird der Konjunktiv gebraucht:
a) futurisch (vgl. § 394, 2 u. 3) zum Ausdrucke der erwarteten
Verwirklichung einer bestimmten, einzelnen Handlung, und zwar
bei Homer ohne oder mit av (/iv) auch bei loserer Anknüpfung des
Nebensatzes; in der späteren Sprache nur in wirklich abhängigen Sätzen,
und in der Regel mit av. V, 287 xi\xrp 8' 'Ap7Et'ou a7toTiv£|j.£v, tjv tiv'
eoixev, | Y] te xal £aao\ihoiai u.et' dvdpwjtoiai TreXrjTai. 0, 34 aXX1 Ifj-urjc
Aavawv oXo<pupö[ied' atvu.r,Tätov7 | oi xev 8yj xaxöv oitov dvairXV]aavT£s oÄmv-
xai. — E, 258 toÜtio 8 ou :taXiv auTi? dTioi'asTov u>xse; iittioi | a|xcpü) acp'
r^Eituv, et 7' ouv steous -/e cpi^-oaiv. A, 137 dXX' et |xlv otüdouui 7spa; . .
zi 8e xs (iv) ocouxjiv, l-fa 8s xsv auTÖ; iXojfJiai. T, 288 ti 8 av ijxol
tijjltjv npiajj.0? npiä[xoi(i te TratSs; | ti'veiv oux E^sXtucjiv AXscdvopoio ttsjÖvto;, |
auxap s^ü) xal s-sixa u.ayr)aou.at. <I>, 323 ou8s ti jj.iv xp£«> | saxai Tuu.ßoxoTjci',
ote luv öaTTTtoa iv 'Ayaiot. Z, 448 IsaETat Tjjxap ot' av not' 8XcoXy] IX10; ipr\ l).
b) verallgemeinernd in Nebensätzen, die eine ganze Gattung
von Handlungen, Sachen oder Personen, eine unbestimmte Frequenz oder
Wiederholung bezeichnen (quisquis, utut, ubiainque, quotiescunqne). Da
es sich hier nicht um konkrete Einzelfälle handelt, die wirklich vor-
liegen, sondern um den Abstraktbegriff einer Mehrheit von gleichartigen
Fällen, deren wirkliches Eintreten noch immer zu erwarten steht, so
wendet das Griechische nicht den Indikativ, den Modus der Wirklich-
!) Mehr Beispiele für die hier zusammengestellten Gebrauchsarten in der
Lehre v. d. Nebensätzen.
§ 399. Konjunktiv in Nebensätzen. 251
keit, an, sondern den Konjunktiv, den Modus der erwarteten Ver-
wirklichung. So in der älteren Sprache ohne oder mit av (xlv), später
regelmässig mit av. ;, 373 o'joe ttoXivos | Ipyou.at, e i jxtq ~oü xt nepicpptov
IlrjveXoTreta | eaSejaev otpöv/jatv, ox' d^eXn] Troftsv sX9t) (ausser es tritt
der Fall ein, dass). X, 192 ao-rap Iictjv IXOtjsi ftspoc TEÖaXuTd t ortüpr,.
E, 407 ou or,vai6?; o? aöavatoiai p.dv7)Tat. A, 218 o; xe dsoT? IrctTCei-
ÖYjTat, jjLaXa t' IxXuov atjToo. A, 344 TiptoTtu ^dp xal Salto; dxouä^Ea&ov
ifiEio, | ottttote oaixa "(spouaiv I cp o ti X i £ cü ja s v 'Ayatoi. 0, 209 dXXd too'
afvöv ayo; xpaoiVjV xai dufiov hcdvstj | &it«toT av laopiopov . . veixsi'siv
£ 0 £ X 7] a t.
Anmerk. 1. Hiermit hängt die der epischen Sprache eigentümliche Ver-
wendung des Konjunktivs in Adjektivsätzen und Adverbialsätzen der Ver-
gleichung zusammen (ohne «v, doch öfters <u; o' 6V av 0, 80. y, 468). In den
homerischen Gleichnissen 1) erscheint der Indikativ des Präsens, wenn sie
sich auf bestimmte allgemein bekannte Situationen beziehen, die uns als zu jeder
Zeit gegenwärtig vor Augen stehen, z. B. auf die regelmässigen oder häufig wieder-
kehrenden Erscheinungen der Natur, die gewöhnlichen Beschäftigungen der
Menschen, die bekannten Eigenheiten oder Gewohnheiten der Menschen und Tiere
u. dgl., vgl. B, 87. 455. 462. 470. T, 3 ff . E, 864. P, 53 ff. 755; der Indikativ
des Aorists, wenn momentane Vorgänge als wirklich einmal geschehen zum
Vergleiche herangezogen werden, s. § 386, 8; endlich der Konjunktiv, wenn
die verglichene Handlung als nur unter gewissen Bedingungen, vorkommenden
Falls eintretend bezeichnet werden soll. Es ist hier gleichgültig, ob im Haupt-
satze ein Haupttempus oder eine historische Zeitform steht, da das Gleichnis nicht
auf den Hauptsatz, sondern auf die Gegenwart des Bedenden, auf den gegen-
wärtigen Akt seines Vorstellens bezogen wird. N, 179 ö o' aox' ijteosv, u.eX£t] tu;,
t]t' dpso; xopu<pTJ . . | yaXxtö Tau-vou-EVT) xepsva ydovi cpuXXa TceXdaaTj, wie eine
Esche, wenn der Fall eintritt, dass sie . . zu Boden sinkt. Vgl. 63. A, 483. P, 1 10
ct6-ap oy' eljoniiju) dveydCsxo . . | ivTpozctX'.Cou-Evo;, tuaTS Xt; ipfhzios, | ov fyi xüve;
te -xai d'vops; de— ö OTa9p.oto St'iovTai. Vgl. 134. 0, 579. 382 tu ote u-eyce xüu.a .
6nep xoi'ytov xaxapTjOETat (st. -TjTai), Ötttiot' stiei'ytj | I; ävs(j.oi). E, 161 tu; os
Xetov bi ßo'jol 9op<uv i\ aöyeva ä'^Tj | zopTto; tje ßoo; . . |, tu; to'j; äu.'.20T£po'j; ei;
faraov TüSloc ulo; | ßf,ae. Vgl. I, 323. K, 183. 486. M, 167 ol 5', toars cwrjxe; . .
TjE u-EXiaaat | ot'xfa tto it, 3 tu vtai . . | o68' a-oXEtTTO'jaiv xolXov Sofiov . . ' | tu; 017'
o'jx siHXo'jat -uXaiuv . . | ycbaaaüoti. Vgl. B, 474. U, 428. Besonders oft tu; ote
(wo ote vielfach als Adverb = einmal aufgefasst wird). S, 16 tu; o' ote -op-
cpupTj r.i\z*(os . ., tu; 6 yepiuv aipuatvE. 0, 624 ev o' zt.zg, tu; ote -xuu.cz Soj] Iv vrji
nearjaiv. Vgl. A, 141. 0, 338. 0, 263. 606. II, 297. P, 61. <D, 522. X, 189.
t, 519. Ebenso tu; 6-6te c. conj. A, 305. o, 335ff. ; tu; o' ot! a.v . . aTpetpE-
~ni. M, 41 f. y, 469. Einmal auch tu; ei te: I, 481 xa( tie cpiX^s1 tu; et te jraxTjp
ov naioa cpiXTjar,. Zuweilen geht die Konstruktion vom Konjunktive zum Indika-
tive des Präsens oder Aorists über, wie oben in dem Beisp. M, 167 u. B, 148.
Z, 506 ff. A, 155 ff., ubi v. Spitzner. II, 297 ff. X, 93 ff. — Nur selten findet
1) Vgl. Thiersch Gr. § 346. Hermann opusc. II, p. 40 sqq. Spitzner
ad II. exe. XXVI. Berger Progr. Celle 1837. Stacke Progr. Binteln 1853.
Friedländer Beiträge zur Kenntnis der homer. Gleichnisse, Progr. des Friedrichs-
gymn. Berlin 1870 u. 1871.
252 Gebrauch der Modusformen in den Nebensätzen. § 399.
sich der Optativ, und zwar immer in der Verbindung w; ei, als ob, wenn das
Gleichnis als eine blos se Annahme ohne alle Rücksicht auf Erwartung
des wirklichen Eintretens dargestellt werden soll. B, 780 ol 5' dp1 l'oav, ä»?
ei ts nupi yßw T.azrx vl[j.oiTo. Vgl. A, 389. X, 410 f. t, 314. x, 416. 420. p, 366,
nur Einmal ü>? ote c. opt. t, 384 5(veov, d>; 6'te xt; xpuTrtö oopu vtjiov, wie wenn
einer bohrete. Vgl. Nitzsch. Friedländer a. a. 0. I. p. 20f. u. Delbrück
a. a. 0. p. 66.
c) final, zuweilen in Verbindung mit av (xev). H, 195 eüxecr&e
Ali Kpovi'cuvi avaxTi | at^TJ Icp' üjxeuov, tva jj-tj Tpous; ~(s TiüdtovTai. p7 10
tüv ;e?vov outttjvov a^' i; ttÖXiv7 ocpp av IxeTth | oaixa itTtDyeuTß.
Anraerk. 2. Finale Nebensätze konnten sich entwickeln nicht bloss aus
der voluntativen Bedeutung des Konjunktivs, sondern auch aus dem futurischen
Gebrauche; daher die Zulässigkeit von av, das beim rein voluntativen Konjunktiv
unmöglich ist, vgl. § 394, Anm. 6. (Ebenso geht der Optativ in Bedingungs-
sätzen teils auf den wünschenden, teils auf den potentialen Optativ zurück, daher
bei Homer e? xe mit Optativ.)
d) voluntativ in Sätzen der Befürchtung und in abhängigen
deliberativen Fragen, regelmässig ohne av. K, 39 oeiotu pf, ou tl;
toi ÜTcoayrjTai Tooe sp-yov. v, 74 fxepfxrjpt'^st, | r\ auxou Tiap' Ifioi xe p-evr,
xat Ip-ya xop.1^7] | T) tjSt] <*P- EinrjTai.
3. Mit einer leichten Modifikation des Sinnes steht zuweilen
der Optativ, wo wir den Konjunktiv erwarten könnten. Wird
nämlich auf die Verwirklichung der Handlung keine Rücksicht ge-
nommen, so erscheint dieselbe nicht mehr als erwartet, sondern
als bloss gedacht, und statt des Konjunktivs, des Modus der Er-
wartung, tritt der Optativ ein, der als Modus der Vorstellung das
Erwartete gewissermassen in weitere Ferne rückt 1). Man vergleiche
a) oux lafr', o« xt; Oävaxov (popr) (entrinnen wird) und X, 348 oux lad',
o? arj; 7s xuva; xscpaXr); d-aXdXxoi (etwa abwehren würde), | ouo' ei'
xev oexdxt; xe xai ei'xosi vyjptx astotva | axrjcrcDa iv&dö ayovxe?, ünöaytovxai
01 xai a.XXa (der zu erwartende Fall) | ouo' ei' xev a auxov ypoicp e'püja-
aftat avür/ot | AapSaviovK Ilpiap.o; (der nur denkbare, kaum zu erwartende
Fall). Aeschin. 3, 110 im Amphiktyonenbeschlusse: ei' xt? xdoe i:apa-
ßaivoi tj ttöXu y) ioicüXYjc 7) e&vo;, lva*(rfi eaxoj tou 'At:6XX<ovo; (der kaum
zu erwartende Fall) ; so sehr häufig im elischen Dialekte 2), während im
attischen die bestimmtere Ausdrucksweise mit Idv u. Konj. zur Regel
geworden ist. b) T, 265 deoi aX-/ea oolev | TroXXd pdX', osaa SiBouaiv o
Tis acp' dXixTjrat (wer vorkommenden Falls sich versündigt) und ty, 494
xai o' ak\io veu.eadxov o ti? xotautd 7s £e£ot (etwa thun sollte). £, 373
oV d-^eXir) t:o9ev sX9y) und a, 414 oux' ouv dy/eXtr^ exi Tretilojxai, ei' ttoöev
sXöoi. <D, 254 xotoÜTco 6e soixa;, ^Tiei Xoüaaixo cp <x y 0 1 Te7 | euosu.evai.
S. OR. 979 e?xt) xpdxisxov CtJv owu; oüvaixo tu. c) U, 339 £v 6' au-
!) Vgl. Kühnast Repraesent. im Gbr. des apotel. Konj. S. 39. 110 f. 141 f.
Bäumlein a. a. O. S. 273 ff. — 2) s. Meister, Griecb. Dialekte II, S. 71 f.
§ 399. Optativ in Nebensätzen. 253
towi iiüXa? 7toiY]tJOjA£v eu dpaputa?, | ocppa 81 auxdcov iitTiTjXajiT) 606; etr).
p, 250 xov ttot' £-fa>v Irtl vt;g? lusaeXfJioio jAEXaivr]? | «?a> xtjX' 'Iödxrj?, iva
[xoi ßioxov <:oXuv aXcpoi. Hdt. 2, 93 (01 iyßüsz) dvxsyovxai E^ypifjL-xöixevoi
xal «J^Üovxe? d>? adiXiaxa, Iva ötj [xri dfidpxotEv xyj? oöou. cl) I, 245 xaux
afviu? oet'öotxa xaxd cpp£va, \xrt 01 dirstXd? | IxxsXsatoat fteot, y][jliv oe 6yj
aiat[j.ov etT) | <pftta8at, wo das zweite Satzglied in nur lockerem Zusammen-
hange mit dem ersten steht, indem dem zunächst Befürchteten (IxxsXe-
<ju>3t) die weitere Folge in Form einer blossen Vorstellung angefügt
wird. — Doch ist diese Ausdrucksweise nach einem Haupttempus selten
(abgesehen von der sogenannten Modusassimilation, Nr. 6), weil eine
zukünftige, beabsichtigte, gefürchtete oder öfter vorkommende Handlung
vom Standpunkte der Gegenwart aus naturgemäss in der Regel als er-
wartet, nicht bloss als möglich aufgefasst wird.
4. Anders liegt die Sache, wenn im Hauptsatze ein histori-
sches Tempus steht. Eine vergangene Handlung kann, wenn
man die üblichen Moduskategorieen zu Grande legt, nur ent-
weder als wirklich (real oder irreal) oder als bloss vorgestellt
(potential) aufgefasst werden; als erwartet nur dann, wenn der
Redende sich im Geiste auf den Standpunkt der Vergangenheit
stellt, so dass das Vergangene als gegenwärtig erscheint. Dies ge-
schieht, wenn vergangene Worte, Gedanken, Absichten oder Be-
fürchtungen in der Weise berichtet werden, dass der ursprüngliche
Wortlaut möglichst genau wiedergegeben wird, also in der objek-
tiven Darstellungsform der sogenannten indirekten Rede (auch
Absicht- und Befürchtungssätze stellen in diesem Falle eine Art in-
direkter Rede dar). Daher der Konjunktiv in Sätzen wie II, 646
cppd^exo &o[A(.o | iroXXd |xdX' djxcpl cpöviu FlaxpöxXoo jiep|j.r)pt£u>v, | t\ tJot) xal
xeivov eVt xpaxep-^ U3|xiv-rj | yaXxio 0 7)ü><J7j diro x (uficuv xsüys eXrjxat xxX.
Th. 2,4 eßooXeuovxo eixe xaxaxauato <nv aijrcep lyouaiv, £[i.7rp7]tjavx£? xo
o!'xr(fJia, eixe xt aXXo yp7)aü>vxai. tt, 369 i(xt[xvojjL£v 'Hw 8iav | Tt]k£]iayo^
Xoyotovxe;, Iva ©ih'acofAEv eXqvxe?. X. An. 1. 4, 18 a (xd TrXoTd) xoxe
'Aßpox6[j.a? Tupoituv xax£xa'j(JEv, iva jj.tj Kupo? öiaßf,. N, 649 a^ 3 £xapa>v
ei? lövo? lya^sxo x-fjp' dXEEi'vav, | udvxoas Trairxaivwv, jjltq xt? ypöa yaXxcu
lirauprj (Besorgnis aus dem Sinne des Harpalion). Th. 2, 101 E^oßr)-
Or^av fiYj xal irA crcpd? 6 axpaxo? ycop^arj. Vgl. auch 8-, 511 alaa 7ap
y-v diroXEaöat, i-rjv ttoXi? djxcp ixaXu^rj | ooopdxEov fji-vav ijittov (Wort-
laut des Orakels). Berichtet dagegen der Redende das Vergangene
vom Standpunkte der Gegenwart aus oder liegt überhaupt keine in-
direkte Rede (im engern oder weitern Begriffe, s. o.) vor, so tritt
statt des Konjunktivs notwendigerweise der Optativ ein, den man
demnach wohl als Stellvertreter des Konjunktivs bezeichnen kann,
aber nicht in dem Sinne, als ob er hier eine erwartete Handlung
254 Gebrauch der Modusformen in den Nebensätzen. § 399.
bezeichnete, sondern nur insofern als an Stelle des durch den Ver-
gangenheitsbegriff ausgeschlossenen Modus der Erwartung der Modus
der Vorstellung gewählt wird l). So
a) bei der unter Nr. 2, b besprochenen Verallgemeinerung.
Wie bei der in der Gegenwart wiederholten Handlung nicht zum Aus-
druck gebracht wird, dass sie wirklich geschieht, sondern nur dass ihre
Verwirklichung sich immer wieder erwarten lässt, so bei der in der Ver-
gangenheit wiederholten Handlung nicht , dass sie wirklich geschah,
sondern dass sie geschehen konnte. B, 188 ov xiva ptiv ßasiXrja xcti
I»oyov avopa xiysiv], | xöv 8' dqavoti; ETrestiaiv ipTjXuuacjXE (ursprüngliche
Auffassung: er mochte wohl manchen treffen). 0, 284 d^opr) 6s e uau-
pot 'Ayatwv | vixcdv, otctcote xoupoi spi'aasiav falls sie etwa einen Wett-
streit beginnen mochten, d. i. so oft sie begannen. T, 217 oxe orj uoXu-
|XT)Ti; dcva'i^Etsv 'Oousaeuc, | axacxxsv. ß, 14 licel £eu£stev ucp1 apjxaaiv
(uxla? ?ittcouc, | Exxopa 8' sXxEafrai 8y)J7.5xeto ctcppou orciaftsv. Man spricht
in diesem Falle von einem Optativus iterativus; doch liegt der Begriff
der Wiederholung nicht im Optativ, sondern er ergiebt sich aus dem
iterativen Sinne des übergeordneten Verbums und aus der Situation.
Anmerk. 3. Doch findet sich in den unter 2, b und 4, a besprochenen
verallgemeinernden Sätzen zuweilen auch der Indikativ, indem der Redende
nicht auf die Wiederholung zu verschiedenen Zeiten oder an verschiedenen Orten
Rücksicht nimmt, sondern die Mehrheit gleichartiger Fälle als ein einheitliches
Ganzes betrachtet, dessen thatsächliches Vorhandensein betont wird. Th. 5, 111
oixtvE? xot; fxev i'aoi; jjltj Eixouat, toi; §e xpEfaaoat xaXüi» rpoa'.pEpovxcu, rcpöc
Se xou; 7]oaou; [lirpioE etat, -XeTrc' av ipftotvxo. PI. Tim. 22, e sv 7räai xoT; x6r:ot?,
OiTOU [AT; ^EtfjLloV ESjafolO? 7] V.Ctl)[X0L a TT £ t p f E t , ÖtSt fEVOC EOXIV äv9pü)7T(UV. X. An.
1. 8, 1 uäatv otc evexuyX'XVev ißoa. 4. 7, 16 7]Qov y.ai syopEüov 6;r6xs oi iroXefAiot
o<L>3a&at EfAeXXov.
b) final, 7, 2 r^Xio? 8' ivopoujs . . iv' dcöavaxotai cpaeivoi.
c) in Befürchtungssätzen. E, 566 rcept 7<ip Sie uotpilvi Xouov, [
fxrj xi rcäöoi.
d) in deliberativen Fragen. E, 507 7taitxr)vev 6s exaaxo;, otitq
cp u y o i afauv oXsflpov.
5. Abhängige deliberative Fragen, Befürchtungs- und Absichts-
sätze bringen ihrem Inhalte nach die Gedanken und Stimmungen
des übergeordneten Subjekts zum Ausdrucke; ebenso unter Um-
ständen verallgemeinernde Relativsätze, wie E, 301 xov xxapievai jxs-
{xad>;, öoxi« xou 7' avxio? IX&01 (ursprünglich: wer etwa entgegentreten
mochte, dann aber auch mit subjektiver Färbung: entgegenträte).
1, 508 xeito 8' ap' ev [xsjaotot oütu ^puaoio xaXavxa, | xcjT Sojjlev, 0; [jiexa
xoTat 6ixr,v f&üvxaxa eitcoi. W, 749. X, 289. Hieraus erklärt es sich,
dass der Optativ von der Sprache allmählich überhaupt als Aus-
1) Vgl. Lange, a. a. 0. S. 394 f. 446 f.
§ 399. Modusassimilation. 255
drucksmittel für vergangene Gedanken und Reden empfunden und
in stufenweiser Entwickelung auch auf abhängige Frage-, Aussage-
und Kausalsätze übertragen wurde, in denen seine potentiale Natur
gänzlich verblasst ist. In vollem Umfange ist dieser Optativus obli-
quus erst in nachhomerischer Zeit entwickelt worden. Bei Homer
findet er sich nur in abhängigen Fragen und in Relativsätzen, die
man in Anlehnung an den Gebrauch im Lateinischen als Fragesätze
zu bezeichnen pflegt, p, 368 dXXrjXou? x etpovco Tic e?rj xal tioöev
eXöoi. t, 402 etpovto -epl s::eo«, oxxi k xtjooi. x, 110 iplovxo oan;
xwvo' ei't] ßotaiXsu? xal xoTatv dvdaraoi. Vgl. t, 89. tu, 237 [xepp.^ptr£ . .
etaetv <I>? (wie) e'Xdot xai. txotx' i; iraxpt'Sa fatav. In Aussagesätzen
(und zwar anfangs nur mit w;) zuerst Hom. hymn. in Ven. 214 eThsv
6e sxaoxa, | w? loi dftdvaxo?. Zuletzt in Kausalsätzen, die den Gedanken
des übergeordneten Subjekts wiedergeben, wie Th. 4, 65 xou; uxpaxr)-
fou? ot iv x9j ttÖXei 'Aör(vaTot . . yort\xaTa l-pd'avxo, iltc,, i;ov auxot? xa Iv
SixsXi'a xaxctaxpE'^aaöat, otupot; TiEtafrEvXE; a^o)ra)p^cjeiav; und (dem
deutschen Gebrauche ähnlich) in selbständigen Zwischensätzen in in-
direkter Rede, wie S. Ph. 617 utteV/exo | xbv av8p' 'Ayatot; xovos or(XcI>-
CT£iv a^tuv* [ oioixo (xev jxäXiffö ixo'jjtov Xaßcöv, | et jjlyj öiXot 8', axovxa.
Th. 2, 72 direxpi'vavxo a'jxül oxi doüvaxa acpi'atv eiyj Tiotetv a TtpoxaXstxai ocveu
A&Y)vai(üv, 7iaio£? -^dp cr.puiv xai ■yovaTxec ~ap ixei'voi; etev.
6. Die sogenannte Assimilation oder Attraktion der Modi.
Bezeichnet der Hauptsatz einen bloss gedachten, willkürlich an-
genommenen Fall (optativisch oder irreal), so nehmen diejenigen
Nebensätze, welche demselben Vorstellungskreise angehören, natur-
gemäss an der Modalität des Hauptsatzes teil. Sie haben also
A) den Optativ nach einem wünschenden oder potentialen Optativ,
B) den Indikativ eines Präteritums nach einem Präteritum der
Nichtwirklichkeit oder der unerfüllten Forderung (lost u. a. §391,5).
Hiernach erscheint
A) der Optativ a) in Relativsätzen. 3, 107 vuv 6' sI't], oz
xrjaoe 7 dpisi'vova pi^xiv £vi<jiroi. P, 640 eit] 6', oaxic ixaipoc iira-y-yst-
Xste xd^isxa. N, 322 dvopl es x oux etcets [J-£"ca; TsXa|xcbvioc Ai'ac, | 0?
övrjxo; x sir). N, 117 ou8' av Ifä -ys ] dvopi \i.ayj\a aijjiiqv, oaxt? itoXe-
fjioio (j-eÖeit). Vgl. 344. Z,58f. 521. My 229. a, 229. &, 240. o, 360.
a, 142. Ar. V. 1431 Ipooi xiCj ?)v Exaixos sioeitj xe/vy]v. R. 97 -yovt-
jxov oe TrotTjXfjV av ouy Eupot; Ixi | £t]X(ov av, oaxi? p^l^a 'fEvvatbv Xdxot.
PI. Meli. 92, c ttüTi; ouv av EiOEt'r); ~epl xouxou xou Ttpa-fp-axo;, eite xi
d-j-afrov £Xel ^v sa'JTt? s'1'ts <pXaupov, ou itavxaTraaiv aJTEipo; £i*]?5 X.
Symp. 8, 17 xi'c juaeTv ouvatx' av, Gcp* oü eioeitj xaXo; xe xai dfaftö;
vojit!:6(jievo«; Vgl. Comm. 1. 5, 4. 1. 6, 9. 4. 6, 7. Cy. 2. 4, 23. An.
1. 3, 17. PI. Lys. 215, b. T, 299 67nröxepoi Ttpoxspot UTtip opxta tct]|jlyj-
256 Gebrauch der Modusformen in den Nebensätzen. § 399.
veiav, tuoe ap' i"pc£<paXo? yafxdot? (>Eot. PI. Phaedr. 279, c ypujou t:XyJ-
oo; eiY) [xoi, oaov jxtjxe cpspstv jxrjxe a-yeiv ouvatxo aXXo? yj o aaxppwv.
S. Ph. 529 jaovov dsol atu£oiev ex xe XYJtjoe -yYJ? | Y)p.a? ottoi t ivftevoe
ßouXoi'fi.ea&a 7rXetv. X. Cy. 1. 6, 22 ottou TreTpav öoiy)?. — b) In
Temporalsätzen. 2, 464 f. cft ^ap ;xiv Öavaxoto ounrjyeo? u>os ouvaijATjv j
vöcrcpiv diroxpo^ai, 0Te t1-17 M-opo? atvö? ixävot. Vgl. O, 429. ß, 31.
jjl, 106. Mimn. fr. 1 xe&vaiYjv, oxe fxoi jx^xIti xauxa jxeXot. PI. Phaed.
72, C et dnodvTjaxoi jxev Ttdcvxa osa xou £tjV p.exaXdßoi, iTcetÖY) oe cxtco-
!)ävoij jxevot £v xouxtp tw ay YjjAaxi xa xe&veu>xa xai jjlyj ixdtXiv dvaßiajaxotxo,
ap' ou ttoXXyj dvä-fXY] xxX. X. Comm. 3. 14 , 6 oxe fAY] TrapetT) -oXXd,
ouvatx' av aXüircu? xu> evl ypYJaftai. 2. 1, 18 6 [xsv sxodv ireivcuv cpd-yoi
av ottöxc ßoüXotxo, dagegen gleich darauf: xui o' £? dvdqxYj? xauxa nd-
7/ovxt oux £;eaxiv, orcöxav ßouXYjxat, Tiaüeaöat. Vgl. 4. 2, 20. Cy. 1. 5, 10.
2.4, 11 u. 17. 1. 3, 11 otcoxc ßoüXotxo rcapievat eV apiaxov, Xs^ ° lIx'
av oxt outtco ouvaxov xw aptaxto evxuyeiv eia ottoxe yjxoi eru xo oeuivov,
Xl-foifj.' av oxi Xouexai . . s'co? Tiapaxeivaijjit xouxov. PI. civ. 501, e xo
jjlev av £?aXet<poiev, x6 61 ~dXtv i-pfpdcpotev eui? o xi jxaXiaxa dv&pwTteta
tJOy) zh oiov ivöeyexai 9-eocptXY} tto iyj aeiav, ubi v. Stallb. leg. 752, C.
S. Tr. 658 ]ayj axaiY) | -oXuxu>7tov oyYjjxa vaö? auxio, | 7rpiv xdvSe upo;
r:6Xtv dvuaeie. Vgl. Ph. 961. OR. 505. Theogn. 126 ou -yap av eioeiTj«
dvopo; vöov ouol -fuvatxo?, | itplv ir elpYjöeiY]?. — c) In Finalsätzen, u, 81
y(! |x' iu-Xoxafxo? ßdXoi Apxep-i?, ocpp' OoujYJa | osaofjivT) xat -j-atav utco
oxu7epY)v dfptxot'[XT]v. ?, 407 xdyiaxd jxoi evoov £xa?pot | elev, tv £v xXioiiq
Xapov xexuxo ijxe&a oöpTrov. Vgl. a, 369. S. Ph. 325 Oujxov ^evo^o
yetpi TrXvjptoaaL rcoxe, | iV a[ Mux-^vai "cvoiev yj ^Träpxr) {} oxt | yy] Sxupos
dvopcov äcXxi'|j.tuv fAT^x^p scpu. Ai. 1218 ft'. ^evoi'|xav iv' üXaev ETietjxi rovxou |
TrpoßXrjp. aXixXuaxov . ., xa? iepa? ottoi? | -p oae t7roip.ev A&dva?. Tr. 953
ei'fr' dvepioeaaa xi? | -/Ivoix eTroupo? saxitoxt? aupa, | r(xt? ja' d tt o ixi'a et e v
ix xottcdv, ottco? j . . ddvotjjLt. Vgl. X. An. 2. 4, 3 oux irtaxd[xeöa; oxt
ßaatXeü? V][xa? aTToXeaai rrspl Tiavxo? av Trotrjaatxo, tva xat xot; aXXoi?
EXXrjat cpoßo? eir) inl ßaaiXea p.e'yav axpaxeueiv; 3. 1, 18 ap oux av eVt
~av iXftoi wc, rjfjia; xä Ijyaxa aJxi^äfjLevoi; rcaatv dv&pcö^oi; cpoßov t: a p ä -
ayot; Cy. 1. 6, 22 et Ötj iretoai« i^atvetv ae TioXXoüc, ottu)? oo?av Xdßoi?..
dpxt i?TjTi:axrjX(ü; etT)? av. Vgl. Oec. 7, 39. Ag. 9, 3 Ttasav ^yjv xceptlp-
yovxat fjiaaxeuovxe? xt av TjOetü? thoi [xupiot os xeyvtuvxai xt av rjOEü)? (pa^vot
o~(o? fe fATjv xaxaoapdot, ouo av et^ot xt; oaa irpa-^fiaxeüovxat (wegen
der vorausgehenden Optative, obgleich der Satz mit orcox; von upa^jxaxeü-
ovxai abhängt). — d) Selten bei tu exe. X. Cy. 5. 5, 30 et xi; xvjv ■yüvccixa
xt]v arjv ouxco 0Epa7iEU3EtEv cuaxE ffilXetv auxf^v p.aXXov TrotTjjetev sauxöv yj
de, ap' av se xrj euep^eat'a xauxrj eueppdvat; Oec. 1, 13 et xt? ypwxo xio
dp-Yupiuj u>axE . . xdxtov xo cajjj.a eyot, Tito? av ext xo dpYÜpiov auxtu
(J)cpsXt[xov zirt, ■ — e) Selten in abhängigen Aussage-, Frage- und
§ 399. Modusassimilation. 257
Be f ü rc b tun gs Sätzen. X. Cy. 3. 1, 28 ou? Ös yi-yvtixjxeiv ooxoi'yjv ort
suvot'a xal cptXi'a ttj £jx9j to osov auXXapißdvoisv, toÜtou? av ;xot ooxio xal
a[xapTavovia; paov tpspEtv. Dem. 16, 5 ou -pp ixeivö 7' av Ei'-otfisv, w?
dvTaXXa?aa&«t ßooXot'fi.s&' dvTt-dXou? (wo Madvig ßouXöjAE&' vermutet,
Kühner av dvTurdXoo?). PI. Crit. 45, b oux av I^oi« i?EXdä>v, 0 ti
y p tu 0 sauTCU.
B) Der Indikativ der historischen Zeitformen a) in Re-
lativsätzen. Z, 350 dvöpö? ETierc' tucpsXXov d|xst'vovo? slvat dxotTi?, I 0?
tjöy) vsjAsat'v xe xal aldyEa uöXX' dv¶iuv. Vgl. a, 218. Lys. 12, 29 d
fiiv -j-ap ti? 7]v lv tt] tcoXei dpyr] tayupotEpa au-c^?, ucp' vj? auT<j> ^poas-
TaTTexo trapa tö 61'xaiov dv&pcbrcou? dnoXXuvat, law? av eixotü)? autu) au77v<I)-
fxrjv si^exe. Vgl. 31, 26. Antiph. 5, 15 ouosl? av ?jv aot 0? . . ipoZ
xaTE^-apTupiriiTE v. 74 Et . . xaTSjxap-rupouv a jay] aacpcu? tjosiv, axorj 8e
rjTtKJTdfjiYjv, oEtva av I97] näj^Eiv. X. Comm. 1. 4, 14 (avfrpcuTio;) oute
ßoö? av lytDv awjxa, dvdpdnrou os -jvcüfjLTjv, iouvax' av rpdtTEtv d IßoüXETO
(wie im Lat. efficere posset quae vellet). l) 3. 5, 8 u>v styov. PL Men.
89 b ot £7i'7vu)ffxov. Ap. 17, d. 20, a. Isoer. 13, 1 d udvTs? -^öeXov
ot TtaiosuEtv E*7:tyEipouvTE? dX^Ov] XE7EIV xal |xt) |Ast'£ou? Ttotstadai rä; u7ioayE-
<jei? (öv 7][xeXXov ItuteXeiv, oux av xaxcu; rjxouov. Isae. 4,4. Dem. 9. 5.
Eur. J. A. 1213 Et piv tov Opcpsu)? Etyov, IM 7taT£p, XÖ7OV, . . XTjXeIV te
toi? X670KJIV ou? ißouXojxrjv, | ivTaufi' av rjXttov. S. OC. 927 avsu 7s
tou xpat'vovTo;, ogti? tqv, TtoXscu? | oud' eIXxov out' av ^ov. Dem. 24,19
0 Tt SrJTtoTE tout' fjv. X. resp. Ath. 1, 16 otrivE? ^aav. PI. Prot.
327, a ff. d [XT] irdvTE? auXrjTal tjjxev, öttoTo? Tt? iouvaTO sxajTo? . . otsi
av xi jxaXXov Taiv a]a9uv auXrjTwv a7a9oü? auXrjTd? toü? uieT? fi^veadai 7)
tü>v cpauAtüv, oipiat |xsv ou, aXX otou STuyEv 0 uto? EucpusaTaTO? 7evo;xevo?
st? auXrjatv, oüto? dv iXXö^tjxo? Tr)u?Y]dr]. Charm. 171, d. e. zi jaev 7ap
rfiei & acäcppcov a te 7] 8 ei xal a [xy] tqoei, Ta piv oti olös, Ta o' oti oux
otos, . . (j.E7aXu)dn av TjfJ-Tv u)(plXt|jLOv yjv CTwcppoatv slvat . , dvafxdpTirjToi 70p
av tov ßt'ov oie£üj|xsv . . xal 01 aXXot TidvTE? osoi oep' 7]fjnuv rjpyovTo xtX.
Lysias 12, 98 01 6e TiatOE? u[xojv, oaoi fiiv ivftdös f(jav; u~6 toutcüv av
ußpt^ovTo. Z, 348 w? ;x' ocpsX' . . otyEjftat Trpocpspouaa xaxvj dvsfjLoto öusXXa
..Iv9a fjis xujx' dnÖEpuE ubi me unda abstulisset. PI. civ. 600, e auTol
av li:atoa7W70uv otty] TjEaav. Gorg. 514, e ou xaTa7EXaaTov av r^v . .
uoXXd |ilv oitco? £Tuyo[xsv Tiot^dat, iroXXd oe xaTopOojiaai; b) In Tem-
poralsätzen. 0, 180 OUOE XEV TjJJLEa? | aXXo StSXpCVSV CptXEOVTE TE TEpKO-
fj-Evcu te, I Trpt'v 7' ote OTj öavaToto jiiXav v£cpo? dixcpExdXu^ev. Isoer. 4, 19
iyp^V fl/T] TipÖTSpOV TTEpl TOJV 6[XoXo70UU.£vCDV aUfi-ßouXEUEtV, 7Tplv 7TEpl T(JSv
d(i.cpiaßrjToup.Ev(ov 7)(i.a? iotoa^av. Dem. 20, 96. PI. Men. 84, c. 86, d.
i) S. Kühner, ausführt, lat. Gramm. II. 2, § 182, 6 ff . und ad Cic. Tusc.
1. 5, 9.
Kühners Ausführl. Griech. Grammatik. II. T. 1. Abt. 17
258 Gebrauch der Modusformen in den Nebensätzen. § 399.
Theaet. 165, d. e. f]vi'x' £i:iaxr]|Jt.7]v xal al'aöirjaiv xauxov löou, • . Y]XEyyEv
«v £:t£y^ov xal oux dvtEi';, irplv . . auvEixoötatlYic uti' auxou. Gorg. 506, b
rfiiioz av KaXXlxXsT touxco exi öisXe-['6|i.t]v, e'cu? auxcp ttjv tou 'AfJ-cpi'ovo?
äueStüxa ^rjatv. Crat. 396, c. X. Hell. 2. 3, 42 i£öv auTujv tcuv t:oXi-
t<ov totoutou; 7rpo<jXapt.ßdvEiv, sco? paouos ifiEXXofxev oi apyovTE; tuv dpyo-
jjL£vcov xpaxrjaEiv. Dem. 4, 1. 23, 91 et ^e loi'öou xpi'siv xal jxt] d'^jpEixo,
tot av TipodEYpa^E xaxd twv dcpsXoixsvtuv ttjv Ti|xu)pt'av, öitöts zlc, ttjv
xpi'siv }X7) Trapeayov ov iget'XovTo. PI. Phaed. 106, a. Prot. 356, e.
c) In Finalsätzen zuerst bei Aesch. Prom. 747 Tt otjt i\j.o\ £t;v xepoo;,
dXX' oux ev Tayei | sppt<j/ IjxaoTTjv (= tocpsXov (iTtyat) Trjao' diro axücpXou
7iETpa?, | Qua)? tisooi axr^aja tiov i:dvTu>v tiovcuv | du rj XXd-fY) v; Ch. 195.
Prom. 152 ei 7 dp |x' uiro -frjv . . rjxev . . w; MT£ öe(JSv [xtjts xt; dv-
opwv | xotaö' £tc s-fYjfls t. S. OR. 1387 oux av s'ayojxrjv | xo \lt\ d-oxXrj-
aat TOUfibv adXtov oejao:?, | iv' ^ TU'.pX6; te xal xXuojv [ay;osv. Dem. 23, 48
TauTa "fs otjiiou Trpoarxe upooipa^ai, . . iv otcu ttoxe xoupYov ezpayttrj,
toütw Ta ix tcüv vojjlojv uTtf pys oi'xata. Mehr Beisp. § 553. d) Selten
in Kausalsätzen. Dem. 50, 67 eü toi'vuv av ifxol t6ts lup-^ssös, oti
oux iTTETpirjpdpyrjja, ttcu; ouyl vuvl iipoarjxet xtX. Nie in abhängigen
Aussage- und in Befürchtungssätzen. (Antiph. 5, 69 ei (xyj cpoßTjdsi'?, <i>«
dv£ßörj!3Ev, . . (ü^eto cpsu^cov, dXX It6X|a7)<j£ piEtvai, djrtüXovT av ot Ivoov
ovte? diravTs; heisst nicht: „dass er aufschreien würde", sondern: „als
er aufschrie".)
An merk. 4. Für die im Obigen besprochene modale Übereinstimmung des
Nebensatzes mit dem Hauptsatze (die am klarsten in den optativischen und
irrealen Bedingungssätzen § 576 u. § 574 ausgeprägt ist) ist die Bezeichnung
Modusassimilation üblich geworden, die freilich nicht zu der Auffassung ver-
leiten darf, als wäre hier dem Nebensatze durch den überwiegenden Einfluss des
Hauptsatzes ein Modus aufgedrängt worden, der ihm an sich nicht zukäme. Viel-
mehr beruht jene Übereinstimmung fast überall darauf, dass der Nebensatz der-
selben geistigen Auffassung oder Stimmung des Bedenden entspringt wie der
Hauptsatz, d. h. ebenfalls entweder eine rein subjektive Vorstellung enthält, für
die also der Optativ die entsprechende Ausdrucksform ist (vgl. auch Nr. 3), oder
die Vorstellung einer nicht verwirklichten Handlung, die dem griechischen Sprach-
gebrauch gemäss in die Vergangenheit gerückt wird (vgl. § 391, 5). Steht der
Nebensatz nicht innerhalb des gleichen Vorstellungskreises mit dem Hauptsatze,
so erhält er auch nicht denselben Modus, a) N, 234 xuvtöv pieXTrr^pa yevoixo, j
osT« eV Tj'txaxt "up5e sxwv [AE&tTjot (j.ayeai)ai (bestimmte Ausdrucksform: „wer
nachlässt" ; dagegen 117 ooxt; |xet)efT] „wer etwa nachlassen sollte"). PI. Phaed.
104, d ent to xotoüxov 5tj i] Evavxta lhi<x Ixdvr, xr, txopcpTJ, t] dv xoüxo d7iepyaC7]xat,
oüScüox' dv e'XQoi. — Isae. 4, 11 eypfjv, ooxic xaxd ooaiv ypT]u.ax(ov ä[j.<piaßir]xiüv
7]xxt]&e£tj, fAT) xaxd xö xeXoj CirjfAtoüailat. PI. Charm. 171, e ouxiu o^ U7rö aurfpo-
oüvtj; otxia xe xaXcüj e'fJ.£XX£v oixeta&at . . xal dXXo räv ou owcppoa'jvT] dpyoi.
Crat. 394, d ap' oüy, (uairsp sv xol; 'ip-TzposÜEv, . . oü xoü xexovxo; S^uou e8et x^v
£7ru>v'j|.uav eyeiv, äXXa xoü yevouj, ou eitj; b) S. Tr. 2. oüx av atdüv' ix\id% oiz
ßpoxuiv, 7iplv dv | &avrj xt;. X. Oec. 12, 1 oux av d7ieX9oipit, 7ipiv dv Tiavxä^aoiv
v] ayopa Xu 9^. — PI. civ. 600, e zi (xtj lüet&ov, aüxoi dv eTzatSaycoYOUv, ott^
§ 399. Modusassimilation. 259
rjeoav, eto; txavcü; Ttatostai; [AExaXdßotsv (der Nebensatz bezeichnet zugleich die
vom übergeordneten Subjekte beabsichtigte Handlung), c) o, 202 aföe p.oi ui;
p.aXaxov Sdvaxov tto p ot 'ApxEut; hy^-)] | aüxi'xa vüv, t'va [atjxsx' 6o'jpo[XEvr) xaxd Qutxöv
ahüva (»dtv'jftcu (die beabsichtigte Handlung wird nicht als bloss vorgestellt,
sondern als bestimmt gewollt bezeichnet). PI. Ap. 28, d xs&va(7]v o(xtjv inikU
Toi dotxoyvxt, iva [ii] dvftdSe fxevu» xaxaY^Xaoxo;. X. An. 1. 3, 17 öxvofrjv äv si;
xä 7rXota £jjij3a(v£iv a T^tv oo(iq, jat] ^jj-ä; . . xaxaouor,, cpoßo((AT)v 8' av tw
7jYS,u6vt (u 8o(t] e7t£odat, jat) r^ä; aYotY^] oftev oüy olov xe soxat s^eXSeiv. 3. 1, 38
e{ iKtasXTjÖEtTjTE o-(u; . . ävxtxaxaoxa&iöatv. Oft nach dem Optativ der
Aufforderung (§ 395, 5. § 396, 4. 61, da dieser dem Imperativ nahe kommt, und
nach dem Optativ der gemilderten Behauptung, der nur eine bescheidenere Aus-
drucksform statt des Indikativs ist. ß, 75 dXX' ef xt« xaXlasis ftsüiv 9sxtv äooov
EfAEio, | ö'cppa xt oi. £i'-(u. 264 oüx av otj [i.ot afxa£av £»oirX(aoaixe xdytoxa, | . .
t'va 7rpTjoaiu|J.£v öoolo ; vgl. o, 431. X. Cy. 3. 2, 28 ypTjuaxa 7rpoaY£v£o&at Ixt av
ßouXotfxTjv f^iv, o Treue £/ tu xal (jitiööv äcpftovwg oioövat. Dem. 25, 33 x{; oix av
Et; oaov o'jvaxöv coe'jy01 • • 'v* F*)^' axtov a'jxfj itoxs -sptTTEO^; — Antiph.
Tetr. A, Y 2 eixe aXXot xivs; sxspov xt xotoüxov xaxoupYoijvxE? otpÖEVxs; 'jiz aüxtüv,
i'v a [j.7] YV0J3,^(uat, otea&eipav ajxo'j; xxX. X. An. 7. 6, 16 st £otSou, eVi xouxu)
av £o(8ou, otku; Iptoi oou; [asiov p.-?] äTtoSof-r] 6(xtv xo ixXeiov. PL Theaet. 143, e
ti u.Ev T]v xaXo?, d'ioß o ujxt] v av o'foopa Xeyeiv, jxt, xa( xtu o6|(u iv £i:i8ujjL£a a'ixoü
slvat. Dem. 24, 44 yprjv oe t] xoüxov p.rt Ypacpstv -rj IxeTvov Xueiv, o6y' ?va o ßoüXet
o'j Yev-nTat, Trdvxa xä -paYpiaxa cjvxapd^at. Diese innerlich abhängigen Finalsätze
sind wesentlich verschieden von den oben besprochenen mehr äusserlich an-
gereihten Finalsätzen, die an der Irrealität des Hauptsatzes teilnehmen; denn
während hier eine wirkliche Absicht des übergeordneten Subjekts ausgesprochen
wird (eo consüio ui), handelt es sich dort um eine blosse Vorstellung des Reden-
den, die ohne wesentliche Änderung des Sinnes auch in Form eines Hauptsatzes
angefügt werden könnte: ly$rp oe e'X&eiv l'va awasta;, oüy ?va 8ia;e!kipEiac du hättest
kommen müssen in der Absicht zu retten, nicht um zu verderben — dagegen
eypfjV oe £XihTv t'va £acutb]asv du hättest kommen müssen, damit wir gerettet
worden wären (= dann wären wir gerettet worden). Auffällig PI. Men. 89, b
ou; rjAEt; av i^'jXdxxöfAEv . ., t'va [*T]8ei; aüxou; otEco&EipEv, dXX' ^tteiSt] ä<p£xotvxo
e{; xt,v T,Xtx(av, yprjotfiot y £ y v ° tvT0 (Madvig 8tacp9£tpEtsv). d) Ebenso nehmen die
Aussage-, Frage- und Befürchtungssätze als innerlich abhängige Sätze in
der Regel nicht teil an der sogenannten Modusassimilation. X. An. 3. 2, 36 ti ouv
vüv dTtoOEty öeit] x(va; ypT; rfltiaftai . ., oüx av ö-oxs ol .roXstAioi IX&otEV ßo'j-
Xsüsadat Tj[j.ä; oeoi. Hier. 11, 11 cpoßov ol oüx av ly ot«, dXX' aXXot; Ttapiyoiz
p.Tj xt ndÖTj;. PI. Charm. 171, d ti irjoEt 6 otucpptov ä xe fjOSt xat a ftT) fjost, xä
(jlev ö'xt olos, xd 8' oxt oix oIoe xxX. Hdt. 8, 93 ti [xev vjv 2[i.aÖE ö'xt iv xauxif]
ttXeoi 'AptEjxiafTj, oix av irauoaxo -p6xspov. PI. Symp. 193, e icavu av Icpoßou-
[ji7]v \xi\ duopTjOcuot XoYtuv. Dem. 29, 1 Sai)|j.aot'iuc av ouc TjüXaßo'jpnfjv [xy] xat
vüv ou 8'jv7j9tü OEt^at. Vgl. 21, 128. Hdt. 8, 53 out' av t|X7:ios [xtj xoxe xt; xaxä
xaüxa dvaßaft].
An merk. 5. Die Partikel äv ist in den oben besprochenen optativischen
und irrealen Nebensätzen nicht üblich, weil der Hinweis auf das eventuelle Ein-
treten der Handlung, insoweit er überhaupt in Frage kommt, schon im Haupt-
satze enthalten ist. Über vereinzelte Ausnahmen s. die Lehre von den Nebensätzen.
260 Von dem attributiven Satzverhältnisse. §§ 400. 401 .
Zweites Kapitel.
§ 4oo. Von dem attributiven Satzverhältnisse.
Das attributive Satzverhältnis dient zur näheren Bestimmung
eines Substantivbegriffes, als: to xaXov 666ov, 6 jj-s-ya? iiat?. Es stellt
sich in folgenden Formen dar:
a) in der Form eines Adjektivs, als: to xaXov £63ov;
b) in der Form eines Substantivs im Genetive, als: oi tou
oevopou xapiioi (§ 414);
c) in der Form eines mit einer Präposition verbundenen
Substantivs, als: >'] ^po? ttjv rcoXiv 68ö« (§ 461, 6);
d) in der Form eines Adverbs, als: oi vuv avöpu)7roi (§ 461, 6);
e) in der Form eines Substantivs in der Apposition, als:
Kpoiao;, 6 ßaaiXsu;.
Die durch diese Formen bezeichneten näheren Bestimmungen
werden Attribute und die Formen Attributive genannt.
Bemerkungen.
§ 401. Entstehung des attributiven Satzverhältnisses.
1. Das Attributiv ist entweder aus dem Prädikate oder aus
dem Subjekte oder aus dem Objekte des Prädikats hervorgegangen.
In dem ersten Falle erscheint das Attributiv, wenn das Prädikat
durch ein Verb oder ein prädikatives Adjektiv mit elvai ausgedrückt
war, in der Form eines attributiven Adjektivs; so wird z. B. aus:
to 668ov öaXXei und to p\6oov xaXov laxi — to DaXXov poöov und to
xaX6v 66Sov; und wenn das Prädikat durch ein prädikatives Substan-
tiv mit elvai ausgedrückt war, in der Form der Apposition; so wird
Z. B. aus: Kpotao; ßaaiXeo; ian — Kpoibo; 6 ßaaiXeo«. In dem
zweiten Falle, in dem das Prädikat mit einem Objekte verbunden
ist, als: to 8sv8pov cplpet xapnoü?, tritt das Subjekt als Attributiv des
Objekts in der Form des Genetivs auf, und das das Subjekt und
Objekt vermittelnde Verb — <pepei — fällt weg, als: oi too oevöpou
xaprcoi. In dem letzten Falle endlich übernimmt das mit einer Prä-
position verbundene Substantiv oder das Adverb die Rolle des Attri-
butivs, und der vermittelnde Verbalbegriff wird gleichfalls unter-
drückt; so wird z. B. aus: tj 686? cplpet upo? ttjv ttoXiv und 6 t<Jtto;
|xsTa;u xeirai: yj upo? ttjv tcoXiv 686? und 6 fxeTot£6 totto;.
§ 402. Vertauschung der attributiven Formen. 261
An merk. Zuweilen jedoch wird der vermittelnde Verbalbegriff hinzugefügt,
als: Hdt. 1, 23 ol tote iovre; (<xv&paj7rot). Eur. Ion. 1349 zlz tov ö'vra vüv ypo-
vov. X. Hell. 2.4, 11 xaxa ttjv i$ tov FUtpatä otjAaSjiTÖv dv a<p£pouaav. Antiph. 2,
ß, 3 ttjv ÜTioitav ttjv vüv e{? l^i toüuctv, ubi v. Maetzner (hingegen Th. 4, 27
tt]v i; (xOtov 67T0t];tav).
2. Sowie das prädikative Satzverhältnis aus zwei Gliedern be-
steht, von denen das eine (das Subjekt) dem anderen (dem Prädi-
kate) untergeordnet ist, so auch das attributive, indem das Attributiv
den Hauptbegriff und das dazu gehörige Substantiv den unter-
geordneten Begriff ausdrückt. Und sowie die beiden Glieder des
prädikativen Satzverhältnisses die Einheit eines Gedankens, so bilden
die beiden Glieder des attributiven Verhältnisses die Einheit eines
Begriffes, und zwar eines substantivischen. In dem prädikativen
Verhältnisse erscheint der Akt des Denkens (coyitatio) — die Zu-
sammenfassung beider Begriffe zu einer Einheit — als geschehend,
in dem attributiven dagegen als schon geschehen, als ein Pro-
dukt jenes Aktes; und daher können auch die Beziehungen der
Zeit, der Aussage und der Person, die in dem prädikativen Ver-
hältnisse an dem Verb bezeichnet werden, in dem attributiven nicht
ausgedrückt werden.
§ 402. Vertauschung der attributiven Formen.
Obschon zwischen dem attributiven Adjektive, dem attributiven
Genetive und der Apposition ein gewisser Unterschied der Bedeutung
stattfindet, indem das Adjektiv eine an einem Gegenstande in Ruhe
haftende Eigenschaft, der Genetiv aber sein Verhältnis zu dem mit
ihm verbundenen Gegenstande als ein thätiges, lebendiges, energisches
darstellt, die Apposition endlich ein mit dem näher zu bestimmen-
den Substantive Identisches ausdrückt: so stimmen doch alle drei
Formen darin überein, dass sie das Attribut eines Substantiv-
begriffes bezeichnen. Und so geschieht es, dass dieselben in der
Sprache auf mannigfaltige Weise unter einander vertauscht werden.
So steht häufig:
a) Das Adjektiv statt des Genetivs, besonders in der
Dichtersprache, welche auf diese Weise zwei eng mit einander ver-
bundene Begriffe gleichsam in einen zu verschmelzen liebt. *) B, 54
NeaxopsT) 7rocpä vr/i IluX-rj-feveo; ßaatXr;o?. K, 326 vrj 'AfajJLeiJLvovsTjv. B7 416
Extopeov yiTüJvDt. E, 741 Top^eiT] xecpaXy) iSetvoto TrsXwpou. B? 658 u.
sonst ßiVj HpotxXTjetYj. f, 190 (PiXoxt^tyjv, HoiavTiov d^Xaov uiov st. IloiavTo;.
•) Vgl. Lobeck ad Soph. Ai. 7. G. R. Schmidt de epitheti in periphr.
substantivor. trajectione, Progr. Torg. 1849 p. 8.
262 Vertauschung der attributiven Formen. § 402.
264 'A-fafiejivovkiv oXo/ov. Vgl. Aesch. Ag. 1499. S, 317. B, 20. A, 367.
N, 67. o, 397 Setitv^aa; api ueuatv dvaxxopiTjatv iv.ia\)<ji. 7j, 528 xp-rj-
xr;pa IXeüöepov st. ^Xeufrepia:;. II, 831 £Xsü9epov ?)|Aap, Tag der Freiheit.
Z, 463 6ouXiov -rijjwp. X, 490 YjfJiap opcpavixöv, T. der Verwaisung. 17, 836
7)|xczp dva-^xaiov, Tag der Not. P, 511 vwtv 8e £cooiaiv apiövExe vtjXeei;
■^fxap, Todestag, a, 9 v6axt|jiov rjjjLap, Tag der Rückkehr. Aesch. P. 8
vöaxcp Tip ßasiXet'ci). Eur. J. T. 1112 vojxov ßdpßapov tjX&ov St. v. ßap-
ßäpwv d. i. et; ßapßapou? (Nauck ohne Grund e conj. vobov). S. Ai. 134
TeXafxwvie neu. OR. 267 xio Aaßöaxsi'cp Traioi IloXuowpou Te. Ai. 884
' OXopmidoec Öeal ^ TroxajAüjiv. Eur. M. 404 xote Siaucpeioi? toi; t 'Idaovo;
-fä|AOt<;. J. T. 5 xrj; Tuvoapei'a; öuyaxpo;. Theoer. 15, 110 d Bepevtxeia
öuYaTTjp, ubi v. Wüste mann. 26,36 doeX<peai auxä; (Semelae) | Kaopisiai,
filiae Cadmi et sorores Semelae, ubi v. Wüstem. Pind. P. 8, 19
Eevdpxetov uiov. 0. 2, 43 veot? i\ deftXot;, wie certamina juvenilia st.
juvenum. 3, 37 £t|j.<papfAdxou oicppTjXaaia?. Besonders reich an solchen
Verbindungen sind die Tragiker. Aesch. Ag. 262 euaryyeXoistv IXiridiv
= d^aö-?]; IXtci'oo?. Pr. 148 doajxavroosTotai Xüfiai;, adamantinorum vin-
culormn ignominia. S. Ai. 935 dpiaxo^sip dqüv = dptaxwv dv8pu>v.
El. 861 ^aXdpYot; lv du,(XXat;, in den schnellläufigen Wettkämpfen, d. i.
in d. W. schneller Rosse. 699 uxurroo; dytöv. Tr. 824 f. xeXe6|i.7)vo;
ötüOExaxo; apoxo; = apoxo; (annus) otöoexa xsXeicuv [x^vülv. Eur. El. 126
ava'/e uoXuoaxpuv d6ovdv = TtoXXiuv oaxpucov. H. f. 384 ^apfiovouaiv dv8po-
ßpw3i = y. ßopa; dvopcuv. S. Ant. 826 Ketpata ßXdsra, der felsige
Wuchs, d. i. Wuchs der Felsen. OR. 184 dxxdv Tiapd ßiüpitov, zum
rettenden Ufer des Altars (Altarstufen). Ant. 1019 öuaxdoa; Xixd;, Opfer-
flehen, preces sacrorum. Aesch. Ag. 10 dXu><ji|x6v xe ßd£iv, nuntium
urbis captae. S. Ant. 1022 dvop6<pöopov atp-a = aljxa dvopö; cp&ap£vxo;.
OC. 407 IjxcpuXiov al{xa, Verwandtenblut, wie Eur. Suppl. 148 alpia auy-
7EVS?. Or. 833 al;j.a p.7jxpoxx6vov, Muttermord. Aesch. S. 44 xaöpsio;
epovo;. Eur. J. T. 72 EXXtqv epovo;. S. Ai. 55 noXüxEpa); tpövo;, viel-
hörniger Mord, = <pövo; noXXcuv xspaacpöpcov. Eur. Io 987 YTftevrj; v-äyj\-
H. f. 1273 TSTpaoxeXr); XEvxaupo7iXv]f)?]; ftöXEfxo;. Vgl. Hör. carm. 1. 3, 36
Herculeus labor st. Herculis. 3. 16, 11 ictus fulmineus, Donnerschlag.
Aus der Prosa Hdt. 7, 190 äyapt; aojxcpopy] Ttatoocpövo;, das traurige
Schicksal eines seine Kinder mordenden Gatten. 7, 106 xo?; Maaxa-
{teioui Ix^ovoiat, den Nachkommen des M. 9, 76 alyjxoiXwxoo öooXoaüvT);,
Kriegsgefangenschaft. X. An. 4. 6, 4 Troxapiöv Eupo; TtXsilpiaTov. PI. Gorg.
482, a 6 KXsivisto; oüxo;. Phaedr. 227, b oixia xfj Mopuyia, des Morychos.
Anmerk. 1. Die lyrische und dramatische Sprache liebt insbesondere
die Verbindung eines zusammengesetzten Adjektivs mit einem Substantive an der
Stelle eines einfachen, in dem zusammengesetzten Adjektive eingeschlossenen Sub-
stantivs im Genetive, und dann dient die Komposition dazu, eine gewisse poetische
Fülle und Erhabenheit des Ausdrucks darzustellen, als: Aesch. Ag. 1529 £icpo$7]-
§ 402. Vertauschung der attributiven Formen. 263
XtjTiu ftava-cip, mit d. Schwerte bewirkter Tod, Schwertestod. S. OR. 26 d-^Xett«
ßo'jv6fj.ot; st. ßotüv. Eur. H. F. 395 xapnöv fATjXocpopov st. m-TjXwv. (Wakefield
(XTjXocpoptuv). LT. 411 cptXo7rXouxov apiiXXav st. nXoäxoo. Med. 557 atxtXXav tioXuxexvov.
Anmerk. 2. Sehr häufig ist bei den Dichtern, besonders den Lyrikern
und Tragikern, der Fall, dass, wenn zu einem mit einem attributiven Genetive
verbundenen Substantive ein attributives Adjektiv, das logisch zu dem Genetive
gehört, hinzutritt, dasselbe nicht auf den Genetiv, sondern auf das regierende
Substantiv, als den wichtigeren Bestandteil, bezogen wird, indem die beiden
letzteren als zu einem Worte verschmolzen betrachtet werden. 1) Schon b. Hom.
finden wir diese Umstellung des Adjektivs, s. die ersten Beisp. unter a), ferner
?, 197 (aa xTjSsa 9'jfAoü, mein Herzensleid. Pind. 0. 8, 42 xeccT; /epo; ipfaaiam,
bei deiner Hände Werk, s. Dissen. P. 4, 255 &{A6Tipac dberivo? ö'Xßo-j = 6fi.sTepou
6'Xßo-j <£. S. OR. 1400 xo'ifAov aif/.a Trarpoc 1032 -oSuiv «pjjpa xa ad. El. 1390
Toüfjiöv «ppsvüiv ovetpov. Eur. Andr. 584 o6pi6s 7iat; 7tatoo;, Enkel. Ph. 30 xöv e^ov
wo(viuv -6vov. Bei den Possessivpr. auch zuweilen in der Prosa. Th. 2, 61 lv xüj
üasTspio doftEvEi ttjs yvi"!jlt1?- Pind. O. 3, 3 0Tjpu>vo; 'OX'j[i.-tov(xav u,avov. 11, 5
dicjoeujv IvtTTctv dXiiö^Evov = s\t-dv ^euoeujv dXtxoiJEvtuv, -Leuoecuv Ivititj bildet gleich-
sam einen Begriff, s. Dissen p. 128 ed. Goth. P. 6, 5 n-jOtovtxo; uixvcuv ÖTjaotupo;.
Aesch. Ch. 1070 ävopo; ßctaiXsta itddiq. S. 721 7rEpt96[xo'j; xaxdpa? Otöinooa. Ag. 53
ÖEfxvtoxTjpT] jtovov 6pzx\Ly ;o)v, der das Nest hütenden Jungen. 504 ÖExdxtp <pif(zi
exo'j;, im zehnten Jahreslichte, id. Pr. 112 xotdoSs toiv&? dfATrXaxTj^dxcuv x(vu>
(= xctdJvoE cc[j.tt.), ubi v. Well au er (recc. xoküvoe). S. Ant. 793 vsixo; dvBpcöv
S6vaiijLov, Verwandtenzwist. 862 [xcixpiüai XexTpwv axai. Ai. 760 Tiaxpwov saxi'a?
ßdftpov. Eur. Or. 225 u> ßocxpu^tov ttivcüoes xdpa, verwildertes Lockenhaupt. Eur.
Tr. 563 xapdxofAo; ^pr^fa vsavioujv, wörtl.: die vom Haupte abgeschnittene Oede
der Jünglinge, d. i. Todesöde. S. OR. 1376 xsxvcuv o<]ns ßXotaxoüoa = otpts x. ßX«-
axövxtuv. Ai. 8 xuvö; Aaxafvij; Eü'pivo; ßdat? = ß. Eupi'voj x. A. Ph. 952 ayfjfxa
rExpa; 8(ttjXov. 1123 rroXtäc uovxoy 9tvo?, ubi v. Schneidew. So auch b. lat.
Dichtern. V. Aen. 8, 526 Tyrrhenus tubae clangor. Diese Ausdrucksweise thut
sich durch eine sinnreiche Veranschaulichung der innigen Verbindung des Sub-
stantivs mit seinen attributiven Bestimmungen, teils aber auch durch eine gewisse
Kühnheit und einen höheren Schwung des Ausdrucks als eine echt poetische kund
und ist als solche nicht allein dem prosaischen Stile (die Prosa Herodots, die
überhaupt eine gewisse poetische Farbe hat, nähert sich auch hier öfter der
Dichtersprache), sondern auch der Sprache der Komiker fast gänzlich fremd
geblieben.
Anmerk. 3. Auch tritt zuweilen in poetischer Fülle das Substantiv, welches
in dem zusammengesetzten Adjektive schon eingeschlossen ist, hinzu, als: Eur.
Ph. 1351 Xsuxo^TjyEt? xxunot yspotv st. XsuxöSv zTjyEüjv. Kühnere Wendungen
sind solche, in welchen ein Teil des zusammengesetzten Adjektivs auf das zu
individualisierende Substantiv bezogen wird, der andere statt eines Substantivs im
Genetive steht, als: Aesch. Ch. 23 6£4yEtp xo-o; st. 6£u« ysiptüv xoto;, oder solche,
in welchen das zu individualisierende Substantiv ausser dem zusammengesetzten
Adjektive noch mit einem anderen verbunden ist, welches auf einen Teil des zu-
sammengesetzten zu beziehen ist, als: Eur. H. f. 1381 ^|xä; 'iyj-K 7ratooxx6vou; oou;
(= o? xo'js <jo'j? TTatoct; sxxEtvav). 2)
1) Vgl. Lobeck u. Schmidt a. a. 0. — 2) Vgl. Bernhardy Gr. Synt.
S. 426. Lobeck ad Soph. Ai. 7 u. 324. Lübcker gramm. Studien I. S. 21 ff.
C. G. Jacob Quaestt. epic. p. 112 sqq.
264 Vertauschung der attributiven Formen. § 402.
b) Das Adjektiv statt des Substantivs in der Apposition
(vgl. Richard Löwenherz und der löwenherzige Richard), als:
Pind. N. 1, 61 6p9ö(j.avnv Tsipsaiav st. T., opöov tiavuv. Aescb. Pr. 302
ai^TjpojjLTjttüp ala st. aTa, atOYjpou fj.Y)TY]p. S. Ph. 1338 EXevoc öcpiatofxavxtc.
c) Der Genetiv statt des Adjektivs, *) wobei aber zu be-
achten ist, dass, während das Adjektiv nur die Eigenschaft eines
Substantivs ausdrückt, der Genetiv vielmehr das Wesen desselben
nachdrücklich bezeichnet. Sehr häufig, sowohl in der Dichtersprache
als in der Prosa, wird statt eines einen Stoff ausdrückenden Adjek-
tivs der Genetiv gesetzt, als: exitwjxa cüXou, xpa-e^a ap-ppt'ou; die Dichter
haben aber diesen Gebrauch des Genetivs st. eines Adjektivs sehr
weit ausgedehnt. S. El. 19 [xeXouv« x' aaxpwv IxXIXoitcev sucppov/] st.
arrepoeauoc. 757 xai vtv TtupS xsavxs? eu&u; lv ßpa^Ei | yaXxco [xe-j'Icjtov
acDua ostXoua? (JTrooou | cpipoucrtv avope? st. laKOOw\xivov. Ant. 114
XeuxtJ? yiovo; TrcEpirft axs^avo? st. yiovia. Ai. 159 nup^ou £u}xa, Turm-
schutz, schützender Turm, s. Schneide w. 616 Ip-^a yepotv ixs^iaxa?
dpeTa?. 888 xov ctaxpcilv dXaxav ttovcov. 1003 cd ooafrsaxov ottiia xai
xoXijly]; rcixpa« st. rixporoXitov (anders Sehne idew.). Eur. Or. 225
cd ßoexpo/cov rcivc38e; ai)Xtov xdpa, Lockenhaupt, lockiges Haupt. Ph.
1491 oxoXi; xpucpa; St. xp'jcpspd. Ba. 1218 iioydcov tiypioi? Cr/rrjiAaai.
388 6 x5? Yjau^ia; ßt'oxo? st. ^ou^o;. Vgl. vir summi ingenii, Mann des
Ruhmes u. s. w. Pros. PI. Gorg. 526, d 'ÜSujueü; 6 'OiiYipo'j, der
Homerische 0.
d) Der Genetiv statt der Apposition2) (Genetivus appo-
sitivus), indem von zwei identischen Substantiven das eine in
den Genetiv gesetzt wird, a, 2 Tpou); irroXiEÖoov, ubi v. Nitzsch.
E, 642 'IXtou röXiv, wie urbs Romae. Ebenso Eur. Hei. 1560. A, 103
£; 7.7xu ZeXei't]?, ft, 301 nplv AtJ[avou 7a?av ixsa&at. Bei Hom. Ipxo? (>8öv-
xeov nicht ein Zaun der Zähne, sondern die Zähne selbst als ein s'pxo;.
S. OC. 324 cd otaaa irarpo; xai xaaqvYjXYj? iixoi rjSiaxa 7rpoacpcovrr
uaxa = cd iraxEp x. xaa^v^Tr], yjö. -p. S. El. 1241 rceptsaov a^tio? -yuvat-
xcdv = -fUvaiXE;, 7t. ayfto?. OR. 1474 ette|X(J;e [aoi xä cpi'Xxax Ix^ovotv
£|xoTv = sV/ovou?, xa cp. (touc cpiXxaxou;). Eur. Suppl. 715 orcXiafia SstvTJ?
xoptivYj; = oirXi3fJia, oeivtjv xopivTjv. Hei. 205 Käaxopö; te uu^^ovou xe
otouixo-^Ev^ cqaXjxa = KäaTcop te CU770V0; xe oto. a^aXtia. Hierher ge-
hören auch Ausdrücke, wie t? 'HpaxXrjo?, ßia Tuosos, vgl. des Königs
Majestät u. «j-joc /pv^a H^Ta> em grosses Stück von e. Schweine, s.
§ 405, 5, d. In der Prosa ist dieser Gebrauch selten. Hdt. 7, 156
!) S. Hermann ad Viger, p. 890 sq. Rumpel Kasuslehre S. 208 f. —
2) S. Bernhardy S. 143 u. 52 f. Lobeck Paralip. 482 f. Rumpel a. a. 0.
S. 220 ff. Madvig Bmrkg. über einige Punkte der Gr. Wortfüg. S. 68.
§ 403. Ellipse des zu bestimmenden Substantivs. 265
KajxapivY); t6 arru xaxlsxa^e nach Homerischem Vorgange. 7, 42 Kdvr,;
opo;. Th. 4, 46 £v tw opet TYJ; Iutcüvtj;. PI. Crat. 402, C Trrjyr,? ovofxa
iirtxsxpofijiEvov e<jTt'; der Name Quelle, wie nomen fontis, kurz vorher to
rrj? Ty]0uo? ovofxa (aber d ix 61 toutcüv to>v ovofidTcov 7) Tt)i%? to ovojxa
£uyxEiTou. 383, b aunui KpatuXo; ovou.a U. aot ye ovojxa ' EpjAO-jivT];). ')
Th. 1, 87 rj 6e 8i7.yvu)|at] t.utt) tt;; E'xxXYjai'a? tou to:; a7Tovoa? XeXuafroa = ri
otayv., to . . XfiXüaBou. PL Phaed. 97, a y) äjuvooo? tou TrXrjsi'ov aXXvjXouv
T£Öfivat, ubi V. Stallb. Leg. 657, b q Trj? f]6ovY]s xcu XÖTtY); C^TTjatc tou
xaivT) £t]tsiv dsi [aoujixt) ^p-rjaöai. Dem. 5, 22 ttjv 66£av tou ttoXejaou tou
ooxeiv 8t' auTov xpi'oiv EiXirjcpevai = tyjv o. tou t:., t6 ooxeiv. Mit wieder-
holtem Artikel PL Gorg. 521, a ttjv öspaTistav T7j; ~6Xew; . . tt;v tou
6ta[a.ay£a8at 'A&rjvai'oi; xtX. Vgl. 526, a. Von anderer Art sind Beispiele
wie T, 309 ftavaToto tIXo?, Hs. sc. 357 davdboio tsXsoti/Jv, vgl. Eur. M. 153;
Hdt. 2, 139 t£Xo; T?j; diraXXa-f/); tou Aifh'oTro; coos eXe-fov fsveaftai, Th. 7, 42
toi? ^upaxoai'oi? xaTdirX7]£'.« Iyeveto, d zspa? [atjo'ev Ircai tou diraXXaq^vat tou
xivouvou, vgl. Dem. 40, 40, wo teXo;, teXeutiq, rspa? in dem Sinne von
Vollendung, Verwirklichung, endlicher Eintritt gefasst
werden können. Auszuscheiden sind auch die Beispiele, in denen eine
Verschmelzung stattfindet. S. § 600, 3. ß).
e) Die Apposition statt des Genetivs. Die Zahl- und Mass-
bestimmungen treten häufig in der Form einer Apposition zu einem
Substantive an der Stelle des attributiven Genetivs. Hdt. 1,14 ercasi
6e outoi iv T(p Kopivdi'ujv {hjaaupio <TTa9jj.6v e/ovte; TpiYjxovTa TaXavT«.
8 , 4 eVi |xia&(u TpnqxovTa TaXavToiat. X. Vect. 3 , 9 osxa [xvai stscpopä.
4, 23 zpöjooo; s;yjxovtoc TaXavxa (dageg. 3, 10 ouoiv [xvaiv 7:poaooo;). Ps.
Lys. 2, 21 tcevtVjxo vtcl fxupic/.oa? <j-paTiav.
§ 403. Ellipse des durch das Attributiv näher zu bestimmenden Substantivs.
Wenn das durch das Attributiv näher zu bestimmende Sub-
stantiv einen allgemeinen Begriff oder einen solchen, welcher sich
aus dem Zusammenhange der Rede leicht ergänzen lässt, oder end-
lich einen solchen, welcher durch den häufigen Gebrauch in einer
bestimmten Verbindung als bekannt vorausgesetzt werden darf, aus-
drückt, als: (/vöpw-o?, 7.vdpiD7ioi, dvTjp (Mann, Gatte), dvops?, -fuviq (Frau,
Gattin), ^uvouxe;, rotT^p, [atJttjp, uio;, ttou?, &u-f7.Tr]p, dosXcpoc, ?zpdi.~(\j.a,
TTpdyu.aTa, ypTJjxa, ypr]|j.7.T7., Ip^ov, Ip"ca, ypovo?, r)[j.lp7, y/i)pa, fT], 666?, ofxi'a,
olxo;, olvo;, [lotpa, ^vü)[xti, xetP> X°P^)> Saite (in der Musik), u. a.: so
i) Über den ähnlichen Gebrauch des Genetivs im Lateinischen s. Kühner
Ausf. Gramm, d. lat. Spr. II, 1. § 83, 4 u. Lat. Schulgr. § 111, Anm. 11 u. 131,
Anni. 11.
266 Ellipse des zu bestimmenden Substantivs. § 403.
bleibt dasselbe, als das untergeordnete Glied des attributiven Verhält-
nisses, häufig weg, und das, in der Regel mit dem Artikel versehene
Attributiv erhält substantivische Geltung.
An merk. 1. Streng genommen kann von einer Ellipse nur in dem dritten
der obengenannten Fälle die Rede sein, z. B. axpctro« (sc. olvoc), wie lat. merum,
vgl. deutsch , Burgunder", tj ov/Avt) (sc. [xotpa) decima, der Zehnte, £v 8e£iä dextra
zur Rechten; und auch hier ist zu beachten, dass der Redende selbst sich einer
Ellipse kaum mehr bewusst ist. J) Doch ist im folgenden die hergebrachte Fassung
beibehalten worden, um das Material beisammenzulassen.
So treten auf: a) Das attributive Adjektiv, Adjektivpro-
nomen und Partizip. Die Partizipien, welche sonst mit dem Verb
die Rektion desselben gemein haben, nehmen hier in der Ver-
bindung mit dem Artikel nicht selten so ganz die substantivische
Begriffsform an, dass sie ein beigefügtes Substantiv nicht in
dem Kasus, den das Verb regiert, sondern im Genetive und selbst
Possessivpronomen mit sich verbinden.
a) Personennamen: ot {Kyjxoi, mortales, ot cjotpot. Hdt. 1, 120
oi Yetvajxevoi (st. -fovst;). Th. 5, 32 oi -fjßcovxEc (st. Ecprjßot). X. Apol. 20
ot cpuXaaaovxs; (cpüXaxsc). Dem. 29, 44 ol oixouovxe;, Richter. 4, 44 ot
As-yovTe;, Redner u. S. f. Ot rcpotnqxovxE; xivo;. Antiph. 5, 18 toi; 1\loTz
upoaTjxousiv. X. Hell. 5. 2, 33 xoü ujAExspot; ouafxeviat. Apol. 27 Ijxot
xal xot; l\ioTz euvoi; AunrjTeov. Comm. 1. 1, 1 ot 7pa4*d[AEvoi Ztoxpdxrjv,
accusatores Socratis. Th. 3, 4 ot SiaßaXXovre?, delatores. X. Comm.
1. 2, 45 ot xa yp7;|xaTot eyovxe;, divites, gwhnl. bloss ot lyovxe?, wie Isoer.
7, 55, ubi v. Ben sei er. PI. Theaet. 147, c i\s.ol xe xal tu jw 6(jlcd-
vüfxco xoüxu) ZcoxpäxEt. — Poet, sehr oft 6 xexwv, tj xexouaa, auch m.
d. Gen. oder einem Possessivpr. Eur. El. 335 o x' Ixst'vou xextov. Ale.
167 aüxwv tj xexouaa. Or. 510 6 xei'vod -jev6[A£vo?. S. Ph. 3 u> xpaxt'rrou
r:axpb; . . xpacpsi';, ubi v. Schneide w. 1284 dpiaxo'j raxpö; atayiafo;
7670);. Wird der Begriff ganz allgemein aufgefasst, so wird der Artikel
weggelassen, als: aoepot, so auch b. d. Partizipe. PI. Lys. 221, b otov
xe ouv laxtv iiriöufxoÜvxa xal ipcovxa xouxou, ou e'ttiöujjieT xal ipa, p.T] cpiXeTvJ
Dies ist ebenso bei den folgenden Klassen der Fall.
ß) Sächliche Gattungsnamen: xd 7)|xEX£pa (yp-f^axa, x:pä7|Aaxa),
res nostrae, xd e^d, res meae, alles, was mich betrifft; rt uuxepat'a
(r|[iipa), wie tj irciotjoa: SO : Y] Trpcöxr), OE'Jxlpa u. s. w. (rjuipa); yj iroXsfiia
(ytöpa), Feindesland, yj cptXia, Freundesland, rj o?xou|jiv7| (77)), die be-
wohnte Erde, yj avuSpo«, yj Eprjfj.o; (77)), die Wüste, rj Eodsta (686?), Ix.
xyj; idirfr geradezu, offen Hdt. 2, 165 (wo Stein unter Rerufung auf
Hdt. 9, 57 Tiyyrfi ergänzt), xtjv öpörjv Dem. 18, 111, Si' opftyj; S. Ant.
1) Über die Annahme von Ellipsen vgl. Paul, Principien der Sprach-
geschichte 2S. 271 f.
§ 403. Ellipse des zu bestimmenden Substantivs. 267
994, tyjv aXXw; Dem. 3, 21 vergeblich, temer e, xyjv Ta^iVnjv, quam celer-
rime (sehr gewöhnlich), xy,v 7rpo)xr,v X. Comm. 3. 6, 10 eigentlich: den
ersten Weg, d. i. anfangs, djro TtpwxYji; Th. 1, 77, !£ üaxlpY)? Hdt. 1, 108
später, in Zukunft, Ix xccivf; Th. 3, 92, Ix vir,? Hdt. 1, 60 denuoj tj
Trs:rpü>[A£v7] (jxotpa), Schicksal, dirö xyj; fuvjc, ea? aequo, Thuc. 1, 15 ubi
v. Poppo; SO eV ist), T7jv hrp dtrcooouvat. Th. 1, 27 inl xy) ist] xai
o|xot'ot. 5, 105 TT); hrfi xat ujxoia; u.sx£)(£iv; auch öc-o xoo l'aou (jj-lpou;)
1, 99; Ix xou Ivotvxiou X. Hell. 4. 5, 15 od. ££ Ivavxi'a; (jxepioo;) Th. 4,
33. 35, r] oexaxY) decima (pars). rvcöptY) in den Verbindungen: xaxa
7s ttjv Ipu/jv PI. Phil. 41, b, ubi v. Stallb., yj vixcocjoc u. yj i\j.r\ vixa PI.,
xr(v Ivavxi'av PI. Lach. 184, d; r) os^idt u. yj dpirrspa (yeip); yj utiocxy]
(yopOYj), die höchste Saite; ö axpaxo? (olvo;); Y] [xousixy) (xs^vyj); xo euuj-
vufjtov U. xo 6e£iov (x£pa;); xaipt'av (ttXyjyyjv), S. El. 1415 itataov BticXrjv,
Ant. 1307 dvxaiav u. a. Unsicher ist die Ergänzung in Ausdrücken
wie oia xevYJ; Th. 4, 126, xaxd fxova; Th. 1, 32. 37 u. a.
An merk. 2. Bisweilen bilden bei den Tragikern, seltener in der Prosa, die
Ausdrücke : xdu.d, xö e'jaov u. s. w. eine Umschreibung von iftb u. s. w., wenn
nämlich nicht die Person allein, sondern ibr Wesen oder das, was gleichsam in
die Sphäre derselben gehört, verstanden werden soll, als: PI. Theaet. 161, e xo
ifiov scheinbar st. t\xk. Civ. 7, 533, a xo 7' i\xbv ouoev dv T:po8uu(a? ä^oXiTioi, ubi
v. Stallb. Leg. 643, a xd upi-tpa dxouEtv, ubi v. Stallb. So Hdt. 8. 140, 1 t]v
(AT) xo üjj-Exepov dvxtov 7£VY]xai „nisi quid a vestra parte mihi obstiterit".
7) Abstracta: xo xaXov, xo dqa9öv oder xd-raftöv, das Schöne,
Gute, oft bei PL, xö xauxöv, die Identität, xö Ixspov, und mit ov, xö
dv6|xoiov ov, alles bei PL; xö Euxuyl;, Glück, xö dvaiattY/xov, Gefühllosig-
keit, xö xoivov, das Gemeinwesen, z.B. xu>v !a\xiu>v Hdt. 6, 14. 6, 113 xö
xsxpafipivov xwv ßapßapwv cpEU-fEtv. Alltiph. 2, 3 xö 9u(jloÜ|jl£vov xyj? 7vu>p.Yjc,
ubi v. Maetzn. Thukyd. ist insbesondere reich an solchen substantivischen
Partizipien,1) als: xö osoiö« auxou, seine Furcht, 1, 36. xö öapaoüv [jly] 8s£a-
jjlevou ib. xö Xurcouv, Trauer, 2, 61. xö liubu|i.ouv, Begehren, 6, 24. xyj? yvcüjjiy];
xö u.y) xaxd xpaxo? vixyjOev, die nicht durch Tapferkeit besiegte Gesinnung, 87.
xö ßouXou-Evov xal unoTixov xt]c 7vü)|xyic 1, 90. xö öp-ft£6|i.svov rffi 7vcü[xrj;
2, 59. iv xä> otaXXaaaovxt xyJ; -yvcöixrj?, in discrimine sententiae, 3, 16.
Iv xJ> dv£ijxEviu xyj? 7vü|xTj« 5, 9. Iv xiu jxy] jxeXexwvxi, bei dem Mangel
an Übung, 1, 142. xö xiud>|xsvov xf,; -öXecus 2, 63, Ehre (geehrte
Stellung) der Stadt. X. Comm. 1. 2, 43 xö xpaxoüv xr,? tioXecu«. 2. 6, 23
xö |XExafxsXYjcj6[AEvov (st. y) [xExaixlXstot, aber zugleich mit der Zeitbestim-
mung). Dem. 18, 138 xö xyj? TtoXsto; aujxcpepov. 139 xö xu>v lyftpuiv aufx-
cplpov (aber ib. x<uv auji/fspövxtüv xifj -6Xsi). Aeschin. 3, 80 xou up-Exspou
i) S. Kloucek, die Substantivierung des Neutr. Sing, im Sinne eines ab-
strakten Substantivs bei Thuk., Progr. v. Leitmeritz 1860. Baiser, de linguae
graecae participio in neutro genere Substantive posito, Lpzg. 1878. Stahl ad
Thucyd. % 45.
'268 Ellipse des zu bestimmenden Substantivs. § 403.
<juu.cp£povTo;. S. Ph. 675 tö voaouv (st. voao;). Tr. 196 tö tto&ouv (st. 6
irodo«). OC. 1219 to OeXov der Wille. Ohne Artikel (xejov, die Mitte,
nicht bloss b. Honi., z. B. Z, 120 £; piaov «[xtpoTEptuv u. s., sondern auch
in der Prosa. X. An. 1. 7, 6 xa. iv iaecjw toütcdv. 8, 13 jasjov tu>v
eautou. 4. 4, 1 dfxcpi fjisaov r]jj.spa;. Cy. 4. 4, 1 e£a> jasjou f)|xspa;. Th.
3,80 jxlypi pisou fjpipa«; doch auch mit d. Artikel: tö jjiaov, z. B. X. An.
3. 4, 20. Sehr oft steht das Neutrum Sing, ohne Artikel substantivisch,
wo man im Deutschen etwas hinzuzufügen pflegt, im Griechischen aber
keineswegs die Ellipse v. tl anzunehmen hat. X. Comm. 2. 7, 1 daujxa-
jtöv wusle. PI. conv. 175, a aTorcöv 7', I-^rj, Xs-yet;. S. Kiihners
Bmrk. ad X. Comm. 1. 2, 30.
An merk. 3. Das Neutrum des Adjektivs in der Singularform drückt einen
abstrakten Begriff aus, in der Pluralform aber einen konkreten, d. h. die ver-
schiedenen Teile, Arten oder Zustände, welche in dem Abstraktum vereint liegen,
als : tö xaXöv, das Schöne in abstracto, xa xocXd, res pulchrae, tö xtxxöv, das
Schlechte in abstracto, rä xaxd, die Übel. Th. 3, 11 td xpctTioTa iiri tou; ura-
Sscatepou; ^'jv£-tjy°v = ~°'JC xpat(otoü5.
0) Sammelnamen: tö &7nf)xoov, die Unterthanen, Th. 6, 69, tö
rieXoTrovv^aiov = 01 neXoitowTjatoi 5, 3. Besonders gehören hierher die
Adjektive auf 1x6 v: tö öjiXitixÖv = 01 öirXtrai, tö oÜxetixov = 01 olxixau
(tö 7te£ixöv unatt.), tö 'EXXtjvixov = 01 'EXXtjve; das Hellenentum Th. 1, 1.
tö XifjaTixov = ot X"(j5Tai 1, 4. tö iTiixouptxov 7, 44. tö ETatpixöv 8, 48. tö
tioXitixov das Bürgerheer X. Hell. 5. 3, 25. tö ijttuxov An. 6. 5, 29.
tö ßapßapixöv 1. 5, 6. tö 'Apxaoixöv 4. 8, 18. — Von den Adjek-
tiven dieser Endung wird auch häufig die Pluralform gebraucht zur
Bezeichnung einer Anzahl, Masse oder eines Kreises von einzelnen
Thaten, als: xä Tpouxd Th. 1, 3, der troj. Thatenkreis, xa Eußoixd,
Eub. Krieg, Th. 1, 88, Td Tipö tuüv Myjöixcuv (bella Persica) 'EXhq-
vud (hellen. Geschichte) 1, 97. Td vaoxixd, Seekrieg, aber auch See-
wesen. Dem. 2, 13 Td ouu,iJ.aytxd. Ferner: Td 'OXüfATtta, Aiovüjia, Td
£-ivixia u. s. w., die Olympischen Spiele u. s. w. Auch plurale Par-
tizipien im Neutr. mit e. attrib. Gen., z. B. Th. 2, 19 [xsTd Td iv
nAtXTat'qc twv IssXöovtcdv Oirjßaituv -yEvöjxsva.
b) Der attributive Genetiv, als: 'AXs£avopoc ö OiXi'-tiou (uio;).
Hdt. 3, 88 AapsTo? 6 YaTamso?. 1, 7 A^ptuv 6 Ni'vou, tou BtjXou, tou
'AXxaiou, d. i. Sohn des N., Enkel des B., Urenkel des A. 7, 204
AecDviörjc, 6 'Avacjavöptösü), tou Aeovto?, tou EupuxpaTioscü U. S. W. ß, 195
jxT]T£pa T)v i; TcaTpö? (sc. otxov) dvwyETü) aKOvEEutlat. H, 330 tyuycu 0
AtoouoE xaTrjX9ov. So b. Hom. ei; AiSao, e?; A't'8o;, A'ioo; e'ickü, e{v 'Aiöao, sJv
Al'8o;, £1- 'Aioao od. "A'1'00;, ic, faXotov, £; 'AOrjvaiTjs, i; riptdjxoto, I; AytX-
Xyjo?, I; 'Oöujrjo;, £; TiaTpo?, Et? 'AXxivöoio, iv dcpvEtou dv8po; (iraTp6;), ix
rieiadvöpoto, z. B. Z, 47. 378. Q, 482. ß, 195. X, 414 1). Hdt. 5, 51
i) S. La Roche in Ztschr. f. d. Österr. Gymn. 1871 S. 750.
§ 403. Ellipse des zu bestimmenden Substantivs. 269
i; xou KXeojjiveo;. Eur. J. A. 926 iv dv8pö; eixreßeaxdxo'j xpotcpet';. X.
R. L. 2, 1 Tcifi-Treiv et; 6toaaxdXu>v. PI. Prot. 326, C et; 6t6aaxdXa>v
cpotxdv . . iTretodv 8e ix SioauxdXcov diraXXaYtudtv, ubi v. H. Sauppe.
Ar. PL 84 ix tlotTpoxXeou; Ipyojxat. L. 701 xrjv sxatpav IxdXea' ix xäiv
7eit6vcüv. PI. Theaet. 206, a iv xi&otptaxou pteixadr^evat. Isae. 5, 41 iv
n-jötou (sc. tepiu), ubi v. Schoemanu. 6, 581 elq Afyonxoio, otiTiexeo;
Teoxa[jLoTo, (sc. uoujp od. vielmehr allgemein: Bereich) at^aa vea;, vgl.
Lob eck ad Phryn. p. 100 sq. Man vgl. d. Deutsche: er geht zu
Webers, kommt von Webers. S. Grimm IV. S. 260 f.; mit d. Gen.
eines Personalpron.: Hdt. 1, 108 cpeptov i; secouxoo dTioxxetvov. 4, 5
xo[i.i'oat i; IcdotoÜ u. S. Ar, L. 1070 (ya>petv) et'; eauTuiv. 1065. 1211
ito) et; i(Jiou. PL Hipp. maj. 304, d ineiödv eicjeX8u> oi'xaoe et; i|i.auxoij;
auch findet sich et; u. iv Yj^sTepou, indem rj-xerepov soviel ist wie das
Unsrige, unsere Familie, nämlich: ß, 55 ei? ^jxetepou jra>Xeufievoi. tj, 301.
hymn. Merc. 370 r,X8ev i; rj^etepou. Hdt. 1, 35 ji.eva)v iv Yj|xexipou, ubi
v. Baehr. 7, 8 rot xifiitüxaxa vojju^exat iv f^erepou. l) Td T7J; Tuyrj;, die
Fügungen des Schicksals, xd xrj; TröXetu;, die Verhältnisse des Staates,
das Staatswesen, xd tou TToXejxou, die Kriegsmassregeln. X. An. 3. 1, 20
xd Tcuv arpaTtwTtuv, die Lage der Soldaten. Eur. Ph. 382 8eT cpepetv xa
tüIv ftewv, die Schickungen der Götter. Th. 2, 60 xd ttj; op7^; die
Ausbrüche des Zornes. Dem. 1, 22 xd tt); xpocprj; ea quae ad alendos
milites pertinent. 9, 45 xd xtuv 'EXX^vcov das Griechentum. Oft bei den
Historikern td 'AO^vattuv cppovetv athenische Sympathien hegen, ab alicuius
partibus stare. PL Gorg. 458, b t6 töjv TicpövTtuv, das Interesse der
Anwesenden. Dem. 4, 28 xö xwv ypY][xdxa)v, der Geldpunkt. 32 xö xtuv
uveufidrcov, die Frage wegen der Winde. Ferner: xö xiov imöujxituv PL
(das Wesen des Zornes u. s. w.). T6 xtvo;, Gewohnheit, Geschäft, Aus-
spruch einer Person, als: xö xcov ^atocov PL Phaed. 77, d. xö xuJv dXtecuv
X. oec. 16, 7. xö xou c0puqpou PL ap. 34, d. xö xou ' Avo^a-föpou Phaed.
72, c. Bei den Tragikern: xd xoüSe, xö xwvoe scheinbar für: ooe, o?6\
Vergl. Anm. 2.
An merk. 4. Über Ausdrücke wie: 'HpaxXeo-j; "HßTj, des Herkules Hebe,
vgl. § 414. 2.
c) Das attributive Adverb, als: ol vuv, ot xöxe, ot icdXat (av-
OpcüTrot), xd ol'xot (Tipd'/fiata), res domesticae, \ e;7J; (f^jxepa), der folgende
Tag, u. s. f. Th. 4, 115 ol ärccoöev.
d) Das attributive mit einer Präposition verbundene
Substantiv oder Substantivpronomen: so die Redensart ot
dfjicpt oder Trepi xtvot, eine Person mit ihren Begleitern, Anhängern,
Schülern. Bei Homer sieht man, wie dieser Ausdruck sich allmählich
!) S, Bekker, Homer. Blätter I p. 76 f. Brugmann in Kuhns Ztschrft.
N. F. 7 p. 410.
270 Ellipse des zu bestimmenden Substantivs. § 403.
entwickelt hat. Man vgl. a) Z, 435 ff. oi aptaxot dpttp' Atavxe outo u. s. w.,
d. h. die Besten um die beiden Aias, wie im Deutschen, vgl. I, 80 ff.
0, 301 f. ; b) wie nachher in der Prosa, doch zum Teil mit freierer
Stellung: -f, 162 f. o( \j.kv dnoaxpe^avxe; Ißav vea; djxcpieXiaaa; | dpicp' '0öo-
arja, sie, Od. u. seine Genossen. T, 146 ff. ol o' dp/fl npi'ajjLov xal Ildv-
öoov . ., dann aber OoxaXeYcuv xe xal 'AvTYjvtDp, tts7tvu[jl£v(o djxcptu, | etaxo
or]fi.oY£povx£; litt SxatTjdt -uX^aiv, d. h. Priamos , Panthoos u. s. w.
nebst ihren Begleitern; Uk. u. Ant. aber werden allein ohne ihre
Begleiter genannt, y, 281 toi 6' d|xcp' 'OöuciTja . . jj.vr|ax7]pa>v h ojmXov
dxövxioav ö$la ooupa, Od. u. seine Begleiter; merkwürdig <u, 497 ot 6'
wpvuvxo xal iv xeüyeaat coovxo | xeaaape; dpicp' 'OöuaTJa, nicht Od. mit
seinen vier Begleitern, sondern Od. mit seinen drei B. (Telemachos,
ßouxoXo; u. außcoxT];). (Aber nicht gehören hierher I, 81 ix oe <puXaxx7J-
pe; . . iauetjovTo dfjupt xe Nearopi'o^v . . ^8' a\x<f 'AaxdXacpov U. S. w.,
die Wächter eilten nach dem N. u. s. w. M, 139 f. ot 6' fttö; . . extov . .
Aatov dfitpl avaxxa xxX. Hs. SC. 179 iv 6' f(v ojjjlint] Aaiu&diüv . . Katvea
x dfxcpl avaxxa Apöavxd xxX., es fand ein Kampf der L. statt um den K.
u. s. w., s. Goettling.) Hdt. 1, 62 ot dficpl rieiaiaxpaxov, P. mit seinen
Truppen. 3, 76 ot [xev djxcpl xöv 'Oxdvrjv . . ot oe djxcpl x6v AapsTov,
d. h. Otanes u. Dareios und die von den sieben, welche gleiche Ansicht
mit ihnen hegten. 9, 69 ot jxlv djxcpl Koptv&t'ou; U. ot oe d(x<pl Me-yapea;
xe xal OXiaat'oo;, die Korinthier, Megareer u. Phliasier mit ihren Bundes-
genossen; gleich darauf aber licet xe oe dy/ou ™v ^o^efjti'tov Iyi'vovxo ot
Me-yapees xal (PXtdutot war die Rücksicht auf die Bundesgenossen nicht
nötig, da dies kurz vorher erwähnt war. X. Hell. 3, 4, 20 ot uepl
Auaavopov xptdxovxa ist L. in die Zahl der 30 Tyrannen, mit eingeschlossen,
vgl. oben tu, 497. Ot d|xcpl öaXvjv, Thaies und andere Philosophen seiner
Art, PI. Hipp. maj. 281, c, ubi v. Stallb. Th. 4, 33 ot irept x6v 'Eirt-
Tdtoav, Ep. cum suis. X. Hell. 6. 4, 18. Comm. 1. 1, 18. ibid. 3. 5, 10
ot itepl Kexporca, Kekrops u. das Gericht, dem er vorstand, s. Kühners
Bmrk. PI. Crat. 399, e ot djxcpl Eu&6<ppova. Men. 99, b ot djjtcpl öepu-
axoxXea. Phileb. 44 c ot uepl (Pt'XTjßov, Ph. et qui ejus sententiam se-
quuntlir. So auch Th. 1, 126 ot piexa xou KtXcovo? 7roXtopxou;xevo'
cpXaiiptü? et^ov, K. mit seinen Anhängern; gwhnl. aber ot (xexd xtvo; nur
die Anhänger jemandes. Erst bei den griechischen Grammatikern be-
deutet ot uept xtva eine Person allein, als: ot rcspl 'Aniuva, Apion. !)
Bei den erotischen Schriftstellern wird ot itept mit Beifügung des Namens
des Liebhabers oder der Geliebten so gesagt, dass beide verstanden
werden, als: ot irepl xöv öea^ev^v Heliod. 5, 216, Th. u. Chariklea.
Palaeph. 14 ot irept 'AxaXdvxT;v, At. u. Melanio. Ath. 602, c ot dp.<pl
!) S. Lehrs Quaest. epic. p. 28 sq.
§§ 404. 405. Attributives Adjektiv. 271
XapiTa>vot, Chariton u. sein Liebling Melanippus. Bei den Grammatikern
werden so oft zwei durch eine gemeinsame Arbeit verbundene Personen
bezeichnet, als: ot rcepi 'Oouaaea, Od. u. Diomedes, die zur Kundschaft
ausgegangen waren, b. Porphyr, ad K, 274 '). — Ferner: oi xa9' 7]|xd?,
unsere Zeitgenossen, ot inl xivo;, aequales. X. An. 1. 9, 12 of i<p' %<5v.
Vgl. Hell. 3. 4, 16. oi aöv xtvt, oi uno xiv., die Untergebenen jemandes,
oi dizö xivo?, asseclae, oi iv aaxst, ot TTspi. cptXoso'^iav, ot irept ttjv d^pav, oi
<J[A<pl xöv ::6Xeixov. Td xaxa xiva, die Lage, Verhältnisse eines, xd xaxd
xivo;, res alicujus, xo xaxa xouxov, g^oci ad hunc attinet. Dem. 18, 247
ar)xxT]xo; f] k6Xis xo xax' l\>.k, quantum per me stat. Th. 1, 138 xd jjlsv
xaxa riaujaviav xöv Aa/eoaipiöviov xai 0Ep.i<jxoxXsa xöv 'AÖYjvaTov o'jxcu; ixe-
Xs'jxTrjuev. Td 7rapa xivo?, Befehle u. s. w. eines, X. Cy. 2. 2, 9. An. 2.
3, 4. xa npö xoüxcüv, prioribus temporibus, Dem. 18, 188. xd äurö xrj;
xüyTj? Th. 2, 87. xa zepi xiva, Lage, Umstände, xd rcspl xou hoXeiaou
das Kriegswesen, Dem. 4, 36. xo i-' ipi, xouir' ifxi, xourci as quantum
in me, te est, wie: xo in i;j.oi; so: xo Tcpo xouös, vorher, xö ircl xouxip
(tujoe), hierauf. Td iv x^ uoXsi die innern Verhältnisse des Staates
Dem. 3, 29. Auch mit vorangehender Präposition: Th. 3, 112 |isxa
xd ix xfj; AixwXi'a;. 5, 14 |i.exd xd iv UuXcp.
§ 404. Attributives Adjektiv.
Das attributive Adjektiv (Partizip, adjektivische Pro-
nomen und Zahlwort) bezeichnet eine einem Gegenstande beigelegte
Eigenschaft. Über die Kongruenz desselben mit dem Worte,
das es näher bestimmt, s. §§ 359, 3, a), 368, Anm.
Anmerk. Die Partizipien XsYotxcvo; und xaXoöjxevo? werden gebraucht, wo
die Lateiner: qui dicitur, vocatur; quem dicunt, vocant u. s. w., und die deutsche
Sprache: so genannt setzen. Hdt. 6, 61 iv xrj 0epd-vT( xaXsojxev^, i. e. urbe,
quae Therapne vocatur. Th. 1, 112 xov tspov -/.aXo'jusvov iroXefAov. X. Comm. 1,
1, 11 6 xaXo'jtxsvo; 6nö xüiv oocptoxuiv x6au.o;. Hier. 1. 31. PI. Civ. 493, d t\ Aio-
[XTjOEia XeyoiKivq ävdf/.q, Diomedea quae dicitur necessitas.
§ 405. Bemerkungen.
a) Substantive statt Adjektive in attributiver Beziehung.
1. Viele ein Geschäft oder einen Stand oder ein Alter
bezeichnende Personennamen behandelt die griechische Sprache als
Adjektive, was sie auch ursprünglich gewesen sind, und fügt den-
selben das Wort dvTjp hinzu, wenn der Mensch nach seinem Ge-
schäfte oder Stande oder Alter betrachtet werden soll, indes das
Wort dvrjp weggelassen wird, wenn der Mensch als in der Funktion
1) S. Lehrs p. 29 sq. u. Ztschr. f. Altertumsw. 1835 Nr. 56 S. 154.
272 Bemerkungen. § 405.
eines Amtes oder Geschäftes begriffen betrachtet wird; so bedeutet
r/vv]p fxavti; (Th. 3, 20) einen Mann, der seinem Stande nach ein
Seher ist, und [xävxi? allein einen Mann, der als Seher auftritt; in
der Dichtersprache wird aber auch ohne den angegebenen Unter-
schied dcvvjp hinzugefügt1). 'AvTjp ßotatXeü; poet. ; I, 477 Xattwv cpuXa-
xa; t avöpa; Sfjitud; xe 7'jvaixa?. 7, 403 a\oyo$ olairoiva, Ehefrau (fürst-
liche Gemahlin), tj, 347 '(u\r\ oearcotva, Hausfrau. Z, 390 7UVY) Totfiirj,
Haushälterin. Ar. Thesm. 345 7paü; yuvyj, altes Weib. Hs. th. 514
70VT] -apftevo;. X. Cy. 4. 6, 9 Ou^äx/jp TiapOevo;. 'Av-qp apytov X.
Hier. 8, 5; dvrjp xüpawo;, 11, 1; dvyjp axpaxrjö; PI. Jo 540, d, dvrjp
pTjxwp Dem. 18, 282, dvfjp veavia? X. Cy. 2. 2, 6; 7Epcuv ävrjp PI. Lys.
223, b u. s. w.; so die Anrede bei den attischen Rednern und Historikern :
dvope; oixaaxott, dvope? cxpaxuoxat. Im verächtlichen Sinne wird avOptuTio;
hinzugefügt, als: avftptuTio; 7£ü)p7o;. Lys. 30, 28 dv&pcbüou; U7ro7pa|xfxotxla;.
PI. Gorg. 518, C oiaxövou; [xot X^si; xal ImOup-toTv tc apaaxeuaaxd;
dv9ptü-oj;, obwohl es auch statt dvrjp gebraucht wird, als X. Cy. 8.
7, 14 TroAtxat avöpojTrot. PI. Hipp. min. 375, a avöpwTro? xocöxr,;. Phaed. 87, b
avdpcorcoc ucpdvxT)?, u. stets b. Hom., wie 17, 263 dv9pcoro; 661'xr^, ubi v.
Spitzn. So auch bei Völkernamen, und zwar nicht allein in der
Anrede: ccvope; 'Attrjvouot u. dgl., sondern auch sonst sehr häufig, im
Singulare sowohl als im Plurale, als: dvrjp ' Aftrjvccioi;, AßoTjpt'xr)?. (Steht
aber dvy)p, ep. auch cpü;, in Verbindung mit dem Namen eines Mannes,
so ist der Mann als Apposition zu nehmen. A, 92 s'Xe 6' dvöpa Birjvopa,
einen Mann Namens B., vgl. 738. cp, 2G cpd>d' 'HpaxXvja. S. Ai. 817 ocopov
[jiEv dvopö; "Exxopo;. El. 45 rap' dcvopoc OavoxsuK, ubi v. Schneidew.)
Aber auch in anderen Verbindungen kommen die Völkernamen oft in
adjektivischer Bedeutung vor, jedoch meist nur in der Dichtersprache,
besonders: 'EXXt(v als Mask. poet., zweifelhaft in der guten Prosa, und
(poet.) auch als Fem., und 'EXXd; (als Fem.), als: S. Ph. 223 'EXXd;
sxoXy], auch öfter bei Hdt., als: 4. 78cEXXd6a 7Xcu<jaav, vgl. 6,98. 9,16.
7, 22 SdvYi, 716X1; 'EXXd;. Th. 6, 62 'EXXd; 7:6X1;. Eur. I. T. 342 "EXXt,-
vo« 77);. Heracl. 130 «jxoXtjv 'EXXtjva. Pros. Th. 2, 36 ßdpßapov -q
'EXXrjva uoXejxov, wo Dobree u. Classen 7i6Xs|i.ov streichen, Stahl
ttoXe[jliov schreibt. (Als Masc. cEXXd; nur als Subst. und höchst selten.
Eur. Ph. 1509 xk 'EXXd; ^ ßdpßapo; u. Bekk. An. 97,4 'EXXd;, 6
dviQp, locpoxXYJ; Aoxpw ; aber S. Tr. 1060 ist zu ' EXXd; aus d. folg. 7ata
hinzuzudenken, s. Schneidew.) Th. 1, 131 KoXiuvd; xd; Tpwdoa;, ubi
v. Popp 0. 4, 61 X?] 'Idot cu77ev£i'a. 1, 138 xrj; üepaiöo? 7X0)557);. Bei
den Dichtern, namentlich den Tragikern finden sieh auch teils die ge-
*) Ein ausführliches Verzeichnis von Substantiven in attributiver Verbindung
b. Homer giebt La Roche in Ztschr. f. d. Österr. Gymn. 1871 S. 752—754.
§ 405. Attributives Adjektiv. 273
nannten Substantive in anderen Verbindungen, teils andere adjektivisch
gebraucht, als: A, 358 Ttaxpi -/epovci. y, 184 aaxo? ylpov. Eur. Or.
529 vipovt' ocp&otX[xöv. Vgl. Theoer. 7, 17 ibiq. Wüstem. 21, 12.
Eur. Ph. 838 -apftevu yepi. Aesch. P. 013 uapÖevou -rj-p);. Eur.
Ale. 679 vsavia; Xofoos | piTTTcov. H. f. 1095 vsavi'av diüpaxa xal ßpa-
yi'ova. Aesch. Ag. 004 Tuyr] atoTTjp (als Fem. st. awretpa), vgl. S. OR. 81.
Eur. El. 993. M. 360 Ch. Ion. 1373 elyov o?x£tt)v ßt'ov, servilem
vitam. Hs. op. 191 xaxtuv jieXTTJpa xal ußptv dvlpa tijxtJsousi, wo ußpiv
auf dvsp« bezogen ist, vgl. Lob. Paral. p. 41 not. 42). Auch gehören
hierher die Schimpfwörter, in denen selbst Abstrakte auf Personen be-
zogen werden, als: dvTjp <p&öpoc, 6 oAs&po; ixeTvo?, s. § 346, 2. 3. 4.
In der Dichtersprache wird zuweilen auf ein vorhergehendes Femininum
ein männliches Abstraktum mit vorgesetztem weiblichen Artikel be-
zogen. Pind. P. 4. 250 MtjSeiocv . ., xav OeXiao cpövov = tav IL <povov
oüjav. Eur. J. A. 794 oiä ae, xäv xuxvou ooXiya'jyevo; fövov = rav x.
ö. -fövov ouaav. Ar. Thesm. 535 xaÜTTjV ioiaat tyjv cpttöpov roiauta itsptu-
ßpt£eiv. l) Bei Substantiven, die ursprünglich Adjektive sind, ist diese
Verbindung ganz natürlich, z. B. cpuAaS urspr. = cpuXarccuv, dann =
custos, daher X. An. 0. 5, 9 Xöyoi -iuAaxe;, ebenso 6-ia&ocp).axe? br.Xi-ai
4. 1, 6, 7'j(j.v-^T£; xa;tapyot § 28, Xo-ya^ol TCsXxaaxai § 20, u. bei vielen
oben erwähnten 5 daher ist bei Homer dieser Gebrauch ganz gewöhnlich.
b) Das Adjektiv an der Stelle adverbialer Ausdrücke.2)
2. Die griechische Sprache gebraucht oft (wie auch die la-
teinische, doch nicht in so ausgedehnter Weise, s. lat. Schulgr.
§106,5,) das auf ein Substantiv bezogene Adjektiv so, dass
es eine nähere Bestimmung des Subjekts oder Objekts
nicht an und für sich, sondern nur in Rücksicht auf das
Prädikat ausdrückt. Auf diese Weise können Bestimmungen des
Ortes und der Reihenfolge, der Zeit, der Zahl, der Menge,
des Grades, des Grundes, der Bedingung, der Art und
Weise durch Adjektive bezeichnet und auf ein Substantiv in
gleichem Genus, Kasus und Numerus bezogen werden. Das Adjek-
tiv lehnt sich hier zwar an ein Substantiv an, aber nicht als ein
attributives, sondern als ein prädikatives. Die deutsche Sprache
fasst diese Bestimmungen als adverbiale auf und bezeichnet sie
durch Adverbien oder adverbiale Ausdrücke (Präpositionen mit ihrem
') S. Hermann ad Vig. p. 932 sq. — •) Vgl. Mehlhorn Comment. de
adjeet. pro adverbio posit. ratione et usu. Glogau 1828. Nitzsch z. Odyss. IX,
234. Bremi excurs. XI. ad Lys. Lübcker gramm. Stud. I. S. 38 ff. La Roche
Ztschr. f. d. Österr. Gymn. 1871 S. 754 ff.
Kühner s Ausfuhr!. Grieeh. Grammatik. IL T. 1. Abt. 18
274 Attributives Adjektiv. § 405.
Kasus). Die griechische Ausdrucksweise ist aber lebendiger, ener-
gischer und anschaulicher, indem der nähere Umstand einer Handlung
zugleich in die Persönlichkeit des Handelnden aufgenommen wird,
als: iaTzipioc, rjAikv (vespertinus venit), gleichsam vom Abende um-
geben. Dass in der nach anschaulicher Darstellung strebenden
Dichtersprache dieser Gebrauch der Adjektive einen ungleich
grösseren Umfang hat als in der Prosa, ist natürlich.
a) Adjektive des Ortes und der Reihenfolge. P, 361 toi 6'
öcy^utTvoi I-iircov vsxpoi, neben einander. X, 233 at 6s x:p ojx vtjoti-
vai ejrYjtaav, in einer Reihe hintereinander. cp, 146 !£e fxuyoixaxo;, im
innersten Winkel, tj, 248 !|ii xöv öuaxr(vov ecpöaxtov 7,77.75 öaijxtuv. Pind.
P. 9, 62 xal 6' l:r 170U v io t o v xax97]xdfjievat ßpscpo; aoxau. Aesch. Ag. 51
uTiatot Xsyswv arpocpooivouvtat, super lectos circumvolitant. S. OR. 32
e£öfi.es& icpeaxtoi. 1340 (£7:075x5 sxxotciov. OC. 118 uou xopst sxxo-
ttio; auQ-st's. 232 sxxoTto;. OR. 1411 ftaXdaaiov ixpfyaxs (= ei?
OdXaaaav). Ant. 785 cpoixa? 6' UTrsp-ovxtos. Ph. 34 xooosv £j& ü tc 6 -
ate^ov (= U7TO 5x577]). Eur. Suppl. 93 opto . . jx^xspa ßcujxiav scprjfxs-
V7]v. Hec. 797 aipfixe tiovtiov. Med. 440 atflspt'a 0' dvsirxa. Th. 1, 134
tva {X7] uTrai'ftpto; (sub divo) xaXanrcoponr]. X. An. 5. 5, 21. 7. 2, 33
ixaöe^öjxTjv evoi'cppio? (= ev oi'cppw). Hell. 2. 1, 17 av^ovxo 01 'Adr,vaioi
ix xrj; Xi'ou TtsXdqiot (in altum mare). Ferner rpcüxo?, rpoxspo;
(von zweien), uaxaxo;, uaxspo? (v. zweien), [xssos, 71X017101;, np^vi^;,
opdo;, |xeT£ü)po;, dvxi'o;, ivavxi'o;, uttxio?, iTtaaaüxs po;, axpo;,
a'jioppo?, s-ntTiöXaio«, ~pu|i.vö;, du paio;, Tiapd&uposU. S. w. Mehrere
der angeführten, wie Trpwxo;, irpöxspo;, uaxaxo; werden auch auf die
Zeit übertragen.
b) Adjektive der Zeit, als: 0^10?, opftpto;, ewthvö;, rfoioz, f(iuo?,
uicTjoTo;, eanspio;, vuyto;, jj.ejovüxxto?, ösptvo;, yth^o;, iapivö;, ysijxepivö; U. S. w.,
namentlich die auf -ato; : osuxepaio;, xpixato? u. s. w. (am zweiten, dritten
Tage), Tuojxaio;, axoxatb;, xvscpato?, [xTjvtato;; aiptaio;, TjjxspTjjtoi;, ecprjjxEpio;,
oey^spo?, oi'jrrjvo;, ivtauaio?, Ivoio;, am Mittage, (istaSopirio?, nach der
Abendmahlzeit, TtavTjfjipio;, icawuytoc, Iwu^io«, 7j|xäxto?, ypovto; (nach langer
Zeit), xai'pio;, [xaxpöc, o^poc (zu lange) u. a. A, 497 TjepiT) 0' dvsßTj st.
Tjpt, früh. 423 Zsü; . . y{h£6; sßrj xaxä oa'Txa st. y$e;. Ö, 530 uktjoioi
duipYjyiHvxe; st. uu' 7(u>. 1, 336 ssirepto; 6' -r^Xösv, wie vespertinus pete
tectum Hör. ep. 1. 6, 20. 13, 2 euoov Ttawüyioi, per totam noctem. X, 303
£a>oua' 4xep^|xspot, alternis diebus. S. OC. 441 ^Xauvl jx' Ix 77J; ypoviov.
Eur. Hec. 914 jj.saovuxxio; cuXXujAav. £, 257 TrsfxTrcaibi 6' Atprcxov . .
txö[xsai}a, am fünften Tage. Th. 1, 60 xpixaTot d^t'xovxo. 2, 49 Siecpösi-
povxo 01 tiXsiouc Ivvaxaioi xal eßSojxaün Giro xou ivxö; xaujxaao;. X. Cy.
5. 3, 28 Ttooxaio? av sxstus äcptxoi'jXTjv; quoto die? An. 4. 1, 10 xaxeßaivov
e?; xd; xcüjjia; tjotj axoxatot, in der Dämmerung.
§ 405. Attributives Adjektiv. 275
c) Adjektive der Zahl, Menge, des Grades, der Bedingung
u. s. w., besonders der Art und Weise, als: ttoXü;, auyvö;, ddpooc,
-uxvö;, [xl-fa;, acpöovo;, u^avio;, fAOvo?, -a;, arca;, ganz, o£6;, tot/u;, öoo;,
afcpvioio;, ßpaou?, yjju^o;, sxcöv, axcuv, exousco;, IftsXouaio;, lilEXovxr;;, aoxvo; ;
opojxato?, ut:6j7:ovoo;, aaiiovoo;, opxio;. Aesch. S. 80 pst ixoXü; oos Xeuk.
Th. 4, 22 KUcov rtoXöc Ivexeixo Xe^tuv, wie Sali. Jug. 84 multus instare,
S. Poppo. 34 6 xoviopxo; ly<x>pzi uoXu; ocvcu. 6, 104 dprcaa&si; u-'
dv£jj.ou, o; £x7Tvst TatixT] fii^a;. 2, 5 l 'Aaumbc, zoxapio? Ippurj [il-ja;. Vgl.
X. An. 5. 8, 20. N, 133 uuxvol i<pscrcacjav (JXXtjXokjiv. X. An. 6. 4, 4
icp9ovo? plouoa. Eur. Io 427 äi:a; fj.lv ou ysvoix' av efe 7][xa; cpi'Xoc, ganz,
in jeder Hinsicht. Hdt. 6, 103 x«xr,X{}s eVi xd eüvjtou utigjtiovoos. Th.
1, 63 xoü? vexpoü? UTioa^ovÖou? dusooaav. 2, 22 dvEi'Xovxo xou; vExpoü;
aanövoou;. S. OC. 1637 xaxfjvsaev xdö' opxio? Spaaeiv £evw. Tr. 927
opojxaia ßasa, eilig. Ph. 808 tjos (sc. rj vojo?) (xot | öcsia cpoixa xai xayet'
d-sp^eta!, wie Hs. op. 103 vouaot. 6 dv9pu)-oiai . . | aux6u.arot cpoixojiji.
Vgl. 118. X. Cy. 5. 3, 55 rpo^o; xaxsösaxo.
An merk. 1. In ähnlicher Weise wird das Pronomen ä'XXo? oft im Deutschen
durch adverbiale Ausdrücke wiedergegeben1): a) durch überhaupt (wenn mit
aXXo? das Genus an die Species angeknüpft wird). PI. Phaedr. 232, e xüiv spuivxwv
TtoXXoi — poxepov xoD au)|j.axo; ^7T£Ö6[j.7]oav r\ xöv rporov lYvu>aav xai xüiv ä'XXüiv o(xe(u>v
laTTEtpot £y^vovto> ßhe sie den Charakter erkannten und mit den Eigenheiten
überhaupt (mit den sonstigen Eigenheiten) vertraut wurden. Civ. 520, b üpüv
te aixoic -rj, te aXXt] TtoXei Tjefxova; xe xai ßaatXsa; £Y£vv*iaafJL£v- h) durch anderer-
seits oder ausserdem, sonst, überdies (wenn eine weitere Species ange-
knüpft wird). 9, 367 aüxäp 'OouojEÜ; TepTtexo . . ifih xai d'XXot OaftjxEc auch
andererseits die Phäaken- 0, 40. B, 191. a, 132. Th. 7, 61 avSpe« axpax«Lxat
'AÖYjvaituv te xal xcüv ä'XXcov |ufjL(j.dy_tuv. PI. Gorg. 473, c eö8aifAGVt£6fj.evos 6no xüiv
-oXtxiüv xai xiöv ä'XXouv £evtov. X. Hell. 2. 4, 9 xoü? 6;iX(xa? xai xou; ä'XXou; tameas.
C, 84 oüx oirjv, äjxa xfj ?e xai dp.cp£;roXot x(ov äXXai ausserdem noch Begleiterinnen,
ß, 412 [ATjTTjp 8' eV?] ou tt irertuaTai | o68' äXXat ojJKuat noch sows£ etwa die Diene-
rinnen, p, 401. o, 416. o, 407. X. An. 1. 5, 5 oti yotp i^v y^opxo; oüos ä'XXo Ssvopov.
PI. conv. 191, b äTTEtlvTjO/.ov br.b xoü Xifxoü yai xfjs d'XXTjs dpyfac, ubi v. Stallb.,
und überdies. — aXXo; ist in diesem Falle pleonastisch zur Hervorhebung des
Gegensatzes zugefügt, wie lat. alius%) Liv. 5. 39, 3 circa moenia aliasque portas.
vgl. Luther: „Die falschen Heiligen sind der Gerechtigkeit so voll, dass sie die
andern armen Sünder anköken." Goethe 'Beineke Fuchs VIII): „aber sie (die
Geistlichen) schonen uns nicht, uns andere Laien." Französ. nous autres Francais.
Anmerk. 2. Wenn aber die Bestimmung nicht zugleich auf das Subjekt
oder Objekt als Eigenschaft bezogen werden kann, sondern einzig und allein zu
dem Prädikate gehört, so muss notwendig das Adverb stehen, als: xaXüi; a8ets.
Anmerk. 3. Der Unterschied zwischen den Adjektiven: zpuixo;, Tipo-
xepoc, tiaxaxo;, uoxspos, (/.ovo; und den Adverbien: Trpwxov, Tipo-epov,
uaxaxov od. uoxata, öaxepov, [xovov ist wie im Lateinischen (Lat. Schulgr.
§ 109, A. 9), als: rrpoixo; ([/.ovo?) xtjV EjrtaxoX'fjv iypiba, d. i. ich war der erste
1) S. Mehlhorn a. a. 0. B. de Kittlitz-Ottend orf im Fhilolog. 1859.
p. 613 sqq. — 2) S. K. Beisig, Vorlesungen über lat. Sprachwissensch. § 199.
18*
276 Attributives Adjektiv. § 405.
(einzige), der den Brief schrieb, wie primus scripsi. X. vect. 4, 12 Boxe? os fj.oi
xat 7] noXt; izporipa i[xrj\j xaüxa e'yvcdxevoii. Dpii>TT]v (aoviijv) tt(v inizTolr^
ifpaba, dieser Brief war der erste (einzige), den ich schrieb; aber: 6 neu; irpüixov
;j.sv tt,v ir.. lypatyiv, Itceito oe öLttttjEi ; oder -piürov, ua-axov bedeuten zum ersten,
letzten Male; ijlovov Hfpabx ttjv dn., ich schrieb nur den Brief (schickte ihn
nicht weg). Doch wird der Unterschied nicht immer beachtet. Th. 3, 101 xai
orjTol TTpüjxov Sovtes öp^pouc. (K r ü g e r u. Stahl -pujrot). Lycurg. 116 x&u;
Xöfu) [xovov ßoTjft^aocvxa;, aber 122 u. 123 X6yo> fxovip jipo8i56vcci jrpo8t86vxa 1).
c) Proleptischer Gebrauch der Adjektive.2)
3. In der Dichtersprache, besonders in der dramatischen,
seltener in der Prosa, wird das Adjektiv oft in proleptischer
Bedeutung gebraucht, indem dasselbe ein Attribut ausdrückt, welches
an dem Substantive noch nicht haftet, sondern erst durch das Verb
des Satzes oder durch ein Satzglied hervorgerufen wird. Das Ad-
jektiv hat auch hier prädikative Bedeutung. Z, 261 dvopl 8s xexjjt,7)om
jxevo; [AE7GC olvo; ds£et. E, 6 eisoxe dspp.d Xosxpd ÖsppvfjVTj. ß, 257 XuaEv
8' a/op^v a^Tjprjv, er löste die Versammlung auf, so dass sie sich
schnell in Bewegung setzte, s. Nitzsch. A, 124 xuxXoxEpE; [xs-ya
XÖjOV ETEIVEV. 0, 38 d0Y]V aÄS^UVETE OOtlX«. Pilld. 0. 1, 68 TTpO? E'javös-
fj.ov 81 ote cpydv Xd^vai viv ptiXav ylvstov Ipecpv, ?^ nigresceret , s. Dis-
sen. Aesch. Ag. 1247 eucprjpiov, u> xdXatva, xoi'pnrjaov <jxöjj.a, i. e. toaxe
Eu^rjfxov Elvat. S. OC. 1112 Ipettjcrc', a» rcat, TrXeupov dp-cpiosciov = coaxs
fj-ot d|xcpi8s;iov -fevsaöai xö rcXeupov. 1088 itopoi- 7a; xasos Sajxoüyot; . .
töv euaypov xEXstujjat Xöyov. OR. 274 r\ xs aup.p.ay_oc Aixtj | yol zdvxE?
E'j SuveTev et; det dsoi. 742 yvod£<uv apxi Xsuxav&s; xapa. Tr. 240 r^psi
xtovo' dvdaxaxov 86pst ytupav. 106 suva^etv doaxpuxtüv ßXscpdpujv
-ö&ov (ubi v. Schneidew.), wie Ant. 877 tov Ip-ov Tioxp-ov dodxpuxov
oÜoeic cpiXtüv »xevd£ei. Ai. 69 6p.fj.dx(uv dz 0 jxp oepou ; | auydc dnei'pctu ar(v
-po30'}iv eijioeTv. OC. 1200 x(ov awv dospxxwv op.p.dxa)v xrjxtöpisvo;. Eur.
H. f. 641 ßXs^dpwv axoxsivöv | cpdo; iTUxaXu^av. 1070 drcoxpusov
oeuoc; oüo piXattpov xpü^w. Ale. 385 oxotsivöv op.p.a p.ou ßapüvExat.
Ebenso b. d. lat. Dichtern, als: V. Aen. 3, 508 sol ruit interea et
montes umbrantur opaci. PI. Phaedr. 245, a dxsXyj; r,'.pavt<j{}7j = uirrs
dxEXr,; eTvou. X. An. 1. 5, 8 jjisxscüpou; i£sxojxi3av xd; 7.p.d£a;. Cy.
4. 2, 3 dro xrj; p-d/7); xo xoüxou ovop.a p.E7ttjxov tjuctjxo. Andoc. 3, 7
f, etpTjVr( xüv ofjp-ov tojv A&y)v«iu)v ü<j>y)Xov rjpE. PI. Civ. 560, d lüöouaiv
s;a> cpu-fdooi, ubi v. Stallb., wie Eur. Ph. 76 eptr/dooe 0' dTicu&Ei xyjjoe
IloXuvEixr.v x&ovo;. S. Ant. 108. Mehr Beispiele §§ 355 u. 411, 1.
1) S. Poppo ad Thuc. Vol. 2. P. 4 p. 14. Vol. 3. P. 4 p. 12 Bremi ad
Lys. excurs. XI. Schoemann ad Isae. (3, 13. Maetzner ad Lycurg. p. 275.
Stallbaum ad PI. Phaedr. 1. d. — 2j Vgl. Hermann ad Vig. 897 sq. Lobeck
ad Soph. Ai. 517. Fritsche Quaestt. Luc. p. 39 sq. Lübcker gramm. Stud.
5. 33 f. Jacob Quaestt. ep. 136 sqq.
§ 405. Attributives Adjektiv. 277
d) Beiordnung und Einordnung der attributiven Adjektive.
4. Wenn zwei oder mehrere attributive Adjektive mit Einem
Substantive verbunden werden, so kann ein zwiefaches Verhältnis
stattfinden. Sie stehen nämlich entweder a) in dem Verhältnisse
der Beiordnung zu einander, indem jedes derselben auf gleiche
Weise zur näheren Bestimmung des Substantivs dient; alsdann
werden sie in der Regel mit einem Bindeworte (xat, ts . . xat) ver-
bunden; bei mehreren Adjektiven braucht nur das letzte mit dem
vorhergehenden durch ein Bindewort verbunden zu werden; (in der
Dichtersprache kann das Bindewort weggelassen werden, zuweilen
auch in der Prosa, s. § 546, 3), als: Iw/pä-rr,; a-ya&o; xai cnxpbs r,v; oder
b) in dem Verhältnisse der Einordnung oder Einschliessung,
wenn ein Substantiv mit einem oder mehreren Adjektiven gewisser-
massen einen Begriff ausdrückt und durch ein anderes Adjektiv
näher bestimmt wird; alsdann steht kein Bindewort zwischen diesem
und dem folgenden Adjektive. Dieser Fall findet namentlich statt,
wenn Pronomina, Zahlwörter, Adjektive des Ortes, der
Zeit und des Stoffes mit anderen Adjektiven verbunden werden,
als: roXXol crpö-ot avöpe? oder ttoXXoi ä^adol xal uocpot ocvope;, TroXXa
xaXä £p'(a7 6 i\il>c, cpiXoSj ou;o; 6 «vv^p dystOö?, xpei? avope? (jTpaTtwTa!,
to -pa>tov xocXov -pa-(|xa. t, 322 sq. 1<jt6; vtjo? istxoaopoio jxeXaivTji;.
X. An. 1. 5, 4 t:6Xi? ip^fxT) |ie7aXrj, eine grosse verwüstete Stadt, nicht
eine gr. u. verw. St. Cy. 1. 4, 21 xüwv ^swccTo; aiteipo?, ein undressierter
Hund von edler Rasse (gleichs. Edelhund), s. Born. Dem. 4, 46 ot«v
6 atparrj^o? fjrJTai aöXi'tov aTro|j.ta8u)v ;£vo>v, armselige Söldner ohne Sold.
Das Zahlwort ttoXXoi wird im Griechischen, wie im Lateinischen
multi, gewöhnlich in dem beiordnenden Verhältnisse gebraucht,
und dadurch der Begriff der Vielheit mit Nachdruck hervorgehoben,
indes die deutsche Sprache die Einordnung anzuwenden pflegt, als:
-otj/j. xat xaXa Ip-ya, multa et praeclara facinora, viele herrliche Thaten.
e) Umkehrung der Glieder des attributiven Satzverhältnisses.
5. Sehr häufig erhebt die griechische Sprache das mit einem
Substantive in attributiver Beziehung verbundene Adjektiv zu einem
Substantive und setzt das Substantiv als Attributiv im Genetive
hinzu. l) Wir unterscheiden hier folgende Fälle:
a) Das Substantiv steht mit dem Adjektive in der Pluralform, und
das Adjektiv behält das Geschlecht des Substantivs (sehr oft sowohl
i) Vgl. Matthiä IL § 442. ßernhardy S. 155 f. Strange Lpz.
Jhrb. 1S36 S. 340 f.
278 Attributives Adjektiv. § 405.
in der Prosa als in der Poesie), als: ot ypyjrtoi t«jv dvdpcDTtwv. Isoer.
2, 50 |X7)Ö£ xd aKOUoaTai xiov TtpayfjLdxwv p.rfik xoü? eu cppovouvxa; xuiv avfrptu-
-o)v rat? TjoovaTs xpt'vEiv (öet).
b) Das zum Substantive erhobene Adjektiv nimmt die Neutral-
form des Singulars, zuweilen auch des Plurals an. Schon Homer
sagt s, 277 in' dpujxspd x£tPo; (a^ VT)^)> "achgeahmt hymn. in Merc. 153.
E, 355 (JLäyrj? in' dptaxspd. M, 118 vr(cuv Ik dp. N, 326. W} 336. S.
Ant. 1265 ijxojv dvoXßa ßooXeofidxtov (das Unselige meiner Entschlüsse).
1209 d&Xt'a? aav][j.a ßorj; (undeutliche Laute von Schmerzensschrei). Eur.
Ph. 1486 dßpd 7tapTjioo« = dßpdv irapr/Sa (Reiz der Wange). Ale. 602
iv toT« d-fafroiai oe ndvx' Ivsoxtv uoepta?, alle Weisheit (Summe der Weis-
heit), wie b. d. lat. Dichtern, z. B. amara curarum, fieta rerum, vilia
rerum u. s. w.; mit dem Artikel auch in Prosa nicht selten, wie Hdt. 1,
185 xd auvxojjux xrj; ix MVjScov 6oou = der kürzeste Weg (genauer: die
Kürzen, Abkürzungen des Weges). X. Ages. 1, 28 xd xpdxtaxa tf(;
ycbpa?. Hdt. 8, 100 xö iroXXöv xrj; axpaxtrj;. 6, 113 xo XExpafijiivov xtov
ßapßdptüv. Th. 2, 94 x?j; SaXaiuvo? xd noXXd. Oft bei den Attikern: km
uoXu, km [xr/a mit d. G. Th. 1, 1 km TrXstrcov dvfrpwncuv über den
grössten Teil der Menschheit. 1, 50 km ttoXü xyJ; OaXdsaT^. X. R. L.
4, 2 km TrXeiaxov d'.ptxveij{Hi dvopaYafh'a;. Th. 1, 118 ot 'AOirjvaToi k~\
j-iE-ya iytDprjaav ouvaptsto?. Hdt. 8, 52 i; xö esyaxov xaxou dnf/(j.£vot.
PI. Symp. 210, a TrpoOupiia; oüoev djroXstyü), ubi v. Stallb. Auch: xt,
aliquid und xt, quid? Th. 4, 130 rjv xi xai axaataapiou iv xrj noXst.
3, 44 cu77vü)[xy); xi. 7, 48 IXtu'oo; xt. 7, 69 Xapvnpoxrjxo; xt. (Vgl. S.
Ant. 1229 iv tw Jufxcpopdc otecpfrdpYjc; ubi v. Schneidew. Ai. 314
xdvYjpex', iv xio Tcpa-yptaxo? xupoi noxe. Eur. Hei. 1195 iv xto Ö£ xeTaai
aupicpopd;;) Th. 1, 70 TYJ; -fvcüpnrjs xd ßlßata (sichere Erwägungen ruhiger
Überlegung). X. An. 1. 8, 8 xal 7)<5y) qv ptisov vj^epa?, wie: Tjvt'xa tjv
iv jiiju vuxxuiv, e£uj ptlaou yjfxepa? Cy. 5. 3, 52. 4. 4, 1. An. 1.
8, 4 xd oe£td xoo xspdxoc, wie extrema agminis. Cy. 8. 3, 41 twv ßowv
xaxaxexpY)[xvt<j(xeva was abgestürzt ist. An. 1, 9, 26 dpxwv rjfju'aea.
(Brothälften). PI. Leg. 806, c r^puau ßt'ou (in der Regel aber nimmt
T)|xtau? gleiches Geschlecht mit dem Substantive an, s. c) Apol. 41, c dpnfjya-
vov otv etY] euoatixovi'a? (etwas Ungeheueres von Glück, ein Übermass von
GL), ubi v. Stallb. Civ. 405, b xo noXu xou ßt'ou. Menex. 243, b
öeivöv xou noXe[j.ou. So viele Redensarten mit ndv, als : th nav xaxou
dcptxveisöai, in omne genus calamitatis, Hdt. 7, 118. Th. 7, 55 iv Ttavxi
dBujxt'a;. PI. Civ. 579, b iv Ttavxi xaxou elvat. Dem. 3, 3 et; redv Trpoe-
XtjXuBe {jtoydrjpt'a;. Ferner wird sehr häufig, besonders in der Prosa, das
Neutrum der Pronomina mit dem Genetive verbunden: Hdt. 1, 84 xouxo
ttJs dxponöXtoc. 7, 38 i; xooe rjXtxir);. Th. 1, 49 Suvinsaov i<; xouxo
dvd-jfxrj?. 3, 56 i; xouxo £up;cpopd;. 7, 86 i? xouxo ouaxuyt'ac. 7, 2 xaxd
§ 405. Attributives Adjektiv. 279
touto tou xatpoü. 2, 17 iv toÜxu> ;t«pa<JXEUYJ? Yjoav. 7, 69 £v xto xoiouxio
xou xaipou. 7, 36 cuTTsp xtj; tI^vt)? welchem Teile ihrer Geschicklichkeit.
X. R. Eq. 4, 1 iv xoioüxtu xy;? otxi'a;. An. 1. 7, 5 iv xotouxu> sTvai tou
xivouvou. Lys. 5, 3 st: xoüxo ty;? YjXixia? acpwTai. Antiph. 2, 1 iv Toüxio
xyj? 7jXixia? xaftsaxüixs;, ubi v. Maetzner, gwhnl. fehlt der Artikel.
Isoer. 7, 9 ei; touto avatu&rjata; rjxetv, ubi v. Bensei er. 8, 31 ei; xouxo
701p xivs; dvot'a; iXYjXu&asiv. PI. Gorg. 493, a tyj; tpuyvj? touto, iv u> ai
£:u8u|xiai Ei'ai. Dem. 4, 37 ei? xouft' ußpscu? iX^Xuilev. 4, 47 e?? xouft
TjXei xd -paYjxara atayuvT)?. 2, 8 xaipou . . repo? touto Tidpsaxi (DiXiitTtcj) xd
TrpaYjjLaxa, auf diesen Punkt ist es mit Ph. gekommen. l) Bei den Tra-
gikern und Späteren 2), wie Plutarch, Dio Cassius u. a., i? xöo' r^lpa?,
bis zu dieser Stunde des (heutigen) Tages S. OC. 1138. Eur. Ale. 9.
Ph. 425. Ebenso xax' ixeivo xaipou od. tou xaipou, ic, IxeTvo xaipou, i?
TOÖE ypövou.
c) Das Adjektiv nimmt manchmal da, wo es unserer Auffassung
nach substantiviert im Neutrum Sing, stehen sollte, vermittelst einer
Art von Assimilation das Geschlecht und den Numerus des Sub-
stantivs an, 3) als: yj tioXXyj ttj? üeXo-ow^jou st. tö ttoXu xyj? II. Diese
Struktur ist eine echt attische, jedoch weit mehr der Prosa eigen
als der Dichtersprache. Am häufigsten wird so das Wort tJjakju?
gebraucht, als: 6 Yjpiuju? xoü ypövou, oft auch ttoXu?, ttXei'üjv, irXet-
uTo«, und zuweilen andere Superlative. Aesch. Eum. 428 vjfxiau? X070U.
Th. 5, 31 sVt xtJ Yj|j.i<jsia xyj? 77)?. X. Cy. 1. 2, 9 ttjv f^iSEiav xyj?
tpuXaxY)?. 4. 5, 1 TrEfx;iExs Y)(xTv xou •jrETuotYjfjivou ai'xou xov Yjp.uuv. 4. 5,4
xcuv apxwv xoü? Yjfiiasi?. Vgl. 2. 3, 17. 4, 22. Dem. 4, 16 xoi? rj^weai
xojv bitlcüv. Eigentümlich X. Cy. 3. 1, 34 x^? axpaxia? (= xwv axpaxiu)-
xiüv) xou; rjfjii'aet;. Hdt. 1, 24 xöv TioXXöv xou ypövou oiaxpi'ßeiv. 3, 105
xov ttXeoj xou ypuaoü. Th. 1, 5 xov -Xeiaxov tou ßi'ou. 30 tou ypövou
tÖv tiXeTjtov. 2, 56 exe|xov xr; 77); tt)v ttoXXyjv. 7, 3 xyjv TiXeiaxYjv
xf(; axpaxia; itapeTa^e. X. Cy. 3. 2, 2 tcoXXy) ttj? ya>pa?. Isae. 2, 19
TTEpi rfi oüxo? xov TrXEtaxov xou X070U -snoiYjxai. Dem. 42, 6 ö 6e dnrexpi-
vaxo, oxi 6 fiev TieirpafASvo? eiY) xoü ai'xou, 6 0 Ivoov änoxsi'fievo?, ein Teil
des Getreides. Isoer. 9, 41 xov -Xsiaxov xou ypövou. Th. 1, 2 tyj? 7^?
rt api'aTTj äsl Ta? fisxaßoXa? xwv oixY(xöptuv Elysv, ubi v. Classen. Th.
7, 25 yaXETttDxdxr) 0' tjv tyj? oTaupcoascu? yj xpucpio?, der verborgene Teil
der Umpfählung. X. R. L. 1. 5 tov -p<ÜTov tou ypövou, ubi v. Haase.
PI. Symp. 209, a jjle7isty) xai xaXXisxY] xyj; <ppovTqjsci>;, ubi v. Stall b.
Civ. 416, b xy)v [j.E7i(jxY)v tyj? süXaßsi'a?. Leg. 689, d yj xaXXiaTY) xal
i) Mehr Demosthenesbeispiele bei Rehdantz, Ind. II unter Genitiv. —
2) S. Lobeck ad Phryn. p. 279. Krüger Gr. II. § 47, 10, A. 3. — 3) Beispiele
derselben „Contamination" in neueren Sprachen bei Paul, Principien der Sprach-
geschichte 2 S. 134. •
280 Attributives Adjektiv. § 405.
ja e "fta tr] Tcilv £uficp(DviüJv jj-ey^ttj Öixaioxax av Xifoixo aocpia. Isoci*. 4, 148
TTjv aoi'y.rjTov xrj; ycöpa;. Selbst b. Relat. PI. Civ. 595, a xo [xr^aixTJ
-apaoeyeaftai aux-rj? (xfj? noirjaEWi) oarj jAipirjXiXY) SC. £:rxiv St. oaov, von
der Poesie nur so viel sie ist fUfjirjTixvj, nur insoweit sie ist ja. X. oec.
4; 8 ortojrjv tt]? yü>pa;.
d) Insbesondere liebt die Dichtersprache bedeutungsvolle Ad-
jektive mit sinnverwandten Substantiven zu vertauschen und diesen das
Substantiv als Attributiv in der Form des Genetivs beizugeben. Diese
Ausdrücke muss man häufig als nachdrucksvolle Umschreibungen eines
einfachen Personennamens ansehen. In der epischen Sprache werden
besonders folgende Substantive auf diese Weise gebraucht: ßia, !';,
;xsvo4, aftevo?, x9]p st. der Adjektive: mutig, kräftig, stark, als:
Afvsiao ßiY) (so auch bei Pindar und den Tragikern, als: Käaxopo; ßia,
Too£o; ßia, IloXuvstxeo; ßia, Oivo|xäou ßia Pind. 0. 1, 88), i; Ty]Xejj.ayoio
(s. Nitzsch zu ß, 409), i« dvejAOU (selbst i« ioäpasae ßi'r,? cHpaxXr)siT); Hs.
th. 332), jxlvo; 'AXxivooio, "Äprjo;, rjeXtou, attevo; 'Hetuovo? (SO auch bei
Pindar aösvo? dvöpwv N. 11, 38, rjjxiövwv 0. 6, 22; mit Ironie von dem
elenden Redner Thrasymachus aus Chalcedon to tou XaXxrjSoviou aftevo;
PI. Phaedr. 267, c). B, 851 riotcpXa-yövcDv 6 7,721x0 riuXat|x!veo; Xdaiov
x-rjp. So Hs. scut. 144 h jxeiacp oe opdxovxo; It]v cpößo;, der furcht-
bare Drache. — In der Sprache der Tragiker und Lyriker vorzüg-
lich 6£|xa? zur Bezeichnung erhabener und majestätischer Persönlichkeit.
Eur. Hec. 724 dXX' Etaopui -yäp xouos oeuttoxo'j oljxa; 'AYajjijxvovo;;
ferner xdpa, oiApa, zur Bezeichnung geliebter, teuerer Gegenstände,
csßac in der Bedeutung von ehrwürdig; als S. OR. 1235 xl9vr,xs
Ostov 'loxdaxYj? xäpa (so schon bei Homer itttiujv Savöä xäpr,va i, 407,
dvopcuv ttTtixs xaprjva A, 500, vgl. W, 260. x, 521). S. Tr. 527 xö 8' djjr^tvEi'xr,-
xov ojxfxa vu|j.cpa;. Aesch. Eum. 885 d \j.h d-jvöv Im' <joi Hei^ou? <si-
ßa«. S. OR. 830 ftewv d^vov alßa;. Auch ovop-a bei den Tragikern.
Eur. Or. 1082 cu Tiodsivov ovoja' ojxiXi'a? Ip-?)?, yaTpE. Ferner: Pind.
P. 1, 72 6 Tupaavcuv x' dXaXaxo? . . vauai'axovov ußpiv iocdv = 01 Top-
oavoi dXaXd^ovxe; . . toovx&c. Ar. PI. 268 tu ypuaöv d^yeiXa; lirtov, goldne
Worte. (Aber nicht gehört hierher Eur. Ba. 389 6 xa; fjijuyia« ßi'oxo;
= & lv r]ouyi'a ß.) Eur. Or. 1217 aü (xlv vuv . . Tiap&svou osyou 7160a
= TiaptJ-Evov dvsXöoüsav, ubi V. Schaefer. Hipp. 661 Osd<jo|Aai 6e oüv
Ttaxpo; (xoXwv 71081, cum patre reverso reversus, ubi v. Valcken. Ar.
Thesm. 47 9r(p(uv x' d'/pimv ttöos; GXoop6[i.(ov | pY] Xu£<j8<ov, bestiae circum-
cursantes. Vgl. S. Ant. 43 st xov vsxpov £üv t^Ss xoucpui; yspi „im
Vereine mit mir, weil bei dem Anfassen die Hände thätig sind"
Schneide w. — In der Prosa und Poesie das Wort ypf]|j.a als Aus-
druck der Grösse, Stärke, Masse, als: Hdt. 1, 36 06; yprjfia fj-^a, ein
tüchtiges Stück von einem Schweine (vgl. X. Cy. 5. 2, 34 IXaopo;, xaXov
§ 406. Apposition. 281
x'. yp9j|xa.) Ar. V. 933 xXstzxov xo yprjjjia xdvopö; „aus lauter Dieberei
ist der ganze Kerl zusammengesetzt". Theoer. 18, 4 pi^a x?Wa Aaxai-
vav, ein derber Schlag von Lakonerinnen. Hdt. 3, 109 tcoXXov ti YpTJjxa
xaiv Tczvcuv mgentem v/m. 7, 188 7jv xe xou y^eifwovos yprJM.a dcpopyjxov
„und war des Sturmes unerträglich viel". 3, 130. 4, 81. 6, 43. X.
Cy. 2. 1, 5 ar^evoovrjTüJv rafATtoAu ti ypr^pia. Ar. Ach. 150 ojov tö ypr^a
:rapv6-ü)v TtpofflpyeTai. Thesm. 281. R. 1278 u. s.; Eur. Ph. 198
cfd6']>'jyov -j-dp yprj|Aa ftrjXsiojv Icpu; v. etwas Erhabenem ironisch PI. Civ.
567, e fiaxdptov Xlfsi? xupdwou ypTjjjia. <J>uat? xivo; wird oft von einer
Sache nach ihrer natürlichen Beschaffenheit gebraucht. PI. Symp. 186, b
•?] (püst; xcuv atüjxdxcuv xov oitxXouv eptoxa xouxov syet, die Körper nach
ihrer natürlichen Beschaffenheit. Phil. 30, b lv xoüxot? o oux dpa ixspr,-
yavYJaöat xtjv xciuv xaXXi'rrcuv xai xt(xio>xdxa)v cpujiv = xd cpujei xdXXiaxa.
Phaedr. 251, b yj (qua ratione) r{ xoü itxepou tpuet; dpoexai. Ferner uts;
Ayaiuiv, xoupoi 'Ayaioüv Homer, Pind. J. 3, 54 Tratosaatv 'EXXdvtov, oaoi
Tpcuavo' Ißav. Auowv -atoec Hdt. 1, 27, vgl. 3, 21. 5, 49. 7, 130, um
eine glorreiche Abkunft rühmend anzudeuten ; so auch von Künstlern
und Gelehrten, die die von ihren Vätern ererbte Kunst oder Wissen-
schaft treiben. PI. leg. 769, b oi Cur/pdcpcuv TtaiSs?. Civ. 407, e ot tcouös;
aÜTou ('AaxXTjTuoü), die Ärzte. l)
§ 406. Apposition.
1. Apposition nennt man ein Substantiv, welches zu einem
anderen Substantive oder substantivischen Personalpronomen und
selbst zu dem im Verb liegenden Personalpronomen als nähere
Bestimmung in gleichem Kasus und, wenn es ein Personen-
name ist, auch in gleichem Genus und Numerus hinzugefügt ist.
Vgl. § 362, 1. Die auf zwei oder mehrere Substantive bezogene
Apposition steht, wenn sie ein Gattungsname ist, im Plurale;
über die Verbindung einer Apposition im Plurale mit einem Sub-
stantive im Sing. s. § 362, 2. Die Apposition drückt einen sub-
stantivischen Begriff als identisch mit dem näher zu bestimmenden
aus und tritt als ein Besonderes zu einem Allgemeinen. Küpor,
6 ßaaiXeu?. TöjAupi?, tj ßaai'Xeta. E^co, 6 ßaa'.Xeu;. Kupo; xai Kpoiao?, oi
ßaaiXei?. X. Cy. 5. 2, 7 xrjv ftu-yaxlpa, oetvov xi xdXXo; xai fii-ysOoc,
i;aYtuv cuöe slrrev. Tb. 1, 137 6e;x ktxoxXt;? tjxio Tiapd ae. S. Tr. 1105
vuv . . xucpXr); ut:' axr,; ixireTr6p9rj(j.ai xdXa;, | 6 X7j? dpi'axrj? [ATjxpo? tuvo-
1) S. Matthiä IL §§ 430, 5 u. 430 b. Bernhardy S. 51 f. Valckenaer
ad Eur. Ph. 206. Passow Lex. unt. y.pTjtJ-*; über cpuats Stallbaum ad PI. Symp.
191, a, u. Passow; über -alSs; Ca>Ypa<pu>v u. dgl. Stallbaum ad PI. leg. 720, b.
et Phil. 36, d.
282 Apposition. § 406.
jxajjjLsvoc, | 6 xou . . Zrjvbs auOTjöel? 70V0;. Eur. Hipp. 1066 ttoi örjd' 6
xX^[i.ü>v rp£<i;0[Aai; Andr. 1071 otac 6 xXrj[xcuv ay-feXcov yjxid xuya?. Luc.
D. D. 24, 2 6 0£ Mat'ac xrj? AtXavto; 6iaxovou|i.ai aüxo?? (d. i. l^di,
6 Mat'a? sc. uto?). Beruht die Identität der Apposition bloss auf einer
Ähnlichkeit, so wird derselben w? hinzugefügt. A, 72 ot 6e Xuxoi tu?
9-uvov. Der Gebrauch der Apposition ist im Griechischen, wie wir sehen
werden, ungleich vielseitiger als in anderen Sprachen.
Anmerk. 1. Die wenigen Stellen bei T hu kydi des, wo die (in einem Infinitiv
mit Artikel bestehende) Apposition nicht in gleichem Kasus mit ihrem Substantiv,
sondern im Akkusativ erscheint, sind kritisch verdächtig. 7, 36 xf( xe rcpoxepov
dua&fa xcüv xoßepviqxdiv ooxouttj elvai, xo dvx(-piupov £'j-ppo5aai , (j.dXiax' av a6xol
^pTjoaaöat. 8, 87 xaxaßoTJs Ivexa ttj; £? Acr/.£oa([AOva, xö X^yeaSai, w? oöx iotxet,
so die meisten edd., nur wenige xoü. Anderer Art ist 7, 67 xyj; oo-^aecu; rpooYs-
Y£vy][jlIvtj; aüxw, xö xpaxfaxo'j; eTvcu st tou« xpaxtaxo'j; evtxTjaoctxEv.
Anmerk. 2. Über die Ellipse der Wörter uioc, -at;, S'jydxiqp u. s. w. in der
Apposition s. §403, b; über die Apposition statt des attributiven Genetivs §402, e;
über den Gebrauch des Artikels bei der Apposition s. d. Lehre v. d. Artikel.
2. Die Apposition nimmt gemeiniglich ihre Stellung nach dem
zu bestimmenden Worte ein, kann aber durch andere Worte von
demselben getrennt werden. X. An. 1. 6, 11 e?? xy]v 'Apia-KÜ-zoo
jxy]vtjv zlartfßrt, tou TCtaxoxäxou xeov Kupou <jxt]tcto<j-/(dv. Die Apposition
steht vor dem zu bestimmenden Worte, wenn sie ein grösseres Gewicht
hat als dieses. X. An. 6. 5, 2 6p5 asxov aiaiov 6 fxdvxu 'Ap7)£icov
öappobio?, der Name ist hier Nebensache. PI. conv. 185, d xov
taxpöv 'Epu;i'[xa)(ov. Dem. 18, 39 ßaaiXeu; Maxeoovojv dH'Xtrc-o;. Ebenso im
Lat., s. Kühner's Bmrk. ad Cic. Tusc. 5. 3, 90 Scythes Anacharsis.
Zuweilen wird die Apposition selbst durch viele Wörter von ihrem Sub-
stantive getrennt. Th. 2, 12 MeX^aiTr-ov Trpcoxov aTroaxeXXsi iz xa; 'Adrj-
v7.;, xov Ataxpirou, avopot ^Tiapxidxrjv. X. An. 3. 4, 37 xaxaXajxßävouji
•/(üpt'ov urespoectov oi ßdpßapoi, tj ejxsXXov EXXirjve; Traptevat, dexpeo vu^i'av
opou;.
Anmerk. 3. In der Dichtersprache, namentlich in der Homerischen, be-
steht die Apposition bisweilen darin, dass das Wort, welches durch die Apposition
zu erklären ist, mit einem Zusätze wiederholt wird (epanaleptische Apposition1))
B, 672 ff. Ntpeu; . . a^e xpEi; vrja{ Ifoas, \ Nipeuc, 'A^Xatt]? uiöj XapÖTroto x' ava-
xxos, | Nipeüs, os xxX., ubi v. Ameis. Vgl. 837. 850 dur' 'A;toü eipupeovxos, |
'A£ioü, oi xaXXioxov uBiop IjtixfSvaxai alav. (Über die dabei vorkommende
Attraktion s. § 555, 4.) Eine gleiche Erscheinung findet sich auch b. Hdt. 7, 121
init. 9, 73 init.
3. Wenn zu dem Possessivpronomen eine Apposition tritt,
so steht dieselbe im Genetive, weil diese Pronomina den Genetiv
der Personalpronomina vertreten, wie dies auch im Lat. b. ipse u.
im Altdeutschen b. selbst geschieht, als: mit sin selbes Hant (Grimm
») S. Krüger II. § 57, 9, A. 1.
§ 406. Apposition. 283
IV. S. 358. Becker ausf. Gr. I. § 168.) r, 180 Sarjp aux' e>ö; g?xe
xuvw^too;. Z, 490 xd a aüxvjc ep^a xöjxi£s. £, 185 xd u' airou xtjoe
ivians?. o, 262 Xi'ssopiai . . uirep jtj? x1 auxou xscpaXy]? xai ixaiptuv. a, 7
auxcov fdp u cp exs p7jot v dxajftaXiTjsiv oXovro. P, 226 ü[j.£xepov 61 exa-
axou öofiov ds?a>. II, 236. 0, 39. ß, 138. S. OC. 344 xdfxd oostyj-
vo'j xaxd. Ar. PI. 33 x6v ijxov auxou xou xaXaiTrwpou Qt'ov. Hdt. 6, 97
otTitxe eVi xä ujjLEXspa auxcuv. PL conv. 194, b xt]v st)v dvöpei'av dva-
ßatvovxo? eVt xov öxpi'ßavxa xat ßXI'jiavxos ivavxi'a xoaooxto Oedxpw. Dem.
4, 7 xä u|xexep' auxo v xopuetafre (recuperäbitis). Ebenso ist der Genetiv
der Apposition zu erklären bei Adjektiven, welche statt des attributiven
Genetivs (§ 402, a) stehen. Es sind Adjektive, welche von persönlichen
Eigennamen oder anderen Personennamen abgeleitet sind. B, 54 Neaxo-
pevj TTotpdt vYjl nuXirjYevEocßaaiXTJoc. E, 741 iv oe xe Top^eiT] xscpaXT]
oeivoto TrsXüjpou. PI. Lach. 179, a 7rot7n;tpov ovop.' I^si xoujxou
Tiaxpo;, des Grossvaters (zolkkoo), welcher mein Vater war. Ap. 29, d
'Adrjvaio? wv -oXecos ty)5 p-E-ftaxir];. Epanaleptisch Hdt. 9, 92 Aijupo-
vou, dvopöc 'A7roXX(ovTjX£a>, 'AiroXXtovi'yjc TT)? e\ xw 'Iovuo xöXirtp. Auf-
fallender: X. An. 4. 7, 22 ylppa oaasicuv ßocuv üVoßosia.
4. Häufig dient die Apposition zur Erklärung und näheren Be-
stimmung eines allgemeineren Begriffs. Th. 3, 104 xrjv tisvxe-
XYjpioa xoxe upwxov [xsxä xtjv xdöapaiv ircot7)<jav ot 'AÖTjvatbt xd A^Xia
(wo Herwerden u. Stahl xd ArjXta streichen). PL Gorg. 524, b 6
dcfcvaxo; xu^dvEt tuv ouoev aXXo tj Suoiv n p aYpidxo i v oidXust?, tt]£ ^,jy'^?
xai xou tra>[xo:xoi;. So oft die eines Pronomens. PL Apol. 37, a xou-
tou xtu(o|xat, iv TrpoxavEi'o) cux^aeco;, s. § 469, 3. Hierher gehört auch
die Apposition bei ovo(xa, s. § 356, 2, sowie auch die Apposition bei
Massbestimmungen s. § 402, e. Über die Apposition nach einem
Relative s. §556, A. 2, und über den Infinitiv oder einen ganzen
Satz als Apposition s. § 472, 1, c) u. nach einem Relative s. § 562, 2.
An merk. 4. An der Stelle einer erklärenden Apposition wird, wenn dieselbe
nachdrücklich hervorgehoben werden soll, bisweilen das Verb Xeyio (ich meine)
gebraucht, und zwar entweder in Verbindung mit dem Akkusative oder mit
Wiederholung des vorangehenden Kasus. Dem. 24, 6 7ipoaExpci'jo' dv9pu)7:u> -o-
V7]piö . ., u> teXsuTciaa oXtj 7tpoaexpouosv 7] ttgXic, 'Avopoxtcuva Xe^cu. 8, 24 ttocvte; . .
xat rcapd Xt'tov xai Trapd 'Epudpafauv xai irap' luv av sxaaxoi ouvouvxat, xo'jxidv x<üv
x'?jv 'Aaiav oixouvTwv Xey<d, ypr^axa Xa[xßdvo'jaiv. Vgl. 57, 24. Aesch. fr. 169
äXX' ' AvxixXeia; dooov i^X&e Sfou'fo;, | xfjc arjc Xiftu xoi fXTjTpoc, fj o' e^efvaxo *)•
(Ähnlich PI. Gorg. 478, b x( oüv xouxtuv xdXXtaxov ioxiv; Pol. Ttvtuv XsfEi;; S. XpTj-
[xa-taTixTj?, faxptxTJ?, oixy];.). Ebenso im Lat. 2). Cic. Ph. 8. 7, 20 hesternus
dies nobis, consularibus dico, turpis illuxit. Bei den Tragikern wird auf diese
Weise der Eigenname hervorgehoben. Aesch. Ag. 1035 ziata xopdCou xai cu,
1) Vgl. Lob eck ad S. Aj. 569. — 2) S. Kühner Ausf. Gramm, der lat.
Spr. IL Bd. 1. Abt. § 67, Anm. 2 (S. 183) u. ad Cicer. Tusc. 5. 36, 105.
284 Apposition. § 406.
Kocodvopccv Xtfto. S. Ph. 1261 ab o\ tu riofavto; ~cü, OtXoxTTJnqv Xiyw. Ai. 569 TeXa-
|i.(üvt 8e££ei [XTjTpt t', 'Eptßofa Xe'/uj, ubi v. Lob eck. Ant. 198 tov o' oL £'jvxtfAov
toüSs, rioXuvefxTj Xsyu). Tr. 9 [xvY)aTr(p -jap fjv fxot TO7au.o;, 'AyEÄqjov Xeyü>. Eur.
Ba. 913 oe töv -p69'j;xov ov&' d u.7] ypswv öpäv | . ., Tlcv&ea Xey*"- Med. 271.
5. Das als Apposition zu einem Substantive hinzugefügte Sub-
stantiv bezeichnet oft eine äüs der im Satze ausgesprochenen Hand-
lung hervorgehende Wirkung oder ein Ergebnis (vgl. Nr. 6 u.
§ 411, 1). l) A, 155 ttavarov vü toi opxi l'TajjLvov, ich schloss ein
Bündnis als Tod, d. i. zu deinem Verderben. S. OC. 984 auTrJ« ovsi-
6o; Traiöot; l£ecpu<rl jioi, sich zur Schande. El. 130 t]xet' Iixojv xa[i.dto)v
7rapa(j.uiltov; als Trost, zum Tröste. Eur. Or. 814 f. ärcote y_pu3si'a;
ipi; dpvb; | rjXu&e TavTotXiSctic, o^xtpöraTa OotvapiaTa xai a^dfta y6V"
VOUCDV TSXSIOV. Pll. 1352 otov TSp|J.Ov', IoxdsTT], ßlOU | ^dfiLCOV TS T(J5v (JÜJIV
2cpt7YÖ? atviYp.ou; stX7]C = custe toioutov TEpfiova ßtou ydjxiüv te toSv aa>v
stvat, 2cp. atv. Mrfi. Vgl. Hec. 1075. M. 194. 597. 1322. Hdt. 2, 155
tö os xaTasTEY aujxa t9J; opo^T); aXXo; i-r/lsTai Xi'fto:, als Dach, damit
er zur Bedeckung diene. PI. leg. 903, b ^Tryotuv irpo^SEiaöai fxot ooxei
jj-üftcov Ixt tivcdv, als ein Heilmittel. Prot. 316, e Tai? te^vou? TauTau;
TCapaTT£Td(j|xajiv i^piqaavTo. Auch mit d>; vergleichungsweise. Ib.
316, d (ofavjjjiaTi) ü>; Ta|xtsitu £ypr]T0. So sagt man toutio yptüpiou ttkjtcü
«pi'Xip von dem, der an einem in Wahrheit einen treuen Freund hat, w;
ri3T<y cpiXw von dem, der an einem einen treuen Freund zu haben
meint ; 2) doch kann selbst bei einer wirklichen Vergleichung w; weg-
gelassen werden. Dem. 43, 83 vojai^sts 8yj tov 7:aT6a toutov ixsTTjpiotv
ÜJJLIV TTpOXStaÖai U-Ep TlDV TETEAEUTY]XOTa)V.
6. Zu einem ganzen Satze oder zu mehreren Worten des
Satzes tritt zuweilen ein Substantiv im Nominative oder
Akkusative als Apposition, und zwar im Nominative oder
Akkusative, je nachdem ein Nominativ oder Akkusativ vorangeht,
wenn die Apposition ein Urteil ausspricht; im Akkusativ, gleich-
viel, welcher Kasus vorangehe, wenn die Apposition ein Bewirktes,
ein Ergebnis, eine Folge, Bestimmung oder Absicht (vgl.
Nr. 5) bezeichnet. Häufig bei Eur. a) Eur. Heracl. 71 ßio^ofxsjöa xo"
(jTecpY) }juaivETott, | ttoXei t' o ve too? xai ösüiv aTijjua. Or. 499 Ircel ydcp
I;st:vsu<jsv 'A^a^Eji-vcov ßiov | -XrjeU duyaTpö; rrj« Iprfi u~al xdpa, | aijy.-
gtov spyov. H. f. 323 tu; jj.y) texv Ebtoa>(XEv, dvouiov frsav, | <J/uyoppa-
7ouvTa. Vgl. Or. 727. Hipp. 815. Ba. 30. 693. 1100. Auch in Prosa.
PI. Gorg. 507, e ävtIjvotov xaxöv. — b) Ü, 735 rj ti« 'Ay^atwv J ptysi (sc.
autov) ysipö; eXwv dito Ttup-fou, Xu 7p 6 v oXsdpov = u»tte X. o. eivat.
A, 28 ÄSTE KpOVICDV | EV VECfEl <JTrjpt;E, TEpa? JAEOÖ-CDV dv&p<!>irtDV (Vgl.
i) Vgl. Matthiä II. § 428, 1. § 433, A. 3. Pflugk ad Eur. Hei. 77.
Monk ad Eur. Ale. 7. — V S. Kühner ad Xen. Comm. 2. 1, 12.
§ 406. Apposition. 285
P, 548 Tpiv . . rlpa« ejjijxevai.) T, 50. S, 197. £, 1*4. J) Aesch. Ag.
226 ItXy) 8utt)p ysvsS&oi Ou^axpö:, rcoAifj.<DV dptu-föcv (oujte dpwcav etvai.)
1420 ou xouxov ix "(••?,; TTjaoe xpvjv a' dcv6pr(XaTE?v, | jxiaajAatcüv azoiva.
Vgl. Pind. 0. 11, 78 ibiq. Dissen. Eur. Or. 1105 'EXsvtjv xT<xvü>[xev,
MsveXeco XÜttyjv -txpav. Vgl. 843. 962. El. 1261 'AXtppofttov oV Ixtocv
ujjjLoeppcüv Apr;;, | fXTJvtv Ou-j-a-po; dtvoatcov vj[X(p£'j[j.aTu>v. J. A. 234. Andr.
291 ibiq. Pflugk. H. f. 226. Tr. 879. Ale. 7.
Anmerk. 5. So erklären sich die adverbiellen Akkusative ydptv c. g.,
ydptv Ifnqv, otjv, me«, £«a gratia, Stopsdv u. otoxtvrjv (b. Hdt.), Trpotxa als Ge-
schenk, umsonst. 0, 744 o; Tis 51 Tpuxuv xofXijj« eVi vqool cpspotxo (sich stürzen
wollte) . . ydp tv "Exxopo; als Gefälligkeit für H.
Anmerk. 6. Auf ähnliche Weise tritt bisweilen auch das Neutrum eines
Partizips oder Adjektivs als appositionaler Zusatz zu einem ganzen Satze,
gleichfalls, um ein Urteil über denselben auszusprechen. S. Ant. 44 t\ ydp
voei? Sd-xstv oep', ÄTtoppifjTov noXei; = o d7i6pp7]xov isxiv. Eur. Or. 30 7m>tei
('AtcoXXiuv) 'Opeaxiqv aTjTEp', 7] oep' e'-jefvaro, xxelvat, irpös oüy a-avxa; sü'xXstctv
epepov, eine That, welche nicht Ruhm bringt. Suppl. 1070 xal ovj -apstxott
{solutum est) cüjfi.'a, aoi [asv o'j cptXov. M. 1035 (eT'/ov sX-toot;) xat&avouaav yspstv
EU 7TEpl3TEXElv, | £ "*] X 10 T 0 V dvOpcoTTOtOl.
Anmerk. 7. Die ein Urteil über den Satz oder ein Ergebnis u. s. w.
aussprechende Apposition wird bisweilen dem Satze vorangeschickt2), a) Eur.
Ph. 999 atcypöv -(dp, oi u.sv . . oüx öxvrjoo'jaiv ftavstv, . . tyi\> os . . e£(o yQovö;
a-eifj.t. H. f. 196 ev (aev to Xipaxov, fiupfous oJotou; dcpEt; | dXXot; xö etüu-a pÜExat
fj.7] xaxdavslv. b) Pind. J. 3, 7 s'jxXeidv o' Ep-ftuv cc-oiva, ypT] fisv ufxvfjoai tov eaXÖM
= uiaxs Etvat aTrotva. S. OR. 603 xat xüivS' e'Xey"/ov, . . [I'jSiüo' teuv | tteoSo-j, xd
ypirjoftevr Et acr-piö; tjyy61^ oot = uiaxE eXey"/ov stvat, st xd yp. a. TJYY-
Anmerk. 8. So sind auch die zu Anfang eines Satzes oder Satzgliedes
stehenden Ausdrücke: iö 5s jxsYtaxov, xö i* jx., xal xö ft., xö os Bsivototov, xai xo
o., xo ye Eiyaxov, xai xo f., xo x£'x>dXa;ov, xo xsXE'jxatov, xö Xsyousvov u. dgl., xo
c. Genet., xoüxo o c. m*fro /?«. zu erklären, die der Lateiner durch id quod c. verbo
fin. ausdrückt. Th. 2, 65 xö oe piYtoxov, rcoXsaov dvx EiprjvrjS syovxe;. 3, 63. 4, 70
X. Cy. 3. 1, 1 xal, xö u.sYtoxov, eV^sixo xtX. Vgl. 4. 1, 24. 5. 5, 24. R. L
10, 8 xai y^P> ^° Tcdvxujv öau[j.aax6xaxov, i:iaivoÜ3i u.ev Ttdvxe? xd xotaüxa ^txitt,
ÖEuiAaxa, }Atu.Eia9at os ctüxd ouOE[j.(5t itoXi« IdeXei. Aeschin. 3, 161 xa(, xö -dvxtuv
ÖEtvöxaxov, 'ju.eic p.Ev xoöxov oi -poüöoxE . ., ooxoj 8s ü4adc vvv -poosotuxsv. PI.
Ale. 2, 143, b 7,at, xö y' sayotxov, elt/ouevoi t^Tv aörols xd xdxtoxa. Theaet.
190, b t] xat, xö Ttdvxiov xscpdXatov, oxo^et, st xxX. Soph. 261, b oyoXrj tto-j, xö
xaxd xt,v -apotu-tav XeyÖ(aevov, o y£ xoioüxos d'v Ttoxs sXot -6Xiv. Vgl. Phaed. 101, d.
Gorg. 447, a dXX' tj, xö XEYÖfXEvov, xaxoTttv sopTTjs tjxoulev. In Verbindung mit
dem Demonstrative. PI. Gorg. 508, d av xe x6-xeiv ßouXTjxat, xö veavtxöv öyj
xoüxo xoü ooü Xöyou, ir.l xoppTj? T<ßiod erat scilicet magnificum dictum tuumw.
Stallb., wie 514, e xö Xeyöu-evov or, xouxo. Nur selten fehlt der Artikel. Th. 1,
142 p.EYtoTov os, xfj xiöv ypTjjidxcuv or:dvEt xtuX6oovxctt. PI. Phaed. 96, e xai Ixt y£
xouxwv ^vapY^oxspa, xd OExa ;xot ioöxst xtiv öxxto t:Xe(ovc( slvat. — PI. Theaet.
183, e flapu-sviOT); oe aot cpatvExat, xö xoü'OfATjpoLi, alöotö; xs ptot stvat Su.a oei-
vö; xe. (Anders Lach. 191, b xat sü, xö xtüv 2xu9(üv, I-ttscuv rzipi Xeysic, braclry-
i) S. La Roche, hom. Stud. § 115. — 2) Matthiä II. § 432. 5.
286 Apposition. § 406.
logisch st. to T«iv 2. X£yu>v Xeyei; i^Trsiov nipC). — PI. Civ. 462, d xai toüto o
^pcoxäs, toü xoioOtou IyY'-1™70' *) ä'ptoTa roXtxE'jopivT] 7:6X1? oi/.ei, ubi v. Stallb.
Symp. 221, b tö aöv otj toüto.
Anmerk. 9. Wenn die Ausdrücke to oe [/.eyiotov, to 6e loyaxov u. s. w.
nachdrücklicher hervorgehoben werden sollen, so werden sie entweder zu einem
Hauptsatze erhoben, in dem iarfv zu ergänzen ist, oder in einen Adjektivsatz ver-
wandelt, und der Hauptsatz zu einem Nebensatze (Substantiv- oder Adverbialsatze)
oder zum Acc. c. Inf. gemacht oder auch als grammatischer Hauptsatz mit fap
angereiht, a) PI. Phaed. 66, d to oe loyaxov ttcivtcuv (sc. iox(v), oti öopußov T.apiyzi.
Lys. 27, 12 to oe -avTtov üTrepcpuearaTov, ort ev piv xots toiot; ol äotxoupEvoi oaxpuouai,
ev oe toIj OTj[i.oat'ot; xtX. — b) PI. Civ. 491, b ö p.Ev iravTiuv Oa'jjxaaTOTaTov axoüaai,
oti . . £jiTjVEi5au.£v, d. i. toüto egtiv, o Tt, s. Stallb. Euthyd. 304, c o 3e xai aoi
(jLäXiaxa -poaTjXEt dxoüaat, oti ojoe tö y_p7jt.i.aTiCEa8ai cpaTov oiaxouXÜEtv oüoev. Vgl.
Lysid. 204, d, ubi v. Stallb. Isoer. 4, 176 o oe ttävtcuv xaTaYEXaoTOTaTov, oti tcüv
YEYpap.p.£v<DV . . xa ydpia'7. Tuyyjivo[j.£v oiacpuXaTTOvTE;. 6, 56 o Se 7iavTü)v oyexXiu)-
TaTov, Et . . pat)'j[x6T£pov TtJüv aXXuuv ßouX£oa6ij.E&a itepl toutcuv. Lys. 19, 33 o oe
-ävTtuv OEtvoTctTov, tt;v dozXfr^ •J-o6Ei;aa8at iraiota Eyouaav zoXXa xtX. — c) Ps.
Isoer. 17, 14 o Sc ttccvtiov SetvoxaxoV xaxeYyu<i!ivxos y^P Meve$£vou . . töv raioa,
Ilaai'ouv aüxov STrra xaXdvTiuv 6nrjY7'J'fjaaTO- Vgl. Lys. 3, 39.
Anmerk. 10. So werden auch die Ausdrücke ouolv ftecTEpov, eines von
beiden, äficpoTEpov, äjjicpoTSpa, oö^ETEpov, -äv xoivavxfov, xaÜTÖv toüto u. dgl. als
Appositionen einem Satze oder Satzteile vorangeschickt. T, 179 'AYapEpvtov, [
ot jxcp oTepov, ßaciXsü; x' aYatto; xpaxepo« t' <su-/jj.t]ttj;. A, 144. o, 78; bei Homer
zu einem Adverb erstarrt, auch vor dem Gen. u. Dat. N, 166 yiüaaxo o' atviö; j
äacpoTepov, vixt]c te xai e'y"/eo;, o £uv£ac;sv. A, 60 TtpeaßuxdxTjv .. | äjj-cpoTEpov,
YEvetj te xai ouvExa ot) TiapdxotTi; | xexXTjpai. PI. Theaet. 187, b üv ootw opüJpEv,
O'joiv OctTEpa, t] E^pTjaofAEv, iy o ^py6(A£&a, t] VjTtov oirßöii-züoi. EtOEvai, ö pr^ap-TJ
tapsv. Dem. 18, 171 toü; äpcpoxspa TaÜTa, xai suvous x^j ttoXei xai -Xo'jaio'j;.
Vgl. 139. Aeschin. 3, 234.
7. Zu Substantiven, die den Begriff einer Mehrheit aus-
drücken, werden oft substantivische Bestimmungen, welche die
Teile jener Mehrheit bezeichnen, in gleichem Kasus als Apposi-
tion hinzugefügt (Appositio partitiva oder distributivd). Besonders
gehören hierher die Wörter: exotaxo?, exäxspo«, ttö*« (jeder), 6 pev . . 6
oe, ot piv . . ol oe (bei Hörn, nur im Dual u. PL, nicht im Sing. 6 piv . .
6 oe), aXXo? aXXov, alius alium, einer diesen, ein anderer jenen, einer
den anderen, oder gegenseitig, aXXos aXXofrev, alius aMunde, einer von
dieser, ein anderer von jener oder einer anderen Seite. Das Subjekt,
welches das Ganze bezeichnet, kann im Prädikate liegen (wir, ihr,
sie). In dieser Redeform tritt das Ganze nachdrücklicher hervor;
steht aber das Ganze im Genetive, so treten die Teile mehr hervor.
H, 175 oi 6e xXrjpov i<JT)p.rivavxo exaaxo?. 1,311 u>; jjltj p.oi xpu^xs Ttaprr
p.evoi aXXodsv aXXo?. A, 571 xd oe ooupa . . aXXa pvev . . uoXXa oe
xxX. a, 424 or) xoxs xaxxeiovTs; Ißav olxovoe exauxo;, suam qitisqite
domum se contulerunt. x, 397 Efviaaav oe p.' ixetvot Icpuv x' iv yepaiv
r/.ajto;. Auffallend K, 215 x<3v 7iavxtuv (st. oi rcavxe;) oi exaaxo;
§ 406. Apposition. 287
oiv Sidsoogi, u. d, 392 tujv oi sxasio; cpapo; . . Iveixaxe. — E, 195
-apd oi acpiv sxdaxiu 81^075; tiriroi | Eaxdsi. 0, 109 oxxt xev ufipu xaxöv
TTSjxTrr^iv exauTü). Vgl. 2, 375. — Hs. op. 161 ff. xotj? p.sv t;6Xejj.o; . .
xoö; jxsv i'f inxa-'jXtp öi/jß'/) . . cdXsje . ., xoü? 8s xal iv V7]£cj3iv . . I;
Tpoi'r(v dfafiüv. Hdt. 3, 158 Ipievov Iv ttj ecuuxou xd£i Exaaxo;, in SUO
quisque ordine manserunt. (Hdt. 6, 111 to aTpaToicsöov ^laoujxevov
Tip Mtj8ix<p axpaxoTiEÖw xo jxsv aoxoo jaeuov s^ivexo ^tci xd£ta; oXt'-ya; . .
to 6e xepa? sxdxspov spptuTo TrXyj&el' ist auxou aus Nachlässigkeit
hinzugefügt.) Th. 1, 89 oixi'ai ai jasv iroXXal eirETrrcöxEcav, 6X177.1 8e
xrept^aav. 2, 51 sxepoc dcp ixspoo frspaTTEias dvazipiTtXdjAEvoi (angesteckt)
efrvfldxov. 2, 103 01 dvrjp dvx' dv8po; £Xü{h,<jav, vgl. 5,3. Doppelte
Teilung: 7, 13 ot civoi oi [xsv . . d-oycopooatv, oi os utco [As^d-
Xou |xta&ou to TipujTov iicapflivTe? . . 01 jxsv . . dnEpyovxai, oi 0£ u>;
sxaaxoi oüvavxai . ., eial 0 ot . . dcpTjpTjvxai. X. R. L. 6, 1 e"v Tai;
dXXat; luoXeai twv Eaoxoo sxaaxo? xai irat'Sav xai oixsxüjiv xai ypr^axaiv
dpyooaiv, suis quisque liberis imperant. Comm. 2. 7, 1 xd; dropia; xwv
cft'Xcuv td; fj. s v ot' a-yvoiav iTisipaTO (ScDxpdxT);) 7vw|A7) dxsiadat, xd; 61 01
IvSsiav 6iod<JX(üv xaxd 6uvap.1v dXXifjXoi; iirapxsiv. Cy. 1. 1, 1. PI. Phaedr.
255, c ~y)yy] • • r] |X£v eh aÖTov I60, ^) 8 s . . diroppEi. Dem. 18, 182
'EXXrjvioa; uöXsi; a; jjlev (= Ta? jjiv) £fj.<ppoupoo; ttoieT . ., Tivd; ok . .
xaxaoxd-XEi. PI. Charm. in. xai |xs tu; eioov EtaiovTa iz d-poaooxr|Tou,
softu; 7(ff7rd£ovxo aXXo; aXXodsv. Vgl. 153, d r^ptoxcov 6e aXXo; aXXo.
Jedoch richtet sich in dieser Fügung das Prädikat zuweilen nicht nach
dem eigentlichen Subjekte, sondern nach dem beigefügten ixccoro«, tjja
u. s. w. n, 264 01 61 (<j(pYJxe;) aXxijxov rjxop syovxs; iipoaaco Tide ulxsxai
xai du.ö vei olat texessiv. So auch K, 224 auv xe 6 ö' ipyopisvüj xai xs
■rcpö 6 xou ivöir)3Ev (= 6 EXEpo; upö xoo sxspoo). Eur. H. f. 197 OJOl
8s xo£oi? yetp' lyouuiv E'jaxoyov . . dcpsl; • • djjuivexai. Hdt. 7, 104 0 1 EXXtj-
viüv ixaaxo? cpYjsi xpuov agio? sivai. X. An. 1. 8, 9 TtavTs; outoi xaxd
£»}vri iv -Xaiai'tp TrXrjpEi dvöpcö-tuv sxatjxov xo Ifrvo; luopEUEXo. 2.1,15
ouxoi |j.£v . . aXXo; aXXa Xe^ei. Hell. 1. 7, 5 ot axpaxrj-yoi ßpayia £xa-
oxo; d-EXo-j"rjaaxo. PI. Civ. 346, d ai aXXai -asai (xlyvai) xo aox^;
kxäaxr^ Ip-yov ipTd^£xai. Vgl. Gorg. 503, e, ibiq. Stallb. Die parti-
tive Apposition hat oft ein Partizip bei sich. I, 656 01 6s sxauxo;
eXwv o£i:a? dpicpixÖTrEXXov | aTTEijavxE; ~apd vv^a; idav. S. Aut. 413 xadiQ-
jxE&a . . i^Epxl xivojv dv8p' dviqp. Hdt. 1, 7 apcavxE; Ixea hevxe xs xai
■nsvxaxoaia, TiaT; Tiapd uaxpo; Ixoexojxevo; xrjv dpy^v. Th. 6, 62 01
XoiTioi xcuv 'Aöyjvai'üjv axpaxr]7oi . . 6uo [xspr] Troi^aavTE; xoZ aTpaTsujjiaTO?
xai Xaydiv härspo; I^Xeov. 7, 70 vjpyov 8s Sixavo? fxsv xai AYa&apyo;
xspa? sxaTEpo? too TiavToc sya>v. Vgl. PI. civ. 488, b. X. Cy. 3. 1, 25
sviot ooßoufiEvoi, jxy) XYjcpfrsvTSS d^o&dvtujiv, utto toü cpoßoo Trpoalrodvrjjxouaiv,
oi jxsv piuxouvxs; layxou«;, oi 6s dua^y 6 jx e v 0 1, oi 6s dTioacpaxxo-
288 Apposition. § 406.
[xevot. Vgl. 3. 1,3. Hclt. 3, 82 auxöc sxasxo; ß o uX 6 [x e vo ; xopo-
cpaib« elvat . ., I; iyßsa [xE-fäXa dXX^Xotat djtuvEovTai.
8. Zuweilen wird der Hauptbegriff durch die Apposition nicht,
wie in dem unter Nr. 7 besprochenen Falle, in seine einzelnen
Teile zerlegt, sondern auf einen Teil beschränkt. Th. 2, 47
[IeXo-ovvt)<jioi xal ot a ö ja ja a y o t ta ouo 'jxepT) lasßaXov. 1, 18
ot xs A8irjvaicDV xopavvot xal oi Ix xrj? aXXrj; 'EXXdoo; . . ot itXeiitoi xal
xsXfiUTaioi xaTsXudrjaav. X. Hipp. 5, 11 xa Iv toi; ttoXe^oi? tiXeovext^-
fxaxa eupoi av Tis Ta -AetaTa xat (le^tura aov aTtaxr, YEYevrjfjieva. Dem.
3, 11 Xl^io toüc Tcepi twv &etuptxtuv (vojioo;) . . xal toü? irept Ttuv axpaxEuo-
niviüv Ivt'ou;. (Mit unregelmässiger Hinzufügung des partitiven Gen.
X. Cy. 4.5,37 xatvä fdp TjfiTv ovTa :i icapövia -oXXa auxtuv laxtv
ajüvTaxra. Oec. 12, 8 eaoxoi; suvot ndvTs; 'ovts? av&pa)7rot tioXXoI aÖTtov
ei3tv, o" xtX). Namentlich bei Partizipien: Tb. 2, 54 ('AOTjvaioi) av£[ivrj-
c&T)(jav xal tou6e tou Iicou;, (päsxovTE? ot Tipsaßtixspoi TiaXat aäeadai.
4, 6 oi o Iv t9] 'Axxixrj ovte? risXoTrovvYjatoi . . dvEywpouv xaxd xdyoc
In ol'xou, vofitCovTe; fiiv ot Aaxsöat(xovtot xtX. 4, 73 ot Msfa-
pTjc . . Xo-j-i^ojAEvoi xal ot Ixei'vcdv axpaTTj^ot. X. An. 5. 2, 32 xal
auTol (ol EXXtjvs?) im rcöoa dve^wpouv ßaXXojxEvoi oi ß or( &r)aa vts ?
xal d vxtro £ e u o vxe; xtvs« xiov Kpyjxolv. Auffälliger Cy. 8. 3, 12 jxexd
oe xoijTO dXXo Tpi'rov appia Ictq-cexo, cpoixixt'at xaxa7i:E7:xa|XEvoi oi t ti Tt o t.
Hdt. 1, 52 dvsftirjXE a?vfir)v ax£psr(v -daav ypoiiTjv, to ijuaTÖv xrjsi Xö^r^t
löv 6fX0t'tü; ypiSaEov. 2, 41 xoü; spaevac (ß°u;) xaxopüsaouoi . . xo xe-
pa; xo ETEpov Y) xal djx<poTEpa Ö7:£p£^ovTa. Vgl. 2, 48. 2, 133
xauxa IjxTj^avaTO DeXojv xo jj.avi^iov ^euoÖjxevov d-ooEcat, tva ol ooiooExa Itsa
dvu s; Itecov ^svTjXat, at vuxxe? r)|A£pai tz o lEojxsvat. 4, 71 dvaXap.ßd-
vouai xov vExpöv, xaxaxs xy]pa)[x evov jaev xo a(ujxa, xvjv 6e vrjoüv dva-
3-/ta{>£ iictv xxX. Mit vorangebendem Partizip Th. 5, 61 xal 7rsi<javx£?
(ot AöirjvaToi) Ix xtuv Xö-fcuv xoö; co[j.ji.d^oo; eu9ü? lywpoov Ircl Opyopisvov
-dvxs; ttXyjv Ap^Ettuv. 4, 118 IxxXYjdtav 6e t:o itj s a vxa ? toi); axpaxrj-
•(oi? . . ßouXEuaaafrai 'A $'() v a t o u ;.
Anmerk. 11. Seltener stellt umgekehrt das Subjekt des Verbum finitum den
Teilbegriff, das in gleichem Kasus stehende Partizip dagegen den Gesamtbegriff
dar. Die meisten derartigen Fälle sind auf eine versteckte partitive Apposition
nach Nr. 7 zurückzuführen, t, 462 f. sXOovxe; o' rjßaiov ä-ö c-etous xe xat aüXf(?
"piüxo? bn äpvefoi» X'j6[jlt)v, 'jzeXuaa B' exa£pot>{. to, 483 opxia ntoxä tc<[jl6vt£;
(seil. Odysseus und die Freier) 6 jaev ßaotXeueTtu atsi, | tjueij 5' a'j 7ra(5<uv xe xa3t-
yvVjTcov xe epovsto j exXtjoiv OsujaEv (dem Redenden schwebte zunächst die Fassung
toi 5s ExXsXa&Eaöiuv vor). T, 211 d[xtpoj 6' eCoij.evio YEpapwTEpo; tjev 'ÜvjaoEuc
(als ob folgte: MsvsXao; oe tJ-tov yeP(:(Pö;)- Hdt, 8, 83 ouXXoyo^ tü>v i-ißa-Etuv
-c<i7j odptEv ot 7Tp07]Y0psuE e'j I^ovxa |i.Ev dx TiävTiov 8 s fjt i oxo xXet) c (die übrigen
Reden werden als unerheblich unterdrückt). Th. 5, 81 AaxEoat(x6vioi xal
'ApY^toi SuaxpaxEÜaavxec xd x1 ev Sixuüivi i; oXiyo'j; fjiäXXov xaxsoxTjaav aöxot
ol AaxEoat|j.6vto t (gemildert durch das folgende: xat fiEx' sV.civa ^uvapicpöxEpot
§ 406. Apposition. 289
xarEXaaav). X. Hell. 2. 3, 54 IxeTvoi 81 E£asX#6vTEs.. eItts ijlev 6 Kptxfac
(ähnlich wie oben Hdt. 8, 83). An. 2. 2, 8 ev xd&i (ol "EXX7}vss) &e(i.evot xä
orrXa a'jvrjXttc/v ol oTpaTTjY&l vc et i Xo/ayot xoiv 'EXXtjvmv zapa 'Aptalov. 1)
Anmerk. 12. Als beschränkende Apposition kann zu einer allgemeinen
räumlichen Angabe die spezielle Ortsbestimmung hinzutreten. 9, 4S
"Iotjv 5' ixavsv . . TdpYapov (Garg. eine Spitze des Ida). ft, 362 K67ipov l'xavs ..
e; Ildtcpov. i, 40 'iXiotkv jü epeptuv avEpiös Kixovsaoi -eXatnsv, | 'Ic(i.apu). B, 145
x6(jiaxa piaxpa ftaXacar,;, Ttovxou 'Ixapi'oio. E, 228 aEÜax' Ecp' bt-o-oXcov 8pigxtüv
6'pEa vt^oEvxa, dx poxdxa? xopucpdc (P, 495 xoJXtjv EiasTiraTo -EtpTjv yvjpapiGV.
Th. 1, 107 <t>a>XEu>v cTpaTE'jodvTiuv £; Aiuptä?, xtjv Aaxsoaiuovuov fj.TjtpoTToXiv,
ßotov xal K'jxtvtov xal 'EpivEov, gegen das dorische Gebiet, das Mutterland
der L., nämlich B., K. u. E. = in dem B., K. u. E. liegen.
9. Auf derselben Anschauung beruht das in der Dichter-
sprache, besonders in der epischen, in der Prosa aber nur
selten vorkommende sogenannte ayrjpLa xa&' oXov xal jxepo;, nach
dem zu einem Verb zwei Objekte in gleichem Kasus gesetzt
werden, von denen das erstere den ganzen Gegenstand, das andere
einen Teil desselben, auf den die Thätigkeit des Verbs zunächst
gerichtet ist, ausdrückt. Auch hier wird der Hauptbegriff durch die
Zufügung beschränkt. Bezeichnet das Ganze eine Mehrheit, so
kann auch noch eine distributive Apposition hinzutreten. A, 240
xöv o' aopi -Äfj;' aoyeva, Xuje ok "fuia. 250 xpaxEpöv pä e -evO-oc I
ocpdaXixou; ixaXu'j/e xajtYvrjxoio t:e<tovxo;. N, 615 6 oe Tcpoaiövxa \ii-
xw-ov (r(Xaasv). II, 465 xbv ßaXs veiatpav xaxä ^aarlpa. 467 6 oe
llrjoaoov ouxaiEv ?tcjiov | eyyei oscjiov wjxov. P, 83 Exxopa 8 atvöv ayo;
rüxaae eppeva? dpLCp ijxeXaiva;. Z, 355 a e (xaXisxa tiovo? eppsva; dp<pißeßT|-
xev. r, 438 /xyj fxe, -pvxt, yotXenoioiv ovsioeai 9'jp.ov evitixe. a, 64 Jtotöv
ae Itio; cpii^ev Ipxo; ooövxwv. x, 161 xöv (iXacpov) o lyw ixßat'vovxa xax'
axvYjoxtv jAeaa vwxa : trXf^a. U", 47 £|ae i£sx ayo; xpaoirjv. T, 44Tptoa?
6s xpö[xo; at\o? urtrjXulJE Yuta exauxov. 406 euc apa xovy ipü-covxa Xtjt'
osxsa dup.0? aYrvtüp. A, 501 xov p° Oouaeü; . . ßäXe Soupl | xops^v.
x, 356 rj je Ttöoac vtyel. Pind. 0. 1, 68 Xdyvat vtv jxsXav ysvsiov spetpov.
S. Ph. 823 topeu; . . vtv Ttav xaraaxd^ei Slfia?, 1301 fiiös; [jl e Ttpo; Oea>v
yeTpa. A, 11 Ayaioiatv 8s fj-lya aÖEvo; Ifj-ßaX exdaxw | xapöiT) aXXirj-
xxov -oXEjxi^stv. Hes. op. 76 Tiavxa oe ol ypoi xojjxov IcprjpfAoas I7aXX«s
'Aötjvtj. Pind. P. 1, 8 f. xsXaivwiuv o' Itzi oi vscpIXav | aYxüXtü xpaxt . .
xareye'j«;. Eur. Ba. 619 xtuoe Ttspl ßpoyou; s'ßaXXs ^ovaut xal yiqXaTs
-ootov. Heracl. 63 ßoüX-i uovov ptot x-^oe -poaftzhai yepi; PI. Lach.
190, b xou uilotv auxcuv dpexr) TrapaYevoixEvrj xaT; 'jnjyai;. (PL civ.
615, e gehört nicht hierher, da 'Apoiouov xal aXXou? von eTXxov abhängt,
') Vgl. Richter de anacol. Gr. I. p. 8. Poppo ad Thuc. P. I. Vol. 1
p. 107 und P. III. Vol. 3 p. 231. Kühner ad Xen. An. 1. 8, 27. Classen,
Beobachtungen üb. d. hom. Sprachgebr. p. 135 ff. Kloucek, Über den soge-
nannten Nominativus absolutus b. Thukydides, Progr. v. Leitmeritz 1859.
Kühners ausführl. Griech. Grammatik. IL T. 1. Abt. 19
290 Von dem objektiven Satzverhältnisse. §§ 407. 408.
yefpa? te xai uooa? von ;'j[X7io6ijavTe?). Sehr selten geht der Teil voran.
u, 286 Sut] ayo? xp aöi7]v AaepTtaoTQv 'OSuafa (was um so auffallender
ist, da g, 347 steht oürj a/o; xpaoiYjv Aaepxiaoetu 'Oöujyjo;). Hes. SC. 41
xoto? -jap xpaStTjv Trödo«; ai'vuxo ixot|j.£va Xacüv. PI. Prot. 334, b xoT;
|xev I$u)öev xou aü)[xaro; dqaööv £<jti xü> dt v 0 p w u to , toi? 6 £vxo; xauxö
XO'JXO XaXltJTOV.
An merk. 13. Zuweilen steht das Ganze im Dative {commodi et in-
commodi). E, 493 oaxe oe cppsva; "Exxopi p-üfto;. o, 88 tu 5' exi fj.äXXov Otto Tp6|AO{
gXXaße ^ula. Vgl. 0, 452. Dass der Teil auch durch Präpositionen mit ihren
Kasus ausgedrückt werden kann, versteht sich von selbst. T, 125 xöv 8' ax°»
6£ü xaxä cppsva xu'Le ßafteiav. 0, 250 ryjx aut?, o fxe . . ßaXev At'a; . . TTpoj
ax-yjOo;. N, 580 xov oe xax' ocpdaXjj.<Jüv ipsßevvf) vl>cj ^xdtXu^ev.
Drittes Kapitel.
§ 407 Von dem objektiven Satzverhältnisse.
Sowie das attributive Satzverhältnis zur näheren Bestimmung
des Subjekts oder überhaupt eines Substantivbegriffes dient, so
dient das objektive Satzverhältnis zur Ergänzung oder näheren
Bestimmung des Prädikats. Unter Objekt verstehen wir hier
im weiteren Sinne alles das, was dem Prädikate gleichsam gegen-
über steht (objedam est), d. h. auf das Prädikat bezogen wird und
dasselbe ergänzt oder bloss näher bestimmt. Die objektiven
Beziehungen, in welche das Objekt zu dem Prädikate tritt, sind ent-
weder kausale oder räumliche oder temporelle oder die der
Art und Weise. Diese bezeichnet die Sprache a) durch die
Kasus, b) durch die Präpositionen in Verbindung mit den
Kasus, c) durch den Infinitiv, d) durch das Partizip, e) durch
das Adverb. Das Objekt ergänzt den Begriff des Prädikats, wenn
derselbe zu seiner Vervollständigung ein Objekt notwendig er-
fordert, als: -jfpdcpco Tvjv ImaxoXirjv, ^tuÖujjlu) xrj; dpexr]?, ÖjjuXu) xivi, ejirceipös
efyu r/je xeyvrj;, £iudu[Aw -ypdcpeiv. Das Objekt bestimmt den Begriff des
Prädikats näher, wenn das Objekt nicht notwendig erfordert
wird, wie bei Angabe des Ortes, der Zeit, des Grundes, des
Grades, des Mittels, der Art und Weise, als: ßaot'£<u zk ttjv tcöXiv,
xoy lotpo; tldXXei xi avfh], xaXto; -/pacpsi, cpoßcp d-rjXftov, ^eXcöv eure xaXyjfte?.
I. Lehre von den Kasns *).
§ 408. Bedeutung der Kasus.
1. Die griechische Sprache hat drei Kasus, durch welche ob-
jektive Beziehungen (das Wort objektiv in der weiteren Be-
]) „In der Kasuslehre sind von den Grammatikern sehr abweichende Ansichten
aufgestellt worden. In neuerer Zeit hat sich besonders die Ansicht geltend ge-
§ 408. Bedeutung der Kasus. 291
deutung nach § 345, 9 genommen) ausgedrückt werden: Akkusa-
tiv, Genetiv und Dativ. In anderen Sprachen finden sich neben
diesen drei vorwiegend zum Ausdrucke rein grammatischer Be-
ziehungen dienenden Kasus noch drei lokale, d. h. zunächst für
räumliche Verhältnisse verwandte Kasus: der Ablativ zur Be-
zeichnung des Woher, der Lokativ zur Bezeichnung des Wo, end-
lich der Instrumentalis, der als eigentlicher Instrumentalis das
Mittel wodurch und als Komitativ den Gegenstand womit zu-
sammen eine Handlung vollzogen wird, ausdrückt. Das Griechische
hat diese drei Kasusformen ursprünglich ebenfalls besessen, später
aber mit Ausnahme weniger Spuren verloren (§ 336), indem die
dadurch ausgedrückten Beziehungen vom Dativ und Genetiv mit
übernommen wurden. Dativ und Genetiv können in diesem Sinne
als Mischkasus bezeichnet werden.
2. Der Akkusativ bezeichnet die unmittelbare Ergänzung
(das unmittelbare Objekt) eines Verbs, und zwar zunächst eines
transitiven, sodann auch eines intransitiven oder passiven
macht, dass die Kasus die räumlichen Beziehungen des Woher, des Wohin
und des Wo ausdrückten, der Genetiv das Woher, der Akkusativ das
Wohin, der Dativ das Wo. Als die wichtigsten Verfechter dieser Lehre sind
zu nennen: Wüllner (Bedeutung des sprachl. Kasus, Münster 1827) und Härtung
(Über die Bildung u. Bedeutung der Kasus in der gr. u. lat. Sp. Erlangen 1831).
Auch ich habe mich in der ersten Auflage dieser Grammatik zu ihr bekannt und
erst später die Unrichtigkeit derselben erkannt, indem ich die Einsicht gewann,
dass die Bezeichnung der Begriffe zwar von der sinnlichen Wahrnehmung ausgehe,
doch nur insofern, als auch bei ihr die Sinne nur die Werkzeuge seien, durch
welche unser Geist mit der Aussenwelt in Verbindung trete, die Bezeichnung der
Beziehungen der Begriffe durch die Flexion aber lediglich das Werk unseres
Geistes sei. Die gründlichste Widerlegung der angegebenen Lehre findet sich in
Th. Bumpel's Kasuslehre (Halle 1845 und in dem Progr. Gütersloh 1866), nach
der der Akkusativ der eigentliche Objektskasus ist, der Genetiv der Kasus
der auf sein Besonderes bezogenen Allgemeinheit, indem als not-
wendige Voraussetzung des Genetivs das Substantiv gesetzt wird, der Dativ der
Kasus der näheren Bestimmung der Satzsubstanz (d. h. des Subjekts
und des Prädikats als Einheit gedacht). Derselbe hat richtig erkannt,
dass die Sprachgesetze, die formaler Natur sind, nicht nach der materiellen
Bedeutung der Wörter zu bestimmen seien." Kühner. — Die Bumpelschen
Gesichtspunkte sind auch heute noch massgebend für die Behandlung der Kasus-
lehre. Sie bedurften jedoch, insofern sie den Unterschied zwischen dem echten
Genetiv und Dativ einerseits und den eingedrungenen fremden Elementen (Ablativ,
Lokativ, Instrumentalis) andererseits unberücksichtigt Hessen, der Ergänzung und
teilweisen Richtigstellung. Um diese haben sich namentlich Delbrück (Ablativus,
Lokalis, Instrumentalis im Altindischen, Lateinischen, Griechischen und Deutschen,
1867, und Syntakt. Forschungen IV, 1879) und Hübschmann (zur Kasuslehre,
1875) verdient gemacht.
19*
0<j2 Bedeutung der Kasus. § 408.
Verbs und intransitiven Adjektivs, als: rptXw xov itaioa,' -ypdcpto
tt,v IjuoxoXtjv 5 «X-^cl> xoü; -66a;, XGtTsd-jfT] xtjv xecpaXyjv, xaXoc iaxi td 6;a.[xaT7,
xaXo; xd ofxjxaxa;
der Genetiv a) als eigentlicher Genetiv die nähere (quali-
tative oder wesentliche) Bestimmung zunächst eines Sub-
stantivs, sodann eines intransitiven Verbs oder eines Adjek-
tivs, als: 6 xcuv 'A&Tjvai'wv 6t)[ao;, imftufxia xrj; dpexf,;, iftiftufiü) xrj; dpexY);,
eixTretpo; xrj; xe^vr,; ; b) als ablativischer Genetiv den Gegenstand,
von dem etwas weggeht oder ausgeht, als: eueiv e'öpa; sede ceclere,
otacplpeiv xäJv aXXcuv differre a ceteris, xö fe |xr(xp6; e'-euttexo a matre
accepit;
der Dativ a) als eigentlicher Dativ die nähere Bestim-
mung der Satzsubstanz (des aus Subjekt und Prädikat be-
stehenden Satzes), der im Satze ausgesprochenen Handlung,
denjenigen Gegenstand, dem die Handlung gilt, das mittelbare
oder entferntere Objekt, als: ßoVjdei xoi? d-yaöotc; b) als loka-
ti vis eher Dativ den Ort, wo eine Handlung sich vollzieht, als:
Hom. atöspi vai'cüv, ireSicp Tteae; c) als instrumentaler (komitati-
vischer) Dativ den Gegenstand, mit welchem zusammen und
die Sache, vermittelst deren eine Handlung vollzogen wird, als:
oiaXsYojxai xoT; cptXot? colloquor cum amicis , /prja&ai Tlyv-r] uti arte,
yai'pto xt) vi'xt) laetor victoria.
Anmerk. 1. Der Nominativ, der Kasus des Subjekts, und der mit
diesem in Form und Bedeutung vielfach übereinstimmende Vokativ drücken
keine objektiven Beziehungen aus und sind daher in der Lehre von dem Subjekte
(§§ 351—357) erörtert worden.
Anmerk. 2. Dass in den verschiedenen Sprachen der Gebrauch der Kasus
vielfach von einander abweicht, hat seinen Grund in der verschiedenen Art und
Weise, in welcher die verschiedenen Völker das Verhältnis der Begriffe zu ein-
ander gedacht und aufgefasst haben. So haben die Griechen viele Verben als
Transitive aufgefasst und daher mit dem Akkusative verbunden, die in anderen
Sprachen als Intransitive mit dem Dative oder mit einer Präposition verbunden
werden. Wenn z. B. der Grieche sagt ßXdjtxüi oe, der Bömer noeco tibi, der
Deutsche ich schade dir, so wird zwar in beiden Verbindungen derselbe Inhalt
ausgedrückt, aber in verschiedener Form; im Griechischen wird das Verb
transitiv aufgefasst, im Lat. und Deutschen hingegen intransitiv; der
Akkusativ drückt einfach das ergänzende Objekt aus, während der Dativ
das Verhältnis des Subjekts zu dem Objekte als ein gegenseitiges lebendiger dar-
stellt. Von der deutschen Sprache weicht die griechische besonders dadurch
ab, dass diese sich in ausserordentlich vielen Fällen mit den einfachen Kasus
begnügt, wo jene sich der Präpositionen bedient, um in Verbindung des
Verbs mit seinem Objekte das logische Verhältnis scharf und genau zu be-
zeichnen. So übersetzen wir yalota xr( v(xtj, £;ri&Ufi<2 xrjs dpET-rjs durch: ich freue
mich über den Sieg, ich strebe nach der Tugend und bezeichnen dadurch den
Sieg als den Grund der Freude und die Tugend als das Ziel des Strebens.
§ 409. Akkusativ bei transitiven Verben. 29«:
A. Akkusativ.
§409. a) Akkusativ bei transitiven Verben, sowie bei transitiv
gebrauchten Intransitiven.
1. Der Gebrauch des Akkusativs als Objekts transitiver
Verben im Griechischen stimmt mit dem in anderen Sprachen über-
ein und unterscheidet sich nur dadurch, dass die griechische Sprache
viele Verbalbegriffe transitiv auffasst, die in anderen Sprachen
intransitive sind und mit dem Dative oder mit einer Präposition
verbunden werden. Viele Verben werden bald als intransitive bald
als transitive gebraucht. Aber auch solche Verben, welche im
Griechischen in der Regel als intransitive auftreten, werden von den
Dichtern zuweilen als transitive mit dem Akkusative verbunden.
1) Die Verben: mcpeXeiv, övtvdvai, dpsjxeiv (gwhnl. c. dat., s. Anm. 1\
Ttpoatexai ;xl xt; etwas gefällt mir, eigtl. capit me aliquid, dpapi'axeiv poet.,
eigtl. verbinden, dann anziehen, ergötzen, (ircapxeiv, helfen, sehr selten,
Eur. Or. 803, sonst c. dat.), — ßXdnxsiv, dotxsiv, ußpi'Seiv, Xufxai'vsffdat,
Xüjßäoöoti, ßid£e<ji)ai, <iivsadai; Xotöopsiv (Ivo^Xetv belästigen, häufiger intr.
lästig sein c. dat.) — dseßefv selten (dXixaiW&oti episch) — Ivs8peueiv,
Xoyav, insidiari (ImßouXeuetv, insidiari Ctes. Pers. c. 53 u. Sp., s. Poppo
ad Thuc. P. 3, Vol. 1 p. 180, sonst c. dat.) — xuxojpeta&ai (xt[x<üpeTv selten,
S. OR. 107. 140. Lys. 13, 41 u. 42), — depa-sustv (so auch Xatpsueiv
seit, poet., s. § 423, A. 12, sonst c. dat.), ^juxpoTteueiv, bevormunden,
lenken, leiten, beaufsichtigen, — xoXaxeueiv, OcdttsÜeiv, Qcd-tsiv, Trposxuvetv
— rcei&etv — djjLeißeaö'ou (poet. respondere), remunerari , djxuvsattat —
cp'jXdrrsoöai, eüAaßstaftai — fjufj.£ia{}ai , frrjXouv (nacheifern). — A, 395
(uvTjaa; xpaoiTjV Ato;. Hdt. 1, 48 xwv (j.ev ouoiv irpoatexo jxiv. Ar.
eq. 359 sv 8' oö Ttposiexai [xe. id. V. 742 tout' oö ouvarai jxs ^poae-
af)ai. £, 95 r\pape 9'Jjxöv £oiu07}. S. El. 147 Ijxe -f d axovosja' apdpev
cppeva? . . opvi?. (Aber intr. c. dat. gefallen o, 777.) 'AXixsaOai öeoü;,
^cpsxjxd; Aios Hom. X. Comm. 2. 1, 28 ftepaTreüxeov xoü; öso-j;, vgl.
2. 1, 12. Isoer. 4, 53. Aesch. Pr. 937 d<u:rxe xov xpoxoovx' deü Aeschin.
3, 226 xov ovjjxov ucD-euaat. PI. civ. 451, a Tcpoaxuvco 'AÖpdrreioiv.
Leg. 941, a Aio; d^Xia? xai s^uxdcst? uapd vojxov dasßrjddvxcDV, ubi v.
Stallb. Vgl. Plut. Mor. 519. 1829. Passiv Ps. Lys. 2, 7 xous dvo
Deou; dseßstaöat. Vgl. Anm. 1. e). Eur. Or. 908 oxav ?dp f(8u? xot; Xo^oi;
eppoveuv xaxw; | TretÖTj xo jtXtjOo;, xt] ttÖXei xocxov ixs-fa. Hdt. 3, 36 XPrf
ox(o; xy)v astouxou Tiaxpioa iTrexpö ireuaa?, vgl. Th. 1, 132. Beisp. aus
PI. s. Stallb. ad Civ. 516, b. Hdt. 6,138 iXoxr^av xd; xwv \\ihr
vaicuv -pvouxa?. X. Hell. 5. 1, 17 xt 77p r^iov r( [xrjosva dv^pwirtuv xoXa-
xeüsiv, fxiQxe EXXirjva jx^xe ßdpßxpov, Ivexa [xiabou; Cy. 8. 4,32 xö uoXXd
294 Akkusativ bei transitiven Verben. § 409.
ooxouvxa e/eiv, u.7] xax d;tav xt[? ooata; cpatveadai cocpEXoovxa tou? cpi'Xou;,
dvsXEu9epi'av ejxot-^e 6V/si ireptdirxeiv. PI. Civ. 334, b (JucpeXeTv fiiv xoü?
cptXou; (öoxei) T] oixatojüvirj, ßXauTeiv 6e xoü; lyöpoo;. X. Comm. 3.8, 2
£dv xi Ivo^Xtj f^xa?, osoptEÖa xou Tiauaovxo;. R. L. 12, 5 (ot Aaxsoat|X(Jvtot)
jj.ExacxpaTo-£OcUovTai 7;uxvd xat xou atveaflai xoü; ttoXs|xi'o'j; svexa xat xoü
axpeXeTv xoü? cptXou;. Cy. 1. 4, 8 ot cpuXaxe; IXotoöpouv auxov (aber d.
Depon. XotoopetaBat xtvt, Vorwürfe machen). PI. leg. 768, a xyjv roXtv
dotxetv. Isoer. 8, 99 ußpt£ov öö xd; v/jaou;, . . iXujxat'vovxo oe xtjv
rieXo7:6vvr]aov. PI. Civ. 372, C euXaßo üjxsvo t uEvtav yj tt6Xe|jlov. Leg.
846, b xtp.a> ps:s9ü) xöv dötxoü'vxa. — 'Ajieißeadai xtva jxoftois, Xofotc,
respondere, poet. u, Hdt. (so auch oüpot; co, 285, cptXöxrjxt Eur. Or. 1047),
auch bloss dfjtetßeaftai xtva Hom. oft. X. Comm. 4. 3, 15 öoxst xae xwv
Osaüv EuspYECTt'ac ouo' av eT; ttoxe dvOpiÖKcuv d£!at; ydptatv djxetßeffdai. Dem.
20, 6 oi xoü; d^aftöv xt rcoiouvxa; eaoxoü? |xr) toi; optotot; d[xstß6jxEvot
xaxt'a; (56£av eyotsv av). SelteD so d|j.uvea{)ai (vergelten). Th. 1, 42
xo?; 6fxot'otc Tjfxd; dp-uvesdat (^ dp-EißesOai). Vgl. 2, 67. 4, 63. 'Avxa-
aetßsadai xtva xaxote (poet.) Aesch. Ch. 123, auch respondere S. OC. 1273.
An merk. 1. Einige der angeführten Verben nehmen aueb den Genetiv
oder Dativ oder eine Präposition mit dem Kasus an. — a) dxpEXstv wird selten
(bei den attischen Dichtern und in späterer Prosa) mit dem Dative verbunden.
Eur. Or. 665 xoü; tp(Xou; | ev xot; xaxot; yp-?) toi; cptXotaiv (hvtkslv, der Deutlichkeit
wegen. 681 xot; 8eoy.Evotatv tocpeXetv. Aesch. P. 842 xot; #avoüai t:Xoüxo; o&3ev
cöcpeXei. Pr. 342 ol»8ev wcpeXwv e>oi. S. Ant. 560. Ar. Av. 420. Antiph. 6, 38.
So auch rpooiucpEXeiv Eur. Suppl. 326. Ale. 41. Heracl. 330. Hdt 9, 103. —
ß) dpeoxetv xtv( heisst gefallen; aber dpEoxst |xe xt, etwas befriedigt mich,
S. Ai. 584. Eur. Hipp. 106. 184. Ar. V. 776 xo-jx( (a dpaoxet. Ran. 103. Th. nur
1, 128 Et" cjv xf oe xouxtuv dpecxEt. PI. ziemlich oft, wie Theaet. 172, d. 202, c.
Crat. 433, e. Civ. 557, b u. d. Leg. 702, c; auch dpeoxEtv xtvd xivt Eur. Or. 210
06 Ydtp [jl' dpeoxEt xiji X(av -rcapEtfAEvip ; daher Pass. dpsaxEoftat xtvt, durch etwas be-
friedigt werden, vgl. Hdt. 3, 34. 4," 78. 9, 66. Th. 1, 129. 2, 68. 8, 84; so auch
d-apEaxst (ae PI. Theaet. 202, d. Über ävodvetv c. acc. s. § 423, A. 21. —
•() ßXdTiTEiv xtvt b. Aesch. Eum. 661 (wo man jedoch mit Dind. als Objekt xo
xtxxofiEvov ergänzen kann). — o) dotxEiv eu, -po; u. reepf xtva. — E)daEßEtv
wie EitoEßEtv e";, TEpt, T:p6; xtva. Antiph. 4, 2. 5, 93, s. Maetzn. ad Lycurg.
p. 212; nach Valck. ad Eur. Ph. 1331 sagt der Tragiker nicht eöoeßetv xtva,
sondern eu oEßstv xtvd, wohl aber EtiasßEtv eT; xtva, wie S. Ant. 731 Etiasßstv et;
xoü; xaxou;; in der Prosa kommt nie eöseßeiv xtva vor (über EtiasßEtv xd rpö; od.
TiEpt xoü; &£ou; s. § 410, A. 5), doch das Passiv Antiph. 3, 11 EÜoEßotvx' dv unb
xtüv ditoX'jsdvxiov xoü; dvoatou;. — C) X'j(xa£vEo9at häufig m. d. Dat., wie Hdt.
1, 214. 3, 16. 8, 15. 9, 79. X. Hell. 2. 3, 26. 7. 5, 18. eq. 4, 3. Ar. N. 928.—
tj) XwßäoOat selten mit d. Dat. Ar. eq. 1408. PI. Crit. 47, e, ubi v. Stallb., u.
Spät. — ö) dXtxeaSat xtvf scheinbar ö, 807 oi jaev Ydp xt Oeoi; dXtxTi^Evö; saxtv,
doch ist hier dX. als Subst. aufzufassen: denn er ist den Göttern (nach dem Ur-
teile der Götter) kein Sünder. — t) üßptCstv 6i; xtva (Tipo; xtva Plut). PI. Symp.
174, b ößpfaat st; xauxijv xt;v Ttapotjxfav. Vgl. Lys. 1, 16. Isoer. 4, 111. Dem. 27, 65
xotaüx1 e(; T(;j:ä; üßpfxaot. — x) in txp 07t e 6e tv xtvo;, ziemlich häufig (§ 420, 2). ■ —
X) 7:pooxuvEtv xtvt b. Späteren, s. Lob. ad Herodian. p. 463.
§ 409. Akkusativ bei transitiven Verben. 295
. Anmerk. 2. AiupsTaftai hat, wie das lat. doiiare, eine doppelte Kon-
struktion: entweder xtv( xi, wie Hdt. 2, 126. 5, 37. X. Cy. 8. 4, 24 u. s. w., oder
rtvd xtvt Hdt. 3, 130 ou>p££Tat otj jxiv 6 Aapsio; tceoeiuv ypuaetov ouo Csu^e«. Vgl.
7,31 u. sonst. Aesch. Pr. 778 Suotv Xoyoiv ce Sarlpiu 0(upTjaop.ai. Vgl. Eur. Or. 117.
In der echt att. Prosa findet sich letztere Konstruktion nicht, doch Ps. PI.
Ale. 2. 149. c äva&-/)(xaot ?u>po'jp.£vot xou? &sou;. So bei Hom. xaXiircxetv, dtjxcpi-
xaXuTiTeiv tiv( ti <1>, 321 TÖaaTjv ol deuv xa&UTtepöe xaXü^cu. E, 315. 0, 331, ubi
v. Spitz n. 9, 569; hingegen rcEpixaXy7;TEiv xi xtvt PI. Tim. 34, b. 36, e.
2) Die Verben, welche bedeuten: Gutes oder Böses einem ent-
weder durch Wort oder That zufügen, als: eüepfexetv, xaxoupYetv, xaxo-
7ioieiv; soXo^stv, xaxoXoYeiv, xax7]Yopeiv 5 eu, xaXuK, xaxüji; Tiotetv, opav (aber
nicht rparreiv, IpYa^ecyflat), Xlyetv, efaetv, tiutaYopeuetv. S. Ai. 1154 avfrpojiie,
p-Tj opa xou; xeövTjXoxac xaxtoc Aesch. Ag. 580 söXo^stv uöAtv. X.
Cy. 1. 6, 29 xaxoup-ystv xou? <piXou?. Euep-yexeTv xtjv Traxpt'oa. Eu
zote iv xoü? cpiXou;. X. Comm. 2. 3, 8 7tu>? 8 av £y<1> dveTuaT^iAtov etTjv
doeXcptu yprjabat, £7itaxdu.ev6; ys xai su Xeyetv xov eu Xe^o^Ta xai eu -01-
eiv xov eu zotouvxa; x6v jxevTO*. xal X67CU xai epY<P ~eipa)fjLevov ipie dvtav oüx
av 8uvaip.r]v out eu Xe-yeiv out eu Tiotetv. Eu sfacsiv xiva = gut von
einem reden a, 302. So auch Z, 480 xai tcot! ti« efit-ßot „zaxpö? 7'
Ö8e -oXXov äcfjLet'vtüv" | ix -oXejxou dtvtövxa, wo der Begriff von eu in den
Worten Traxpo? . . dtfxet'vcov liegt. In Prosa dürfte schwerlich etwas Ähn-
liches vorkommen. (PI. Phaed. 94, d ou Xs-yet töv 'OoujaeV 2xr)9o; oe
TrXirjcac xpoSirjv ^vtirante fxüöcu liegt ein Anakoluth vor: Sokr. beginnt, als
sollte indirekte Rede folgen, giebt aber dann das Citat wörtlich.) Ebenso
sagt man: xaXd, xaxd rcoteiv, X^etv Tivd. S. § 411, 6.
Anmerk. 3. Auch die Verben des Anredens werden in der Dichtersprache
zuweilen mit dem Akkus, st. des Dat. verbunden. M, 60 8y] tote llouXu8dp.ac
8paouv "Exxopa £ Ir.s TiapasTa;. P, 237 xai tot äo' Afa; eItte (Jotjv äyadov Meve-
Xaov. P, 334. T, 375. So dvTiov aüoäv Ttva T, 203 u. s. S. Ai. 764 6 uev -jap
aÜTÖv £ wen et. So auch epeuvetv, anrufen, S. Ai. 73 AfavTa cpiuväi. Auch kann
noch der Akk. des Neutr. eines Pron. dabeistehen. Eur. H. f. 964 TtaTTjp 5e viv j
ihytuv xpaTaid; y£tp6; ^vv^ttei tocoe. Noch kühner S. El. 556 et öe ja' coo' del
X 6 y 0 US | l%f\py£z = 1QPX0U ^Y£tv- OC. 1120 texv' ei cpavsvT' aEX^Ta u.t]x6v(d
Xoyov = [AaxpoTEpov 7Tpoacpu)vtö.
3) Die Verben des Ausharrens, Wartens und des Gegenteils
davon, als: fxivetv (wie manere), (jujxveiv ep. poet., Tcepiuveveiv, xapTepetv,
i-(x-, &<pi<jTaoöai u. uiroaTTJvat (bestehen, susünere, aber auch siiscipere),
— cpeüfetv, dcirocpeü-/eiv, dtaootopdaxetv, dXuaxeiv ep., opaTrexeuetv, selten 1?.-
aTaaftai, ixaTrjvai (reformidare), one;-, dcpijxaudat, £xxpe7ie!j&at, uirecjepyeJilai,
ditorcpecpeadai, UTroytupeiv, l£avay-, dtaroy-, utteixetv, uKspyeailat, ixßat'vetv, £'{-
xXtveiv st. des gewöhnlichen Genetivs. t, 455 Oüxi;, ov ou.:a> cpyjp.1 irecpu-
Yfievov etvat oXe&pov. a, 11 sq. oaoi cpuyov atViüv oXeöpov, | 01x01 £7av,
7ioXe[j.öv Te 7iecpeu-f oxec rfik ödXasoav. Eur. M. 561 Trevr/ra cpeuYet 7ia;
xt; £x:io6ü)v ^1X0?. Th. 4, 28 KaIojv uTiecpeu-^e xov ttXouv. X. Cy. 1.
21)6 Akkusativ bei transitiven Verben. § 409.
4, 13 y^v ti? ditoöpa xulv o?xexüjv oe. PI. Symp. 216, b opaTrereuco ouv
auxbv xai cpsu-fu). Dem. 4, 37 oi oe xcüv Trpaqjxärüjv xaipol ou jxevouai
xr,v Y]fj.eT£pav ßpaouxTJxa, warten nicht ab. 8,14 Trspi-xsivas xou; Exrjaia;.
X. Comm. 1. 6, 7 ejxe 61 apa oiix oisi xtp acöpiaxi äei xä auvxu-j'ydvovxa
(xsXexcovxa xapxepetv itavxa paov cpspsiv aou jxr] fxeXsxcjijvxo;, standhaft aus-
halten. Th. 2, 61 E-fxapxspEiv ä i^vtaxc, vgl. X. Hipparch. 8, 23. Th.
4, 59 ot 6e xivouvou? eöIXoujiv u<pi'axaa&ai. 1, 144 oi raxlpe; f([j.(uv
ÜTcoffiavTs; Mrjöou;. Vgl. 4, 28. 127. S. Ai. 82 cppovoovxa ^ap viv oüx
av e£s<jxy]v oxvtp, ubi v. Lobeck. Dem. 20,10. 22, 76 ouSeva tcutioxe
xivouvov urcep 66£y]c sceiJTT). PI« Phileb. 43, a UTrsxaxrjvai xbv Xoyov.
X. ven. 3, 3 ai a^uyoi dcpi'axavxai xov tjXiov Otto xd; axtd;, solent vitan-
tes sub umbras se conferunt. Dem. 19, 225 obxo; IxTpETtsxai jj.e.
Th. 3, 34 u7re$eX{) ovxs; xoüxoo;. Ar. P. 683 dir osxpEcpExai xov 6rjfj.ov.
Th. 2, 88 fjLYjoeva oyXov üiroycopEiv. 4, 28 e^aveycöpet xa eipr,|xsva.
X. ven. 5, 18 bxav xob; Xiöou; . . aro y top cua t. 0, 227 vs;xE<jar,{lstc
uttosiSev ysipa« £fxa; (vgl. 180 urcEcaXsaaöai ysTpa;). PI. conv. 183, b
ixßavxt xöv opxov nach d. meist, u. best. edd. st. xdlv opxwv, s. Stallb.
Politic. 295, d sxßai'vsiv xä dpyaiä ttoxs vou-oilEXYjilsvxa. So auch Eur.
Hec. 812 iroi ja u-e$oc7ei? 1x68«; = cpso^Ei?, s. Pflugk. S. § 411. 3.
Anmerk. 4. Die Konstruktion der Verben geht bisweilen auf die Verbal-
adjektive über. S. Ant. 787 xot( o' oux' düavdxcov cpu5i[xoc ouoVi; (sc. iax(v) |
oiüit' dp.£ptu>v al f' dvHp<u7:iuv. (Aber Eur. Hipp. 1029 cpuyd? dXirjxeüwv y96va hängt
y%6\a v. dX. ab.) Eur. J. A. 1255 xd x' ofocxpa ouvexo; d\xi xai xd uvr|. Med. 6S6
coepb; ydp dvrjp xai xp(ßiov xd xotd5e. Vgl. Rhes. 625. Aesch. Ch. 23 Ia ooixeuv
IßTjv yod? TrpoTt o[ji.tt6; = 7rpo::£fX7io'jaa. S. 3G3 oiaioi^e; . . xXtjjxove? sövdv
at'y(i.dXioTov. Ag. 1091 zoXXd ouvioxopa a'jxo^ova xaxd. Ps. PI. Ale. 2. 141, d
oijj.at oe oe oux dvr,xoov elvat evid ye X^1^ t£ *a* ~Ptot£d YsYevTli:jL*^vat* ^*-- ^y.
3. 3, 9 ^TttaxTjixo ve; rjaav xd npoaTjxovxa. vgl. Oec. 2, 16. Comm. 1. 2, 19.
PI. Apol. 18b aoepö; dv/jp, xd xe [xsxEuipa cppovxiaxT]; xai xd br.b yfj? drravxa dve-
Ctjttjxuj;. Ganz gewöhnlich e£apvo; in Verbindung m. d\j.l, z.B. PI. Charm. 158, c
e;apv6? £t[xi xd epwtiofxEva. Selbst e. Subst. m. iaxtv Eur. Heracl. 65 fxdvxi; tjc&'
dp' gu xaXb; xdoe *).
4) Die Verben Xav&dvsiv; cpttdvsiv (antevertere) ; Xeiiteiv, ETTiXEtVeiv
(deßcere)] die Verben des Schwörens (= beschwören und: schwören
bei). Pind. 0. 1, 64 Et oe Ueov dv^p xi; IXirsrai xt XociIejaev Ipoajv, äpiap-
xdv£i. PI. Civ. 365, d Ueoü? ouxe XavfldvEiv ouxe ßtdaajöai ouvaxöv. Th.
3, 82 6 cp Hdaa; xbv [xlXXovxa xaxbv xi Spdv E7r'f|V£ixo. X. An. 1. 5, 6 xo
axpdx£0[xa ö stto; ETrsXiTte. Dem. 18; 296 E7rtXEt']>Et u.e Xe^oviV f, ^piEpa
xd xojv Trpoooxcuiv bvbjxaxa. Hdt. 4, 172 bjxvüouat xob? 7:apd acpiai avSpa?
otxaioxdxouc. 6, 74 i;opxouv xb ^xu-j-b; uocup. X. An. 6. 1, 31 b'xvüeu
u(xTv 9eou; T:dvxa? xai Ttdua;. (Daher auch pass. Zeü; b[Xü)ixojxat, Eur.
Rhes. 816, vgl. Ar. N. 1241.) Iure iurando sancire aliqiiid: T, 187
i) Vgl. Matthiä II. § 422.
§ 409. Akkusativ bei transitiven Verben. 297
Taura o iytov I&eXcd ofioaai. X. Hell. 7. 47 10 aujxfxctyiav 0|xvuvai.
Dem. 18, 32 (ofxoae xrjv stpTjvrjV, vgl. 9, 15. Eur. Or. 1517 trjv £|xt,v
^'jyr(v xaTü)}JLoa; 7}v av suopxotfx' £~(<ä. X. An. 3. 17 22 u'jtoi jxev ydp
a'jroü; (toi>; Oeoü;) £~ tco pxTrjxaa tv. 4. 8, 7 dsou; o £ iiepiapTupa vto.
Daher: fxd, ou fxd, val fxd, vyj c. acc, als: Ai'a, X. 0y. 1. 3, 6. 6, 6.
Cornrn. 1. 2; 9; auch oi> st. ou fxd. S. OR. 660 ou tov irdvTtov &su>v
Ösöv 7rPö|xov, |"AXiov. Vgl. 1088. El. 1062. 1239. Ant. 758.
An merk. 5. X. Hier. 2, 5 to ttXtj&g« r.zpi to6tou X e X tj 0 e v a t st. toüto
wegen des vorangebenden Akk., s. Breitenb. 'ErtXef-s tv zuweilen auch c.
dat. Antiph. 5, 17 ojjto? (6 vö;xo;) xoivö; rot? aXXoi; -ctJtv uiv ^ jjl o l fxoviu £tie/.i-e
ulii v. Maetzn. , öfter b. Späteren, z. B. Plut. Cat. M. 13 u. s. — Das imperso-
nelle SsT in der Bedeutung es bedarf, opus est, wird bei den attischen Dichtern
zuweilen, b. Eurip. oft, mit dem Akkusative der Person und dem Genetive
des Gegenstandes, dessen man bedarf, verbunden.1). Aesch. Pr. S6
«ütöv y^P ae Sei llpofi.TQ &E(t»c. Eur. H. f. 1170 f. rjX&ov, ei ti Sei, yspov, | f]
jr stpos 'Jaä; TT|; ifjLTjS t] <j'j ap. ay (o v. Suppl. 789 ~( ydp fx' e'Sei TiadScuv. Hec.
1021 -av-a r:pd!;a;, u>v oe SeT. Hippol. 23 oü -ovou noXXoü \xz SeT. J. A. 1130
O'joev xeXs'jo[xoü Sei ;j.e. Rh. 837 [xaxpoü yi Sei oe xai ootpoü Xo^ou. Ph. 470 xo6
7roix(Xiuv Sei -avSiy' sp^vEuadrcuv, wo tdvStya gleichfalls Akk. ist, s. Klotz ad h. 1.
Ein Dicht, b. Ael. Herod. p. 450 Piers, eüpu/eupefa«; ge Sei. Gewöhnlich aber Sei
<xoi Tivo?. PI. Soph. 253, a te^vt)? Sei tijj pieXXovTt opäv Uavcü; aötä. Isoer. 4, 78
rot; y.aXot; 7.byji$olz tiüv dvS}pioTiüjv oüosv Setzei zoXXüjv Ypa|X[xdTtuv (i. e. vofxcuv).
Bei einem Pronomen oder Adjektive kann auch statt des Genetivs der Akk.
stehen.2; S. § 410, Anm 5. Ar. Ec. 297 ottoo av Set, | töc; t.jxetep«*; cpfXac.
R. 1368 sutsp ve Sei -/.cd toüto ;xe. Eur. Suppl. 594 ev Sei jtovov pioi. (Aber J. T.
1052 evö« aovo'j Sei) Antiph. 6, 12 ei ti Seoi -üi y/>pu>, ubi v. Maetzn. Aber
X. Comm. 4. 2, 10 yvcouovixgü dvSpo; xcd toüto Sei, zu dem Zwecke, s. Kühners
Anm., vgl. § 410, A. 6. In der Bdtg. necesse est, oportet, opus est in Verbindung
m. d. Infinitive ist der Akk. der Person gewöhnlich, als: Sei oe -i'j-i rcpdrceiv,
weit seltener der Dativ. S. OC. 721 vüv ooi to: Xctu-pd tcötcc Sei cpafoeiv etttj
(Schneidew. vijv oov . . 5rj cp.). X. Comm. 3. 3, 10 ei ooi (Stobaeus oe) Seoi
SiSdoxstv, s. das. Kühners Bmrk. Oec. 8, 9. PI. Phil. 33, b. Civ. 608, c. Erst
der Dat., dann der Akk. X. An. 3. 4, 35 Sei ir.iad&t tov ?mtov tlEpor] dvSoi
y.cu yaXtvüiocu Sei xai diupaxio&evta dvaßfjvai izi tov Trcrcov. Über die persönl.
Konstr. von Ssw s. § 421, 3. Nur selten findet sich SsiTctf p.s oder ;xot c. Inf.
'Bekk. An. 1.88 SeTtou dvrl toü Sei" dzEX&eiv pis Ssirai). X. Cy. 1.6,36 jtdvras drco-
ywpEtv SEioftat, ubi v. Born, (doch schreibt man jetzt mit Recht TtdvTa; Sei isaftcn).
S. OC. 570 u>ote ßpor/Ea p.01 SEioüat cppdoai. — Anders ist der Akk. bei y^rl
ep. aufzufassen, da ypT] kein Verb, sondern ein Substantiv wie das ep. ypso» u. d.
att. ypefa, Bedürfnis, ist, s. § 298, 5. H, 109 f. o6oe t( oe ypy) | TauTY]? d'fpoouvr,;
(=: yprj tV.Et, wie e, 189 e\us ypEtö) tooov ixst oder S. Ph. 646 otou oe ypsta . . Eyst).
f, 14 oü [xev oe ypTj et' aiooü;. tp, 110 Tt ixe ypyj pLTjrepos afvou; Vgl. I, 75 ;xdXa
Se ypEü) zdvTa; 'Ayaio'j; | io9X7,; (ßouXfis) sc. ixst. A, 606 t( oe oe ypsoj IpiEto;
S, 634, i\xk oe ypsu) YtTv£Tai a&rr); ist nach dem Sinne konstruiert: ypsw fiyvETat
= ypEio ixsi. Ebenso <I>, 322 oüSe -i p.tv ypetu | soTat T'jaßoyofjo'. Folgt der Infm.
l) Vgl. Porson Adversar. p. 239 (p. 110 ed. Lips.) u. ad Eur. Or. 659. —
2) Vgl. Heindorf u. Stallbaum ad Plat. Gorg. 491, d.
298 Akkusativ bei transitiven Verben. § 409.
darauf, so muss man ect(v ergänzen, als: ypVj oe fpacpeiv, d. i. yp-f] Eoxt oe yp.
Sehr selten und zweifelhaft ypVj c. dat. Aesch. Eum. 710 6p8oiJo9ai 61 yp-r] | xctl
^rjcpov aioetv xai oiaYvdivat 8(xt]v | a t oo ujj.s vo t? xöv opxov (die neueren e. conj.
Canteri atöoufievous). S. Ant. 736 dXXtu fäp t] 'fj.ci ypV) ys rrjao' ä'pysiv yftovos; ist
der Dativ mit apyeiv zu verbinden: für einen andern. Eur. Io 1316 x&iat o
ivofxoi? | lepä xa*K£eiv • • ^'/P^v- Lys. 28, 10 toi? apyouai s'niOEicJEXE zöxEpov yp-f]
StxaEois ETvat tJ xxX. erklärt Krüger II. § 48. 7, A. 6 mit Recht den Dativ 8ixatois
als von dem vorherg. rot; dpyouoc attrahiert.
5) Viele Verben der Empfindungen und Affekte, als: cpoßsl-
oBai, oeTaa!, afayuvEoOat, atösTböat; Oappstv = nicht furchten 5 dXfsiv, ayfts-
ottat, ayvoo&ou poet. 5 Suovepaiveiv; yaupsiv, r,ÖEa9ai U. y^Oetv poet. (doch
die Verba des sich Freue ns nur bei Dichtern mit persönlichem Objekt
und nur in Verbindung mit Partizipien); itxrjooetv, tpeTv; Oau.ßeTv, TapßeTv
poet., IxirÄYjXTEaöai, xaTarX^XTso&ai \ oixTEt'psiv, eXeeiv, öXocpiipsoöai, ooüpeoftat,
otpuö^eiv, Trevöeiv, oaxpustv, beweinen, xXoti'stv, beklagen, ftpr^veiv, oteveiv poet.,
beseufzen u. a. x, 130 ösioavTs? oXsOpov. 1, 269 afÖEio . . ftsoti;.
N, 353 YjyftETo . . 6a|xva;i.Evouc. E, 361 Xi'rjv ayöofiai e'Xxo?, empfinde
schwer die Wunde, x, 113 ty]v 6s -yuvatxa | supov ooyjv t opEa? xopucprjv,
xciToc 0' E3iu]ov a'jxTjv sie entsetzten sich. P, 175 outoi {]wv Ippiya
|j.dtyif]v oo6s xtuzov uttccdv. 203 dvopo? dptoTrjoc, tov te TpoixEouat xai aXXoi.
^, 431 östoioTE? oY]u.dvropa;. So: Tapß-rjoat, urcoTapßrjaai, ürcoTpE-
uat xivä. Z, 469. A, 405. P, 533. 587, uTiuooetv xiva T, 427, cppi'a-
ostv Ttva A, 383. fi, 775. X. An. 1. 9, 6 apxTov iTUtpepofisvriV oux
IxpEdEv. Cy. 3. 3, 18 ttoAü 81 xdxsivot u.aXXov fjjxa; cpoßrjjovTat, oxav
dxououiaiv, oti ouy ü>? «poßoufjievoi 7TT7)ooofAEv auxoöi;. 1. 6, 8 toiouto'j;
oiüxou? ovxa? u-07rxrj;ai, vgl. Aeschin. 2, 105. Aesch. Pr. 29. 960.
S. 332 ßapei'a? xot TiSya? irpoTapßtu. 6, 378 vwi 7 7j ft V) 5 e 1 itpo^pavevTe.
S. Ph. 1314 7]o0y)v -axspa xöv dpiov EÜAoyouvTa os. Ai. 136 oe u.iv su
-pdooovT £7iiyaipio. Eur. Hipp. 1339 tou; ~(äp euoeßei? deoi ) OvißoxovTac
ou yatpooot. Rhes. 390 yat'pw 9 E'jxjyouvxa. S. Ai. 791 i:pa£iv tjv
■r)X*y7)o £70). 9, 323 a tay u v6[x evo 1 cpdxiv dvopwv. Eur. Io 1074 afoyö-
vou.at xöv t:oXuuu.vov öeöv. Or. 550 vuv 6s arjv xapßtu Tpt'ya. 890 T:axlpa
jjlev oöv ix^aYXoujj. ev 0 ;. Hdt. 5, 4 tov [aev 7evou.evov 7iepu£öu.£vot oi irpo-
oyjxovts; 6X ocpopovTott, oja }xtv oei, iireiTS s^evsxo, dva::X^aai xaxd. Th. 2,51
IxxdpivEiv xa; öXocpupjEt; (ubi v. Poppo), wie wir auch sagen können:
eine Sache müde oder überdrüssig werden, wie X. Hell. 7. 5, 19
tcovov [ATjSsva är.o x d u. v e '. v. Th. 3, 30 öcttoxveTv xivouvov. X. Cy. 8. 1, 28
ji.dXXov tou; atSoujxEvou? aioouvxat tiuv dvatocuv 01 avilpwiioi. R. L. 2, 10
aiostadat tou? apyovTa?. Dem. 18, 185 xaTa^Xa^^vai tÖv <I>iXit:t:ov.
(Aber Th. 4, 10 Tip -XtjOsi xaTaTiXa^EVTE? pass. pertcrrefacti, s. Poppo,
vgl. 1, 81. 3, 113 u. s.) i>, 197 Ootpaet tovöe 7' aeOXov fürchte nicht.
X. Cy. 5. 5, 42 ei tive? ge tijxüjsiv, dvTaaTrd^oo xai sucoyEt auToü?, tva oe
xal öapp^ocDotv. An. 3. 2,20 t«? (xdya? frappetTe. PI. Phaed. 88, b
§ 409. Akkusativ bei transitiven Verben. 299
ouöevt Trporqxst davaxov öappouvxt jjltj oüx dvor^xciK dappstv, ubi V. Stallb.
Dem. 3, 7 oute <J>tXur7ro; ^ ödt p p et xouxou;, ou&' ouxot OiXiti^ov. Selbst
TeOvavai xtu <poßip (Sset) ti od. xtvd, etwas, einen vor Furcht tot
sein, d. i. aliquid (aliquem) mortifere extimescere, hyperbol. = vehe-
mentissime extim. Dem. 4, 45 ol piv lyOpot xaxa-fsXcuatv, oi ok ou;xu.a-/oi
xsdvdat tüj gsei xoü; xoioüxou; azojTÖXou;. 19, 81 So'jXeueiv xal xsOvdvai
Tai cpößtp 07)ßai'ou;. Nachgeahmt bei Arr. An. 7. 9, 4 u. Aristid. 2.
p. 210 Dind. Vgl. auch Aesch. S. 289 [AEptu.vai £ioTrupouat rdpßo;
tov djx'ftTet^T) Xewv entfachen Furcht vor. X. Cy. 1.3,5 xal <je fxuaax-
xojxevov xauxa xd ßpcüjxaxa öpcu. X, 123 6 64 pi' oux IXe^set ouoe xi
jjl* aiceaexat. PI. Symp. 173, c to6; ixatpouc IXeco. (Daher auch
pass. Dem. 27, 57 tv' rjxxov £\erßta nap' ujuv. PI. Civ. 337, a.) PI.
leg. 908, b oosyspatvEiv xtjv dotxt'av. 12, 740 xoct u-tv Xaoi ooupovxat.
Th. 2.44 xou? xcovos xoxsa; oux oXocpüp o jx ai. S. Ai. 963 fravövx' av
oip.ü);eiav. X. Hell. 2. 2,3 xou; d-oXcoX6xa; ttsv&ouvxe;. S. Ph. 360
irret odxpuaa xetvov. PI. leg. 959, e SaxptSeiv x6v x£xsXsuxT]XQxa. X.
Cy. 5. 2, 32 TtoXXou; jxev auxtov Eupr|aou.£v Ixt xXat'ovxa; xoü? dTioftavovxa?
öcp' tjijlüjv. PI. Phaed. 85, a dp7]voüvta; x6v ftdvaxov. (Daher auch
pass. S. Ai. 852 xauxa OpTjvetadat p.dx7]v.) So auch die Verben, welche
die Gebärden der Trauer ausdrücken, als: xö:;xeaöai, xtXXea&at,
xuttt Euflat xtva. Q, 711 Tcpcuxat xovy' aXoyo; xs cpiXirj xai Ttöxvta fJt-VjXYjp
xiXXesHtjv. Eur. Tr. 627 xo7:xea9at vexpöv. Hdt. 2, 132 xu-XEsöat xöv {}s6v.
Anmerk. 6. Über den Akk. der Pron., als: /afpco, dYavaxxcu u. s. w. xt,
xoüxo, oüosv u. s. w. s. § 410, A. 5. Viele der unter 5) angeführten Verben werden in
der Prosa in der Regel als Intransitive mit dem Dative oder einer Präposition
verbunden, als: ya(pu), -prjiHuj, y]ooj/.c»; äX-yEio, oja/epcttvoi (auch 8uo^epa£vetv rcepf ti
in Beziehung auf, PI. civ. 475, c), a-/ßo\xai. xtvt, Ir.i xtvt; oft aioy6veoöat xtvt, i-i.
tivi, über etw. — Während ftappsiv xtva bedeutet: unbesorgt sein vor jemd., heisst
ftappetv xtvt (instrumentaler Dativ): unbesorgt sein durch jemd., d.i. sich auf
jemd. verlassen. Hdt. 3, 76 Ts&opoTjxoxes (freti) xotai opvtst.
6) In der Dichtersprache werden Intransitive zuweilen mit grosser
Kühnheit transitiv gebraucht. So manche Verben der Bewegung
kausativ: in Beiregung setzen. S. Ai. 40 rcpo; xi . . 7)£ev yepot ; ubi
v. Schnei dew. Eur. Hec. 1071 ttoo' E*Tca£as. Or. 1427 aüpav aaastv
„zufächeln". Hec. 53 ^Epa . . Ttooa. J. T. 409 f. I-Xeuaav sVt
-ovxta xufxaxa vdtov oyrjjxa. Die Verben des Tönens kausativ: ertönen
machen. A, 160 iiiTiot | xeiv' oysa xpoxdXi£ov dvd TrcoXejxoto -j-ecpupac
„machten die Wagen rasseln", d. i. rasselten mit den Wagen dahin,
vgl. 0, 453 xeiV oysa xpoxEovxsr, Hdt. 6, 58 XsßTjxa xpoxsouai. Theoer.
2, 36 x6 yaXxsov u>? xdyo? ay£t, ictu impelle aes. Ebenso XdjxTrEtv
kausativ: erstrahlen lassen Eur. Hei. 1131 dv^p oöXtov duxspa Xd(jL^ac —
Ferner yopEustv, IXtaoeiv dsöv, deum choreis, saltando celebrare (wie
aostv singen und besingen). Pind. J. 1, 8 OoTßov yopsücuv, ubiv. Dissen.
300 Akkusativ bei transitiven Verben. § 409.
Vgl. S. Ant. 1151 f. (Pass. ak xopeoeaOai :rp6; jjpv S. OR. 1093).
Eur. H. f. 687. 690 Ar)XiaÖE? ö|j.vooai . . tov Aarou; Eu-aioa -yövov eIXi'cj-
aouaii xaXXt'yopov. J. A. 1480 eXijjst' ajj/,pi vaöv, d[j.<fi ßcufiöv xäv avaaaav
"ApTsjj.iv. — AaxpÜEtv „bethränen", mit Thränen benetzen Eur. Hei. 948
e-j'co aov out av itpoa^easiv tAoutjv -/ovo | out av oaxpuaai pAscpapa I vgl. u,
204 öeoaxpuvTai 6s \loi osjs). — ^tteuoeiv „beeilen, beschleunigen".
t, 137 oi 08 7a|xov aTieüooufftv (Hdt. 1, 206 Trausai arrEUOcov, Ta a-süÖEu).
Die intransitiven Witterungsausdrücke vitpei, uei kommen auch in
Prosa transitiv vor. Hdt. 4, 151 oux ue tyjv Opotxirjv. Ar. Ach. 138 d
[lYj xaTsvi^s yiövi T/jv Orjprjv (Pass. Hdt. 2, 13 usTai rca-ja yj ycopr,, vgl.
14. 22. 3, 10. 4, 50. 198. 4, 31 to xaTUTrsptrs del vt^e-aO. Vgl. § 378, 10.
7) Sehr viele Intransitive und Reflexive werden wie im Latei-
nischen und Deutschen durch die Zusammensetzung mit Präposi-
tionen Transitive und nehmen als solche ihr Objekt im Akk. zu
sich. Mehrere sind schon im Vorhergehenden erwähnt worden, als:
ücpiaTaa&ou, ££iaTaadai, IxTpsirEJ&ai, dTroaTps^saBai, U7ce££pyssi)ai, UTro/oipeTv,
d-oytopslv u. s. w.} s. Nr. 3 S. 295 f.; ferner u7:o5üstJÖat, z. B. xi'vöuvov,
Sahire pertCUlum, fxsTspysjftai, u-Epßai'vsiv, Trapaßaivsiv, TrsptiSTaaöat, iütaTpa-
tsÜsiv u. s. w. 0, 691 eövo; icpo pjxaTat, greift an. Vgl. T, 461.
H, 240 ir.aizan [xo&ov, angreifen. Vgl. M, 308. Hdt. 5, 104 IceX-
dovTa to aaTu. 7, 29 i^Xfrov tyjv ywprjv, überschritt (vgl. Aristot.
Pol. 3, 14 OTav l^sXOr, tt,v yiopav). 5, 103 IxTiXcöaa vts? s£ü) tov
1 EMtjcjjtovtov, ubi v. Baehr. (Noch freier 7, 58 ISto tov 'EXXy^iiovtov
tiXIcuv „fuhr den Hellespont hinaus", vgl. § 410, 5.) 7. 16, 3 ak os
iTCtcpoiTT^det, heimsuchen (aber § 2 c. dat.). PI. civ. 537, d s'irsi-
oav Ta Tpiaxovra ettj ixßai'vuxjiv, überschreiten. X. Hell. 6. 5, 34 tov
ßapßapov xoivTJ aTiEfx ay saa vto, propulsarunt. PI. Hipp. mai. 286, d
cxva[j.ayou|j.svoc tov Xoyov, aufs neue durchkämpfen. X. Cy. 3. 1, 5
6 Kupo; TrspitaraTat töv X6'pov tw ::apövTt aTpotTEÜjxaTt, umstellt. Th. 4, 92 tov
Vjjuyd^ovTa iiriaTpaTEUEtv. Vgl. 4, 60, ubi v. Poppo, häufiger b. d.
Trag., als: S. Tr. 75 ix. rcoXiv, 362 -onrpioa. S. OC. 942 oucsi; icot'
auxoü? . . av ifiirseroi, invadat. Vgl. Eur. J. A. 808. H. f. 34
vo3ouaav ttjvo' e,t:si<ttcs(Jü)v itöXiv, befallend. PI. Phaed. 58, e oute fxs
avopo; s'Xso; e^jtjei. Th. 1, 24 IjTtXsovTi tov 'lövtov xöXttov (sonst
regelm. mit i;) . . irposoixoioi o' out^v TauXdvxioi, wie accolere locum.
26 Tcpoffxafte^6fxevot tyjv -6Xtv, assidentes urbem. 'Emevat b. Hom.
fast immer c. acc. u. nur N, 482 c. dat., was später die gewöhnlichere
Konstruktion wurde. EicEpyETat jjle jjivo;, cpößo;, no&o; u. dgl. poet.
u. pros., s. Passow. So UTispysTai fxs Tpojxo;, cpoßo?, &aup.a, oTxto;
poet., seltener pros., wie Hdt. 6, 134 cppixT); auTÖv uTtsXftousTj;. PI.
Phaedr. 251, a xat ti to3v töte utiyjXOsv auTÖv osifxdTcuv. 'ETispyETai
(i£ c. inf., kommt mir in den Sinn. PI. Phaedr. 88, c st. des gwhnl.
§ 409. Akkusativ bei transitiven Verben. 301
&Tzipyexai p.ot. Ilpomr itveiv xtva, fussfällig bitten, b. d. Trag., seltener
c. dat., wie S. OC. 1754, s. Passow. Ph. 244 xt'vi | axoXtp npoaiaysq
T/jvoe 7tJv; st. des gwhnl. kq xrjvoe y. npos^eXäv xtva od. xt stets in d.
klassischen Sprache, xivi seit. u. nur b. Sp., s. Passow. H, 421 'HsXto? . .
rrpoalßaXXev dcpoüpae, bewarf mit seinen Strahlen. Ar. P. 180 kö&ev
ßpoxou [xe 7:poalß«Xe; Schol.: aiaörjat; avöpcü-o'j e^sXtjXuUev t^ 6ap.T| rj
cptoviQ. E, 879 xauxr(v o oux' Ine'i TrpoxtßaXXsat ouxe xi ep7<«, greifst an.
(Aber X. An. 1. 6, G autov •jtpojTroXsjj.üiv sVotrjja, üxjxe xxX. hängt otoxöv
v. l-oiTjua ab, s. Kühners Bmrk.) Viele Komposita von xaxa = nieder, wie
Andoc. 3,5 xaxavai>|j.ayEiv SaatXEa. 15 xaxaTroX ejjis iv AaxEoatjxovt'o'j;.
Vgl. X. Hell. 3. 5, 13. Isoer. 4, 83. Dem. 8, 52 xotairoXiTeueudai
xtva, einen niederpolitisieren, s. Schaefer et Bremi ad h. 1. Ar. eq.
286 x axaß o y) ao jjiat ßotov ae. 287 xax axsxpa cojxai <je xpot^tov. Die
deutsche Sprache hat ausserdem ein bequemes Mittel ein Intransitiv zu
einem Transitive zu machen, indem sie demselben die Silbe be vorsetzt,
als: weinen, beweinen. Im Altdeutschen werden übrigens viele Intran-
sitive, wie weinen, Magen, erbarmen, leiden, zürnen, wundern, als
Transitive mit dem Akk. verbunden1), als: weinota then bruoder.
Anmerk. 7. In der Dichtersprache nehmen bisweilen Intransitive in
der Verbindung mit einem Substantive transitive Bedeutung an. Eur.
Ph. 1549 ä'Xoyj; TTapaßaxxprji; a Ttooa aov xucoXottouv &epaTteup.aotv at£v
^ (j. 6 y i) e t , die deinen irrenden Fuss durch ihren mit dem Stabe geleisteten Dienst
mühselig leitete (konstr. wie ftepaneösiv). Andr. 1199 &av6vxa 5so-6xav yoou..
y. axapSjco, werde beklagen (wie yoäo&af xtva). Mehr dergl. Beispiele werden wir
in d. Lehre v. d. dopp. Akk. (§ 411) sehen.
8) Eine Eigentümlichkeit der griechischen Sprache ist es, dass sie,
wenn ein transitives Verb mit seinem Objekte nicht bloss eine Handlung,
sondern eine zur Gewohnheit gewordene Handlung ausdrücken soll,
ein mit einem Substantive zusammengesetztes Verb bildet (§ 342,
1. b), als: 66pu cplpw, trage einen Speer, aber 8opucpopw, bin ein Speer-
tragender, Leibwächter, und dieses mit dem Akkusative verbinden
kann, als: oopuepoptu xtva, beschütze einen als Leibwächter. Diese Er-
scheinung erklärt sich daraus, dass der Verbalbegriff mit seinem un-
mittelbaren Objekte zu der Einheit Eines Begriffs verschmolzen ist. In
einer solchen Wortverbindung liegt oft eine reiche, dichterisch malende
Fülle des Ausdrucks. Die deutsche Sprache hat nur wenige solche
Komposita, die, mit dem Akk. verbunden , den griechischen entsprechen,
wie einen Hofmeistern, schulmeistern; ähnlich sind einen lobpreisen,
brandschatzen2). Hdt. 3, 127 xov yt'Xtoi HEpsscov iöopucpöpeov,
vgl. 128. X. Hier. 4, 3 ot TioXixat Sopucpopouui aXXtjXou; aveu p.ia8vj.
Daher auch pass. Isoer. 10, 37 xrj xujv uroXtxcuv suvota oopucpopoupiEvo;.
i) S. Grimm. IV. S. 612 ff. — 2) S. Rumpel a. a. 0. S. 142 ff.
302 Akkusativ bei transitiven Verben. § 409.
(Doch auch als Intrans. c. dat. X. Cy. 7. 5, 84.) S. Ai. 845 oi^pr)-
XaxeTv töv oupavov, mit dem Wagen den Himmel befahren. Aesch.
Ag. 669 ißooxoXou|xev cppovxi'atv vlov uaöo;, weideten = linderten.
S. Ai. 549 (üfioT? auxöv Iv voijloic 7raTp6? | Sei icajXooap.vetv, Schol. co?
ittuXov 7U|Avä£etv. Eur. Ba. 557 fropoocpopsT:; Oidooo;, to Aiovoas, den
Thyrsos tragend führst du Reigentänze auf. Ar. P. 747 xa8svopox6fjt.riae
tö vtoTov, den Rücken wie einen Klotz zerhauen. Eq. 289 xovoxott^cjio
ooo xb viutov, schlagen wie einen Hund. R. 1369 dv6pu>v tioitjxiov xopo-
7:ü)/.TJaai xlyvTjv „verkäsehökern". Av. 995 7sio|XExprjoat ßooXojxat xöv
dtepa „die Luft feldmessen", auch pros., wie X. conv. 6, 8. Dem. 18, 115
fjuo&oooxf oat xoü; &7iXixa?, ubi v. Schaefer. (Doch auch als Intrans.
c. dat. X. An. 7. 1, 13.) Isoer. 4, 132 xou; vYjoitüxa? oajfioXo^siv,
besteuern. Th. 8, 3 xd xüiv £ü[i.ii.dycüv 7jp7upoX67Y]uev £? tö vaoxcxov.
Dem. 24, 142 vojxofrexetv xa aoxote oofxcpepovxa, durch Gesetze bestimmen.
Th. 5, 111 jxf, xä yeip*0 ? iXoveixfjoai, vgl. PI. Prot. 360, e. PI. leg.
755, e veipoTovsiv axpaexr^oü?, durch Handaufheben wählen, noch
häufiger m. dopp. Akk. X. Hell. 6. 2, 11 Tijiodeov o' aoxcuv oxpaxr^öv
iyeipoxovrjoav. PI. civ. 395, e xeop-cooetv dXXrjXoo?, verspotten. Ar.
Ach. 655 xw|j.tüOTjoei xa otxata, das Recht in der Komödie behandeln.
PI. Crat. 414, c xpa-fcpoetv xa ovöctaxa. Id. civ. 598, b 6 £<D7pd^oc
£co7pacpiQaei f,jjt.rv oxüxoxoljiov, xixxova, xoo? aXXoo; OY]|juoop7oü?. (Pass. PI.
Phil. 40, a xa cpavxdoixaxa i^wypoccprjjxEva, vgl. ib. b. Statt ^wypacpetv
xi Sagt Hdt. 4, 88 £tua 7pa^d|j.evo? xcaoav xrjv £eo£iv xou Boorcopoo, ubi
v. Baehr.) X. An. 7. 6, 4 y\ oi]\t.a-(w^s.l 6 dvrjp xoö; avBpasj sucht
er sie durch demagogische Künste zu gewinnen? PI. Euthyd. 284, e
vooöexto o' oj; exaTpov. Dem. 23, 60 ooxocpavxoo[i.ev xö Tipa^fia.
PI. Menex. 248, d xouc 8e (Tuaxepa;) 77]poxpo<poovxe; d£i'ü>;. (Pass. Lys.
13, 45 otio xcuv o^Exeptov aoxtov Tiai'ötuv 7T]poxpo<pir]devxE?, vgl. Ar. Ach.
678 Yrjpoßooxoofisod' oep' oixtuv). PI. Lys. 209, d xyjv auxoo ofaiav
ofxovoitsiv. X. Cy. 2. 2, 13 Ivtot xai e*v coSat; xai lv Xöyoi; otxxpd
Xo-yoTroioovxe;. Alciphr. 3, 70 6 Xittö; ftopoxoitsi xf(v Yaoxlpa, klopft
an den Magen wie an eine Thür an. Zuweilen tritt in dem Kompositum
der SubstantivbegrifF ganz in den Hintergrund. 7, 472 olvov otvoyoEuvxE?.
A, 3 "Hßr) | vsxxap icovoyöei. T, 221 titrcot IXo; xdxa ßooxoXeovxo. Hdt. 1, 27
vao:rir]7££odai vsa;. Vgl. 6, 46. Sehr oft oixooopisiv oixoooitrjjxa, xstyo;,
-upafiioa u. s. w., s. d. Lex., wie aedificare navem, urbem u. s. w.
§ 410. Akkusativ bei intransitiven u. passiven Verben u. Adjektiven. 303
§ 410. b) Akkusativ bei intransitiven und passiven Verben und
Adjektiven1).
1. Der Akkusativ bei intransitiven und passiven Verben
und Adjektiven unterscheidet sich von dem Akkusative bei transi-
tiven Verben bloss dadurch, dass dieser zur Vervollständigung des
transitiven Verbs eine notwendige Ergänzung angiebt, jener
dagegen, da das intransitive und passive Verb und Adjektiv an sich
schon einen vollständigen Begriff ausdrücken, nur eine nähere
Bestimmung des intransitiven oder passiven Begriffs angiebt.
Andere Sprachen gebrauchen in diesem Falle gemeiniglich Präposi-
tionen, durch welche das logische Verhältnis des Verbs zu seinem
Objekte schärfer und deutlicher ausgedrückt wird; die griechische
Sprache hingegen begnügt sich mit Übergehung der genaueren Be-
zeichnung des logischen Verhältnisses das Verb ohne weiteres mit
dem Akkusative zu verbinden. So sagt sie: ich empfinde Schmerz
den Kopf, dA-yto rr,v xscpaX^v, er ist schön die Augen, xaXöq laxi xa
opL(xata, der Fettdampf kommt den Himmel, xvisst) oupavöv ixei u. s. w.
Die griechische Ausdrucksweise beruht auf einer durchaus einfachen
und kindlichen Anschauung, während andere Sprachen, namentlich
die deutsche, sich auf eine verstandesmässige Auffassung des in
Wirklichkeit bestehenden Verhältnisses der Dinge gründen. In der
Dichtersprache hat der Gebrauch dieses Akkusativs natürlich eine
noch ungleich grössere Ausdehnung als in der Prosa, da sich jene
freier bewegt und sich um das wirkliche Verhältnis der Dinge zu
einander weniger bekümmert, diese hingegen nach grösserer Schärfe
und Bestimmtheit des Ausdrucks strebt.
2. Die einfachste Erscheinung im Gebrauche dieses Akkusativs
ist die, dass die in jedem Verbalbegriffe liegende Substanz sich
als ein besonderes Substantiv lostrennt und sich als Objekt mit
dem Verb verbindet, als: [Aofyv jxer/eaöai, eine Schlacht schlagen.
pugnam pugnare. In dieser Ausdrucksweise liegt eine Verstärkung
des Verbalbegriffs, die gewöhnlich dadurch näher bestimmt wird,
dass zu dem Akkusative ein attributives Adjektiv oder Pronomen
oder ein zu dem Akkusative gehöriger Adjektivsatz hinzutritt, als:
vo3w voaov yaXe:r^v (vgl. einen schweren Kampf kämpfen). Statt des
Substantivs von gleichem Stamme kann, auch ein Substantiv von
verwandter Bedeutung stehen, als: CJjv xaXöv ßiov, dodevetv yaXsnTjv
vöjov (vgl. einen schönen Tod sterben), sowie auch ein Substantiv,
1) S. Rumpel a. a. 0. S. 157 ff., der diesen Akkusativ sehr passend den
parataktischen nennt.
304 Akkusativ bei intransitiven u. passiven Verben u. Adjektiven. § 410.
das ein Attributiv eines solchen Substantivbegriffs ausdrückt, als:
vixav iaot/tjv, gleichsam einen Schlachtensieg siegen (vgl. Ball spielen,
d. i. das Ballspiel spielen). Das Verb kann aber auch ein Transitiv
sein ; denn in jedem Transitive liegt ebenso wie in jedem Intransitive
eine Substanz, als: rcpdxxco updriv. Ob das Intransitiv mit dem
Genetive oder Dative verbunden wird, ist gleichviel, als: spwta Ipav,
djistXetv dbreiXa«. In keiner Sprache hat sich der Gebrauch dieses
Akkusativs, den man gemeiniglich den Akkusativ des Inhalts zu
nennen pflegt, so umfangreich und zugleich so ungemein sinnreich
ausgebildet wie in der griechischen.1)
a) Das Verb mit einem Substantive desselben Stammes. B, 121
ccrprjxxov röXejxov tcoXeja i£ etv. A, 27 topo> 'i'opeoaa. I, 74 dpi'axrjv
ßouXvjv ßouXsuEiv. t, 303 d7rtuXö|xeH' ataüv oXsöpov. N, 219 sq.
diieiXai, Tac Tpwalv dirsiXeov uTe^ 'A/atujv. Vgl. II, 201 f. u. Hdt. 6, 32.
S. Ph. 173 v'jjei voaov a7piav. Andoc. 1, 31 dpaadfisvoi xd; \it'(l<sTo.c,
dpa? up.lv, vgl. Eur. M. 607. Eur. El. 686 7rxco[Aa davdaijxov Tieafj, vgl.
Aesch. Prom. 919. PI. Lach. 181, b. Eur. Ba. 925 xtjv 'Ivouc axdaiv
sjxdvai, der Iris Stellung stehen (einnehmen). M, 1041 u TrpojYeXdxe
töv Traviatatov fsXtuv; Hipp. 319 0YjaEi>; tiv T)p,dpxr]XEv ei; o' d p. a p -
tiav; Vgl. PI. Gorg. 525, d. Hdt. 3, 88 -fd[Aou; oe xoü? itpwxo'j;
[matrimonia nobilissima) s-jdjxse 6 Aapsto;. Vgl. Eur. Med. 587. ibiq.
Pflugk. Ar. V. 375 xov uspl tyoyrrs öpojxov opap-sTv. Hdt. 3, 147
' ÖTävrfi löwv -döo; p-E'/a llspTa? iteitov&otoi;, IvxoXd? xd? AapEio; oi
IvexeXXexo . . iireXavOdvexo. 154 dvrjXEJXov Xwßrjv Xioßdaftai. Daher
119 IcTjae xf(v (seil, oesiv) lirl öavdxio. PI. leg. 868, b yp tu jaevo'j;
xcu xxEivavxi ypEiav, r(v av IöeXcutiv, den Mörder nach Belieben be-
handelnd. Phaedr. 238, c 8ox<u xi aot OsTov Tiddo; ^s^ovftevai; 240, d
Ttdaotv aisöifjffiv at<jOavop.£v cu. Crit. 46, d tujv So£ujiv, ac oi av9pu>7:oi
8o$a£ooai. Civ. 405 C txavo? i:daa; p.Ev axpocpd? oxpEOEadat, Ttdjo;?
61 8te£6oou? öieceXöwv d-oaxpacpv^vai Xo7i£ö|i.svoc. 409, a Tidvxa doixYj-
jxaxa dßixsiv. 451, C xtjv 6pp.7)v, TjVTrep xo 7tp<oxov cb p jültj cj ap. e v.
Prot. 325, C Ith|xeXou vxa t Tidsav I TrtjxEXsiav. Symp. 181, b oüxö;
isxiv (6 Ipa>c), ov ot tpauXoi xtllv dvdpoj-cuv £pu>aiv. 183, a oouXEia?
oouXeueiv otac ouö' av ooOXo; oooel'?. Ap. 19, C ttoXXtjv cpXuapiav cpXua-
M Ausführlich handelt über diesen Akkusativ Wunder in d. Schrift: Über
Chr. Aug. Lobecks neue Ausg. des Sophokleischen Aias. Lpz. 1837. S. 10 ff. u.
S. 36 ff. Damit zu vergleichen Lob eck ad Soph. Ai. v. 40 p. 86 sqq. u. v. 42
p. 98 sq. Paralip. p. 501 sqq. Härtung über d. Kasus. Erlang. 1831 S. 50 ff.
Schoemann index scholar. Gryphisvald. 1831. Driller Comment. de consensu
notionum etc. Misenae 1842 p. 28 sqq. Rumpel Casuslehre 1845. S. 172 ff.
Forberg Progr. Coburg 1850. Schneidawind, Über den Akkusativ des Inhalts
bei den hervorragendsten griechischen Prosaikern, Würzburg 1886.
§ 410. Akkusativ bei intransitiven u. passiven Verben u. Adjektiven. 305
poovxa. 34, c xivoüveÜidv x6v layaxov xivSuvov. 21, a suvscpufe xyjv
cpuYTjv xaüxr)v. Dem. 2, 7 tov <I>o)xtxöv ttoXejjiov -oXsjx^asiv bzkp auxtov.
59, 97 xtjv £v 2aXaji.ivt v au [xayi'a v vaufiay^iavTe;. 18, 262 xtov
aytüviDv ou; 0|xei<; zspl rrc «{;ü^fc ^710 vi'£e<j&e. 50, 22 ttXouv ttoXüv
TiSTrXsuxoTco v. 49, 6 ixuXeTv tov uaxepov sxtcXoüv. 53, 16 Ypafprjv
Ypd'^aadat ußpsaj;. 59,74 xd; {} u <j 1 a ; anaaac 6 ßaatXeu; idos. 8,71
x<uv xoioöxcuv TtoXixsujjLaTcov ouoev TioXiTsüojxat. 28, 3 ^opyjYsT xal
xpiYjpapyEi xal xd? aXXa; Xsixoüp-fia; XeiToup-fsT. 18, 238 xeva; 7s
yapi£si ydptxa; xooxoiai. 29, 4 osofxai o' ujjlüjv oixaiav osiqaiv. 15
xaöxYjv xf,v fxapxopiav ijxapTup^asv 6 dosXcpö;. 19, 47 xd? uuoayEasic
a? oüxoc UTitayvsixo. 20, 26 xd? EUiropiai; a? dvaTrauofjivou; xtvd; eutio-
pTjastv oüxoi cp^gouaiv. 32, 11 dxuyy]jxa ouoev s'Xaxxov dxoyiqaa v xe ;.
50, 21 oaa dvaXü>p,axa UTrsp xooxoo dv7)Xa>aa . . xal xtvouvou? ouou;
ixtvSuveuaa. 8, 8 xaT? xaxrjYopfati; a; Aiottei'&ou? x axTjYopooat. 21,
132 xyjv Xoiooptav rjv IXotoop^dr] Kpaxi'vw. 53, 16 tjot] jxoi IjußooXsü-
oujt xy]v (jL£7i'axr)v liußouXYjv. X. An. 1. 3, 15 axpaxrj-jf rjaovxa i\xk
xa'jxr,v xr,v axp ax^ftav. 6.1,6 Eoxuy/jaav xouxo xö suxöyr)|Ji.a. Comm.
1.5,6 oouXeusiv oouXsiav ataypdv. Hell. 7. 1, 5 jjle-j(i<jxooc d-jfiova?
r|7ajvta[XEvot. Th. 3, 13 £vo|ju'£o|i.sv a^0 axr] ass&at oittX^v dnoaxaaiv.
So: xaXd? Trpdcsi; Trpdxxsiv, ipfd^saftai spyov xaXov, apyEiv oixaiav dpyjr,v,
yaXs-Y]v vojov voastv, iroXXdc (XEpt'fxva? [xspifxvdv, [xs^dcXa? 7;oovd? YjOEJÖai.
Elliptisch S. Tr. 1062 ötjXo; ousa xoux dvSpö; cpöatv sc. cpuaa, s.
Schnei dew. (Doch ist wohl OtjXus cpoja zu schreiben.)
b) Das Verb mit einem sinnverwandten Substantive. A, 241
xo tjAYjaaxo ydXxsov o-vov. 9-, 445 so07)<jda 7XUXUV uttvov. K, 159 xt
-dvvuvov unvov deuxEi?; X. Hier. 6, 7 tzoiov 8e xiva uttvov ixotfxtoj
Theoer. 3, 49 6 xöv axpoirov uttvov fauwv 'Ev6u|ai'<uv. T, 417 xaxov otxov
oXrjai. a, 166 dTroXtüXe xaxov fxopov. v, 384 (pdi'ssaöai xaxov olxov.
Th. 1, 112 Aaxsoaiu.övioi xov ispöv xaXoujxsvov 7i6Xe|xov iaxpdxEuaav.
So: opxou? 6[xvuvat, da&Evsiv vÖgov. S. El. 599 £co ßi'ov fxoy&iqpöv. Aesch.
P. 305 -r\o Yjp.a xoücpov ix veo»? dcprjXaxo. S. Ai. 42 xi o^xa 7ioi'|xvat?
xr(vo' It:e[j.tci7cxei ßdatv; Th. 5, 105 x^; ooqyjc, r v . . ukjxeuexe,
eine feste Meinung haben. PI. Civ. 410, b auxd xd 7U|xvdaia xal xou?
-ovoo; TrovTjUEi. X. Comm. 3. 13, 5 01 TrspiTraxot ou; ^EptTraxEic.
Hell. 1. 2, 17 ££^Xfrov os xtva? xal aXXa; l^oooo; I« xyjv T7tEtpov. Dem.
48, 55 i;6oou; Xajx-pd? i^ilvat. S. Ant. 1309 dvxai'av (sc. ttXyjyyjv) E7tat-
ersv. Vgl. El. 1415. X. An. 5. 8, 12. S. Ai. 760 f. dvÖpwTiou ©uaiv
ßXaaxäv = ßXdax/jv ßXasxwv od. <pouiv cpi?. Th. 1, 5 xd? rcoaxEi? xuüv
xaxaTiXsovxwv 7ravxayoü" 6[jloiü>; ipojxäjivxe?. Th. 3,112 TrpoXoyi^etv Iveopa;.
c) Das Verb mit einem Substantive, das ein Attribut des im
Verb liegenden Substantivbegriffs ausdrückt. Nach vixtjv vixav: Lys.
19, 28 xy)v vau[xa/t'av vtxfaat, einen Seeschlachtsieg siegen, wofür wir
Kühn er S ausfuhr!. Griech. Grammatik. II. T. 1. Abt. 20
306 Akkusativ bei intransitiven u. passiven Verben u. Adjektiven. § 410.
sagen: in einer Seeschlacht siegen. X. An. 6. 5, 23 oaa« fufya; vevixyj-
xate. Th. 1, 126 'OXüjxTua vixav, wie Olympia vincere Enn. bei Cic.
Cat. 5, 14. PI. Io 530, b tä flavad^vaia vixt)<jo|aev , ubi v. Stallb.
Oft b. d. Attik. vixSv -jvwjxtiv, sententiam vincere, vixdv 8i'xir]v, einen
Meinungssieg siegen (seine Meinung siegreich durchsetzen). X. An. 4.
8, 27 -rjYiovt'CovTo araoiov. Eur. Andr. 336 <ju tovq' ÄYtüvtei cpövov, du
wirst einen Kampf über diesen Mord zu bestehen haben. E, 361 s'Xxo;
ouTasat, 795 e'Xxo? ßdXXetv (Q, 421 eXxegc xuircsiv) eine Wunde schlagen
(einen verwundenden Schlag thun). Pind. N. 8, 29 sXxeo prj;ai Wunden
reissen. Theoer. 22, 172 veixo; dvapprjcavTss. S. Ant. 675 (avapyi'a)
au[jLjjLä/ou oopo; xpoTtd; xaTappr^voai „reisst Flucht", d. i. ruft Flucht her-
vor. Eur. Suppl. 1205 \ 8' ov . . TptüUT); epovov, si mortifernm vulnus in-
flixeris. PI. Leg. 964, c irdsav dpexTjv vixav. S. Ai. 435 td irptura xaX-
Xijtei' dpiaTEuaas otparou, nach dpiuteüeiv dptaTEia, xd xdXXuxa dpiaxsia
dpiaxsüsiv, den schönsten Preis davontragen. So nach frufia Oüsiv: &6eiv
xd irtivuia (PL Symp. 173, a), Siegesopfer darbringen, EuayysXta (X. Hell.
1. 6, 37), oiaßaxrjpia (ib. 3. 4, 3), ^evsöXia (Eur. Io 653. PI. Ale. 1.
121, C), xd Aüxaia (X. An. 1. 2, 10). X. Hell. 4. 3, 14 Epouduxsi ob« eua7-
■yiXia u. s. w.; so der Akkus, b. xsjaveiv in der Bdtg. opfern (eigtl. die
Kehle des Opfertieres abschneiden), als: <piXöxTjxa xal opxta uiaxd Tajxetv
T, 73. 94, Freundschafts-, Bündnisopfer bringen (wofür wir sagen: für
etw. opfern), später: ouvöeciia;, cpi'Xia tejaveiv, wie foedus f er Ire; Eur.
Hei. 1235 uTtovSd; xEJtcofxEv. Aaivuvai 7afj.ov T, 299, 8. üjAsvaiou« Eur. J. A.
123, Ejriav YdjjLout; H. f. 483, einen Hochzeitsschmaus geben, saxidv
vixY)TTQpta X. Cy. 8. 4, 1. Aaivuvai xdcpov 7, 309 einen Leichenschmaus
geben. Nach xtutteTv xxutcov 6, 170 f. xxüjrs |AY]XiExa Zsu; | arj|xa xtösi;
TptüEjfft, |xdyjr)<; ETspaXxEa vi'xyjv. Eur. Rhes. 308 xtutcsiv cpoßov. Nach
ElJTiXoUV EIJTtXeTv S. OR. 423 TOV UfilvaiOV, OV . . EfjETtXEUaa;. Nach 7ll[X-
keiv TCOfin^v, eine Prozession halten: tteluteiv Eopxrjv, Ilava&Tqvaia. Ferner
Dem. 21, 64 yopr^stv Aiovuaia. Aesch. Ag. 31 auxö; 0' e^w^e cppoiLtiov
yop£Üao(jLai, mit einem Reigentanze die Feier beginnen. Hdt. 6, 129
tüPxVaT0 Aaxaivtxd oyy]\xä?ia, saltavit Laconicos modidos, vgl. X. An. 6.
1, 10. Ar. V. 582 auXeiv e£oöov. (juYxspdaasöai (dvaxsp.) <piX(av, Freund-
schaft mischen, d. i. schliessen Hdt. 7, 151 (Eur. Hipp. 253). xapdxxeiv
7:6Xe|xov PI. civ. 567, a, Kriegswirren hervorrufen, wie miscere bellum.
S. Ant. 794 veixo? TapdrrEiv. PI. Grit. 48, e dnoxpivEadai xo iptuTtI)jj.Evov,
das Gefragte beantworten (b. e. Subst. gewöhnlich Trpo« c. acc, auf
etwas antworten) u. s. w. In Volksbeschlüssen: tö «jWjcpisLta 0 dTrsxpi'vaxo
6 otjixo? toü Kplaßsaiv *). Hdt. 7, 50 xivouvoo; dvapptitxEsiv, gefährlichen
Wurf werfen, thun (periculorum aleam subire, sich unbesonnen Gefahren
1) S. Meist erb ans, Gramm, d. att. Inschr.2 S. 166.
§ 410. Akkusativ bei intransitiven u. passiven Verben u. Adjektiven. 307
aussetzen, von der Redensart dvapptnxeiv xov xüßov, den Würfel werfen,
entlehnt). Th. 4, 85 xi'vouvov xoaovoe dvepptya|xev, vgl. 95. Nach ßorjOetv
ßorjöetav X. Comm. 2. 6, 25 xoü <p£Xoi? xd oi'xata ßoYjdstv, zum Rechte ver-
helfen. Vgl. Dem. 27, 3. 68. Nach ßaiveiv ßaatv sehr häufig b. Eurip.
ßaivetv, Tcpoß-, ixß-, £fj.ß-, p.exaß- Ttooa, einen Fussschritt schreiten. S. Ai.
700 öp/r^ax1 a'jtooa^ . . idrcxeiv, saltationis jactationes jactare, selbst-
gelernter Tänze Bewegungen bewegen. S. Ai. 580 jxtjS' ItujxtJvou; 7600;
Sdbcpue „Klagethränen weinen". 1096 xoiaud' ajxapxavouotv iv X6?oic Itct),
solche Fehler der Aussprüche fehlen (begehen) sie in ihren Reden.
ü, 235 u. <p, 20 l$eoi7jv IX9eiv, einen Sendungs-, Gesandtschaftsgang gehen,
eine Gesandtschaftsreise machen. (Aber in d-^eXiTjv IXQziv A, 140 muss
man mit Wunder a. a. 0. S. 45 f. «£77. für den Akk. v. «x^^eXiT]«, Bote,
halten, wie aus T, 206. A, 384. ß, 92. tt, 355. o>, 353 f. erhellt.)
Th. 1, 15 ixo^jjiouc axpaxst'a; oux e;7^eaav ot EXXtjvs?, wie i;eX8e?v oTpaxet'av
xivd Dem. 59, 27. Aeschin. 2, 168. Ähnlich S. Tr. 505 xt'vs« 7rd|X7:XY}xxa
ua^xäviTa x' IcTJXdov aeflX' d^wvoiv ; schwerer Kämpfe Ausgang ausgehen
(zu schweren Kämpfen ausziehen), wo Konjekturen unnötig sind. Zu
efstsvoi, das vom Schauspieler in der Bedeutung auftreten, eine Bolle
spielen gebraucht wird, tritt (nach Analogie von efeooov ebtevai) die Be-
zeichnung der Rolle im Akk. Dem. 19, 247 e^ou'psxov £mv cuauep 7epa«
xoii; xpixaYwviaxaic to xou; xupdvvou; etatevat die Tyrannen zu spielen.
Dem. 19, 163 ore xtjv Tupoxspav dm^pafiev (= dzrjXöofxev) rcpeaßst'av xtjv
Ttepl xtJ; e{prjvr)c. Isoer. 4, 177 xa>v Tipejßeuadvxtuv xaüxrjv xrjv etp^vrjv (nach
Trpeaßeueiv irpeaßei'av), als Gesandter den Frieden zu stände bringen.
X. Cy. 8. 6, 20 (upfxa xaüxr]v xtjv axpaxet'av. Eur. J. A. 1456 oeivou; d^iu-
va; 6pajj.eTv. Hdt. 8, 102 7ioXXouc noXXdxt? dyaTva; 8pajj.eovxai uspl acpeiov
autcuv oi EXXtjve;. S. Tr. 620 eursp Epfj.ou xrjvöe 7io|XTt£ua) riyvrp \ ßlßaiov.
Pind. P. 9, 121 cpu-ye Xaitj^pov opöfiov. Eur. Hipp. 829 tttjotua' I« "Atoou
xpaiTrvöv &p|XY]3a<jd fxoi. Io 1238 xi'va cpu^dv 7:xepö£<jjav . . 7iopeud(u5 S. Ai.
55 Ivd' etarceaüiv ixeips TioXüxsptuv tpovov, mähte ab eine Mordsaat. 304
ojYjv xax auTtuv ußptv ixxiaatro nach xt'atv xtvea&at = tu; ußpiaxixrjv xiaiv
ixx., wie schmählich er an ihnen Rache nahm. 439 ou8' Ip-j-a \xeiio
^etpo; dpx£<ja; Ip/r;; nach dpxeatv dpxetv, thätige Hülfe leistend. 1059
xtjvSs . . xu-/t)v OavövTs;, ein Todesschicksal sterben, nach ddvaxov OaveTv.
(Nauck vermutet Xaxovxe? st. davovxe«).
Anmerk. 1. So auch bei Adjektiven, als: driftoi; ttjv xota'jrrjv dxipuav
Th. 5, 34. xaxot rcaaav xaxfav PI. civ. 490, d. 579, d Iotiv 6 xiö Övti rupavvo;
xtü ovxt SoüXo«; -rot; (AEYioTa; S(U7re(ac xal SouXefa?, ubi v. Stallb. Vgl. Th.
5,9. PI. Ap. 22, e [atjte xi ooepo; u>v ttjv ^xejvidv aotpfav f*T|Te 6. pt. a 8 tj z ttjv dp.a-
9!av, Aristot. eth. 5, 6 dSixo; ExdaTTjv dorxtav.
Anmerk. 2. Mehrere der angeführten Verbindungen können die passive
Konstruktion annehmen, vgl. §378, 10. PI. Menex. 243, e 6 ofxEto; tjjaTv TtoXejxoc
ouTtut *jroXefi*,87). Vgl. X. Comm. 3. 5, 10. Hell. 4. 8, 1. PI. Lach. 187, b
20*
308 Akkusativ bei intransitiven u. passiven Verben u. Adjektiven. § 410.
•/.{vS'jvoc xtvO'jvE'jerat. Dem. 20, 84 xo xqi Xaßp(« ^TjCptopta itjcp t aftsv.
Th. 2, 65 aUo xs noXXä . . f,fjiapxT)&7) xai 6 £; ZixeX(<xv tiXoü;. Dem. 18, 151
-6Xe;j.o; irpos toi»; 'A|j.<pi<jasTc exapdy&Tj. Bei denjenigen Verben aber, die noch
ein zweites (persönliches) Objekt zu sich nehmen, wie k'Xxo; xuttxeiv xtvd, bleibt
in der passiven Konstruktion der Akkusativ der Sache unverändert, während die
Person zum Subjekte wird: IXxoc T6irrop,ai. Vgl. § 411, Anmerk. 7.
Anmerk. 3. Zuweilen steht das abstrakte Substantiv ohne attributives
Adjektiv. Dies geschieht teils, um den Begriff des einfachen Verbs zu ver-
stärken, wie -TjfxaTa -daystv E, 886, p.efyt)v itxdyovxo 0, 414. Eur. Andr. 134 xt
aöyfrov (io^ftsi?; H. f. 708 ußpiv yßpfCetc X. Comm. 4.2, 23 oiXoooweiv cpiXoaotptav.
Antiph. 5, 77 ~/opr]flaz yopr^zl. PI. leg. 953, e e^yütjv i-;-fjä<:%ai, sich verbürgen.
Ar. PI. 517 Xvjpov XTjpstv; teils, wenn das Substantiv in gewissen Redensarten in
einer bestimmten engeren Bedeutung gebraucht wird oder der Begriff des Verbs
zu allgemein ist, wie tp'jXaxd? cpuXdxxstv X. An. 2. 6, 10 excubias agere, cpopov
•■pspEtv 5. 5, 7, tributum solvere, äpy^v apysiv Andoc. 1, 97, öffentliches Amt be-
kleiden, TtofXTrfjV 7TE;ji7TEtv Th. 6, 56 pompam ducere, E7rtßoXTjv ImßdXXeiv Dem. 21, 179;
PI. Io 531, d rrepi cuv "0;j.Y]po? xyjv Tzokqow jie7:o(7]xev; teils wenn durch den Artikel
auf bestimmte Einzelfälle hingewiesen wird, wie Andoc. 1, 67 djxrxpxovxcov o' ^xeivcuv
XTjV d|xapx£av.
Anmerk. 4. Wenn das abstrakte Substantiv im Dative steht, so findet
eine durchaus verschiedene Anschauung statt, indem der Dativ den Grund oder
das Mittel oder die Art und Weise angiebt. l) -Jedoch ist diese Wortverbindung-
ungleich seltener. Aesch. Pr. 384 za [xz xtjSs x-rj voato voceTv. S. Tr. 544 voaoüvxi
xeivw xtj5e xt; voacj). Tr. 168 Ctjv dXuTtVjxqj ßdu. OC. 1625 cpoßiu osfaavxa;. OR. 55
•3~voj y' EÜSovxa. Hdt. 6, 12 6 Se TiapaXaßiov ■tjuieci; X'jixaivExat X'jfxirjoi dvTjxeaxoiot.
Th. 2, 81 7rpoXoy(Co'jot . . Evsopai;, ubi v. Poppo. PI. conv. 195, b <pe6yu>v cp-jy-rj.
Phaedr. 265, c raiotä zETiaTa&at. Phil. 21, b xat; fAEffaxai; TjSovats yafpoij av. X.
Hier. 4, 3 ßiado 9avdxii> dTioJrvTJaxsiv. An. 1. 8, 19 op6(j.ip tkiv, vgl. 4. 6, 25. Th.
4, 67, curriculo currere. Comm. 3. 5, 18 dvYjXEoxtu Ttovrjpfa vooeTv. An. 2. 6, 5
ady^j IvfxTjae. Cy. 1. 6, 40 xpauyf, ßotüv. Dem. 39, 26 fdixw YEra;j.T]xü>£ xr,v sVv
|A7ixepa EXEpav Etys pvaTxo!. Statt '0X'ju.7ita vtxdv kann auch der Lokativ stehen:
'QX'jiA-tdoiv vtxäv, wie PI. Apol. 36, d.
3. Ausserdem verdienen noch folgende, meist nur poetische,
Verbindungen, in denen gleichfalls statt des Substantivs von gleichem
Stamme oder verwandter Bedeutung das Attribut im Akkusative
steht, einer besonderen Erwähnung.
a) Bei den intransitiven Verben: glänzen, brennen, f Hessen,
giessen, blühen, spriessen. Hom. h. Apoll. Pyth. 202 Tipopeeiv
xaXXippoov uotop. cPsiv -yaXa, piXi Theoer. 5, 124. 126. (Aber peiv
häufiger c. dat., s. A. 4. X, 149 rj piv (tcyjytj) . . ooaxi Xiapiu £let, vgl.
\ 451. Eur. Ba. 142 u. s.) Aesch. Pr. 356 £; oppaxtüv o' YJaxpotTixs
-,'op7«)iiov aeXac. 370 xotövoe To<p<ü<; l£ava£essi yöXov. (Aber Eur. Cy.
392 XißT)x' iire^eaev uupi ist ItäI. als Trans, gebraucht.) Pind. 0. 3, 23
o'j xaXä oevope' eöaXXev ycopo;. S. Ai. 376 ipepvov alp. loeuaa. Tr. 848
xs-^-yeiv oaxpuaiv ay^vav. So: oeuetv, axa£eiv Öaxpua, auxa b. d. Tragik.
Pind. 0. 7, 50 ttoXuv üjs yp'joöv. Hdt. 4, 28 oux uet X670U aciov oi8sv.
!) Vgl. Lobeck Paralip. p. 523 sqq.
§ 410. Akkusativ bei intransitiven u. passiven Verben u. Adjektiven. 309
Eur. Or. 480 (opdxcov) sxiXßst voatoösi; daxpand;. Ar. N. 965 xei xpifi-
vojor, xaxavi'cpot. [Aber ypuato vicpovxa Pind. J. 6, 5. Ar. Ach. 138
ei jay] xarevi^s (sc. Zsu;) yiovi tyjv 0paxr]v trans. Metagen. b. Ath. 269, e
vtcpEXco [xev dXcptxoi;, | ^axa^erw 8' apxoiaiv, üexcd 8' Ixvsi. Hdt. 1, 87
uaai u8axi Xaßpoxdxu> U. pass. 193 tj 7? tcdv 'Aauupi'ojv uExai öXfyto,
ebenso 4, 50. X. Hell. 1. 1, 16 uovxo; 7toXXw.] Eur. Dan. fr. 10 77)
x Vjpivov ftdXXouaa. Vgl. Theoer. 25, 16. Eur. Ph. 226 a> Xd|j.TCOü(ja
Tisxpa Ttupo? 8ix6pu<pov aEXa;. Or. 1519 a-zye yxs^avov ^sXa; 70p osivov
dvTauYet cpövov.
b) Bei den Verben des Tönens, Rufens, Klagens, Lachens,
Schnaubens, Atmens; Riech ens; häufig steht hier statt des Sub-
stantivs ein blosses Adjektiv oder auch ein Pronomen. Aesch. Pr. 33
tcoXXouc 8 ioupjxou; xai 7000? dcvtutpeXsi; 9 de 757). B, 270 tjou -/eXav.
a, 163 dypeiov £-/eXatjjev. Eur. Ph. 334 jtsv^uv dpa; xexvoi;. 6, 446
T)8u ttveeiv. Q, 364 (xlvsa «rveiovxa; 'Ayaiou;. Aesch. Ag. 375 Apr(
itveiv, Martern spirare. Pind. P. 4, 225 9x67a zveiv drco 7vdöu)v.
0. 7, 71. 13, 90 Trop ttvcTv. S. Ant. 1146 rcop TivsovxtDv aaxpcov. Eur.
J. T. 288 Tiup itveouua xai «yovov „und schnaubet Mord". Ar. Ach. 1016
TtvEovxa; oopu xai iJj^yrxc. S. Tr. 866 7)y£t xi; oux aarjjxov, dXXd ouaxuyrj
xwxuxov stau). PL Phaedr. 230, c depiv6v xe xai Xqupov u-rjyei (8 xottoc)
tw xÖjv xexxi^tuv yopw, wie Tibull. 1. 3, 60 dulce sonant tenui gutture
Carmen aves. S. Ai. 630 o;'jx6vou; \ih <uod; ftpTjvTjset. Theoer. 20, 14
xai xi aeuapö; xai «oßapov jx 1-ylXaaaev. PI. Civ. 337, a dvexct7yaffs
jxdXa aapodviov. — o£eiv r^ou.
c) Bei den Verben des Sehens und Blicke ns. x, 446 au; -üp
ücfOaXjxoiat oeoopxto«. So die dichterischen Formeln: ßXereiv "Apr(v,
oepxesdat "ApTjv, opav SlIy.^. Homerisch u. lyrisch 8epx6|j.Evo; Seivov,
<j[xep8aXsov, xaxEpd. B, 269 dypetov JStöv, albern blickend. Aesch. P. 81
xudvEov 0' o|i.|xaai XEÜaau>v cpovtou 8ep7[jia opdxovxo;. Eur. Ale. 773 xi
aefivov xai TTE^povxtxo; ßXe7ret;; Aesch. S. 498 cpößov ßXsircuv. Eur. Io
1263 Spdxovx' dvaßXircovxa cpoivt'av 9x67a. M. 187 (Mr,0Eia) xoxdoo;
OEp7|j.a Xeat'vTj; diroxaopouxai ojxtuaiv. So: 9&ovepd ßXe7reiv, IXeetvov
6pav. Bei Aristoph.: ßXli:eiv xdpoa(xa V. 455, sauer aussehen. P. 1184
6-6v, so vanu Eq. 631. t^upißpc^cqov Ach. 254. opfyavov R. 602. vau-
9paxxov Ach. 95 (nach Seekrieg aussehen), ubi v. A. Müller. PI. 424
jj.avix6v xi xat xpa7cpotx6v. Ec. 293 u?:6xptiJ.]j.a, barsch aussehen. Av. 1169
-uppiyjjv, kriegerisch. V. 643 sxuxr], ängstlich. 900 xXenxov ßXsirEi
(ßXs[j.ij.a), verstohlen, auch m. d. Inf. 847 xtjxav ßXsTrco. Theoer. 20, 13
Xo;d ßXsTroiaa, lim/S oculis. PI. leg. 927, b 8£ü dxououaiv, ßXeirouai xe 6;6.
Anmerk. 5. Aus diesem Gebrauche des Akkusativs haben sich viele Aus-
drücke, die wir durch Adverbien zu übersetzen pflegen, entwickelt, indem der
Akkusativ mit dem beigesellten Adjektive entweder durch ein blosses Pronomen
310 Akkusativ bei intransitiven u. passiven Verben u. Adjektiven. § 410.
(toüto, t68e, zaLxa, xdcoe, tl, t(, oü8£v, pnr]5£v, o, a u. s. w.), oder durch ein Neutrum
eines Adjektivs vertreten wird, als: T, 399 TaÜTa (gleichs. xd T/]7ispo7tE6[Aaxa)
XtXalsat Tj^epoTtEueiv (vgl. X. An. 5. 7, 6 toüto av ouvoito ujj.5? It-a.naTTfia.i). E, 185
TaÖE (i. e. xauTTjv x9jv (xav(av) (xatvsxat, wie Hdt. 3, 33 TaÜTa ö KafißuoTi; i$E[xavr].
3, 298 t68' (i. e. Taunrjv tt)v T£tv) ixdvEt?. a, 62 ti vu ol tqoov tuBuoao; I, 616
taov i\xo\ ßaofÄEUE. A, 414 t( vu o' Expscpov olva texoüoci ; unglücklich (zum Un-
glück) gebärend, y, 447 aiV oXocpupop-Evai. B, 452 «XXtjxtov 7:oXe[a(Csiv. T, 76 lyö.pt\
^ifa. A, 42, §Etvöv 81 Xocpo; xa&UTTEpÖEv Iveuev. t, 450 jj.axpd (i. e. [itxxpdv
ßdotv) ßtßd;. So bei Homer: [Aocxpöv xXatsiv, [xctxpov, [asyci, o£'vov äüaat. PI. Prot.
334, d (xeICov ce&lYYEo&at. S. OR. 264 tao' . . &7I£P[aoiy_oÜ(aou, ubi v. Wunder.
Ai. 1346 cü tcxüt', '08ü3cteü, toü8' ÜTTEpfAcr/Et; eVo£; Ant. 743 oii fdp Stxatd o1
iSafAapTavovö' öptü. OR. 1300 sq. t(c 6 TrrjOTjoa; (aeKovoc (7r/)0T]fj.aTa); El. 961
dXsxxpa YY]pdoxouaav d v'jjxlvaid te. OC. 319 cpatopd -joüv &k öfipt-dTtov | aa(vEt
fj.E irpoaxstyoyaa. Eur. M. 157 xs(vip t6 8e \xi] yapdaoou. Hei. 283 rhjYdxTjp ä'vavBpo;
TtoXtd 7iap&£VE'jETat. Io 1371 xpucpala vjfAcpEU&staa. H. f. 219 TotaÜT' djjL'jvsft'
HpaxXsi. X. An. 6. 1, 5 t]XXovto 'j'!>T)Xd. 3. 1, 18 Td sayciTa a(xtadu.Evoi;. Lys.
13, 39 uaTaTa dairaadjAEvoi. So: TtdvTa Eu8at|i.ovETv, üj'^eXeiv, ßXdTTCEtv, CTjtAtoüv
utEYdXa, atxpd, EÜspYETsIv Td pifiaia. u. dgl. PI. Civ. 404, a (XEYdXa xat
ocpoopa vouoüotv. Symp. 192, c öaujAcioTd ixTtXrjTTOvTat. Th. 1, 19 Td xpdTtaxa
rjvörjaav. Dem. 18, 292 Toüra XimEiaÖat xat xaüxd yat'pEiv xotc ttoXXoic. Vgl.
Anm. 6. Th. 2, 22 06 Td aptaxa cppovoüvxa;. X. An. 3. 1, 27 u. oft [aey<x
cppovslv. Dem. 14, 34 97]ßatu>v xäxelvo'j (OtXhtTto'j) cppovouvxujv ä^dfxt] toüj toutujv
iyßpobi Td Tcüv 'EXX-/)vujv tppovstv hellenisch gesinnt sein. So auch der Acc. Td
m. e. Präp. Isoer. 1, 13 süalßEi Td Ttpo; toü; 8eou?. 3, 2 Td TiEpi toü; Oeoü; eüue-
ßoüu.Ev; b. Späteren to m. d. Neutr. eines Adj. Theoer. 1, 41 xdjxvovTt tö xetp-
TEpov dvopl dotxtu; (= xapTEpoü;), ubi v. Wüstemann. 3, 3 Iph to xaXöv
::EcptXa[A^vE, ubi v. Wüstem. 18 tu tö xaXöv uo&opEÜaa. Anth. 7, 219 •f] xö
xaXöv xal 7idaiv E'pdap.tov dv&T)oa3a. Callim. ep. 56 töv tö xaXöv piEXavEÜvxci
Ebenso erklärt sich aus diesem Gebrauche des Akk. die Erscheinung, dass Verben
welche das substantivische Objekt in einem anderen Kasus als im Akk. zu sich
nehmen, mit dem Akk. eines Pronomens oder Adjektivs verbunden werden
können. So z. B. sagt man immer dYavaxxEtv tivi, ini xtvt, önip xtvoc, aber Dem.
8, 55 dYotvaxTcü aiixö toüto nach ä*(. dYavc'"/-T7]l3tv' X. An. 1. 3, 4 Et Tt 8£otxo (aber
o£ofj>.at Xoyo'j); über Sei jjl£ ti s. § 409, A. 5. PI. Gorg. 501, e d'XXo 8' oüoev eppov-
Tt^Eiv (aber <pp. ttjs ty'jyjiz) u. s. w.
An merk. 6. Aus diesem Gebrauche des Akkusativs erklärt es sich auch,
dass man im Deutschen die Akkusative toüto, to, TaÜTct, o häufig durch des-
halb, weshalb, und Tt u. ö' Tt durch warum übersetzen muss. Wenn ich
sage: TaÜTTjv r?)v ^apdv yatpcu, so liegt in dem Demonstrative, das auf etwas Vor-
hergehendes zurückweist, zugleich der Grund der Freude: das ist es, worüber
ich mich freue, darüber freue ich mich. Statt Taür/jv t^v yotpdv kann auch das
blosse Attributiv gesetzt werden, also: toüto yatptu. Ar. N. 318 toüt' dp' . . -f]
<l>l>yj\ [XOU TTETtOTYJTat. P. 617 TOÜt' Ötp' EldtpOOlOTIOC T^V = TOÜTO TO TtpOUtÜTTOV EÜ~p.
tjv, das ist es, dass sie schön war. Ach. 90 Taüx' af E^EvdxiCs? = touto'j; toü;
tpEvaxtopioj; ty., das war es, dass du uns durch Lügen täuschtest. Eur. Hec. 13
vEiÖTaToc 8' i]v npta[Ai6ä>v o xat jae y^J I ÜTTE^nEpi^Ev, das war der Grund, weshalb
er mich entfernte. S. OC. 332 xexvov, xt 8' -qX&e;; = xtva t$tv t^X9e;; quid venisti?
= cur v.? Vgl. 1291. OR. 1005 xoüx' dcptxö^v, ö'ttio? . . eu ■npd&iul Tt. Th.
1, 90 Ötcote Tt; oc&TÖv IpotTO . ,,o Tt oöx £~ipy ^ETat IrA to xotvöv, i'ft] xxX. X. An.
3. 2, 20 toüto dyßsa%t. 4. 1, 21 t«üt' i-jw so^eüSov, deshalb. Conv. 2, 19 tooe
§ 410. Akkusativ bei intransitiven u. passiven Verben u. Adjektiven. 31 1
yeXäxe. Cy. 1. 4, 27 xaüx' dpa ivetupa; (xot. PI. Prot. 310, e äXX' auxä xaüxa
vüv t,-/.u) Tiapd ae, gerade deshalb. Conv. 204, a aüxö xoüxo iati yaXe;i6v äfiaftfa.
174, a xaüxa St] £xaXXtu7:iad[i.7]v, i'va xaXo; rapä xaXov uo. Dem. 1, 14 x£ oov
xaüxa Xe^et;; Mehrere Beisp. v. Anm. 5 gehören hierher. Vgl. Schoemann 1. d.
Ebenso sind zu erklären: yp^oSai xtW tt (entst. aus yp^cftat tivi ype(av, vgl.
in Nr. 2, a) PI. leg. 868, b), einen od. etwas zu etw. gebrauchen, Trefft et v x(
-ctva, ^Trafpetv, inoTpüveiv, -poxaXe taftat, dvaYxd£etv x{ xtva u. ähnl.
Th. 2, 15 TT] xprjVTj xd rcXetoxou d£ta lypüvxo, ad maximi momenti res. 2, 4
e'ßvjXeuovto efxe xaxaxauatuatv eure xt dXXo ypT,a<uvxat (seil, aüxot;). X. An. 1. 3,
18 xt ßouXexat -?j(j.tv ypTJa9at; 3. 1, 40 oüx oloa, o xt dv xt; ypTjaatxo aüxotc. PI.
Prot. 321, c TjTtopei o xt ypTjoatxo (aüxqi) was er damit anfangen sollte. Ps. PI.
Min. 320, c vo|AOtpuXaxt aüxiü iypfjxo xaxd xo aaxu, xd 8e xaxd x^v dXXrjV Kp-/]XT}v
xoj TaXoi. So auch ypTjot(ji6s xt, oü5ev, s. Stallb. ad PI. Lys. 220, c. Hdt. 1,
163 xoüxo oüx iTtetfte xoü; <P<Dxat£a;. ft, 350 (xt) \lz xaüxa xeXeue. Th. 2, 72
arep xat -poxepov rfir\ rpouxaXeadptefta. 74 Tip oxaXeadfxevot iroXXä xat
eIxöt«. 4, 12 6 (iiv xoü? ctXXo-j? xotaüxa iTilaTiepye (impellebat). PI. Civ. 473, a
xoüxo ij.7) dtvdyxaC^ [*e. Phaedr. 242, a d7Tepyofjiai, Ttptv Ü7iö ooü xt ptetCov dv«Y"
xaaft-f]vai. Vgl. 254, a. S. Ai. 1143 vaüxa; icpop^Tjaavxa . . xö TtXetv. Bei
Substantiven aber steht in der Regel eine Präposition, wie efc, irpo;, im, wo-
durch das logische Verhältnis des Zweckes oder Zieles angegeben wird,
selten der blosse Akk., wie Th. 2, 21 Tretoft^vcti xtjv dvctyiopTjatv (wo Stahl x-fjv
dvayoupTjotv tilgt). Eur. Or. 286 ö'axt; (j.' s^apa; eoyov dvoatouxaxov. Ar. Ach.
652 ü[xd; AaxeSatptovtot xtjv eipTjv/jv 7rpoxaXoüvxat. eq. 796 xä; Trpeoßeia; x' äTte-
Xaüvet? . ., a? xd; anovoä; irpoxaXoüvxat (aber Th. 4, 19 Aaxeoatfxovtot Se üfJtac
-poxaXoüvxat i; a-ov5d;). Regelmässig ofxrjv TTpoxaXeTaftat, z. B. Th. 1, 39. Vgl.
die Lehre v. d. doppelt. Akk. § 411, Anm. 4.
Anmerk. 7. Auch noch viele andere Ausdrücke im Akkusative, die meist
einen adverbialen Charakter angenommen haben, mögen sich aus diesem Ge-
brauche des Akkusativs entwickelt haben, wie x( yp-rj^a poet. = xt, warum,
Eur. Heracl. 633 xt yjpf^xi xeiaat xal xax-rjcpe; ojj.^' eyet?; vgl. 646. 709, wahrschl.
auch evexa c. g., ptdxTjv, incassum, oixtjv, in morem, xoüxov x6v xporrov, hunc in
modum, Ttdvxa xponov, uäoav töeav 7ietpd<javxe; Th. 2, 19, omni modo (wie Ttdoav
-etpav -etpdoavxe;); Slpta; c. g. poet. instar; o^oiot, pari modo; £:rtXT)ö£;, consulto;
xdyo; (u. xaxd xdyo?), celeriter; xüxXov, in orbem, z. B. xd£aaftat Th. 2, 83. 3, 78;
xsxpdrrooo; voptov ßafvetv PI. Phaedr. 250, e. nach Art; xov aöxov Xo^ov Conv. 207, d,
eadem ratione; xauxov, pariter, s. Stallb. ad PI. Phil. 37, d; so auch Pind. J. 1,42
st o' dpexä xaxdxetxat TiäaavipYdv, si quis in virtutem ineumbit omni studio,
s. Dissen. Hdt. 2, 44 afj.apaY00'j Xfftou Xdu.Tiovxo; xd; vuxxa; \xifa$ o$, gewaltig.
Auch xo XeYou-evov = uiaTrep Xeyexat pflegt man hierher zu ziehen. Doch hebt sich
diese Redensart von den akkusativischen Ausdrücken merklich ab, insofern sie
nicht, wie diese, eine Beschränkung oder eine wesentliche Modifikation der Aus-
sage giebt, sondern nur die Geltung eines nebensächlichen Zusatzes, einer Appo-
sition hat. Vgl. § 406 Anmerk. 8.
4. In der Dichtersprache, und zwar am häufigsten in der
Homerischen, auch oft bei Pindar und nicht ganz selten bei den
Tragikern, werden die Verben der Bewegung, des Gehens, Kom-
mens u. s. w. mit dem Akkusative, der das Ziel, den Ort oder
den Gegenstand (bei Homer auch die Person), wohin die Be-
wegung gerichtet ist, bezeichnet, verbunden. A, 317 xvt'aT) 8' oupavov
312 Akkusativ bei intransitiven u. passiven Verben u. Adjektiven. § 410.
Ixe. a, 176 TtoXXol t'aav dvepe« rjpixspov oto. 332 p-virjaxfipac dcptxexo. vj, 141
txex' 'Ap7JTY)v xe xal 'AXxtvoov. ß, 337 ddXap.ov xaxeßirjjexo, schritt in das
Gemach hinab, t, 351 ayixXis, ttg>; x£v xt; as xal uaxepov aXXo? ixotxoj
£, 296 ixu)[j.e9a ocopiaxa rraxpö;. K, 195 ßaatXrje; oaot xexXrjotxo ßouXrjv.
o, 366 7)ßrjv TioXurjpaxov txop.e9a. H, 363 xxr)p.axa 6 oas' d-(6|xr)v I; Ap7eo;
YjIxETspov Sw. Zj 88 cuvaYO'jja ^epaudc vrjöv AOrjvanr)?. E, 291 ߣXoc 8
l'Öovev 'Aötqvy) I ptva. Aesch. Pr. 682 7-?jv irpö 7^? IXauvop.at. S. Tr. 58
ilpwaxet 86|xou?. OR. 35 asxu Ka8p.eTov jxoXetv. 434 u^oXtj a av ot'xoo; xou?
£;xous iffxeiXd|jLY]v. Vgl. 1178. El. 893 7,X&ov iraxpö; dp^atov xdcpov. So
erklärt man auch S. El. 1377 y] <je ttoXX« . . XtTtapei irpoüsxrjv ^epi, die ich
oft mit reicher Hand vor dich trat = dich beschenkte. Eur. M. 7
Myjoeta Tiup70u« 77; eTrXeua' 'ItoXxtxc. 12 dcptxexo yööva. Vgl. 680. 681.
920 T)ßT)? xlXo; jxoXovxa;. 1143 arrfa; 7uvatxo~v auv xexvot? ap.' £:jrc6p.r)v.
Andr. 1167 otupa iteX.d£ei. Rh. 13 xtve; Ix vuxxcov td« dpexepa? | xotxa;
TrXddooat} 433 7ieöov Tpoi'a; txeaöat. Tr. 883 7iep.^op.ev vtv EXXdßa. Io 700
tcoXiov efarceaouaa 7^pa«- Or. 1290 7:08t ßoTfjöpofxto piXaöpa 7ipoaptc;st.
Ph. 1397 axepva IloX'jvetxoos ßt'a | oitjxs Xo7yr)v, sandte gegen die Brust
den Speer, s. Klotz. Heracl. 845 ixexeucje . . ijxßvjaai vtv nr-etov otcppov,
ut se collocaret in curru. So ist auch die Redensart in der Ion. Prosa:
ixveTfföoa xtva, einem zukommen, zu erklären, als: Hdt. 2, 36. 9, 26
r)|jia; txveexou, es kommt uns zu, ad nos pertinet.
Anmerk. 8. Die Richtung Wohin wird auch häufig durch das Ortsadverb
ce bezeichnet, z. B. aaxuBe IX^wiaev C- 296. Selbst von einem geistigen Ziele, als:
n, 697 ol 0' dXXot cpt^aSe pviuovto. P, 383 OTpuvcuv 7i6Xep.6v8s. 579 at^avxa ©oßovoe,
in fugam.
Anmerk. 9. Da der Akkusativ nur ganz allgemein den Ort angiebt, auf den
die Bewegung gerichtet ist, so hat die nach grösserer Bestimmtheit des Aus-
drucks strebende Prosa diesen Gebrauch des Akkusatives aufgegeben und überall
dem Akkusative eine Präposition hinzugefügt, durch welche die durch den Akku-
sativ bezeichnete Beziehung näher bestimmt wird, indem dieselbe die unter-
schiedenen Dimensionsverhältnisse — das Oben und Unten, Vorn und Hinten,
u. s. w. — ausdrückt und demnach anzeigt, ob die Bewegung sich in das Innere
des Gegenstandes oder über oder unter denselben oder an, auf, bei, neben
demselben hin erstrecke. Diesem Bereiche gehören daher fast sämtliche Präpo-
sitionen mit dem Akkusative an, also: ei;, in — hinein, (b;, zu, x«rd, nach unten
hin, dva, nach oben hin, &7rep, über — hin, im, auf, tzeoI u. ä.ucpt, um — herum,
(jiETd, in die Mitte hinein, hinterher, ~po;, vor, zu, Trapdt, in die Nähe, Otto, unter.
S. d. Lehre v. den Präpos.
Anmerk. 10. Daher auch einige adverbiale Ausdrücke, wie dvxtjv ep/E-
o9at 0, 399. dtvTißfyv ep/Ea^at E, 220.
5. Im Akkusativ steht a) der Raum oder Weg, über den
sich eine Bewegung erstreckt, sowie bei Angaben von räumlichen
Abständen das Raummass. Baivstv, Trepdv, Ipiretv, rcopeueaftat 6o6v,
vgl einen Weg gehen, itque reditque viam. 7, 71 uofrev 7rXsTd' 67p«
§ 410. Akkusativ bei intransitiven u. passiven Verben u. Adjektiven. 313
xsXsuöa; in Prosa ganz gewöhnlich ttXsTv OdXaxrav, z. B. Isoer. 8, 20.
X. Hell. 5. 1, 13. Dem. 4, 34. Z, 292 tyjv &Söv, rv 'EXIvtjv rcep avir
^a'/ev Eurcaxlpetav, vgl. x, 263. r„ 30. a, 330 xXi'jiaxa 8' u^y;Xyjv xaxsßV)-
oeto. ^, 85 xaxsßatv' uTrepwta, sie stieg das Obergemach herab, £,350
Ssrröv scpoXxaiov xocxaßrjvat, das Steuer (entlang) hinabsteigen, wie Hdt.
7, 218 ol 8e xaxlßcavov t6 oupo;. t, 261 oixaos isjjlevoi ocXXtjv 66ov, aXXat
yiXeuda t)X{)o|j.ev. 8,483 isvai SoXtyvjv 66öv. A, 496 dveoüaeto xop-a
daXaa<7Y]<. Aesch. S. 466 xXt'fxaxo; :rpoaa|xßd<jsi; axsiyE*. -pö; lyjlputv nüp-
-j'ov. Eum. 76 xtjv -Xavorcißf 77JV ßeßd)?. Pr. 708 sxsTy' dvrjpöxou; 70a;.
P. 736 [xoXeiv 7^upav. S. Ai. 30 7:7)8 av rceSt'a, ubi v. Lob eck. OC.
1686 TTovTiov xXuScov' dXtüfjLsvat, wie Theoer. 13, 66 dXüfxsvo; oupea
xai op'j|xouc. Eur. M. 1067 dXX' et|xt fap 8v) xXY)|j.ov£3xdxT)v ooöv. Hei. 598
Trdjav jrXavYjdet? X7)v8e ßdpßapov yöova. Andr. 1012 Sicppsiicuv aXtov
-i/.a-co;. Ba. 873 dptpsxst rrsot'ov. Hdt. 6; 119 xpdrsxat tpicpa<jia;
o8ou<. 6, 134 xaxadptoaxovxa tyjv aifxaji^v. Tb. 6, 30 xov lovtov ota-
ßaXooatv. 34 T:e paitoBfjvat xöv lovtov. X. Cy. 1. 6; 43 a-^eiv (stpanäv)
rt oTeva; V) -Xaxet'a; 88ou?. 2. 4, 27 xä ooaßaxa Tropsoea&at, vgl. An. 2.
5, 18. 4. 4, 1. So auch Adjekt. X. r. eq. 8, 1 xpsysiv osr^et xov iictcov
xai TtpavYj xai op9ta xai nXa-yia. Vgl. § 6. Hipparch. 8, 3 rd xaxavTTj
xayü IXauvea&at. Ven. 5, 17 ftloost xa xaravT7j. - — Hdt. 1, 31 ataotou;
-evte xal xssjspaxovTa SiaxojAijavTE; diu'xovxo s? xo ipov. X. An. 1. 2, 5 e;s-
Xauvst Std x9); Auoia; axadjjioo« xpsT; -apaaa^Ya; eixocji xai S6o litt xbv
Maiavopov. — lI* , 529 Xeiirexo ooupo? £pcur,v eine Wurfweite. K, 357
azsaav 6oupT(vExs;. Hdt. 6, 119 sv <jxa9(xoj d-ö SoÜtcov olxa xai. 8tr(-
xo3tou; axa8iou? di:eyovxi. Th. 6, 49 Mr/apa . . d-syovxa Supaxouatuv
o'jxe rcXouv t:oX6v odxe 68ov.
Verwandt hiermit ist auch der Akkusativ bei Suvasdat, gelten.
Hdt. 3, 89 xö 8s BaßoXiuvtov xdXavxov ouvaxat Eußoi'oa? cß8o|j.7)xovTa (jlvek;.
Anmerk. 11. Über den Genetiv bei Verben der Bewegung (8eetv nsStoto,
Epyso&at -sofoio s. § 419, 2 a.
Anmerk. 12. Aus diesem Gebrauche des Akkusativs haben sich mancherlei
adverbiale Ausdrücke gebildet. T^v -ayiorrp (666v) celerrime X. An. 1. 2, 20;
xt> rpüjTr.v, primum Hdt. 3, 134. X. oec. 11, 1. Dem. 3, 2, ubi v. Bremi;
3, 21 o'i tt(v dXXcu; 7tp07;pT)iJt.ai Xlfs.iv, non frustra statin dicere; rrjv ttäziw, rectö ;
[xctxpdv, weithin; aXXtjv xal czXXtjv, bald dahin bald dorthin; dvxfov, zXr(atov. W, 116
TToXXa V dvavta xaxavxa izdpavxo te BoyjAia t' t]X8ov. 'Ievat, Tiopsüeafta'.,
ET:£(j9a[ x6 rpooeu (neben e; xö zpoatu) Hdt. 3, 25. 7, 30. 9, 57. "Aystv eüducupov
geradeaus X. An. 2. 2, 16, aniasv xoti'p-TraXiv 1. 4, 15, pä°v op^lov ^val ^3
öaaXe; 4. 6, 12.1)
Anmerk. 13. In der Dichtersprache steht der Akkusativ zuweilen auch
bei Verben der Buhe von dem eingenommenen Baume, als: xeiaftat, otfjvai,
ll Vgl. Härtung über die Kasus S. 40. Lobeck ad Soph. Ai. 197 sq.
314 Akkusativ bei intransitiven u. passiven Verben u. Adjektiven. § 410.
Tjoftat, Saoastv, xaSMCstv u. a. Aesch. Ag. 183 oottpiovouv oeXjj.« oEfxvöv tj|a£v(uv.
834 ibz xapSfav :rpoaT)[j.Evo;. S. Ph. 145 (xorcov) ö'vxtva xEixai (locum, quem
jacens occiipatum tevei), ubi v. Wunder. Eur. Suppl. 987 xi tot' af&spiav
eoxtjxe TiETpav; Or. 1251 f. axfjö' ai (aev ö|A(üv tovS' apia ^t] pr] xpfßov (stantes
occupate), | al 5' . . aXXov olfxov. 956 6 I16iho; xp(7io8a xarHCcuv Ooißo;, vgl.
H. f. 48, ubi v. Pflugk. Io 366. 1317. J. A. 141 dXoiuSEic ftou xpT>ac. Hei. 1573
Totyou« SsStoüc HCovto. Heracl. 55 g8pav xa^üftai. Vgl. S. Ai. 249. OR. 2
tlvct; 7roir 28p ac xdaos fxot ^oa^ETE; 161 &povov SaaaEt, ubi v. Wunder.
Eur. H. f. 1214. Io 91. 1480. J. T. 277 »dooeiv (papa^a. Vgl. Andr. 117. Or. 871.
5. OC. 1166 TipoaOaxöiv s'opav. Ar. Thesm. 889 t( 5-?) ob Qaaast; xdaos xu[xßVjpsi;
E<5pa;; (Tragikerparodie). In der Prosa steht gewöhnlich e\ c. tfotf. Doch ähnlich
Th. 1, 37 TioXts aüxdpxrj 9eciv xeifievr), vgl. § 411, Anm. 7.
Anmerk. 14. Zur näheren Bestimmung der Beziehung einer Bewegung
oder Erstreckung über einen Raum hin treten zum Akkusative folgende Präpo-
sitionen: dvd, von unten nach oben hin, als: dvd Troxapiöv ttXeIv; xaxd, von oben
nach unten hin, als: xccxi TCoxa<j.ov ttXeTv; dtfj-cpt u. rcepf, als: ßa(vstv du.cpi (oder irEpi)
xtjv ttoXiv; iir.6, drunter hin, 69' tjXiov; urclp, drüber hin; Trapd, neben vorbei und
neben entlang, als: napa xov zoxajiov TropEUEoftat; errf, auf hin, iit\ v(üxa ftaXdaoT);
nXEiv; oidr, durch hin, als: Sid 8u)[xaxa ßaivstv. S. d. Lehre v. d. Präp.
b) der Zeitraum, über den sich eine Handlung erstreckt.
Xpovov, xöv ypovov, eine Zeit lang (verschieden von ypovio, ouv XP°Vf.°>
mit der Zeit, gemach), vüxxa, f^epav (poet. 7)ixap). x, 142 Ivfla xöY
Ixßavxe? 660 t Tjjiaxa xal ouo vuxxa? xsi'|AS&a. B, 292 sva [XT]va jasvcdv.
K, 312 ou8' IdsXouaiv vuxxa cpuXaaaEfiEvai. E, 387 oeosxo xp taxaiOExa
|x7)va?. cd, 140 r^axir) iiiv 6'.paivsaxsv uifav laxov, | vüxxa; 0' dXXusaxEv.
X, 190 xeTu,a (den Winter über) euSei 08t SiicÖec £vl otxw. Hdt. 6, 127
7) 8s Sußapt? rxixa^E touxov xbv ypovov jidXtsxa. Tov opftpov 4, 181 (so
xou; opöpou? Ar. Lys. 966). Ar. P. 1108 ^opafxeivov xöv ßi'ov 7]tuv. Hdt.
6, 135 MiXxiäof); d7TE7rXse Tlapov iroXiopxrjaai; s£ xal gfxoai Y]iispa;. Isae.
6, 18 Euxx^jxcdv Ißt'tu Ixy) e£ ivev^xovxa. X. Hell. 3. 2, 7 7j[asT; piiv Ijiaev
ot auxol vuv xe xal TiEpuaiv* apyiuv 8e aXXoc piv vuv, c<XXo<; os x6 7tapsX86v.
Th. 3, 114 airovoa; xal cujXLiayJav iTronrjsavxo sxaxbv Ixtj 100 Jahre hin-
durch, d. i. auf, für 100 Jahre. Dem. 9, 23 isyuaav 6s xt xal ÖTjßatoi
xouxoual tou; TeXsuxaiou; ypovou;. X. An. 4. 5, 24 xaxaXatißävsi
xr(v üu-^axspa xou xwjxapyou Ivdxrjv YjiiEpav -j's-j'aixYju.EVTjv, den 9. Tag ver-
heiratet, wo wir sagen seit 8 Tagen. Cy. 6. 3, 11 xal ybkz oe xal
xptxTjv fjjx^pav xb auxö xouxo eirpaxxov. Lys. 24, 6 xtjv oe [xTjxlpa xeXeu-
x^aauav z£7:aufiai xp£cpcov xpi'xov eto; xouxi. Aeschin. 3,77 £ ß 86 jatj v 0'
7j|iEpav xf(c {hryaxpöc «utüj xExsXE'jxrjXut'a?. (Selten sind hier die Kardinal-
zahlen, wie Lys. 7, 10 xe8vy)xe xaüxa xpia ext,). X. Comm. 3. 6, 1
ouSsttiü Eixoaiv ext) 7E70VU);, wie viginti annos natus. Isoer. 15, 9 Ixt)
YE70VÜ); ouo xal ÖYOor^xovxa.
Anmerk. 15. Daher die adverbialen Ausdrücke der Zeit: £wfjfi.ap,
:rcmifj.ap, EtvdEXEf, efvivuyes, rdvvj^a poet., vuxxtup (ein altes Neutrum, z. B. X. An.
3. 4, 35. 4. 4, 9), o-/jfjiEpov, heute, aupiov, morgen, xtjxe;, ovap xal UTiap, axii.T,v,
§ 410. Akkusativ bei intransitiven u. passiven Verben u. Adjektiven. 3 1 5
eo ipso tempore, z. B. X. An. 4. 3, 26 (b. Spät, noch, adhuc, s. Lob. ad Phryn.
p. 123>, xatpov poet., z. B. x. §' icpTjxsi; S. Ai. 34, ubi v. Lob eck, zur rechten
Zeit, eommodum (pros. et; dxfiTjV, zlz xaipöv); Hdt. 2, 2 xtjv topTjv eVcqiveetv ccpfjt
aifa;, zur bestimmten Zeit. X. oec. 17, 1 xtjv uipav ajisfostv, tempestive, Luc. Gall. 7.
Ar. Ach. 23 doupfav tjxovxe;, äpyjiv, x^v dpyr]v, zum Anfange, dann omnino (von
vornherein), in der letzteren Bdt. in der Regel in Verbindung m. e. Negat.: oü
xr,v dpyTjv, '™]v "PX^V °'-'» durchaus nicht, selten ohne Negat., wie Hdt. 1, 9.
Lycurg. 125, ubi v. Maetzner, 7rspac, xö repot;, endlich, tö x£Xo;, tö teXeutciiov,
xd xsXe'jxala PL Hipp. maj. 282, c, in der letzten Zeit, s. Lob. ad Ai. 301, veov,
neuerdings, evaYyoj, nuper, xö 7rp(v (xo irapo; K, 309), xö aüx(xa, xd vüv oder
xavüv, xo naXatöv (Hdt. 7, 129), xdpyatov (Aesch. Suppl. 325), Ttpcüxov, xo
zpcüxov, 7rp6xepov, xo npoxspov, SsuxEpov, xö o., xpi'xov, xö xp., xiTtö xoüöe S. Ai. 1376,
Th. 2, 46, posthac, xö zpö xouxou Th. 2, 15, vorher, xö eVi xoutiu PI. Gorg. 512, e
deinceps, xö Xonxöv, die künftige Zeit über, hinfort, z. B. X. Cy. 8. 5, 24 (daneben
xoü Xotiroü in Zukunft, s. § 419, 2b) u. Herrn, ad Vig. 706, 26), xö eiuÖivöv (Hdt.
3, 104\ xö [AE07]u.3ptv6v meridie (den Mittag über) Theoer. 1, 15, xö Ttoxop&pov mane
5, 126, SeiXivov, üaxspov, 7iav6axaxov, 07]pöv, lange (poet. bisweilen auch vollständig
o-qpöv ypovov: 3, 206. 305, obwohl der Nominativ Siqpo? nirgends gefunden wird).
Hierzu kommen die adverbialen Ausdrücke des Masses und Grades:
sehr häufig TioXXd = TtoXXdxtj, TrXeTaxa, saepissime, s. Poppo ad Th. 1, 69. Stallb.
ad PL Parmen. 126, b. Hipp. maj. 281, b. Maetzn. ad Antiph. 2, 12; xd TioXXd,
plerumque (auch sehr, z. B. X. Cy. 3. 2, 14), w; xd TtoXXd (s. Bremi ad Dem.
Ol. 3 (1) p. 12, 11); TxoXti (txoXXov), xö ttXeov, ^a, \}.zy6.\a, öXtyov, puxpöv, puxpd,
cjyvd, [xaxpd; tcoXu (p^y* poet.), ^(yov u. a. auch b. Kompar. u. SuperL, als:
ttoXu xpEiaotuv, 6X(yov npoxspov. B, 239 [aeY äfisfvova «cöjxa. B, 82 fxsY d'ptaxo;,
ooov u. xouoüxov b. Kompar. u. SuperL, (dagegen stehen substantivische Ausdrücke
regelmässig im Dativ; daher schreibt man jetzt Th. 1, 105 ^fxipai« uoxspov öwoExa
u. X. An. 1. 7, 12 6axlpTf]aE (Ad/Tjc ^(lipouc tc£vxe statt ^[lipa;) ; — [j-aXtaxa b. Zahlen,
das Voemel Progr. Frankf. a. M. 1852 durch genau, gerade, admodum (nach
dem Masse), gerade nur, etwa gerade, in runder Zahl, im ganzen, so ziemlich
erklärt; xd (jidXiaxa, vel maxime (Bornem. ad X. Apol. 18 ed. 1824 p. 59 u. ed.
1829 p. 343).
Anmerk. 16. Bei manchen der oben aufgeführten Ausdrücke der räum-
lichen Erstreckung kann man zweifelhaft sein, ob das Verbum nach griechischem
Sprachgefühl als transitiv oder als intransitiv empfunden wurde; z. B. bei tiXeiv
ftdXaxxav. Der Umstand, dass passivische Wendungen vorkommen wie Luc.
Prom. 14 öpä; xtjv ftdXaxxav ttXeo[aev7]v, X. An. 2. 5, 18 xoaaüxa 6'pr) üjxlv opäxs
zopEuxEa, ist nicht unbedingt entscheidend, vgl. Anmerk. 2 und Ausdiücke wie
rjOT) xpei; jA-fjvEc £7t£XExpi7]pdpx7]vx6 [aoi Dem. 50, 23.
Anmerk. 17. Soll die Zeitdauer und das Mass genau angegeben werden,
so fügt die Sprache Präpositionen zu dem Akkusative, als: 8td vuxxa; dvd vuxxa,
xaxd xöv ßtov; äficpi xöv yEijjLÜiva, nepl xd MrjOixd; ir.i ttoXjv ypovov; p.Exd xaüxa,
unmittelbar darauf; rcap' ö'Xov xöv ߣov; Tipöc £0<i£pav; brs, vuxxa, sub noctem
ebenso bei einer genaueren Angabe des Masses die Präpositionen e{c, orrsp, im,
äjjicpi, iTEpf, xaxd, Ttpo;, auch rcapd in der Verbindung :rapd rtoXu, Trap 6X(yov, Ttap'
ö'oov, quatenus. S. d. Lehre v. den Präpositionen.
6. Endlich verbindet sich der Akkusativ mit intransitiven
und passiven Verben und Adjektiven aller Art als erklären-
des und genauer bestimmendes Objekt. Vgl. Nr. 1 und
316 Akkusativ bei intransitiven u. passiven Verben u. Adjektiven. § 410.
§ 378, 8. a) Bei Verben. F, 210 MEviXao; urcet'psysv süpla; ü>iaou;.
I, 389 ouS' zi ypuseifl 'A9po8tT7j xdXXo; £pi£ot, | sp'/a c' 'A8r(vaiT) "yXocu-
xwiciSt faocpapt'Soi. <x, 248. T, 81. E, 354. Z, 481. <J>, 47. t, 136.
E, 284. W}777. a, 208 atvcu; xscpaXTJv te xal oixitaTa xaXd sotxa; xeivip.
Hdt. 2, 111 xä>veiv toü; o<p{> aXj* oü ;, vgl. PI. Civ. 462, d. Hdt. 3,33
xac <pp£va; üyiat'vEtv. X. Comm. 1. 6, 6 akye.h toü; rooa;. PI. Civ.
453; b Stacpepet -fuvr] dvöpö; ttjv cpüsiv. X. Cy. 8. 8, 3 dneTiArj&Tjjav Ta;
xecpaXd; sie wurden geköpft. Andoc. 1, 61 ttjv xXetv a'jvETpißrjv xal
ttjv xscpaXrjv xaTeayirjv. Lys. 3, 19 auv£Tptßöfj.e8a Ta; xscpaXd;. Ar. N. 24
ISerohrirrv . . tov 6cp9aXjxov Xi'&co. — b) Bei passiven u. intrans.
Partizipien. 6, 305 ösjxa; Itxtria Oetjsiv. x, 247 xfp ayet jis^aXw
ßsßoXrjixEvo;. S. Ai. 9 xapa GTa^cuv i8pa>Ti xal yspa; ;icpoxTÖvou;. Eur.
Suppl. 586 (cpdXapa) <JTO|i.a dcppiu xaTasTa^ovTa, triefend vorn Schaume am
Munde. Hdt. 1, 38 Sis'föapixEvo; ttjv dxorjv. 6, 38 irXYjfel; ttjv xscpaXrjv
weXIxet. Andoc. 1, 138 tc/ scpsTspa atjTiuv atötiaTa aix'.aÖEvrs;. X. Comm.
4. 1, 2 (SuixpaTYj«) «pavspü; rv ou tcuv to. atuaaTa rpo; tupav, dXXd tujv Ta;
4>uyd; ~po; dpeTf,v su reipuxoTtuv l<pisiiEvo;. An. 4. 5, 12 oire oiEcpöapjxevoi
ujtÖ tt; yiovo; toü; o'-söaXitoü;, orcs Ütco toü <j;uyo',>; Toü; SaxTÜXou; tcuv
-ooduv droaeayjTiÖTe;. 4. 7, 4 <juvTE7ptu.|i.Evou; (Jv8pä)-o'j; xal cjxeXtj xal ttXe'j-
pa;. 2. 6, 1 duoTixrjdevTE; Ta; xs'-saXd;. Hell. 3. 3, 11 8e8e;asvo; xal tö>
ysips xal tov TpdyrjXov iv xXoito. Cy. 5. 2, 32 noXXoü; süpr^oiJiEv eti Tpaü-
jxara £-t6s3e|i.svou;, vgl. 2. 3, 19. Dem. 18, 67 (OiXi-rcov) tov ocp9aX(j.ov
ixxExoixtJtivov, tt)v xXsiv x«Tsa70Ta, ttjv ytipz, to axeXo; -£-rlpu)[i.Evov. Eur.
M. 8 (M^8eia) sporn dufjiov ix-Xa-yew' 'Iduovo;. So zu erklären Hdt. 2, 134
Tzupafjuöa efxoai ttoSiuv xaTaäeouaav xcuXov Ixacrcov Tptiuv rXsöpwv, e. Pyra-
mide, die hinsichtlich jeder Seite von 3 Plethren 20 Fuss ermangelt,
d. i. deren jede Seite 3 PL weniger 20 Fuss hat, vgl. Baehr. —
c) Bei Adjektiven. A, 58 u. oft u68a; <oxü; 'AytXXeü;. B, 408 u. oft
ßoTjv d^öö;. a, 164 IXa^poTspo; 7i6Sa;. E, 801 Todeü; iiixpo; plv Ir,v
&£|xa;. a, 371 dsoT; e'vaXfyxio; aüor^v. e, 211 ou iiiv 9tjv xsivt); -ye yspst'u>v
suyojAai Eivai | ou bi\xac, oüos cpOTjv' ItteI oujtoj; oüos Ioixe | Övtjto:; dDavaTr^i
6£[xa; xal eloo; ipi^Eiv. 217 öeio Tceptcpptov rirjvEXo-Eia | sloo; dxtovoTEpr)
}jle-Ce86; t Et'jdvTa fÖEaSat. 0, 642 Ix 7:aTpo; tcoXü ysipovo; utö; d[X£i'vtov
iravToia; apETa;, r^piv irooa; ifii jxayEaöai | xal voov dv TtpcuTotat Moxr,vaituv
■ Itetuxto. B, 478 ojx|j.aTa xal x£<paXr)v ixeXo; All TSpirixspauvw , | ' Apet 8s
^wvtjv, (jTlpvov 81 FIosEtStitovi. Aesch. P. 27 oeivoI [i.dvr)v. Eur. Hec. 269
eloo; ix7ipEKEJTdTT). Hdt. 3, 4 xal yvcdjx^v ixavo; xal Ta 7roXI|xta aXxtjxo;.
Andoc. 1, 74 aTUioi Ta owp-aTa (vorher: alv Td tju)|xaTa aTtpia r^v). Fl.
Prot. 452, b xaXou; ts xal fjyopoü; TiotETv toü; dvöptüirou; Ta ocüjxa-a. X.
Cy. 2. 3, 7 to jo5|xa oüx dtpurj; xal tyjv «{'uX''1v oux d^ewet dvSpl Ioixoj;.
8. 4, 18 Seivo; TauTrjv ttjv TEyvrjv. Oec. 6, 16 Ivi'ou; ISoxouv xaTafxavfla-
v£tv tcuv xaXcuv Td; (iopcpd; udvu fioydrjpoü; ovTa; Ta; <\>t>yüz. Ven. 1, 14
§ 410. Akkusativ bei intransitiven u. passiven Verben u. Adjektiven. 317
7.y\ T£)(va; xal X6700; xai :toXe|xoy? i^aboi Ar. PI. 558 ßeXxi'ovä; avopa?
xal ty;v 7vü)fjLT]v xai xtjv ioeav. — Vereinzelt sogar bei einem Substan-
tive: -x, 242 y_s?pd; x a^ji.7jxriv eptevai xai irttcppova ßouX^v.
An merk. 18. Da der Akkusativ die Beziehung zu dem Verb oder dem
Adjektive nur ganz allgemein angiebt (s. Nr. 1), so werden zuweilen zur näheren
Bestimmung Präpositionen dazugesetzt. T, 158 aivü; dftavdxrjat Oef(; et; iura
eoixev. PL Apol. 35, a oi Stacpepovxe; 'Aihjvaiiov ef; dpex-rjv. Vgl. X. Cy. J. 1, 6;
PL Phil. 55, b xoaoyxiu otacpepetv 7ipö; äpexTjv; xaxd xt X. B. L. 1, 10. Ven. 1, 5.
Eur. Or. 541 lyw oe xa?,Xa p.a/.dpto; recp'jx' ävrjp | -Xyjv et; %u*(azipas. X. Comm.
3. 5, 1 evoo^oxspa f; 7:6X1; et; xd TtoXepux« eaxat. PL Crat. 405 b xailapö; xai xaxd
xo otüpta xal xaxd ttjV 'l'J'/jp. Gorg. 474, d xd xaXa 7}xot xaxd xtjv ypeiav Xe^et;
xaXd etvat r] xaxd tjoovtjV xtva.
Anmerk. 19. Zuweilen steht auch der Dativ, der den Grund oder das
Mittel angiebt. Ganz gewöhnlich Stacpepetv z. B. dpex^ xtvo;. T, 193 f. [i.etu>v
l^ev xetoaXf} . ., eupuxepo; o1 aiaototv toe oxepvoiotv toea&at, ubi v. Spitz n. A, 00
rrpeaß'jxaxTjv yev«j. Bei Prosaikern besonders in den Ausdrücken: xüi xpoxcip, xot;
T|&eot u. dgl. Ps. Isoer. 1, 20 xtp piev xporcu) Y'YV0'J «ptXoTtpoTrjYopoc, xiö oe Xo^w
ejrrpooTjYopo;. X. Comm. 2. 1, 31 xot; ocüjxaatv dojvaxot, xat; 'j»uyat; dvöiqxoi. 4. 1,4
epptufxeveoxdxou; xat; i'jyat;. Cy. 1. 3, 10 xat; pu^at; xal xot; aoupiaat ooaXXo-
aivo'j;. Ibid. 4. 1, S ötecpddp&ai xat; Yviuptat;. 2. 3, 6 ifiu ouxe -oat'v etpit xay'j;
öute yepolv teyupo;.
Anmerk. 20. Aus diesem Gebrauche des Akkusativs haben sich viele
adverbiale Ausdrücke entwickelt. So die Ausdrücke des Masses: eupo;, oio;,
|j.£Y£9o;, ßdÜo;, p-f^xo;, ttXtjöo;, dpt9(j.6v; ferner: y£V0?> ovopta; p^po;, xo aöv (xepo;, xo
a&xoü ixepo;, aepo; xt Th. 2, 64. 4, 30; -potpaatv, vorgeblich; xo o' äXYjOe;; Yvu>|ATf)v
£fA'/(v. X, 312 ewea-Tjyee; 7]aav | eupo;, äxdp p^xo; y£ Y£V£a^'1v eV/eopY'Jiot. t, 324
xÖ3aov er^v ;a-7]xo;, xooaov redyo; etaopdaatlai. 0, 207 £; 'IfrdxT]; y£v0? ^M-1'-
ty", 470 Soxeet 5e ptot ep-ptevat dvr;p | AixcoXö; y£v£^v- T, 302 inl oe axevdyovxo
Y'jvatxe; 1 IldxpoxXov -poepaatv, a'ftüv 0' aüxtüv xtjöV exdtarrj. Ebenso bei den
Attikern, s. Poppo ad Th. 5, 60 p. 668 sq. Hdt. 6, 83 KXsavopo; yivoz ifov
OtYaXsu; är.'' 'ApxaSdq;. 7, 109 Xtixv-r] eoüaa xuYydvet xprrjxovxa axaotouv xtjv tte-
pto5ov (im Umfange). 6, 36 dr;ö 2e xoü ij9[jlo'J xo'jxoo ■?) Xepaov-^oo; eaiu ;:äad
eaxt axaottuv eixoot xai xexpaxoot'iov xo [xtjxo;. X. An. 1. 2, 23 Stä fieaT); xt];
TtoXetu; pst üoxafjio; K'jovo; ö'vopia, eupo; 060 TtXeöptuv. 4. 2, 2 oi jjiv Irope'jovxo
nX-q&o« Üj; ota/JXtot. Vgl. 1. 7, 14. Ar. P. 232 e^tevat -(vtujJiTiv e>-?)V | .xeXXet.
Vgl. Vesp. 983. Ec. 349. Pind. P. 6, 14 cpdsi os rrpoato-ov e\ xa&ap<i, im reinen
Lichte dem Ansehen nach.
Anmerk. 21. Hieran reihen sich die Neutra von Adjektiven und Pronomen
als: xo'jvavxtov, xävavxta, dagegen, xaXXa, im übrigen, Th. 4, 55, Xotnov, ceterum,
xo oXov, omnino, xo 7rdp.-av u. xö 7:apd-av, durchaus, xo ;j;j.-av, im ganzen, rcoxepov,
Troxepa, &dxepov, ödxepa, s. Schoemann ad Isae. 1, 38, ä^icpoxepov poet, ä[j.cpoxepa
pros., s. Schoem. 1. d., oüo^xepa, xo, darum, xoüxo (xaüxa) (jlev . . xoüxo (xaüxa)
8s, xa^x' dpa, demnach, 0, 0 xt, otov, dxe, oü5ev (\xrßi\) in keiner Hinsicht, xi,
in irgend einer Hinsicht, ovxt, s. Stallb. ad PL Lys. 297, e, -oXXd, rcdvta, xö
xaxd (et;, im) xt (xtva), was . . anlangt. H, 418 xoi 0 ä>rcXt£ovxo (xdX wxa, djjicpo-
xepov, vlxud; x' dY^u-sv, exepot oe [*£&' üXt)v. (ß, 46 ö [aoi xaxöv euTieaev oixoj,
00 td- xö jjiev rcaxep' e'o&Xov ärriuXeija xxX., in zwiefacher Bücksicht; doch las Ari-
stophanes den Plur. xaxd). PL Gorg. 524, c ei' xtvo; piYa ^v T0 ^<ü^a <p6aet t] xpocp-Tj
t] diAtpöxepa, ubi v. Stallb. (Oft aber ist dpitpoxspa, exepa u. s. w. entweder als
318 Doppelter Akkusativ. § 411.
Nominativ oder als gewöhnlicher Akkusativ aufzufassen). S. OR. 1197 IxpdTTjoa;
toü rdv-' e'J5a([xovo; ö'Xßou. 1421 tkzvt' E'cpEupiqfi.ai xaxö?. Ph. 66 toutüdv ^dp o'joev
p.1 dXYUvetc. Tö eV l\x£, zoini e^s, Toiirti oe, tö st'c Ijjlj, tö eV £(xo(, tö e^I oof, quantum
ad nie. X. Cy. 5. 4, 11 tö p.sv ^tt' e\uoi ofyöpai, tö 5' eici cot dawaren. S. Ant. 889
xö iid ttjvoe ttjv xop7]v. Tö xaö' aüxov, ^>ro SM« parte, pro se quisque. Th. 2, 11,
ubi v. Poppo. X. Hell. 1. 6, 5 xa xat' Ipi, wofür aber Hertlein wohl mit
Recht xö xotT i\x£ schreiben will, s. Breitenb. PI. Phil. 17, c tö xcct Ixe(vtjv
tt,v Tiyvr(v. So: X. An. 1. 6, 9 tö xerca toütov elvat. Hell. 3. 5, 9 tö [aev eV
ixEtvot; Etvott diroXiuXaTE. Lys. 13, 58 xal to ye &k eV.eivov elvai £uü)9t]c. So auch
tö v5v slvat X. An. 3. 2, 37, vor der Hand. Sogar kann ein ganzer Satz mit
vorgesetztem tö im Akk. in der Bedeut. quod attinet ad gebraucht werden, wie
PI. Phil. 59, d to [asv öt) . . [xltjiv ei Tis epeenq . ., xaXcü; av tuj XoyuJ d;mxd£ot. 1)
An merk. 22. Bei Lucian finden sich mehrere Stellen, wo der Artikel
mit einem Akk. verbunden ist. Hier muss man ohne Zweifel die Ellipse eines
dem Begriffe des Substantivs entsprechenden Partizips annehmen: D. M. 10, 4 ö
oe ttjv Tiopcpupfoa (sc. Tjfj.cpcEa[A£voi;) oütooi xal to ötdÖT)(xa (sc. SiaSEÖEjjtivo;) 6
ßXocupo;, Tt; üJv Tuyyj£veic; s. das. Jensius in ed. Lehmanni T. I. p. 527. Deor.
concil. 9 ö Mt&pvj; e'xeivo; ö MtjSo? ö töv xdvöuv xal tyjv Ttdpav. Vgl. Charon 14.
Ibid. 9 ii ttjv [i.EYdX7]v dxpö-oXtv, ttjv tö Tpt-Xoüv teT^oj. Vgl. 23. Bis accus. 9 6
tt,v auppqa u. sonst.
§ 411. Doppelter Akkusativ.
1. Ein doppelter Akkusativ steht in zwei Fällen:
Erstens steht ein Akkusativ des Objekts und ein Akkusa-
tiv des Prädikats bei den § 355 angeführten Verben, wenn sie
aus Passiven in Aktive verwandelt werden, also bei den Ausdrücken:
a) ich mache einen oder etwas zu etwas, als: tcoico, itoiou|xai
(mihi facto), Ti'&rjjit, reddo, xaOt'aTrjjxi; b) ich nenne (heisse, preise,
schelte) einen etwas, als: 6vo[xa!^co, xaXw, Xr^to u. s. w.; c) ich er-
nenne, erwähle einen zu etwas, als: alpoufxai, yeipoxovd» u. s. w.;
d) ich halte einen (etwas) für etwas, ich erkenne, befinde,
sehe an, betrachte, stelle dar einen (etwas) als etwas, als:
vo|xt£u), TjYou|j.at, drtoost'xvujjLi, Äjtocpatvo) u. s. w. 5 e) ich gebe, nehme,
lasse zurück einen (etwas) als etwas; f) ich erzeuge, bilde,
lehre, unterrichte, erziehe, erhebe einen (etwas) zu etwas.
In allen diesen Verbindungen stellt die griechische Sprache, wie
auch die lateinische, die prädikative Beziehung auf das Objekt als
ein Kongruenz Verhältnis hin, wie dies auch bei dem Nomina-
tive in der passiven Konstruktion der genannten Verben der Fall
ist, sowie auch in gewissen Verbindungen bei dem Genetive und
Dative, als: S. OR. 1450 Ijaou hi jxt^tcot' <J£icd{}^tu> To8e | TtotTpiuov ojtu
Cwvtos oixTjTou tuyeiv, niemals soll diese Stadt für würdig gehalten
werden mich als lebenden Bewohner zu haben. X. An. 5. 5, 15 lp<o-
1) Vgl. Matthiae II, § 283 u. Interpretes ad Th. 4, 28 in Poppo's Ausg. p. 102.
§ 411. Doppelter Akkusativ. 319
xäre auxou;, öitotcuv nvwv rjficuv Itu^ov, quales fere nos experti sint.
So jrptüjiai xtvt cpt'Xio, ich habe einen zum Freunde. S. § 353, Anm. 1.
Die deutsche Sprache weicht von der griechischen und lateinischen
gänzlich ab, indem sie, mit Ausnahme der Verben desNennens, bei
den übrigen das Verhältnis als ein logisches durch Präpositionen,
wie für, zu, oder durch die Konjunktion als bezeichnet. 1, 494 ak
Tratoa . . 7ioisup.Tj v. X. Cy. 1. 3, 18 ouxo; tujv s*v Mrjöot; TtavTouv eauxov
oejitÖTT^v Tie^oiTjxev. 4. 2, 38 xou; ao|Au.dyo'j; -poÖupiou; TroistaOat.
Oec. 7, 42 l(xe aov flspditovxa TronqaTj. t, 404 du-vou; au.p.e xtÖYjaöa.
ü, 90 dxtp.6xepov 6£ u.e ftrjaEi;. Hdt. 3, 29 oo yat'povxs; -jiXcuxa £u.s
&T)<reo-f)e mich (für euch) zum Gespött machen, vgl. 38. 7, 209. PI.
Theaet. 166, a -^Xioxa otj tov l\i.k dTreoei;ev. i, 366 Ouxtv ös u,e xixXtq-
ixouiiv | fJ.TjT7)p TjOE Traxrjp. X, 234 oo; ' Exdßv] *]8s IIpia|xo; xexe uatoa;.
Eur. M. 374 f. xp£t; xwv i|i.cuv e^ftpwiv vexpou; | dirjaw, 7:ax£pa xe xai
xoprjv irofftv T E[xov. 295 (xp^i) rcatoa; Trepiaaä); exötodaxeaÖat aocpoü;.
So TCatoetieiv xtva xaxov S. OC. 919. X. Comm. 1. 17 11 (Stuxpaxr^)
xoü; cppovxt^ovxa; xa xotauxa p.ajpat'vovxa; dneoei'xvuev. Hier. 11, 14
v6jju£s xy)v piv Traxpi'Sa oTxov; xou; oe 7roXt'xa; Ixatpou;, xou; oe cpt'Xou; xlxva
asauxou. Ages. 11 ; 6 ('AYTjat'Xao;) xd; jxev xojv tötcoxwv dfxapxt'a; Ttpaco;
E-psps, xa; oe xtiuv dpyövxcov ps-ydXa; *}7S. Dem. 18, 43 oi 0ExxaXoi cpt'Xov,
euepfexyjv, acuxrjpa xov (pt'Xtii-ov rjYouvxo. PI. Crat. 435, b xyjv <jqr(v aou
cu-^ytüpr^iv ör^aw als Zustimmung auffassen. Civ. 565, c xpecpeiv xe xai
au;etv pe-jav, ubi v. Stallb. Andoc. 3, 7 t\ eip^vr] xov 6tj[aov xwv 'Aör,-
voutuv u^TrjXöv rjp £ xai xaxlaxTjasv tayupöv. Ovopd^Etv xtvd aocptaxrjv. Aipei-
aöai xtva axpaxrjföv. X. Cy. 5. 2, 14 xov r«oßpüav auvöeirtvov 7rapeXotßev.
PI. Soph. 268, b xi oe xov exspov ipoup.Ev, aocpov r aocptrctxöv; Gorg.
489, d xt ttoxe Xe^ei; xou; ßsXxi'ou;; Dem. 8, 66 ttoXecd; Iyco^e ttXouxov
rj^oujxai ou(xp.d^ou;, maxiv, euvotav.
Anmerk. 1. Auch sagt man: ovo[Aa xaXelv xtvt, xaXeiv, e7rovofAä£stv xtv( xi,
einem einen Namen geben (wie xi&eo8a( xtvt 6'vop.a). PI. Crat. 419, e rrj e-i xöv
8up.öv £oüa^ ouvcxjjlei toöto e'xXtjÖtj xo dvofxa. Vgl. Polit. 279, e. Theaet. 185, c ul
xö lanv e^ovojjLdCsi» xai xö oüx l'axtv. Crat. 420, b oo£a xtj oiu>£st E7:u>v6|.iaoxai.
Phil. 18, c ev( xe sxdaxu) xai SujjiTraot axoiyEiov ^7icüv6(i.aoEv. "Vgl. Phaedr. 23S, a.
So auch mit ert£ c. dat. Th. 4, 98 7iapavo[juav etii toi; \xi] dvdyx^ xaxot; övofxa-
o&Tjvai. PI. Parm. 147, d Exaaxov x<iv ovopLaxujv oüx ei:{ xivt xaXel;. 1)
Anmerk. 2. Über ovo^a, e-tuvupitav xaXeiv xtva u. pass. ovojj.a, e::u)vu[jt(av
XEXXTJP.EVO; s. Nr. 3 u. Anm. 7.
Anmerk. 3. Zuweilen fasst auch die griechische Sprache bei diesen Verben
das logische Verhältnis auf und bedient sich der Präposition st;, um den
Zweck auszudrücken, als: Hdt. 3, 135 xf,v öXxd5ct, xrjv ot Aapeto; ErayYeXXsxo £;
)) Vgl. Matthiä IL § 420, A. 2. Heindorf ad PI. Phaedr. 238, a (p. 222 Hd.).
St all bäum ad PI. Civ. 580, e. Crat. 383, b.
320 Doppelter Akkusativ. § 4-1 1.
T-r,v 8o>ps-J)v Tot« 48eX<peotot, sowie sie auch zuweilen das Verhältnis der Wirkung
dadurch bezeichnet, dass sie dem prädikativen Worte den Infinitiv that hinzufügt,
wie wir § 355, Anra. 2 gesehen haben.
2. Zweitens verbindet sich ein transitives Verb mit einem
Akkusative der Sache und einem Akkusative der Person.
Diese Verbindung ist in der Mehrzahl der Fälle so aufzufassen, dass
der Akkusativ der Sache mit dem Verb gleichsam zu einem
zusammengesetzten Verb verschmilzt und sich mit diesem Verb der
gewöhnliche Objektsakkusativ verbindet.
Die Fälle, die hierher gehören, sind folgende:
3. Die § 410, 2 erwähnte Verbindung eines Verbs mit einem
Substantive a) gleichen Stammes oder b) verwandter Be-
deutung oder mit einem Attribute des im Verb liegenden Sub-
stantivs, wenn das Verb transitive Bedeutung hat. In der Regel
ist der Akkusativ der Sache mit einem attributiven Adjektive ver-
bunden. Im Deutschen übersetzen wir den Akkusativ mit seinem
Adjektive durch ein Adverb, wodurch aber der volle und kräftige
Ausdruck des Griechischen nur sehr schwach wiedergegeben wird.
a) o, 245 ov 7rept xTJpi (flXti Zeu? t' aty'oyo; xai 'A:röXXu>v | rcavxoirjv
cp tXöxr,xa. Aesch. Ag. 1482 rj [xr/av otxoie xotaoe Satjxova xal ßapüpnrjviv
atveic . . xaxov aTvov. S. El. 1034 xoaouxov lyS-o; iyOai'pa) je. Eur.
Tr. 357 'EXivrjs -/ajAei jx£ ouayspeatepov -fdjAov. Hdt. 3, 88 ydiAou;
toü; ^pcüTou; (matrimonia nobilissima) i^i\xte 6 Aapeio; Kupou 8uo
d'j-'axepa;, "Axoaadv ts xai 'Apxuaxüjvvjv. 154 swuxov XtDßaxai Xcbß-rjv
dvrjxeccov (schon b. Hom. N, 623). 2, 2 uaioi'a ouo oiowai irotjxevt xpe-
■viiv xpocprjv xtva xoi^voe. Th. 8, 75 topxtoffav xou? axpaxuüxa? xou?
a£-;'i3X0'j; opxou;. X. Cy. 8. 3, 37 ijji 6 uaxYjp xrjv xcÜv iraiöcov rcaiosiav
izaioeusv. PI. Apol. 19, a MIXtqto? jae £Ypä'|>axo X7,v ypacpTjv xa'jXTjv.
36, C sxaoxov euep^exetv xvjv jxe-j'i3XTiv s-jspYeai'av. Civ. 519, e xt)« u>cp£-
Xei'a?, v]v av Exasxoi xo xoivöv ouvaxot cuaiv uxpeXsTv. Dem. 36, 25 xtV
av ia'jxov aixi'av aixt aaajxsvo? . . otxä^oixo; 37, 12 TrpoxaX ouvxat
-poxXrjatv Yjjxa?.
b) II, 511 IX xo?, o o*) fiiv Teuxpoc ETreaaufJLevov ßaXev tu>. Vgl.
E, 361. x, 393 ouXiljv, xtqv tcoxe (xtv au? vjXaas. Nach xi'uau&ai xtatv Eur.
Herael. 852 dTioxiaasdat. ci'xyjv lyöpou;. Vgl. 882. Or. 1020 a t'öoüo' iv
ojxjxaai | irav'Jsxax-fjV upodo^iv ££e<jxy)v cppsvcuv. Aesch. Pr. 905 [xyjoe xpeis-
jöviov Seüjv Ipw; | acpyxxov o[x;xa Trpoaopdxoi |xe (= acpuxxou opi.|xaxoc SEp-fjxa
-poaop. [xe). Pind. J. 5, 74 ttijo) aps Ai'pxa? a'/vov üowp. Eur. Cycl. 149
ßooXei as y£'jjo) -püixov axpaxov [xlöu; S. Ai. 1107 xa asjxv' etiy] xöXa£'
r/.ci'vo'j; (= xoXd£stv <je|avcuv ^ttojv xöXaaiv ixeivou;). OR. 340 Imr] . . dxi-
jxä^sc? itoX.iv. Tr. 339 xotÜ jae xv^vo' i'fi'axaaai ßdaivj warum trittst du SO
zu mir? Eur. Tr. 42 Käaavopav . . -/ajAEi ßiauu? crxoxtov 'A-fafA£|j.v<ov Xr/o;.
§ 411. Doppelter Akkusativ. 321
Ph. 293 yovuttSTei« e'opac Trpoajuxvco <r' „avtt xou" yovuttet^ 7tpo3xüvr]<Jiv upo-
a/'jvcji as." Or. 1467 xxuTtYjaE xpara jasXeov TtXocydv (doch ist die Lesart
-Aa-fS vorzuziehen). Aesch. Ag. 174 Zyjva os xi? irpo<pp6vu>; ^ivi'xia
xXd^tuv, dem Zeus einen Siegesgesang anstimmend. Nach sxscpavov
rrscpavouv Ar. eq. 647 iaxe<pdvouv ja' euoq7^a. Plut. 764 f. dvatOYJaai ßou-
Xojxati | eoa-p/eXid ae. Pind. P. 5, 11 suot'av . . xsav xaxatftujaei jxaxocipav
srriav, heiteren Strahlenglanz über deinen Herd ergiesst, s. Herrn, ad
h. 1. So namentlich bei den Verben des Klagens, Weinens in der
poet. Sprache, als: S. Tr. 51 osaroivcc Ar^dvsipa, -oXXd p-sv <s l-j-ai | xaxsioov
t^ot) Ttavodxpux' oöüpjxaxa | xyjv HpaxXetov scooov 70(0 jaIvt] v. Ahnlich,
aber kühner: S. El. 124 Ch. u> tcou . ., tiv' dsl | xdxEi? <2o' dxopsaxov
oip.a>Yav | xöv rcaXat ix ooXspd? d&eu>xaxa | fiaxpö? dXovx' azarat; ' A^a\ii\x.-
vova; ubi v. Hermann. Eur. Or. 1383 f. "IXiov . . tu? <j oXijxevov
jxevco dpfidxetov, dpp.dxeiov (aeXo? ßapßdpip ßod. M. 205 Xi-fupd 0' ayea
[Acr/spa ßod xöv iv Xeyei Trpoooxav. Tr. 335 ßodxe xöv 'Yjxevaiov, u),
aaxapiat; doioau tayau xe vup.cpav; (gleich darauf kürzer: piXTcsxs Tiöatv).
T, 20 p.r(XEpoc, t^v Irrsa TixEpoEvxa TcpoaTjuoa. Eur. M. 663 f. M^ostot,
/OlTpE' X0ü8s "/dp TTpOOt'fJLlOV | XaXXtOV OUOEtC OIOE Tip 0 CT<p 10 V ElV Cpi'XoUC.
Pind. P. 9, 38 f. xov 8s Kivxaupo; . . jjitjxiv £dv | Eudu« dfxsi'ßsxo. Aus
der Prosa: Hdt. 1, 129 SeTttvov, xö fxiv Idoi'vicre. Antiph. 4, y, 1
xöv dvopa xuTCxsiv xd? TiX^d?, ubi v. Maetzner. Aeschin. 1, 59
xov IlixxaXaxov ijj.asxrj'ouv xac £$ dvöpu)7tu>v «iX^yd;. 3, 181 MiXxidorjc 6
xtjv Iv Mapaöojvi (AdyYjv xoö? ßapßapou; v.x^aa? (aber kurz vorher ox' iv
xy) 2aXa[*ivt vaup-ayi'a xov nEpurjv ivtxdxs). Vgl. 3, 222. Th. 1, 32 xyjv
va'jjiayiav dirEüiaäfJLEda Koptvdt'ouc. 5, 9 xd xXs[A|iocxa . ., et xöv TtoXsjAiov
u-aXtar' av xt; dzax^aa; xxX. PI. Apol. 39, c <pY)fn xtp-cupiav ujjuv 7)ceiv
eu&'JC [XExd xöv Ijxöv ftdvaxov itoXö yaXsTTtoxEpav -q o'i'av £;j.s d^EXxövaxE (nach
xi|xo)pi'av xijjLwpEtaöai xtva). Dem. 43, 39 XTjXtxouxov TzpoLfpai 7rapaxpoo6|xsvot
xoöc oixasrxdc xai ouxto Trepicpavl«;, re aliqua deeipere aUquem, vgl. 29, 1
zotpaxpoÜExai ~o& sxaaxa u[xd;. 59, 69 xy)v "fpa'.p^v, tjv löi'coxs 2xe<pavov.
Isae. 7, 10 oi'xot? eIXev Eij7roXiv ouo. Nach der Analogie v. zX-r^d? tcXt^s-
estv xivd sagt Hdt. 7, 35 xöv EXXt^j-ovxov IxeXeue xptrjxoffi'a; iTcixsaOai
jj-dtixi^t TzXrfläz. 4, 75 xö xaxaawyofjLEvov xouxo xocxa7rXd<raovTat zdv xö
acofxot, mit der abgeriebenen Masse bestreichen sie sich den Körper (st.
des üblichen x. xi xtvt 2, 70. 85). So zu erklären PI. Phaedr. 265, c
fxufhxöv xtva ujxvov TrpodETrataajXEv xöv 'Epwxa, scherzend besangen wir in
einem Hymnus den E. Besonders bei den Verben des Nennens nach
Analogie von ovop.a ovofxd^Eiv xivd : 9, 550 eiti' ovofx', oxxi se xstfh xdXsov
IxTjXrjp xs ~ax^p xe. X. Oec. 7, 3 xaXoüad jxe xooxo xö ovofia. PI. Civ.
471, d dvaxaXouvre? xotuxa xd övojxaxa sauxou;.
Anmerk. 4. Statt des Substantivs steht häufig der Akkusativ eines Ad-
jektivs oder Pronomens. S. OR. 1327 f. r.wi rcX-rjc -roiaüxtx oa; o'^ei; fiapävat;
Kühners ausführl. Griech. Grammatik. II. T. 1. Abt. 21
322 Doppelter Akkusativ. § 411.
(blenden). X, 563 6 oe u.' oüoev djxEfßsxo. Vereinzelt auch bei etitEtv und Iwintw
(anreden), 'b, 91 r:oxt5£Yo.Evo; E^ T^ f*tv £foot. Eur. H. f. 964 nar^p 5e vtv | öi^wv
xpaxaiä; X£lP0i ^vvsnst xdös. Hdt. 7, 136 xaüxa jaev 'Yödpvsa d(j.si'tI>avxo. Sehr
häufig (Ae^aXa, puxpd, 7roXXd, t:Xe(u), TiXstaxa, |ae(C«> uxpeXelv, ßXdrcxstv, dötxEtv Ttva.
PI. Gorg. 522, a TioXXd xal T)5£a xal 7ravxoöa7:d suäiyouv 6{j.5c. X. Cy. 1. 3, 10
xaXXa [xt(xoüix£vo; xöv Sdxav. Vgl. 8. 1, 24. An. 5. 7, 6 xoDxo u[*ä; E^aTtax-fjoat,
wie PI. Crat. 413, d. Dem. 8, 62 6'aa xoü; taXai^cüpou; 'OX'jvOfou; i$7)7:dx7jaE.
X. Cy. 3. 1,30 (jlt] aauxöv ^Tjjxtiöoif,? ithtm. PI. Apol. 41, e airep iy(u üfj.ä; eXuttouv.
Antiph. 5, 79 a <o(a ouxot StaßdXXouat xöv e^öv rcaxspa, \xr\ rEtSsatte. Th. 2, 15 rd
xe aXXa 8t£x6a(X7]oe ttjv yiöpav. Lys. 13, 39 xd uoxaxa do7iaad[xsvot xoü; aüxtüv.
PL Civ. 372, d x( av auxd; aXXo t] xaüxa iy_6pxaCe;; 414 d a Tjfj.ets aüxoüc äxpe-
cpotxev xe xal £7rat§£uoij.Ev. Th. 6, 11 oitep ol 'EYsaxaTot f][xä; Ixcpoßoüst. Insbe-
sondere ist dies der Fall bei den Verben des Lobens und Tadeins, nach
Analogie von e^xtufAtov e^xtupudCEtv TtV(* un<^ Ähnlichem. Th. 2, 42 a xfjV ttoXiv
5fj.vT]aa. 1, 86 £::atv£aavxE; TioXXd eotjxou;. X. Ages. 10, 1 xd xotaöxa i^atvdj
'ÄYTjo^Xaov, R. A. 3, 1 xal xdSs xtva; öptü [AsatpopiEvouc 'Aft^valou;. Cy.3.2, 14
TtoXXd (jlev iTiatvEjavxE;, r.oXXd ös §E£t(u3djAEvoi (xöv Küpov) ufyovxo otxaos. PI.
Phaedr. 243, c a <isY0[i-sv xov "Epcoxa. 241, e ö'oa xöv sxspov XsXotoopTjxaiAEv. Symp.
221, c TtoXXd fisv ouv av xt; xal aXXa l/ot 2coxpdxt) ETratvsaai. Vgl. 222, a a iyw
StuxpdTTj ircaivcü u. a fxe ußptoE. Civ. 363, d xaüxa otj xal ä'XXa xotaüxa eY/w"
fxtdCouat otxatoouvirjv. So auch rcEtiktv, ircalpstv, iTioxp'JvEtv, 7rpoxaXETo&ai, dvaYxdCetv
xt xtva § 410, A. 6. Nach § 410, Anm. 5 auch st. eines substantivischen Objekts
in einem anderen Kasus als im Akk. X. Cy. 7. 2, 22 oux a<xicü(jLat oü8e xdSE xöv
Oeov (aber a(xt<i[Aat xtva xfj; xaxla;, seltener b. Pron., wie Th. 6, 28 tu v xat xöv
'AXxtßtdÖTjv IjiTjxttüvxo, s. Valcken. ad Eur. Ph. 632). Eur. Ale. 808 Et fxT) xt 06;
(ae oegtvÖxt); ^Euaaxo (aber <I<e6öco xtvd xfj; iXrföoj).
Über die passive Konstruktion s. Anm. 7.
4. Statt des einfachen Verbs bedienen sich die Griechen zu-
weilen einer Umschreibung durch den Akkusativ eines abstrakten
Substantivs und die Verben -oteljftat, xt'öes&ai, I/eiv, um den Verbal-
begriff nachdrücklicher zu bezeichnen, wie auußoX-rjv Tioteu&ai Hdt.
6, 110. opYT]v T. 3, 25. 7, 105. d-örceipotv tt. 8, 10. rcpoaoSov ir.
= npouievat 7, 223. X^9r,v jt. = e'ntXavOaveaöat 1, 127. uxyj^iv t:. 5, 30.
jxa{)T)<3tv uoiEtaSat = fxavHavetv Th. 1, 68 *). Wenn nun eine solche
Umschreibung transitive Bedeutung hat, so kann zu derselben wie
zu einem einfachen Transitive ein Objektsakkusativ statt eines attri-
butiven Genetivs hinzutreten. Hdt. 1, 68 xuYX<*vel« $<«{*<* rcoie6[xevo;
xt]v ^pYOtffiTjV tou otOT^pou. Vgl. 8, 74. 1, 160 ouxe ouXd? xpidltuv
Tipo^uatv inoteexo öeaiv oucevt ouxe Tt^fifiaTa ^Tteaaexo. Th. 4, 15
•aiTOvSä; ixo tT] aapt e v o u ; xd irept IluXov. 8,41 ttjv ytopav xaxa8po[xat;
Astav iirotsTTO. 62 axz\i7\ xal <£vöpa7roöa dpTraYTfiv 7roiT)aajjL£vo;. Aesch.
Ag. 788 ff. dsoi . . 'iXt'ou ^pftopd; . . <J<Tj<pou; eöevxo = £']/T)<pt'aavxo.
S. Tr. 997 otav \i ap' Idou Xwßav. Auffallend 614 f. «j-rjjxa, o xeivo;
eijxaös; | oeppaYtoo; epx£t xülo Iti o|X|xa 8iQaexai; das jener einen Blick
>) Vgl. Matthiä II. § 421, Anm. 4. Poppo ad Thuc. P. 1. Vol. 1. p. 166.
§ 411. Doppelter Akkusativ. 323
auf dieses Siegel werfend leicht erkennen wird. [Nicht gehört hierher
die Redensart 7sXü)xa xi'deoOai xiva, s. Nr. 1. Über 0, 170 f. s. § 410, 2, c).]
S. OC. 583 f. t<x 8 iv jx£<jtü | Y) XrJaTiv ta^ei? r\ 8i' ouSevo? tcoitJ, ubi
v. Schneidew. Eur. H. f. 709 a yp^v ae psxpuu« <jtcou8t]v e/eiv.
Or. 1069 ev psv Ttptoxd aoi popcprjv lyw. Etwas anders Io 572 xouxo
xap' eyet tt6Qo<; = xd-jü) t:o8ü).
5. Die Verben des Teilens und Zerlegen s: Sai'eadai, xepvsiv,
Starepvetv, oiatpeiv, vipsiv, xaxavlpetv nehmen neben dem Akkusativ des
geteilten Gegenstandes auch die Teile, in die das Ganze zerlegt
wird, im Akkusativ zu sich: xlpveiv -et xpi'a pepr] etwas dritteln. Hdt.
7, 121 Tpel; poi'pa; 6 Sep^rj; Saadpevo; udvxa xöv ire^öv tjxpaxöv. 4, 148
acpla; auxou; e£ poi'pa; 8is?Xov. PI. Polit. 283, d SieXtupev atjxrjv (ttjv
psxpirjXixYjv) 8üo pepr,. Dem. 14, 17 tuüv uuppoptojiv IxdaxTjv öteXeiv xeXeuu)
7ievxe psprj. 21 arcavxa vsipai xeXeocd pepr) eixoaiv. X. Cy. 7. 5, 13 6
Kupo« xö axpdxeopa xaxeveipe 8to6exa pepr). Ar. Ach. 300 f. ov (KXeojva)
xaxaxepüü xoiaiv (tttceusi xaxxiipaxa. (PI. Phaedr. 253, c xpi^-rj Stei'Xopev
4"->/rjv exaaxT)v, iTuiopöpcptu pev 8tio xive etOT), 7]vioytx6v 8e el8o; xpi'xov, ubi
v. Stallb.)
An merk. 5. Oft tritt jedoch die Präposition zlt zum Akk., als: PI. Polit.
261, c p£pt<ju)[j.eda zii &6o xo ou[xrrav. Civ. 395, b cpafvexal pot eij ajjuxpoxaxa xaxa-
xExeppaxt'afrai f; xoü dv9pu)^ou cpyci;. Aeschin. 3, 197 et; xpi'a pspirj oiatpetxat rt
•f^spa. Auch xaxd, secundum oder, und zwar gewöhnlich, in distributivem Sinne.
PI. civ. 580, d TroXt; onrjpiqxat xaxd xp(a ei5tj. Soph. 253, d xö xotxd yev^ 5iaipEi<jt)at.
X. Hier. 9, 5 öiTJpTjvxat al 7x6Xet? al psv xaxd cpuXd?, al 8e xaxd popa;, oi 6s xaxd
Xoyou;. Hell. 3. 2, 10 xaxd jxepT] ouXtuv xot; axpaxtuix&t; xo yu>p(ov. Oft wird auch
der zu teilende Gegenstand von pepo;, polpa u. s. w. abhängig gemacht und in
den Genetiv gesetzt. Hdt. 1, 94 060 po(pac SuXovxa Auoüiv Ttdvxouv, ubi v. Stein.
X. Cy. 1. 2, 5 5(uoexa tlspadiv cp'jXal St^prjvxat. R. L. 11,4 p6pac oieiXev e5 xal
limiaiv xal 6irXtx<üv. PI. Soph. 264, c oiEiXojxEÖa xtj; ER(oXo7rotiXTj<; eRtj S6o, xtjv plv
EtxaoxtxVjv, x^v 51 «pavxaoxtxTjv. Phaedr. 265, b xrj; fklaj XEXxapa \iicn] oteXopEvot.
6. Die Redensarten Gutes oder Böses thun oder sagen
nehmen den Gegenstand, dem das Gute oder Böse in Wort oder
That zugefügt wird, im Akkus ative zu sich, als: dfafld, xaXd, xaxä
itoiciv (höchst selten itpdxxstv, Ar. Ec. 108 d'/aOov xi Ttpa£ai tt]v 7:6Xiv.
Eur. Hei. 1393 xauxd . . Ttpd£ei? xov av8pa), 6pav, Ip^d^aöat, Xe-fetv, efaetv
u. a. Dass beide Begriffe zu einer Einheit verschmolzen sind, geht
schon daraus hervor, dass sie auch durch ein zusammengesetztes
Verb ausgedrückt werden können, wie eusp7Exstv, xaxoup7eTv, xocxorcoieTv,
xaxoXofsiv, s. § 409, 1, 2). T, 354 £eivo86xov xaxd (5>s£at. FI, 424 xal or\
xaxd TtoXXd lopfEv Tpwa«. X. Cy. 5. 3, 9 ouxe fdp av tptXou« xi; 7ronr)<JEiEv
aXXtu; TTtu; rXeta ^add . . oux' av e^Opou; uXettu ti; ßXdt}/Eisv. Comm. 1.
2, 12 Kpixi'a; ts xal 'AXxißtdSr)« TrXEiaxa xaxd xtjv tcoXiv iTioiTjadxrjv, vgl. Cy.
3. 2, 15. Oec. 5, 12 yj 77J xoü; apiaxa dEpaTrsüovxa; oÜxtjv uXeiaxa d^aöa
dvxiTcotet". PI. Phaedr. 244, ab al e*v AidSujvt] tEpEtai TioXXd otj xal xaXd
21 *
324 Doppelter Akkusativ. § 411.
TTjv 'EXXdoa sfp-jdaavxo. Ap. 25, c oi piv Ttovr]poi xaxöv xt £p7a£ovxai xou<;
det ^-f/uTaxa) saoxcuv ovxa;, oi o' dYaöol dqadov Tt. (So X, 395 Exxopa
öiov detxea (jltjöexo Ip-p. Vgl. o, 27; dagegen tu, 426 nach den besseren
Quellen (xr/a IpYov ooe purjoax' 'A^atoi? st. 'Ayatou?.) II, 207 xauxd p.
a7eipöfxevoi ttdp.' Ißd^EXE. S. Ai. 21 vjxxo; ^dp rjfxd; xyjooe upd^o; aaxoTrov |
syst Trepdvas. OC. 985 ai piv sxovx' i\xk xet'vrjv xe xauxa ouaxopEtv. Hdt.
8, 61 xoxe ör) 6 ÖEfxtfjxoxXsr)? Ixstvöv xe xai xouc Koptvöiou; TioXXd xe xal
xaxd eXeys. Nach dieser Analogie [Aesch. P. 585 xaxotot ßd^Ei TroXXd
Tu5la>c ßiav = uoXXd xaxd ß.
Anmerk. 6. Zuweilen steht statt des Akkusativs des persönlichen Objekts
der Dativ, durch den die Person bloss als bei der Handlung beteiligt be-
zeichnet wird. $, 289 xpcuxxr]?, o; St) TtoXXd xdx' dv&pio-otoiv ^(upyei. Eur. M. 1292 osa
ßpoxoi! epefja; Tj'Bif) xaxd. Or. 748 E(jXaßei8', o xoi; cptXotat öptüotv oi xaxol cptXot.
Ar. V. 1350 ttoXXoT; . . a-jx' EtpYaou). Pass. S. OR. 1373 otv ^oi SuoTv | epY' iazl
•/pEt'ojov' dYyovTjc EtpYaoj/iva. Eur. Hec. 1085 tu xXtjij.ov, ui; cot ojacpop' sfpYaoxat
xaxd. Nicht auffällig X. Cy. 1. 6, 42 r:poax6:rst, x( oot TrotTjoo'jatv oi äpyopievoi, was
deine Unterthanen für dich thun sollen. 7. 2, 27. Comm. 2. 3, 13. An. 4. 2, 23
-ctvxa eirotTjoav xot; aTro&avoüotv, erwiesen den Verstorbenen alle Ehre. PL Ap.
30 a xaüxa xai vstuxepu) xai -psaßuT^pip Tronfjato. Charm. 157, c oöx dv lyotfAEv,
ö'xt mnolptiv aoi (in der Bedeutung mit einem etwas anfangen, aufstellen). Ebenso
Civ. 345, b et Yap oi; vüv oy] eXe^ov p.Y] zeiretoat, xi oot Ixt 7toiT|0(« ; X. Hier. 7, 2
xoia'jxa -otoüot tote xupdvvoi? oi dpy6u.Evot. Dem. 29, 37 tt oot TTorrjatuatv oi [j-dpxups?;
quid tui tibi prosint testes? (Dat. comm.) cf. Bremi ad h. 1. 31, 14 xai xaüx'
i&eXovxa ttoieiv üpttv aüxot; (in ipxorum gratiam). Ps. Dem. 42, 21 o65lv neoiroxe
xo'jxotoi 7TEro(Yjxa;. Auch finden sich die Präpositionen zli und Ttpo; beim Akku-
sative der Person. Hdt. 1, 41 öcpeiXstc ejj.eü irpoTtot^oavxo? ypir)oxd li oe yp7joroTo(
|jt.e duetßsa&at, ubi v. Baehr. 2, 141 dXXa xe otj dxtaa troteüvxa e? atixouc. Vgl.
3,50. 152. 5,103. X. Cy. 1. 6, 31 otu>pt£s ol xouxcov ä xe Ttpoc xou; cpfXou? 7ioit]teov
xai d -pö; eydpou?. Vgl. Comm. 4. 2, 16. (PI. Phaed. 113, e rrpö; itaxepa ü-1
dp^TJe ßfatov xt TtpdSavxs!; u. Eur. J. A. 1104 eVt xots auxoü xexvon; dvoota Tipdootuv.)
Oft aber hängt der Dat. von dem Adjektive ab, wie Dem. 18, 54 StaxsXEt zpdxxtuv
xai Xs-ftuv xd ßsXxtaxa xüi OTjpiii). Lys. 13, 48.
7. Auf gleiche Weise werden folgende Verben mit einem Ak-
kusative der Sache und einem Akkusative der Person ver-
bunden: a) die Verben des Forderns, Forschens, Fragens:
ottxeiv, dir-, £;-, Tipdxxetv, et;-, dva- u. rpdxxsatlai, abfordern, IxXeyeiv, ein-
fordern (poet. -pooxpl-etv, anflehen, S. Ai. 831, Xioaso&ai, XixavsÜEtv xtvd
nur mit dem Neutr. eines Pron. ep.) ; Ipwxdv, iploüat (ipset'vEtv poet.),
Icexd^etv, iaxopeiv, dv-; — b) des Lehre ii s und Erinnerns: SiSdaxeiv,
TiatoEÜEiv; dva-, uirop.ip.vf^xeiv ; — c) des Beraube ns und Weg-
nehmens: oxspsiv, diro-, oxsptoxstv, auXdv, dcpatpeioflat (d::r(upajv, d[xep6etv,
d^oppatEiv, E\apt£siv ep.); — d) des Verbergen s oder Verhehlens:
xpÜTixEtv, diroxpu7TTE<;8at, xsüfrstv poet. ; — e) des An- und Aus-
ziehens, desUmlegens, Umschliessens: h-, Ixoüstv, dfxcptEwuvat.
Auch bei allen diesen Verbindungen bildet das Verb mit dem Akk.
§ 411. Doppelter Akkusativ. 325
der Sache einen einzigen Verbalbegriff, zu dem der Akk. der Person
als Ergänzung hinzutritt, z. B. 8i8daxto ttjv pouaixrjv as gewissermassen :
ich musiklehre dich, a) t, 364 KüxXcd^, sJpwxd; p' ovopa xXuxöv; Eur.
J. T. 661 dvYjped' fjpa; xoü; t' £v 'IXitp tcovou; | vooxov t 'Ayaituv. Hdt.
3, 1 Ttsp^a; Kapßüar); £; A'f/uircov xrjpuxa aiXEs Apaaiv Ou-yaxlpa. 58 aü-
xoü; . . ixaxov xdXavxa sjrprjcav. 6, 132 aixr^aa; via; £ß6op7)xovxa xai
axpaxnrjv xe xal ypiqpaxa 'Attrjvai'ou;. X. Comm. 1. 2, 60 oüSlva tccdhoxs
ptatlov xr; auvouai'a; iftpa^axo Stoxpdxrj;. Vgl. 1. 2, 5. Hell. 4. 1, 21
Hpiiriu'oa; aiTEi xov 'AYTjai'Xaov oitXi'xa; xs £; StayiXi'ou; xai uEXxaaxd; aXXou;
xoaoüxou;. Vgl. Cy. 8. 3, 41. An. 2. 6, 38 üpd; ßaatXsü; xd 07iXa aTiai-
xsT. S. OC. 1363 aXXou; iTraixw xov xa&' f,|xspav ßi'ov. X. Cy. 6. 2, 35
xd ei; xpo<pr,v oiovxa £;Exd£EXE xoü; ücp' ujj.Iv. PI. Gorg. 515, b idv xt;
as xauxa 1cetgc£tq. Isoer. 5, 146 (fj ttoXi;) xoaoüxov ttXtj&o; ypTjpdxtov
EijTrpa;aaa xoü; auppdyou; sü; xtjv dxponoXiv dvr^vE-yxEv. Dem. 29, 2
^E7rpot7fx7)v xouxov xtjv Sixtjv (mnltam). Aeschin. 3, 113 oi Aoxpol xsXrj
xou; xaxaTrXsovxa; IclXs-fov. — b) ö, 481 <j<psa; oipa; poüV £oioa£s.
Ear. Hipp. 252 uoXXd oiodaxst p.' 6 TtoXü; ßioxo;. Antiph. 5, 14 6
ypovo; xai yj IfjnrEipi'a xd jxtj xaXui; syovxa £x8iodaxEi xou« dv&pcoTiou;.
Hdt. 1, 136 Traiosuouai xou; 7taT8a; xpia poüva. So auch xpscpsiv in
Verbindung m. iraiosüsiv: PI. civ. 414, d a rjpsT; aüxoü; sxpscpopsv xe
xai ljtai8süop.Ev. Selbst I&iCeiv. PI. leg. 706, d 19t] TTOvrjpd ouoe-
ttoxe £{h'£stv osi xai xauxa (und zwar) xö xiov tioXixwv ßsXxtatov plpo;.
Hdt. 6, 138 -yXtuaadv xs xtjv 'Axxixyjv xai xpoicou; xtuv 'AÖTjvat'tov iSi'oasxov
xoü; iraTSa;. 140 dvapipv7)axü)v acplac xo ypTjaxrjpiov. Th. 6, 6 oi E7E-
aiaün ijuppayt'av dvaptpvTjaxovxE; xoü; 'Adrjvai'ou;. 7,64 xoü; Adyjvaiou;
xai xdoE Ü7rop.t[j.vfJax(u. X. An. 3. 2, 11 dvapvrjaw üpd; xai xoü; xiv-
oüvou;. Hier. 1, 3 ÜTTEpviqad; ps xd iv xcptötwxixtp ßüp. Vgl. Hell. 2. 3, 30.
Th. 6, 6. — c) A, 182 tu; Ijx' d^aipsixat Xpusr/öa OoTßo; 'AttoXXcdv.
So auch d. Simpl. II, 58 f. xtjv a<\> ix ysiptov eXsxo xpEuov 'A-yapspvwv
'Axpei6r(; u>; ei xtv' dxi'pTjxov pExavdaxvjv. 0, 462 Tsuxpov TsXapcoviov suyo;
durj üpa, vgl. Z, 17. A, 334. h. Cer. 311 f. iptxuoia xtfxrjv . . -^[xspuEv
'OXüfxirta 8co[xax' lyovxa;. a, 404 oaxt; <j* dexovxa ßi'vjtpi | xxi^jxax djroppat-
aet. E, 155 i^aivuxo 9u[xov djxcpoxlptu. P, 187 (Ivxsa) xd riaxpoxXoto
ßtr(v lvdpt;a, vgl. 0, 343. FI, 500 ei xe p.' 'Ayaioi | Tsüysa juÄi^awai.
X. Cy. 4. 6, 4 xov povov pot xal ^i'Xov uatSa d<p si'Xexo xf(v tyuxfyf vo^
7. 5, 79. Eur. Hec. 285 xov udvxa 8' oXßov ^xap h p' dcpsiXExo. Dem.
28, 13 xtjv xtpyjv dirouxEpsT ps, vgl. 4, 50. 22, 74 xtjv 9eov xoü; dxecpd-
vou; (jsauXiQxaat. Nach dieser Analogie Pind. P. 3, 97 f. xov psv . .
öu-faxpE; ipTqpfDaav. . sü'fpoaüva; pspo;, eum privarunt parte hilaritatis,
vgl. Boeckh. <I>, 451 xoxe voll ßir^aaxo piaOiv, zwang den Lohn ab.
S. OC. 866 0; ps . . ^tXov opp' d7roff7rdaa; . . £;oi'vtj. Eur. J. A. 790
xi; dpa jx' euiiXoxdpou; xöpa; . . aTroXaJxist. — d) Eur. Hipp. 914 f. oü
326 Doppelter Akkusativ. § 411.
|i.T)v cpt'Xoo; fe xotxi u,dXXov yj cpt'Xou; | xpurcxetv ot'xaiov ad;, Ttdxep, 8o<J7rpa;i'a;.
Lys. 32, 7 AioYetxwv xr(v {bYaxlpa IxpuTrxe tov ddvaxov xou dv8po;. Hdt.
7, 28 oute ae ÄTroxpü^tu . . xrjv £|Aeiuüxou o&sitjv. PI. leg. 702, c ou
-j-ctp aTroxpu^ofjiat acpw xo vuv Ijxol cujxßatvov. Statt des acc. rei steht
ein Substantivsatz PI. Theaet. 180, c ImxpuTrcojxevcuv xoo; ttoXXoü;, üj; f]
-(Eveut; . . xu^ydvet, vgl. X. Comm. 2. 6, 29 jjltj djioxpÖTrxoo jjle, oi; av
ßooXoio cpi'Xo; -fevlaOat. 7, 187 053a . . 7teudojxai, . . Sarjaeai oo8e ae
xeujtü. — e) £, 341 Ix fxev |xe yXaivdv xe yixuiivd xe e"|xax' ISuuav.
cp, 339 eaauj jjliv yXaivav. X. Cy. 1. 3, 17 ;rat; piya;, ]J.ixpov eyojv ^ixtuva,
uatoa [xixpov, (x^av e^ovxa yixojiva, £x8uaa; aoxov, xöv jjlev eauxou ixeivov
•^[xtpieue, xov Se Ixei'voo a.uxö; ivlöu. So auch Hdt. 1, 163 xetyo; uepi-
ßaXeaöai xtjv tioXiv. Ar. L. 1156 xov öfjjxov ufxwv yXatvav 7] fiutay 0 v
TidXiv. 1021 xtjv ISiüjjli'S' IvSuau) oe. Aesch. Ag. 1269 föoü 8' 'AttoXXujv
7.UX0? IxSuwv Ifii | ypY)(jxTf)piav iaörjxa. (Anders in Beispielen wie S.
OC. 314 xovrj 7:p6au>7T:a SeaaaXt; viv d|X7T£yei, wo das sogen, <i)(TJ|Aa xa^'
oXov xai jxepo; vorliegt, s. § 406, 9).
A n m e r k. 7. Bei der Umwandlung des Aktivs der Verben dieses Paragraphen in
das Passiv bleibt der Akkusativ der Sache, der andere Akkusativ aber
geht in den Nominativ über, wie im Altdeutschen, s. Grimm IV. S. 643 ff. Man
muss sich den Begriff des Verbs mit dem des Akkusativs zu einer Einheit ver-
schmolzen denken, wie wenn wir sagen könnten: ich werde ratgefragt, Eporrojaai
ttjv yvu)u.7]v, ich werde musikgelehrt, Stodoxouat fj.o'j3tx-/jv. Vgl. 409, 8). 1, 485
xetpsa Tidvxa, tax' oüpavo; EaxEcpdviuxat (i. e. 5 cJuael axEtpavov oder öv ox£cpavov eaxc-
cpdvurcat). S. Spitzner excurs. ad II. XXVII. So im Decr. Byzant. ap. Dem.
18,91 xu>; (= xoü;) axE'-pdvoj;, (i); (= ou;) £ffxscpavu>xat 6 cäfxo?. Eur. Io 1268 ö'Shv
-erpaiov dX|jia 5!ox£'j8r,oExa!, von wo sie vom Felsen jäh herabgeschleudert werden
soll. Vers. Cratini ap. Ath. 99, f. -rjaös TtavTjjjiptot yopTaC6[j.svoi ydXa Xsu*6v. (Vgl.
PI. Civ. 372, d.) PI. Lach. 181, b ouxo; [aevtoi 6 I-aivo; lau xaXo;, ov oü vüv
£7ratvEt. Hdt, 3, 34 tu 0EO7ioxa, xd jaev dXXa Trdvxa (j-e^aXcoc ETiaivEat. Th. 1. 122
7] xaxacppovTjai; {hostium contemptio) xo Evavxfov ovo|ia dcppoouv»] [i.ex(uv6[j.acixat. 6, 4
ö'vo(j.a xo Trpojxov ZotY^Xv] t]v 6jto x<üv 2ixeXü>v xX^Sstaa (t) 2tx£Xta). 4, 64 6'vofj.a sv
xexXt]^evou; StxEXiwxa;. Vgl. PI. Phaedr. 238, a. Th. 1, 38 9au|j.dCEa&ai xd Et'xoxa,
billig geehrt werden. Lys. 1, 45 xo jAEfioxov xeüv doix7](Adx(uv i^v im' a-ixoü vjotxirj-
jj.evo;. Dem. 18, 70 oaa aXXa •J] ttoXi; t^ixeIxo. Isoer. 4, 145 xd; fJ-d/a;, ö'oet; ^xxtj-
ihjoctv. Vgl. 149. Aeschin. 1, 139 xu7txs<jftat x^ 8r)(i.ooi'a ;j.daxiYt usvx^xovxa 7tX7]Yd;.
Vgl. Ar. N. 972. Thuc. 4, 12 xpaufxaxioöei; uoXXd (xpaufxaxa). Eur. Ph. 1431
texpü>ij.evo'j; xatpfa; <zyayj.c,- Eur. Hipp. 1237 oeo[j.ov ouoeSVjvuoxov ^XxExat Ssftsf;.
PI. Phaed. 85, a oxav keivtj t\ ^yoT -rj xtva öEXXyjv X'jtttjv XuTrTJxat. Vgl. Gorg. 494, a.
473, c Ttavxo5onrd; Xtußa; Xu)ßTjftE(;. Dem. 23, 121 v.aX-rjv y' ußptv t](aev av 6ßp!C(j.Evot.
PI. Leg. 680, e ßaoiXEtav itaucüv 5txatoxdx7]v ßaotXsu6[j.Evot. Phaedr. 255, a tJj.com 9spa-
7iE(av §spaTiEu6(i.Evo;. 249, c xeXeoü; del xEXexd; xeXo6;j.evo;, eingeweiht in die voll-
kommenen Mysterien. Leg. 843, e xtjv öoi-aaav C^fJ-tav xot; dp/ouat C^tAto6a9(i).
AXbxEaftat x-?]v Ypa?V Antiph. 2, 8 u. 9. Lys. 13, 50 f] xpbi;, tqv ExpfÖT). Dem.
24, 134 Se&evxa xot xpti}£vxa du-tpoxEpa; xd; xpfaEt;. »Feua^vat, E^aTrax^^vat xoüxo,
xaüxa X. An. 2. 2, 13. 5. 7, 11 Sehr oft xtaTjSKjvai, oj<pEXT)9fjvat, CTju-tcuO^vot, ßXacp-
ftf,vott TtoXXd, |j.EYdXa u. dgl. S. OB. 1223 cu fr^ nifiaza. x^oo' del xt[j.u)(i.evo(, vgl.
1202. X. vect. 3, 4 xaüxa xtfitüpiEvoi. An. 5. 4, 32 7ioix(Xo'j; xd vcüxa xai xd E[j.7rpo-
§ 411. Doppelter Akkusativ. 327
o9ev rrdvxa e'axiYlAEvo'j; dv9sfj.ta (= loTiyu.ho'j$ azqixiza dvölfjua/. Hdt. 8, 81 oIttXeüve;
tiüv axpaxT)Y<üv oux iTreOovxo xd ^oaY7^X9^vTa. Aeschin. 3, 24 ^EtpoTov/jO?) Atj|jlo-
oIHvt;; xt,v dp-/Tjv xt,v eVi ;tü ftetuptxiü, vgl. Ar. Ec. 517. So auch Th. 1, 37 t, -6Xi;
a'jxdpxT) öiotv xcifj^vT]. — Hdt. 1, 180 (tö aorj) xaxaxEx;i.7]xat xd; ooou; tftect?, ?><
fi'as ad rectam h'neam ductas. X. Cy, 1. 2, 4 5 t V] p tj t a i t] d^opa XEXxapa fiipT).
PI. Leg. 737, e fi] 81 xai otxr(<jEt; xd auxd [xfpYj 8tavEfAT]&T]xiu. Parm. 144, b
xaxax£xspfj.dxiaxai (rt ouota) tu; otov xe apuxpoxaxa xai [AEYtoxa, ubi v. Stall b. —
X. Apol. 17 xö o' i[ik (jlev fiT)5' otp' svö; dra ixEtiftat E'jspYEcta;. Th. 8,5 uitö
ßaj'.XItu; 7:et:p(zy(xevo; xoü; «popou;. — Hdt. 6, 27 Tcatai YpdpuAaxa oioaaxojxEVOiai.
PI. Menex. 236, a [AOüstxTjV p.^v üt:6 Ad[A7ipou nato£'j$E(;, ^xopixfjv os ü::' 'Avxt-
tfiuvxo;. X. Comm. 4. 2, 23 £v6[ai£civ ratSs^-rivai xd rpooTjxovxa dvopi xaXoxdyalKa;
öoEYOfiEvu). PI. leg. 695, a xf,v zaxpiuav ou zatoEuopLEvou; T£xv,lv> v§^- Anm. 8. —
Hdt. 3,65 oefca;, u/r, d7tatpe#eu> xtjv dpy-^v Ttpo; tou dosXcpEOü. 137 d$aipE&Evx£;
(spoliati) xe xov Ar^dx-r^Ea xai xöv y^üXov, xöv dfxa tj'yovxo, drcatpe&lvxe; drcE-
ttXeov. 6, 13 hieb xoü MiXrjo(o'j 'AptaxaYäpstu dr:EcxEpTjxo xt(v dp^Tjv. Th. 6, 91
xd; -poaooou; d-o axspf(aovxai. Aesch. Pr. 171 xo vsov ßo'jXE,jfjL,) ycp* ö'xou oxf^xpov
xitid; t' droouXäxai. — Kpu::xojAat xoüxo xo TTp^Ypia. — Nur medial werden
gebraucht dfxcptEvvupiat, ivd-xopiat, C«>vvj[i.a( xt, ich ziehe mir ein Kleid
an u. s. w., aber Evo'jd?,vai, ix5'j3f(vai xi.
Dass auch manche Verben, die im Aktiv einen Dativ der Person nebst
einem Akkusativ der Sache zu sich nehmen, bei der Umwandlung ins Passiv
ebenso behandelt werden, ist § 378, 7 besprochen. So ausser den dort ange-
führten Beispielen namentlich TrspixEtadai *xt (aktiv rEptxtOEvai xivt xi). Hdt. 1, 171
d'vE'j 6"/dvu>v ä^opEov xd; doztoa; . . xsXanüiai ax'jxfvotai onqxt£ovxs;, m^l xolot a'jysat
xe xai xoi3i dptaxEpotat cupiotai TtEptxEfuEvot sc. xou; XEXa[j.üiva;. Eur. Suppl. 716
xänxEtijLEvov xdpa xüvsa;. Oft b. d. Sp. -Eptxs([AEvo; axEtpdvo'j;, xtdpa; u. s. w.
Anm er k. 8. Zuweilen steht der Dativ nach § 410, A. 4, namentlich bei
den Verben des Erziehens. PI. civ. 456, d xf( axjxixr, -atScü&Evra;. 521, d
[ao'jjixtj i-atoEuovxo. leg. 741, a v60ig -atosia rETratoVjtAEvo'j;. 695, c AapEto;
-atos(a o'j otaxp'jtpujOTj xsSpafAuevo;, u. d 6 xtj ßaatXtxfj -atoE'j&Ei; TtaiSefa Hsp^;,
obwohl kurz vorher a gesagt war 5iscp≈j.£vriv os rccttoEtav Ü7i6 xtj; Xeyoh-evtj;
EÜoatfAOvia; xtjv MT)8tXTjv tteoieioev 6*6 Y'JV2tx(Lv T£ **' eävo'jytuv -atÖE'j&Evxa;
auToü xoü; ulel«. So auch zuweilen b. d. Aktive. PI. Civ. 430, a ltz\z-(6<xz%i
xoü; axpaxttoxa; xai ^-a'os'jotjiEv (j.o'jatxr, xai YupvaoxtXTJ.
An merk. 9. In der Dichtersprache werden auch einige andere Verben auf
gleiche Weise mit dem doppelten Akk. verbunden, ß, 204 ocppa xev tJye 5taxp(-
ß-rjaiv 'Ayatoo; | ov -(d\xov, einen mit etwas hinhalten. S. Ph. 1241 laxtv, o; oe
xuiXüoEt xö opäv. (Bei einem neutralen Pron. kann diese Konstruktion nicht
auffallen, s. § 410, A. 5. Ar. V. 333 x(; -jap is$ b xaüxd c' EtpYuiv; PI. Soph.
242, a ^fxä« xoöxo -(t (jltjoev ^rfia^l efpSig.) So die Verben des Was che ns und
Reinigens (nach Analogie der Verben des Wegnehmens). 1, 345 ocppa xd/ioxa |
IläxpoxX&v Xo'joEiav d~o ßpoxov aiaaxoEvxa. ', 224 ypoa vtCe~o oio; '05'jooeü; j
äXfATjV. II, 667 xsXatvEcpE; aiaa xd&Tjpov . . Zapnrjoova. 0, 122 o? a wxstXTjv | atfi.'
droXiyjj-tjaovxat. So auch A, 236 "pi -(dp pd s yaXxö; IXe^ev | cp6XXa xe xai
tpXotov. Hdt. 5, 35 SupTjaavxd jatv xd; xpiya;. Nach derselben Analogie B, 600
doio^v | ttsazEofTjv dcpsXovxo xai IxXeXa&ov (sc. ;xtv) xt&apioxuv. — Ferner x(v£o9at
u. xi(JKupEta9ai xivd xi st. d. gwhnl. xtvd xivo;, sowie jj.EXEpy£o8at xtvd xi. o, 236
Ixtoaxo epyov dstxE; | dvxtiteov NrjXfja. Eur. Ale. 733 e{ (j.tj o' doEXcpfj; aT(j.a
xifAiopTjCExat, ubi v. Monk. Vgl. Cy. 695. Or. 423 ^extjXKv o' atixa ^xe-
po; %tai. Vgl. Cy. 280 f. — Zuweilen £t:ioxtj-xü> xtvd xi st. d. gwhnl. xtvi xt. S.
328 Doppelter Akkusativ. § 411.
Tr. 1221 xoaoüxov ot, o' iittaxTJirrco. Eur. J. T. 701 npo; os^iä; oz x-7,oo' £maxf|irr<D
xaoe. — dv-rptaCEtv, xsXeueiv xtvd ti § 410, Anm. 6. (Bei eäv, sinere, m. doppelt.
Akk. muss man aus dem Vorhergehenden oder aus dem Zusammenhange einen
Infinitiv ergänzen, wie S. OC. 407 dXX' oüx iä xoü'ptcpoXov >xl\xd oe, sc. xaxaoxtdCstv
aus dem vorausgeh. xaxaaxeuici. Ant. 538 dXX' oüx idaet xoüxo y' Ti °^XTi 0£> sc-
XeYeiv aus d. Zusammenhange.)
An merk. 10. Mehrere der Nr. 7 angeführten Verben lassen auch andere
Konstruktionen zu:
a) A^xeiv ti rapd xtvo;, etaws rora einem erbitten, wie X. An. 1. 3, 16
TjefAOva cc^xeTv roxpd tctjtou; so in der Regel das Med. aftoüpictt Tt Trapd xtvo;
oder atxoüfxctf xtva c. inf. (Doch Ar. Av. 189 Botu>xo'j; o(o5ov ahoüyiz^i. Eur.
Ale. 300 afrTjooficxt Y"P °' ä;Eav [ydpiv]; atxoüfiaf xtva m. d. neutral. Akk. eines
Pron. öfter, s. § 410, A. 5, so auch PI. Apol. 27, a ö'rep xax1 dpyd; üptd; zap-rj-
TTjcdtfA^v. Soph. 241, d x65s •napatxoOiAai oe.) — 'ExXs^eiv, einfordern, gwhnl.
xi 7iapa oder s/. xtvo;. — 'Eptoxäv xtva Tiepi xtvo;. Hdt. 1, 32 ETisipeuxd; \t.z dv-
ftpco^Tjtujv 7tp7]Y!idTiuv r.ipi. Aber iptuxav xt zept ttvo; heisst etwas untersuchen
in betreff einer Sache, vgl. PI. Theaet. 185, c.
b)IlatÖEUEtv oft xtvd im (Dat. instrum.) s. Anm. 8, oft auch m. Präpo-
sitionen, wie ev xtvt, eis, irA, rpo; xt. — 'Ava-, ütco|jliij.vtjoxsiv auch xtvd
xtvo;, s. § 417, 5, und -spf xtvo; PI. Phaedr. 275, d xov stöoxa ö-ojAv-rjoat icepi u>v
dv 7j xd Y£YPatJ-!i-^va-
c) Die Verben des Beraubens und Wognehmens haben ausser der
oben angeführten sehr häufigen Konstruktion (oxeoeIv, 4m>-, oxeptaxeiv, äcpatpstaftsf
xt xtva) noch folgende1): a) dTtoaxepetv u. dcpatpslodai m. dem blossen Akk.
der Sache. X. Ag. 4, 1 7iuj; dv ouxo; s&sXot xd dXXoxpta dzoaxepstv ; Oec. 5, 18
ydXa'ai xd xaXdi; ^YvuxjfXEva (provisa) xat — etto t t][j.£vcx d<paipoüvxat (nehmen
weg, zerstören). Th. 7, 5 xiüv dxovxtaxcüv xfjv wcpsX(av xr- xdäjEt (durch die Auf-
stellung) dcpeXeodat. Selten steht der Akk. der Person allein, in der Bdtg. be-
rauben Ar. PI. 373 d7teox£pT)xd; y' oüoeva; Andoc. 4, 27 xot; 7toX(xat; o6x l£
taou yprjxat, dXXd xoü; fxev d<paipoü|j.svo;, xoü; oe xürextuv o-jOEvö; d£(av xyjv
OTjfioxpaxfav d^otpafvst. Dem. 20, 123 fxt] £xs(vou; depatpoü. — ß) oxspEtv,
dTtooxepetv (dfxepostv, drcoppa£etv, d7iT)üp(ov ep.) xtvd xtvo;, spoliare aliquem
aliqua re, einen einer ihm zugehörigen Sache berauben, s. § 421, 3; aber sehr
selten hat dcpatpEto&at diese Konstruktion, und zwar nur in der Bdtg. abhalten.
X. ven. 6, 4 ot 6<bi^6[i.z\oi dcpatpoüvxat xd; (aev xuva; xoü EÜpsTv xov XctYtö, aüxoü;
oe xrj; tücpsXEfa;, ubi v. Sauppe. — y) depatpstoftat, 7tap-, u<p-, dnooxEpitv
m. dem Akk. der Sache oder Person u. d. Gen. der Person; es liegt darin
der Sinn: etwas einem (= von einem) entziehen, einen von einem
entfernen (eine seltenere Konstruktion). Th. 3, 43 xr(v tpavepdv wcpEXfav xfjs
-6Xeu>; dcf.atpo6(jL£Öa. Vgl. 8, 46. 3, 58 ftuafa; xd; Tiaxp£ou; xüiv ELoapievojv
xat xxtodvxtuv dcpatpTjasafts. X. Comm. 1. 5, 3 oi 7rX£ovExxat xuiv dXXtuv
dcpatpouixEvot ypT|[i.axa sauxoü; ooxoüot 7:Xoux£Ceiv. Vgl. X. ven. 12, 7 und 9.
Dem. 18,22 au[j.[j.aytav . . öptüv ä<paipoup.sv6v \xz xtj; -oXeod;. 19, 331. Das Simpl.
S. OR. 1522 (j.Tf]5a[A(Jü; xauxa; y' '^^ fJ-ou. Antiph. 5,78 oüx d^ooxspoüv fz xtöv ei;
x-^jv 7i6Xtv eauxöv oüSevo;. X. ven. 12, 8 Et xt ßouXovxat E7ttXTjOEUEtv xaXuiv, oüoevö;
dnooxEpst (xd xu vtj f sota). Th. 1, 40 oaxt; [jltj dXXou sauxöv diroaxEpojv
docpaXsfa; Sslxat (eigtl. altert se subducens, i. e. ab aliu desciscens, sich entziehend).
X. Cy. 3. 1, 11 (t|v xt; SouXou&Et;) cpa(vr)xat xoü; ÖEarcoxa; dTrooxEpetv sauxo'j.
!) S. Sauppe ad Xen. Comm. I. 7, 5. Kühner ad Xen. Comm. I. 5, 3.
§ 412. Eigentümlichkeiten im Gebrauche des Akkusativs. 329
Hell. 4. 1, 41 I&vtj -avr« dtTtooxepTjastv ßaatXEiu;. Dem. 23, 3 cpuXaxTjv tt,;
-'jXscd; ärrooTepcTv. Auch cccpatpEiaSat Tt Ix xtvo;. X. ven. 12, 9 oi -övot -i
aiaypot ix tt); tlrjyfj; xot xoü auifiaio; dcpatpo'jvxat. Selten finden sich
dtcpatpetv, äcpatp e t oOat, dTi7]6p(ov ep., tt m. d. Dat. der Person. <z, 9 ocÖTÖcp
6 xolotv dcpstXE-ro vooxtfAov ^fiap. Vgl. t, 369. P, 236 TioXkaaiv . . $ujaov d::rj6pa.
Vgl. -jf) 192. v, 132. X. Cy. 7. 1, 44 oi Afyj7:Tiot xo piv eVi Kpotaov suoxpaTe6etv
d'jEXstv ocpfatv £oETj8T,aav (erlassen) 7. 2, 26 t^d/a; 5e aoi xal ttoXeixo'j; ätpaipiö (ab-
nehmen). [Th. 7. 1, 44 ist der Dat. tjj xd:;Et instrumental zu fassen, s. oben a.]
a'^aipeioöaf xiva napd xtvo; ei; iXsuDsptav Isoer. 12, 97 heisst einen von einem nehmen
und in Freiheit setzen.
d) KpUTITElV XI XtVt 8, 350 O'JOEV xot IyüJ xpu'itu lito« o'jo' £ntxs6aou. H~.
op. 42 xp6diavT£{ fdp f^ouot $eoi ß(ov dvt)p(U7;otat u. xp. xt Ttpo; xtva S. Ph. 588.
8. Endlich verbindet sich ein Verb mit zwei Akkusativen, von
denen der eine entweder den Raum oder die Zeit oder das Mass
bezeichnet, über welches sich die Handlung erstreckt (bei Dichtern
auch das Ziel, worauf eine Bewegung gerichtet ist). Vgl. § 410,
4 u. 5. Z; 292 tt,v 6o6v, yjv 'EXevr,v Tisp avfja^ev, wie im Deutschen
„ich führe dich den Weg". Vgl. X. Comm. 2. 1, 29. Hdt. 7, 24 töv
ts9|AÖv xd; vea; oieipusai, Isthmum naves transducere. Th. 3, 81
u- epeveyxo vxe; xov Aeuxaot'cuv tadjiov xd; vao;. 8, 8 ota<pepetv xöv 'IsÖftov
tccc jjp.iaeiac xtov veu>v. S. Tr. 559 o; xov ßafroppo'jv -oxotfiov E'jt,vov ßpo-
too; | p-iadoo 'nopeue. Eur. Ale. 442 ff. -yuvoux' dtpt'axav Xt'jxvav 'Avepovtiav
Ttopeuaa;. Tr. 1085 ff. Ijjls 6e ttovtiov axacpo; . . Tropeuaei i7TT:6ßoxov Ap^o;.
(Häufiger -opeüetv xtva m. e. Präp., wie et;.) E, 291 ßeXo; o' Shivsv
'AdrjVTj £>Tva. Eur. Tr. 883 7t£jj.'}o|X£v vtv'EXXaoa. Hei. 1566 Isaviqpraaav
xaupov, cpepovxe; 6' etaeöevxo (sc. raupov) aeXjxaxa. Hdt. 1, 202 atxeovxctt
£t£a; xo Oepo;. X. Comm. 3. 12; 2 SooXsuouat xov XotTröv ßt'ov xyjv yaXe-u>-
xaxrjv oouXet'av. Lycurg. 70 tu qpe6"YOvn ttjv Traxptöa xexxapwv fjfiep(ov
ttXouv et; 'Pööov. Dass in der passiven Konstruktion der Akk. des
Raumes, des Zieles, der Zeit und des Masses bleibt, z. B. Th. 4, 8
(vre;) üTrepeveyftetaat xov Aeuxaot'tüv tafr|J.öv, versteht sich von selbst.
Anmerk. 11. Über den doppelten Akk. in dem ayjjfta xa&' oXov vM fiipo;
s. § 406, 9.
§ 412. Besondere Eigentümlichkeiten im Gebrauche des Akkusativs.
(Elliptischer Akkusativ. Akkusativ bei Ausrufungen. Absoluter Akkusativ.)
1. Zuweilen steht der Akkusativ elliptisch in affektvoller Rede :
a) bei Anreden. S. Ant. 441 ae 8tj, ae xtjv veuooaav et; ueoov xapa,
(sc. Xe-fco, xaXüü) | cp?); yj xaxapvrj jjltj oeopoexivat xaoe; Eur. Hei. 546 ae
xtjv ope^fxa oetvöv rj|xtXXrj[xevTj v | xu[xßou ' ~t xprj7Uoa . ., peTvov. Ar. Av.
274 outo;, «5 ae xot. (Hingegen ohne Ellipse: Eur. Ba. 913 <sk x6v
Trp69o[xov ovxa . ., flevdea Xe^to, I;t9i. H. f. 1215.) — b) in der Bitt-
formel [xr^ upo; ae 9ewv, d. i. |x^7 -po; öecov ae atxio. Eur. Ale. 275
330 Eigentümlichkeiten im Gebrauche des Akkusativs. § 41i2.
[irt, irpo; ae ftscov xXtJ<; fis TtpoSoüvat. Med. 324 [atj, rcpo; oe "fovdxcov xtJ;
xe veo^afioa xopir);. (Vollständig S. OC. 1333 xrpö; vuv oe xpTjvwv . .
aJico TiiÖEj&at. — c) bei Verboten. S. Ant. 577 jat) xpißd« Itt sc.
Ttoteixe. Ar. Ach. 345 dXXd jj.rj jaoi Tipocpaaiv sc. itdpe/e, ubi v. A.
Müller. V. 1179 jxtj fioi 7s u-udoo;. Pherecr. b. Ath. 4, 159, e (Mein.
2, 280) jxrj [Aoi cpaxoüc. Epbipp. b. Ath. 8, 359, a (Mein. 3, 339) ^
jxot ßp^cpTj. Ahnlich Dem. 4, 19 jn^ [xot |j.opiouc u.T)8e otajxupiou; £evou?,
p.r)8e xd« i7n<jxoXi|i.aioü; xauxa« oovdfxen;. — d) in lebhaften Fragen. X.
Comm. 3. 1, 10 xi öe xouc xivöoveueiv jjiXXovta«; sc. 7rofrj<jo|j.ev. PI. Soph.
266, C xi oe tt)v TjfxeTepav xeyvrjv; ap' oux auxr]v uiv otxt'av ofxo8o[xtX7) cp-rjao-
jxev iroietv; l)
2. Auch wird der Akkusativ bei einem Ausrufe des Unwillens
gebraucht. Ar. Av. 1269 öeivov -^e x6v xrjpuxa x6v Ttapd xoü? ßpoxoü; |
or/6[jLEvov, et jxrjOeTroxe vojxTjaet TidXtv, wenn nicht hier vielleicht ein Ana-
koluth anzunehmen ist: oetvov 7s I<jti xov X7)puxa . . voairjaeiv.
3. Zuweilen steht der Akkusativ absolut, d. h. ohne innere
Verbindung mit der Konstruktion des Satzes 2). Dieser Gebrauch
kann nicht auffallen, da der Akkusativ ganz dazu geeignet ist, jedes
beliebige Objekt, das der Redende seiner Betrachtung unterwirft, zu
bezeichnen, wo wir zu sagen pflegen: in Betreff einer Sache, was
eine Sache anlangt (quod attinet ad rem). Diese Erscheinung zeigt
sich am natürlichsten zu Anfang eines Satzes, besonders einer
längeren Periode, indem der Schriftsteller das Objekt, das den Haupt-
gegenstand des Satzes ausmacht, unbekümmert um die Konstruktion
des Satzes, aus einer gewissen Bequemlichkeit vorausschickt und
daher dasselbe der Deutlichkeit wegen gewöhnlich durch ein Pro-
nomen wieder aufnimmt. Dem. 53, 20 xöv ge Mdvrjv, Saveiua; dp-p-
piov 'ApyercoXioi xw Fleipatei, IrcetCT) ohy otö? t tjv auxtu aTroöoüvai 6 'Apye-
:roXi; oute x6v xöxov oute xo dpyatov «rcav, IvaTrexi'purjaev auxw. Isoer. 12, 99
dXXd fxrjv xal xd; sxdaet; xal xd; acpa-fd; xal xd« xcov 7ioXtxsi<ov fxexaßoXd?,
a? dfxcpoTepot? xive? tjjxTv iTricpepouotv, Ixeivot uiv av cpaveiev dirdaa? xdc ttüXci?
ttXtjv öXfycDv jxeuxdc TieTtonqxoxe; xiuv xoioüxtov auu.<popiov xal vojrjfjidxcDV. X.
Hipparch. 2, 4. So auch xo c. Infin., s. § 478, b.
An merk. In den meisten Fällen ist der Akkusativ durch eine anako-
luthische Wortverbindung zu erklären oder aus einer Konstruktion nach dem
Sinne, indem der Schriftsteller zwei dem Sinne nach gleichbedeutende Konstruktionen
verbindet. So ot, 274 ff. (j.vt]arfjpa? (aev im ospexepa ox(övao&at d'vu>yiV | (i.T]TEpa 5',
ei 01 ftufj.6; Etpopjj.äTO(i YafA£Ea9ai, | hb frtu es (xe^apov Tiatpo? (der Akk. [XTjxepa steht
noch unter dem Einflüsse von a.\mj%i, als ob folgen sollte: äi> fsvai; dann aber
geht Athene zu dem milderen konzessiven i'tiu „sie mag gehen" über). Th. 2, 62
i) S. Stallbaum ad Plat. Gorg. 474, c. — 2) Vgl. Scheuerlein Synt. d. gr.
Spr. S. 55 u. 60. Bernhardy S. 132 f., die aber Verschiedenes vermischt haben.
§ 413. Genetiv. Allgemeine Bemerkungen. 331
tov oe 7r6vov xöv xaT'i TÖv jt6Xe[aov jj.7] fhr]Vii te ttoX'j; xat oüolv [aöXXov ^pt^eva»-
[j.E9a, äpxe(T(u p.£v üfxtv xol ^xsiva, £v oi; aXXots 7roXXcixts fs W) dr£8et$ct oüx 6p8<üc
aütov &7roirreu6f«vox (dem Redner schwebt zu Anfange die Wendung oix ö>8ü>?
•j7ronTEUExe vor; der regelmässige Satzbau wird aber durch den Hinweis auf frühere
Vorgänge unterbrochen). Hdt. 5, 103 ttjv Kaävov, upotepov oö ßouXonIvTjv o-jp^a-
/letv, (ü; ivETrpTjaav x4; 2ap5t;, tote acpi xai o:3tt) roooEyEvETo (Hdt. hatte das kurz
vorangegangene itpoaExrrjaavTo noch im Sinne). X. Cy. 2. 1, 5 toü; "EXX-qva; toü;
e\ ttj 'Aa(a ofccoüvTa; O'joev ttuu oa'fEj X^ETai, e{ IirovTai st. Xiyouat. 2, 3, 4 (6 9eö;)
tou; (J.T) SIXovTa; EaoTot; irpootaTTeiv ix^ovEiv TaYaSa äXXouc aÜTotc i7itTaxT^pa;
5[5(uoi = aXXot iirtTaxrrjpEc xsXeuoujiv ^xtioveTv Td-faSa, s. Bornem. ■ — X. Cy.
8. 5, 23 töc fxlv yocp TrotpEX&ovTa üuei; jjlev Küpov Tjü^oaTE 0TpdtTEU|A<a 56vte; be-
zeichnet der Akk. den Zeitraum, wie 3. 2, 7 tö 7tapEX$öv.
B. Genetiv.
§ 413. Allgemeine Bemerkungen.
1. Der Genetiv ist nach § 408, 2 ein Mischkasus, insofern
er zugleich die Funktionen des nur in vereinzelten Dialektformen,
wie lokrisch oiuu unde, noch nachweisbaren Ablativs mit über-
nommen hat. (Vgl. Formenlehre II, S. 306, c).
2. Wie der Akkusativ zunächst die unmittelbare Ergänzung (das
unmittelbare Objekt) eines transitiven Verbs ausdrückt, so dient der
(eigentliche) Genetiv zunächst dazu, den Begriff eines Substan-
tivs näher (qualitativ oder wesentlich) zu bestimmen
(§ 408, 2). Dieser Gebrauch des Genetivs ist in allen Sprachen
der bei weitem umfangreichste. Wie aber der Gebrauch des Akku-
sativs sich erweiterte, und auch intransitive Verben und Adjektive
ihr unmittelbares Objekt im Akkusative zu sich nehmen, so geschah
dies auch bei dem Genetive, und er wurde auch gebraucht, um
ein intransitives Verb und ein Adjektiv näher zu be-
stimmen. In jedem Verb, sowohl in dem intransitiven als transi-
tiven, liegt ein Substantivbegriff, als: Imfruixü: ijtiftufu'av, ttXtjttcu nX^v
(s. § 410). Je nachdem nun in dem Verb der verbale oder der
substantivische Begriff vorherrschend ist, verbindet sich dasselbe
entweder mit dem Akkusative, als : -Xtjttcd xiva, oder mit dem Gene-
tive: iiudufiü» t?c dpeTTji; (litiöufAui iTCidüfxi'av xr^ aperr,;).
3. Als Vertreter des Ablativs bezeichnet der Genetiv den
Ausgangspunkt einer Handlung und den Gegenstand, von dem
ein anderer sich trennt, vgl. § 420 u. § 421.
Anmerk. Das Zusammenfliessen des Genetivs und Ablativs erklärt sich
daraus, dass beide Kasus nicht nur formell schon in vorgriechischer Zeit meist
übereinstimmten (nur im Singular der 2. Deklination gab es besondere Ablativ-
formen auf cu, ursprünglich tut), sondern auch in ihrem Gebrauche mehrfache
332 Verbindung des Genetivs mit einem Substantive. § 414.
Ähnlichkeiten aufweisen. So berührt sich z. B. der Genetiv des Urhebers mit
dem Ablativ des Ursprungs, der Genetiv der Fülle mit dem Ablativ des Mangels
so nahe, dass eine Scheidung kaum durchführbar ist. Es ist nicht wahrscheinlich,
dass für das griechische Sprachgefühl der Genetiv bei rzkiiaz, -Xouoio; ein anderer
war als bei xevo;, jtIvt)?, oder der Genetiv bei eü^opelv ein anderer als der bei
äropEiv. Ausserdem ist zu beachten, dass die Analogie auf dem syntaktischen
Gebiete nicht minder wirksam gewesen ist als auf dem formellen. Wenn man
daher Kategorien, die als Ganzes betrachtet entschieden ablativischen Charakter
zeigen, von den entschieden genetivischen absondert (wie dies § 420 und § 421
geschehen ist), so kann dies nur mit dem Vorbehalte geschehen, dass im ein-
zelnen hier wie da mancherlei fremdes Gut mit untergebracht wird.
§ 414. Verbindung des Genetivs mit einem Substantive oder substantivierten
Adjektive und Adverb.
1. In der Verbindung eines Substantivs mit dem Genetive stellt
sich eine innige Verschmelzung zweier Substantivbegriffe zu einem
dar, wie sie zuweilen auch äusserlich dadurch kenntlich gemacht
wird, dass beide durch ein Wort ausgedrückt werden, als: fanoupi;
(= ijittou oupa), Rossschweif, Atosxoopoi, Zeussöhne, Tratpocpoveü?. Ein
Substantiv an sich bezeichnet nur einen allgemeinen Begriff; ver-
bindet es sich aber mit einem Genetive, so wird sein Begriff indivi-
dualisiert (besondert) und dadurch näher bestimmt.
2. Man pflegt mit Rücksicht auf die verschiedenartigen begriff-
lichen Beziehungen, die zwischen den beiden verbundenen Substan-
tiven obwalten können, verschiedene Kategorien des Genetivs auf-
zustellen :
a) einen Genetiv des Subjekts, wenn der Genetivbegriff sich als
Subjekt der im regierenden Nomen liegenden Handlung betrachten lässt :
<p6ßo; twv iroXe|xiajv (ol rcoXefjuot cpoßouvrai), vi'xyj tujv ßapßapwv (ot ßapßapoi
vixcojiv), euvoia tcdv 7roÄiT(i5v (oi TioXtrai euvooujiv), auvouaia tuJv xaxcuiv (oi
xaxoi aüvetoiv), p.u&o; Tiaxpö; (ttcxttjp p-ufteTrat).
b) einen Genetiv des Objekts, wenn der Genetiv das Objekt (im
weitesten Sinne) der im regierenden Nomen liegenden Handlung dar-
stellt : cpoßo? tüjv 7roXep.itov (<poßouu.ou tou? iroXep.iou;), vi'xtj voup.a^i'a; (vixol
vaop.ayi'av), euvota tüjv ttoXitwv (euvooji tot? TroXi'xai?), auvouat'a xaxtuv (auvstp-t
xax(H?)> p-ufto; Ttatpo; (u,udouvxou 7rspl Tiarpö;); vgl. Nr. 4.
c) einen possessiven Genetiv (Genetiv des Besitzers, d. h.
im weitesten Sinne: dem etwas angehört): 'Atoao 66p.o<;, Exropo« fov^,
EXsvt) t) Aiöc, £, 211 rjayop.Tjv 8e -fuvatxa TtoXoxXrjpiDv avdpwTrtuv (Gen. d.
Abstammung); JleptxXeou? oeivötr)?.
d) einen Genetiv des Urhebers und der Ursache: vojio; 2ö\w-
vo«, 1, 411 vouffo« A16; (von Zeus gesandt), ß, 723 e'Xxo; oSpou (von der
Schlange bewirkt), B, 396 xop-ata r.avxoi'tüv dvep.a>v (unclae ventis excitatae),
§ 414. Verbindung des Genetivs mit einem Substantive. 333
vgl. e; 292. H, 63 Zecpipoto cpp£, A, 305 vecpea Noxoio, Aesch. Prom. 900
oysTrXavoic "Hpa; aXa-et'ai? (erroribus a Junone effectis), Eur. Or. 618
oveipax' dYyeXXouaa TäcY<z(xe|xvovo? a caeso Agamemnone excitata), Hec. 699
irea^fia oopo? = ooputExr;?; YpaupT] xXo7tT]c, Dem. 45, 14 6p7rj xaTv Tipaxxo-
[isvcov.
e) einen Genetiv des Stoffes und Inhalts: A, 24 oi[xot xudvoto»
o, 124 ti-Tfi Ipi'oto, cp, 7 xcüttt) IXIfOtvxoc, Ar. Ach. 992 ax£cpavo; dvdljxcov,
Th. 2, 76 xotpsol xotXdfxou, X. An. 1. 5, 10 aixo? fieAiviqc, 6. 4, 4 xpVjwi
r,ceoc uoaxo;; o, 507 8aTt' d7adf,v xpeicov xs xai o^vou. ß, 340 -t'Ooi oivoio
zsXctioü, X. Cy. 2. 4, 18 ap.a$ai ai'xoo; vgl. § 402, c.
f) einen Genetiv der Beschaffenheit (des Masses und Wertes):
Th. 7, 2 6xx<l> sxa6iu>v XEtyo;. 7, 50 ouo rjfxepojv xai vuxxö; uXouv dcjreyet.
7, 43 Ttevxe r;[xspcuv atxi'a. Isae. 2, 35 osxa jxvcov ycopi'ov. Lys. 30, 20
tepa xpiojv xaXavxiov Opfer im Betrage von 3 Talenten. Dem. 55, 2 öi'xtj
•/iXi'ojv opayfxwv. Ar. Nub. 471 dvxiYpacpat ttoXXwv xaXdvxtov. (Ein Genetiv
der Eigenschaft nach Art des lat. vir magni ingenii kommt nur
selten und nur in Verbindung mit elvai vor, vgl. § 418, 1, b).
g) einen umschreibenden oder appositiven Genetiv: Tpoi'rj?
ispöv iixoXi'eOpov, vgl. § 402, d.
h) einen Genetiv des geteilten Ganzen, vgl. Nr. 5.
Das allen diesen Verbindungen Gemeinsame ist die enge Zu=
sammengehörigkeit zweier Substantive, von denen das eine das
Wesen des anderen näher bestimmt. Der Genetiv an sich bringt
keine der nur zum Zwecke der Sichtung des unübersehbaren Materials
aufgestellten Kategorien zum Ausdrucke; er ist demnach äusserst
vieldeutig, und die Art der Zusammengehörigkeit zweier Substantive
ergiebt sich lediglich teils aus der Natur der verbundenen Begriffe,
vgl. s'pxo; dXü)T]? E, 90, Ipxo; dxövxcuv A, 137, Ipxo; xaaatxspou 2, 565,
spxo; 686vxo)v A, 350; teils aus dem Zusammenhange der Rede, vgl.
X. An. 1. 2, 18 (s^evexo) tcuv ßapßdptov <pößos xroXüi . . oi Se EXXrjve? suv
"(sXtüXt lid xd; ux7)vd? f(X&ov, PI. leg. 647, b ouo laxöv xd xyjv vi'xyjv ditsp-
77!Ö[X£VQ(, OdppO? JJ.EV TToXs|I.KUV, Cpt'XtOV 0£ CfÖßo?, B, 767 (tfTTTOU?) OYjXsiaC,
cpößov "ApTjo? cpopEouaas; teils endlich aus den als bekannt voraus-
gesetzten thatsächlichen Verhältnissen. So namentlich bei der Ver-
bindung zweier Eigennamen: a) B, 527 'OtXvjo? ta/u« Aia;. S. Ph. 943
tspd Xaßd>v xou Ztjvo? HpaxXlou; (= Upd HpaxXEO'j; xou Z.). El. 694 Opsatr,;
xou A-fot|j.efAvovo?. Ai. 172 Ato; Apxefii;. 450 rt Aiöc ~{op-j(ami dodfxaxoc Osd.
Hdt. 3, 60 EujiaXivo; Naujxp<i<pou. 123 Maidvöpio; Matavopi'ou. Th. 1, 24 <I>dXio?
EoaxoxXEioou. 2, 67 Alapyo; KaXXtjxdyou xai ' AjAStvidor,; OiXtqjxovo?. 2, 99 Oep-
otxxa; 'AXsSdvopou. Inschriftlich 'ApuTofxdyY) 'ApiaxoxXeou; Corp. Inscr. Att.
334 Verbindung des Genetivs mit einem Substantive. § 414.
11,652 A, 38 !). (In gleichem Sinne wird das Adjektiv gebraucht: K, 18
NeoTtup Nt)Xt)ioc, 0, 281 Teuxpo? TeXafAwvio;, B, 528 TeXa[xu)vio; Ato;;, vgl.
§ 402, a). — ß)"Exxopo; 'AvSpojxa^. Hdt. 4,205 Oepexijxv) ^ Baxxou. —
7) Andoc. 1, 17 Aooö; 6 ^epexXeou« des Pherekles (Sklave) Lydos. —
6) PI. Gorg. 526, c 'Oßucmeu; 6 e Opurjpou. Dieselbe Vieldeutigkeit im
Deutschen: Webers Gustav, Schillers Lotte, Schillers Franz Moor; und im
Lat. Ov. M. 12, 622 Oileos Ajax, Verg. Aen. 3, 319 Hectoris Andromache.
3. Da nach dem oben Bemerkten der Genetiv nur ganz allge-
mein die Zusammengehörigkeit zweier Begriffe zum Ausdrucke bringt,
andererseits aber die grammatischen Kategorien des gen. possessivus,
objectivus, partitivus u. s. \v. keineswegs scharf gegeneinander ab-
zugrenzen sind, so bleibt es oft zweifelhaft, in welche Klasse ein
Genetiv einzureihen sei. So werden Ausdrücke wie oeira« oivou bald
dem Genetiv des Inhalts, bald dem des geteilten Ganzen zugezählt;
örjßai TTjc Boium'a; kann ebensowohl possessiv wie partitiv gefasst
werden; Seuxepw Itei toutojv erscheint den einen als komparativischer
(ablativischer), den andern als eigentlicher Genetiv u. s. w. Auch
muss zugestanden werden, dass überhaupt nicht alle Genetive sich
bequem in das von den Grammatikern aufgestellte Schema ein-
zwängen lassen.
Anmerk. 1. In der Dichtersprache werden zuweilen auch von substan-
tivierten Partizipien Genetive abhängig gemacht: Eur. El. 335 0 t' £xe£vou
tex uuv (=7raxTip). Ale. 167 aötiüv -^ xExoüaa (= p.TjT7)p), vgl. § 403, a. Ebenso
in passivischen Ausdrücken, bei denen der Genetiv als der des Urhebers erscheint.
Eur. El. 123 xsloat oä; äXo^ou ayafelz „der Ermordete deines Weibes", vgl.
deutsche Wendungen wie „der Erwählte des Volks", „der Gesegnete des Herrn".
In Prosa sind derartige Verbindungen nur beim partitiven Genetiv üblich, s. Nr. 5, b.
Anmerk. 2. In der philosophischen Sprache wird der Genetiv in gleicher
Weise wie von Substantiven auch von dem Neutrum eines Pronomens abhängig
gemacht. Dem Satze: „Zeus ist der Vater der Götter und Menschen" entspricht
der Fragesatz: „Was ist Zeus von den Göttern und Menschen?" t( ian Zeüc
dvopiüv te Oecüv te; So öfter bei Plato. Civ. 597, d x( aüxov (xov CtuYpdcpov)
xX{v7); cp-fiOEi; stvai; ubi v. Stallb., was willst du sagen, dass er sei von dem
Bettgestelle? wofür wir sagen würden „in Betreff des B." Symp. 204, d x( x<äv
xaXiöv £axtv 6 "Epws; was von dem Schönep ist E.? in welchem Verhältnisse zum
Schönen steht E.? ist er ein l'fAEpoj xüv xaXcüv oder sonst was? Tim. 52, c (dxiov)
oöo' otüxo xoüxo, Izf ul y^Yovev, EotuxTJ; iaxtv, Exspou 8e xivoc äst cpspExat cpdvxctoaa,
ein Bild ist nicht einmal das, wozu es hervorgebracht ist, seiner selbst, d. i. im
Verhältnis zu sich selbst, also nicht seine eigene Abbildung. Soph. 255, d oxi izzp
av cxEpov 7), outxßEßrjXEv e£ ävayxTjc Ixspo'j xo3ST, oTTEp £ax(v, slvat, was ein anderes
ist, muss dieses, wie es ist (nämlich ein anderes), eines anderen, d. i. im Ver-
hältnisse zu einem anderen sein, also : das andere muss das andere eines anderen sein.
*) S. Meisterhans, Gramm, der Att. Inschr. S. 167 u. 184. „Bei der
offiziellen Nennung eines Bürgers wird der Genetiv des Vaternamens zugesetzt
ohne Beifügung von ulo;."
§ 414. Verbindung des Genetivs mit einem Substantive. 335
4. Der sog. objektive Genetiv, den das Deutsche meist durch
eine Präposition mit ihrem Kasus wiederzugeben pflegt, hat im
Griechischen eine ausserordentlich grosse Ausdehnung gewonnen,
besonders in der Dichtersprache, die die kühnsten Verbindungen
wagt. Ganz gewöhnlich erscheint er bei Substantiven, die eine
Gemütsstimmung oder geistige Thätigkeit ausdrücken, wie
cpößo; xwÜv 7roXe(xi'tov (vor), Ipco; xrj; dcpex^; (zu), yoXo; xivö« S. Ai. 41,
cpiXia xoü itaxpö« (zu), euvota xou cpi'Xou (gegen), eyOo? xtov 7roXe|j.i(ov (gegen),
tö Tpoi'a« fxiao? (wegen) Eur. Or. 432 (422, ubi v. Matthiae), ^jit&ujxia
xrj? «jocpi'a; (nach), fj.eXe6r(fxaxa raxpöc (um) o, 8, ayo; xivo; (um) S, 458,
oouvt) HpaxXrjo; 0, 25, 7i69o? tou itatoo; (nach), cppovxl; x<uv rcaiocov (um),
fjLVTjfjLT) T(i>v xaxciuv (an), xyjc axpaxei'a; fx.exafi.eXo? (über) Th. 7, 55. Trpaixrjc
xivo«, Milde gegen, PI. civ. 558, a, ubi v. Schneider. 0, 28 koivtj
flaxpoxXoto, Siihnopfer für. a, 40 xi'si« 'Axpei'öao, Rache für. Eur. Hec.
883 xal Trtoc 7v»vat;iv äcpoevajv Isxai xpdxos; Macht über, u. s. w., wie
metus hostium, amor virtutis u. s. w. H, 26 fxäyr1? vixyj. PI. leg. 641, a
vi'xTj uoXejxou. Oft steht der Gen. st. einer Präp. Th. 1, 108 iv dko-
ßdfaei ttj« 77)?, in escensione in terram (vgl. engl, a descent of England).
Poet, vouxo« 7cxtY); <l>airjx(ov e, 345, Ankunft im Phäakenlande. Vgl. ^, 68.
S. Ph. 43 eVi cpopßv;? vojxov £;eXrjXu9ev, Weg nach Speise. Th. 1, 36
'IxaXt'a; xal SixeXt'a; TrapdrcXoo;, in Itollam. 2, 79 x?j xiiuv nXaxatwv
l-iaxpaxei'a, gegen d. P. 3, 114 fxexä xyjv xt}« AfotoXia; ;ufxcpopav, in
Aetolien. S. OC. 45 ou^ 26po? 77J; x7Jsö' av I^Xfrotfii, von dem Sitze
in diesem Lande (Musgrave schreibt 7s statt 77);). X. Comm. 2.
7, 13 xov xoü xuvö; X670V (fabulam de cane). Cy. 6. 3, 10 rjfxoJv X670C
(sermo de nobis). Th. 8, 15 er^eXi'a xyj; Xi'ou, de Chio. 6, 317
xXtjtjowv Traxpö;. ty, 362 cpanc fjtvr(<jx^pu>v. S. Ant. 11 jxuOo« «pi'Xcuv, „Kunde
von Lieben". Ai. 222 avepo? dr^eXi'av. 998 6;eTa 7<xp aou ßd$i;, das
Gerede von dir. X. Comm. 3. 5, 10 xr,v xcuv detov xpi'oiv, Judicium de diis
factum. Th. 1, 140 xö N^apetov <p7jcpi<jfAa, de Megarensibns (aber 139
xö rcepl Me7apetuv <];.). So 'irjcpö; xtvo« S. Ant. 633; Urteil über. Dem.
18, 140 xd xdlv 'Afxcptjoetov 867^x0, decreta de A., ubi v. Schaefer.
Vgl. 20, 115. C. Inscr. Att. I. 38, f, 10 xö <j;rj<pia|Aa xö xou «popou.
II. 51 , 7 ff . xd 7pdtfxfxaxa ttj« (Briefe über) oixo8ofA.(a<; xal xvjc eipyjvT;;.
Isae. 9, 19 xwv jjlt] 7evofjiev(Dv ut'axiv (= jrepi tuv fx. 7.), ubi v. Schoe-
mann. S. Ph. 813 eftßaXXe xslP°* ki<jtiv, gieb ein mit der Hand ge-
leistetes Versprechen. Vgl. OC. 1632. Eur. M. 439 ßeßaxe 6' opxtov
yapt;, die durch Eide beschworene Liebe. Ferner: Ps. Isoer. 1, 21
e^xpdxetav aaxet xlpoou:, öp-jrjs, fjöovfic, XuTtrj;. PI. leg. 908, C dxpdxeiai
rjoovtilv xal XuTToJiv. 869, e 6t' Tjxxac fjöovwv xe xal iTitdofXKov xal «pöoviuv,
Unterliegen unter die. X. Oec. 9, 11 dvopouv auvoun'a (mit). An. 2. 5, 7
xöv decüv TtoXefxov (mit). 4. 5, 13 i7iixoupT)fxa xrj? ytovo«, Schutz gegen.
336 Verbindung des Genetivs mit einem Substantive. § 414.
Dem. 4, 5 iTUxer/isfjLaxa tyj« auxoy ^wpa; (gegen) (dagegen 18, 71 &m-
xefyia{ia iirl ty]v 'Axxixyjv). PI. Tim. 74, b TrpößXrjjxa -/ei[Au>vcuv, Schutz
gegen. C. Inscr. Att. II. 804, B, b 32 — 36 iceirXeusav iiu xf,v <puXazr,v
xojv Xeiaxtuv (dagegen IL 809, a, 222 tfuXaxv] im Tupp^voii;). S. OR. 1200
öavacxaiv o1 i\xa | ywpa nup^o; dvsaxa?. Eur. Hipp. 716 supTrjjxa aujxcpopa«;
(gegen). (X. Comm. 3. 8, 3 ei xi ot8a Tiupexou oV/aüov gut „für", d. i.
gegen das Fieber). B, 230 ulo; airoiva, Lösegeld für. PI. Civ. 329, c
xcov 7£ xoioixu)v (sc. dcppooiauuv) iv X(p "f^pa tuoXXy) dprpt) -ji-^vexat xatt iXeu-
öepta. Hdt. 6, 135 r^uyiri xrj; TroXiopxiV,«. 139 Xuat; xtuv Tiapeovxtuv xaxaiv.
X. Cy. 5. 1, 13 a7iaXXa7Tj xou ßi'ou (aber PI. Phaed. 64, c f] xtJ? ^«x^?
a-6 xou ad>fxaxo; äTraXXa-,'^ wegen des vorangeh. Gen.). Eur. Ph. 1743
j'j-f/ovo-.) &' oßpt<j[xdx(üv, wie Caes. b. G. 1, 30 pro veteribus Helvetiorum
injuHis populi R. PI. leg. 633, c yet|xu>v(uv xe dtvujT00T]cnai xal daxpuiaiat,
ubi v. Stallb. (hiemis tempestate). Th. 1, 8 xyjv twv xpeisaovtov 8ou-
Xeiav (oouXsuetv xtvt). PI. Phaedr. 244, e 9ewv euydc xs xat Xaxpet'a? (euye-
a&ai xtvt, Xaxpeüeiv xivt). Leg. 799, a im toi; xtov Oewv öujxaatv (&uetv xi
xivt). Eur. Or. 123 vepxepwv otuprjjxaxa, dona mortuis oblata (owpeisilai
xi xivt). Aesch. Ch. 180 e7te|x<|>s ycu'xrjv xoupi'jj.r,v ydpiv ::axp6;, dem Vater
geweiht. S. El. 84 uaxpo; ylovxe; Xouxpd (= Xotßd;), patri debita, s.
Schneidew. PI. leg. 717, a ßeXrj auxou (xoü axo7rou), Geschosse zur
Erreichung des Zieles, s. Stallb. (Badham au st. auxoü). Phaedr.
274, e ao'fta; cpäp[xaxov, Mittel zur Weisheit, s. Stallb. ad 230, d.
(dagegen leg. 647, e cp6ßou ^dpfxaxov Mittel gegen). X. An. 7. 6, 36
xpoitaia ßapßdpwv, de barbaris, s. Breitenb. ad Ages. 2, 26. Th. 6, 98
xpojrocTov xrj« [izT,o\iayiac,. Eur. Suppl. 262 Xtxai ösöJv, zu den Göttern.
Or. 290 itoXXd; -^eveiou xouo' av ixxeTvat Xixac, Bitten bei diesem
Kinne, wie X. An. 2. 5, 7 oi OeJjiv opxoi, bei den Göttern. Eur. J. T.
1384 xo x1 oupavoo Trear^pia, xrj; Aiö; xoprj; | afaXpia, das vom Himmel
Herabgefallene.
An merk. 3. Um das Verhältnis zweier Substantive zu einander logisch
bestimmter und schärfer auszudrücken, bedient sich die griechische Sprache zu-
weilen auch wie die deutsche der Präpositionen, und merkwürdiger Weise in
einigen Fällen da, wo uns der blosse (subjektive oder objektive) Genetiv genügt.
X. Comm. 2. 7, 9 tj et 7t 6 £xe(viuv yä$K. Dem. 2, 22 xtjv 7rctpd #e<Lv euvoikv. 6, 34
TTj 7i ap' 6(j.(üv <SpYfj. Hdt. 2, 148 xoc i£ 'EXXtjvouv xEtysa. 5, 11 tj 1% 'Iaxiaiou
E&epYeck]. S. Ph. 406 xi eS 'AxpstSüv Ipftz. Ant. 95 tj 1% e>oü SuaßouXfa. El. 619
t, ix aoü oyoptivEta. Tr. 631 xöv t:6&ov x6v £ £ e'ij-oü. Th. 1, 69 X7] äcp1 TjfAtüv
xtacupfa. 129 xot; Xoyot; xou d;tö aoü. Dem. 18, 13 xal; ix xtüv vop.u)v xifitopfat;.
X. Hier. 10, 3 6 actio ooputpoptuv cpoßo;. 7, 5 cd [atj i£ dvxtcptXouvxtuv itTzoopfiai. 6 <x'i
-cirjrX tdjv cpoßo'jfievu)v xt(i.af. An. 1. 2, 18 xov Ix x<öv 'KXXt]vcuv e{; xoi>{ ßapßdtpo'j;
cpoßov. Cy. 2. 4, 21 xö Tiapä Kua^apou oxpaxeu[j.a. 5.5, 13 xö itap' l\toü d5(xT)(xc<.
Lys. 12, 66 xö Trctp' ü|j.ü)v 5£o;. 88 •?] irapä xüiv iy^Opcüv xtpitupta. 25, 9 xd; tc £ p 1
to'jtwv oefoavxe; xifAtuptac. PI. Phaed. 97, cet ouv xt; ßouXotxo xfjV atxfav eüpeiv Trepi
exdo-ou. Vgl. 97, d. Civ. 329, d xouxtuv r.lpi ;x(a xt; aixia iarh. Leg.720exT(v
§ 414. Verbindung des Genetivs mit einem Substantive. 337
Ttepl Y'V^0£U)» (*PZ''iv rcpcoTTjv t:6Xecuv nlpt xotTaxocLiTjOEi Talj td^s«. 951, e
5 -spi ttj; Ttatoetac irdar); ^tt t jjleX-^ ttjc (aber 936, a tcö rrjc 7iatoEuaEcoc
ö'Xtjc ImuLeXT]-?] tcüv vecov). Polit. 279, a ttjc tt e p t ti{ uoXeic intfxeXefa;. Vgl.
Lycurg. § 106 ibiq. Maetzner. X. R. L. 2, 14 e\ 7toXXaTc Ttöv rcoXEtov oi volcoi
oöx e'vavTioüvTai xai; 7tpöc tou; 7ial8a; ^itiftuLi tat; (der Knabenliebe). Dem.
9, 2 oöSscuav 7rept tcöv [aeXXovtcov irpovotav f^ouaiv. cp, 249 dyoc Tispf Ttvoj.
An merk. 4. Zuweilen verbindet sich ein Substantiv mit zwei Genetiven
von verschiedenen Beziehungen (Gen. subj. u. obj.). Hdt. 6. 2 'Itmato; &Tr£8ovs
tcov 'Icovcov ttjV fjEfjLoviTjv toü TTpöj Aapstov 7toXi[).o'j, die Anführung der Ionier in
dem Kriege gegen D. 67 xcrci ATjLiapTjTou ttjv xaTdura'jatv ttj; ßaatX-rjtTjs. Th. 1, 25
tt,v tcüv <J>aidxcov 7iposvotx7]atv ttj; Kspxupa;, ubi v. Poppo. 3, 12 ttjv äxstvcov
u.eXXt](jiv tcüv ic ^(Aa? ostvcüv, das Zögern jener in den gegen uns gerichteten Ge-
fahren. 3, 115 ttjv tou Aa/TjTOi; tcüv vscöv dpyTjv. 4, 85 Tf( äjroxX^aEi LtOU TCOV
tt'jXcüv, Ausschliessung meiner Person aus den Thoren. 6, 18 tj Ntxfoy tcüv Xoycuv
ci^payLioo'JvT], inertia a Nicia in oratione commendata. PI. Leg. 776, d ^ tcüv "Hpa-
xXecotcüv BouXefa ttj; tcov Mapiavouvcüv xaxaSouXouoEou;. Phaedr. 244, c ttjv yz tcüv
sa-fpovcov C^Ttjotv toü fiiXXovTrj;, futuri investigatio a prudentibus facta. Aesch.
Suppl. 549 TEU&pavxo; aox'j Moacüv. S. Tr. 1191 tov OTtt); Ztjvo; TL&yiM, auf d.
Oeta. Ph. 489 t£ XaXxcüoovTo; Eüßofa; ora&Lidt, Euböischer Wohnsitz des Ch.,
s. Schneidew. Eur. Ph. 308 f. Ch. ßoaTpüycov . . yalxaz TrXoxaciov „das Haar-
geflecht deiner Locken" Klotz. Davon ist der Fall zu unterscheiden, wo ein
Genetiv den anderen regiert, als: Th. 4, 10 cpoßcu po&fou xat vecüv oeivöttjto? x<rrd-
zXou aus Furcht vor dem Gefährlichen einer Anfahrt der Schiffe. 2, 13 Xsycuv
ty]v tayjv aÜTou dirö toutcov sTvai tcöv ypiqLidTcov ttj; TipocoSou auf dem Eingang
dieser Gelder. 1, 143 öX^tuv -TjLiEpcüv k'vsxa LtEydXo'j cuadoü oooecuj, wegen einer
Gabe eines grossen Soldes auf wenige Tage. Isae. 2, 9 fxETaaycuv toü otxou tt,?
ata&tuaEcuc tcöv iratocov toü Ntxfou, Verpachtung des Hauses der Sühne des N. PI.
leg. 672, d lihouz *T,'-7.'*)? xttjoeco; svE/.a; selbst b. Pronomen, wodurch leicht eine
Dunkelheit entsteht. Th. 3, 44 toü dxstvou Xoyou, der Rede jenes. X. An. 5. 5, 18
o65ev £Xap.ßdvo[j.Ev Ttüv ixsfvcuv, nichts von dem, was jenen angehört. 2. 5, 38
Kupoy 7}oav toü IxEt'vou 806X01». Cy. 6. 1, 15 tcüv ctev ^xeivcov tV/upcüv. 7. 4, 13 tcüv
Ea'jTtöv xX£cpovTat, ubi v. Born. Hell. 4. 8, 33 tcüv eV.Etvcuv £upt.[jt.dycuv. Dem. 18, 45
810t tcüv ETlpcuv xtv56vcov (periculis aliis imminentibus) ; sowie auch der Fall, wo
das Ganze und der Teil im Genetive neben einander stehen (Ijr^a xcc&' 6'Xov xotl
.uEpo?). Hdt. 3, 35 zi toü tiocioo; toü aoü toüSe ecjtecütoj iv ToTat Tipodupotot
^laXcov TÜyotcu liegt]? tt ; xapoirjcl).
5. Wenn in der Verbindung eines Genetivs mit einem Substan-
tive das Allgemeine zu dem Besonderen sich wie ein Ganzes zu
seinen Teilen verhält, so wird er partitiver genannt. Dieser
Genetiv steht:
a) Bei Substantiven, als: 6 otjlio« tcuv 'Aörjvauov, das Volk als
Teil der Ath. im Gegensatze zu den Vornehmen, TreVce TaXavTa dpyupi'ou,
stapve; uoaxo;. B, 198 o^itou tivTqp ein Mann aus dem Volke. A, 761
-ävTe; 0' euy^eTotuvTo ftstuv All NeuTopi t' dtvßpcuv. Hdt. 1, 67 Aiyr]?
») Vgl. Lobeck ad Ai. 309 u. 726. Fritzsche Quaest. Luc. p. 110 sq.
Kühner ad X. An. 2. 5, 38.
Kühners Ausführl. Griech. Grammatik. IL T. 1. Abt. 22
338 Verbindung des Genetivs mit einem Substantive. § 414.
T(ov aYafroepYciüv xaXeo|X£vtüv 2TrapTtrjTeo)v. 6, 114 dirö o löave
tuv 5Tpatr]7(uv 2xt]cji'Xeü>c. Th. 6, 3 'Apyiac tgJv HpaxXetowv. 8, 92
IßoTjÖEt 'AptVrapyoc xai xüüv Ittitecov vsaviaxoi. 6, 31 ol dpavfxai xcov vao-
xoTv. X. An. 1. 8, 1 naTTjYuac, dvrjp n^parjc twv ajxcpt Kupov ttkjxcov, wo
wir sagen: einer von den Getreuen. 4. 8, 4 xtuv 7TEXxajxuJv dv7Jp. Hell.
5. 4, 2 MeXcdv tcuv 'AöiQvaCe TrecpEu^örtuv Br^ßattuv, einer von (wie auch der
Grieche sagen konnte, z. B. Cy. 2. 3, 5 Xpuadvxa;, sie xwv ojjlotijxcuv).
Conv. 2, 1 IpyExai Tic ey«>v öpyrjaxpt'oa xüjv xa daufiaxa ouvapivcuv i:oieiv.
So auch ein Subst. m. d. Gen. eines Adj. '). X. conv. 7, 2 xpoyöc xwv
xspau-ixcöv, ein Rad der irdenen, ein irdenes R. An. 4. 1, 14 irai86c
i-iöujji^aac rj -pvatxoc tiov euirp ett aüv. 6. 1, 4 düaavxsc ßouc xiov a£y[xa-
XiüTojv. Theophr. Char. c. 5 Goupiaxäc tuv axpo-p^üXcov Xrjxü&ouc xai
ßäxxrjpiac tojv axoXi(Juiv. Luc. D. M. 10, 9 rciXexuv twv vauTrr|Yixa> v.
Vgl. PI. Hipp. min. 368, C olat ai llepatxai (Ctovai) Tcuv ttoXuxeXcov.
Eur. Io 1395 xi OTJxa cpäsfia tojv dveXTTi'ijTtov 6pu>; Ebenso mit d. Gen.
eines Pronomens. Th. 4, 126 toTc Maxeoöatv auTcuv (unter ihnen). 8, 70
npuTaveic acpdlv auTcuv (aus ihrer Mitte). Partitiv ist auch der Gene-
tiv eines Landes bei einem Namen des ihm angehörigen Ortes oder
Volkes; der Genetiv steht gewöhnlich voran. Hdt. 3, 136 dirfoovxo
tt c IxaXirjc £c Tdpavxa. Vgl. 6, 95. Th. 2, 18 6 axpaxöc dcpi'xsxo xrjc
AtxtXTjc lc Ofvörjv. X. Hell. 2. 1, 20 oi 'A8r(vaToi wp|xiaavxo X7)c Xeppo-
vt)3ou e"v 'EXaiouvxt. 1. 4, 8 IttXeuje xtjc Kapi'ac £; tov KEpajxtxov xöX-
ttov. Th. 3, 86 ttJc IxaXi'ac Aoxpoi fiiv 2upaxoai'u>v rjaav, P^Tvot ol xaxa
t6 cV^svec Aeovxivo)v. 8, 101 a'fix6|XEvoi xrjc TjTiEipou lc Apjxaxouvxa.
Liegt hingegen ein grösserer Nachdruck auf dem Namen der Stadt, so
steht dieser voran. X. An. 2. 2, 6 rjXdov ££ 'Ecplcou xrjc 'Iwvt'ac. 6.6,38
d:ptxovxo eic XpuaÖTToXtv xrjc KaXyr(oovi'ac. Vgl. 7. 1, 1. Der Genetiv
des Landes wird nie zwischen die Präposition und den Kasus des
Landes gesetzt, also nicht: e*c xtjc 'Axxix7Jc (Kvörjv, sondern immer xtjc
'Axxtxrjc £c 0Jv6t]v oder h 0Jv6t)v ttjc 'Atxcxtjc. Der Genetiv des Landes
wird stets mit dem Artikel verbunden, der regierende Ortsname aber
nur sehr selten, da derselbe schon durch den Namen des Landes hin-
länglich bestimmt ist. Th. 3, 93 Ttpöc xo Kr^vatov xrjc Eußoi'ac. 4, 25
iiri xyjv risXcüptoa xrjc MEaar^viTjc. X. Hell. 1. 6, 26 xtjc Asaßou eVi xrj
MaXla axpa. Hdt. 2, 113 druxvEexat i; Aiyuttxov xai AtyjTixou £c to vuv
Kavcüßtxov xaXEUfXEvov axöfxa xou Nei'Xou. Th. 8, 101 TrpoaßaXovxsc ttjc
<J>coxaiöoc Ic, tÖv Iv KapTEptoic XtjjLEva . . OEiirvoirotouvTai e*v 'Apfivouaatc xtJ?
TjirEi'po'j (zum Unterschiede von den gleichnamigen Inseln).
b) Bei substantivierten Adjektiven (Partizipien) im Posi-
tive, Komparative und Superlative, bei substantivischen oder
substantivierten Pronomen und Numeralien. Ol ypr,axoi x<uv
1) S. Matthiae II. § 442, 1. Hemsterh. ad Luc. D. M. 10, 9 p. 536 ed. Lehm.
§ 414. Verbindung des Genetivs mit einem Substantive. 339
dvdptuTriüv. Ol eu cppovouvxe; xo>v ävöpomrwv. 0 ßouX6;xevo; 'AÖTjvaiwv. Hdt.
7, 175 ol aXövxe; 'EXXrjvcuv. (Hingegen stets oi dvrjxot dvöpco7roi, da die
Eigenschaft der Sterblichkeit der ganzen Klasse zukommt.) So auch
Th. 8, 75 2<x|juü)v ravTe« oi lv xtj ^Xtxi'o, von den Samiern alle Er-
wachsenen (aber Sa^tot 7rdvxe; ohne den Zusatz ot iv xrj -f]X., alle Samier).
1, 48 xou; aptsta xtov vetov 7rXeo6jat;. 25 yprjfidxcDv ouvaptei ovxec xax'
e'xetvov xov ypovov ojxota xot; EXXrjviov 7rXo'jjiü)T0tTot;. X. Cy. 1. 3, 2 Ilep-
oduv TtoXu xdXXiaxo; 6 ijxo; Ttaxr^p. T, 96 Zrjv' aoaxo, xöv 7rep apiaxov |
dvopolv TjSe Oeulv cpas Ip.(xevai (= von allen lebenden Wesen). PI. civ.
416, b xt)v ji.e7toxT]v xf,; euXaßei'a? 7:apeo-xeoaa|iivoi, maximam partem Cdll-
tionis nach dem § 405, 5 c besprochenen Gräcismus st. to [jtiqKjxov
= plurimam partem. Aus der Dichtersprache gehören hierher die
Ausdrücke: 6 tot öeacov, die herrliche unter den Göttinnen, a, 14 u. s.
oia "pvaixwv V, 423. dpiSei'xexo? ätv8p<uv A, 248. EupuSixrj, 7tp£aßa
KXujxevoto Ou^otxpwv y, 452. In der Anrede: £> 361 a SeiXe cei'vwv. Vgl.
cp, 288. £, 443 Saifiovts £et'vu>v. Ar. Ran. 835 w 8aijj.6vi <£v8pa>v (auch
pros. Hdt. 4, 126 8ai|Aovts dtv6pwv, ubi v. Baehr, ebenso 7, 48).
Theogn. 1307 oßpijxe 7roti'8a>v. Eur. Ale. 460 w cpiXa 7uvatxu>v (cara
inter midieres), ubi (472) v. Monk. Heracl. 567 u> xdtXaiva Ttapöevtov.
Hec. 716 u> xaxäpax' avopwv. Theoer. 15, 74 cpi'X' c£v8pu)v. Vgl. Verg.
Aen. 4, 576 sanete deorum l). Eine Eigentümlichkeit der tragischen
Sprache ist die Steigerung des adjektivischen Begriffs durch
Hinzufügung desselben Adjektivs im Genetive. S. OC. 1238
xaxd xaxtuv. OR. 465 dppTjx' dpp7)Xu>v. Ph. 65 iiy_ax' e'o-ydxiov xaxd. Eur.
Andr. 520 dvota \is-{ä\y\ Xsitieiv lybpous iyftpwv, i;6v xxei'veiv. (Noch ge-
steigerter S. OR. 1301 fjiEt'Cova xwv [xaxt'axtDv, grössere als die grössten.)
Vgl. § 349 b, 1. — Ganz gewöhnlich: ttoXXoi, 6X1701, xt;, xt';, xtve?,
xt've;, oi jx£v . . ot 6s, ctXXot, e'xepoi, et?, ouo, xpst; U. s. w., Ixotaxo;, U.
dgl. m. d. Gen. X. Comm. 2. 8, 3 xot? toiooxoi; twv Ip7<uv. Hdt. 8, 90
upö; 8e Ti xal irpoaeßdXexo 'Aptapdp.vrj; xouxou xoo rdöso? trug auch etwas
zu diesem Schicksal bei. Relat. Hdt. 6, 8 AtoXecov ot Aejßov vejiovxai.
X. An. 1. 7, 13 ot uaxepov e'XrjcpiiTjaav xwiv 7roXs}iiü>v, xauxd t^eXXov. Th.
5, 39 e^fi'-povxo X6701 xot; xe 'AOrjvaiot; xai AaxeÖatfjtovtot« xrept u>v eiyov
dXXr(Xü>v, d. i. irept xouxwv, a eiyov dXX., über das, was sie von einander
hatten. 80 671600t dXX^Xwv TroXe-xtp . . eiyov. (Aber noXXot, 6X1701 otvöpco-
Tioi drückt ein aus vielen oder wenigen bestehendes Ganze aus, eine
grosse oder kleine Anzahl von Menschen, ebenso ot r.o\i\j.wi rjaav; xpet;
-rjixeTi; T)[iev, wir waren drei im Ganzen, wo man im Deutschen sagt: es
waren unser drei, xpe?« 7)fj.üJv YJo-av, es waren drei von uns, aus unserer
Anzahl); öecov xt?, einer der Götter, aber 9e6; xi?, deus quidam, X. Cy.
0 Vgl. Schaefer ad Bosii ellips. p. 189.
22*
340 Verbindung des Genetivs mit einem Substantive. § 414.
5. 2, 12 u. sonst oft 1). — Sehr häufig das substantivische Neu-
trum eines Adjektivs oder Pronomens m. d. Gen., als: xd izolXä
xrjs ycöpa;, eVt jxrya ouvdp.e(u;, lz xouxo dvapcrjc U. s. w., s. § 405, 5, b)
u. über die Attraktion: ö rjfuau; xou ypövou, uoXXt) xrjc ywpa; u. s. w.
§ 405, 5, c).
Anmerk. 5. Bei dem Superlative tritt, jedoch nur selten, i£ hinzu, wie
Hdt. 1, 196 ttjV eÜEioEOTaxrjV ex Traaecuv, so auch bei Zahlen und zahlartigen
Adjektiven, aber auch nur selten, öcttö oder 1%, als: 0, 680 ix tcoXecuv 7i(oupa?.
Hdt. 5, 87 xetvov [xoüvov i£ ä-dvxu>v ctu&rjvai. Th. 1, 110 0X1701 dt tio tcoXAujv
jropeo6|xevot. 2, 58 dtTtö xsxpaxiaytXtcuv ottXitöjv ytXfou; xtj voatu dtTioXeoac. (3, 24
avope? otuOExot xai oiaxootot dt tt o -Xetovcuv.) 3, 112 öX t y o t äi:ö -oXXcüv iau>$T)aav
i; ttjV tcoXiv. X. vect. 4, 13 d ir' aüxtöv . . oüosv tt.
Anmerk. 6. Der partitive Genetiv kann auch von einem superla-
tivischen Adverb abhängig sein. X. Cy. 3. 1, 25 rcdvxiov xtöv oeivujv »6ßo?
(xdXtoTa xaxa7iXT]TTEt xdc 'L'jyi;. Zuweilen steht er auch vermittelst einer Kürze
des Ausdrucks bei einem attributiven Superlative, obwohl der Genetiv sich
nicht auf den Superlativ, sondern auf das Subjekt bezieht. Hdt. 7, 70 ol ix xtjc
Atßörjs AiSMottej oüXoxctxov xptyiufAa syo'jot Txctvxiov dvöpiu^tov (st. o6X6xaxov
xtjüv xptytufictxtuv, a -ctvxE; dvi}pu>r:ot eyouoi). Vgl. hierüber und über den unlogischen
partitiven Genetiv in Beispielen wie xdtXXuxov Tipoxsptuv cpdo; § 349 b, 4.
Anmerk. 7. Partitiv ist auch der Genetiv in der elliptischen Bedensart x(
f*o( xtvos; sc. iax(. 0,360 x( (jiot eptoo; xat dpu^;; was habe ich zu schaffen mit
Kampf und Abwehr?
c) Bei Adverbien, und zwar a) des Ortes, als: ttou, ttoü, tut,,
tro&ev, oü, 7), iva poet., neuion. U. sp., irßs. poet., ouoap.ou, Ttavxay?), avcü,
xdxco, Trpoaa), 7i6pp<u, exd;, Tcpoadev, ep.7rpo<jftev, 7ipo7idpotde(v) poet., orciaOev,
km-zooe. (od. eVt xdöe), diesseit, iTrlxetva (od. sV Ixetva), jenseit, u. s. w.
a, 170 ti'?, uoftev ef; dvSpwv; jtM(?e terrarum? ß, 131 TraT-rjp o' lu.ö<;
dXXodt YatT]?. a, 425 odt ot &dXap.oc TteptxaXXeo; auXv]; j u^rjXö? oeöjj.7jxo.
S, 640 dXXä 7i ou auxou | d-ypulv r\ prjXotüt Trap£p.|xevat ttje außorcTj. F, 400
Y) ttt) jxe irpoxepto TroXttuv iü vaiopLEvdtov | a£eis ; S. Ai. 386 ouy opd«, iv
ei xaxoü"; vgl. OR. 413. Hdt. 1, 213 Ijxa&e, tva tjv xaxou. 1, 163
ttj? ecduxou ytopyj? otxfjaat oxou ßouXovxat. 2,43 ou8a[r?j AfyuTCXou. 6,19
yp7]p.dxu)v p.vr)|XY;v exlpodt xou X070U sirotrjadfjLYjv. Th. 2, 75 oteXovxei;
xou xet'you; tj TcpoaeTitrcxe xo yaüpta. X. Cy. 6. 1, 42 £u.ßaXetv 7rou xrj?
Ixei'vcdv ytüpa;. PI. civ. 403, e etöevai, ottou 77]? laxt. S. El. 922 oux
otaö' okoi 77]? ouo' oTiot fvwfiTjc <pEp'fj« PI. Symp. 181, e xo xwv uaiotuv
xeXo? aoTjXov, 01 xeXsuxS xaxia? xat dpexrj? ,|'UX% Te n^Pl xat "Jtüfxaxo;.
Civ. 550, e Tipotivxe? et« xö Tipoo&ev xou yprjjxaxiCeaöai, vorwärts
schreitend im Gelderwerbe. Dem. 18, 62 IvxauÖa xrj; TcoXtxet'a:, in eo
civitatis statu. PI. Phaed. 113, b £p.ßdXXet (mündet) xaxtoxepco xou
Tapxdpou „in loca Tartari inferiora" Stallb. X. An. 4. 3, 3 ue^oüc
7iapaxexa7[jievou? avto xtuv ittttIcov. 'EvxauOa x-Jj; YjXtxta?, xou X070U,
oeupo xou X670U PI. Symp. 217, e. Dem. 4, 9 opaxe, ot TrposXfjXuöev
1) S. Lob eck ad S. Ai. 998.
§ 414. Verbindung des Genetivs mit einem Substantive. 341
iseX^siaa. PI. Phaed. 111, a 7ioXX«-/ou xtj; y^;. Hdt. 1, 5 irpoßri<jo[i.cu h xo
upöara xou Xö^ou weiter in der Erzählung. 7, 237 irpöao) dtpexr]? dv^xstv.
X. Cy. 1. 6, 39 rcpocjü) iXdaai xr« TtXeovscia?. PI. apol. 38, C Tröppw
7)örj laxl xou ßi'ou, öavatou oe ^7705 tief hinein ins Leben, nahe an die
Grenze des Lebens. Gorg. 486, a tou? <iöpptu dtel <piXo<io<pia; ilaü-
vovra;. Vgl. Euthyd. 294, e. Crat, 410, e. Symp. 217, d 8ieXe7o>T]v
dsl uöppu) Ttuv vuxtwv. X. apol. 30. Hier. 4, 4. Hdt. 8, 144 oux
ha; ypovou Trapejxat, nicht weit in der Zeit, in nicht ferner Zeit. 4, 204
ixaaxaxw xr; Aißürj;, am weitesten in L. Isoer. 7, 80 iuixaSe (od.
eVi xäoe) Oau^Xtoo; ItiXeov, diesseit des Ph. Th. 8, 104 xd iv tu
£7:exEtva auxoü (jenseit dieses Ortes) Y^vöaeva. X. Hell. 5. 1, 10 dvs-
ßotivov xou HpaxXsi'ou iTtexeiva (kurz vorher Troppcoxspco xou HpaxXsiou).
Ahnlich steht der Genetiv bei Ortsbestimmungen nach einem mit einer
Präposition verbundenen Substantive l) = an einer gewissen Seite
von einem Orte. Hdt. 2, 32 vsjasxou 8s xr(v Supxiv xe xcxl ty|v icpöc
if]ü> ycbprjv ttJ? 2upxio? = xfjv ytoprjv ^P0? ^ TY]s Siipxto;, das Land
östlich von d. S. 7, 126 oüxe ^dp xo tc p o - frjv qto tou Neaxou (ad-
verbial) oucajxöih TcdjYj; xrj; I|X7rpoff8£ Eupcourj; 1601 xi; av Xsovxa ouxs upo;
suTTepT]? tou 'AysXtpou e\ x-rj iiciXotrü) '^TTEtpo). Th. 2, 96 otaouai o'
oüxoi upö? ßopiav tou 2xö[i.ßpou opou;, nördlich von. Doch können
die Ausdrücke xd izpbc, ßoppdv, xd repos EJTtspa;, to Ittexeivoc u. s. w. auch
„der nördliche, westliche, jenseitige Teil" bedeuten und m. d. Gen. ver-
bunden werden, als: Th. 6, 2 xd repö? ßoppdv xrj; vyjsou, der nördl. Teil
der Insel. Beide Genetive verbunden X. Hell. 5, 4, 38 lo^ou xrj; ytbpcc;
xd Tipo; sauxoü xtov axdupw[j.dxtov, er verheerte den Teil des Landes, der
auf der ihm zugewandten Seite der Verschanzung lag. — ß) Der Zeit,
als: 6<\ik xyj; fjjxEpot?, tou ypovou, xyj? ■fjXtxia;, xpi? xrj? rjfj.epac, TroXXdxi; ty|S
7][XEpa;, dtupi vuxxiuv, Tr? vuxto; U. a. Hdt. 9, 101 Trptol rr? Yjfxsprj?.
PI. Prot. 326, c uptpaixaxa xrj« TjXixtac, sehr früh im Alter. X. Hell.
2. 1, 23 xf? 7]jjt£pa? t)<\ik 7)v. Ar. Av. 1498 Tnrjvt'x' laxiv apa xyj; ^[xlpa;:
Ar. fr. 1171 xTjvixauxa xou dspou? um diese Zeit des Sommers. Theoer.
2, 119 rjvdov . . auxi'xa vuxxo;, h. e. id primum nox appetebat. —
7) Der Quantität, wie aXi«, ocoyjv (urspr. Akk. eines Nomens: zur
Genüge, zur Übersättigung, wie affathn = ad fatim). Hdt. 9, 27 ttoc-
XaiüJv piv vuv Ip-fiov aXt; ssxtu. Vgl. X. Cy. 8. 7, 25. An. 5. 7, 12.
T, 423 ou Xyj?(u, upiv Tptoa« ocStjv IXdaai ttoXe^oio. Vgl. e, 290. PI. Charm.
153, d xojv xotouxwv aoTjv EiyofxEv. ('AXt; kann aber auch als Adverb
konstruiert werden, wie lat. satis 2) P, 54 aXi; dvaßEßpuysv uSwp. s, 38
yaXxov xe ypua6v xs aXi; iaöfxd xe 86vxs;. Vgl. yj, 295. Eur. Or. 1039.)
J) S. Madvig Bmrk. über einige Punkte der Gr. Wortfüg. S. 74 f. — 2) S.
Kühner, ausf. Gr. der lat. Spr. II. § 84 Anm. 12.
342 Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. § 415.
§ 415. Verbindung des Genetivs mit Verben, Adjektiven (Partizipien) und
Adverbien.
1. Wie der Genetiv in Verbindung mit einem Substantive die
nähere Bestimmung des ihn regierenden Substantivs bezeichnet, so
in Verbindung mit einem Verb oder einem Adjektive die
nähere Bestimmung des ihn regierenden Verbs oder
Adjektivs (§ 413, 1). In der substantivischen wie in der verbalen
Genetivverbindung findet eine innige Verschmelzung zweier Begriffe
zu einem statt, in jener zweier Substantivbegriffe, in dieser eines
verbalen Begriffes mit einem substantivischen.
2. Mit der griechischen Sprache stimmt im Gebrauche des
Genetivs keine mehr überein als die deutsche in ihren früheren
Perioden (im Gotischen und Altdeutschen) *), in der sogar die
Verbalverbindung des Genetivs noch umfangreicher ist als im
Griechischen, als: hungeron, langen (= verlangen), lustan u. gilustan,
thunken, angustan (= sich ängstigen), sich beigen od. irbelgen (= er-
zürnen), ergetzen, erschrechen, faren (= versuchen), fergon (== wünschen),
folgen, fragen, fualen (= fühlen), gebieten, geren (= begehren), be-
waren, biginnan, fullon, irbitan (= darbieten), waltan, weren (= ge-
währen), truen (= trauen), twingen, des Weines trinken, des Brodes
essen u. s. w. Kumpel a. a. 0. vergleicht: die Schafe haben nicht
des Hirten; er hat der Salbe; er nimmt der Frucht; er giebt des
Brodes; er bringt des Sandes; er bricht der Blumen; des Würfels
spielen; sich der Frucht laden; sich des Weines füllen; Wassers werfen
(mit Wasser besprengen); sie wollen Streites uns bestehen (im Streite);
sie führen Raubes eine Magd (im Raub); er zog eines Zuges (auf einem
Zuge); sie kamen Fluges (im Fluge).
3. Weitaus die meisten Genetivverbindungen lassen sich auf
den partitiven Genetiv zurückführen. So der Genetiv bei den
Verben der Teilnahme, des Berührens und Erlangens, der Fülle
(füllen von etwas, d. i. mit einem unbestimmten Teile des Vor-
handenen), des Geniessens und Sättigens, der Wahrnehmung (wo
ebenfalls der Substantivbegriff nur teilweise von der Handlung des
Verbs ergriffen wird), des Herrschens (Gewalt haben an etwas), des
Sorgens (geistig Anteil nehmen an etw.), sowie bei Orts- und Zeit-
bestimmungen. Auch der sogen. Genetiv des Ziels bei den Verben
des Zielens, Greifens u. a. ist hiermit verwandt. Bei den kopula-
artigen Verben des Seins und Werdens erscheint der Genetiv als
i) S. Grimm IV. S. 646 ff., die Verzeichnisse b. K. F. Becker Ausf.
Deutsche Gr. Th. II. S. 135 ff., 138, 144 ff., 162, Rumpel a.a.O. 237 f.
§ 416. Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. 343
Prädikat in denselben Beziehungen wie in Verbindung mit einem
Nomen (als Gen. des geteilten Ganzen, des Besitzers, der Beschaffen-
heit u. s. w.). An den adnominalen Genetiv der Ursache (vpacpf,
xXoTtrj?) und des Wertes (ywpiov ölxa javcuv) lehnt sich an der Genetiv
bei den verbalen Ausdrücken des gerichtlichen und des Handels-
verkehrs (Ypäcpeaöai xXoTxrj?, itpiauftai o£xa javcuv).
4. Als Vertreter des Ablativs (s. § 408, 2 u. § 413, Anm.)
bezeichnet der Genetiv den Gegenstand, von dem ein anderer ent-
fernt wird (bei Verben der Bewegung, der Trennung u. ähnl.) oder
fern ist (bei den Verben des Mangels), sowie den Gegenstand, von
dem aus ein anderer gemessen wird (bei Komparativen und kom-
parativischen Verben).
§ 416. Fortsetzung.
Folgende Verbal-, Adjektiv- und Adverbialbegriffe werden
im Griechischen mit dem Genetive verbunden:
1. Die Begriffe des Teilnehmens und Anteilgebens an
etwas, als: u-exs^siv, jxsxa-, auXXajxßavsiv, u.ExaXaYX<*vEtv, auvai'pEadai, fj-EXErri
jxot, jxexa-, upoaoioovat, ^irioa^iXsussöat (largiri), xoivcuveIv, xotvouadai, jj-Exa-
u. av-riTioiEisOat (ad se vindicare, sich einer Sache bemächtigen, sich e*tw.
aneignen od. aneignen wollen), fj.Exaixsrv, einen Anteil fordern, u. die
poet. [jLEtpsaÖat, du.st'psiv; TrpouTJxEt fxot xivoc mir kommt Anteil zu, ich habe
teil an etwas; cuvsp-fö;, a6[j.cpopos Hs. th. 593, xoivcdvo;, s'jnfjßoXo«, ta6jxoi-
po:, Ijxjxopo«, djj.jj.opos (beide poet.), d;j.oipoc, fjixoy_o;, djjixoy^o«. PI. Prot.
322, a 6 dv^pcoiroc öeia? [xsTEa^s jxoipa;. X. Hell. 2. 4, 9 Bei ufj.a?, tuJTrep
xai xtfxtov jxeöe^exe, ouxco xai ttlv xivouvtuv jxete^eiv. Th. 1, 39 xtj; 8uva-
JJlEü); aUT(OV TOTE OU JJ.SXaXaß6vXE« XTj? (LcpEXEl'a? VUV [JLSTaO ÜXTSXE. PI.
civ. 429, a (p upocj^xei xauxT]« xr« i7u<rrY)jj.Y); jxETaXaY^dveiv. Eur. M.
946 cuXXtj^o jxai 8e touSs <joi xd-yw ttovou. Eur. J. A. 160 auXXaße
jj.6^&cüv. PI. leg. 897, d xai £ui xfc aTioxpioeio; ujxtv Si'xatov irpoaXajj.-
ßdvsiv, dass auch ich euch im Antworten (am Antworten teilnehmend)
helfe, st. des üblichen auXXajj-ßdvEiv xivi xivos, s. Stall b. Th. 4,10
ocvöpE; oi £uvapdjj.e voi xou8e xou xivouvou, vgl. 5, 28. Dem. 24, 49 toi?
dxoujtv djj.apxouji jxexe<jxi au^viöjj.ri?. X. Cy. 7. 5, 78 f. ttdXuou; jxsv xai
4>uyoo« xai ai'xiov xai tcoxiov xai uttvou dvaYXT) xai toi? 806X01; jAExaoioovai,
-oXe(xixt; 8' eiuffTTjfnrj; xai jxeXett)« 06 jxExaooxsov. Eur. Or. 450 jj-Exa-
6o? cpiXoiui aoüji arj; e&7cpo#«s. X. Comm. 1. 2, 29 lupoaoouvat jj.t]8ev6;
Ä-yoöoo, beisteuern, vgl. Eur. Cy. 531. Suppl. 350. Ar. P. 1111. X. Cy.
2. 2, 15 -rjfji.lv tou ^eXcuto? 4tc i8a(|/iXsuaEi. Comm. 2. 6, 22 aixoo xai
ttotou xotviüveiv. X. R. L. 1, 9 xou jjiv 7evou; xai xr; ouvdjj.eu>; xotvtu-
voüsi, t<Tv 6e ypr^axtüv oux dvxiTroioüvxai. Th. 1, 140 xr? ^v^asiu;
344 Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. § 416.
|X£xaTroieta9at. X. An. 4. 7, 12 ouxoi dvxsTioiou vro aperr;. Vgl.
Isoer. 6, 7. Eur. Ph. 1709 eWi 7ipo&up.Tj tyjsöe xoivouatlai cpu^^c, teil-
nehmen. Andr. 933 au ttjv . . gouXtjv <£ve£7) aol Xeyoo; xoivoup.svr(v:
Hdt. 4, 146 tt); ßaaiXYjirj; jxetouteo vts;. A, 278 öjxoirj; Ept.u.ops tijjlt;
axrjTTTOuyo; ßaaiXsu;. Ps. Andoc. 4, 34 £|aoi ouSoc|xö&sv Tipoarjxsi toutou
tou TcpaYfxaro?. X. Comm. 4. 5, 11 dvopi tttovi tcov öia tou <Tcup.aTo; yjoovüjv
7zdt[xnav ouoEpud; dpsTr; 7rpo<j7jxei, vgl. Hell. 2. 4, 40. Cy. 3. 3, 10
auvepfov slvou tou xoivou dreadou. PI. Gorg. 487, c otöa upia; xotveo-
vou; fSYOvoTac aocpi'a;. leg. 724, b TcaiSsia; -(lYveadai InrjßoXou;. Vgl.
ß, 319. X. Cy. 2. 1, 31 tou; urcrjpETa; üao|xot'pou; tcovtcdv litotEixo.
PI. Symp. 181, C ußpEiu; ap.otpo;. Phaedr. 262, d ou yip lytu-^e teyyrfi
tivo; tou Xryeiv [xeto^o;.
Anmerk. 1. Dagegen steht natürlich der Teil selbst, der von einem
Ganzen gegeben oder genommen wird, im Akkus ative. Hdt. 4, 145 uoloav
Ttfjteouv ijLETEyovTe;. 7, 16 dXXd Tt xoü Sefou [xexe-/ov. Vgl. Th. 1, 73. Isoer. 4, 99.
6, 3. X. Hier. 2, 6 xtiv [aey^tiuv dyaildjv sXdyiaxa fAExr/ouai. An. 7. 8, 11 ?va ut;
fAETaooiEv tö [Jicpo; yprjp.dxu>v. Hdt. 8, 5Eüpußtd5rj xouxtuv xüjv ypTj|Adxü)v p.Exaoi§oi
ttevte xdXavxa. PI. Prot. 329, e [AExaXaußdvo'jaiv ol dv9ptu7iot xouxiuv xcüv xtj;
äpETTj? [j.op(iuv ol [jiev aXXo oi os dXXo, ubi v. Hdrf. (Aber PI. Phaedr. 230, a
Ctuov &eia; xivö; vat dxutpou fxofpa; jxExsyov bezeichnet (Aotpa das einem Wesen Be-
stimmte, das Wesen selbst, daher der Genet.) Ap. 36, aou p.exiXotßE x6 7:sfi~xov
p.Epo; xuiv ^■/jcpiov. Dem. 59, 10 öX^a; <|»T)cpouc p.ExaXaß(i)v. Eur. Suppl. 107S
[AExsXayE; xüya; Otouröoa . , fxepo;. Th. 2, 51 ol äpexT); xt [XExaTToto6(X£vot.
Ar. V. 972 xouxujv [juxatxst x6 u£po;. Hdt. 7, 157 p.otpd xot ttj; 'EXXdoo; oix
£Xay(axT) \xiza, d. i. fiexeoTt. X. Cy. 2. 3, 6 dyaSoü xtvo; p.oi jjlexecxizi xo-
coüxov fAEpo;, oaov dv oixatov tj. PI. Ap. 19, c ip.ol xouxiuv oüSsv ;j.sxE<jxt.
I, 616 rjfjuau [AEtpEo xtt/.TJ;. — Vereinzelt steht (aexe^eiv m. d. Dat. Th. 2, 16
xrj xaxd xrjv ytopav (m agris) aöxovojAip otxT]a£i fiExsTyov ol 'AlrTjvaToi, wo es
aber nicht an etwas teilnehmen bezeichnen kann, sondern bei einer Sache ver-
bleiben (wenn nicht vielmehr fAEXEiyov zu streichen ist). Koivwvstv c. dat. heisst
„mit einem oder einer Sache Gemeinschaft haben", cohaerere cum, pertinere ad
PI. Civ. 440, b xotT; §' Eraftut-uat; ocöxöv (töv 9up.öv) xoivcuvrjaavxa, vgl. Dem. 18, 58.
19, 334. Einige der Nr. 1 angegebenen Verben werden zuweilen auch als Tran-
sitive mit dem Akkusative verbunden, so [AExaöt56v<xt, p.sx£y Etv ausser dem
vorher bemerkten Falle: X. An. 4. 5, 5 ol izdXai tjxovxe; xai Tcüp xafovxö; ou zpo-
o(Eoav 7ip6; xö Tiüp xou; ö'j^Covxa;, e( (itj aExaSotEv aüxot; Tiupou; t] dXXo xt,
ei xi lyotEv ßpioxov, aber gleich darauf § 6: Ivfta o-f; fj.EXE8(oooav äXXVjXoi; aiv eI/ov
Exaaxot. S. OC. 1484 dxeporj ydptv ixE-d^yotp-t. Ar. PI. 1144 oü yäp [AEXEtys;
xä; ioa; TiX^yä; ipxof. Dem. in Lexic. ad Philemon. gramm. p. 253 ed. Osann.
[AETEyovTE; ttjv outt,v o6^a\ xoT; AaxEOataoviot;. Th. 1, 120 xov TioXsptov ävx1
EtpTjVTj; (AExaXafjißdvEtv heisst (XExaX. im Umtausch nehmen, vgl. 6, 18, daher
d. Akk. notwendig. S. OC. 1484 dx£p5f) ydptv [XExdoyotp.t „hinterher bekommen".
Ferner 3uva£peo9oi c. acc. seit. Th. 2, 71 Suvdpaoöctt xov x{v8uvov, vgl. Eur.
Or. 767. Dem. 1, 24. Kotvoüo&ai öfter (s. Matthiä u. Pflugk ad Eur. Ale.
426) Th. 8, 8 KaXXiYEtxo; xal Tiixcqopa; oüx ^xotvoüvxo xov oxoXov iz xtjV Xi'ov. 75 xd
7rpdYixaxa Trdvxa ^uvexocvwocxvxo ol oxpaxttüxat. X. vect. 4, 30 xoiva>ad|j.£vot xyjv
xuyrjv, vgl. § 32. Selten xoivujveTv Eur. El. 1048 cpfXwv Ydp dv | t(; dv 7taTpö;
ooü epovov ^xoivcuvtjoe oot; = gemeinschaftlich vollbringen. Hdt. 5, 20 xä; eiuuxcüv
§ 416. Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. 345
(j-TjTlpa; iTzioain'kEuöixzft'x ist der Akk. notwendig. — ripooT(xei p.o{ tt (per-
sönlich) ohne partitiven Nebensinn: mir kommt etw. zu, mich geht etw. an. X.
Ag. 11, 6 ttj oe ßaotXsta rcpoarjXEiv ivötxtCsv oü p«5to'jpYtav dXXä xaXozäYaOtav.
Th. 1, 26 vofifffa? EopTTjv toü A'ö; xai sctuTtü Tt TrpooTjXEtv.
Anmerk. 2. Wie die oben genannten Verben ihrer Bedeutung entsprechend
regelmässig mit dem partitiven Genetive verbunden werden, so kann auch
jedes andere Verb vorkommen den falls diesen Genetiv zu sich nehmen, wenn
das Objekt als nur teilweise von der Handlung betroffen erscheinen soll. H, 121
'AopTjaToto 6' e yy] [x e ftuYarptöv, eine der Töchter, a, 140 y aptCofilvT) TcapEovTtuv.
rt, 166 SöpTTOv oe ^civip xotfjLi'f) 56t cu evöov £6vtu>v. Vgl. fi, 64. t, 225 Tuptüv a(vu
p-evou;, von den Käsen nehmend, o, 98 ÖTtTTjaat te xpetüv, von dem Fleische
(aber y> 33 xpsa to;:Ttuv). I, 214 7cricaos o' äX6; (aber E, 900 tü> o' eVt . . :pdcpfj.c<xa
rctsatuv). Ar. P. 30 oxE'I'oi.t.ai | ttjo! rrapofJja; tt,; ftüpa;, fva fj-Tj jj.' föiß = öXfyov
otavofJja; ttjv öupav. Hdt. 3, 157 6 hk iTCiXE^ctpiev o; Ttüv BaßuXtuvt'iov ^Tja-j'i.
7, 6 xaTeh|E tiüv yptjapitüv, recitabat caticiniorum aliquid. Th. 1, 30 tsjaveiv
ttj; ytj; neben t. ttjv ytjv z.B. 1, 81. ttjv ytW -äaav 2, 57. 2, 56 tt]? ts y^c e'teiaov
(kurz vorher ete^ov tt); y^l' trJv tcoXXtjv). 1, 143 xivr|aavTE; tiüv 'OXufiTitaoiv r\
AeXccoT; ypTjjj.aTtuv, vgl. 6, 70. Isoer. 4, 156 xiveTv tiüv isptüv. Th. 5, 2 (Bpaatoa;)
oieXujv toü TtaXatoü tsfyo'j? ixtav aÜTTjv l7tofT]aE tcoXiv. X. An. 1. 5, 7 XaßovToc;
toü ßapßaptxoü UTpaTOÜ. Vgl. 4. 5, 35. 4. 5, 22 TTEtxTtet Ttüv ix ttj; xipii];. 6, 15
fATj X7]«p9(jü[jiEv xXetctovte; toü öpou; (aber § 11 toü opou? xXe<1icu Tt). 7. 4, 5
aepte t c 81 tiüv at'yjj.aXiuTcuv 6 SeuOtj; st; Ta ö'p-fj. Cy. 2. 4, 18 tj'tei Ttüv vstuTEptov
Iktieojv. 5. 3, 22 xaX^oiu(Ji£v xoei toutcuv. Hell. 5. 4, 8 tiüv Ix tt,; ctoä; ö'rXtuv
xot&eXo vte;. Comm. 1. 2, 60 2tuxpäTT]; räotv dttp&ovco; IrcTjpxsi Ttüv sauToü.
Ages. 1, 22 Ttüv TEtyEtuv utcö ystpa Itcoisito, ubi v. Breitenb. 11, 8 xtö oe
iXsüihptui xol Ttüv ssutoü Ti p o oü) o> e Xtj t e o v eIvcii sc. Toü; cpfXou; (tjyeito 'AYTjafXao;),
ein Edler müsse auch von dem Seinigen den Freunden geben, um sie zu unter-
stützen. Lys. 21, 15 Opüv TrpoaTjxEt Ttüv G^ETsptuv i\io\ SiSövat. Eur. M. 284
£'j[jt.ßaXXsTai oe TioXXa toüoe oEi|j.aTo; vieles trägt (einen Teil) zu dieser Furcht bei,
vgl. Lys. 30, 16 toü cp'.>Y£iv f^^P0» Tt xat oaros ouvEßaXsTo. Hdt. 3, 105 TcpoXct[A-
ßdvEiv tt,; öooü, einen Vorsprung auf dem Wege gewinnen. Th. 4, 33 rcpoX.
tt); cp'JYTj?. PI. Leg. 906, d av ciütoi; Ttüv äotXT)|i.dtTu>v Tic aTcovstj-T] „de opibus
injuste partis*. Gorg. 514, a OTjjioat'a ;:pa£ovTs; Ttüv 7ioXtTixtüv rpa^ä-wv.
Auch das Partizip fytuv in der Bdtg. teilhaftig kommt mit dem Gen. vor.
S. OR. 709 [j.ä&', ouvsx' iezi oot | ßpÖTEiov oüoev tiav-axTJ; fyov ts/vt];. PI. Phaedr.
244 e i^ivT-f] iT:o(-fja£ tov sout^c eyovTa, sie machte den an ihr teilnehmenden
rein. Ferner Isoer. 18, 52 t,tuüvto töv KoaTtvov oDVTpt'iat ttj; xEcpaX-r]; aürf];, er
habe ihr ein Loch in den Kopf geschlagen. So xaisdyi], JjovETpCßT) tt]? xscpaXf,;
Ar. V. 1428. Ach. 1180. P. 71. PI. Gorg. 469, d. (Über den Akk. xaTEaTa tt.v
xEccaX-rjv s. § 410, 6.) Die Brücke zu dem § 419, 2 besprochenen freieren Ge-
brauche des Genetivs bilden Beispiele wie Hs. op. 577 tjuj? toi irpocpEpEt (aev
oooü, rpotpEpst Se xat fpYou, fördert des Weges, der Arbeit: im Gehen, in der
Arbeit. Th. 4, 47 (xaaTtYocpopot i^ETdtyuvov ttj« öooü toü; ayoXa(TEpov Tipo't'ovTa;,
die Lässigen trieben sie des Weges an, d. i. rascher auf dem Wege zu gehen.
Hdt. 9, 66 TrpoTEpEtv ttj; 6Soü, des Weges voran sein, auf dem Wege voran
sein. Th. 4, 60 Tj|i.tüv tt,; äpyjj; "j.\x.a ttpoxotttovtio v £xe(voi;, wenn wir jenen
in der Herrschaft behülflich sind. (Aber transit. 7, 56 toü vauTtxoü \j.i-(a p.spo;
Tipoxo'LavTE;, rei navalis bonam partem promoventes.) l)
J) Vgl. Madvig Bmrkg. über einige Punkte der Gr. Wortf. S. 77.
346 Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. § 416.
An merk. 3. Dass der partitive Genetiv auch als Subjekt des Satzes auf-
treten kann, ist § 351, 3 bemerkt worden. X. Hell. 4. 2, 20 Sjrnrrov r/.<rc£pu>v.
Hdt. 3, 102 ecol fip auruiv xal Ttapä ßaoiXet.
2. Die Begriffe des Berührens und Anfassens, des An-
fangen s, des Zusammenhängens, als: O^dvEiv meist poet.; <j/aueiv
meist poet., neuion. u. sp. pros., aTrxsaöai, xa&ixvEiadou, berühren; SpdaaE-
a&ai meist poet., XajjißdvEijOai (XajxßdvEtv poet. fassen) XdCuaöou nur Ar.
Lys. 209 Xd^uafrs Ttauat xtJ; xuXixo;, alpeiv nur T, 78 u. H, 56 jjiaaou 8ou-
pöc eXwv, dvxtXd^uadat = dvxiXaf*ßdvsa&ai Eur., auXXa[j.ßdvsaöai, mit an-
fassen, dann mit einem etwas anfassen, daher einem beistehen, wie
auXXcx(xßdveiv xivt xivos Nr. 1, im- u. dvxtXaji.ßdvEa9ai; sysadat, sich halten
an, haften an, zusammenhängen, angrenzen J), dvx-, TtEpisysaöai ep.,
neuion. u. sp., ^Xi/eaöat urspr. an etw. kleben, daher zäh festhalten ;
inaupttrxetv (-eadai) ep. u. neuion. berühren, dann erlangen, gemessen;
or.pyea8oti, ocpyEiv (üb. d. Untersch. s. § 374, 2), £;-, xotx-, utt-, ^poüirdp-/etv;
£7ußatveiv, betreten (berühren), poet. auch teilhaftig werden, iittßTjaai,
t. machen, ipLßaivEiv poet., ijxßaxEUEiv poet., b. Hdt. trop. sich anmassen;
— a<Jxxuaxo; s-f/ou; S. OR. 969, oidooyoc (gwhnl. m. Dat.), dxoXouöo;,
ET:6u.evoc, dosX<3pö<; (alle drei auch m. Dat.), — e£yj? u. icpeljTJ; (auch m. Dat.),
ayeoov ep., jxeypi, bis zu, bis an, vom Räume sowohl als von der Zeit,
sowie auch vom Masse und Grade, als: fjiypi xyJ; ttoXeok, ji. xouxou xou
ypövou, u. bildlich fisypt xou oixoti'ou, jxe^pi xoaouxou ; P-syp1 °u? das eigent-
lich bedeutet bis zu der Zeit, dass, wird von Hdt. auch als Präp.
m. d. Gen. gebraucht: 1, 181 u.£ypt ou öxxw irup-ytov, ubi v. Baehr,
so 2, 19. 53. 173. 3, 104, £ypi in ders. Bdt, aber seltener, eu>; m. d.
Gen. nur b. Spät. u. im N. T., als: eto; eairepa;, 2o>; Oavdxou, dahin ge-
hört auch der unechte Katalog b. Dem. 18, 106 'iwc, xpicuv TtXouov, doch
auch Hdt. 2, 143 ecu; ou dTCESscav onracia? bis zu der Zeit, wo, s. Pas-
sow; auch U ou b. Hdt,, bis, 1, 67. 3, 31. 4, 12. 30. 160 u. s.
(neben £; o, s. Baehr ad 1, 67). n, 486 xovio? oeöpa-yu.£voc 8, 60
atxou 0' airxeaöov. W, 711 dpa; ö' dXX^Xwv Xaßixrjv. e, 428 Xdße
TTExpr);, | xtJ; lysxo, vgl. e, 325 IXXdßex' auxrj;. I, 102 aso o' s^Exat,
an dir wird haften. A, 393 -epiayso ttociööc Itjo;, nimm dich des
Sohnes an. Oft bei Hdt. cupide amplecti aliquid. 3, 53 7reptsy6-
IXEVO; XOU VETjVtS(U. 3, 72 XtUUXOU TTEpiEyÖjJLEÖa. 7, 160 II. X7); 7]7E(XOVl'r(C.
6, 13 Tipocpdjio; It: tX aßsaöat. 91 s'itiXaßeaftat xcSv iTuaitaaxrjptuv. 5,44
^posETTiXaßsaöai xou uoXs|xou. 1, 93 Xi'fxvT) o' eysxai xou <JT)|xaxo« jXE-ydXrj.
6, 8. 3, 72 Ip^ou lyu)[j.Eda, opus aggrediamur, vgl. X. Hell. 7. 2, 19.
Hdt. 7, 5 xoioüxou X6you eiyexo, amplexabatur . 3, 72 xou auxou 7Xtyö-
ixE^a. Th. 1, 140 xrj; 7vü)jJLTf); xf; auxrj; Iyou.ai. 3, 24 XaßöjJisvot xwv
*) Ebenso imKyprischen ypauec&at: Collitz, Gr. Dialektinschr. I, Nr. 60, 9
ywpov töv ypauofjiEvov "Ofxavxo; dXfm „der an das Grundstück stössf.
§ 416. Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. 347
opcuv otatpeoYouatv I; xa; 'A8^va;; montes assecuti, wie 3, 22 xou da<potXou;
ÄvxtXaßladai. Vgl. 3, 106. 8, 80. S. OC. 373 dpyjfc XaßecrOai. Ar.
Lys. 313 SuXXaßeaöat xou £uXou, mit anfassen. Bildlich unterstützen,
helfen. Th. 4, 47 SuveXdßovxo 8e xou xoiotixou, adjuverunt hoc con-
silium. S. Ph. 282 ooxt; vöaou xdptvovxi auXXdßoixo. Vgl. PL Phaedr.
237, a. Ps. PI. Theag. 129, e. X. An. 6. 3, 17 xotvr) xrj? ou>xr)pi<x?
eyeadai , sa£%£» studiose operam dare. Hell. 2. 1, 32 ('A8eip.avros)
jxövoc iTreXäßexo iv xtj ixxXyjai'a xou ^7jcpt'(j|xaxo?, fasste an = tadelte.
PI. civ. 329, a ix xotouxtov r/stai (quae cum Jus conjuncta, his similia
sunt), ubi v. Stall b. 362, a dXrj&eta? £yö|xevov, cum verüate conjun-
Ctum. Symp. 217, d dveTiaüexo ouv iv xtj lyojxevT) £fxou xXivt;, Zecfo W?7*/
proximo. So oft Iy6|xev6; xivo;, s. Stallb. ad PI. civ. 511, b. Isoer.
6, 109 fxtxpou ypovou -j-Xiy eaftott. Eur. M. 55 cppevcov dvddiiTexai,
mentem tangit, ubi v. Pflugk. Or. 503 xou vöp.ou lyeaQ-at, ^/ o&oe-
dire. 452 <ivxiXd£ou xat tioviuv e*v xu> jxepet. 792 ouayepe? -}aueiv
voaroüvxo; dvopo;. S. OR. 1413 d£tü>aax' dvopö; dfrXiou Ot-feTv. Isoer. 6, 101
IppwpLSvsoxepov d vxtXaßu)fxe& a xou 7ioXejxou. Dem. 1, 20 dvxtXdßeade
xäjiv Trpa7fjLdTwv. PI. Parm. 130, e ouirto uou dvxet'XT) irxa t <ptXoaocpt'a; te
cepit. Vgl. Phaed. 88, d. Auch angreifen = tadeln. PI. Hipp. maj.
287, a dvxiXafißdveff&ai twv Xcrytov. Vgl. Theaet. 169, d. 189, c.
Dem. 18, 185 dvxlyeadai xtj; IXeu&epi'a?. Ps. PI. Ax. 369, e xadixe-
o&ai TTfi tyuyrfi, so oft b. Spät., b. d. Älteren stets m. Akk. W, 340
Xt'&ou 6' dXeaaöai ircaupetv. 3, 302 xtov (xxedxtuv) ^Tiaup ejAEv. N, 733
voov . . ladXov, xou oe xe iroXXol koupiaxovx avöptuirot. A, 410 tva
-dvxe; iTraupwvxai ßasiXrjo;. Hdt. 7, 180 xdya 0' av xi xal xou ouvop.axo;
l::aupoixo (fruetum capere ex). In att. Prosa nur iTiauptaxeadat xtvo;
xt. Andoc. 2, 2 ei xt u|xa; ypv] ätYadöv e^ou Ircaupibfrai fruetum capere
e me. a, 367 xotat öe Tir]Xe|Aayo; Trertvufxivo? iqpyexo jxu&cov. 28 xotai o£
jxüdojv rpye -axrjp dv8p<uv xe öetuv xe. X. An. 3. 2, 7 xou X070U oe
rpyexo tuSe er begann seine Rede, wie PI. Euthyd. 293, a. X. An.
1. 6, 5 I'fTj Kupov apyeiv xoü X070U tuoe die Beratung eröffnen, vgl. Cy.
6. 1, 6. Hell. 4. 1, 32 |iexd oe xoüro v^p£axo X670U 6 Oapvdßa£os. Th.
2,12 7j8e tj fjfxepa xoi; "EXXrjai fxe-j-dXwv xaxtSv ap£ei wird der Anfang
grosser Leiden sein, wie X. Hell. 2. 2, 23. 3. 5, 3 et jat) xt? ap£et
7;oXe|Aou Anlass zum Kriege geben; dann 4 otödaxovrö; u>; oux rp£avxo
^oXe}iou, dXX' d(xuv6{xevot rXdov den Krieg anfangen. Th. 1, 144 TCoXejxou
oux ap$o(i.ev, dpyo|xevou; oe djxuvoüueöa. Hdt. 4, 1 uTif p£av dotxiTj?.
1, 5 uTrdp£avTa doixiov Ip-yiov. 'Avaßoi'veiv vt)6? ß, 416. t, 177. 0, 284.
'Ercißaiveiv yiopac, vecov, xei'youc u. s. w., z. B. 8, 521. e, 399. trop.
poet, z. B. eVfposüvrj; <\>, 52, teilhaftig werden, trans. Hs. th. 396 xip.fjc
xoti -/epdtov ^x:ißT)aefX£v. S. OC. 400 -p]; oe jxt) 'pißatv^; optov. OR. 825
ijxßaxeueiv ^axptoo;. Hdt. 6, 65 xouxou Inißaxeutuv xou p^oto; darauf
348 Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. § 416.
fussend. 3, 63 iTttßaxeüeiv tou Sjiipoio; ouv6|Aaxo?, sich eindrängen in
etw., sich anmassen. Vgl. 9, 95. S. Ph. 867 u» 92770? u-vou otdooyov.
X. oec. 11, 12 dxoXou&a Taura uavta dXXTJXtov. PL Polit. 271, e öaa
xr; TotauTTj; Izzi xaToc/.0(j|A7j(jecD; kv.6\i.zva. Vgl. Civ. 504, b. S. Aöt. 192
xai vuv doeXcpd xiuvoe XY]pu£a; £//"• Vgl. Isoer. 4, 71. PL civ. 511, b.
X. Hier. 1, 22. Ar. R. 765 tou IIXouxcdvo; f;rj?. PL Tim. 55, a (^cDviav)
xrj; dfxßXuTdxr]; . . £tpe£7J? -yeYOvutav.
Anmerk. 4. Mit diesen Begriffen verwandt ist p.scoüv Hdt. 1, 181 ue-
ooüvxt 5e xou xf); dvaßdoto;, in der Mitte des Aufsteigens sich befindend. PI. Pol.
265, b (i.Eaoüotv tt}; nopeia;, vgl. Civ. 618, b, ebenso (leasüiu PL leg. 756, e r^
dsi Set [aeoeueiv xtjv 7:oXtxEfav. So auch ptsoo; Eur. Rh. 531 piaa 8' ai'sxo; oöpavoü
TtoTÖtai. Daher auch fAExa£u, (AEoaT]Yu(;) ep. c. gen.
Anmerk. 5. Während der Genetiv in den oben besprochenen Fällen als
partitiver Genetiv das Ganze bezeichnet, das von der Handlung nur zum Teil
betroffen wird, steht bei Verben des An fasse ns und verwandten Begriffen, die
an sich mit Akkusativ verbunden werden, wie Xa|AßdvEtv, aipeiv, IXxeiv, ayEtv u. a.
nicht selten, namentlich in der Dichtersprache, der Körperteil im Genetiv, an
dem eine Person angefasst wird. A, 463 xöv oe TtEoövtct zoocöv IXaße xpeicuv
'FAEtpTjVüjp. y, 365 TrjX^fAayov 6' dp1 siztira 7:poaat£a; Xdßs youvwv. Vgl. B, 316.
A, 371. 0, 68. A, 591 pi-i-s 7:006; TETaywv. P, 289 71006; sXxe, vgl. a, 10. W, 854
(TiEXsiav) otjoev 7:006;. X, 493 dXXov pisv ^Xoivyj; iputuv, ä'XXov os ytxüivo;. p, 48U
eVjsiv xivd 7:066; rj xai ysipo;. A, 323 ystpo; eXovx' dYEfisv Bpi<J7](oa. Vgl. A, 542
u. s. (aber E, 137 oeüixepTjv 8' eXe yetp' 'AYa[XE(jLvovo;). A, 154 ystpo; ^'/<uv (haltend
MsvIXaov. Vgl. A, 488. n, 763 e^ev 71086;. 7, 439 ßoüv 8' ay^TTjv xepdcov. A, 197
£av{Hj; 8e xojjlyj; eXe n^Xsitova. E, 477 ucpsXxE noSoüv. Q, 515 Y£P0VTa °e ystpo;
dv£oT7), vgl. £, 319. Pind. N. 1, 45 aüyevwv [xdp^at; 6'cpia;. Aesch. S. 326 d-fEaftcu
-XoxdfjLOüv. Eur. Andr. 710 t]v . . imar.äaai; x6|at);. Cy. 400 rivovto; dprdsa;
dxpou 7:086;. Selbst oe . . xtiv opyscov xpepuüfiev Ar. PI. 312 st. des gwhnl. e$ od.
dro. Vgl. S. Ant. 1221 xpEfxaoxTjv aüylvo;. Seltener in Prosa. Hdt. 5, 16 xd oe
vT)7:ta 7:ai8ta o£ouot xoü 7:066; a-dpx<p ex pfde alligant. X. An. 1. 6, 10 EXaßov xfj;
Ccuvt]; xov 'Opovxav. B. eq. 6, 9 dysiv xfj; Tjvta; xov irtTtov.
Anmerk. 6. Bei i'pyeaöat steht zuweilen der Ausgangspunkt der
Handlung (inapere ab cd) im Genetiv, der in diesem Falle als Stellvertreter des
ursprünglichen Ablativs zu betrachten ist (vgl. § 421). I, 97 sv cot ptiv Xtj£u>,
oso 6' dp£o[Acu. cp, 142 dp£d;j.svoi xoü ytopou, odsv xe rcsp otvoyoEust. Dafür ge-
wöhnlich ir.6 oder ex xtvo;. PI. conv. 186, b dp;ofxat «7:6 xrj; taxptxfj; Xe^w/.
X. Comm. 2. 1, 1 axo—(ü[A£v dp£d[AEvot «7:6 xfj; xpocpfj; uiorEp dzo xtiv oxotyEttuv.
Cy. 8. 8, 2 dpS-op-at 8todoxu>v e'x xü>v ftsfiuv. Theoer. 17, 1 in A16; dpyu)[AE<j&a xat
£; Ata Xtjyexe, Motaat.
Anmerk. 7. Mehrere dieser Verben erscheinen vereinzelt mit dem Akku-
sativ. Theoer. 1, 59 oü6e xt 7:a zoxi ystXo; ip.b\ {HyEv (= 7:pooE&qEv) ; m. d.
Akk. des Neutr. eines Pron. (§ 410, A. 5) S. Ant. 546 [xtjS', ä [ayj 'fttY£«> itotou
OEaüXTJ;. S. Ant. 961 <ia6<uv xov Oeov h y.Epxoa(ot; YXiuoaat; bdt. <l. increpare.
(B. d. Sp. Nonn. Dion. 45, 317). Mit Gen. u. Akk. 857 f. E^a-jaa; äXYSivoxdxa; e>oi
[xEpt'fjiva;, | 7:axpo; xptnoXtoxov olxxov, wo der Akk. von dem in der ganzen Bedensart
•LaüEtv dXY. p.Ep(|i.va; liegenden Begriffe: schmerzlich erwähnen abhängt. 'F>7:au-
pfaxEtv in der Bedeutg. berühren öfter, in d. Bedeutg. erlangen selten
mit Akk. A, 573 u. s. ärraupiaxsiv ypoa. 0, 107 ärtaopfaxeadai xaxov. Pind.
§ 416. Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. 349
N. 5, 49 nöyßuiv äuotßdv £jroupeo. — Pind. N. 3, 10 <xp/E ujjivov, ubi v. Dissen.
B, 273 ßooXd; x' i^apytuv dya&d;. Eur. Tr. 148 i&pfa 'yü) fj.oX-dv. X. Cy.
7. 1, 9 -aiäva E$dpS(o. Vgl. 25. 3. 3, 58. 4. 1, 6 -atdva ^dpyea&e. PL Euthyd.
283, b t}aüfxaox6v xtva ävrjp xaTfjp/£ Xoyov. Eur. Hec. 685 xaxdpxojxai vojxov
ßaxyEtov, ubi v. Pflugk. 'YTidpxetv E'jEpysatav xtv{, efj xtva Isoer. 14,57. Dem.
19. 280. Aeschin. 2, 26. Daher auch pass. Dem. 1, 10 t«5v iiapa xüiv 8eü>v •Jjfiiv
ü-7]py(j.evü)v. — 'Ercißatvetv c. acc. S, 226. e, 50. S. Ai. 144. Hdt. 7, 50. TXf-
-/softat m. d. Akk. des Neutr. eines Adj. Ps. PL Hipparch. 226, e. (rX(x£<*»«i
zspt xivo; Hdt. 2, 102 oeivük yX^ojAEvotat Tcept xtj<; £Xe'j8eptT;c.) — OtyydvEtv u.
a^xEj&at werden bei Pindar auch mit dem Dative nach Analogie der Verben
des sich Näherns verbunden. P. 4, 296 äsu^ta 9tyEjAEv. Vgl. 8, 24. 9, 43. 0. 1, 86
dxpdvtotc icpd^ax' u>v Ins«, ubi v. Boeckh. P. 10, 28 dXatat; ötTrxöfAEada. Vgl.
N. 8, 35. J. 3, 30.
An merk. 8. Nach Analogie der Verben der Berührung werden die
Verben des Bittens, Besen wörens mit dem Genetive der Person oder Sache
verbunden, bei der man bittet oder schwört, als: Xbosodoi, ixexeueiv, IxvsTo&at,
indem der Bittende die Kniee oder das Bild der Gottheit berührend sein Gebet
aussprach, ß, 68 X(oao[iai rtu.k\ Zirjvo; ' OXufA7:io'j tjoe 0E(xtoxo?, ubi v. Nitzsch.
Aesch. Suppl. 332 x( cdt(; txvsla8at xtüvo' dyumtuv Ssäv; Eur. Or. 671 xauxrj? Ixvoü-
uai as. Hec. 752 ixexeuu> oe xüjvoe youvdxwv | xai aoü ysvEfou oe£i5? x' EÜoatfj.ovo?.
I, 451 r) o' a{lv Efxs XtaasoxExo yoüvojv. Auch yo'jvdCso9at X, 346 |j.f( jae, xuov,
yjuviuv yo'jvdCEo [atqoe xoxt;(dv. Vgl. X, 66. Analog Hdt. 6, 68 iyiu tuv oe (AEXsp-
/oixai xüiv ftsuiv (per deos te obsecro), ubi v. Valcken. Folgende Stellen bestätigen
die gegebene Erklärung: K,454-f. 6 piv ;juv Spt,eXXe yEvstou x6,P' 7iaysqj | didfAEvo?
XiccEa&at. f, 584 itttccuv d^djxEvo; yatT]o/ov 'Evvooiyatov | o|i.vu9t. Hdt. 6, 68 to
a-^xsp, Oeü>v as xüiv xs aXXcuv xaxaTrxofAEvo; Ixexeüid xat xoü spxEtou Ato; xoüoe.
8, 65 ATjtxapTjxo'j xs xai aXXiuv [xapxupiuv xaxaTrxopiEvo;. X. Cy. 6. 4, 9 Otywv
a'jx-rj; xtj; xEcpaX-rj; £;tEÜ£axo. — Wenn dvxt zum Genetive tritt, so wird diese Be-
ziehung gleichfalls sinnlich aufgefasst: vor dem Bilde der Gottheit (stehend) flehen.
Auch kann die Person oder Sache, bei der man bittet, als die Bitte anregend,
hervorrufend, also ursächlich aufgefasst werden; alsdann treten die Präpositionen
i^sp u. zpo; zum Genetive, wie wir in Deutschen um . . willen anwenden.
X, 67 vöv oe oe xüiv ottiSev youvdCofxai, oü TCapEovxtuv, | rpo; x' dXoyou xat rcaxpos.
0, 665 xüiv uTrsp ivüdo' iyü> yo'jvd£o[Aat 06 7iap£ovxtov. Vgl. 660. X, 338.
3. Die Begriffe des Erlangens und Erreichens, als: xoyx«-
vsiv, erlangen u. treffen, dmox-, nicht erreichen, verfehlen, (Ttposx., aber
Ttvt begegnen, aovx- S. Pli. 320, sonst m. Dat., £vx- S. Ph. 1333, Hdt.
4, 410 XeXupivr); tt; yscpupir]; Ivxuyövzzi, ubi v. Baehr, sonst m. Dat.,
Ijiit-, antreffen, aber ineidere in aliquem m. Dat., ::apax- u. jrsptx- stets m.
Dat.), Xayx<xvstv (häufiger m. Akk.), xr/avetv S. OC. 1487, sonst c. acc; £<■-,
IcpixveTaöoct (xadixvetaflai b. d. Dichtern seit Hom. stets m. d. Akk., s.
Passow), xXr,povofxsrv (c. gen. rei erben, c. gen. pers., einen beerben),
xXr,pousdat Dem. 57, 46 U. 62 xf? lepcoouvYj; (sonst m. Akk.), xupetv,
poet. u. neuion., seit, att., iyxüpeiv Hdt. 7, 208 dtXoytT)« xe IvexupYjae 7ioX-
X-rj; = Ixuxe (iyxupetv c. d. ineidere in aliquid), s. Baehr. II, 609
IXrexo -fap Teu^ejdat . . :rpoßtßa>vxo?. Isoer. 2, 37 iTretOT) Övtjxou oa)(j.a-
xo? Ixuxe?) Txetpto xf? <\>oyrz aöavaxov |xvr([xr)v xaxaXmetv. X. An. 3. 1, 28
350 Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. § 416.
airovSwv exuyev. Cy. 4. 1, 2 vi'xt); ts xexuyTjxajxsv xal ffümjpi'a?. Zu-
weilen auch Tu-yyavEiv mit Gen. d. Sache und einem (ablativischen, vgl.
§ 421) Gen. d. Pers. S. Ph. 1315 u>v oe uou tu^eiv i^U^xai, | otxoujov. X. An#
5. 7, 33 ou 8e oyj iravTwv ofojxeda xeucsaftat Itiouvou, quam laudem ab omni-
hus obtenttiros nos esse credimus. Ist d. Sache durch d. Neutr. eines Pron.
ausgedrückt, so wird gewöhnlich der Akk. gesetzt : ru^yavetv x( xivo;.
X. An. 6. 6, 32 xauxa hi uou xoyovxe;. Mehr Beisp. b. Herrn, ad Vig.
p. 762. S. El. 1463 e>ou xoXtxaxou irpocjxuy cl> v. Ph. 552. Ar. PI. 245
jxexpi'ou 7ap dv8p6; oux ^Ttexuye; utuiroxe. Th. 3; 3 öXxd^o; dvotYO[x£vrj?
Ijuxuywv. X. oec. 2, 3 ei öqaöoü (ovrjxou iitixuyoijxi. Vgl. Comra.
4. 2, 28. Dem. 48, 3. AaTydveiv Scöpcuv ß, 76, xxepecuv s, 311. X. Cy.
3. 1, 24 oi oouXetav cpoßoujxevoi oyxs at'xou oud' urcvou Sovavxai Xa^yocveiv
6ia xov cpoßov. Vgl. An. 3. 1, 11. Hier. 6, 9. Aor. II. XeXayov xiva
7iup6;, einen Toten des Feuers, der letzten Ehre teilhaftig machen, öfter
b. Hom., z. B. H, 80. 0, 350 u. s. w. X. Comm. 2. 1, 20 cd oid xap-
xspt'a? IjujxeXeiou xwv xaXojv xe xoVyaötuv ep^wv IcixveTadai ttoiouoiv. Vgl.
Hell. 2.4, 15. Isoer. 4, 187 oux icpixvoufiat xou jxef£0ouc auxtov (xüjv
TrpaYfjiaxcov), wow assequor. Vgl. 4, 113. PI. Hipp. maj. 292, a eu p.dXa
[xoo £cptx£<jöat Tteipdaexca (beikommen). Dem. 23, 210 ouxoi xXrjpovo-
fxouat xf; üjxexlpac oö$7]c xal x<ov o\'(ab<Zv. 57, 41 ^KtxX^poo xXrjpovo-
jjnrjaa; Eurcopou. 18, 312 x e xXrj p o v öfJLTjxa; xwv Oi'Xtüvo; xoü XTjOeaxou
ypTjfidxajv ttXeioviov tj 7ievxe xaXdvxuiv. S. Ant. 870 8'j<j-6x;i«ov xaat^vrjXE
•jfdfxtuv xupiqaa?. Hdt. 1, 31 al 'Ap^Etai (IjxaxdptCov) xt;v jxTjxlpa aoxtov
(xeov v£T)vt£(ov), ottuv (= oxi xotoox(ov) xsxvtov ixüpr]<je. Ps. PI. Ale. 2.
141, b xtuv [xeyi3xwv dc-yaftwv xexopT)x6xa.
Anmerk. 9. Mehrere der angeführten Verben werden auch als Transitive
mit dem Akkusative verbunden: Xafyavsiv gwhnl., t^yx^veiv selten. (E, 582
yepjjiaodu äy/üiva xu^wv [liaov hängt d. Akk. nach dem ayriixa xa&' ö'Xov xal (jipoc
von ßdXs ab, während xuyu>v absolut steht); aber öfters m. d. Akk. des Neutr.
eines Pron. oder Adj. (§ 410, A. 5). Aesch. Ch. 711 xi^x«"*^ xd 7tp63<popa. Eur.
Ph. 1666 ob y^P äv xuyoi; xdos. S. OC. 1106 atesT; a xe65ij]. Eur. M. 758 xuyoüo'
a ßoüXofxat u. m. xo c. inf. S. Ant. 778 xE'j£sxat xö [i.Yj 8avEtv, s. Herrn, ad Vig. 762,
Nr. 198. 'Evxuxeiv TiaiXav, S. Ph. 1329 zweifelhaft (die Stelle ist verderbt).
PI. civ. 431, c xdc oe ye äTrXctc xe xal (jLExpfa? (d;rti}op.(a;) . . £v 6X(you iTrixsüSst,
ubi v. Schneider. Mit d. Akk. des Neutr. eines Adj. oder Pron. X. Hell. 4, 5, 19
xaXXa ^7TEx6YXav£j ubi v. Breitenb. Vgl. 4. 8, 21. 6. 3, 16 h n Ir.ixüytovi
(überall in dem Sinne: in etw. Glück haben). KXT)povop.Etv c. acc. rei Lycurg. 88,
oft b. Späteren, s. Passow. , auch xX. x£ xivo;, etw. von einem erben. Luc.
D. M. 11,3 xX. dTro&av6vT&; t\xoü xd xTT)p.axa. Bei Späteren auch xXT]povo(*ETv xtva,
z. B. x6v 7iaT£pa, xöv dTiotlavovxa u. s. w. S. Lob eck ad Phryn. p. 129 KupEiv
Aesch. Ch. 714 xdxst xupouvxtuv owfxaatv xd 7:po3cpopa. (Aber Aesch. S. 699 ß(ov
eu xupTjoa; = a!v.) Eur. Bh. 113 xupVjosi; tioXe[jl£ou; . . (psuYGvxa?. 695 jioöev vtv
xup^atu ; Hec. 698 eV dxxat; vtv xupüi.
§ 416. Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. 351
4. Die Begriffe a) der hastigen Bewegung, des Zielens und
Strebens nach etwas, b) des Verlangens und Sehnens nach
etwas, als:
a) jxeixaö); ep., anstürmend, hastig strebend, p-atfidv, iTnjxaisa&ai (beide
poet.), (iplfeaöai (opryvaattau poet. u. Ps. PI. Ax. 366, a), sich ausstrecken
nach etw., trop. streben; iitei7oji.evo? ep., ifrosiv 0, 693 veo;, gegen das
Schiff andringen, 6p|xdv u. 6ppi.daÖai ep., 6poüeiv Pind. P. 10, 61, Iki-
ßäXXeudat ep., sich auf etw. werfen, luatuietv ep., losstürmen auf etw.,
ioou|xevo; ep., teaöat, bes. Ujxevoc ep., Icpisaöai; axoydCsadai U. bei den
Dichtern : xixuaxEaöai, xo;d££ji)ai, xo£süsiv, dxovxi^Eiv, ßaAXetv, £ itcxsiv, isvai,
otareüeiv nach etw. zielen, schiessen; d. Adv. töu; ep., Wu neuion., euöu
att., gerade auf etw. los. E, 732 fie^aiu' Iptoo? xal dutTJ«. Vgl. N, 197.
S. Ai. 50 ysTpa fj.at[xiuaav cpovou. ja, 220 axoitEXou iTtijxatso, strebe
dem Felsen zu, bildl. K, 401 ^aXcov Stöptov iTrep-aiExo dufa.6;. e, 344
vötrrou. Z, 466 co; einwv ou Tiatob? opscaxo cpaiötjxo? Exxwp. Vgl. 11,322.
Bildl. X. Hell. 4. 4, 6 (actov lixi) xüüv fE xaXXiaxtov xal ixe^iaxtüv aYadwv
OpEfOfAEVOUC d;lE7iaiVOXaXT]; XeXsuXTj; XOyElV. T, 142 ^TrEl^OfAEvÖ £ TIEp
Aprjo;, a, 309 Itt. oooto. A, 334 Tpwcuv 6p|x^aEt£. S, 488 tu p [j. t; ö rj
6' 'Axdfxavxo?, vgl. <I>, 595. Z, 68 E\dpu>v £,7rtßaXX6[xsv o;. N, 687
e* tt a'taso vxa vscüv, vgl. E, 263. 6, 733 £aaüpiEv6; TTEp 880T0. Th. 1,8
i > ~ <s ~ f « ff > ~ I rv,(
fiCplEfJLEVOt X(UV XSpOUJV Ol TfitJQOC, UTTEfJLSVOV XTjV XCUV XpSKJJOVCDV OO'JÄEtav.
V, 855 rj; ap' dvwfet xo£eueiv, vgl. S. Ant. 1034. Eur. lo 1411.
P, 304 7Exxa>p 8' aox' Aiavxo? dxovxise 8oupi, vgl. 525. 608. X. Cy.
1. 6, 29 el 8e ttoxe 7ioXsfxo; fEvoiro, Süvaiads xal dvftpo)7Ta>v <jx oy d£ saOai.
Sehr oft bildlich Isoer. 8, 28 axoy. xou 8sovxo?. PI. Gorg. 465, a oxoy.
xou tjSeo;. Eur. Ba. 1096 auxou ysp^aoa? . . IppiTtxov. S. Ai. 154 xulv
-/dp fj-E^aXtüv (]/uyiuv lel; oux av d|xdpxot;. (Eur. Ba. 1099 aXXai oe öupjou?
teaav öV atölpo; | IIsvÖeük). N, 159 Mr,pi6vY|? aüxoto xixuaxexo ooupt.
A, 100 6i3xeu<tov MsvsXdou. M, 254 (OusXXa) tdu? vtjwv xovi'tjv <p£pev,
vgl. 11, 584. P, 233. Hdt. 6, 95 elyov (ßirigebant) xd; v£ac ?0u xou
EXXifjaTtövTou. PL Lys. 203, a l7iopEuo|A7jv i; AxaoTj|xi'a; sudü Auxei'ou.
Zweifelhaft euöu; Eur. Hipp. 1197 xf,v eu&ü? "Apyou; xdrcioaupia; 666v.
b) £iri9u[i.Eiv, ipdv, ipumxcuc I^Etv U. oiaxsta&ai, dvspaaftTJvat xrj; dpyat'a?
dpExrj; X. Comm. 3. 5, 7, rursas studio antiquae virtidis incitari; die
poet. Epaiftai, epaxt^Eiv, XiXatscrdai, iXoEiöai, tayavdv, [ptEipsiv, d. poet. U.
neuion. ifiEipeaftai; hviftp, Ttsivfv; xtxxav lüstern sein, x% E^p^vr]? Ar. P. 497,
i-txücesodat, ^mxuep^vat aniore exardescere, Ar. L. 221 f., xpü^Eaftai amore
consumi, Ar. P. 989; b. Späteren: xaisu&ai Hermesian. b. Ath. 598, a, xvi'Ce-
adai Theoer. 4, 59. Luc. D. Mer. 10, 4. Macho b. Ath. 577, e, dXicixEa&at
amore capi, X. Ephes. 3, 2; auch d. V. desiderat. fyei'eiv S, 37 i^si-
ovts; duxrjs xal r:oXI(i.oio, cupidi pugnam videndi; Adj. £pam/js, 86aEpo);,
^Triauix^xrii;, liriöuixrjxixö;, Ttpöbujxo!; cupidus, S. El. 3. Über d. Deutsche
352 Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. § 416.
s. Grimm IV, S. 655 ff. P, 6G0 (Xswv) xpetiuv Ipaxt'^wv. I, 64 tcoXe-
}iou Ipaxat iTUOTjfAtou. a, 315 XtXatöp.ev6v rcep oooto. f, 122 £X6ö-
pisvat Tieoioio. 300 öp6p.ou ioyovöwaav, vgl. 9, 288. K, 555 ^u^eoc
[fjLet'ptuv. Hdt. 3, 123 [[xetpero yp7]|j.dxcov. PI. civ. 403, a 6 opdöc
Ipco; TTsepuxe xoapiiou xe xai xaXou auxppövax; xe xat [xouaixtuc ipav. Symp.
181, b (ot cpauXot) xouiv 3{ü|xaT(üv jxaXXov r) twv tj;uyüiv Ipioatv. 186, b
xö avö(xoiov dvojxouuv In du ja et xat £pa. 216, d 2u>xpaxr](; IptüTixtu?
otdxEixat xtov xaXiov. X. Oec. 12, 15 ipu>TtxoJ? E^ouai xou xepoai'vetv.
Vgl. Hier. 1, 21. Cy. 3. 3, 12. PI. Civ. 438, a ouSsl; tioxou irabu\xzl,
dXXd yprjaxou ttoxou, xal ou atxou, dXXd ^prjaxou atxou' rcdvxe; fdp apa xä>v
a^aftcuv ImOuptouatv. u, 137 atxou o' ouxeV Icpr) isivi^piEvai. X. Oec.
13, 9 Tteivajcn xou liratvou oüy yjxxov Iviai xalv <puaeo)v r\ aXXat xcuv aixwv
xe xal tioxüjv. Vgl. Conv. 4, 36. Cy, 7. 5, 50 Tietvyjv au|x[xa^cüv. Seltener
oi<|r?jv. PI. civ. 562, c 7t6X.Ii; eXeu&spi'a« oi^saua. Pind. N. 3, 6 öt^TJ
os Tcpayo; aXXo jxev aXXou. Hdt. 7, 6 vetox£pa)v Ip^wv lit td u jatjx r;;. PI.
leg. 643, e ::ai6siav rotouaav iTii&ujxrjX^v xe xat Ipasxrjv xou ttoXixtjv
YeveaBat xeXsov.
An merk. 10. Allen diesen Genetivverbindungen gemeinsam ist der Begriff
des erstrebten Zieles. Wo dieser Begriff wegfällt, stebt der Akk. oder ein
präposi tioneller Ausdruck. So öpEYEo&at c. acc. erreichen, treffen: 11,314
av-eXo?, T, 805 ypöa; ausstrecken: Q, 506 yetp' 6pifza\la.i; darreichen: atxov
t' ope£at. — 'Kuiixoii e a&at berühren regelm. m. Akk. A, 190 SXxoc, t, 441
öiü)v vtüxa, E, 748 iTtrtouc, X, 531 JjtcpEos xoutttjv, h. Merc. 10S Ttupo; xEyv-yjv (unter-
suchen). — Die Verben des Werfens in Prosa mit Akk., z. B. xoJeueiv {hrjpfov X. Cy.
1. 2, 10, äxovxfCetv uv Hdt. 1, 43, oder mit etc, iizl c. acc. Ebenso öpjiäv, 6p-
fxäo&at et;, ItzI, rcpos. — 'Eyfsaftai mit xoüto nach § 410, A. 5. S. OB. 766 7ip6;
xt xoüx' ecpfeoat; X. Ag. 11, 14 ist verderbt.
Selten ist der Akk. bei den Verben des Verlangens: S. OB. 58 f. ijXEfpEtv
Yvtuxa. a, 409 rj eov aüxoü ypeto? ieXSoptevo; xoS' (huc) Ixdvet; (nach ieXScup
E^Xosaftai § 410. 2 ff.). E, 481 -/.xTjfj.axa zoXXd, xd x' eXSsxat o; x' £tcioeutj?. Chilon.
b. Stob. flor. 3, 79 7 \i-r\ ETuftujxEt dotivaxa. Menand. fr. 15, 3 toiov sKtftupuüv. —
OtXsTv, tto&eiv, dYotTräv, oxsp^stv werden mit dem Akkusative (die beiden
letzten aber auch als Intrans. mit dem instrumentalen Dative) verbunden, als:
äYaTtäv xa -apovxot (toi; Ttapoüotv) contentum esse. (Über den Unterschied zw.
cp-.XEtv u. ipäv s. Apollon. de synt. p. 291.)
5. Die Begriffe der Annäherung und des Begegnens, wenn
damit der Begriff des Anteils oder des erstrebten Zieles verbunden
ist, als: dvxdv ep. poet. u. neuion., dvxtav ep., dvxtd^Eiv poet., unavxdv
ep. poet., dvxtßoXEtv ep. poet., 7isXd£etv poet. u. neuion., TtXr)atd^etv seit.,
(gwhnl. c. dat.), i(XTreXd^ea&ai S. Tr. 17, i^feiv b. d. Spät.; dvxto; ep.
poet. u. neuion., Ivavxto? besond. in strengen Gegensätzen (in allgemeiner
Bdtg. c. d.) !), dvxtrcaXo; poet. seit., gwhnl. c. d., dvxt'axpocpo« (auch c. d.),
TiapaTrX^ato; PI. Soph. 217, b; avxa ep., Ivavxa Y, 67, dvxtov ep., neuion.,
i) Vgl. Bumpel a. a. 0. S. 297. Haase ad Xen. B. L. 1, 7 (5) p. 55 sq.
§ 416. Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. 353
seit, in att. Prosa (c. dat. Hdt. 2, 34), dvxi'a ep. poet. u. neuion.,
dvxixpo(?) ep., dTtavxixpy u. xax., ivavxi'ov, xaxevavxi'ov Hdt., SO auch xouu.-
TraXiv, im Gegenteil, TieXa; poet. u. neuion. (auch c. dat.), uX/jatov, £776;,
af/_i ep., fcjyoZ poet. u. neuion. Fl, 423 avxTqjfD 72p £7(0 xouo' dvspo?.
H, 158 avxav {J-ayr,?. Pind. 0. 11, 42 aXtuaio; dvtasai?. S. Ant. 980
d 6s aitepfia (Akk. nach § 410, 6) fxev dp^aic^ovcuv ccvxoca' 'EpsyOetödv.
Hdt. 2, 119 £eivi'o>v Tqvxyjae (= Ixu^e) pt^dXwv. 1, 114 xu>v (= <Sv) dito
Küpou TjVXYjoe. a, 25 dvxtocuv xaupiov xe xal dpvetcuv exaxopißrj? 1). S.EI.
8G9 f. ouxe xou xdcpou dvxidaa<; | ouxe 70(uv irap' rjfiiuv. Ph. 718 dvopuiv
^aOcov TCatoo; ui:a vxrj^a c = xuywv. A, 342 jxot^rj^ dvxißo Xtj <ra 1. 6,547
xdcpou. cp, 306 eVrjxuos. Hs. op. 784 7d[xou. Pind. 0. 13, 31 xojv. S. Ai.
709 ueXdaai vewv. Vgl. 889. Ph. 1327. OR. 1100 Ilavö; . . iceXa-
afreiaa, llbi v. Schneidew. Tr. 17 ipLireXasöf vai xoixr,?. X. Cy.
3. 2, 8 tb; 61 jxaXXov I-Xtjcu a£o v 01 djxcpt xöv Kupov xaJv axpcuv. P, 31
\i.t\o' dvxioc taxaa' IfAsTo. Eur. Or. 1460 7<jvaixo? dvxi'ot axadevxe;. Hdt.
2, 34 T) Arjonxoc; xy)? opeivf,? KtXtxiT); jjidXiJxd xq dvxiT] xeexat. (Hingegen
gleich darauf 7) 6e 2tvü>;nr) xu> Iaxpto ixotoövxi £; ttdXaaaav dvxiov xsexai, in
dem ersteren Beispiele will Hdt. nur die Lage Aegyptens durch Kilikien
bestimmen; K. ist die nähere Bestimmung Aegyptens; in dem letzteren
wird die Mündung des Istros als der bei dem ganzen Gedanken be-
teiligte Gegenstand bezeichnet2), s. d. Lehre v. d. Dat.). A, 214 ivav-
xiot Isxav 'A/aiwv. S. Ai. 1284 Exxopo; jjlovo; jxövou . . TjXtt' ivavxtoi;.
PI. Euthyphr. 5, d xö dvöaiov au xou ptiv &<nou iravxb; Ivavxiov, auxö 6e
a(>x(p ojxoiov. Eur. Ale. 922 upievaicuv 700c dvTiTtaXo;. PI. civ. 522, a
-rjv Ixeivt) 7' (sc. rj jjioucjixt]) dvxi'axp oepo? xtj; 7UjAvaaxiX7J; ^). P, 29 ei' xe
fjieu cxvxa ot^tqc. 69 dvxiov IXftsjxsvca MsveXdou. Hdt. 3, 144 xaxevav-
xt'ov xrj? dxpouöXio; xaxsaxo. Eur. Hipp. 389 xoupiTiaXiv tcecteiv eppsvwv
„a sana mente discedere, bene cogitatis contraria probare,u s. Valcken.
Vgl. X. Cy. 8. 4, 32. Hdt. 6, 77 äfx°» MV0VT0 T% TfpovBo«. 8, 39
tteXoc? KaoxotXiY);. Vgl. 138. S. El. 900 xüp.ßou TipossTp-ov aaaov. X.
Hier. 7, 4 ou8s[j.ia dvöpcDiu'vY] tjoovy] xou Oei'ou 1770x2 pa> ooxeT elvai r, 7]
Tispi xd; xt(xd; sucppoauvr). Eur. H. f. 1109 sX9a> xcuv ipiojv xaxcuv tteX«;}
Dem. 9, 27 ttXitjcjiov ©yjßiov xat 'AdTjvdjv. 8, 36 aTravxixpü xtjc 'Artix%.
Vereinzelt und zweifelhaft ojjiou = I776? S. Ph. vsw; ojxou.
Anmerk. 11. In der einfachen Bedeutung sich nähern, begegnen
werden die genannten Verben mit dem Dative verbunden. Doch Pind. J. 5, 14 f.
xoiatotv 6p7atc dvxidcai«, talium votorum compos f actus. Einige nehmen ver-
einzelt den Akkusativ zu sich. A, 31 eiaov kiyoc, dvxtoioaav (Akk. d. Zieles
nach § 410, 4). Eur. J. A. 149 r]v yap vtv Trokars dv-cT)ar]s, wo nofiirat« dvxäv
den transitiven Begriff „geleiten" bildet. Hdt. % 141 dvTtdCwv töv 'Apaßtwv
1) Mehr Stellen s. b. Buttmann Lexil. I. S. 9 f. u. Weidenkaff, de usu
gen. ap. Hom. Halle 1865. — 2) Vgl. Rumpel a. a. 0. S. 297. Haase ad Xen.
R. L. 1, 7 (5) p. 55 sq. — 3) s. Stallbaum ad Plat. Phileb. 57, b.
Kühners ausfuhr!. Griech. Grammatik. II. T. 1. Abt -3
354 Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. § 417.
axpaxov (ubi v. Baehr), entgegengehend angreifen. Vgl. 4, 80. 9, 7. 1, 105 c-pea;
dvxidaas ocupoiat, donis excipiens. Trag, precibus adire, S. Ai. 492. Eur. Andr. 572.
Pind. N. 1, 67 oxav 9eoi . . Fifd^'zaai^ jj-dyav dvxid£(uatv, bellum inferunt. Hdt.
4, 121 oi 2x6&at ü7fr]vx(aCov xr]v Aapsfou oxpaxnfjv. Pind. P. 5, 44 exovxi itpir.zi
voij) töv eüspfExav u-avxidaai. PI. Phil. 42, c £iv xrfit ä-avxiifAsv f,Sovd; xai
XüTiaj, ubi v. Stallb. Vgl. Lob. ad S. Ai. 802 p. 351. Über dvavxfos, xoü-
vavxfov, IfjuraXtv, xö IfxTiaXiv tj oder xai s. § 542, 1 u. § 423, A. 18.
§ 417. Fortsetzung.
1. Die Begriffe des Anfüllens mit etwas und des Vollseins
VOn etw., als : -X^Heiv, 7:XYjthmv, TrXiqpouv, TTijATuXdvai, jxssxoüv, cpupsiv ep.,
Erctaxscpsaöai ep., bis zum Rande füllen, 7S|asiv, ßpi'Osiv poet., axsivEaÖai ep.,
ßeßua(i.£vo? vy;|xaTO? 6, 134, vdaasiv, adxxEiv, tiXouxeiv, ßpÜEiv poet.; suiropEiv;
ttXeco?, IpuiXsu)-, au|j.-Xea>;, [xeaxo?, zXouato;, TioXuxxrifKov ßiou Eur. Io 581,
aTtXrjdTo;, die poet. xaxYjpecprjs, bedeckt, angefüllt (Anacr. fr. 135 Bergk.
xpa7TsCai xaTYipecple; iravxot'cüv dyadiuv), dcpvEiöc;, Itusxe^y)?. ep., angefüllt,
7ToXo<JTecpY);, Treptarecp^c, cpiX68iopoc, freigebig, z. B. eufxevet'a;, PI. conv. 197, d.
1, 224 TrXTqaajxevo? 6' ol'voio OEira;. i, 219 f. xapaol piv xup<ov ßpT-
9ov, axEi'vovxo oe cjtjxoI | dpvtuv r(ö' ipi'cpcuv. I, 175 xpYjxfjpa? iize-
axE^avxo jcotoTo. u, 22 (xrj ae -jEptüv Itsp £a>v axfj&o; xal yellza cpupaco |
atjxaxo;. Hs. SC. 290 ßpi{}ö|AEva axayücüv. S. 0. .C. 16 f. y<upo;
ßpucov odcpvr)?, IXaias, djxrrEXou. Aescll. Ag. 659 öpcup-sv dvfroov TrlXa^o;
AfyaTov vExpoi? | dvopcov 'Ayaiäiiv vauxtxwv x' IpeiTuwv (m. Dat. u. Gen.,
öfter b. Spät., s. Lob. ad S. Ai. 716 p. 332, 2), wie florer e frugum
Lucret. I, 256. X. Conv. 4, 64 osaa^ixlvo? tcXouxou xtjv tyuyjp Iao|j.ai.
Vgl. Oec. 8, 8. An. 4. 6, 27 xcüfxa; ttoXXwv xal d-fa{}ü>v -yEfiouaa?. Eur.
H. f. vEXpwv TrXrjdusi tteoov. Dem. 8, 74 l|x-X^aexE xtjv ödXaxxav xpiif]-
pu>v. PI. Lys. 206, a 01 xaXoi, iTrstoav Tic auxouc iTiaivfi xai auq], cppovf,-
jxaxo; ^[xi:i[XTrXavxai xal fASYaXauyiac. Apol. 26, d xd 'Ava^a^öpou ßißXi'a
-/ejxei xouxcov xcov X6-/cdv. X. Hell. 6. 1, vau? itXrjpouv dvopcov. PI.
civ. 494, c TrXTjpouudai IXkioo;. S. Ant. 280 Trauaal rcpiv op^f? xai [jle
fjLEax cujai X£-f(ov. X. vect. 6, 1 xpocpf; surcopEtv. Dem. 18, 27 tioXXüjv
|jlev ypr^axcov, TtoXXwv 6e axpaxitüxuiv EUTrop^aa«. PI. civ. 521, a ap£ouatv
oi xciji ovxi TiXouaioi oü ypuji'oo, dXX oo oei xöv Euöai'fxova ttXouteiv, CcdtJc
d-yailrj? xs xal £[x<ppovo?. 6, 319 ou<jfi.sv£ü>v o dvoptuv ttXeTo; oopio;. £, 113
oivou IvitiXeio?. Eur. Cy. 503 tiXem; o'i'vou. a, 165 dcpvEiöxspoi ypo-
coTo xe iffö^xo; xe. ß, 431 xpyjXYJpas Itc taxEcpla ; oivoio. S. OR. 83
t:oXu tJXEtprj; 8a<pvT)?. El. 895 tce picjxs <pr|? avdltuv. PI. civ. 411, c
ouaxoXi'a? ijATtXeoi. X. Cy. 3. 1, 3 oiadsovxcov xal IXauvovxcov xö -eöi'ov
jxejxov. Dem. 18, 217 yapa? xal iitaivtüv f( tcoXi; Tjv fXEaxT). X. An. 1.
2, 7 TrapdoEKjo? d^pitüv Oyjpicüv TiX^pr)?. 22 neSiov oevopcov TravxooaTicuv
aujxTiXEujv. Dem. 27, 60 drXvjaxoxaxoi ypT](xdxcov. Vgl. X. C}r. 8. 2, 20.
§ 417. Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. 355
Anmerk. 1. Statt des Genetivs stebt zuweilen der instrumentale Dativ.
Eur. Or. 1363 8axp6owi yap 'EXXdö' ct7iaoav ETiX-rjae (hingeg. 368 Saxpuiov 5' iTiX-rjaev
e>e). Vgl. Aesch. P. 133. Tb. 7, 75 Saxpuai ttccv xo axpdxeu|j.a ttXy)o&£v. S. Tr. 54
7:aiai fiiv TOdotaSe 7iX7)#6et;. Aesch. S. 464 reveipiaai 7iXiqpo6|Aevoi. Bpüeiv u.
ßpUeiv häufiger m. d. Dat., z. B. Aesch. Ag. 169 Opdcet ßpuwv. H. Cer. 472
7:äoa oe cpuXXotafv xe xal av&satv eüpeia ^9mv | Ißpwe. ÜX^pT]? seit. Eur. Ba. 18
paydoiv "EXXtjoi -X-ripets zoXet?. 'Acpvetöj seit. Theoer. 24, 106 ueYdXaic depveto;
dpoupaic. Vgl. 25, 119. Hs. op. 120 dcpveiot jx-/jXotoi. (ibid. 455 dvrjp eppeva« dcoveio;
nach § 410, 6.)
2. Die Begriffe des Geniessens, Essens, Trinkens, Sätti-
gens, als: diroXaiieiv, övi'vxadai fast nur poet., JjtpeXeiv u. -eleftou nur ver-
einzelt und zweifelhaft, so irdayetv poet. = d;roXaueiv c. g., iaftieiv, cpa-yeiv,
rcaxetadai ep. poet. u. neuion., eutuyeicjfrai, eaxtav seit., xepireadai ep., tcivsiv,
Yeueiv, -feüea&at, xopewüvai seit. S. Ph. 1156, gwhnl. m. Dat., xopevvuadai
poet. U. sp. pros., ajxevai ep., sättigen, aaaafrai ep., dpeaaaöai Hs. SC.
255, iptcpopeiaöat Hdt. 1, 55, ubi v. Baehr, u. b. Spät.; Adj. a-yeuaxo?,
aircwTo; ep., dxöpYjTo; poet., axo; ep., insatiabiUs, dvövrjTo; Dem. 18, 141.
19, 315. X. Comm. 4. 3, 11 diioXaüetv Tidvxtuv tojv d-faSou^. Isoer.
4, 2 evö; o dvopö; eu cppGvrjciavxo? arcavxe; av öctto X au aeiav ol ßouX6|xevoi
xoivwvitv -zrfi ixet'vou oiavoia;. Nach Analogie v. drcoXaueiv Antiph. 5, 17
tocpeXeTaftai xouöe xou vofxou, ubi v. Maetzner, st. des gwhnl. wcpeXeT-
uBcu a.KÖ od. IV. xtvo; (doch ist die Lesart unsicher). S. OC. 436 ouoel?
I'ptuxo; xouö' iepatvex wcpeXojv = drcoXauetv ttoiiov. Pind. N. 1, 32 iöv-
xtDv eu naöetv, praesentibus frui. Theogn. 1009 xcdv auxou xxedvcuv
eu nauyJ|iEv. (Die Belege für eu updajeiv xivo; sind von zweifelhaftem
Werte: S. OR. 1006 liegt gen. abs. vor, OC. 391 ist der Ausdruck
verdächtig.) t, 68 oaixö; ovyjoo. Eur. M. 1348 oute Xsxxpcov veofdixtüv
6 vt|<to [xai. Ar. Thesm. 469 ouxid; ovai'fxYjv xüüv xexvcuv . . [ncw tov
avopa, so wahr ich mich meiner Kinder zu erfreuen wünsche. So auch
in Pros. Dem. 28, 20 ouxtoc ovauöe xoüxauv (xtiJv 7raiS(üv xxX.), jxtj
7repu'ÖT]xe ;xe. t, 102 XtoxoTo cpa^cüv. X. Hell. 3. 3, 6 yjoecu; av xal oju.(ov
ia&t'eiv auxaJv (dagegen Au. 4. 8, 14 xouxoui; xal cofxou; oei xaxa<pa-yeiv,
vgl. Anm. 2). a, 124 oeuevou TT-a55d[xevo ?. Hdt. 2, 47 xraxsovxai tiuv
xpewv. Vgl. 1, 73. 2, 37 fy&ucov oü aept I£ecm Tidaaadai. PI. civ. 352, b
eotD^ou xou Xö-pu, fruere sermone. Akt. Theophr. char. c. 8 ooxcu \xol
oe eucü-/Tjtjeiv xaivwv Xo^wv st. des gwhnl. Dat., s. Casaub. ap. Ast.
p. 102. So PI. Phaedr. 227, b xeiSv Xo^cov u;xac Aujia; eiaxt'a, vgl. Civ.
571, d, st. des gwhnl. Dat. I, 705 xexap7:6p.evo i cpiXov rjxop | ai'xou
xai o'ivoio. A, 780 iitei. xdp7iY]|j.ev ioTjxüo; yjos Troxryco;. Danach auch
5. Ph. 715 ohoyßxou Trfüfxaxo? rja&r), erfreute sich = genoss d. Tr. X, 96
aTjxaxo? oeppa tu cd (dagegen 98 inst rcfev aljxa, vgl. Anm. 2). X. Cy. 1. 3, 10
xi 6y) oux aTieppo cpiqaac xou otvou 5 PI. conv. 203, b [xedufföel; xou
vexxapo?, berauscht von N. PI. leg. 634, a iirtxrjoeuiJLaxa -/eüovxa (sc.
23*
356 Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. § 417.
xou; avöpci)7io'j;) xtuv tjSovwv. Civ. 582, C ttj? xo'j» ovto; tHa; dö&vaxov
aXXiu ^e-veucdai tcXtjv xtp cptXoaöcpco. Th. 2, 70 xai dXXifjXojv i^e^euvTO.
A, 562 exGplo-aaxo cpopßrj?. E, 289 atjxaToc aoat ApTja. Vgl. I, 489.
T, 307 p.T) (jle irpiv at'xoto xeXsuexe |atjÖe tioxTjXo; | ctaaaöai cptXov Tjxop.
S. Ant. 582 euoatfxove; olat xaxüiv a-feuaxo; atcov. E, 388 Aprj; axo;
-oXejaoio.
Anmerk. 2. Der Genetiv hat partitiven Sinn. Tritt also der partitive
Sinn zurück oder ist er geradezu ausgeschlossen, so steht bei den Verben des
Essens und Trinkens der Akkusativ, bei denen des Sättigens der instru-
mentale Dativ. So bei den Verben des Essens und Trinkens der Akk. ziemlich
oft (vgl. des Weines u. Wein trinken, des Brotes u. Brot essen § 415, 2), wenn
der Stoff schlechthin als Nahrungsmittel bezeichnet werden soll. M, 319 e8ou<j£
xe Tifova jAYjXa | olvov x1 stjouxov jj.eXitjoeci. x, 101 dvsps; otxov eoovxe;. t, 347
KuxXuxJi, xtj, ~t£ olvov, i-z\ tpdYE; dvop6p.sa xpEa. X. Cy. 6. 2,28 oaxt; dXcpixoctxet,
uöaxt [j.E[aiy(Jievy)v dsi xtjv (xdCav iaö^Et, xai oaxt; dpxoaixst, uoaxt OEOE'jp.Evov xov
äpxov . . p.Exd §e x6v otxov idv olvov E,~t7ifvtu[J.sv, oüosv fAEtov syouaa tj <J>uyr, **va~
-aüoExai. Ibid. 1. 3, 6 xpea ys sötuvoü, iss tüchtig Fleisch. PL conv. 176, c
t:oX*jv TtfvEtv olvov. Ebenso natürlich bei aufessen, austrinken, wie X. Cy.
1. 3, 9, und bei io&fEtv in der trop. Bdtg. verzehren, wie *F, 182 xoü; apia aoi
-dvxa; Tiüp äc&f Et. Ar. V. 287 [atjo' ooxu>; asa'jxov e<j#ie. (Daher pass. o, 318
£3§tsxat (j-ot otxo;.) Wie jaexe-^eiv (AEpo; xtvo; od. xt xtvo; gesagt wird (§ 416, A. 1),
so Isoer. 13, 11 oöo' dv E'Xdyjoxov i^spo; d7i£Xauaa[j.£v aixfj;. Th. 2, 53 xoü ßtou
xt drcoXaüaai. Kapjroüadat wird stets mit dem Akk. verbunden.
Anmerk. 3. Bei 6v(vaa&at und d-oXsÜEtv findet sich neben dem Genetive
des Gegenstandes, von dem man Genuss hat, auch der Akkusativ eines neutralen
Adjektivs oder Pronomens zur Bezeichnung der Art des Genusses (nach 6'vtjoiv
övfvotadcii, d::6XatJ0iv ditoXa6eiv xtvo;). II, 31 x( oeu dXXo; ovVjaExat; S. Tr. 570 xoaovo'
övf,aT[j xüiv £;x<Lv . . Tiopdjxujv. X. Comm. 1. 6, 2 oü Se ptot ooxei; xdvavxta xfj;
socpla; äzoXsXccjxEvat. Vgl. 4. 3, 10. PL Phaedr. 255, e d£toi dvxt 7:oXX(Jüv 7rovcuv
Sfjiixpd dTioXaüaai. Isoer. 8, 81 osSotxa, p.Tj 7rstpu)|j.Evo; üptd; EÜepYEXEtv otüxo; diro-
Xaüato xt tpXaüpov. Statt des poet. 6v(vaa&a( xtvo; xt friictum pereipere ex dl. sagt
man in Prosa «reo xtvo;. PI. Charm. 175, e [atjoev ov-rjaEt dirö xaüxTj; xtj; otueppo-
cüvtj;. Ebenso duoXctÜEtv xt d~6, rcotpd xtvo;. PL Euthyd. 299 a rcoXX' dyadd
cItco xtj; ü[AEx^pa; oo<p(a; xaüxTj; dTroXsXctuxEv 6 TcaxT,p. Ferner d-oXauEtv xtvo;
dt ti 6 od. ex xtvo;. PL Phaedr. 255, d d-' dXXo'j ö'fftaXfAta; dzoXeXauxto;, qui ex
alio lippitudinem sibi contraxit. Civ. 395, c i'vct jx-rj i% xt); pu[/.TjOsu>; xoü slvat
drroXaücwaiv, ne ex imitatione (sc. rerum turpium) x6 slvat sibi contrahant, i. e.
id sibi contrahant, ut ipsi turpes evadant, s. Schneider ad h. 1. Endlich
PL civ. 606, b ci-oXciÜEtv ävdyxTj dno xuiv dXXoxpttuv e(; xd ot'xEta, wo dro wegen
des Gegensatzes steht: sie müssen sich von Fremden für das Eigene Nachteil
zuziehen.
3. Die Begriffe des Riechens, Duftens nach etwas, als: o^eiv,
rcveiVj TrpoaßdXXetv. Aesch. Ag. 1310 x6o' o^zi öuptdxtov lysaxitav. Ar. N.
50 ff. I^w | o^tüv xpu-j-o?, xpajta;, fipttov reeptouatot;, | tj 8' ao ptupou, xpoxou
xxX. Anacr. 28, 9 pjpou icveiv. Anth. 11, 240 Ttvetv xpdyoo. Ar. R. 338
tö; rjSu [xot -poa£7rveuae yotpet'cov xpecüv. Ach. 190 o^ouat niTTrj? xat
Tcopooxsurj? vEwv. Theoer. 1, 27 xtaaußtov . . ext -^Xucpavoto -oxüjoov.
§ 417. Genetiv bei Verliert, Adjektiven und Adverbien. 357
7, 143 rrdvx tuaosv Oepsoi; jxaXa tu'ovo;, co 3 6 e 3 ö~ü>pa;. 29, 19 avopolv
xuiv urspavopscüv Soxeet; -vestv. Ael. h. a. 14, 27 xpes -dpiTToXXa iirxd
xvi'jjr,? -poaßdXXovxa. Auch kann noch ein Genetiv hinzutreten, welcher
den Gegenstand bezeichnet, von dem der Geruch, Duft ausgeht (obwohl
hier gwhnl. öctto dabei steht, wie Hdt. 3, 23 o£etv &k auxTj? [ttj? xp^vTj;]
wjsI i'cüv, vgl. 113). Ar. Ec. 524 xrjc xEcpaXrj; o£a> {iupou *). Vgl. Anacr.
9, 3 ttoöev (jLupcov i:v£Ei;; Ar. P. 180 tcoA-ev ßpoxou jxs KposeßaXe; woher
duftete es mich an nach einem Sterblichen?
Anmerk. 4. Nach Analogie der Verben des Anteils und der Fülle werden
vereinzelt, namentlich in der Dichtersprache, auch einige andere Verben mit dem
Genetive verbunden, zu denen sonst zufolge einer anderen Auffassung der instru-
mentale Dativ tritt, e, 72 Xsijaiüve; [laXaxot fou rfik seMvou | &tjXsov (strotzten),
Y, 408 d-oaxiXßovxs; dXsicpaxo;. PI. Phaed. 113, a X(ij.vtjv ^EO'jaav uoaxos xat
-tjXoü. Hdt. 4, 205 £<öaa eliXsojv i £ e £ £ ff e , scatuit vermibus. PI. Phaedr. 230 b
rt "Tj^Tj (JeI <I>yy_poü uSatoc I, 242 afixds o' ifi-p-rjOEtv p.aXEpoü zupo; (urspr.
übersprühen mit etw.). 11, 81 [at] o?) itupoc a^ojjilvoto vrja; e'vt-pTjatuot. Vgl.
B, 415. p, 23 i~Et xe rupo; dspstu. Z, 331 dXX' dva, p.vj xdya daxu zupo; ot](oio
öspTjxcu. Vgl. A, 667. H, 410 (vsxua;) 7T'jp6; piEiXtooE|j.Ev (wie sonst rupö;
XeXaystv). Hymn. Dian. 9, 3 ircitous dpaaca (tränkend) ßccitas-/o(voio MeXtjxo;.
Bei den Verben des Badens, Waschens. E, 6 XeXou[aevo; 'QxEavoTo. Z, 508
Xoiscftai E'jppEtoc -oxocpLoTo. ß, 261 yEtpaj vttiiapiEvo; noXirj? dX6;. 0,265. 0,560.
Ferner xaxa — daaeiv Ar. Eq. 99 f. Ttdvxa xauxl xaxa~da«u | ßouXE'jfAaxiojv. PL Lys.
210, a xou? öcp8aX[j.ou; £|j.-daai t?|S xlcppa;.
4. Bei den Verben der sinnlichen Wahrnehmung dxoüeiv,
Itc-j xaxaxoustv, dxpoaaflai, xXueiv ep. poet., di'siv ep. poet., ataödvsa&at mit
den Sinnen wahrnehmen, ituvdaveadsct vernehmen, hören, suvtevat ver-
nehmen, verstehen, oacppat'vEsdai steht die Person oder Sache, deren
Worte, Ton, Schall, Geruch u. s. w. wahrgenommen wird, im Genetiv,
dagegen der Inhalt der Wahrnehmung selbst (Wort, Schall, Geruch
u. s. w.) in der Regel im Akkusativ. Lys. 1, 43 xtov [xapxüpwv dxTj-
xöaxs. PI. Gorg. 503, c IlspixXsa O'j xal cru dxr,xoa;. X. An. 4. 2, 8
dxo'jjavxs? ttJs uaX.Tti-)f]fo?. T, 76 fiuftov dxoücra?. K, 354 ooui-nov dxoucja?.
PI. Euthyd. 283, a ißXs-ojxsv ixpo? otuxöv w; auxi'xa [xdXa dxousojxsvoi frau-
[xaai'ou; xivd? Xö-fou;. X. An. 4. 4, 21 dxoüsavxe; xöv öopußov. S. OR.
708 ifiou 1-dxooaov. £, 328 Ato? ßouXr,v i-axoüsT]. PI. Prot. 314, c
0 ö'jpujpöi xaxrjxouev tjjxcuv. 330, e dp' oöx opötu; upiajv xaxYjxouaa 5 Civ
531, a cpocatv ext xaxocxoüetv xivd Vj/^v. X. Cy. 1. 3, 10 oux dxpocüjxevot
xou aöovxo; a)[xvuexE apiaxa ocostv. Th. 6, 89 Iva jjly] ystpov xä xoivd . .
dxpodorjaOe. Ps. PI. Eryx. 403, d xou; Xo-fou? dxpocüjxevo;. A, 357 xou
0' IxXus -oxvta (J-rjXYjp. S. Ph. 976 ap' 'Oöuaalcu; xXüco; Ai. 290 xXutov
ffaXTri-^o?. A, 455 xu>v Öl xe xr,X6cj£ Souttov Iv oupsatv IxXue -otpi^v. S.
OR. 340 xi; -^dp xotaux' av oöx dv opYi^otx' eizt] \ xXucdvJ 17, 508 TXauxü) . .
ayo; -/evexo cp&o-fc^; dt'ovxi. K, 532 xx'jttov aie. Ar. N. 292 igofl-ou
J) S. Bergk. reliq. comoed. Att. antiq. p. 325 sq.
358 Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. § 417.
cpuivf,? ajxa xat ßpovxfs; S. El. 89 itoXXd? jxev &prjvtov woa:, | TioXXd; 6'
civTTQpei« TjaBoo | ax£pvu>v itX7)7ac. IIüv{ldvsai} ai nur selten von unmittel-
barer Wahrnehmung. P, 102 d 8s uou Atavrö; 7s ßorjv «ryadotb 7iu8oip.r)v
wenn ich irgendwo (einen Laut von) Aias vernähme. 0, 224 p.dXa -yap
xe fia^T)« IkuOovto xal äXXot hätten das Kampfgetöse vernommen. 0, 379
Iti:u9ovto Aiö; xtutcov. tt; 412 ETrsu&sxo ßooXd?. a, 34 xoüv oe suvIt)^'
tepöv [xevo? 'Avxtvooio. (In gleicherweise b. Hom. auch uovt'esdai 8,76
xou 8 a-copeuovTOi; £uvexo £av8ö? MevlXao?.) Hdt. 1, 47 xal xcocpou auvtirjfu
xal ou cpiovEuvxo; dixoua). Th. 1; 3 oaoi äXXr/tuv cuviEaav, vgl. Hdt. 4, 114.
£, 289 Ipiftsv cuvi'sc Itio?. X. Cy. 1. 6, 2 6i' epjxrjvetuv xd? xü>v öeaTv au|x-
ßouXi'ac auvtlvai. Ar. E. 654 xpOfi[J.Uü)v öscpp ai v ofxat. Hdt. 1, 80 tu;
u>acppavTO xdytaxa xalv xafx^Xtov oi brrcot xai eTSov aüxd;, otujcd dvloxpecpov.
ibid. xrjv iojxYjv öacppaivojxsvo;. — Zu dem Genetive der Person oder
Sache tritt oft noch ein Partizip, das den Inhalt der Wahrnehmung be-
zeichnet, t, 497 et oe cpBe-fcap-evou xeu r« auorjaavxos axouaev. 6, 505 xoü
6e IloaEiodiov [xr/äX' exXoev auorjaavxoc. PI. Ap. 37, d Xe^ovro? ipiou dxpoa-
uovxat ot veot. Polit. 306, d S7iatv£XT]s ei'xe auxo? 7io)koxe "yE-yovac eixs aXXou
Ttapwv ^Tiaivouvxoc Tjaöriaat. S. d. Lehre vom Partizip.
Anmerk. 5. Die Grenze zwischen Genetiv und Akkusativ ist nicht immer
scharf zu ziehen. So können z. B. aü5-r), o<l> u. a. ebensowohl Stimme in dem
Sinne von: das den Ton Erzeugende, wie Stimme in der Bedeutung: der gehörte
Ton, Laut, Wort selbst aufgefasst werden und demnach mit kaum merkbarem
Unterschiede in den Gen. oder Akk. treten. So gen. \i, 198 cp&oyy^s Setpr^ouv ■/] xo 6o jj.e v.
cp, 237 rjv Se xt? t] axcivayfjS tje xxuttou e'vSov äxouoTj | dvoptüv. S. Ph. 225 <fu>v-?is
dxoüaat ßcrjXofxat, aber acc. S. OC. 1610 dxouet 9&6770V. Ai. 15 du; EÜjjLct9ss oou . .
cpu)V7](i.' dxouto. 6re». X, 451 atoo£-r]s Exupfjc (nzbz exXoov, vgl. 11,76. S. Ant. 1207
cpcuvfjs 0' äziuÖEv 6p9(tuv xujx'jpLatcuv | xXuet xts, aber acc. 0, 270 Öeoü e'xX'jev aüoTjv,
vgl. N, 757. Eur. Hipp. 86. S. Ai. 975 aüoTjv ^ctp ooxtö Ts6xpou xXueiv | ßoüivxos axrjc
xTJao' ^7i(5xo7tov (xeXoj. t, 401 ßo-rjs dtovxe; (seine rufende Stimme), aber 2, 222
d'tov oTia ydXxsov AiaxfSao (den Kriegsruf). Z, 465 afjs xe ßoyjs aoü ft' EXxT(ft(j.oto
iruOsa&at, s. Hentze im Anh. z. d. St., aber x, 147 ei rtu; Epya töoip.1 ßpoxüiv
£vo7:tjv xe Tt'j&ot'fjujv. PI. leg. 791, e xd p.T)7ru> cpiuvfjc £uvi£vxa (iratSta), aber B, 182
£'jvet]xs &sds ona. S. Ant. 1218 xöv Alp.ovos cc&oyy07 Guvdrjpii. PI. Prot. 325, c
auviy, xt; xd XsY0|j.£va, vgl. X. R. L. 2, 1. Besonders auffällig ist die gleichartige
Verwendung der beiden Konstruktionen bei Herodot. Vgl. 1, 45 xouxiuv dxouaa;,
141 iQXOUCav xouxtuv dvEVEtySsvxiDV es xds zoXtot?, 2, 114 dxouoas xo'jxiuv (aber 115
dxouccf; xaüxa), 3, 128 dxoiaavxas xouxcuv (aber gleich darauf -^'xo'joav xaüxa).
4, 157. 5, 79. 7, 13 dxouoavxt ;/.ot t^s 'Apxaßdvou yv<"Pl''1?- Doch auch sonst, z. B.
Eur. Hec. 967 X^^oa p.L>9ous tuv xXuiuv dcp[x6[i.T]v. S. El. 35 yprj ,u.ot xotaüft' 6
Ootßo;, iuv reüaij] xdya. Daher finden sich bisweilen beide Konstruktionen in
Einem Satze neben einander. \x, 265 fj.uxT]ihxoü x' ^'xouaot ßoüiv aüXtCou-Evatuv | ciiöv
xe ßX-rjyjjv (Bekker mit Eusthat. [AUX7]&ii.6v). Eur. Suppl. 87 x[viuv -jotaw rjxouaa
xai oxepviov xxutiov | vExpüiv xe 9pTjV0L»s; *) — Bei a(a9dvea9at, das mit dem
einfachen gen. pers. nicht verbunden wird, tritt das sachliche Objekt ohne deut-
1) Vgl. Lob eck ad Soph. Ai. 716 p. 332.
§ 417. Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. 359
ichen Unterschied in den Gen. oder Akk. X. conv. 1, 16 tJo&exo tou y^">xo;.
Hell. 4. 4, 4 x-7j; xpou^^s Tj'aftovxo. S. El. 683 TJa&eT dvopo; 6prh'<uv xr)pUY[J.dxu)v |
Spofxov -pox7)pü£avxo;. Ar. PL 670 eiticuv, rjv xtj al'aiLrjxai 'Locpou, | oiyöcv. Dagegen
688 Tjodetö 7tou |xou xov 'iiocpov. S. Ai. 1318 f(a!}6[xT)v | ßo-^v 'Axpstocöv. X. Cy. 3. 1, 4
r[adsxo xd YtYv^fx£va-
Anmerk. 6. Wenn aber die Verben des Hörens nicht schlechthin vernehmen
bedeuten, sondern auf etwas hören, d. i. a) anhören, zuhören, auf etw. merken,
b) gehorchen, so werden sie regelmässig, auch bei sachlichem Objekt, mit dem
Genetive (doch in der Bedeutung gehorchen, Gehör schenken auch mit dem
Dative) verbunden. <p, 290 dxo6etc (a-jSwv ■fi;j.EXEpu>v. PI. civ. 450, b Xöyujv
dbcouaofxeVj'j;. Lycurg. 16 5so[Aai o1 üuiöv, d xoü aal [aou ttj; xaxir)YrJpi3£ Std xsXou;.
X. Cy. 3. 1, 8 ottuj; xt,? ofxt]? äxo'jaTj?. 0, 199 ot e&ev öxpuvovxo; dxoüaovxai xal
dvaYXT). Aesch. S. 196 dp-/TJ; ttjs iffrjs dxoüasxat. Hdt. 3, 61 Euspoto; xoü Küpou
dxo'jaxea, dXX' oü KafxßuaEUJ. B, 143 oaot oü ßo'jX-?); ETidxo'jaav. PI. Prot. 315, a
yjxoXou&ojv i^axo'jovxE; xiüv Xeyo;j.ev(dv. S. Ph. 1417 oü 5' Euiöv jj-'J&ujv £t:o(xo'j30v.
Hs. op. 275 5(x7js litdxoue. (Mit Dativ Hdt. 4, 141 Snaxo'jsa; xip Trpcüxip xsXEuapiaxt.)
Dem. 1, 23 drj&Ei; xoü xaxaxouEtv xtvo; Etat. (M. Dat. Hdt. 3, 88 Apdßtot oü5ajj.d
xaxTjxouoav II Epaxal.) Ar. N. 263 eücpTjfxeiv ypT] xov jrpEffßuxrjv xai xtjs e&vtjs Ü7ra-
xouEtv. PI. Theaet. 162, d ttjs 07]UT)Y0pta? öcJEtu; &7tetxouei« xal TiEt&Et. Hdt. 3, 101
Aapstou ßaaiXeos oüoajjid ür-fjXO'joav. Th. 4, 56 AÖTjvafcuv ü-axoüovxs; Ätheniensium
imperio subiecti. PI. leg. 708, d ürraxoüaat v6puuv. (M. Dat. X. Cy. 1. 1, 3 rjdEXov
otiixöi u-axoÜEiv u. s. w.) So auch die Adjekt. etttjxoo;, xax^xoo;, auv/pcoo;, ütttjxoo;.
PI. civ. 499, a X6y<uv xaXcüv dzTjxoot YEYovaatv. Aesch. Eum. 732 oixtj; fz^io%a\
XTjao' iTTTjxoo; fXEvio. (M. Dat. PI. Phil. 25, b dv Ttsp ye ^f*aiS eü^als e*t:tjxoo; y*7"
vTjxaf xt; Oeüjv.) PI. Tim. 70, a xoü X6y&'j xaxTjxoov ö'v. Men. 71, e (Y'jvatxa)
xaxTjxoov ouoav xoü dvopoc Hdt. 1, 72 fjaav oi Suptot Mt(oiuv xaxr,xoot u. s. (M.
Dat. 1, 141 Kpo(ou) Tjaav xaxTjxooi). PI. leg. 711, e ol £ov/jxooi xuiv Xöycuv. Hdt.
1, 102 (ÜEpaa;) 7rpu>xouc MtjÖiuv ü-tjxoou? irM-q<zz, u. so immer bei ihm. Th. 4, 78.
X. Cy. 4. 2, 1 u. oft. (M. Dat. X. Hell. 6. 1, 7 oxt ÜTtTjxoot aüxtü eIev Mapaxol u. s.)
O, 236 oü5' dpa 7:axp6? dvrjxo üaxTjasv 'A:r6XX<i>v, vgl. 11. 676. Aesch. Pr. 40
ävvjxo'jGXEtv 3e xüiv raxpö? Xoyüjv otov xe Txüj? ; Y, 14 oüö' ^voatyftcuv | vtjxo üaxTjas
iteä?. [jl, 271 xexXuxe (xe'j ixü&wv hört auf meine Worte, o, 220 o't o' dpa xoü
jj.dXa [xev xXüov tjOe ztilovxo. Eur. Or. 436 oixoi ^' üßpfCcja', cuv 7:6Xt; xä vüv xXuet
(quibus oboedit). Isoer. 14, 6 osofXEtT oiv ü^tüv jaex' EÜvoiac dxpodaaoOat xtüv
Xeyo[aevcuv. Th. 3, 27 Tjxpoüivxo Ext xcüv dp-/6vxcuv. PL Gorg. 488, c Sei dxpoäaöat
xoü tayjjpoxEpo'j xoü; dodcVEaxEpo'j;. 0, 378 dpd<uv dtiuv N7]Xr]'.doao y^Pov~°C (er-
hörend). A, 237 xal (aev [jle'j ßo'jXEiuv ?uviev -ctfrovxo xe [xü&u) (sie hörten, merkten
auf meine Batschläge). Nach Analogie von dxouEiv, gehorchen, zuweilen auch
TTEt&sattai c. gen. Eur. J. A. 726 7xsti}ea&ac y^P efthaftai oeSev. Hdt. 1, 126 vüv
tuv ipiEO -EiftojxEvot Y^v'£3&i sXEÜikpoi. 6, 12 [x-q TiEti}u)(jiE9a aüxoül). Th. 7, 73 a^üiv
-EiftEa&at. Ebenso vereinzelt d7TtÖEiv h. Cer. 448 oüo d^fÖTjas &sd Atöc «YY^Xtduiv,
und aTiioxo; inoboediens Aesch. S. 875 d-toxoe cp(Xtuv (aber c. dat. 1030). Zweifel-
haft PL leg. 632, b xot? e&Ttet$£at xwv vopuuv (sonst nur mit Dat., z.B. ib. 715, c
vojjiot; EÜTiEidEaxaxo;).
Anmerk. 7. Beidxoustv und x X 6 e i v , hören, findet sich vereinzelt ein Dativus
commodi. FI, 515 oüvaaat oe aü -dvxoa' dxoüoat | dv^pt x-^oou.evoj (einem bekümmerten
Manne zu Liebe). 531 (rXaüxo? Y^^TJaEV) °XTt ot (UX' '']y-0'-"^z (^£Ya? ^£0» EÜ^apisvoto
(s. § 494, A.). Q, 335 IxXue?, $ x' i^EXr^Sa. 8, 767 9sd oe ol e/Xjev dpf(c ihr
erhörte die Göttin das Flehen.
i) S. Stein zu Hdt. 1, 59.
360 Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. § 417.
Anmerk. 8. dxo'jstv, xXueiv, ataSdvEaSat, Trov&dvEaftat werden auch von
mittelbarer Wahrnehmung in dem Sinne von erfahren, wissen gebraucht und
nehmen dann das Objekt, auch wenn es ein persönliches ist, im Akkusativ zu sich
(doch vgl. Anm. 9, b). Ar. Th. 164 xal Opuvtyo;, toutov y<*P ouv dxtjxoas, aüxo;
xs xaXöc -»]v = nunc enim nosti, von dem hast du gehört. S. Ph. 591 dvöps xioö'
(u-ep xXuet;. X. conv. 4, 36 ataSdvouai xupavvous xivd?, o'f o'jtu» -stvüist yp-rj^axuiv.
Th. 2, 94 fja&ovxo xt]v ßoTjdstav. Isoer. 4, 86 -L»96(xevot xöv rccpl xfjv 'Axxtx-^v
TioXEfxov. E, 702 yaCovtT, ä»; irrüirovxo ftETct Tptosaotv "Apr^a als sie von Ares unter
den Troern, d. i. von seiner Anwesenheit hörten. Öfter mit Partizip. H, 129 xoü?
vüv e( 7txu>oaovxa; £np' "Exropt irdvxx; dxouaai. S. Ph. 261 ö'5' ei'ix' s^tu °01 xeivoc,
öv xXtieis Towc | "üiv 'HpaxXstav ö'vxa oechöttqv oicXtuv. Hdt. 7, 177 lr.ü$ov~o xov
nEpa-rjv iovxa h IltEpnfj. Schon b. Hom. ö, 732 ei ydp ^yw ttuSo^v xauxY)v öoöv
öpfxatvovxa.
Anmerk. 9. Ausserdem sind folgende Konstruktionen zu bemerken:
a) dxoöetv, xXustv, dxpoäa&at, 7:uv9dvEa8a( xtvo; xt von jemd. (aus jemds Munde)
etwas hören, erfahren, audire ex dliquo aliquid. \j., 389 taüro 5' iyaiv -rjxouaa
KaXu'ioü?. PL Ap. 17, b Ü[aeI; o e\aoü dxouasaöe Tiäoav xrjv dXTjikiav. X. An.
1. 2, 5 ßaatXEÜ; tJxouce TWacpEpvo'j; xov K'jpou cxoXov. PI. Hipp. maj. 285, d a
rfiiwz ooü dxpotovxat. S. OR. 235 xaüxa ypr[ xXueiv ipoü. P, 408 xo y£ [XT]xpöc
It:e6ttexo. Ar. R. 1417 zuftear>E \xo>j xaö(. Hdt. 1, 122 xöv rrdvxa Xoy'jv xüiv tco[a-
riüv -u&Eo&ai. Statt des acc. rei kann ein Nebensatz oder das Partizip im Akk.
eintreten. X. An. 1. 10, 5 ßaotXsü; tjxouue Ttaaacpspvou; ö'xt o't "EXXtqve; vtxtösv.
1. 8, 13 dxoutuv Kupon Icjcu ovxa xoü 'EXXtjVixoü Ejjcuvüpto'j ßaatXla. S. Ph. 1273
ßouXouat 5e oou xXueiv, | rcöxspa xxX. El. 293 ö'xav xXutj xtvo? | Tj'Sjovx' '0psax7]v.
X. An. 4. 6, 17 xoüxiov 7rjv&dvo;.i.at ö'xt oüx dßaxöv dsxt xo opo;. Daher auch ttuv-
ddvso&at xtvo; xt von jemd. etw. erfragen, jemd. nach etw. fragen, x, 537 TEipsaiao
Tru&EO&at. Aesch. Ch. 848 Truvödvou öe xüjv £evu>v. Ar. N. 482 ßpayja oou tcuöe-
a&at ßouXoixai. X. Cy. 1. 4, 7 xtöv etto^evojv eVjviMvexo, 7:0101; oü yprj 9irjp(oi;
TcsXdCstv. (Selten mit persönl. Obj. xtvo; xtva. Ar. Ach. 204 xöv avopa
Tiuv&dvotj | xtüv oootTTopwv, ubi v. A. Müller. Alexid. ap. Ath. 164 f., Mein. 3, 501
xoü jj-afEipou Ti'jöopLEvo; xöv soxiüivxa). — Statt des gen. pers. werden auch die
Präpositionen Ttapd, poet. u. neuion. rcp6{ und lv., selten aTxo xtvo; gebraucht.
S. OR. t: ap' «YY^Xdiv dxoüstv. Dem. 6, 26 xaüx dxoüaavxs; ixelvot xat roXXou?
exepous Xöyou; Tiapd xä>v rpsaßEtuv. Hdt. 1, 118 t[xo'J3e -pö; xoü ßouxöXo'j xö
TrpfjYfA^. Vgl. Z, 524. Hdt. 3, 62 dxo6aa? xaüxa Ix xoü xTjpuxo;. Vgl. o, 374.
At:6 nur Th. 1, 125 ol oe AaxEÖatfAÖvtoi £tteioy] dcp' d-dvxwv Tj'xo'jaav Yv«»(j.Tf]v (wie
3, 36 Yv<"[xat dcp' Exdoxiov ^Xeyovxo). S. OR. 429 q xaüxa o-rjx' dvExxd rrpö? xouxou
xXueiv; x, 93 it; itiE'J exX'je;. Hdt. 2, 91 rrsüUojAivoc xö ovofxa -apd xt); fj.Y]xpo;.
X. Cy. 1. 6, 23 otd [AavxtxTji; -apd iIecüv r:yvi7av6[j.Evo;. T, 129 xaüxa ftsiüv ex
TcsuaExat öti-cpfj?. Vereinzelt erscheint 6 txo c. gen., aber in anderem Sinne, zur Re-
zeichnung des eigentlichen Urhebers, wie beim Passive. S. Ai. 1320 oü y^P
xXüovxe? ^ofAsv aiayfoio'j; Xoyoü; . . xoüö' otz dvopö?; (= geschmäht werden).
S. El. 553 ooü xdö' ^tjxo'jo utto (= öv£to(£E<J&at). Ähnlich Th. 5,2 alo96[JLevos
■j-' a'jxou.öXu>v, ö'xt xxX. (= certior factus a perfugis).
b) dxcjEtv, xXustv, 7ruv9dvEs8a( xtvoc über jemd. (de aliquo) erfahren, o, 114
Ttaxpö; dxoüaa?. S. Ant. 1182 xX6ouoa rraiooc, vgl. OC. 307. v, 256 rcuvSa-
v6[jiy]v 'IftdxY]? ich hörte von Ithaka, vgl. £, 321. Meist mit Hinzufügung eines
das Objekt (den Inhalt der Wahrnehmung) darstellenden Partizips (oder Adjektivs)
im Genetiv oder eines Nebensatzes, tc, 301 jat] xt; etzeix1 'Oot;cf|0; dxouodxu> evoov
iövxoc, vgl. a, 289. ß, 220. 375. ö, 728. X, 458. p, 525. ü, 490. p, 114 a6xdp
§ 417. Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. 361
'OSuaoTjoc (de Ulixe) xaXcta£'.ppovo; ounox' S<paoxev | £<ooü o'joe ftavovxo; szr/ftovtav xeu
(ex aliquo) dxoDaai (vgl. et, 287 zi ptiv xev zaxpö; ßtoxov xal vorrov dxo6or(;). S.
Ph. 426 olv ^y*^ I V'-'-"' av ■/j&^Xtjc1 öXcoXotoiv xXueiv. P, 379 8uo o' oy-tu ©ö>ts
zs-ua9Tjv . . riotrpoxXo'.o 9avovxo;. y> 15 oeppa -u&tjcu j raxpo;, o'-O'j xtj9s y°"7-
Th. 4, 6 £-6&ovxo xf(; II6Xou ■x.cL-iil-qv.ii.hr^. — Statt des einfachen Genetivs (ohne
Partizip) erscheint in Prosa regelmässig -spt c. gen. X. Comm. 4. 8, 4 >i^u> 5e
xai a "Epftoylvoos (ex Hermogene) ijxouaa 7repi a6xoü (toü Xcuxpdxou;). Ähnlich Th.
1, 70 Tcspl iov Guy. aioöaveo&at r^Iv y^ Boxeixe. Auch mit Part, ist der Genetiv
selten; dafür vielmehr Acc. part. nach Anm. 8.
c) oio&avEsftai xivo; ti von, an jemd. etwas wahrnehmen. X. Comm. 1. 6, 4
x( yoXsjtov ^o&T)oat xoöaoL ß(ou; was Beschwerliches hast du an meinem Leben
bemerkt? Statt des acc. rei kann ein Nebensatz oder ein Partizip im Genetiv
eintreten. X. Comm. 4. 4, 13 oöx ats&dvo[j.a£ cjou ö-otov vöfupov t] zolov oi'xoiov
XeYet«, ich begreife von dir nicht, was du . . nennst. PI. Ap. 22, c r^diir^ aäxcüv . .
oiopivcov aomiuxdxcuv elvat. X. Hell. 4. 2, 19 AaxEOoupLovtot oux tjoSövxo npootovreov
TJiv 7ioAEiAicuv. Th. 5, 83 AaxeSatfxovtot tJo&ovto xEiyt£6vxu>v.
Anmerk. 10. Nicht selten finden sich die oben angegebenen Konstruktionen
der Begriffe der Wahrnehmung auch bei anderen Verben, die regelmässig mit
dem Akkusativ verbunden zu werden pflegen:
a) piav&avEiv nimmt, namentlich bei Dichtern, an den Konstruktionen von
dxoustv teil, wenn es der Bedeutung des Hörens nahekommt. S. OC. 593 oxav
IxäÜTfi fiou, vou&E-Et. Ph. 541 wv [xadovre; ou&i; efoixov. Aesch. Pr. 702 p^a&eTv '
Yctp ttjoSe -püj-' iypr^Exs | tÖv ä(j.cp' souttjs a&Xov i£r)70UfAeV»]c. S. Tr. 408 xoöt' out1
sypr^ov, xoüxo oo-j fi'a&elv. Vgl. Ai. 800. El. 565. 889. OB. 545. Ant. 723. 1031.
Ph. 370. X. Cy. 1. 3, 10 IjjiavdaveTs ooSIv äXXTJXcov. 1. 6, 44 ud&E os jjlou xai xdos.
Nach Analogie von uav&dvsiv xivo; auch S. El. 344 «Ttavxa y*P 00t T*.a(* voo&ext,-
[icixa | 7.Etvr(; oioaxxd, xo-joev ix <j<rjxf]<; Xeysi;, u. Tr. 934 ix6ioay&Ei; xtiüv
xax1 olxov.
b) Viele Verben des Wahrnehmens und Urieilens, wie opäv, öecio&ai,
Oecdoeiv, a/.o-Etv, ö-ovoeIv, SwoeTv, dYVOEiv, otavoEtsöat, s'v&'jfASiSTlat, YlYV("3X£tv>
i-fsxaaöcu, EtoEvai, [Aav&dvEtv = verstehen, bemerken; — d^oSE/Ea&at an-
nehmen = billigen, gutheissen, o^aailat, T}au;j.d£siv, £7iaivEiv? piE[jicpEo9a(, i{>E7eiv,
können in gleicher Weise wie a(oddvEa9at das Objekt (in der Begel eine Person),
an dem etwas wahrgenommen, bewundert u. s. w. wird, im Genetiv zu sich nehmen.
Der Genetiv bezeichnet auch hier, dass die Handlung sich nicht auf das Objekt
in seinem vollen Umfange, sondern nur auf einen Teil desselben erstreckt (vgl.
§ 415, 3). Selten erscheint so der einfache Genetiv ohne weiteren Zusatz, cp, 36
dv/-f,v |sivoo6v7)s -pooy.7]OEo;" oüos TpaneOj] | yv<"t*]v aXXVjXiov (Sinn: sie schlössen
zwar durch Austausch von Geschenken Gastfreundschaft, aber sich später wieder
einmal als Gastfreunde [an einander die Gastfreundschaft] wirklich zu erkennen,
war ihnen nicht vergönnt). <b, 109 ei 81 £te6v 5tj | eox' 'Oojse'j; xcd olxov Ixdverat,
t\ [j.d).a von | y/wzöu.zft'1 öXXtjXidv da werden wir uns als Gatten (an einander das
Gattenverhältnis) schon noch erkennen. PI. Phil. 51, c ei jm>u |xav&dvsis wenn
du mich (diese Erörterungen von mir) verstehst. X. Comm. 2. 6, 33 afaaai xe
aÖTOÜ xat litt&'jixEl; «ptXo? oötoü slvat, vgl. 34. Zuweilen mit dem Genetiv eines
mit dem Artikel versehenen Partizips. X. Oec. 4, 21 a.-{o.\x<xi ~r"J xa^a^«p^aavx6s ooi
xai otaxd^avxo; sxasxa xoutcdv. Th. 3, 38 daujidCou tujv Trpo&Evxcov Trept MutiXtj-
vat'tuv Xeyeiv. Isoer. 6, 93 daüfidCw xiüv 6itep [xev xf(s Miz 66?7,; d-oövTJoxsiv
iftEXovxtuv, ü~Ep oe t^s xotvfj? y.-t) xr(v aüx-fjV Yvtü;j.T(v i/öv-(u\. Meist aber so, dass
das eigentliche Objekt (der Inhalt der Wahrnehmung u. s. w.) ausdrücklich
362 Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. § 4-17.
hinzugefügt wird, und zwar entweder im Akkusativ: xoüxo oou aYafj.at dies be-
wundere ich an dir, oder in einem Nebensatze: 9aufj.dCu) oou oxt XrfEi; es wundert
mich von dir, dass du sagst, oder (seltener) in einem prädikativen Partizip: d-o-
osvofAai oou Xsyovxo; = dT:oÖEyoij.at oou t6v Xoyov. Th. 1, 52 xoü oe ot'xaoE ttXoü
6 ts 0x67:0 uv, ö'-T] xo[i.to9-fjaovTat. X. Comm. 1. 1, 12 Trptüxov [aev aüxaiv £ 0x671 Et,
-orepa . . gpvovxat eVt t6 Jtepl xotouxtuv tppovcCCsiv xxX. (mit Txepf c. g. 1. 1, 15).
An. 3. 1, 19 ota&Etuasvo; aüxtüv, ootjv ycopav syotEv. Ar. equ. 803 (6 Orjfj-oc) a
TtavoupYEt; [a?j xoöopä oou. X. Comm. 1. 1, 11 oüosi; Trtönoxs Stoxpdxou; oüösv
äoEßs; oüoe ävootov ouxs Tipdxxovxo; eI5ev oü'xe Xeyovxo; tJxouoev (unter dem über-
wiegenden Einflüsse des t]xouoev). PI. civ. 558, a t] oütku eIos; h xotaüxT] TioXtxEt'a
dvHpoü-cuv xaxa'LrjcptoyEvxiov ftavdxou t\ yjjTfi oü5ev rjxxov aüxwv |j.ev6vxu>v xe xai
dvaoxpEcpofiEviuv i\ [aeow; (die regelm. Konstr. m. Akk. würde undeutlich werden).
x, 325 t:<ü; y^P ^£U °'j> ££'ve> oaTjoEat, Y] xt YuvalX(uV I dXXdiov -Ep(£t[u voov.
Hdt. 3, 103 xö (= 0) ös fJL-rj e'TTtaxEaxai aüxrj; (xrj; xajj.TjXou), xoüxo cppdaio, was
man vom Kamele nicht weiss. PI. civ. 375, e olo&a xtöv Yevvatav xuvtüv, oxt xxX.,
ubi v. Stallb. X. Apol. 34 xaxavotöv xoü dvöpo; xt]v oocpfav. Th. 1, 68 xtöv
Xeyovxcuv fxäXXov ützsvoeixe, ü>; evexci x<Lv iSi'a otaceopiov Xeyouoi. X. oec. 16, 3
dXXoxpta; y'^j? toüxo dort Yv«ävat, 0 Tt TE oüvaxat cpspstv xai 0 xt jjlt] oüvaxat. Cy. 7.
2, 18 e'yvo) dxoTta £u.oü i:otoüvxo; = s'yvid euoü, oxt dx. 7iotofT]v. PI. Gorg. 517, c
dYvooüvxs? dXX-rjXcuv, 0 xt Xeyo;j.ev. Die Person liegt im Partizipe A, 357 w? ^vw
-/tuojjLEvoto sc. aüxoü. Pind. P. 4, 280 £-eyvu> . . otxatäv Aa;xocp(Xou TtpaTifotuv =
EYvtu Tipajrtotuv oxt otxatat Etotv. X. Cy. 8. 1, 40 xaxajj.a&Etv os xoü Küpou ooxoüjjlev,
tö; . . evojaiCe yprjvat xoü; d'pyovxa; xiüv dpyofXEvojv otatp£pstv. PL Gorg. 463, d ap'
ouv dv fj.d&oi; d-oxpivojAEvou; sc. £u.oü —■ dp1 dv fjiou fj.dtrot;, a d7roxptvo;j.ai. 465, e
Xsyovxo; (xou ßpayEa oüx EfidvöavE;. X. Comm. 3. 6, 16 £v&uu.oü xtöv dXXiuv,
TioxEpd aot ooxoüatv in\ xoi; xotoüxot; d-atvou [j-dXXov tj «Wyou xuYydvEtv. Ebenso
17. Cy. 5. 2, 18 dvsvoTjos oe aüxtüv xai ä>; ijXYjpdixtuv dXXTjXou;. — Th. 7, 48
stodvat oxt 'A*b]vaTot ocptüv xaüxa oüx d-oOECOvxat. PI. Phaed. 92, d [J.T]~e ^(xauxoü
[xltT dXXou dTrooEyEaöai Xeyovxo;, tu; <iuyr] ioxtv dpfj.ov{a. Civ. 337, b oüx ärco-
OfiSofxat oou, üv xotaüxa cpXuapT(?. 329, e otjxoit oou xoü; ttoXXous, 6'xav xotüxct Xeyt);,
oüx d7:oOEy_Eo&at. So abgekürzt PI. civ. 340, c st vüv ouxtu Xi-jzi ftpaoü^ayoc,
oüxiu; aüxoü d7ioo£y(i)|j.E8a, vollständig: e{ . . Xe^et, aüxoü d::., Et ouxtu Xeyei.
S. Passow Lex. Prot. 324, c dirooEyovxat o't cot TioXlxat xai yaXx^to; xat oxu-
xox6[j.ou ou]j.ßouXs6ovxo; xä -oXt-ixa = dr. yaXxEtuc, Et' oupLßouXEÜEt xd 7:oXtxtxd.
339, d dTioOEyEO&at aüxoü xd aüxd sauxüi Xeyovxo; = aüxoü, Et xd aüxd e. XeyE!.
Auch v. e. Sache PI. Phaedr. 272 b rj dXXto; t:o>; dTroosxxEov XEYOfAEvrj; Xoycuv
xsyvT);; = dnooEXXEOv Xoyiuv x^yvT];, Et ouxtu; t] d'XXtu; 7tid; XEYExat; (Mit blossem
gen. pers. Dinarch. 1, 113 \xt] d-oor/Eo^s aüxtüv, wo aber das Objekt in den voran-
gehenden Worten liegt.)1) Hdt. 6, 76 qas&at xoü 'Epaofvou oü ::po6to6vxoc xoü;
zoXtTjxa;. X. Cy. 3. 1, 15 £^ ccfasai xoü -axpö; y] ö'oa ßsßoüXsuxat t\ ö'oa Trs-payE,
zdvu 00t oupißauÄEÜto xoüxov (j.i[XEta&ai. Ages. 2, 7 xdo' aüxoü aYapiat, oxt TiapE-
oxEudoaxo. PI. Men. 95, c TopY^ou [xdXtoxa xaüxa d'Ya(i.at. Theaet. 161, b 0 dau-
[xaCw xoü sxafpou. Crit. 43, b ooü TtdXat &auu.dCtu ab&avoaEvo;, tu; TjOew; xa&sü-
OEt;. X. vect. 4, 14 xfj; tioXecu; d^tov $au[Aaaai xo fXTj [i.t[i.Eto8at xoüxou;. ven.
13, 1 &au[AdC<u xtöv ootptaxujv xaXoufiEvtuv, oxt tpaai u.ev eti' dpsx-^v aYEtv oi TtoXXoi
xoü; v£ou;, aYouot 0' im xoüvavttov. An. 6. 2, 4 9aujj.dC«> xtüv oxpaxr)Y«>v oxt oü
-Etptüvxat Tjij.iv ^/.Tropt^Etv otXTjpEOtov. Hell. 2. 3, 53 ujxäiv ÖaU(j.dCü) st (j-Tj ßoTj-
9t)Oexe 'j|J.tv aüxot;. PI. Civ. 383, a roXXd 'O.aTjpou iTiatvoüvxE; dXXa xoüxo oüx
£7Tatveacifj.Et?a. X. Ages. 8, 4 xoüxo litaivu) 'AY'rjotXdou, x6 rcpö; xo dpsoxstv xot;
1) Über drrooEycaÜa! vgl. Geb auer-Frohberger im Anh. zu Lysias I. S. 454 ff.
§ 417. Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. 363
"EXXtjoiv ö7tepi8etv ttjV ßaotXEio; ;Evtav. Hell. 7. 5, 8 £7iai7(ö aüxoü oxt xö axpa-
xotieoov h TÜi xsfyet ir.oir^azo. Tb. 1, 84 xö ßpaoü xal pveXXov, o [J.E[A'.povxa t
fjtdXtaxa f^üiv, jjltj ab'/'jvea&E. PI. leg. 672, a [xtj xofvjv eV.sivö y' £t' ~*|S T0^ Aio-
vüoou Stupset; <bif w[).zv, ti>; faxt xa/.T]. Dem. 18, 28 xoüxo p.ou otaßdXÄEt. 299
xöv xEtywjAÖv xoüxov, ov au piou 8 1 e o u p e ;. So auch: Eur. Andr. 3G1 xt;; os crj;
cppsvö; | ev oou oeöoix i, an deiner Gesinnung fürchte ich eines von dir.
c) Zu den Verben des Sagens und Meinens tritt bisweilen die Person
oder Sache über die etwas gesagt wird, im Genetiv. Der einfache Genetiv
nur X, 506 aüxdp xot naiSos 7s NsoitToXe^&io cptXoto | -äcav ährftzlrp \x'j§ -^001x0.1
(obgleich auch hier -at8ö; als objektiver Genetiv zu äXrjSeftjv gezogen werden
könnte: wahrhaftige Kunde vom Sohne). Sonst nur mit einem das Objekt dar-
stellenden Akkusative oder Nebensatze: Xeyeiv xivo; it. X, 174 ei-e 8s ptot Tiaxpo;
xe xai uUo;, ov xaxeXstTtov, | TjS jj.evei xxX. S. El. 317 xoü xaotYVTjxo-j xt cpr,;, t^ovxo;
■q uiXXovxo;; Tr. 1122 xt); jj.'/jxpö; tjxü) r^s £u.f,; «ppd aiuv Ev oT? j vüv Eaxtv. Ph. 440
tpooxö; £;Eprjao[j.ai . . x( vüv xupet. Ai. 1236 -oto'j xsxpaYa; dvopö; iuö' \jr.ip-
cppova; OC. 662 6e(v' £::Eppu)o9Tj XeyEiv | xfj; of,; ä-^-ff^ (doch lässt sich dY^Y^
auch unmittelbar mit ostvd verbinden: Schrecknisse deiner Wegführung, d. i.
schreckliche Drohungen, dich wegzuführen). OC. 355 (p-avteta) a xoüS' i-/_or[a%t)
aa>[j.axo;. Hiermit vgl. C. I. A. IV, b, 53, a, 25 xaxd xöv vöaov oojtep xsixat xtiüv
xEpiEvcüv und II, 51, 7 ff. Trepl xiüv YpaiAptdxiov <"v s-e^ev Aiov6aio; x-rj; o{xo8oji.(a;
xoü veÜ) xai xtj; Et'p-^vr,;, woraus sich ergiebt, dass der Genetiv vom Verb an sich
vollständig unabhängig ist und sich vielmehr eng an den Nominalbegriff an-
schliesst (als gen. obiect.). PI. civ. 439, b xoü xo£öxo'j ou xaXiü; s/st Xe^etv oxt xxX.
485, b (0! cpiXocotpot) ;j.a9r,[j.aT6; ye ^ sptüotv, o dv aüxot; or/Xot £xe(vt); xf,; oua(a;
xtj; dsi o'JoTf]? (wie oben b Oa'ju.d£u> xiüv rcpodsvxuiv). 459, b x{ os xiüv tz-iuv
otEt; gttt'cZ de equis existimas? 576, d eö8atfj.ovia; te au xai döXtöxTjxo; lüaaüxiu;
t] dXXcu; xpt'vsi;; = xö aüxö rj aXXo xt xptvst;.
Anmerk. 11. Wie gesagt werden kann xt xptvst;, -fffst, oiei xivo;, so auch
elliptisch: xt os xivo«; PI- civ. 470, a xt öe 7^; ye xpi^oea);; ubi v. Stallb. Gorg.
509, d xt os öf, xoü dötxEtv ; Vgl. Phaed. 78, d. e. Auf ähnliche Weise wird nicht
selten ein Genetiv einem Satze scheinbar ohne Rücksicht auf die Konstruktion
vorausgeschickt; einen solchen Genetiv übersetzen wir zwar durch in betreff,
quod altinet ad, wie auch der Grieche rtepi xivo; gebraucht, z. B. X. R. A. 1, 14.
Hdt. 7, 102; aber von einem absoluten Gebrauche des Gen. kann auch in diesen
Fällen nicht die Rede sein; vielmehr schliesst sich der Gen., wenn auch in freierer
Weise, an einen Begriff des Satzes an: X. Oec. 3, 11 xt); 8s Yuvatxoc, st [j.sv
otöacxopivT] -jr.ö xoü dvSpö; xdY^'H xaxozotst, 8txa(u>; av -q yuvf) xf,v atxtav v/ja an
aixtav; ähnlich Isoer. 15, 36 xoü ijlev y^p izvivüai zposyovxa xtüv aXXtov . . Etxoxoj;
ä'v xt? T7jv -0/qv atxtdoatxo, xoü oe xaXut; xat [XEtpitu; xsypfjaöat x^j tpuost öixatiu;
av a-avxE; xöv xpö^ov xöv ^öv ETratveaetav an atxtdoatxo, dessen Begriff in ver-
änderter Form durch xöv xpoirov inatveoetav wieder aufgenommen wird; ebenso
PI. leg. 794, a xd; oe xoo^oü; exi xüiv xt]Xixo'jxu>v xoaptioxtjxöt xe xat dxoXaota; ir.i-
(jLEÄEtaöai, xtöv OExpocptüv a'jxtüv xat xtj; if£\l]i ;'jjJ.-dorj; xiüv oiüosxa Y'jvatxtüv
p.tav itp' Exdox7) T£xd-/9ai xoojxoüaav xxX. an ir.nj.zXzlsti'y.i, mit ähnlichem Wechsel
der Konstruktion. Isoer. 16, 6 etöoxe; 8e xyjv -o/.tv xiöv u. ev -spt xoü; &soü;
jjLdXtax' av öpYta&stcav ei xt; Et; xä ptuox-/)piot ©aivotx' s^aixapxdvtuv, xiüv 0' dXXiuv,
Et xt; x-^v 07]|i.oxpaxtav xoXaiuT] xaxaXÜEtv hängen die (partitiven) Genetive von den
als einheitliche Begriffe gedachten Nebensätzen ab: unter den Religionsfreveln
erregen euern Zorn am meisten die Mysterienfrevel, unter den übrigen Vergehungen
aber der Verfassungsbruch.
364 Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. § 417.
Ihr Objekt nehmen ferner im Genetiv zu sich:
5. Die Begriffe des Erinnern s und Vergessens, als: pu[Avfr
oxsiv poet., uiro- pros. (xivd tivo;), einen erinnern an etw., [xijxviQaxeaöat,
sich erinnern, [xvaa&at ep. u. neuion., jj-vr^oveüetv, sich erinnern, dixvir]iAo-
vstv, [xvTiJixaxeTv c. d. pers. et g. rei, einem etw. gedenken, Xavöaveaftat
meist nur poet., XrjÖEaflai poet., l-iXav&dvEaöai pros., ixXav&dvEadat ep.
poet. u. spät, pros., vergessen, Xrßziv xivö;, vergessen (iaoXtzyj; Simon, in
Anth. 7. 25, 9), Xrj&avsiv ep., vergessen machen, in derselben Bdtg. d.
redpl. Aor. 2 Act. 0, 60, sowie sV.XEXaösTv h. Ven. 40 'Hpt]? IxXsXa&ousa
sc. Ata (aber c. dupl. acc. B, 600 [Mousat] IxXeXaöov xiöaptrcuv, sc. auxov),
und i7itXr;Ö£tv u, 85. s. Passow; |xvy][xa>v poet.. dfxvrjp.cüv, i-iXrjöo?, ver-
gessen machend, o, 221. a, 29 [xvrjaaxo "fdp xaxd &uu.ov d[xu|xovo; Afyt-
aöoto. 321 uns jxvrjus v TS 4 Tcaxpö;. £, 168 \xrfii jxs xoiixtuv | jjli(x vrjaxs.
T\, 221 ix 8s (jl£ Tidvxcüv I Xrjddvei, oaa' l'naöov. IL 357 oi 6e cpoßoio
6'jjxeXdoou jj-v/ja a vxo, XdOovxo 61 frouptoo; dXxYJ;. Eine Analogiebildung
liegt vor T, 468 to; (xeu dsl ix£pivY](7ai £vy]so?, ouos je XyjÖco | xi|ayj ;,
wo ouo£ je Xrjdco = fZ« vergisst mich nicht, und xt^« von diesem Be-
griffe des Vergessens abhängig gemacht wird. X. Comm. 2. 1, 33 (oi
7£paixspoi) y)0£cd; xojv rotXatcov Trpd^scDv u.£ixvY]vxat. Oec. 16, 8 7to8sv oov
ßouXsi ap;a>u.ai cte xfj? "fEcopYia; ü TrofXtjxviQaxs tv 5 Andoc. 4, 41 ßoüXo[xat
ä' ou.a; dvajxvrjaat xtov ijiol 7rs7Tpa7pt£vci>v. X. An. 2. 4, 1 jxrj jj.vY]<jixaxir]-
oeiv ßaaiXsa aurots xrjs aüv Küpcp s'TuaxpaxEtoci. Vgl. Dem. 18, 96. X. Cy.
8. 3, 8 xou cp&ovou iTrsXsXTjaxo. PI. Symp. 180, c Xö-'cov ou rdvu
8te [xvt] (x6 veu £v. Antiphon. 2. a, 7 rj i7ri0ujj.ta tfc xtfxcopi'a«; du.vr,txo va
xcuv xivouvtuv xaftiJXT) aux6v.
Anmerk. 12. Mvtjixoveueiv, commemorare, wird häufiger als ein Tran-
sitiv mit dem Akkusative verbunden, namentlich, wenn das Objekt eine Sache
ist. So regieren auch die übrigen Verben der Erinnerung nicht selten den Akku-
sativ (etwas im Gedächtnisse bewahren, merken), als: Z, 222 T'joia o' ou fxeptvirj-
p.at. Vgl. I, 527. cd, 122. Hs. Th. 503 oi' oi dTreitv/jcavTo yjiptv E'jEpYEatdcuv.
Hdt. 6,21 d v ajj. vtj aa via otV^ta xaxd. 86, 2 ouxe |X£ixvr]p.at xö -pf;Y;j.a. 136 (xoü
MiXxid?ou) 6nepo7csXoY^ovxo ol cp(Xot xt}? p.«yj]? xe ttj? e\ Map«9iüvt yev0!j-£vy1? TioXXa
£7: i [xsttvTjp. evo i xal xtjv A^iivou aipEoiv (Gen. u. Akk.). X. Cy. 6. 1, 24 ottcu; xä?
xa;Ets ü-o[xi|x vt) <jxo i v to. PI. Phaedr. 241, a ütto p.tp.vrjox<Dv xa rpay&EVTa xai
Xs/Öevt«. Crat. 396, c i jx s p. v/j p. tj v ttjv 'Hotooo'j y^vE^oySav. Io 537, a iäv pivTjo&cö
xa Itit). Andoc. 3, 41 [xe|xvtjOi}e xoü? ■fip.exepou« X^you?. Dem. 6, 12 ouo1 dp-vv]-
{xovet xou; Xoyou? oüos xä? ü~oayE0Et;, Icp' als xrjj e{pV]V7]S etlc/ev. 18, 186 ava-
[xtfxv^oxexai xa; Ttöv Ttpoyovtuv E'jEpYEot'a;. 269 xct; tofa; Eüsp^eafa; ,j7T0fxip.vT1oxE tv.
283 ixEfxvf, o&at -oü; Xoyo'j?. Daher äva- u. üiroixtfxvrjaxEiv mit doppeltem Akkusativ
(§ 411, 7), häufiger als xivd xivoj. Das Simplex XavHavEo^at wird immer mit dem
Gen. verbunden, aber IjuXav&dveo&at zuweilen, auch in der Prosa, mit dem Akkus..
z. B. Eur. Hei. 265 xd« x6yjx«. Ps. Lys. 6, 33. Sehr oft stehen die Neutra der
Pronom. im Akk. — MiixvTjaxEaöat, [X£p.vT,a&ai, fxväo&at, erwähnen, ge-
denken, nehmen bisweilen die Präp. r.zpi zu sich, wie i\, 191. Hdt. 7, 39. X. Cy.
1.6, 12. Isoer. 4, 74. 10, 14. 12, 8. Dem. 3, 6. Lycurg. 16, ubi v. Maetzner.
§ 417. Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. 365
Auch 'jTiep. Dem. 18, 21 fivir]<j9eis urzkp x-rj; etp^vrjc Vereinzelt eztXavöd-
vöaöctt -ept Andoc. 1, 148 ~£pi xcüv ^s-paY^-eviuv aüxoTc ^TTiXd&T] ci)£.
6. Die Begriffe des Sorgens und sich Kümmerns um etw.,
als: jjiXEodat Trag., ^ijxeXeta&at, jAEosa&oct. ep., cppovxi£Eiv, dcppovxiaxEtv,
axpEcpEjöai, £-i-} ;x£xa-, üiroaTpecpeodai S. OR. 728 7iota? fxspiu.vr]; xoud
uTioaTpacf£i; Xr^si?; (alle vier vorwiegend poet.) sich an etw. kehren, ivxpETis-
a&ai, p.£Taxp£-ea9at ep. sich um etw. kümmern, x^osaftai, «xtioeiv poet.,
dvaxcui; sysiv = liuptEXEiaOai Hdt. U. Thuk., 7rpovosrv, TipOXtVOUVEUElV, rcpo-
opdv Hdt., provideve, TiEpiopaadai = XTqosaftai Th. 4, 124, TrpocpuXdiTEiv,
r;po|j.T]ftsrcjÖat7 fiiXsi, jxExa|X£Ä£t, djxEXEiv, xaxap.-, -apotfx-, fAEXsxdv in d. Bdtg.
sorgen für etw. Hs. op. 316 ßi'ou, 443 Ipyou (in d. gwhnl. Bdtg. be-
sorgen, üben stets c. acc), s\&ufj.Etcj9a'. in d. Bdtg. berücksichtigen =
rationem habere (in d. gwhnl. Bdtg. erwägen = secum reputare stets
c. acc), ostaas (ft'Xou S. OR. 234 = xTjo'öfAsvo;, s. Schneide w., -spios-
oi£vai ep., besorgt sein, K, 93, P, 240, unepaxaTsTv, gleichsam drüber-
stehend sorgen Aesch. Suppl. 342 yj oi'xt) 7E <-vp.\i.äywv u-EpsxaxEi, djxcpt-
xpojjLEEtv 6, 820, SiEuXaßstadau PI. leg. 843, e (sonst c. acc), cpuXdxxsa&at
Th. 4, 11 cpuXaaaofXEvou; xwv vsuÜv, jxtj ^uvxpt^tuaiv, besorgt um (sonst
C acc), oXrfwpsfv, dXo-[Eiv Hdt., xaxacppovsiv, Ttepuppoveiv, urrsp^povEiv, uTrep-
opav verachten, xaxaYeXdv, 7eX5v S. Ph. 1125, die poet. £(Mtd£eodai, oöe-
obm, dX£T£iv, dXe-yi'Cew, a#ep(£etv b. Sp., z. B. Ap. Rh. 2, 477 (aber b.
Hom. c acc), p.eXe8aiveiv, xt^eXeiv Eur. J. T. 311, daher auch E, 21
zeptßTjvxi dÖEXcpEioü, beschirmen, worin der Begriff der Sorge liegt; poet.
;as|xt]Xu>s ep., Adj. Imp.z'kr^, djxsXr^, repicpoßo; PI. Phaedr. 239, b xoo
xaxacppovY]97]vat, a<ppovxi; poet., dx^jAEXr]? poet. , iiiisxpocpo; a, 177 im-
axpocpo? tJv dvöpcüirtuv (Schol.: lTci[xsXEiav ttoioujjlevo? tu>v dvöptu-tüv). Über
d. Deutsche s. Grimm IV. S. 657 ff. 1, 275 01» 7<ip KuxXcdtce; At6;
ccqioyoo dXe^ouaiv. A, 181 seösv 6' i^cu oux aXs^t^a) | ouo' oftojxat
xoxeovxo?. et, 271 ifxwv i|X7ra^EO piüöwv. 415 ouxe 9£07rpo-i7)? i[t.v:äL,o-
p;at. Tbeogn. 1129 Ttevirj? öuu.ocf96pou ou p.sX soai'vcov. Vgl. Theoer.
9, 12. B, 384 iroXsfxoio p-eOEado). W, 70 ou [xsv jaeu £ü>ovxo; axiqSei;,
dXXd ftavovxo;. MeXco xivö? Aesch. Ag. 370 oux Icpa Tic frsou; ßpoxwv
d;toua9at {jleXeiv. S. El. 342 osivov f& a ouaav ~axp6? . . xei'voo XeXt-
j&ai, xyJ; öl Ttxxoooy)c jxeXeiv. Vgl. Ai. 689. Aesch. S. 160 ja IX es 9 e
8' tspwv otjJjliwv. Vgl. S. OR. 1466. Ai. 1184. Eur. Hipp. 109 oi'ttov
p.sXe<j9s. Theoer. 1, 53 [aeXsxou 31 01 ouxe xt mfjpa? ouxe cpuxcuv. PL
Crit. 44, c xi f,|j.Tv xrj; xu>v tioXXcov o6;y}? jaeXsi, 48, a xfjS xwv -oXXcuv
oöqjrjs 6sT fjjxac cppovxi'Ceiv. Hdt. 3, 151 iTToXtöpxEs (BaßuXcüvt'ou;) eppov-
TtCovxa? oüoev xrj; •JxoXtopxiTQ«. X. conv. 8, 33 ^0700 dcppovxiaxsiv.
S. Ai. 1117 Toü" oe aou tj^oepou | oux av jxpacpEiTjv. Ph. 599 xouoe ((I>tXo-
xxtjxo'j) iTT£axpE9ovxo. Eur. Hipp. 1226 xoXXtjxcov oycuv | [xexaaxpE-
cpouaai intr. St. ^sxacxpE'föfXEvai. I, 630 ouSe |xExaxp£-£xat cptXoxr,xo;
366 Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. § 417.
exai'pcov. Vgl. A, 160. S. OR. 1226 tcov Aaßoaxsi'cov IvTpETreafts öco[xd-
xu>v. X. Hell. 2. 3; 33 otti; cpavepo; iaxt xou fxev TiXeovExxEtv del iTrijxe-
Xojjlevo;, xoo oe xaXoo xat xcov cpt'Xcov fiTjOsv ivTpeir6[xevo?j Treu; xouxoo
ypiQ ttoxs cpci'jaaöaij PI. Crit. 52, C ouxe fjixcov xcov vollcov iviplirei.
PI. Phaedr. 254, a. Isoer. 4. 184 ou.o fiiv EuasßsTv ßouXouivoo;, acia oe
xou aufAcpepovTo; I v ftujx o ujxe vou;. X. ven. 8, 6 ivöofjisTa&ai Tr[; copa;,
9, 4 tcov tottojv. (Dagegen Isoer. 2, 5 inEiodv 6' Ivöofi^dcoai too; <p6ßoo;
xat tou; xivoovoü;, erwägen.) Cy. 8. 1, 1 ot Traxepe; itpovoousi tcov ttoi-
ocov. 7; 15 eoutou toi xYjOETai 6 7ipovocov dosXcpoo. Hier. 10; 8 Trpo-
voouat xat TCpoxtvouvEuouai tcov tioXitcov. X. Hell. 6. 4; 5 xt^Setoi
tcov 0r)ßat'cov. Dem. 8, 27. Hdt. 1, 120 ?j|xTv tt,; arj; dpyf; tt pooTTTE o v.
3, 159 tou aiTou Trpoopdv. Vgl. 2, 121. 3, 125 Ttdar]; autißooXir); dXo-
77) aa;. X. Cy. 1. 2, 2 oi rispicov vojjloi (apyovTai) too xotvoo 070800
£7:1 cj.eXouu.ev ot. Hell. 5. 4, 1 öeol oors xcov daeßoovrcav oute tcov dvoita
Ttoioövxcov djxeXouai. Oec. 4, 7 xaxay.EXoo vxa; tcov «ppoopcov. Comm.
2. 2,14 ef ti TtapTjfxeXrj xa? TTJ; u.YjTpö;. Isoer. 4, 76 oo 70p cbXrfco-
poov tcov xotvcov 008 drtEXaoov jxev cb; ioteov, *ju.eXouv 0 cb; dXXoTpt'cov,
dXX IxtjOovto cb; otast'cov. Hdt. 1, 24 dvaxco; £Xetv Tu^v ^op8|xea)v.
8, 109 anopoo. Th. 8, 102 okoj; aoxcov dvaxco; IJouuiv, ubi v. Poppo.
Hdt. 2, 172 irpojxTjftleffdoi' ecooxoo". Vgl. PI. Crit. 44, e. X. Cy. 5.
1, 22 Ttußpoot TiEipdaoctai ttoisTv u.tj u.£xau.EX7jaai tv\$ Tipö; Ilie 6Boo. Conv.
8, 22 uTTspopdv tou Ipaaroo. Comm. 1. 2, 9 07lEpOpdv IlTOlEt TCOV XOÖE-
(jxcbxcov voiicov xoö; aovovTa;. Ag. 11, 2 oox dvdpcoTtcov 07repscpp6vet.
Comm. 1. 4, 2 tcov ttoiouvtcov tooto xoto7eXü) vto. Hell. 7. 3, 6 orcept-
oövxa; rr; 7:öXsco;. Vgl. ib. 7. Antipb. 3, 7, 4 OTCEpopco tt; 0710X0710;.
PI. Apol. 28, c too xivoovoo xoTE'fpovrjcjE. Pbaedr. 258, b oTrspcppo-
voüvte; too iitirrjOEÜu-oTo;. Ps. PL Ax. 372, b xol rSrj TTEptcppovco roo
£fv. X. Comm. 2. 6, 35 ^Triu-sX-r,; tcov 91'Xcov ei. PI. leg. 932, a idv
Tt; s\ TTjÖE TT] 7t6Xsl 7OVECOV du.eXsjT£pOV S/T).
An merk'. 13. Mehrere dieser Verben werden zuweilen auch als Transitive
mit dem Akkusative verbunden, als: C, 268 Ivfta 6e vy]cüv ottXo u.EXaivacov
ä X^ouctv. Hs. op. 251 Secöv 0 7ttv oöx dX^ovxE?. Das Komp. xax7]Xo7sTv regelm.
m. Akk. Hdt. 1, 144 xov vojaov xax7)X67T) oe. Vgl. 3, 121. tt, 422 oüo' ixlxa; I0.7:«-
Ceat. Das ep. xi^oetv, betrüben, stets als Trans, c. acc. <Ppovxi£eiv c. acc. scru-
tari, investigare, studiose traetare, s. Kühner's Bmrk. ad X, Comm. 1.1, 11; immer
E/.<ppovx(Ceiv, aussinnen, z. B. Th. 3, 45. Ar. N. 695. 698. Hdt. 9, 108 rpo-
;j.t] Üe ou-evo; xov dSsX^pov, veritus = at^eou-Evo;. Eur. Ion. 439 (r.alooiz) &vT|Oxovxa;
äu.EXst. Hdt. 7, 163 tocoxtjv xtjv ö^öv r) u.eXtj!Js. Eur. J. A. 731 Tiap&Evoo; xe
xrjp. eXet. Theoer. 10, 52 oü [AEXEÖatvEi | xov xo ttieTv ^jreüvxo. X. Comm.
1. 3, 4 7tdvxa xavSptörtva ÜTrspEtupa. 4, 10 UTrspopto xo 8ai[i6viov. Vgl. Conv.
8, 3. Th. 6, 18. Eur. Ba. 503 xatafpovcl \xt xai G-^ßa; ooe. Vgl. Th. 6, 34
extr. 8, 82, b. Hdt. auch in d. Bdtg. im Sinne haben : 1. 59 xaxc«ppovT,ca; ttjv
TopavviSa, ubi v. Baehr u. Stein. Th. 1, 25 TTEpicppovoüvxs; 8e aüxoo;. Aesch.
P. 825 ÜTTspcppov^aa? xöv Ttapövta 5a(aovc(. Vgl. Ar. N. 226. Th. 3, 39. Eur.
§ 417. Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. 367
Ba. 286 xaroveXös viv. Theoer. 20, 1 E'jvdxa ia1 EysXaaaE, derisit. (Aber X.
conv. 2, 19 steht xooe nach § 410. A. 6; sonst gwhnl. ir.i xtvt, auch xiv( poet. u.
gwhnl. Hdt., s"? xtvet, s. Passow.) Über d. Akk. eines neutral. Pron. od. Adj.
s. § 410, A. 5.
Anmerk. 14. Bei jaeXei steht in der Dichtersprache nicht selten, in der
Prosa aber selten die Sache auch als Subjekt im Nominative. K, 481 ijLsXTjaouatv
5' euoi i'--ot. et, 358 t.iy8o; 5' avopeoai psXirjset. a, 159 xouxoiaiv filv xaüxa piXei,
xftrapt; xai äotOT). Aesch. Pr. 3 aol 5s /p-f) [aeXeiv sViaroXds, a? aoi Traxvjp icpslxo,
vgl. Eur. Hipp. 104. PI. leg. 835, e Quaiat xai sopxai xai yopol zäat jaeXohsi. Öfter
b. neutral. Pron. X. Hell. 7. 5, 27 xd os [aet4 xaSxa fau>; dXXq) [AsXr^st. PI. Phaedr.
238, d xaüxot [xsv ouv öeÜ) (i.£ÄT(a£t. Civ. 519, e vopuu oö xoüxo iaeXei, ubi v.
Schneider. Selten u-eXesScu. ■/., 505 fxYjxt xoi tjsjaovo; ye tco&tj rtapd vyjI y.z-
Xec&ou. Vgl. A, 523. Pf. fiifißXexatT, 343 yj vu rot ouxsxi rAyyjj [Asxd <ppsai
[ae|x[3Xst' 'A/iXXeu;. Eur. Ph. 756 ff. Tfdfiou; 8' dosXcpYj; . . oot yp-rj [aeXeoSoil
MExaasXsi ji.ot xt Hdt. 6, 63 xoi 'Apfoxam xo e^pTjpivov ijlexeiisXe.
Anmerk. 15. Mehrere der genannten Verben werden vereinzelt auch
mit Präpositionen verbunden, besonders mit irepf, seltener mit br.ip c. gen.
S. Ph. 621 xe? xtvo« xy^oei Ttept. X. Cy. 5. 3, 23 ot; e(jleXe -ep.l xoü eppou-
piou. Vgl. 4. 5, 17. 7. 1, 20. Hier. 9, 10. An. 5. 7, 10 Ttept ~9jc ü,usxepa?
dacpaÄEia; £nt(xeX6{xevoVj vgl. de re equ. 4, 5; c. acc. pers. tx e p t xou? rrcüoa?
PI. Menex. 248, e. (S. El. 237 -w; i-\ xoi? <p&i<j.svoi; dpeXeTv xaXov; bei
den Toten, d. i. wenn Menschen gestorben sind.) $povxtCeiv -spf xtvo;,
curam habere aleuj. rei, wie X. Comm. 1. 4, 17 oder de re dliqua düigenter
cogitare, s. Kühner's Bmrkg. ad X. Comm. 1. 1, 11; auch GrrEp xtvo; Dem.
21,39. 'Ev&u[jle ta&ai -eo( xivo?, cogitare de re z. B. PI. civ. 595, a Iv&'jiatj&sU
rspi rotT,aE(u;.
7. Die Begriffe desWaltens und Herrschens über etw., als:
apystv, xpaxEiv, iTiixp-, X'jpiEtistv, osircö^eiv, TupaweTv, xupavvsusiv, cjTpQLTrflEh,
eVixpotceueiv, i-uxaxsTv, £cp£axdvai Eur. Andr. 1098 (sonst c. dat.), ßasi-
Xeueiv, dp-/r(7£X£ÜEtv tojv xdxto Hdt. 2, 123, yj7eu.oveuecv, Yj-fsiaöai, xad-, auch
in d. Bdtg. beginnen, aaxpaTrsusiv, £sva-yeTv, 7rpo;£v£iv xivo;, jemandes xepo^e-
vo? sein, rpssßeov Dem. 18, 82 die Gesandten eines befreundeten Staates
aufnehmen, dann rcp. xivo; überhaupt aufnehmen und beschützen, s.
Passow, xafjueÜEtv xivö; Verwalter, Schatzmeister von etw. sein Dem. 21,
174 ttjs TrapdXou, Plut. Mor. 842 f. axpaxiamxwv, f(vioyeiv PI. Phaedr. 246, b
(sonst c. acc), Tjvio^eusiv xf,; tyiyjfi Anacr. fr. 4, 4 Brgk. , yopr^etv;
poet. : dvdj^etv, xoipavetv, axpaxYjXaxsiv, xayeiv Aesch. P. 763 rAarfi 'Aai'öo;,
a/jP-aivEiv E, 85 crxpaxoü, atsufxvav (yöovoc Eur. Med. 19), xpat'vEiv, Oeput-
c-Eueiv t, 114, dpyEUEtv Ap. Rh. 1, 347 (b. Hom. c. d.), uioeiv S. Laoc.
fr. 341 D., d. Partiz. jxsoeojv, [XEOsouaa (auch sp. pros. Plut, Themist. 10
xyj AdYjvS xyj 'AüTjvauuv (jleoeoujTj), xpsio'Jia YUvaixoTv X, 48 5 — Adj. iyxpa-
ty]«, dxpaxTj?, dxpdxcop, auxoxpaTtup, xapxspö; poet., auch sp. pros. u. dialekt.,
xupto?. Über d. Deutsche s. Grimm IV. S. 691 f. A, 38 TevsSoio Tcpi
dvdjasic. Vgl. Z, 478. p, 443. 8,602. Auch dvaeasiv xifxr? w, 30,
der Würde walten, u. zugleich m. d. Dat. T, 180 £Xjt6[asvov Tpwsajiv
dvd^stv Tt|xr^; xf; flptap-ou, du werdest bei den Troern der Herrscher-
368 Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. § 417.
würde des Pr. walten. X, 285 rj oe IlüXou ßaat'Xeue. a, 401 oaxi; lv
a[xcptäX(i> 'Iödx7j ßauiXeüaei A^atcov. A, 79 o; tirfa udvxcov 'Ap7e£iov
xpaxEEt. Vgl. 288. B, 567 aujxTcdvxiov ö r^etTO ßoTqv d-ya&os AiofAYjOT];.
Vgl. 620. B; 527 Aoxpiov S' r^EfxovsuEv . . A?ac Vgl. 552. Aesch.
P. 214 xtJgöe xoipavet y^öovös. Ag. 543 rctu? o^; oiöayOsls xouoe oearröato
Xo-you; Auch in att. Prosa, z. B. Isoer. 5, 48. S. Ai. 1050 xpaivei axpaxou.
Hdt. 7, 7 'A"/ai[i£VEa iTctxpoTrEuovxa Afyü-xou £<pövEuae 'Ivdpco;. Vgl. 3,
15 u. 82. 97 xou vauxtxou isxpaxif)7E o v oios. 99 yj-cejao veue AXixap-
vir](jj£o)v. 1, 73 IxupdvvEUE Mrjotov. Vgl. 77 11. S. 1, 77 -pöc Ajxaatv
ßaaiXstiovxa A^Üttxou. 3, 142 ouxe -yotp jxot rioXuxpdxrj; rpssxs ösaTto^wv
dvopcuv 6|xoi'(üv Ecouxto. PL Menex. 239, e TTJ; xe ftaXdxxrjS IxpdxEt xai
xuJv vT)au)v. Th. 1, 69 6 XÖ70? xou Ip-^ou ixpdxet, fama superabat rem
ipSdWl. X. Comm. 1. 5, 6 (2u>xpdxY);) ou ja6vov xtov otd xou aa)[j.axo; rfio-
vcov ixpdxEi, dXXd xai xrjs öid xcuv ypY)[xdxiov. An. 5. 6, 37 Ahqxou utöoü;
lxÜ7yav£ ßaffiXsuiuv auxcuv. Cy. 1. 1, 2 appvTs; jxlv etai xai ol ßou-
xoXoi xtov ßotuv xat oi iTiTrocpopßot xtuv uiTctov xai Ttdvxe; 6e oi xaXoujxevoi
vo[X£t; tuv av iTCKTxaxtuai £tptuv eixöxtoc av apyovxs? xouxtov vopu^oivxo.
Comm. 2. 6, 1 apyet *caaxp6c xe xai cptXoiroata? xai Xa-yveia? xai utivou xai
dpfia?. 2. 6, 22 oid TtoXEfjiou Tcdvxtuv xuptsÜEtv. Vgl. 3. 5, 11. 2. 8, 3
Ipyiov etus xax ouvxa. An. 2. 6, 28 axpaxr)7Siv 6tE7rpd;axo xtuv ;evcuv.
3. 2, 27 Iva jatj xd Cetryr) tjliiuv ffxpaxTr^YJ. Hell. 3. 1, 10 laaxpaTieuE
61 auxy X?]; ytupac. Vgl. An. 3. 4, 31. Hell. 4. 3, 15 oü Hpiiiiuöa; i£e-
vd-fet csvtxou. Vgl. ib. 17. Ag. 2, 10. Isoer. 4, 63 ou ö^tuou Tcdxpiöv
Ijxiv TjYETa&ai xoü; litYjXuoac xtov auxoyftovtov oü8e xou? eu Tcafrövxas tov
su TcotTjadvTtüv ouoe xou? Ulxa? 7svo|xevou; xtuv UTro6e£afxsvtuv. PI. Lach.
182, C cuv (iTUXT)6eufjLdxo>v) xa{)rjY^ uatx' av xouxo xo jj.dilr)|xa. conv.
199, c xaXcus fxoi Iöo$a; x aOYj-fTja aa ftai xou X070U (exorsus esse). Theaet.
179, d yopY]7efv xou X6700 sententiae quasi duces sunt ac prineipes.
— X. Cy. 1. 2 , 8 (01 nipjai xou; TtaToa?) Siodaxoujtv i^xpatei; slvai
■yaaxpö? xai tzoxou. 5. 1, 14 xd p.oy{}r]pd dvvlpcüTtia Tcastov xtuv |-t{}u|xia)v
dxpaxf iuxt. Th. 3, 62 tcoXi? oux auxoxpdxwp oüaa eaux^;. Isoer. 4, 29
rj tioXi? djfJLcov xupta 7Evo|xlvr) xotouxcov d-(a&tuiv oux icp^ovr^e xoü aXXot;.
Dem. 3, 16 xatix-rj; xtiptoc ttj? ycopa? ^svrjaExat. Archil. fr. 22 Brgk. ouö
'Ajitj? 7s xapxepo? [XY]Xoxpöcpou. Theogn. 480 0; 6' av oTtEpßdXAy; Tioaio;
jxlxpov, ouxlxi xeivoc ] t-rfi auxou 7X0)337)1; xapxspö? ouoe voou. Vgl. Theoer.
l6, 94. Hipper. I. p. 552 dvgpE? etouxcuv xapxspoi. (Kret. Inschr. v. Gortyn
4, 25 xapxEpov stvat xtuv ^prjfxdxtüv Ta? oat'ato?.) Dion. H. ant. 7, 11
xcuv Tta&cov.
An merk. 16. Mehrere Verben des Herrscbens nehmen in verschiedener
Beziehung eine verschiedene Konstruktion an. Sind sie mit dem Genetive ver-
bunden, so haben sie den Sinn Gewalt haben an etw., verfügen über etw.
Ausserdem kommen noch folgende Verbindungen vor: a) der Akkusativ; alsdann
überwiegt d. Bdtg. bewältigen, innehaben. Kpateiv xtva, als: xous tuoXe-
§ 417. Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. 369
ui'o'j;, heisst besiegen (= vtxäv, Lex. Sequer. p. 151), während xp. xivo; dem
Lat. potiri entspricht. Th. 1, 109 Ms-faß-j^o; xous xe At'Y'jrcxto'Jc xal xov; S'jjj.ij.ä/0'j;
uä/T, IxpdrrjaE. Isoer. 4, 35 ttoXeiau) xpaxVjaavxEg too; ßapßdpou;. PI. Syrap. 220, a
-'ivT7.; sxpdxct v. Sokrates, der alle unter den Tisch trank. Auch etwas inne
haben S. OC. 1380 f. xö cöv ddxTjjia xal too; uou; ftpovo'j; | xpaxoüaiv. 'Et: tx pa-
rs Iv xi, bewältigen, Ps. Isoer. 1, 52 x«; xtjs ccüssoj; daapxla;. Eur. H. f. 28 x-^v
E-Ta7rupYov ttjvos öeo-oCujv -6Xtv, ubi v. Pflugk. S. OC. 449 eIXesOtjv ftpovou; |
xat oxTjTrxpa xpolvsiv xal xupavveueiv yHovo; (wie oben ftpovou; xpaxslv OC. 1380).
Tr. 126 ö -dvxa x paivaiv ßaatXs6;. Dionys. A. R. 5. 34 xup avvTjCso vxe; audi?
xtjv 7To)av. Luc. D. Mer. 3, 2 x-?)v 9at8« £äv xupavvEiv xö oupiTroaiov. Eur. Suppl.
226 xotva« ^ap ö 8eöc xd; x6-/a? tj yo 6 tx s v o;. Nach Analogie v. öoov r^siaftat
(z. B. X. Cy. 3. 2, 28\ warn praeire, sagt Dem. 21, 174 xd« T:ofxr:d; -rjstxo. (Aber
Th. 1, 19 hängt xoü; fcufifidtyoo« nicht v. rjoüvxo, sondern v. e/ovxe; ab.) Bei Thuc.
JrrjYEto&at xtva = gubernare, regere, 1, 71 xtjv nsXo-övv/jaov zEtpäa&E pvj] E/.daatu
£;TjY£to&a[ 7] oi Traxlps; ü;a(Üv -apsooaav Peloponnesum ita gubernare, ut ea non
minor sit. S. Poppo-Stahl. Vgl. 6, 85; i^r\^zlz^a\. xt Führer sein in etw., zu
etw. (nach Analogie von öoov r^zla^ii), daher anordnen, zeigen. 5, 66 "Ayioo;
xoü ßotoiXEio; Exaoxa üJTjYO'jjiivou xaxd x6v vouov. 3, 55 a os sxdxspo« i^me,ia%e xots
;'ju.(i.dy_oi;. Vgl. 93. PI. civ. 586, d tas TjOovd; oicuxouaat a; av xo cppovtpiov s^TjYTJxat.
Crat. 407, a xöv -oitjxyjv, interpretari. Anderes erst sehr spät. Heliod. 2, 24
aaxpanEÜsi Alp^xov. Nicht gehört hierher y> 245 xpis y^P %'h ,atv cpaatv dvd£aaOat
Ysvs' dvöpiüv, wo '(hei Akk. der Zeitdauer ist: Generationen lang; — b) der
Dativ, s. § 423, 6; — c) Präpositionen, s. § 423, Anm. 5.
8. Die adjektivischen (sowie wenige vereinzelte verbale) Be-
griffe des Kundig- und Unkundigseins, des Erfahren- und
Unerfahrenseins, und die Verben des sich Versuchens in
einer Sache, als: Ipuxsipo;, aiiEipo;, e'tuctxtjpliuv, e'Tuaxdp.Evo; ep. seit., xptßtuv,
kundig, poet. u. neuion., dvE7urcY)|xiov, $£vos seit. poet. (S. OR. 219 f.
xoo X670U, xoy TtpayHIvxo;), cjocpo; seit., auvtaxtüp b. Spät., so auch ouyyvü)-
(xo>v nachsichtig gegen etw., öar^wv ep., döarjpuov ep. u. neuion., I|x7rato«
ep., Suvexo'. 7roÄl[xo'j Eur. Or. 1406, dcxsXsaxo; poet., nicht eingeweiht,
x'jcpXö« X. conv. 4, 12, öfter Sp., xtocpo?, taub für etw. PI. leg. 932, a
'iTjjj.Tj xcocpT) xwv xoioüxtov TTpooijjucov, ubi v. Stallb., Antiphan. b. Ath.
450 f. xtocp7]v 0 dxof; ata&rjcuv lyoucriv} ayvci); poet., doar^, iopu U. atopis,
ep. poet., dYujxvaaxo?, rjOd;, gewohnt, bekannt = e'ixrstpo; S. El. 373 u.
Sp., d^Orj?, [ImxXoTio? ist X, 281 u. cp, 397 nicht mit den Gene-
tiven zu verbinden, s. Hentze], drrai'ösuxo;, toicöxr^, unkundig, auch
touuxsuEiv (PI. Prot. 327, a) u. a.; rrsipdv, häufiger ireipacröat, ireipirjxiSeiv
ep., oia-EipdcrOai, drcoTrEipdciflai, TCE-Eipapsvov slvat, -stpd^Eiv ep., dneipwg,
Ikviai e/eiv, dyjiSeasstv K, 493 drjöscicTov yxp (oi iintoi) Ix' auxiuv (SC.
vsxptuv). Efx-Etpo; oder iTriuxTQjxtüv EtpLi xt); xkyyrfi. X. Cy. 5. 3, 35
öoojv IfiTrsipo;. Hdt. 9, 46 Bouuxcov xal SssjaaAaiv Ip.7xeipot EipiEv. PI.
Hipp. maj. 289, e otTretpo; sT xoü dvSpo;. Th. 1, 142 Oaivdcjar,? i^taxTjp.w v.
u, 379 ouos xt epYtüv | Iu.ixaiov ouoe ßir^. Vgl. cp, 400. cp, 406 cp6pp.tYYo?
eiciaxdp. ev 0 ; xal doiSf;. Hdt. 2, 49 xr; duaiTj? xaüxr,? oux döaTj;, dXX
E|x-Eipoc, vgl. 9, 46. 8, 65 slvat doayjfxova xtov ipcov. A~ai06oxo?
Kübners ausführl. Griech. Grammatik. IL T. 1. Abt. 24
370 Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. § 417.
dpeiTC; [i.ou<j'.xYJ; X. Cy. 3. 3, 55. Ibid. 6. 1, 37 au-f Yvwpnov tö>v dv&poi-
ntvcov ajxapTT]ixaTü>v. Euv. M. 870 atTou[xat as tojv etpr;|j.evtüv | <JUY7V0)"
jxov' elvat. Philod. in Anth. 5, 4 truvt'sTopa tojv dXaXrjTojv Xüyvov. Vgl.
Statyl. Flacc. ib. 5, 5. x, 282 yujpou atSpt«. Aesch. Suppl. 453 OeXto
6' aiSpt? u.aXXov Y) aocpö; xaxojv | elvat. Ag. 1105 aiopi; ;wv u.avTeu-
fxaTcov. Pind. P. 9, 58 a^vüS-ca dvjpwv. J. 2, 30 oux dt-y v to xe« ujj.iv cvti
66|xoi oute xoj[aojv out' dotoav. Tpißtov ircntxrjs Ar. V. 1429. Tptßojv
X6?ojv Eur. Ba. 717. Vgl. Hdt. 4, 74. Eur. Ba. 40 dxeXeciTOv ousav
tojv epuijv ßaxyeujj-aTojv. PI. Leg. 647, d d^üfj.vasTo? ojv toioÜtcuv <Jcfa>vcov.
rrh. 4, 34 IxTrXrjCt; £vl-eaev dv&pconoi; drjdecrt TOtauTYjc |xäyTj;. Vgl. Dem.
1, 23. Eur. Hec. 687 apzi\j.abr\z xaxtov. X. Cy. 1. 6; 35 6 -ju u. a ft y^ ; toütojv
tojv nXeovectojv. Vgl. 3. 3, 37. An. 1. 9, 5 tojv et; xöv -oXejxov spyor,,
To;iX7J; te xai dxovTt'cieoj;, cp tXo[xaö eixat 0 ;, vgl. Cy. 1. 6, 38. Cy. 1.
5, 11 tojv ixe-ftaTtuv -atoeuu-aTojv dneipco; lyouatv. Oec. 3, 9 tottüTTj?
last toutou tou ep-you. Vgl. PI. Tim. 20, a. PI. Apol. 17, d cevoj; r/m
ttj; Ivftdöe Xe£eoj;. I, 345 \lt\ [xeu neipaTcu eu etÖÖTo;. Vgl. M, 301 ;jly]Xü)v.
y, 237 crftiveö; te xat dXx^; ~e 1 pYjTt£ev. cp, 124 t6;ou netprjTt^ev. 113
xai oe xev auTo; I70J tou to£ou icetp rt aa ijjlt) v. Q, 390 rretpa £u.eto, -j-epats.
Hdt. 6, 82 netpav itöXto;. Th. 1, 61 nstpdv tou yojpiou, ubi v. Poppo-
Stahl. 2, 93 äTroTretpacra1. tou fletpatoj;. Hdt. 3, 119 d-o-e tpastta 1
Yvoju-t];. 134 t?; EXXdoo; duoTcetp dad a 1. 6. 86, 3 ?ce tpr, flf(vai to~
deou. 128 Stellet paTO auTujv tt;; Te dvopayaiKr,; xat tt;; 6p*pr; xai nat-
oeüstö; Te xat Tpönou. Tl). 2, 81 nstpdaOat tou tst'you;. Isoer. 18, 39
diro-etpaörvai if; üjxeTEpa; yvÜ>jay];.
An merk. 17. In der Dicbtersprache ist dieser Gebrauch des Genetivs noch
ausgedehnter. M, 229 0; odepa ftufAqi | eiSeit] tepdojv. 0, 412 tIxtovo? . . 0; p-i
te ndctTj; eu siofj aoepf-r];. Besonders häufig das Partizip Etotö;, als: ofajv&v a, 202,
xo?cov B, 718, öo6pt8oj ciX/.f;? A, 710, \t-iyt\z M, 100. II, 811 8toaax6u.svo{ iroXe-
[xoto (Neuling im Kriege). <P, 487 noXsfAOio oaf(|AEvat, versuchen, kennen lernen.
Hs. op. 649 ouxe Ti vauTiXdq; äEaocpto;xEvo; oute Tt vy]ojv.
Anrnerk. 18. Auch tritt bisweilen die Präposition nept hinzu, als: entoTYj-
ij-ojv iTEpi tivo; PI. Civ. 599, b. Hipp. min. 368, d. Ps. PI. Bival. 132, d Spuretpos
nept Xöyojv. Isoer. 5, 19 ditefpu); lyeiv rcepf tivo-. Daneben findet sich EixTictpo; nspt
Tt X. Hell. 1. 6, 5 eiATTEtpÖTEpo; itept xä vauTtxd. PI. Tim. 22, a (in Ansehung).
'Eiticrr/jpuBV Tt X. Cy. 3. 3, 9 einer t^u-ove? 0' -rjerav ~A npocijxovTa. Comm. 1.2,19
aXXo oüoev . . cive-ioTTj^io v. Seltener steht der instrumentale Dativ statt des
Gen. 0, 282 EiticTatievos axovTt. 7, 23 oüoe ti -oj uüftotat ireitefpTjpiat , ubi v.
Nitzsch, bin erfahren in. Iletpav yuvatxa, /-öpTiv) zur Unzucht verführen, z. B.
Lys. 1, 12 -Etpä; ttjv icatofaxrjv. So auch -etpäcilat Pind. P. 2, 34 Ato; axotTtv
euetpäTO. (Über Th. 2, 19 -äcav 28sav iretpdoavTE; s. § 410, A. 7.) üetpaaftat
m. d. neutral. Akk. ixaota 0, 119, to, 238, jeden Versuch machen; prüfen m. acc.
2, 601 (Tpoyov) xepafjtEu; -etpT]0£Tat; c. acc. rei u. gen. pers. &, 23 (äe&Xou;) tou;
»1>c<(t(v.e; izetpiQaavT' 'Ooua^or, Wettkämpfe, in denen sie den Odysseus versuchten.
Th. I, 71 hängt ttjv IliXoTTÖvvTjGov v. s^Yetoüat ab. Über cuvtctTtup c. acc. s.
§ 409, A. 4. [SuvEtoevat r.zrA Isoer. 17, 11 0? suvijSet tte pl twv ^pTjptaTtuv.]
§ 418. Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. 371
9. Die adjektivischen Begriffe der Fähigkeit, des Vermögens,
der Geschicklichkeit, insbesondere die Verbaladjektive auf txo;
und andere, in denen der Begriff der Fähigkeit oder des Ge-
eignetseins liegt. X. Comm. 1. 1, 7 t<uv xoioüxüjv Ip^tov ISstoistixöc.
o. 1, 6 itapaaxeuotaxtxö v xcov et; xov 7töXeu,ov xöv axpaxrji'ov Etvai yprt
xoti Tiopiaxtxöv xtiuv i-txir)6eitov rot; axpaxtwxat;. Oec. 12, 19 Icpopaxt-
xo; Ipytüv. Hipparch. 4, 12 £ca7raxY)xtxö; twv 7roXe|j.t'tt>v. 5, 2 jjnrj^a-
vr|Tixo? xtvo;. PI. Euthyphr. 3, c otoaaxaXtxöi xtj; auxou acxpt'ac So:
Hdt. 1, 107 Ttapdevo; avöpo; utpairj. 196 -yau-ou tupaiTj. Vgl. 6, 122.
X. Cy. 4: 6, 9. Eur. Hei. 12. PI. Leg. 643, d tlXeio? t9j« xou -pä-
Yjxaxo? apexf,?, gleichsam: sich vollendet zeigend an oder in einer Sache
(Schanz streicht die Genetive).
Anmerk. 19. In freierer Weise werden bei den Dichtern auch ausserhalb
der an die entsprechenden Verbalkonstruktionen sich anlehnenden Verbindungen
Adjektiva mit einem Genetive des Objekts verbunden, etwa den lat. Partiz.
auf ans und ens vergleichbar. Das Adjektiv nähert sich dann der Geltung eines
Substantivs. Aesch. Ag. 1156 y^i-ioi fbiptoo; öXI&piot cp£Xiuv, wie Eur. Andr. 1194
xofcoouva cpovtqi 7rocTp6c Aesch. Pr. 907 aüftdorj? cppsvuiv (recc. aüiMorj tppovdiv).
S. OC. 150 aXa<öv ö.aixdxojv . . -qa&cc cpuxdXfj.toc caecorum oculorum gignens,
brachtest blinde Augen auf die Welt (vgl. cpustv yÄtiJjaav u. ähnl.). Ant. 1185
IlaXXdoo; Seä; . . E^Yfioteov TipocTj y op o;, m. dopp. Gen., Beterin der Pallas
(7tpo<jaYope6eiv tt,v [IaXXaSa EÜYfiaxa). Aesch. Ag. 1587 -poaxpoTiato? satta;
tj.oX(i)v, wie supplex arae. (Analog Aesch. Suppl. 503 vaüx-ijs s'cpEaxto; Sstüv,
vgl. 365. Eum. 577.) Eur. Ph. 209 f. neptpp6x<ov . . -e8(ouv 2txeX(as aequorum
maris Siciliam circumfluentium. Hec. 235 xap8(ac OTjxxTjpia. 1135 Stiotixo; <uv
vr( TptutxYJ; «Xa>aea>s ahnend. Hipp. 30 xaxotjuov y-^ ~t)<j8e vaöv Ku-ptoo; xa&(-
accro. Ar. P. 678 d:ioßoXifj.c<io? xtöv o-),u)V dY^YveT&- 425 otu' (o; IXe^pnav stu'
dst Tö»v /p'j3i5(ov. In Prosa erscheinen derartige Verbindungen nur selten und
so, dass das Adjektiv deutlich substantivischen Charakter zeigt. Hdt. 2, 74 ipoi
ocpte; ävftpcuTtwv o'joaatü; otjXtjuove;, vgl. o, 85 ßpoTiöv ot]Ät(|aov« Trdvxtuv. 5. 92, 6
(ävopa) xüiv eu)uxoü otvdjAcupov Zerstörer seines Eigentums. X. Comm. 1. 5, 3 o
dtxparjj; xaxoüpyoc pisv xuiv aXXtuv (Übelthäter an den andern), Eauxoü 8e -oXü
xaxoupYOtspos (schlimmerer Übelthäter), vgl. PI. civ. 421, b. Th. 1, 126 äXt-
TTjpioi xrjs ÖEoüixEivot ixaXoövxo, deutlich Subst., wie auch Ar. equ. 445. X. Comm.
4. 3, 7 (xö irüp) iTifxoüpov [xev 'ii'jyo'jc, gidxoopov 8e sxoxoo«, vgl. iirtxo6pTj(*a xtj?
ytovo; An. 4. 5, 13 (iTuxoupstv xqi 'iu/Et helfen für, d. i. gegen die Kälte).
§ 418. Fortsetzung.
1. Mit den Verben des Seins und Werdens: etvai, Y^vsabai,
ccüvai verbindet sich der Genetiv als Prädikat in demselben Sinne,
wie er zu Substantiven als Attribut tritt: teils partitiv, teils
possessiv (Eigentum, Eigentümlichkeit, Abstammung), teils quali-
tativ (Stoff, Mass, Wert). Das Deutsche ist meist genötigt, konkre-
tere Ausdrücke für elvat u. s. w. einzusetzen : a) zu etwas gehören :
h) einem angehören, sich überlassen, abhängen von u. s. w., einem zu-
24*
372 Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. § 418.
kommen, eigentümlich sein, Pflicht, Sache jemds sein, abstammen von ;
c) bestehen aus, gelten u. s. w. Ebenso bei dem lat. esse alicujus.
a) Hdt. 3, 141 dnsaxeXXE axpaxYj-YOv 'Oxdvsa, dvopuv twv snxd 7EV0-
jxevov, der zu den Sieben gehörte. Th. 1, 65 xal auio? rfisls. twv
fxsvovTtov slvoi. 3, 70 (netftia?) kü-^ave ßouXrj; wv, gehörte zum Rate
(= T(3v ßouXEuxwv tjv). Ahnlich PI. leg. 880, d 6 u.s"yiaTou xi|X7]|jLaxos cuv,
zur höchsten Steuerklasse gehörig (ohne üiv 764, a tw twv oEuxlptuv xal
7rpu)Ttov Ttjj.Y]ixaTtüv). So wohl auch Ar. PI. 862 u. 957 Eivat xou -ovY]pou
xop^axo;, zum schlechten Schlage gehören (vgl. R. 890 1Ö101 xtvs« [tteot],
xti(X|J.a xaivöv). X. An. 1. 2, 3 rjv oe xal 6 StuxpatT); twv djx^l Mi'Xt(xov
axpaxEUOfjLEvtüv. Cy. 1. 2, 15 01 6' av au e*v tot« xsXsioi? (dvopdai) Sia^E-
vcuvtai dvETn'XTjTrxot, oüxot rtov -yspaiTEpoiv -yi-fvovxai die treten ein in die
Zahl der Alten. PI. Euthyd. 277, c xcuv Xau.ßav6vxwv dp' sialv 01 (xav&d-
vovts?. X. An. 2. 6, 26 (Mevcüv) xov |xtj 7ravoufpov Ttuv aTtaicsüxcüv dsl
£v6|ju£ev Eivat. Hell. 6. 3, 5 e{ oe 6t] xai 6|xo7vo)fjLOvoTfj.sv, oux av ;:dvu
TtiSv dauptaaräiv st,'?] ;xtj e^ptjvtjv irotsiaOai, gehörte zu den wunderbaren
Dingen, wäre wunderbar. Dem. 2, 2 laxt ttuv ataypwv, [xdXXov oe tmv
atayiaxtov, ttÖXecuv u>v t)[jlev ttoxe xüpiot, cpat'vsadai TTpotspiEvou;. 1, 26 Ttuv
dxoTttoxdxwv av eiyj Et xxX. 20, 2 oxt jjlev xtvwv xaxrjYopouvxa irdvxa? d<pat-
psiadai ttjv ocopEav xiuv döixtov saxtv, iäaw. PI. civ. 525, a ouxu> xo>v
d^w/tSv av EiYj xal ixExaaxpsTixtxojv &id xyjv xou ovto? Osav yj rcspl xb ev
jxd&T]at;. Dem. 9, 43 yj ZsXeid iaxi xrj; 'Aaia;. Th. 2, 4 otxT)|xa pi^a,
0 7)V tou XEi'yooc, vgl. 1, 134.
An merk. 1. Zuweilen tritt zu dem Genetive das Indefinitum tu, xi. Ar.
PI. 826 rtiv yprjatcüv xi?, cb; foixa;, ei. Von xi?, ti ist wohl zu unterscheiden
c I c , s" v , das, wie jedes andere Zahlwort, hinzugefügt werden muss, wenn der Be-
griff der Zahl besonders hervorgehoben werden soll. Isoer. 18, 63 uiv st; i-(io
cpav-fjoofjLai YE^Evrifj-evor. 6, 97 lonv Iv -rtöv ataypüiv. Die Präposition it; tritt nur
dann zum Gen., wenn eine Auswahl u. dgl. bezeichnet werden soll. X. Comm.
3. 6, 17 EupTjaet? lv Träatv e'pyoi; xoüs EÜooxt^oüvrdc te /.cd Oocüu-a^d^evoui ix rtüv
ptdXiaxa imarctfAeviuv 6'vxa; aus der Zahl der Verständigsten hervorgehen.
b) Lys. 7, 4 r^ xouxo llEtcidvopou xo ytupiov gehörte dem P. Hdt.
3, 117 xouxo xo tteoiov f|V fxsv xoxe XopacrpiUDv, . . iirei'xe oe ÜEpciai eyoocn
xo xpdxo?, iaxt xou ßaaiXsoc. Th. 5, 5 I^evexo MECiarjvY] Aoxptov xiva
ypovov. Lys. 13, 64 e^Ivexo 6 EufidpTj; oüxo? NtxoxXlou; gehörte dem N.
(als Sklave). 30, 5 aauxou vo;j.t£stc Eivat xd xrjs t:6Xecu?. So: eau-
xou Eivai, sein eigener Herr sein. Dem. 4, 7 av 6u.tuv auxiov e^eXtjctyjxs
Yeveddat, wow &r aliis pender e. Vgl. 2, 30. PI. Phaedr. 250, a IxttXtqx-
xovxat xal oüxEtt' auxtuv -^r/vovxat, ubi v. Stallb., wow- «aw sw« compotes
sunt. Ferner: slvai xivo;, alicuius esse, alicui addictum esse, studere,
■ wie Liv. 21, 11 omnis senatus Hannibalis erat u. deutsch: du bist des
Teufels. S. Ph. 386 ttoXi; -(dp eaxi itaaa xcuv tjyoujxgvcov. OR. 917 dXX'
luxt xou Xsyovxo;. Ar. equ. 860 |xt] xou Xrfovxo; ladt. So auch mit Gen.
§ 418. Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. 373
der Sache, wobei der ursprüngliche Begriff „sich zu eigen geben" mehr
zurücktritt; doch nur in vereinzelten Wendungen. Dem. 9, 56 raav Iv
'OXuv&iu xcüv iv toi; 7tpaYfj.a<ji xivsc jasv CUXiktcou xai iravO UTtrjpsxoüvxE;
Izst'vcü, tive; oe tou ßsXTiaTou, Philippo addicti . . bonae causae dediti, stu-
dentes. 37, 53 oi fXTJTe auYYvwfxYjc MT' «XXou tivoc Eiaiv, dXX' r tou ixXeto-
voc (lucri). 18, 296 ouTot tcoivte; Etat tüjv aurcuv ßouXEUji.dxwv lv rat;
auxiuv -axpioiv «uvirep oüxot Ttap ujuv. Th. 1, 113 u. 5, 46 oaot tt.c auxr,;
Tvtü[xrj? rjaav. Vgl. 8, 74. X. Hell. 2. 4, 36. (Ohne elvai Th. 3, 70
ot 61 xivec ttjc auxf,? Yvtofjirj; xto HeiDia xaTscpu-^ov). Hdt. 1, 108 xöv (= ov)
eupiaxe otxirj; fiiv lovxa &-ya.$rfa xpÖTcou Öe Yjauyiou. Ar. PI. 246 i-ja) 8e
xoüxou xou xpoirou -u>? etyi' dtei. Vgl. Eur. El. 949. PI. Gorg. 482, a
('AXxißidoTjc) aXXoxs aXXu>v iaxt Xo^cüv, tj os cptXoaocpta dei twv auxtuv. Hdt.
5. 92, 7 xoiouxo [xsv uu.iv laxi yj xupavvic (= oi xupavvoi) xai xoiouxcov ep^tov.
Dem. 25, 88 ou -yotp tiTv aüxiov oute Xo^tov out' Ip^wv laxlv rj veoTrjc Ttu
7Y]pa. Ferner Antiph. 5, 92 xö jiiv dxoüaiov dji.dpT7}u.a ttJc Tuyjric Isti
(liegt in den Händen des Schicksals), xo 81 exouatov ttjc Yv«>u.Tr]c. Dem.
1, 16 xö jxev EWTifxdv facoc '^YjaeiE Tic av f>a6iov xai Tiavxöc elvat (jeder-
manns Sache), xö 6' uirlp tuv Trapövxoiv o xi Sei TipaxxEiv ditocpafvEaöai,
tqGt' elvai auu-ßouXou. Th. 1, 83 Sa xiv ö iroXs|i.oc ouy oirXtov tö irXsov
(hängt ab von), dXXä oaudvTic. 142 tö vauTixöv te/vtjc laxiv. PI. leg.
708, d tö os aou.-veuaai . . ypovou TtoXXou xai 7raYydXErcov sc. iaxiv, er-
fordert viel Zeit. Gorg. 461, a xauxa ouv out) -roxi eyei, oux öXi^tj?
auvouai'ac (sermowis) laxiv toaxe ixavto; 8iaaxs<j;aaftai. Dem. 8 , 48 ooxeT
Tauxa xai oaTxavr^c [XEfaXrjc xai ti6vu>v zoXXcdv xai 7rpaYji.axei'ac slvai. In der
angefochtenen Stelle PI. Gorg. 496, e r\ ouy djxa xouxo (sc. xö Xujtou-
fxsvov yaipsiv, cum voluptate dolorem esse conjunctum) Y^vexai xaxä xöv
aüxöv xo-ov xai ypövov, eixe <|<o)(tjc eixe a<uji.axoc (sc. -(i'^sdban) ßouXei
sind die Gen. so zu erklären: mag dieses (tö Xuttouu-evov yai'pstv) der
Seele oder dem Körper angehören.
X. Oec. 1, 2 otxovojxou aYaftou iaxiv eu o£xeiv tov eauxou olxov,
einem guten Wirtschafter ist es eigentümlich, kommt es zu (es ist die
Art eines g. W.). PI. Gorg. 507, b ou 6y) awcppovo? dvSpoc iaxiv oute
ötuJXEiv ouxe cpsuYEiv a [jLTj Trpojrjxst. Dem. 4, 47 xaxoupYou fjtiv iuxi xptdsvT'
d-odavEtv, uTpaxrjYOu 6e fxayojxEvov xotc TtoXEfiiotc. Th. 6, 22 7] axpaxtä
ttoXXtj ouaa ou uaar,? laxat TiÖXecoc ujiooE^aaöai (= ou TraaTjc laxai ttÖXecuc
xt,v jxpaxiav ttoXXtjv ouuav urcooEc'aadat). X. Cy. 3. 1, 26 ooxsi p.oi xou
auxou avopöc slvai Euxuyouvxa scußpi'aai xai Kxai'aavxa Tayu 7rx7]$at. S. El.
1054 ttoXXtjc dvoi'ac (sc. iaxl) xai xö ÖTjpaadai xsva.
Z, 211 xauTTjc toi YeveTl? Te xo^ aijxaToc suyojxai eivat. o, 232 riairj-
ovöc siai yeveöXtic. <!>, 109 Traxpöc ö' eijx' a/fa^olo. $, 186 cp^aOa au fxsv
::oxau.ou fivoc, efi.ji.evai. Pind. 0. 6, 49 <l>ot'ßou y«P «utÖv cpa Ye7«XEtv
7taxp6c. S. Ant. 486 doeX^TJc xupsi = saxi'v. Eur. Heracl. 297 oüx
374 Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. § 418.
eoxi xouoe Ttatat xaXXiov ^epa; j rj 7:axpö? lailXoo xtryaHoo 7:e<poxevai, vgl.
J. T. 4. Hec. 380 ioftXuJv -/sveaOai. S. Ph. 1284 dptaxou uarpo; atayi-
oxo; 757(1);, vgl. fragm. Scyr. 2, 2. Hdt. 3, 160 ZcuTrupoü xoöxou 7t've-
tai Me7aßu^o;. X. Cy. 1. 2, 1 Tratpö; jxev 8tj X^stgu 6 Kupo; ^evlsdat
Kap.ßüoou, Flepacüv ßaaiXetuc" ö 0"e Kapißöor]; oüxo; xou Ilepaeiocüv 7EV00; rjv . .
•xTjTpo; 6s 6[xoXo7etxat Mavoavrj; 7eveadat. An. 3. 2, 13 xotoüxtov lote
-po70vtuv. PI. Menex. 239, a jxta; u.Y)xpö; 7:avxe; doeXcpoi (piivts;.
Anraerk. 2. Statt »ivopo; dYa&oü eotiv eo rcoteTv xobc cpfXou; (es ist die Art
eines guten M.) wird nicht selten gesagt: rcpös ävopo; «YaSoü eoxtv, s. d. Lehre
v. d. Präp. § 441, I. Verhältnismässig selten wird der Genetiv von einem Sub-
stantive, wie OTQpielov, Zeichen, epyov, Aufgabe, abhängig gemacht. Lys. 14, 4 5oxei p.01
xai -oXtto'j ypTjOTOü xai oixaotoü otxafou epYov elvat xa6x7] xoo; voiaou; otaXa|/.ßavEiv.
Anmerk. 3. Da der Genetiv nur die Zugehörigkeit im allgemeinen bezeichnet,
so wird oft bei etvca, cpüvat, Y^yveaftat der Begriff des Ursprungs durch e£ (erzeugt
sein von), seltener <ir.6 (abstammen von), besonders hervorgehoben, $, 189 Aiaxö;
ex Aio; 7j£v. Hdt. 3, 159 £x xoutewv tcöv Yuvatyt"v ol vuv Baß'jXiuviot Y£7ovatJl-
S. Ai. 472. Eur. Ph. 8 (Ka5[xo;) IloX'jSiupov eSecpuae, toü 0£ AaßSaxov | cpüvai
Xsyouoiv, ex oe xoüSe Aaiov. X. Comm. 2. 3, 4 7ipö; cptXfav tj.^Ya UTtdtp^et xo ex
t<5v aÜTuiv ©üvat. Hdt. 8, 139 c<tt6 xooto'j otj xoö [lepfHxxsiu 'AX^avSpo; cuoe
£Ysvexo. X. Cy. 4. 1, 24 ä7io ftediv y£Tov<"c. So auch: ol Ix A16; S. El. 659.
ol i'c, a'j-oü Hdt. 1, 56. ol atf 'HpaxXeous Th. 1 , 24- — Bei der nahen Sinnes-
verwandtschaft des Genetivs der Abstammung und des Ursprungs mit dem
Ablativ des Ausgangspunktes (vgl. § 413 u. Anm.) bleibt es vielfach zweifelhaft,
ob ein eigentlicher Genetiv (in Anlehnung an den entsprechenden nominalen
Gebrauch § 414, 2) oder ein ablativischer Genetiv anzunehmen ist. In Wen-
dungen z. B. wie 0, 611 a?|xax6; Et; aYaOoto, 0, 89 tf); oe outu fs\6[i.ea%a u. a.
liegt die letztere Annahme ziemlich nahe. Doch sind beide Gebrauchsweisen so
ineinander geflossen, dass eine Scheidung unmöglich ist.
c) Hdt. 1, 93 Tj xprjTtt? ioxi Xt'öcov pz-fäXiov. 1, 186 xr; TiöXto; £o6ot);
ooo cpapuecuv (aus zwei Teilen besteht). PI. leg. 755, a sXaxxov ^ nevxr(-
xovxa 7e70vwc £xa>v. X. Hell. 3. 1, 14 <x7:exxeive xöv ulöv auxv];, xo xe
sl8o; ovxa xca^xaXov xai e/rouv ovxa w; STrcaxai'oExa. Comm. 1. 2, 40 'AXxi-
ßiaOTfjv, rcpiv ei'xoaiv ixtov elvat, oiaXs^Ofvai. (Ohne elvai An. 7. 4, 16
üiXavo; Maxioxto; ixtuv u>; oxxu>xai'8exa OTjpiaivEi xrj 00X7:1771). 1. 4, 11 lv\
x6v Eiicppaxrjv Troxajxöv, ovxa xo supo; xexxaptov oxaot'tuv. Dem. 14, 19 xö
Tijxrjjxd loxt xo ttj« ^topa; 4$axto^tXicov xaXavxwv. Hdt. 1, 143 ttoXXcü rjv
doöeveoxaxov :<uv iöveojv xai X670U IXa^totou, von der geringsten Geltung.
Vgl. 3, 139. 1, 120 oouXoupieöd xe xai X670U ouoevö; 7iv6p.eda 7:pö; FFep-
jewv, ubi v. Baehr. X. Oec. 20, 23 t:oXXou dp7up(ou 7t'7veoöai, teuer zu
stehen kommen. Vgl. Ar. eq. 662.
2. Für die Verben des Seins können in allen den obengenann-
ten Beziehungen auch die kopulaartigen Verben des Scheinens,
Meinens und Nennens eintreten. PI. Phaed. 68, d Oavaxov y^ouv-
xai rcavxe; ot aXXot x<uv jj^aXtov xaxwv. Isoer. 15, 235 26Xa>v xcdv inxa
jocpioxwv ^xX-rjOr]. Vgl. X. Cy. 2. 1, 9. S. Ant. 738 xoC xpaxouvxo; tj
§ 4 IS. Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. 375
koXis vofxt'CeTai, vgl. OC. 38. Eur. Io. 9 (rcöXi;) xf? ypixjoXof^ou FlaX-
/.äoo; x e xX yj|jle v yj. T, 457 vt'xr, uiv oyj cpaiveT äprjicpiXou MsvsXäou. PI.
Euthyphr. 4, a oo -(äp olpiai -/e xoo ^-txoyovxo? opdui; auxo ;rpa£at. Prot.
343, e eur,&£? xoüxö -fe cpaveiv] av xal oü Ziu.coviöou. Dem. 3, 21 Bixaiou
ttoXitou xptvto tt)v rajiv ;rpa-|U.äxcüv 3o>Tf(piav dvxt xyJ? iv xiu Xs^eiv ydpixo;
aipEtadat. Eur. M. 808 (ayjoeic u-e cp«6X7)v xdffdevT] vou.i£ex(d | u.y(o' Yjauyaiav,
äXXä &axspou xpoTrou. PI. Phaedr. 242, d xöv Eptuxa oux 'A-.ppoöixY]s xal
&sov xtva Vle'i Pind. P. 3, 67 7j xiva Aaxot8o xexXyjjxsvov yj Tiaxspoi;
ein Sohn des Apollo oder des Vaters genannt, Ar. V. 151 -axpo; vuv
Kaicvioo xexXr^30|i.ott. Theoer. 24, 101 ( HpaxXsYj;) 'ApvEioo xexXTjfilvo?
Au.cpixpua>vo?. Hdt, 6, 88 Nix6Spo[xo? Kvoulo'j xaXsofAE vo;.
Anmerk. 4. Wie xaAeic&al xivos, so s-o voa i^sjftat tivo; benannt werden
als Eigentum, Nachkomme u. s. w., daher nach etw. benannt werden. PI. leg.
738, b Updüv, äxta ost uJvnviov ezovouct^Eoiiai 9eu>v. S. El. 283 f. -axpo; xrjv o'jaxä-
Xatvav oatx' E,7t(ovofAaajxeV»)v = xt)v Baixa 'A7atj.£;.tvovo; od. 'AYau.£|jLv6vEiov xaXoufAsvTjv.
Eur. H. f. 1329 f. (tejxevyj) E-tuvopictaixEva be&ev. (PI. leg. 626, d ooxeT; [aoi xrjc
fteoü i-(uv'jfAicc; a£io; elvat päXXov ^-ovoij.(i^Ea9ai hängt dTC<nvu(i.(a; von a?io; ab;
der Inf. ist der sogen, epexegetische.) Ebenso e-cüvujj.6? xivo; = ETiwvofxaofxEvo;
xivo;. Hdt. 2, 112 (tpöv) S-e£vtjs 'AcppoStxrj; ez<uvupi.6v gort. Vgl. 7, 11. PI. leg. 828, c
Weou, cwv av fj cp'jX-f) ExdbtT) 1-ojvjfi.o? ^ (häufiger ^TtovojidCeodai mit rl~ö c. g.).
3. Ebenso tritt der Genetiv
a) in partitivem Sinne zu den Verben, welche bedeuten: in eine
Klasse von Personen oder Sachen versetzen, als: xifrsvat, xi'Ösa&ai,
•(pacfEiv, zotEWilat, und den entsprechenden Passiven xaTaXl-yesdai, xXrjpoCi-
c9ai (Xa-f/avEiv), apiöpLEtaöat, E^Exd^ss&ai, censerl. X. Cy. 4. 3; 21 I[xe
Ypacpe xojv i-tteueiv urtspeiriftupLOUvTcov. PI. civ. 376, e |J.OUaiXY); Xl'drj?
Xo-youe; «^ musicam refersne sermones? ubi v. Stallb. Phil. 60, d
oppövr)?iv xai <£Xt)9y) 6ö;av T-yj? auxYJ; üösa; xi&sjxevo;. 6Q} C a xyJ; «j^X*)1»
aÖTrjs eHejxev, £m<JTY]u.as xe xai xiyva; xxX. Civ. 424, c Ijae die xeov
-E-EiapLEvcuv. 567, e -otEta&ai xiva xaiv oopucsöpcuv. Lysias 24, 13
Tt U.E xtoXuei xXY)pou3i1ai tiüv Ivvla dpyovxtov, zu einem der 9 Archonten
durch das Los gewählt zu werden, vgl. 6, 4. Ps. Dem. 59, 106
Xayeiv x<ov £w£a dpyovxcov. Lys. 30, 8 oüos xtov TrEvxaxiayiÄt'ujv xaxE-
/. e-;y]v. Isae. 7, 5 6 OpdVjXAo; xoiv iv StxsXia xaxaXeYEi? xpnr)papyu>v,
ubi v. Schoemann. Eur. Ba. 1317 xcuv cpiXxäxcuv IjAotY* | dpi&(x^aYj.
Theoer. 13, 72 o-jxtu pisv xäXXtaxoc'YXa; u.axdpa>v dpidfAE^xai. Dem. 21, 202
oöoajjLOu TTtüTtoxE Meioia? xwv auvYjöopiEvtov ^TjxduOYj xto 0Y||au>. So Lys.
14, 11 Idv xi; xy\; TrptüXY^ xä;Ea)? XEXaYjxEvo; xyj? OEUxlpa; -(EVYjXai, in das
erste Glied gestellt, auch ohne xäcsw; 16, 15. Isoer. 12, 180.
b) in possessivem Sinne zu Ttoietatlai in der Redensart ijotei-
aftai eauxou, zu dem Seinigen machen, sich zuschreiben, anmassen. Hdt.
1, 129 6 6e |xiv -poaiowv dvxei'pexo, ei Eovjxoy zotEsxai xö Kupou Ip-yov.
376 Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. § 41S.
X. Ages. 1; 33 xrjv Affiav iaurcuv Tcoioovxai. Dem. 23, 114 xf,v ycopav
ETTOtEift' iauTou. S. Ant. 547 fi^o' a [i.r] 'Orfe; J ttoiou aeauxf?.
Anmerk. 5. Possessiven Sinn hat der Genetiv auch S. OR. 411 oöKpeovxo;
-pooTdxou fzfpd'bo p.at non Creontis patroni censebor cliens, sowie bei den
Verben des Trinkens, Einschenkens, Libierens zu Ehren einer Person.
Ar. Eq. 106 bttovStjv \ifik 5t, xal c-stoov äyattoü ooctjA'-jvo;, m daemonis honorem
(hervorgegangen aus dem adnominalen Gebrauche, vgl. 85 axpaxov olvov äYaftoj
o^ijj-ovo; u. Hör. od. 3. 8, 13 sume, Maecenas, cyaihos amici sospitis centum; da-
her auch im Lat. Hör. od. 3. 19, 10 da noctis mediae, da, puer, auguris Murenae).
Theoer. 2, 151 ctt'sv "Epioxo; äxpaxai iTzzyzlxo, meram sibi infundi iussit in
Amoris honorem, vgl. 14, 19. Phylarch. ap. Ath. 261, b im ysop-evouc Atjiatjtpio'j.
Vgl. auch Callimach. epigr. 31 IyXei xat rcdfXiv d-i, AtoxXeoc Meleagr. ep. 98
eyyei xat TraXiv eins, r:dÄiv, zdXcv, 'HXtoBtöpac. Dagegen ist cptXoxTjai«; itpoir£vsiv
Dem. 19, 128 auf eines Wohl anstossen, ihm zutrinken, als Akk. aufzufassen
(Lex. Seguer. p. 78 ergänzt fälschlich yaptv od. evexa).
4. Ferner steht der (possessive) Genetiv bei den Adjektiven,
die den Begriff des Eigentums und des Besitzes ausdrücken,
als: ioio; (auch m. Dat.), oixeTo? (m. Dat. geneigt), Upö?, inr/üpioz, xoi-
vö; (öfter m. Dat.). Dem. 2, 28 oi xi'vßovot xü>v icpsaxYjxöxcov (dueum)
l'oiot, fxiaflo? 6' oüx luriv. X. An. 4. 5, 35 tjxooev auxov (xov iintov)
Upöv etvai tou 'HXioo. Vgl. 5. 3, 13. PI. Phaed. 85; b. PI. Tim. 34, a
xivrjaiv d7T£vet(x£v a.oxiZ ttjv tou atüfxaro; oüXEi'av. Symp. 189, b touto [aev
yxo iv xepoo; ef/j xal xrfi ^p-eiepa? Moüarj; Iti ty ü>p tov, lucrum nostrae
Muscte proprium. 205, a xov Ep«oxa xouxov xotvov otei elvat Tiavxwv
dtvöptü-wv. Vgl. Menex. 241, c.
5. Ein Genetiv der Abstammung erscheint in der Dichter-
sprache auch bei <füstv, cpuxEuftsi';, xexvouv, ßXaaxotvstv, xpacpei';. In der
Regel wird jedoch diese Beziehung genauer durch die Präp. e% <«rö,
-pöc, 6ir6 bezeichnet. Eur. Jo 3 "AtXoc; . . fteäüv |At5; | IcpujE Mai'av.
Pind. P. 4, 144 xst'vwv ^uteuöevte;. S. OC. 1324 tou xaxou t:6xu.o'j
cp'jxsuÖEi';. Eur. M. 804 ouxs xTjc vEo^üfou [ vöficpYj; xexvwsei Tratöa.
S. Tr. 401 tov 6' IßXaaxEv, oux sycu Xe-yeiv. S. Ph. 3 xpaxijxou raxpo;
EXXyJvcüv xpacpsi';. Aesch. S. 792 TiatoE; (irjxlpfuv XE^papipiEvo i.
6. Der Stoff steht im Genetive bei den Begriffen des Machens
und Bildens aus oder von etwas. K, 262 (xuvetjv) f.ivou -oiyjx^v.
2, 574 al Se ßös; (auf dem Schilde) ypuaoto xEXEuyotxo xajaixipou xe.
Vgl. x, 226. Hdt. 5, 62 ou^xsijievou ocpi {cum inter eos convenisset)
-wpi'vo'j XtÖou -oiEEtv xov vr(öv, Ilapiou xä z\ir.oo^%z auxou £ c£7roiT]aa v.
82 lrr£tpa)XE0v xöxspa yaXxou -oiscuvxai xa a.-'lä.\\i.ii'x r\ Xi'&ou. 2, 127
u-ooEijxa; xov -pwxov oöpiov Xi'ftou A^dioTrixou. 3, 9 ^a^ap-evov xiuv
u)fioßo£wv xal xiov aXXcov OEpjxaxojv oysxöv, g:r COrÜS. 2, 138 ! ax pujfxsvr,
iaxl 666; Xulou. Th. 4, 31 spufi« auxofti tjv Xtdwv Xo-^orjv 7:e7:otY)p.£v ov.
X. Cy. 6.1,29 xov oi^pov liroirjaev tusirep 7:up-j'ov j<jyupü)v £üX«ov. 7.5,22
cpotvtxo; al düpai ~etto ir,fievai.
§ 418. Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. 377
An merk. 6. Sehr häufig wird der Stoff, aus dem etwas gemacht wird,
bestimmter durch die Präp. e£ und cmo bezeichnet, z.B. Hdt. 1, 194. 7, 65; auch
durch Std c. g. (öfter bei Späteren, s. Passow I. S. 628).
7. Der Wert und Preis stehen im Genetiv
a) bei den Ausdrücken: Troieisttat, xijxaadai xt hoXXou, irXetovoc,
[xei^ovo?, uXetaxou, 6X170U, IXayi'axou u. S. w., wie lat. matjni
facere u. s. w. X. Cy. 2. 1, 13 fxsi^ovo; auxd xifjuuvxat. PI. Symp. 175, e
iroXXou Tt|xcS|xai TTjv -apd aol xaxdxXtaiv. Prot. 328, d tcoXXou Tioioufiai dxr(-
xoevai, a dxYjxoa Flpcoxa^opou. Dem. 19, 159 xouxo 'DiXitttio; dTtdvxtuv av
£xip.T)aaxo rcXeiaToo xouxov tov xpönov 7tpay(Kjvat. Ungleich häufiger aber
tritt die Präp. Tuspi hinzu (regelmässig Tiepi ttoXXoü -f^sTaftat). Beide
Konstr. Hdt. 3, 154 drreiruvftdvEXo et i:ept ttoXXou xdpxa 7toieexat xr)v
BaßuXuiva eXetv" ttuöojjlevo? os tu? ttoXXou ti(jl(uto, aXXo ißouXeuexo.
b) bei den Verben des Kaufs und Verkaufs u. ähnl., als:
(Juvstaftat, d^opd^Eiv, irpiaadai, xtdofrai, 7iapa>ap.ßotv£iv; osyesöaij JitoXetv,
aTrootooaftai, otoövat, Tispici'ooaftai, wetten, U. a. 5 d. Adj. (ovtjxÖ?, <ovio;; —
des Tausches u. ähnl., als: dXXdxreiv, dXXdxxesfrat, dvx-, dpei'ßeiv poet.,
ufisißsaftat poet., 6ta|XEtßejöat, oe/esdai poet., Xueiv, Tipoiea&ai, xaxaxiÖEvat; —
des Schätze ns, als: xtp.5v, xtfidaftat, d£touv, a7r-, dcioüsöai; poet. dxi-
fxd^siv für unwert halten; die Adj. d£to?, dvd;to?, dvxd£to?, dxt(xo? nicht
gewürdigt, u. nach dcto; Hdt. 5, 65 d£i6ypecD<;, zuweilen rpeitiov u. Eur. Hei.
508 f. -poocpopoc, entsprechend, sowie nach Anal. v. dvTa$io? vereinzelt
dv-ippoxro; u. tuöppoTro? (das Gleichgewicht haltend) Dem. 1, 10. Th. 2, 42 ;
d. Adv. dcjt'cu;, seit. 7Tpe7iövx<u<;. — Diese Verwendung des Genetivs
beruht auf einer Erweiterung des adnominalen Gebrauchs § 414, 2 f u.
§ 418, 1 c. Darauf deutet auch die entsprechende adjektivische
Wendung Theoer. 15, 19 hin: £7txaopdy|xa); . . rcsvxe ttoxw; IXaßs, er
kaufte als „Siebendrachmenware", d. i. für 7 Drachmen.
a) W , 485 xptTCo8o? 7repioo)|xs9ov v^e XEßrjxoi;, um einen Dreifuss
oder Kessel wetten. <\>, 78 sjxeöev 7iepioü>ao[xai aoxrjc, um mich selbst
will ich wetten, mich selbst zum Unterpfand geben (wie Ar. eq. 791
-spi xrj; xecpaXr); Tieptoöaftai, um den Kopf wetten). Hdt. 3, 139 i-ycj
xauxrjv ttüjXeu) ouoevö? ypr^axoe. 5, 6 (01 Opr^xs;) wvEovxat xd; Yuvaixa;
Trapd xcuv -yovscov ypy][i.dxu)v [ie-jdXuJv. PI. civ. 333, b oxav ost] dp-fupio'J
xoivfj -piaa&at yj diroöoaftat ittitov. Phaed. 98, b oux av d:te6ofXT]v iroX-
Xou xd? iX-iSas. X. Comm. 2. 1,20 (Epicharm.) xtSv t:6vü>v uüjXouctiv yjjaiv
Tidvxa vx~iä$ 01 öeot. Cy. 3. 1, 36 ab 61, co TrfpdvT), Xe£ov jxoi, ttojou av
irpiaio, wäre xyjv -fuvaixa drcoXaßeiv. 'E-j-w jaev, I<prj, (o Küpe, xav xrj; 4*uX*i?
7r p iaip.Yjv, u)3TE {a^ttoxe Xaxpeuaai xaux/jV. Hier. 9, 11 oux ecxtv l[XKOpe'J-
jxaxa (merces) XujixEXeaxepa i\ oja dvöpu)7:oi a&Xcuv <Jjvouvxai. Dem. 9,9
xouxo 0 iuxt'v, 0 X(i>v dvaXuxojxEvajv yprjixaTtov ;:dvx<i>v C>iXi7nro; «oveixai,
auxo; (jlev -oXejaeiv u|xTv, uep' ü}j.ajv oe |jly) TToXejxetsöat. Vgl. 48. So über-
378 Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. § 418.
haupt der Preis, um den etwas gethan wird; bes. oft fjusdou, dp-,'0-
piou. Tll. 7, 25 touto'j? (xoü; ataopoü;) xoXu[xßr)xal O'jöjxevoi I;sr:piov
txta&ou. X. Cy. 3. 2, 7 (xtadou aTpaxE'jovtat, vgl. 3. 3, 3. Dem. 19, 80
otiouv av dp^upiou -onfjaavrs;, 119 7:ovY)p6c £axiv dp-^jpt'o'J. 200 ouoiv y\
TpiüJv opay|i.(ov Trovrjpov ovtgc. 8, 70 o'. r^? ::ap rjfjtipav ydpixo; xd pLEytJxa
xric TroXea); d~oXtoX£xÖT£;. Ar. Ach. 1055 oox av i-j-y^eaip.t. yiXiujv opayjxwv.
PI. Ap. 20, b 7r6aou SiSdaxet; . . tievte jxvüjv. Gen. d. Preises ist
auch -poixo; gratis (urspr. wohl: um eine milde Gabe, um ein Almosen),
v, 15 dp^aXiov ^dp Eva npotxo; yapiaaadai. — Isoer. 2, 32 oo;T| jasv ypr,-
fxata xxrjTa, oo£a os yprjfxdxcov oux tuVYjTif). Aeschin. 3, 160 aipLaxö? Ijtiv
y; dperf) J) v i a.
Anmerk. 7. Der instrumentale Dat. steht Lys. 27, 6 fiepet tcüv dcotxirju.d-
tüjv xov xfvouvov eäJETrp f a v-o. 2, 430 t/jV tcote AaepxTjs 7ipfaxo xteixecstv.
ß) Z, 236 xeuye' ajxEtßev, | ypuusa yaXxEt'cuv, £xaTÖ|j.ßot' ivvsaßoicuv.
Vgl. PI. Symp. 219, a. Ähnlich A, 547 öXfyov föw -/ouvo; dfxeißtuv, Knie
mit Knie vertauschend, d. i. abwechselnd den einen Fuss vor den
anderen setzend. A, 106 uls ouco npidjxoio . . IXujev ('AytXXeu;) d^oivtuv.
X, 50 yaXxou te ypuaou t' diioXus6[jt.s&a. *) Antiph. 5, 79 7,XXdcavxo
zoXXr(c euöaifxovta? ttoXXtjv xaxooatuovi'av. Eur. M. 967 f. twv o' Ifxwv zat-
6(uv cpuyd; | ^uy^Tjc av dXXacai[XEÖ', ou ypusou fxövov. Dem. 6, 10 xExpta&E
[jltjÖevoc av xspöoo; xd xotvd oixata xuiv EXXtjvwv TipoEadai [jly]0 dvxaXXdca-
sftai jj.Tf]i5Efxtd? ydpiro; |xtjo' cucpeXEia? xrjv s(; xou; EXXYjva; suvoiav. Ebenso
Hdt. 7, 144 OefJiiTroxXET); dve-fvcoae 'AÖYjvai'ou; v£a; xoutiov xwv ypr,(j.dxu)v
-ot^aaa8at owjxoaia«, vgl. 2, 135 für dieses Geld (wofür nach anderer
Anschauung auch gesagt werden konnte: dro xoutcdv twv ypr^dttuv,
von diesem Gelde). Th. 3, 70 oxxaxon'wv TaXdvrtov 8iyjY7ü7)fjievot gegen
eine Bürgschaft von 800 T. freigegeben. Dem. 3, 22 Tipo-s-oxai xf;
-ocpaoTi'xa ydptto; xd XTfi -ÖXecd; -pd-ypiaTa. Theoer. 11, 49 xt? xa twvoe
ftdXaaaav lysiv xai xufxad' eXoixo 5 S. OR. 1478 suTuyonr);, xai ss xtjsos xtj;
68ou | 6at[x«uv ajjLEtvov Tj Ifxs cppoupiqaa; xüyoi, für diesen Gang. Da die
beiden verbundenen Nominalbegriffe als gleichwertig gesetzt werden,
jeder als Preis des anderen, so kann man ebensowohl sagen o'öövai xi
dp-ppiou etiv. für Geld geben, wie oioövat dp-ppiov tivo; Geld für etiv.
geben. Daher X, 326 ('EpupuXTjv) r\ ypuaöv cpi'Xou dvopo; s'öe&xto xt[j.r(Evxa.
Ar. P. 849 oux av Ixt öowjv xujv decuv xpicößoXov. X. Cy. 3. 1, 37 xai aü
os, o> 'ApjiEvie, a.Tzä'(00 xtjv xe -jfovatxa xai xoü; iraica;, (xtjoev o'jtcov xaraT^Ei';,
ubi v. Bornem. PI. Gorg. 511, d xaüxrj; xrj; iiE-(äXt]z s-kp-cEata? . . oüo
opoyfxd? ^npdcaxo. Theoer. 1, 57 xw (= xo-j) [xev 1-(m -opH^Ei . . ar^d
x EOiuxa | tuvov xai xupoEvra.
l) Ebenso in einer elischen Inschr. b. Collitz Nr. 1168: X'jj'iotw rcü
öttf'jiiu = toü omXoü, er soll sich lösen um das Doppelte.
§ 418. Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. 379
Anmerk. 8. Bei den Verben des Tausches wird die Beziehung gewöhnlich
durch die Präposition dvx( c. gen. bezeichnet, zuweilen auch durch die Präposition
tjjÖc, c. acc. S. d. Lehre von d. Präpos. — Auch findet sich der Dat. als Instru-
mentalis ; er bezeichnet die ausgetauschte Sache als Mittel, durch welches eine
andere eingetauscht wird. H, 472 evfrcv i'p1 otvf^ovxo xapY]xo!J.6<ovx£<; 'Ayatoi, | dXXoi
(jlev y^aX-AiL, aXXoi o ai'ttiovt oio-qpiu xxX. Eur. Tr. 352 Sixpuct t avxocXXdiaExe |
TOT; xtjooe [jLeXeot, Tptudoe;, fa\x-i]\ioi<;.
-() W, 649 xip%, rj; xe \x iotxe TeTip.7)<j8at, der Ehre gewürdigt
gein. <F, 885 XeßYjx' arcupov, ßoo? a;iov ein Rind wert (vom Werte eines
Rindes). 9, 234 vuv 5' oöS' svo; a£ioi eijasv wir wiegen nicht einen auf
(halten das Gleichgewicht). A, 514 ivjxpö? yip dvrjp noXX<ov dvxd£ io«
aXXiov. Hdt. 3, 53 6 Auxo'-pptuv ouoe dvaxpiaio; ^£io><je tov cpepovxa xtjv
dfyeXtqv. 145 IfjLS doixTjaavxa ouoev a£tov oesjaou o^aa; -fop-ppr^ Tjcituaa?.
6, 112 ifj-or/ovro djjito? X670U. Th. 4, 26 nXoia X£Xip.Y]|j.sva ypTjLidxtov
abgeschätzt; vorher rdcavxs; dp-jupi'ou tzoXXou ingenti pretio aestimantes.
Dem. 22, 45 xojouxoo xip.aai)E ttjv noXixsiav. Th. 3, 39 xoXaa&lvxiov d£i'u>€
xfj? doixt'a?. X. An. 7. 3, 27 xdmoa d£iav osxa p.viov. Cy. 2. 2, 17 I-fu^e
ou8sv dviaibxepov vop.t£tü e"v dvftpüJTtoi? elvai r xou i'aou xov xe xaxov xal xov dya-
döv d£toua&ai. Isoer. 4, 154 Oejj-KJXoxXla . . xtov tiEYiaxtuv StopEtuv
r^i'toaav. 3, 53 vop.i'£sxe xrj; aoxrj; ^rjjjLta? dci'ou? elvai xou; aoYxpurcxovxas
xoT? äpapxdvouaiv. PI. leg. 728, a ;ra; o x' int frfi xal U7rö 7% ^puso?
dpexrjs oux dvxd;to?. S. Ai. 534 npE-ov -(e xav yjv öaipovo? xoupou xciöe,
entsprechend meinem Schicksale. PI. civ. 400, b ßouXeo<j6p.efra, xivs;
dveXsuftepia; xal ußpeto; r ixavi'a? xal aXXr^ xaxia; TrpEirooaat ßdasi;. Menex.
239, c npe-6vxu>; xcov :ipa£dvxtov. S. Ant. 21 f. ou -fäp xdcpou . . xov
piv -poxiaa; (^ dcitöaa;), xov 0' dxip.daa; eyet (für unwert erklärt).
OC. 49 [XYj jx' dxtixdjTf); . . tov ae npocxpETito tppdaai. OR. 789 xai p.
6 <I>oTßo<; u)v piv lx6|xv)v axip.ov e^enep-^sv. Aesch. S. 1024 axipov elvai
0' ixcpopa; cpi'Xiov uno. Th. 3, 58 dxi'pou; -ysptuv. PI. leg. 774, b xip.rj;
napd xcov vewxspojv dxipo; udar]? laxw, vgl. 841, e. — Insbesondere tritt
in der Gerichtssprache bei xipdv und xipdaöat das Strafmass in den
Genetiv: xip.tu (xi) xtvt ftavdxou (vom Richter) ich schätze (das Vergehen,
die Rechtssache) für den Angeklagten auf Tod, erkenne auf Tod; xi-
jj.cojj.ai xivt davdxo-j (vom Kläger) ich beantrage die Todesstrafe; xip.cupat
/prj(j.dxa)v (vom Angeklagten) ich beantrage eine Geldstrafe. Lys. fr. 44
xyjv afxi'av ^prjpdxtov i<rv\ p.övov xtp.T)<jat. PI. leg. 880, C xpi'a sxt) oe6e(Jl)<d,
idv p.-/) x6 oixaaxiQptov ttXeiovo; auxco ypovou xi(xrjijY) xtjv otxrjv. Ap. 36, b
Tip.dxai poi 6 dvrjp Qavdxou. ETsv" l^tb 6e 6t] xivo? üpuv dvxixip-^jojxai,
cu avope; 'Aörjvatoi; ^ oyjXov, oxi xtj; acta?; 37, a ei ot>v ost p.e xaxd xo
oixaiov xf,; dcia? xtu-dcrdat, xotixou xtptupat, Iv irp'JxavEito atxTjJEto-. C dXXd
0T| <p'J7"rj? xtp.-/) acop. a t; lato; ^ap av poi xouxou xtp.rjaaixs.
Anmerk. 9. Wie tt(j.5v und xtu-aoftat Savdxo-j, so sagt man auch xpivetv,
gitöxEiv, ürraYEtv öavaxou auf Tod (in einer Kapitalsache) vor Gericht ziehen.
380 Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. § 413
Th. 3,57 Savixo'j xp(vea9at, ubi v. Poppo. X. Cy. 1. 2, 14 xai &avdxou oe o-Ütc.
xpfvouci. X. Ap. 21 ftavdxou otdixEoöou. Hdt. 6, 136 Savdro'j örraY^YU^ :j~o xov
BTjftON MiXxtdSea, ubi v. Baehr. X. Hell. 2. 3, 12 0-^ov »avdxou. Vgl. 5. 4, 24.
1. 3, 19 UTraYOiAEvo? 9<xvdxou. Ebenso PI. civ. 558, a dv$p(u;tiuv xaxia<I;Y]cpia!}Ev-<juv
öavdxo'j t] ©uy?)?. (Doch auch xpfveiv, okoxeiv zspi Savdtou Dem. 4, 47. Aeschin.
3,52. X. Hell. 7.3,6.) In gleicher Weise steht bei 'j-öoixo; die Strafsumme
im Gen. PI. leg. 846, b x<öv otJiXaadov &it6§ixos foxo) tu ßXatpftevxe, und nach dieser
Analogie &7ioxsXtj« <p6pou tributpflichtig Th. 1, 19. 56. 66. 80 u. s.
8. Die Ursache (Schuld, Beschuldigung, Anlass der
Klage) steht im Genetiv bei den Ausdrücken des Strafens, Be-
schuldigens und Streitens, insbesondere bei den Verben des
gerichtlichen Verfahrens: TiW9ai ep. poet. u. neuion., büssen
lassen für etw., xtp.(upEijftou, du.üv£s9at, xoXd^Etv Th. 6, 38, vgl. 2, 74,
ebenso vereinzelt £y]u.iouv Lys. 7, 5, züchtigen für etw., alle c. acc. pers. et
gen. rei; xiu.ü>psiv tivi xivo?, Genugthuung verschaffen für etw.; aJxiaaöat,
i~-, oiwxeiv, EtjaYe'.v, -j-pdcpsafrat , xaXsTaöai Ar. Av. 1046, -pouxaXeijftai
Med. u. Pass. (alle c. acc. pers. et gen. rei); i-yxccXsTv b. Sp., s,ns;£pyE-
o&ai, £xe£ilv«, £-ic;xT]7ixEcjf)ai (alle C. d. pers. et </. m); Xayydvstv xivi
tivo;, verklagen ; cpeufstv, angeklagt werden ; ocpXi uxävetv, schuldig sein,
verurteilt werden ; Sixd^stv, xpivsiv ; aipeiv, überführen (alle drei c. acc.
pers. et g. rei); dXt'axsj&at, dXwvat, überführt werden; sufluvsjftai, zur
Rechenschaft gezogen werden; -apaxaxajÜdXXsiv u. vixav in d. Verbindung
mit xXrjpou, vgl. Dem. 43, 5. 40. 42. 31. 32. 33, einen Prozess über
die Erbschaft führen, gewinnen (hier sicher in Anlehnung an öixt) xXtj-
pou); Siacpspsaöai, dficpuSrjXeiv, ivavxiouoöoti, dvxi-oieiafrat (alle C. dat. pers.
u. gen. rei); d. Adj. a't'xio;, svoyo; (gewöhnlich c. dat.), uxrootxo;, otceü-
duvo?, rechenschaftpflichtig, dftwo;, unbestraft für, Lycurg 79 tuv d6txy]|j.dxü>v
(dann allgemein: unberührt von). T, 366 r, t Icpdu.Yjv xi'aaaftai 'AXI^avSpov
xotxöxrjxo;, vgl. y? 206. Hdt. 3, 47. 3, 145 xoü; iiuxoupou; xt[xcuprt-
dou.at xrj« e'vfldos diricio?, vgl. X. An. 7. 1, 25. 4, 23. Hell. 6. 4, 19.
PI. Symp. 213, d. Hdt. 1, 4 xo ok äp-aafrtisEMv ar.ouorp roii^aaafrat
xi|Au>peeiv, bemüht sein sich für die geraubten Weiber Genugthuung zu
verschaffen. X. Cy. 4. 6, 8 xiu.co p7(aEiv ooi xou Ttaioö; aüv ÖeoT; urrt-
ayvoujxai, für den Sohn, d. i. für die Ermordung des Sohnes. *) Ähnl.
Kürze Lys. 7, 5 vojjii'^cd xoo Ttpoxepou ypovou oux av Sixaitu; ^Yjjxtoua&ai,
für die frühere Zeit, d. i. für Beschädigungen in der früheren Zeit.
Th. 1, 96 du.6 va<j öa i u>v Eiradov. 6, 38 x6v iyöpov ouy aiv opa jxövov,
dXXd xai xyj? oiavoi'a? Trpoau.uvsaö'at ypV). X. Ages. 1, 33 aixiaodai
dXXrjXou; xo'j '(Vj^r^iwoo. Th. 6, 28 u>v xai xov AXxtßidor(v Ik t(xi ü> vxo.
Hdt. 6, 104 (MtXxidSea) oi iyöpoi i6t'to;av xupavvt'So; xr[<; iv Xepoovrjsu».
!) Ebenso kret. xaxao ixa;ocx tu xüj iXe'jftepw 8£xa oxaa-r,pav; er soll ihm
für einen Freien 10 St. auferlegen. Vgl. Baunack, Studien auf d. Gebiete d.
griech. u. d. ar. Spr. I, 2. S. 85.
§ 418. Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. 381
Ar. eq. 368 6t(ü;ojxat <te oEiXta;. PL apol. 26, a xcuv dxousiuiv d[AapxYj-
[xäicuv o'j oeupo (efc xö ouajxrjptov) vöp.o; Ei7aY£iv Ijtiv. Leg. 928, e
utei; t au (tjoivt av) ocpi'ji TraxEpa; 0-6 voacov t, "fTjpiu; ötaTtösjjivo'j; ataypto;
l;etvat -apavoia; Ypdcpssdat. Ar. V. 1406 -poaxaXoufxat je ß^aßirj?
xüilv cpopxttuv. Dem. 40, 32 iTctTejubv (einschneidend) ttjv xEcpaXrjv auxou
Tpau|xaxo; eh Apeiov ird-jfov jxs irpoaaaUaaTo. 39, 17 Xmoxa£iou rcpo-
3exX^9rr 18 et 6c cevt'a; npoaxXrjdeir). Plllt. Arist. 10, 9 'AptaxEi'or,;
tt? ßpaouxfxo; auxot; IvexdXet. PL Euthyphr. 4, d i-fto &nep xou dvopo-
cpövou xtu rcaxpi cpövo'j £-s;Epyofj.at. Leg. 866, b l7is;ixu> cpovou Tip
xxet'vavxt. Vgl. 873, e. Dem. 2-9, 7 iiuaxrjTrxeaftai xtvi xwv '.peoöofjLap-
xupttov. Vgl. 41. Lys. 17, 3 Xaytbv 6 raxfjp -avxo; tou a'jjxßoXai'ou
'Epaatjrpdxto. Dem. 21, 120 (oT|xai) cpovou av etxöxco; sfxauxio Xayetv.
X. An. 5. 8, 1 oucpXs Sav8txXf|? xf; cpuXaxrj; xcuv TauXixcov yp7j|j.dx<uv xo
u.eiu»|jLa eixoat jj.vd;, X. schuldete für seine schlechte Bewachung der
Schiffsgüter den Verlust, nämlich 20 M., X. wurde weg. s. seh. B. d.
S. verurteilt den Verlust zu zahlen. PL leg. 877, b idv dSeXcpo; dSeX<pöv
xptöcnr, xai ocpXr) xpaüfxaxo; £x zpovota;, ödvaxov Etvat ttjv £r([Atav. Dem.
24, 103 idv ti; dXip xXotctJ; xai \j.r\ Ti(XT)d^ öavdxou . ., xal idv xt; dXoü;
TT); xaxu>aea>; x<uv -yovscüv . ., xav daxpaxeia; xt; ocpXrr PL leg. 877, b
xou cpövou coi'xaaav. X. Cy. 1. 2, 7 ötxd^oucu os xal £YxXifj|xaTo;,
oü s'vexa av^ptuTtoi (xicxoücu fxev dXXrjXou; jxdXtüxa, otxd^ovxat os rjXtaT«,
dyapisxiac. Lys. 17, 5 xt; oixi'a; i 6 ixa ^6fi tjv, um das Haus pro-
zessierte ich. X. Comm. 1. 2, 49 xaxd vöp.ov (I;e<Jxi) napavoia? eXövxi xai
xöv iraxepa ofcxai. Ar. N. 591 (KXeaJva) 6tüp<ov sXövxe; xai xXo-tj;. PL
apol. 35, d |daeßeia; cpEU-'ovxa u-ö MeXtjxou. Dem. 29, 58 cpsu-fsiv
'|i£'j6o|Aapxuptü>v u~6 xtvo;. Lys. 27, 3 zpöxspov r(6rj otöptuv cxpidrjaav.
Th. 1,95 cXdwv i; AaxeSaijiova xoüiv Jota npö; xtva; doix7]fi.dxcDv TjuftüvOr,.
- — - Dem. 39, 23 eüü&acnv, u>v av sauTO?; Steve ydiocnv dvrjp xai 70VT], oid
xou; ~atoa; xaxaXXdxxea&at. Isoer. 4, 20 f, Tx6Xt<; tj|jicov oux doi'xoj; d (x -
cptjßrjTsT ttj? Yjyeji.Gviac. 6, 74 ecd; av TraüacuvTat xtiSv Yjfjtsxepauv dp-cpiaßr]-
touvte;, vgl. 91. PL Phil. 22, c u.Stallb. ad Polit. 275, b. Th. 1, 136
l/eivu> yp£ta; xtvb; ivavxttüdr]vai. X. An. 7. 6, 5 ap' ouv jj-tj xai Tj[xtv
IvavxtwaExat xtj; dTta-furfYJ;; 2. 1, 11 xt; -j-dp auxcu laxtv o^xt; xfj; dpy7J;
d vTtTroteixat^ 3, 23 ouxe d vTtiroioüpisda ßaatXEt x^; dpyf;. Vgl. Hell.
4. 8, 14. Zweifelhaft Dem. 18, 289 (Epigramm) f*apvd[i.£voi 8' dpsxTj;.
— PL leg. 915, a xtuv ßtat'ujv Ivoyo; I-xw. Lys. 14, 5 xoXjj-coat -(dp
xtve; Xsyetv, cu; ouosi; Ivoyo; ^axt Xt^oxa;iou ou3i OEiXta;, ubi v. Froh-
berger. PL leg. 907, e daeßsia? utcoöixo;. 'Ytteüöuvo; dpyf; Dem.
18, 117. xtj; aurf; dyvoi'a; 196. — Lys. 12, 65 xf,; Tipoxspa; 6Xqapyia;
atxiiüxaxo; iylvsTo. Eur.fr. 633 -oXXcuv Ta ypTjjjiaT' aiTi' dv0ptu7iot; xaxtuv.
An merk. 10. Hier sind ohne Zweifel verschiedene Arten des Genetivs
zusammengeflossen. Bei den Verben des gerichtlichen Verfahrens liegt
382 Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. § 419.
wahrscheinlich Anlehnung an den adnoininalen Genetiv (Sixyj nctpavota;, YParfn
xXo:xf];) vor. Der Genetiv bei den Verben des S träfe ns wird neuerdings vielfach
als ablativischer Genetiv aufgefasst (wie bei den Verben der Gemütsbewegung
§ 420). Doch kann bei xtvatjDat xivo;, sich Busse zahlen lassen für etw., u. a.
ursprünglich eine ähnliche Anschauung obgewaltet haben wie bei dpppiov xarot-
xtOevai xivo;, Geld zahlen für etw. (vgl. Nr. 7, (3 a. E.), wie denn auch in beiden
Fällen statt des einfachen Genetivs die Präposition ävx(, anstatt, m. Gen. eintreten
kann (vgl. Anm. 11). Bei äptcptaßTjxstv u. dvTntoieta&at waltet der Begriff
des Strebens vor (§ 416, 4).
An merk. 11. Zuweilen werden Präpositionen hinzugefügt. Hdt. 6, 135
ßouX6{*evo( fxtv «vxi TO'jxtuv (dafür) xttj. tu pTjff aa&cu. Lys. 14, 2 "'.pctaotxcit -spi
irdvxujv xüiv -e-p«Y(ji^vu)v fj.E&' 'juüjv aüxov xipuupTjaaaSat (so nur noch Ps. And.
4, 36). In anderem Sinne ü-ep: Hdt. 1, 27 t'va i>-ko xtiv dv xf( TjTieipoj ofxYjfiievtDv
c EXXtjvu>v -ijwvTcif oe. Vgl. 1,73. X. Hell. 7.3,11 xExt|Acup7]x6xa; 6 - s p te
u(jl(Üv ctÜTÖiv xod j-£p xüiv 0'ju.ad/iuv. PI. leg. 907, e rüi £&eXovxt xtp-tupstv
UTrsp xuüv vouiov. Hdt. 6, 136 HdcvDinTTo; iMtXitaoea ioiwxi xr,; ' Aftr^valtov 6.r.d-.r>;
s't'vexev. PI. Euthyphr. 3, b xou; o äpyodo'j; (Oeou;) oü vofi{!lovx<x (e>e) £Ypd<J>axo
-o'jTiuv otÜTcüv Evsxa. EtaaYYEXXetv Ttv^ ~£p£ xtvo;, z. B. rpoooat'a;, Dem. 20, 79;
Et'jaYY- ttva tivo; scheint nicht vorzukommen. Oft auch ein Substantiv.
Dem. 23,38 -öv -e^eüyox« eV ottx(a cpovou xai TjXouxoxa. Aeschin. 3,212
xpauuctxo; £x zpovoict; YP^?^? YPa T^M- E v ° ?• Antiph. 5,9 cpovou SfxTjv cseüyoj.
Dem. 29, 30 e^w t*)v o(*1v IXa^ov xo6xip xf^; s-ixporTJ?. Bei den Verben des
Streitens ist, abgesehen von ävxt-otelc&at, die Präp. rcept c. ^en. das Regelmässige.
Anmerk. 12. Statt ly^aXetv xtvt xtvo? sagen die Klassiker e^xciXstv xtvt xt.
PI. Ap. 27, e äreopdiv oxt EYxaXot; ^!J-°' oXt)i)e; äofxTjuct (Dem. 40, 19 dr;s<f>'.>Yov ^'Jxo'j;
xä; otxa; a; (xot EvexdXouv). Über die mit xaxa zusammengesetzten gericht-
lichen Verben, als: xaxaYtYvunxetv, xaxotoixd^Eiv. xaxatl^cpt^sGSat, xaxrjYopei^, xaxa-
xpfvstv xtvo? xi, s. § 421, A. 9.
Anmerk. 13. Der Gerichtssprache entlehnt ist auch der Ausdruck p.ao-
xupEoftaf xtva xtvo;, einen für etw. als Zeugen anführen. PI. civ. 364, d oi Ö£
xrj; xtüv öeiüv ü7i ävftpo)T:tuv TtapctYOJY^S xov "Ou.T]pov p.apx'jpovxat. App. b. c. 2, 47
Eayxov xfj; tptXoxtpifa; u.. 5, 129 xoü; äTtoaxdvxa; xt); iTttopxt'ct; y.., den Abtrünnigen
feierlich ihren Meineid vorhalten. S. Passow.
§ 419. Freierer Gebrauch des Genetivs.
In freierer Weise wird der Genetiv gebraucht:
1. bei Adverbien der Qualität: su, xaXoT;, ptexpicu;, <ju|xpi-
xpco;, txavtu;, op-oico? U. a., co?, ftw;, ottcu;, r„ 07t7), ouxtu;, »doe, aisauro»;,
xaxa xotuxa in Verbindung mit den Intransitiven systy, ^xetv
(neuion., selten att.), zuweilen auch elvat, xsiaftou (z. B. b. Hippokr. eu
xeiaBat xtuv wpewv, xoü rjXt'ou), xafKaxas&at. Dieser Gebrauch hat sich aus
der Verbindung des Genetivs mit Adverbien und neutralen Ausdrücken
des Ortes und der Quantität (§ 405, 5 b. § 414, 5 c) entwickelt. Wie
man sagt: no5 -j-vtofxrjc ei; auf welchem Punkte des Sinnes befindest du dich?
so auch: tiu»; yvuiuit); syst;; in welcher Verfassung des Sinnes befindest du
dich? An im. p-sy« ytopetv 8uvap.Eoj; schliesst sich an: eu rxstv Suvajxeo);.
§ 419. Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. 383
Hdt. 8, 107 <jj? xayso; sly e Exaoto? in welchem Grade der Schnellig-
keit ein jeder sich befand, d. i. so schnell er konnte. 9, 66 oxw; av
auxöv öpcuai uitouSfc syovxa. 6, 116 'Adrjvaioi, tu; rootuv Etyov,
xayiaxa IßoTJöeov i? xo a«tu, wörtl. wie sie sich befanden der Füsse
(quantum calebant pedibus). 1, 102 ecouxuüv eu tjxovte?, in dem
Ihrigen sich glücklich befindend. 149 yü>pr,v <i>pe<i>v rxousav oux
6(j.o:'a);. 5, 62 ypTjfiaxcov eu yjxovrs;. 1, 30 xou ßiou (Lebensmittel) eu
TjXovxt. 8, 111 östüv ypr^xcuv tjXoiev eu. (Ohne Adv. Hdt. 7, 157 ero
8e öuvot|xto; ijxet« fjLSYotXrjc, wo aber p^äXto; zu schreiben ist.)
Th. 1, 22 ojc euvoia; r, fi vt) fi iq c ^yoi. 2, 90 lirXeov, <i> ; el^e xäyou;
sxaaxo;. 1, 36 (Kepxupa) ■zrfi 'IxaXi'a; xai StxeXia; xaXwc itaparXou
xetxai, wo d. Gen. ?It. x. 2. v. rcapaTcXou abhängen. Statt xotXcoc xei-
aöat steht lv xaXtp X. Hell. 6. 2, 9 xetaöai nfjv Kipxupav lv xaXuJi xou
Kopivrhaxoü xoXtcou . ., lv xa/.cu 6s xou ttjv Aaxwvixrjv ytopav ßXaitxeiv, lv
xaXXi'axto oe xf,; xe dvxurepav 'Hrceipou xai xou ef; rie/.o-övvrjaov d<rö SixeXi'a;
::apa-Xou. (Aber Isoer. 15, 108 steht der Gen. wegen des Superl.
Dem. 23, 182 tuaüep XaXxl? xi[j xÖttiü xtj? Eußoi'a; repo? xtj; Botcoxia; xstxai,
oüxtü Xeppovrjjou xstxai icpo; xr,; 8pax7); t] Kapotavwv -öXt; ist partit. Gen.
d. Landes nach § 414, 5 a.j Th. 3, 92 xou Tipo; 'Aörpatou; ttoXejxou
xaXca? aurot; I66x£i f, itoXi; xadioxaaftoft, gleich darauf: xr; liti öpäxr,;
zapöoou y pr,a''ixto; E-jstv. X.Heil. 2. 1, 14 dvajxv^ffa; «>« £^"/s ^iXi'a«
-pö; xr,v xcuv AaxeoaifAOvicDV itoXiv. 3. 4, 16 t,ti; (xd£t;) aptsxa ainjxdxcuv
lyoi. 4. 5, 15 cjk Ta/ou; exaaxo? elysv. PL Prot. 321, c ilpo(XY)H£Ü;
opa xa }jl£v aXXa £tua Ijj.u,eXco; -dvxwv l'yovxa, xov 6s avHpeonov 7UU.VOV
xxX. Phil. 62, a ouxo; [xavw; I rc t s x rj iattj c i£ei. PI. leg. 869, d xaxa
xaüxä saxa> xou xa8ap6; etvat. Soph. 253, b xa flvr\ lipo; aXXrjXa xaxa
xaüxä u.t£siu; lystv ujjxo^rjxatxsv. Gorg. 470, e oux o!6a Trat ö et a;
o-cu; lyet (6 jx^a? ßaatAsü;) xai Sixaioaüvr^. Civ. 389, C oTtto? Trpd£eio;
Ivel. Lucian. Sonin. c 2 ü>; sxaaxo; 7va)|xr(; t, IpiTretpia; elyev. Selten
eyet c. adv. et dat. unpers. Hdt. 7, 188 xai xotat ouxto etye opjjiou. Th.
7, 57 (IrcoXsizYiffav,) <u; l/daxou xtJ; cuvxuyia; r; xaxa xo cuficpspov rk
ava-('xr( eayev (jetzt geändert in rxaaxoi . . layov). Dichter: S. OR. 345
cli>; opY?,; £"/«>• Eur. Hipp. 462 xäpx' iyovxa? eu cppevwv, ubi v.
Valck. Heracl. 379 xav eu yaptxcov lyouaav ttoXiv. El. 751 ttwc a7co-
vo; rjxoitEv; Hei. 313 ttw; 6' eötieveiac xotaio' lv oopioi; eyst;; Heracl. 213
7Evou; (xiv r,X2U «Joe xotaoE. Hei. 1253 cu; (wie) av rapoüir,? ouat'a;
sxaaxo? t„ „pro suarum guisque facultatum modo exsequias parat"
Pflugk. Ar. L. 1125 auiT) 61 Ijxaux^; ou xaxiu; 7vü)[xri? lyw. Ohne
Verb Aesch. Suppl. 838 otku; tiooüjv.
Aninerk. 1. Bei den Attikern, und namentlich bei Xenopbon, wird £yu> in
dieser Wortverbindung häufig mit dem Akkusative verbunden, vgl. § 410, 6.
X. An. 1. 3, 6 oSxuj x^jv ^ibtxr^ z/z". Vgl. 6. 6, 12. Hell. 6. 3, 20. Oec. 21, 7
384 Genetiv bei Verben, Adjektiven und Adverbien. § 419.
ot ccv a&Tuiv apt<rra xo otü,u.a eyouai. Vgl. Cy. 1. 6, 18. PI. Phaed. 80, c yapievtan
e/üjv to owfxa. Civ. 407, c üytEtvcö; Eyovxa; xi au)[j.axc(. Id. leg'. 652, a r.iüs e/ojaev
x-i; tpucjEt?; Audi findet sich bisweilen der (instrumentale) Dativ. Lycurg. 48
viy öfxo(ü>5 eyouoiv arcavxe? xaic eiivoiaij, ubi v. Maetzner. 75 ~ü>s Syste
-niz oiavoiai;; Dem. 18,315 oütcu; ouv i^ovTtov toütojv tt, cpiiaei.
Anmerk. 2. Verbindungen ähnlicher Art sind Lycurg. 123 6::EpßaXEo9ai
sxe(voo? TT)? TtfAiupta? {quoil atthiet ad); doch verdient die Konjektur v. Steph. xoüs
Tifxwpiat? den Vorzug. PI. leg. 969, c ttjv ttoXiv iaxEov xfjc xaxoi-/foEiu;. Aber xt)?
xaxotxtosü); ist als Glossem verdächtig wegen des folgenden xtjv xr; ttoXeuj;
/.axotxitjtv.
2. Bei Orts- und Zeitbestimmungen zur Bezeichnung des
Bereiches, innerhalb dessen etwas geschieht. Während also
der Akkusativ besagt, dass die Handlung sich über den ganzen ört-
lichen oder zeitlichen Raum erstreckt, drückt der Genetiv ursprünglich
in partitivem Sinne aus, dass sie nur einen unbestimmten Teil
desselben ergreift: 8tairpr]<jjEiv aXa das Meer durchfahren — öta-p^aaetv
TiEot'oio vorrücken in der Ebene (ein Stück der Ebene durchlaufen),
yet[xtüva den Winter hindurch — yetu-tuvoi; des Winters (im Winter).
Vgl. auch § 414, 5 c u. § 416, Anm. 2 a. E.
a) Bei Ortsbestimmungen fast nur in der Dichtersprache, be-
sonders in der epischen. 7,251 t) oux'ApYso; ^ev 'Aptuoij; irgendwo
in Argos. ') cp, 108 f. oirj vuv oux ssti 70V7] xat' 'AyaiiSa 7<xtav | oute
IluXoo Upf? out Ap^eo; oute Muxtjvt];, im Bereiche von Pylos.
P, 372 vscpo; 6 01; cpaivEio -äciTjc | 70UY]; oho oplwv. E, 310 IpEisaro
^eipi ira^EiiQ | 7017)?. Vgl. A, 356. I, 219 aütöi; 6' cxvtiov I£ev 'Üö'jaafo;
ösi'oto I Toiyou xou srlpoio, vgl. Q, 598. <\>, 90. a, 23 At&i'oTta?, toi
oiyfta OEÖaiaxat, siyorroi avöpiov, | 01 jxev 8uuo[jl£vo'j Y7Tspiovo;, 01 8
dvtövToi;. Aesch. Ag. 1056 sariac u.Eaofi.cp aXoo laxrjxsv tjötj jj.rjXa.
S. El. 900 Idyaxrj; 6pu> Trupa; vstöpr] ßöatpuyov tst|xy]|xevov. (PI. Symp.
182, b ttJc öe 'Icuvi'a? xai <xXXo{H noXXayoo alaypöv vsvopuaxai caoi Otto
ßapßapoi? ofxouat hängt d. Gen. v. 0001 ab, s. St a IIb.) S. Ai. 1274
epxEtuv nof}' üu.ac . . £7xsxX-flfisvou:, ubi v. Lob eck p. 464, intra
vallum inclusos, „im Bereiche, Umfange der Verschanzungen" Schneidew.
Eur. fr. Pel. 3 Ddrf. öcojxa -faia; xätjutov. (Th. 5, 83 xaTExX-fiaav ..
MaxEOovt'a« 'AOrjvaiot ÜEpoixxav ist fehlerhaft überliefert.) Eur. Ph. 451
tov8' EtaESlgw xetyscov. (Aber S. OR. 236 rövo avop' aitauöw toutov . .
7-/JC TTjao , rfi i^oi xpotTTj vsfj.10, | jjltjt' Eiaösysailai jxtjte 7tpoacpiuvEiv Ttva ist
-v-rjc ttJctoe mit xtva zu verbinden : ein Angehöriger dieses Landes, und zu
EiaoE^EaHat i; ol'xou? zu ergänzen.) Ebenso bei den Verben des Gehens
und der Bewegung. A, 244 Ixa^ov TzoXioc, ueöi'oio fteouciat. B, 801
Epyovxat tceoioio. A, 382 wyovro iok irpo 68 oT I^evovto, kamen des
Weges vorwärts. Z, 2 ifbas u-ayrj usöt'oio. N, 820 (?jt7ioi) xovi'ovte;
i) S. Hentze im Philol. Bd. 28 (1869) S. 513.
§ 419. Freierer Gebrauch des Genetivs. 385
ireätoio „hinstäubend durch das Gefild". (Aber E, 145 xovwooaiv iteSiov
trans. mit Staub aufüllen.) X, 23 (tmco«) o? pä xs psia Oetjcji titkivo^evo;
tteSioio. E, 597 ?a)v ttoXeo? -eoioio. 222 tceoi'oio . . otu>xs|AEv rßk
«psßs^flod. N, 64 tce6ioio oiwxeiv opveov. B, 785 oisripirjasov -eöi'oio.
(Aber -p., 8idt7rp. x&eo&ov ß, 429. v, 83. aXa i, 491.) 0>, 247 jxe&ioto . . .
Ttereadat. U1", 475 forot . . izoXeos rcsot'oio ot'evxat. 518 (truito;) avaxra
e'XxTjaiv tteoi'oio. K, 352 eXxljxsvai vstoto ßadeirji; Tnrjxxöv apoxpov. Z, 38
inTKo dTu^ofj.evo) TcsStoto, scheu durch die Ebene hin fliehend. Aesch.
Cho. 711 7)(j.epeuovxat; fxaxpai; xehüöo'j. S. OC. 689 icsSiwv iftivicKraxati.
Ai. 731 Zürnet 8 ept« opafxo'jaa xoo -p oacoTaToo. Die partitive Grund-
bedeutung ist allmählich verblasst. Einzelne Wendungen sind geradezu
formelhaft geworden und daher zum Teil auch in Prosa üblich. So Ar.
R. 174 urävsö' u[aeu xf,? 65ou, geht des Weges weiter. P. 1155 yafia
xtj; aux-rj? 6o ou Xapivao^v Tic ßtoaaxa), desselbigen Weges, d. i. zugleich.
Hdt. 4, 12 kc, jj-esö-yaiav xfj? ooou xpacpOevxs? sie wandten sich des Weges
ins Binnenland. Auch 7, 124 u. 9, 89 xfjv fj.Ej67a-.7v xapivujv x-tj; ooou
liegt es näher, den Gen. tyj« oooo als volkstümliche Redensart mit
xafxvwv zu verbinden, als mit (issöfaiav. Ebenso erklärt sich am ein-
fachsten S. OC. 1165 a7t£XilErv t' ■xocp7Xu>; T7)c ösup' 6 o o u. Ferner 8 s ; i a ?,
apiaxEpa?, Xata; jrstpoc od. bloss 8s3'5; u. s. w., rechter, linker Hand.
Aesch. Pr. 714 Xai5; oe XetP01* °' atorjpoxsxxovE; oixoZai XäXußE;. Eur.
Cy. 681 -oxepa? xrj; /ep6;: SC. Earrjxaaiv. Hdt. 5, 77 xo os (xsfrptTTTTov yaXxeov)
aptoxEpT)? yepö; eoTKjxe. C. J. A. II. 835, 18. 83 oe£i<7.; eiffi(5vTl, apiaxspa?
efciov«. (Doch gwhnl. mit Ix, seltener £v.) Endlich xou Ttpoato, vor-
wärts, in den Redensarten Nsvoci xou Trpöaw X. An. 1. 3, 1. Arr. An.
5. 28, 2. 6. 7, 1. itpoilvat xou -p. 2. 6, 4. oqEiv xou ~p. 5. 25, 3.
Ursprünglich lokale Genetive sind auch die Ortsadverbien aüxou (urspr.
an irgend einem Punkte davon, dann allgemein : eben da), ou, ttou, tcou,
otto'j, ouoajxou, dtXXayou u. a. Im allgemeinen aber verwendet die Prosa
zur Bezeichnung räumlicher Verhältnisse regelmässig Präpositionen.
Anmerk. 3. Hierher gehört auch der Genetiv nach vielen Ortsadverbien,
als: evto?, IvtooOev ep., e'voov poet., Ifimpoodsv, o'-cjftev, 5it£p9ev, Srcatda ep. u. v. a.,
sowie bei mehreren Präpositionen, als: ori ttsoiou, -xotxä vd>Toy, urrep Aiyu-to-j. äucpi
ttj; ttöXeoj;, eitl 77]?, üzö y^?. Durch die Ortsadverbien u. die Präpositionen wird
das Verhältnis genauer bestimmt.
Anmerk. 4. Anderer Art sind die Genetive in poetischen Wendungen wie
uxTjvTJ; 'j-auXo? S. Ai. 796, ocuixäitov ünocxa-pt El. 1386 u. a., die der Neigung des
tragischen Stiles entspringen, die nüchternen einfachen Präpositionen durch vollere
Umschreibungen mit Adjektiven und einem Genetiv der Zugehörigkeit zu ersetzen.
(Ähnlich statt aveu oder der Negation Zusammensetzungen mit a privativum u. d.
gen., s. § 421, Anm. 5 u. 6).
b) Bei Zeitbestimmungen am häufigsten adverbial zur Be-
zeichnung von Tages- und Jahreszeiten, in die ein Ereignis fällt: vuy.xöc
Kühners ausfuhr!. Grieeh. Grammatik. II. T. 1. Abt. 25
386 Freierer Gebrauch des Geneüvs. § 419.
nachts, YjfAEpa; bei Tage, öpftpou, fxsar(|j.ßp{ot-, ÖEiXr,;, saKE&a;, ftspoo;, zur
Sommerszeit, y£t|xo7vo;, r,po;, ö-wpa;, [jlexo-ü>pou. v, 278 ixovojaev Iv&aoe
vuxxö;. 0, 470 fjO'j; 5tj xai jiaXXov ÜTCEpjjLEvia Kpovüova | o^ecti in der
Frühe, d. i. hier: morgen früh, tj, 118 ou t:oxe xaprö; dnöXXuxac oüö"
aroXeiTrei | yEi'jxaxo; ouoe Oeps'j?. \, 27 (drrrjp) o; pa t ö-tüpr;; slatv.
Aesch. fr. 304 veac orccopas. Hs. op. 577 opftpou avirrap.evo;. Hdt.
3, 104 dspfAÖxaxö; E*axt 6 rjXio; xoüxoiat xota'. dv&pdorofji to Ecuihvöv (den
Morgen über), ou |xecjajj.ßpir); (mittags). (Mit Artikel Ar. V. 500 y9s;
stasXftövxa xrj; jj.saY]u.ßpia;.) Hdt. 4, 48 Ijxpo; iüo; aiel aüxö; Etouxüi psst
xai Oepeo; xat ystfioTvo;. Vgl. X. Comm. 3. 8, 9. (M.Art. Oec. 9, 4
xoü fxev Ospouc i{;oyeiva, xoü 8e y£ipi<ovo; «Xesiva, gleich darauf vetfiiovo«;
jxev eutjXiÖ; iaxt, xou 6a Ospou; euoxto;.) Th. 8, 101 Ixt -oXXf; vuxto;
-apairXEÜjavxs;. S. Ai. 285 axpa; vuxxö;. X. An. 2. 6, 7 xai fjjxepa;
xai vuxxö; a-ytüv eVi xoü; TroXsuuou;. (Mit Art. ven. 11, 3 (ÖTjpia) xä xaxa-
ßaivovxa ei; xo TtsStov xrj; vuxxö; aTtoxXetaöevra aXt'axexai, vgl. Isoer. 10, 65.)
PI. Phaed. 59, d E^XdojxEv ix xou össfAujxrjpioo stj;rspa;. Ebenso E, 523
vTjvefxiT)?, Ar. N. 371 alöpi'a;, Th. 3, 23 aTtrjX tioxou, bei Ostwind,
Plut. de cohib. ira 11 -[aXr, vr,;, und elische Inschr. b. Collitz,
Griech. Dialektinschr. Nr. 1172 Z. 24 sogar T;oXsfxu> xai eipävap in Krieg
und Frieden. — Mit Artikel oder Attributiv zu genauerer Bestimmung
des Zeitabschnittes, in dessen Verlauf etwas geschieht, c, 161 xou 6
aüxoü Xuxdßavxo: IXeuaexai iviHö OSutjeu;. A, 691 lx.av.toae ßi'r, Hpa-
xXtjsit] | xwv -poxspcov exscdv. X. An. 7. 2, 16 vüv jjlIv diuEvai xeXeoei,
xJjc osi'Xr,; 6s -^/.stv im Laufe des (heutigen) Nachmittags; ebenso 18
toyexo xtJ; vuxxö;. 7. 4, 14 xaüxa fiiv xrj; f(fi£pa; Ifevexo. 3. 3, 11 xyj;
rjjjLEpa? oXr(; 6tr(X8ov ou iiXeov rsvxs xai sixoai crra§i'a>v. 3. 3, 20 xaüxr,;
xyj; vuxxöc. Comm. 4. 8, 2 ixsi'vou xou fir,vö;. Hdt. 5, 36 uovlmnxs
xou au xoü ypövou irdvxa xauxa suveXdövxa. Isoer. 4, 87 xtj; aüxrj; f^spa;.
S. El. 698 aXXv); rjjjtipa;. PI. Prot. 310, a xf(; -apsXOoosr;; vuxxö;
xauxrjai, sxi ßadso; opdpou, IrotoxpoxT)« xr(v dupav x?} ßaxxrjpi'a irdvu ctpöopa
IxpouE in der vergangenen Nacht. X. Hell. 1. 2, 4 xyj; l-iouir,;
vuxxö; in der folgenden Nacht. Th. 2, 33 xou l-i-;i-[vop.i vou -/si|aojvo;.
Dem. 4, 35 xoü xa&Yjxovxo; ypövou innerhalb der bestimmten Zeit.
Ar. R. 586 xoü Xoi-oü ypövou künftig einmal; daher adverbial xou
Xotzoü in Zukunft Ar. P. 1084 outtoxs oeutvyjssi; Ixi xoü Xoircoü v Ttpura-
veuo, vgl. Hdt. 2, 109. X. An. 5. 7, 34. 6. 4, 11. (Dagegen xö Xoi-
t:Öv die künftige Zeit über, hinfort, z. B. Th. 1, 56. X. An. 3. 2, 8. 38.)
Dem. 30, 15 E^pifiaxo [isv yap ir.l I7oXu£tJXou apyovxo; jx ipocpop t to vo ;
[xr(vö;, fj 6' aTCÖXsitjn; l-[pä'^rt -oaiOEtüvo; (Ar,vö;. 56, 5 TTEpuJi xou p.£xa-
7etxvt(uvo; |j.Yjvö;. Aeschin. 3, 24 inl xi'vo; apyovxo; xai ~otou fxrjvö; xai
ev xtvi T)(xepo( xai iv rrota ixvj.r^iy i^Etpoxovrj^r, ArjpioaOEvrj;; Ar. Eccl. 796
xav k'vr,; IXötj?. (Dem. 18, 154 iapivf? -uXaia«:.) X. An. 2. 2, 11
§ 419. Freierer Gebrauch des Genetivs. 387
stttoc x ai'S e/a <jxafrfj.ujv xtuv £770x^x0) . . ix xvjs ycopa; ouöev eiyopiev
Xocjxßaveiv, auf den 17 Tagemärschen. Hdt. 6. 58 i^eav Oä^cuai, dt^opri
oexa Tjfxepstuv oux inxaxai crpt, an (den folgenden) 10 Tagen. PI. Gorg.
516, d iva auxou oexa ixtov jxy] dxouaeiav xrj>; cpfuvrj; in (den folgenden)
10 Jahren. X. An. 1. 7, 18 ßautXeu; ou u.ayeixai olxa Tjfxepaiv. Isoer.
6, 109 4"J"/7i ^v 0I^X s?0^^ 0X17CDV ixtuv in wenigen Jahren. Hdt.
3, 134 xauxa 6X170 u ypövou laxai xeXeupieva binnen kurzer Zeit.
S. El. 478 [xlxeiaiv ou jxaxpou ypövou. Ar. V. 490 oux rjxouaa xouvop.
oööe TTEvxrjxovx' ixuiw innerhalb (der letzten) 50 Jahre, daher seit
50 J. Ar. Lys. 280 eij Itojv aXouxo;, seit 6 J. PI. Symp. 172, c
-oXXwv ixtov 'A-ydfttDv ivödoe oux £ni8e8V)fjt,if]xev. Phaed. 57, a ouxe xi«
;£voc d<pixxat ypovou auyvou ixet&ev. Ar. PI. 98 ttoXXou 701p auxoüc
ouy eöpaxd nw ypövou, vgl. X. An. 1. 9, 25. Auch ypövou allein, z.B.
Ar. Eq. 944 d-ya&o; tcoXi'xyj;, oto? ouoetc utu ypovou | dvTjp 7e7evr)xat seit
(geraumer) Zeit, vgl. ypov<o mit der Zeit, u. ypövov eine Zeit lang.
Th. 5, 74 ?) }J.d/rj xotaüxT) e^ivexo, TtXeiaxou orj ypövou jj^iaxYj oyj xü>v
EXXtjvixwv. — Mit Artikel in distributivem Sinne. Th. 1, 138 (Ma7-
vrjata) jrpooecpEps Ttevx7jxovxa xdXavxa xou IviauTOU. 3, 17 opayp.7jv iXdjx-
ßavs xtj; fjjxlpa;. X. An. 1. 3, 21 Kupo? uTitayveixai owaeiv xpia r^i-
Sapeixd xou jxtjvö; tw axpaxtü»XTr (Daneben exdaxoo ivtauxou u. s.)
An merk. 5. Der Genetiv hat, insofern er nur den Zeitraum angiebt,
innerhalb dessen etwas geschieht, immer etwas Unbestimmtes. Soll daher be-
stimmt der Zeitpunkt, wann etwas geschieht (das Datum) angegeben werden,
so steht der Dativ, vgl. § 426, 2. Vielfach werden auch Präpositionen ver-
wandt: für innerhalb (binnen) ev (ivxo;), für seit £?, aito, oid c. gen.
3. In einzelnen Formeln, deren Ursprung nicht sicher nach-
zuweisen ist, wie jxtdc; yeipö?, mit einem Streiche, Eur. H. f. 938
xi . . Ttövou; SittXou? eyw, | i£6v pua? jjloi yetpö? eü öeaftai xdöe (vgl. das
deutsche: etw. kurzer Hand abthun). Ferner das steigernde ttoXXou,
das wahrscheinlich auf das temporale ttoXXou ypövou seit langem, von
jeher zurückgeht: Ar. Eq. 822 ttoXXou 8e ttoXuv ixe ypövov xat vüv iXeXVj-
ftet; i-fxpoipidSaiv, vgl. R. 1046. N. 915 öpacjü; ei ttoXXou, und das ein-
schränkende 0X170 u, bei dem ebenfalls die Herleitung aus dem tempo-
ralen 0X170U, binnen kurzem, bald, näher liegt, als die aus dem gen.
pretii. Th. 8, 35 6X1700 elXov (xr,v ttöXiv) bald hätten sie die Stadt
eingenommen, vgl. § 391, 4. Th. 4, 124 0X1700 h ytXt'ou? bald an
1000 Mann
4. Beim sogen. Genetivus absolutus. l)
5. Beim Substantiv. Infinitiv mit xou, s. § 478.
!) Über die Ausbildung des gen. abs. s. besonders G lassen, Beobachtungen
üb. d. Hom. Sprachgebrauch.
25*
388 Ablativischer Genetiv. § 420.
§ 420. Der Genetiv zugleich als Vertreter des Ablativs.
Als Vertreter des ursprünglichen Ablativs bezeichnet der
Genetiv zunächst den Ausgangspunkt einer Handlung, und zwar
1. bei Verben der Gemütsbewegung die Person oder Sache,
durch die die Empfindung hervorgerufen wird. Doch ist bei den
meisten dieser Verben in Prosa die Verwendung von Präpositionen
(namentlich Im) weit üblicher. Auch ist gerade hier die Grenze
zwischen eigentlichem Genetiv *und ablativischem Genetiv
schwer zu ziehen, vgl. § 413, Anm. So bei den Verben
a) des Schmerzes und Mitleids (der Schadenfreude o^yaipcu
Dem. 15, 15): öXo-'.pupsaöoii, Trevöixuj? eyeiv, aA-ysiv poet. u. seit., sxsveiv
poet., ayvosfloct u. d. Part, äystov ep., dtayaXav ep., xXai'eiv S. El. 1117
(wo aber xuJiv xocxuTv auch von ti abhängig gemacht werden kann), 8axpo
•/£»ov ß, 24 = (o, 425 (wo aber objekt. Gen. angenommen werden kann),
ooty.p'jppoeiv Eur. H. f. 1114; IXeeiv u. otxTipeiv (c. acc. pers. u.
gen. rei), poet. ooiipesftai; — poet. mehrere Adj., als: tcfXa?, ooax-,
xXtjiawv, fiiXeo«, SetXouoc, aysx/io«. Hierzu der Gen. in Ausrufungen,
meist mit Interjektionen wie otfioi, u>|Aot, ata?, a>, cpeu u. ähnl.
b) des Zornes und Unwillens: (jp7t'£ea0at, yaXeirä)? cpepetv Th. 2, 62
u. 1, 77 o'j xoo uXeovoc [xv] jTEpiuxöfxevot yäpiv I^ouatv, dcXXa xoü IvSeou«
yaXeirtuxepov cpspoucTiv, sie sind nicht dafür dankbar, dass sie der grösseren
Vorteile nicht beraubt sind , sondern vielmehr ungehalten über das
Fehlende (näm. die wenigen Vorteile, die sie entbehren); poet. yoXooa&ai,
•/weattai, jj-TjVi'etv , ftuiAOoaOat, xoxeiv; oryOea&ai b. Sp., aber aüvayOeaOoti
Isoer. 18, 51; ^aXsuai'veiv X. An. 7. 6, 32. Hierzu dveyesüai aegMO
animo ferre, gwhnl. m. Partiz.
c) des Beneidens: cpttovstv, i7ticpfrövuK 8iaxeTafrat beneidet werden,
u. poet. fxe-fatpeiv (c. dat. pers. et gen. rei).
d) des Bewunderns, Preisens, Tadeins, Hassens: fta'jfjLdt^etv,
a^aff&st; ^Xoov, suoaifjiovi^siv, aiveiv poet.; |xe|j.cpe<j8ai u. övet8i£eiv (xivi
xivo;); aru^eiv poet. — Adj. E'j6ai[xa>v, ftai>|j.aaioi;.
a) 0, 125 ayvüfxevö; rcep exoupou. B, 694 xfjS 07s xetx' dyewv. x, 159
dtiyaXa« oi irätc ßi'ov xaxefiovxcDv. Vgl. 534. <p, 250 outi Yäfxou xojaoijxov
ooüpofxat. Vgl. 0, 104. 819. X, 169 ifxov 8' oAocpupexat Tjxop Exxopo?.
S. Spitzn. ad 11, 17. Aesch. Ag. 571 xov S<5vxa 0' 3X7 etv yp-rj xu/rj;
-2X17x6x00. Eur. Hec. 1256 r{ '\xk Ttaiöo: oux dX^etv ooxeT; ; Suppl. 58
ouaov £7:0X70) ixeXeot xuiv cf.{hp.svo>v. S. Ant. 630 a7tdxai; XeystDV UTrep-
0X7 uliv. Th. 2, 65 »üv Trept xä oixeiot sxataxo; ^X'/ei. X. Cy. 5. 4, 32
ö Kupoc dxousa; too Tidftou; wxxtpev aötöv. Conv. 4, 37 xouxou? ofx-
t 1 p u> xrj; 777.V yjXzr.rfi vöao'j. Eur. Hipp. 1409 axevo) oe ixaXXov r(
'ui xf<j afjL«pTia«; vgl. I. A. 370. Ph. 1425. X. Cy. 5. 2, 7 xr)v »070-
§ 420. Ablativischer Genetiv. 389
Tdpot -svdixu ; Epuiav tou doeXcpou Teftv7)XOTo<;. — S. OR. 1347
Be.iXa.ie tou voü T/j? xs aupicpopa; taov. Eur. Hei. 240 tu xdXaiva aopi-
cpopa;. Io 960 x X r( p. a> v au toXjjlt^. Hipp. 365 <u xdXaiva xiuvö' dX-{Ea>v.
554 u> xAapiujv upisvaüov. 570 u> ouaxdXaiva tüv sjtäüv -afr^p-dxcov.
Vgl. M. 1028. Or. 1029 tu pisXeo; r)ßrj; a^?, 'Opsaxa, xai nöxpiou | öavarou
t dwpou. Hec. 661 u> xdXaiva aTJ; xaxoyXcoaaou ßor,;, ubi v. Pflugk.
783 u> a/exAia au twv dpsxpTjTcov -6va>v. vgl. Andr. 1179. — u, 209
iup.ot Inetx' 'OSuarjos. Theogn. 891 oi'p.oi dvaXxEir,;. Aesch. Ch. 875
oijiot TtavoijjLOi osa-öxou xsXoupilvou, vgl. S. Ai. 367. Tr. 971 f, oijjloi
i-jw aou , TtäxEp. Eur. Or. 412 oijaoi oi<oyp.ü)v, qT; iXaüvojxat xdXa;.
H. f. 900 ataT xaxcov ! 1374 oijxoi odpiapxo; xai xexvcuv, o?fj.ot 8' Ipiou.
Hipp. 1454 «ujxot cppsvö; arj; euaEJüoü; xe xd-jaörj;. Ph. 373 oip.oi
xiov £|xojv s^u) xaxtuv. S. El. 920 9SU xf; dvoi'a;. 1183 cpsu xf; dvupupou
ouaptopou xe arj; xpocfrj;. X. Cy. 3. 1, 39 cpsü xoü dvopö;. Aesch. P. 928
aiai xeövd; dXxa;. 731 co -ö~ot xeovyj; dpai^t]« xdnixoupi'a; axparoü. PI.
Civ. 509, c 'AnoXXov, Saipiovias ujiEpßoXfj;. Ar. Av. 61 'AtioXXov diro-
xpöiiate, tou ■/aau.fjfxaToc id. N. 153 u> Zeu ßaaiXeu, xf? XsTrcöxrjTo;
xuiv (ppEvtuv. — Ohne Interjektion Theoer. 15, 75 ypTjaxa) xoixxi'pp.ovo;
dvöpö?. Eur. M. 1051 dXXd xf; £\i.r\s xdxYj;, j xö xai TipoEadai (seil.
Ipti) [xaXöaxuu; X670U; <ppsvö;; ubi v. Pflugk. X. Cy. 2. 2, 3 xf,;
tu^yjsj xo ejjjLS. vuv xXrjÜEvxa öeöpo xoyeiv.
An merk. 1. Die Verbindung solcher Adjektive wie T<-i>.a; u. s. w., m. d.
Gen. ist erst in der attischen Zeit aufgekommen.
Anmerk. 2. Mehrere der unter ai angeführten Verben lassen auch andere
Konstruktionen zu: CiXocpupea^at c. acc, s. § 409, 5); dcXysiv gwhnl. ^7i{ tivt,
poet. auch c. acc. § 409, 5); otevsiv gwhnl. ^ret xtve, auch uuep xivo;, wie Aesch.
Pr. 66. 67, in d. Bdtg. beseufzen c. acc. oft b. d. Dichtern, § 409, 5); £Aeeiv
u. 0 i xx i p e 1 v m. d. blossen acc. bemitleiden, § 409, 5) ; ebenso ööupEa&ai poet. ;
v. > a i e 1 v , beweinen, c. acc. § 409, 5).
b) N, 660 xoö 0£ riapu jxdXot dujxov djioxxajxEvoio yoXü>örr II, 320
lldpt; .. AvxiXöytp iTtöpouas, xadi^v^Toio yo/.u>i)si';. 546 Aavatuv xsyoÄco-
fievoi. 553 ytoöpievo; 2apTnf)86vo«, vgl. A, 429. N, 166. O, 457.
a, 69 rioasiodcuv . . KüxXtu-o; xeyöX toxai, ov öcpbaXp.ou dXdtoaEv. I, 449
0? jxoi TtaXXaxtoo; Trspr/co aato. S, 266 HpaxX-rjo; — s p 1^ waaxo, 7raioö;
eou>.. E, 178 ipeuv [XTjVt'atx?. S. Ant. 1177 -axpi jx^viua? cpövou. Eur.
Or. 751 lato; aoi &U7axlpo; dup.oujj.Evo;. A, 168 xfao' a.-<xxr^ xoxieuv.
Lys. 31, 11 xa{HaxT)XE 8^ xt löo; oixouov Trctatv dv^ptüroi? xäiv . . doixr,-
fxdxujv pidXiara op-ctCsaOai xoi; pidXiaxa ouvap.lvot; [xr( doiXEiv, vgl. 12, 80.
27, 11. X. Hell. 3. 5, 5. — Eur. Tr. 101 pt.exaßaXXou.Evou öoujaovo; dvEyou.
PI. Prot. 323, a oxav de, aujxßouX^v 7:0X1x1x^1; dpsxf; tcoaiv, . . sixoxto; ixirotvxo;
dvopö; dvs/ovxai. Apol. 31, b xö ipis xojv I;j.7.uxou dudvxtov ^pLEXrjxIvai xai
dveyeabai xcuv otxeicov du.sXouu.Eva)v. Phil. 13, C dvE^sadat aou Xe^ovxo;,
390 Ablativischer Genetiv. § 420.
ubi v. Stallb. Civ. 564, d oux dveysTai tou aXXa XryovTo;. (S. OR. 174
y.afj.aTu»v dveyouat YuvaTxs;, intrans., sich über den Wehen emporhalten,
s. Schneidew.)
Anmerk. 3. Nach Analogie der genannten Verben sagt PI. Euthyd. 306, c
3'jYYtYvuxjy. etv (verzeihen) aOToT; yj>r\ ttjs i7ti&uu.ia; xai [atj yaXE7iatvEtv st. des
gwhnl. rrj ^7uftuu.('a aüxüiv od. aüxoi; ttjv £7ii$ufi(av. Eur. Hel. 82 SuYYveuJh ^[ii'<
tot; XeXeY^evc/t; (dai. instrum.).
An merk. 4. Einige der genannten Verben werden auch mit Präposi-
tionen verbunden. I, 566 i£ äpecuv u.7)xpo; xeyoXtufj.e' voc, infolge der Verwün-
schungen. X, 544 y.ey oXcu lievt] el'vExa v(y.-q;. *F, 88 d(xcp doxpoYdfXotct yoXtu-
&e£s. Hymn. Merc. 236 yu>6|.i.Evov tt e p l ßouaiY S. Tr. 274 epyou o |xa:i
(= gvexa) xoöSe fiTjviaoic. Ay Heg freu b. d. Klassikern gwhnl. m. e tc t -ivt (de
re aliqua), auch i%{ xivo? PI. Parm. 130, a, ntpl xivo; Hdt. 8, 99, sehr oft auch
m. d. dat. instr., als: xiü ?PY4>. XcuXettiö; cpspEiv gwhnl. als Trans, c. acc, als
Intr. auch lizl xtvi, wie X. Hell. 7. 4, 21 eVt xtj rcoXtofafa, u. bloss tiv (, wie Hell.
5. 1, 29 tiü JtoXi(A(p, vgl. 3. 4, 9. An. 1. 3, 3. X<xXE7:a{vetv gwhnl. c. tfotf., auch
inl xtvt o, 414.
c) Ps. PL Hipparch. 228, C oux oiou-evo; öeiv ouoevi aocpi'a? cpftovetv.
£, 68 oute xoi Yjjxiövwv cjiöovea). PI. Euthyd. 297, b |XT] fxoi cpdovrj<J7];
tou {Aa{}r]L«.aTo;. Th. 1, 75 a;io£ iaLtev dpyrj; Ye r^ eyojxev toi; EXXtjui jxt;
outiu; oqav iiti cpfr övto; oiaxetodai von den H. wegen der Herrschaft
beneidet zu werden. Isoer. 18, 51 iV auTtu u.tj töjv duoXtoXöxiuv cjuvt;-
yilEa&s, dXXa xtuv UTtoXoiTtüJV £ cp {} o v e ix e. X. Hell. 3. 2, 13 UTCEcpUövs'.
T7J; oxpaxr,Yia; tw TiToa<peovei. X, 563 ßiöxoio ;xsYYjpa;. Aesch. Pr. 626
ou ja e ",' a t p u> touos aoi öa>pr,|j.aTo;.
Anmerk. 5. (POoveiv in d. Bdtg. neidisch sein wegen, über etw. wird
häufiger mit !it{ xm verbunden, z. B. Dem. 20, 151, s. Passow, auch mit d.
blossen Dat., vgl. § 423, 12. X. Cy. 2. 4, 10 ;j.t]xe toi; ä-faftols toü apyovxo;
cp&ov/joovxa?.
d) Th. 6, 36 tou; (XYYsXXovxa; Ta xotauxa tyj; [xev ToXfiTj; ou 9au|Aa£cü,
xf; oe d;uvEaia;. Häufiger c. </ew. rei und davon abhängig r/ew. pers.
Lys. 3, 44 frauu.d£u> fxdXtaTa toütou Tr; öiavoia; ich wundere mich über
dessen Gesinnung. 12, 41 ^fraupiacra tyj; töXjxtj; tcov Xeyov-wv. X. Cy.
2. 3, 21 toutov 6 Kupo; d^aa^Ei; tt; te -paÖTYjTo; Tr]; oioatjxaXia; xai,
tf« SmjxeXsia«. Vgl. PI. civ. 426, d. Parm. 130, b. Dem. 18, 204
ti; oux av diYaaaiTo Ttuv dvSptov Ixstvtov tyj; dpExr,;; wie b. 9auii.ä£stv.
S. El. 1027 £y)Xcu ae tou vou, tt; 6e ÖEiXia; aTu-ja. X. conv. 4, 45
^rjXtu (je toü rXouTou. Vgl. PI. Io 530, b. Isoer. 4, 91. PI. conv.
194, e tou; dtvftpto-ou; Euoaijxovi^siv Ttuv aYaÖtuv. Crit. 43, b ixoXXdxi;
je EÜoatjxöviaa tou xpÖ7tou. Eur. I. A. 1371 xöv [xev ouv £evov St'xaiov
afvsaai 7rpo9u|xia;. Aesch. S. 651 ounot' dvöpi twoe xrjpuxEU[xdTtov |xe[xi|/t].
X. Hell. 3. 2, 6 u>v [xev ixpoaDsv Itcoiouv ixlp,cpoivTo auTot;. Mit blossem
(/m. m l7ti(jLeficpEa9at A, 65. B, 225. Th. 3, 62 ouö' a£iov auxrj 6vEt-
oiaai cuv riixapTEv. — PI. Phaed. 58, e suoai'fxcuv iiot 6 dvrjp IcpaivsTo
§ &20. Ablativischer Genetiv. 391
xoci to'j xpö~ou xai x<uv / ö-f(uv; tu; dcosio; xai fewauo: ixeXeuTa. X. An.
2. 3, 15 (ßaXavoi) Oaujxäatat xoo xaXXo'j; xai ixe-feilou:;.
Anmerk. 6. 8aopt.diCetv u. ayac&at haben folgende Konstruktionen:
a) acc. pers. od. acc. rei allein, wie im Deutschen, als: ftaup^£u> rov orpotTTj^ov,
8. ttjv oocptav; — b) #ew. pers. u. acv\ m'j an einer Person etwas bewundern, als:
UcfjuidCüj -wxo'ixo'j; ttjv uotpfav, s. § 417, A. 10, b. — c) acc. pers. u. gen. rei seit,
als: SayaotCtu üiuxpdxTj xf)c 00910?, s. d); — d) gen. rei u. davon abhängig gen.
pers., sich über die Eigenschaft jemandes wundern, s. d); — e) acc. pers. und
inl xtvt häufig, als: ftaup-ciCco SiuXpdxT] int xf, 0091a. — So auch i-atveiv xtva
;-{ Ttvt, und ei§ai}i.ov{£eiv xtva £7:1 t 1 v 1. Meixcceoücti xtva sf{ xt X. An.
2. 6, 30. '0vei8£Cetv xivl jrspt xivoc Hdt. 4, 79.
2. Bei komparativischen Begriffen den Gegenstand, von
dem aus ein anderer gemessen, mit dem er verglichen wird: fiei'Ccav
toj aöeXcp 00, grösser vom Bruder aus, im Vergleich zum Bruder, maior
fratre. So
a) bei Adjektiven und Adverbien im Komparative und solchen im
Positive, in denen der Begriff des Komparativs liegt, wie die Numeralia
rnultiplicativa auf -ocotoc: ourXäoioc, tpmX-, r<(j'k\aizk-, die Zahlwörter auf
-tiXo-j;: ourXouc, xpttrXou: u. s. w., ferner oe'jxepoc, uaxepoc, -epixxöc, 01? xoooc
u. a., und bei Verben, die von derartigen Adjektiven abgeleitet sind,
als: Tjxxasfrat, iXaxxouartat, jxetouoilo'.t, u.siovsxteiv, TtXcOvcxxsTv, üaxepelv,
ooteplCstv, -epixxeuE'.v. a) II, 722 cd'tt , oaov TjJjcov eifu, xooov oso cpepxepoc
eIVjV. Eur. M. 965 ypujoc oe xpEiastov |xupia>v Xö^tov ßpoxote. 86 Tiäc
Tic auxov toü rclXac fJiaXXov tptXet. PI. Ap. 39, a (novijpia) ttaxxov
ftavaroo &ei. X. Comm. 1. 5, i ovtiv' aiofravoipiEfta txxid fadTpoc tj o'.'vo'j
r, dtppootaitov tj tcÖvo-j r imvou, ubi v. Kühner. Vgl. 4. 5, 11. An. 1.
4, 17 ouöeic ifoiybr, avu>xepu> Tiuv fj.aj7(ov. Cy. 7. 5, 83 ou ÖYjTtoo xov
aoyovxa twv dpyojAEvcuv -ov/jpoxspov Ttpoorj/si elvai. Ar. PL 363 eiol
xoo xipoou; aTiavxec tjxtovsc. — ß) A, 400 uiov | ysivaxo elo ylpEia fJL0tyrj7
deteriorem. Vgl. £, 176 f. U', 248 01 xev ifxeio Seoxepot . . Xirc/jaftE
(mich .überlebend). Hdt. 1; 23 • oöoevöc Ssutepoc keinem nachstehend.
7,48 xo EXXtjvixov axpaxeup.a cpcuvsxca 7uoXXa7tXir)<jiov EOEsrtat xoy TjptexEpou.
8, 137 oiTiX^oioc lyivsxo aüxo; scwutoü noch einmal so gross als vorher.
Vgl. 6, 133. 4, 166 uaxlpio ypöv(o xoüxcov. 5, 56 h xt) -poxeprj vuxxi
xwv lJava9r,vaia)v. 6, 46 öeuxepip erst xoüxwv im folgenden Jahre.
X. Hell. 1. 1, 2 selbst jaex' 6X170V xouxwv = oXi'ytp uoxspov xoüxwv.
(Dagegen Hdt. 6, 40 ist mit Stein xpixtp Ixei -po xoüxwv zu schreiben.)
Hdt. 6, 120 oaxepoi a^ixöptsvot xtjc 7'Ju.ßoXfjC {'proelio) ijxsipovxo ojxo):
ttsTjjauHat T06; Mtjoouc, wie PI. Menex. 240, c ouxoi ok xtJ ü^xspaiot xr^
uäyrjc äcpt'xovxo am Tage nach. PI. Tim. 20, a ouoevo? uoxspoc.
Th. 1. 50 7.c (naves) uoxspov twv oexa ßor^oy; i;£Ti£(j.'j;av 01 'AilrjvaTot.
X. An. 1. 2, 25 'E-ua;a Trpoxlpo: Kupoo rrsvxs fj(xipai; d'ftxsxo. Cy. 8.
3, 38 Si-Xäctot dusocüxev cov IXajÜsv. Vgl. 3. 2, 42. 5. 2, 30 oüvapuv
393 Ablativischer Genetiv. § 420.
iToXXairXaatav r,? <jü eyet; vov. Conv. 4, 35 tdpxouvxa eyei xai rcepix-
•csüovta xr; oarävY]? plura, quam consumat. Cy. 8. 2, 21 xf(os -,-e
otacplpeiv [xot ooxm twv tiXeijXu>v, oxi oi jj.lv, eiisioav xiuv apxouvxtov
Trepixxd xxrjatovxai, xd [xev auxcüv xaxopüxrouai, xd 6e xaxafjrjrcooaiv, . . sy«
bk UTiTipEXw pLev xoi; ftsoT; xai ope-fopiat dsi ttXeiÖvwv' e-siodv oe xxVjawjj.at,
a av i'öcu ^eptxxä ovxa trav i]xol dp xoüvxcu v , xouxoi; xd«; ivoei'a; xuiv
<piXu>v i;axoü(xai. Au. 1. 3, 21 8 Kupo; uTuayvsixai tjjjuÖXiov Traai §ü>?6tv
ou irpoxspov I'^epov. Eur. Heracl. 293 6i<; xöaa ixop^ouv xaüv '^Y^ojj-Evtov.
El. 1092 ci; xoaw; ip.s | xretva? dosX'ffi; ^(uaav zweimal SO viel als
meine Schwester. — 7) Dem. 18, 244 ouoajxoö f(xxT){}eis i-f Xdov xwv
-apd (PtXiTTTTou -pldßewv unterliegend den Gesandten. 273 xf« dXyjdsi'a?
Y]xx(üp.£vo ;. 9, 36 ooxe vaujxayia? ouxe tts^y; päyr^ r]xxdxo. PI. le<*\
635, d xauxöv 7tei<jovxat xot; r(xx(op.evo 1? xwv cp6ßu>v. X. Hell. 5. 2, 5
7]tT(DVTo xou uoaxoc unterlagen dem Wasser, konnten dem W. nicht
Widerstand leisten. 4, 31 ^tttjÖeI« xou cixatou dnfXttsv. An. 5. 8, 13
dp~d^Eiv rdsXov xai ujacuv JtXeovexxetv. Comm. 1. 3, 3 ftuaia; Oütov
puxpd; dito jxtxpuiv ouöev ^"yetxo jxsiouaOoii xtov dno TioXXtov xai jj.eydXcDV
TioXXd xai jxeydXa duövxtov. Hier. 1, 27 Iv a> -ye • • JJ.etovezxoup.ev xaJv
töttüxtüv. 18 X7) sucpposövvj xf; iXuioo; p.£iovexxo'jat (ot xopacwoi) xcov
lOtfoxwv. An. 1, 7, 12 Aßpoxojxa? üaxepYjaE xtj«; p-d*/*]? r;p.epau ~evxe.
Ages. 2, 1 oaTeprjaeie xf? itaxpi'oo;. Dem. 4, 38 üaxepetv xciuv Ipya>v.
Isoer. 3, 19 oi p.ev uaxspi'^ooai xcuv ^payp-dxcDv. 4, 164 öaxepi'aavxe;
xtov ßapßapiov. Y*axepi£eiv xojv xaiptuv, xwv Ip-yoiv Dem. 4, 35, ubi V,
Bremi. 8, 12. X. An. 4. 8, 11 Trepixxeusouaiv 7(jxtov oi txoXIjxioi.
Anmerk. 7. juXeovsxxeiv und (j-eiovexxeTv nehmen auch als Verben der Fülle
und des Mangels einen Genetiv der Sache zu sich, woran einer einen grösseren
oder geringeren Anteil hat Th. 6, 39 xwv cü<beX([-«.iuv ttXeovexxeiv. Vgl. X. Cy. 1.
6, 25. Hier. 2, 1 u.EtovExxoiJvxa; xai aixujv xai oiiuv. Vgl. 4, 1. Sind Person und
Sache vereinigt, so steht die Person, vor der man im Vorteil oder Nachteil ist,
im Genetiv, die Sache, worin man es ist, gewöhnlich im Dativ, z. B. X. An. 3.
1, 37 yp-fju-aot xai xtu-ats xfjÜTouv InXeovexTstTe', seltener im Dat. m. ev. Vgl. die
obigen Beispiele und Anm. 11.
Anmerk. 8. Nach Analogie von Tjxtäattat xtvo; wird auch vtxäoHat
xivos zuweilen in der Dichtersprache, höcht selten in der Prosa gesagt. Pind.
N. 9, 2 ävaTiETixajAEvai Jjstviov vsvtxavxat i%rvai (hosp/tibus cedunt), ubi v. Dissen.
Aesch. Suppl. 1005 Ifiipou vix<d(xevo;. Eur. Tr. 23 vcxcötj-ai yap 'Apyefa; ttsä?.
M. 315 xpeiooovmv vtxo')ii.Evot, ubi v. Pflugk. Vgl. Cy. 454. Heracl. 233. J. A.
1357. Ar. N. 1087 t]v xoüxo vixtiSyjs i\ioü. Antiph. 5, 87 xfjs o(xtj? vixäaüat napä
x6 äXvjSE;, ubi v. Maetzner. Ps. Isoer. 1, 26 aiayjjov elvat vom-iCe xtöv e^Öocüv
vtxäs&at xat? xaxoTtotfai; xai xcüv cpiXtuv rjxxäaÜat xat; EüspYEJtat?. Über vixäv xX^pou
s. § 418, 8. Auch 9i)dvEiv steht wegen des komparativischen Sinnes m. d. Gen.
A, 51 epftäv os [aey' "T'TrjUjv Inl tacppip xoo[j.YjftEVT£?, ubi v. Spitzn., sie waren eher
als die Itttttje; am Graben geordnet. (Vgl. X, 58 eVpSh]« tteCo? tcov r] eyw oi»v vYji [xe-
Xaivifj. *F, 444.) 'HxxäaOai wird auch oft als eigentl. Passiv m. 6iro c. gen. ver-
bunden. Th. 1, 62 xo oxpaxoTxeSov fjcaäto ürto xuiv 'Aör(va(U)v. Ebenso 6<t' Ipioxo^i
§ 420. Ablativischer Genetiv. 3^3
&7co tiüv Tjöovdiv PI. Phaedr. 233, c. Prot. 353, a; zuweilen auch m. d. Dat. Th.
3, 38 äxofiz YjBov-g t,o<ju>{j.evoi. 4, 19 toi? hcouaftuc ivBoüatv ävihjasäoöai, ubi v.
Poppo, den Nachgebenden seinerseits auch nachgeben. Ganz natürlich ist der
Dat. in Fällen wie Th. 1, 134 üaxspcTv -f] Bttogsi. S. Lob eck ad Phryn. p. 237.
An merk 9. Zuweilen wird auch der Gegenstand der Vergleichung beim
Komparative räumlich aufgefasst und durch die Präpositionen Ttpo und ävrf mit
dem Genetive oder Trapd und itp6? mit dem Akkusative bezeichnet. S. d. Lehre
v. d. Präpos.
Annierk. 10. Statt des Genetivs steht nach Komparativen und kompara-
tivischen Ausdrücken auch t", als, wie im Deutschen, z. B. ö Tratr,? [aeiCiov ft ö
uio;; ötjrXdaio?, r.ohXar.dai'jt, oitcXoü?, 'jarepo;, ^uiöX'.o;, tjluo'j; yJ, s. § 542, 1.
b) Bei den Begriffen des Übertreffens und Vorziehens, als:
-poE/siv, onspcpipsiv, -po'^epeiv, -poisxaadat, -posjxdvat, rpoaxaxeÖEiv, imsp-
ßaXXöiv selten , vgl. Anm. 11, fotepeyeiv, ÜTrspaipstv b. d. Sp. (b. den
Klassik. C. acc.); T:spiE?vai, ^spr^Y/E^bai ; -pcoxeÜEtv, dptaXEusiv, xpaxtrrsüsiv,
xaXXiaxEÜsiv Hdt., xaXXiaxsÜEaBai Eur. Hipp. 1009. M. 947; TipE jBeueiv ;
xatvoaiJat epv sich auszeichnen, Ö, 546 tcov ue, -fspov, TiXouxtp . . cpaui
xexctadai, s. Anm. 11, -apajxEÜEjOat, excellere, Pind. N. 11, 13, oiarcpEnsiv,
hervorglänzen, Eur. Ale. 642 (auch sp. pros.); upoxpiveiv, rcpoxidEvai,
irpoTtftavJ Adj. s;oyo; poet. u. sp. pros., Adv. I;oyov, I;oya, £;öyu>; poet.;
8iairpemq« Eur. Suppl. 841, Trpöxipo; Xenophan. b. Ath. 10, p. 414, b to
-£p loxt TTpOTijxov pwpir,;. — a, 248 rspi'eaat -vovaixtov I elöö; xe pi-feHö;
xe. Z, 460 o; dpi jxe'jssxe [xayEjöat Tpibcuv. S. Ph. 137 xsyva -ydp
■csyvas -pou/Et. Hdt. 6, 61 xaXXi JXEiSast (xo -aiot'ov) -asEcuv xcuv iv
SitctoxTi "/uvocixiov. 7, 2 xuSv piv ör, TtpoxEptuv (-aiöiuv) iTcplerßeoe Apro-
ßa£dv7j;, tüjv öl e-i-'svop.svtov Eüp;r(;. 5, 28 Nd;o; siöaipiovr^ xwv viqtjcuv
itpoecpepe. Vgl. 6, 127. 9, 96 TiYpdvrj; xdXXsi xai ps-fdÖEi UTiEptfspiov
llEpiitov. Th. 1, 81 xot; ottXoi; aüxcuv xat xcp tiXt^ei ü7rep<pepop,s v. 2, 62
-'vojjj-rj TipoEyEiv tojv e'vavTi'cuv. Vgl. X. Hell. 7. 1, 4. X. Ag. 5, 2 (' Afr\ai-
Xao;) fj'/stxo apyovxi TrpoaYjXEtv ou p.aXaxta, dXXd xapxspia xcuv ioiu>x<uv nsptstvat.
Cy. 3. 1, 19 xdysi Tcepie-fevou auxou. Comm. 1. 1,8 tiöXeoj; ~.p osTaxeiv.
4. 2, 2 -posaxävat ttciXecu?. (Vgl. Isoer. 4, 57.) Comm. 3. 5, 10 (oi
'A&rjvaTot) SrXot -fE^üvasi xtov xaÖ eauTou; dv&pcuncov dp Kjxsüaa vte;. PI.
Gorg. 475, b uxE^wpEÖa, a.pa Xomrj UTrepßdXXst xo doixeiv xoü doixeiaÖai.
Leg. 752, e Tcpeoßeüeiv twv ixoXXcov noXscov. Dem. 2, 23 ($1X11:7:0;)
axpaxeuöjxsvo; xat itovaJv fjp.tov p.eXXövx<ov xc/i ^cpi^opivcov xai rcuvbavopivcuv
icepiYiYvexai. Ib. Öa'jp.a<jxov, ei p.7)oev r.otoüVce? r)p.eT; xou udvxa ttoiouvxo;,
o oeT, icepiffJLsv. PI. Ap. 35, b ou; auxol iauxwv ev xe xai; dpyai; xai
xai; aXXai; xtpai; irpoxpivoua iv. Leg. 726 pr. xa ÖEarröCovxa dsi T:poxt-
p.rtx£ov x(ov öouXe'jÖvxwv. Th. 3, 39 tiyüv xoü oixatou ixpo&eivat.
An merk. 11. Das, worin einer den anderen übertrifft, steht in Prosa ge-
wöhnlich im Dat., wird aber auch oft durch Präpos. ausgedrückt, als: ev xivt, sf;
xi, xaxdt xi, i~l xivt, bei Dichtern auch im Akkus, oder im Infin. — Das ep. xai-
394 Ablativischer Genetiv. $421.
vjoiVit als Transitiv = übertreffen c. acc. 7, 282 0? £xa(vuxo tföX' ävOpcuKujv |
vrja xußepvT)aai. B, 530 ^Y"/e'Ti &' £*ExaaT0 FlavIXXYjva;. Vgl. N, 431. E, 124, oder
als Intrans. m. d. Präp. £v u. fxsxdc c. dat., auch m. stti c. acc. ß, 535. 'Yuep-
ßdXXeiv regiert gewöhnlich, u. &rcspßdXXec8ai stets den Akkus., z. B. X. Hell.
7. 3, 6, auch ü-epiy £tv Eur. Hipp. 1365 081 6 oojcppoauvr, udvxa; ÜTnepoyüv; Tipoe-
ystv X. An. 3. 2, 19 (wo aber wohl yjj*«« mit Rehdantz zu streichen ist); &7tep-
«oepeiv c. acc. -m Eur. Heracl. 554. Isoer. 4, 00. Bei den Verben des Vor-
ziehens nicht selten rcpo oder ävxf mit dem Genetive, vgl. Anm. 9. PI. leg. 727. d
r.pb dpmj? Trpoxtpväv xdXXo;. Lysid. 219, d rcaxTjp ulov dvxt ndvxwv xüiv aXXiuv XP1"
[ActTcuv 7:poxt(jiä. Eur. Hipp. 382 tjoovyjv rcpo&Evxes dtvxl xoü xaXoü.
§ 421. Schluss.
Ferner bezeichnet der Genetiv als Vertreter des Ablativs den
Gegenstand, von dem ein anderer entfernt wird oder fern ist. So
1. in rein räumlicher Beziehung bei Verben der Bewegung
und des Fernseins und zuweilen bei Verben des Nehmens die
Örtlichkeit, seltener die Person, von der ein Gegenstand weggeht,
genommen wird oder fern ist. Doch hat die Prosa diesen Gebrauch
fast nur bei solchen Verben beibehalten, die mit genetivischen Prä-
positionen wie rxTzö, s£ u. s. w. zusammengesetzt sind, a) Dichter
gebrauchen den Gen. in dieser Weise bei ßai'vetv, ep^eadat, tplireodat,
se avertere, ipwsiv, secedere, ep., epepetv, a^eiv, IXauveiv, otWSat oxafhxoio
M, 304, sich vom Gehege wegjagen lassen, otcöxeafrai 010 ööu,oio a, 8,
vom eigenen Hause wegtreiben, ä^ u><yaa!}at xei'/eo; M, 420, ipusadai ep.,
wegziehen, ßaXXeiv Xt'frov xecpaX5; Pind. 0. 1, 58, a capite, ytopeiv, /d^£-
«jöat, äXuaxEiv, TaxasDat, cpsu-j'etv, -EXEaftat, acpüaaetv (^, 305 ttoXXo? 0£ Ttttttov
Äcpuoueto ol^o;), Ofxöp-j'v'jsflai Sdxpua Ttapsidojv ü, 124 U. X, 529 5 äeipeiv,
Beveadat, Xajxßdveiv, atpetoöat 0, 74G ijxsu 0' sXeto piEyatv opxov, nahm von
mir den Eid ab (dagegen dat. X, 119 Tpuxn'v bei den Troern), u. a.
Ferner Komposita in der Dichtersprache: aittlvat, dvaSovat, dTcofys<jftai,
otTroßaivetv, xaxaß-, dmo- U. ü-ooüsaftai, uiraicrostv ßto|xou B, 310, unter dem
Altare hervor, dvä^a? TtEarjuaxo; Eur. ,T. T. 315, vom Falle, d. i. von der
Lage, in die er niedergefallen war, dvaxoocpt^etv, drcdqeiv, uTid-'Etv, aTtoTrXd^Ejilat.
Kapaitki&sftai, aberrare, ^vwjxri? Eur. Hipp. 240, TCapaiTXa^etv, wegtreiben,
t, 81, vgl. x, 187, e^ajjuXXaa&ai Eur. Or. 431 ttvs« rcoXixtov i;ajJuXX<ovTat
as ff«; dtaoaivoadai xi xtvo? N, 262. p, 322, u. a. b) Bei Prosaikern
und Dichtern: eoceiv, uttsixeiv, 7tapocyo>pEtv, air/yojpciv (Hdt. 7, 161 xyj?
fj-|,e|xoviTjc), UTToytopetv, uTTOtviaxaaftat, ^ciaxasÖai, d-eyetv u. otsyeiv (entfernt
sein) nebst extioowv elvai u. lyeiv (intr.), fern sein, sich fern halten, u. a.
Auch zuweilen xu-f/dveiv xivo? xi od. tivo? von jemd. etw. erlangen (ver-
gleichbar dem hom. oeyea&ai xivo? xt), s. § 416, 3. a) Poet. Gebrauch.
M, 262 oüoe vu -u) Aotvaol yd£ovxo xeXsüdou. P, 480 iicirwv djtoßr(-
§421. Ablativischer Genetiv. 395
ao|xat. E, 109 xaxaßr(3Eo ouppou. E, 456 oux av 6t( xövo avooa [A«YT)S
^p'jjaio. 2, 138 ro; apa cpwvrjsaja rrdX'v xpdxcEi}' olo? sroc, vgl. Y, 439.
A, 359 avlou rcoXr?; dXÖ«. u, 53 xaxüüv üitoöüaeai, 6 mallS. a, 18
oüö' Ivda -£cpu-j[ie vo; rev dsUXwv (sonst immer mit dem Akk. b.
Homer). 11, 629 vsxpoo y copr^aousi. Vgl. M, 406. P, 422 (xtqucü tu
soweiTw -oXsjjloio. Y, 125 TTavxe? o' OüXüp.r.010 xaxY)X&o|XEv. A, 596
{lEiSrjsaaa oe -atoö? (ö /fc/zo) £o£$axo yetpl *'JtceXXov. "Vgl. S, 203.
ß, 305. (Über den Dat. b. ÖEyEaftai s. § 423, 17.) S. OC. 572 xai
77« OTioia? rX&ov, eJpyjXüx; xupei?. OR. 142 ßdttptov latoiiftE, steht von
d. Stufen auf. Ph. 1044 xf; voaoo TrEcpsirfEvai. El. 627 &pdaou; oüx
dX6£ei<;. Ant. 488 dXu^Exov piöpou. 418 yfrovo; deipa? (von der
Erde). Ph. 613 ti [jlt, xovos . . afoivco vtjgoü xtsoe, ubi v. Wunder.
630 vew; a-'ov-a, vom Schilfe her (doch ist die Lesart verdächtig). Ai.
1287 xovt|; IpieXXe Ttpeoxo? aXfxa xoucptetv. OR. 24 dvaxoucpi'aai xäpa
ß'j&wv. 152 lluftwvo; Ißa«. 229 77]« 0' a7i:siaiv. 580 av yj ÖEXooaa,
TiavT ijjLO-j xojju£eTat, a me accipit. 1104 ydptv 7' dv d£t'av Xdßoi«
l|xou. 1163 i6e;«(jLY)v oe tou. El. 78 öupcuv iöo$a . . a^siHafrai, von
der Thür her. 324 wc, öopiojv opJ> ttjv <jy]v o[xat|xov, vom Hause her.
Eur. Io 460 'OXifiTrou ^puaecov ftaXdjxcov TrxajxEva (Ch.). M. 70 Ttaioa; 7^«
£Xav Koptv^tac. — b) Der Prosa u. Poesie gemeinsamer Gebrauch.
E, 348 eTxs, Aio? &Ü7at£p, ttoXejjlou xai otjioxtYco?, vgl. T, 406. Hdt.
2, 80 Ol VEWTSpOl aUXOJV TOtOt TipSjßüXEpOlll tTÜVXirp/ dvOVXES S IX 0 0 9 1 TT?
6000 xai ixxpditovxai. X. Cy. 2. 4, 24 u-oywpEtv xoo neSiou. Hier.
7, 2 Tiapaya»p£iv 6öou. Vgl. 9. Conv. 4, 31 ü~avt9xavxai 8s piot ttÖtj
xai ddxcüv xai iocuv s$t9xavTai oi rcXooatoi. Vgl. R. L. 15, 6. Vect.
4,46 ditlvet xiov dp7op£iiov f( ^üxaxa iroXi? Mr^apa itoXü ttAsiov xiov
7ievxaxo<Jitüv axaöicuv. An. 1. 10, 4 otEayov a/,/r)Aiov 3aa'^£ü? xe xai o{
"EXXyjve; ri>; xpiäxovxa cxdota. Sogar Hdt. 6, 139 r, 'Axxixy] Ttpo; voxov
xsexsi rcoXXöv xf ; Ayjjxvou (prOClll Cl Lemno) = ti. ditsyooaa. Dem. 18,68
TT« EXsuÖEpta; rcapaywpr sai <I>tAircn:u>. Vgl. Isoer. 6, 13. Eur. Ph. 978
0-00 yftovb? xfgo' ix-roöwv [xdXtax' eiy,. Vgl. M. 1222. X. Cy. 5.
4, 34. Eur. J. T. 1226 £xiro8a>v . . xooo' ly ;eiv fxida|xaxo?, sich fern halten.
Anmerk. 1. Bei den meisten der angeführten Verben ist der Gebrauch von
Präpositionen, besonders in der Prosa, häufiger als der des blossen Genetivs,
z.B. X. Hier. 7, 2 UTcavfoxaadai ä~b x<5v ödxiuv. Vect. 4, 43 arce^ei xaüxa art'
dXXTjXiuv dfxcpl xd e|-fjxovxa atdota. Dass einige derselben auch als Transitive mit
dem Akkusative verbunden werden können, haben wir §409, 3) gesehen; so auch
eixsiv xt xtvi poet. = concedere, permittere alicui aliquid. lF, 337 el^ai xe oi
T^vfa yepatv. S. Ph. 465 Ött^vEx1 dv i}c6; | -Xoüv ft(Jitv ei'xtj, XYjvtxaütl' 6pjJ.(i)fj.E9a. —
Von exTiooiuv slvc», e'/eiv (intr.) c icen. ist wohl zu unterscheiden exttooöuv slvai,
7t7VEo8at, diiep/EaSat u. dgl. mit dem Dative, der nach § 423, 4 zu erklären ist.
Eur. Suppl. 1113 ExrooiJuv elvat veot;, non obstare juvenibus. Ba. 1148 xtJS' exttoSwv
xf( l'jfx-fopd i dnEiut. Vgl. Or. 548. Ph. 40. Th. 1. 40, 4. X. conv. 4, 51. Isoer. 16,5.
396 Ablativischer Genetiv. § 4U21.
2. Im allgemeinen bei den Begriffen der Trennung, des Ab-
lassens und Abhaltens von etw., des Lösens und Befreiens, des Be-
raubens und Entbehrens, des Verfehlens, des Verschiedenseins, als:
vojcpt^stv, -/cüpi^stv, 8iopt£eiv, 6p££eiv poet. , dXXoxptO'Jv, dXXüiouiafra', Stiaxavai,
trennen, oisirdvai, SictTcfvai, distave, d'fiaxdvai, dcpiaxaaOat, oiavotaxrvai Th.
4, 128 Twv dva7xai'<uv ^ufj-cpöpcov oiavaaxd?, seiner unabweisbaren Interessen
sich entschlagend (Madvig u. Stahl xcu dv. cufjupöpip oiaaxd;), fiethaxdvat
Trag. , befreien, ixs&igxasftou, sich entfernen, Trag., abfallen Th. 2, 67 ;
Irnjirvou xou -Xou Th. 2, 91 m CUVSll subsistere; rcatietv, dro-, irocüsjÜai,
drcoXVjYEiv, xeXeuxav zuweilen, diroYqvwaxstv desperare] d<pievai, jxed- intr.
ablassen, ep. u. Hdt. 9, 33 ixetieaav xrc •/prjafj.oaüvrJ<; , destiterunt, s.
Baehr, ucp- intr. Hdt. u. Sp., dv- intr. poet. u. Th., e£av- intr. (Eur.
Hipp. 900), d'-pieatton, [JLEÖ-, 6cp- (aber Dem. 2, 2 -öXsouv xai xot;u>v u>v
Tj(j.ev ttote xüpiot cpaivssfrai TtpotsfAEvou? ist a££r. inversa anzunehmen), lysiv,
abhalten u. intr. innehalten Th. 1, 112. dir-, in-, abhalten u. innehalten,
IV/Etv, abhalten, i'jyesftai ep. poet. u. sp. pros., se abstinere, lyeaöat ep.
poet., neuion. u. sp. pros., dn-, se abstinere, cpsiÖEattai, dcpsioEtv; epTjxoEtv
u. Epüxeiv ep. poet., zurückhalten, xioX'ieiv, efp^stv, drc-, £;-; analog im-
sxoxeiv PI. Euthyd. 274, C ^ireoxöxet xiu Kxr|aüntu> xr? ttsa; ; ferner oeiv,
abhalten, 6, 380 osxi; |x' dHavdxcuv Ttsoda xai. e6y]<ts xsXsufrou; dji-üvstv xi
xtvo; ep. u. Trag. od. xivi Trag., abwehren, djxuvEafrai ep., dXaXxsTv ep.;
Xüsiv, Tiapa-, xaxa-, e'XeoOspouv, ditaXXdxxEiv, xattaipsiv, Xaxpdv, levari, püsjHai,
retten, poet. u. neuion., acü£ecv Trag., dvarcvsTv ep. poet., sich erholen,
|j.aXda3S3ftat vöaou S. Ph. 1334, morbo levari, xoucp^siv oyXou Eur. Hei. 40
u. sonst, xou'fiCeuöai voaou Eur. Or. 43, dva^uystv, sich erholen lassen,
7rovu)v Hei. 1094, dp-fslv xf? auxou 6r,|j.io'jp7ia? PI. civ. 371, c cessare ab
opere siw, oiaxpi'ßsiv 68oib ß, 404; xExaosTv ep., berauben, atEpsiv, dito-,
oxspsafrat, yYjpouv, [xovouv, ^ujjlvouv, xevü'jv, ipr^oüv, aTE(j.ߣa{lat, privari,
d|XEpo£tv, beide ep., drcoppoaetv Hs. th. 393, öpcpavi^eiv poet., ßXdnxetv poet.,
Tiapaxojrcsa&ai, betrügen um, Ar. Eq. 807, ähnl. napaxpoÜEa&at Ps. Dem.
49, 19 (-apaxExpouafrai xwv cppevoTv Phryn. in Bekk. An. p. 59, 27),
xexojxjjlevo; cppsvwv Aesch. Ag. 479, dXaoüv ep., caecando privare, a, 69,
i, 15; XEi'jiesDat, zurückbleiben, nachstehen, entbehren, diroXsiTisadat, urco-
XEinesftai, entXEi-Eafrat Ps. PL epin. 978, a, s'XXeijisiv, ösüeai)ai U. ira-, ep.,
oetafoai bedürfen, bitten, irposoeij&ai, östv, d^o-, sV, Ttpoa- (über öei jjloi, ;j.e
xtvo;, ypyj, ypstü s. §409, Anm. 5), <jitavt'£siv, Trlvsattat, ypr^siv (XPrJ^slv eP* u-
neuion.), bedürfen, bitten, dTropetv, djjLrjyavstv Hdt. 1, 35, yaxeeiv u. yaxt-
£eiv poet., bes. ep. ; dxuysfv, dfj.apxdvsiv, 8i-, d[j.7:XaxcTv poet., acpdXXea&at, «j^suSetv
poet., '^EuoEjflat, ota-, dttaxasöai S. Ai. 807 cptuxo? riiraxr|fi.svrJ, TtXavdaftai xaipcn
Pind. N. 8, 4, dXaaOat Eucppoouva« Pind. 0. 1, 58, söirpa£ta; Eur. Tr. 640;
8ia<pepetv, verschieden sein, sich auszeichnen vor einem. (Hierzu auch
kret. Inschr. v. Gortyn 11, 45 yuv« dvopo; a xot xpi'vrjxat, sich trennt
§ 4-51. Ablativischer Genetiv 397
von). — S. Ph. 1427 üdpiv . . voo<ptet; ßtou. Eur. Ale. 43 voacptEt; jas
•rouSe oEUXspou vsxpou. Hat. 5, 18 vöjxo; fjjj.iv sem xe/cupiattat 5v8pa<;
Y'jvaixujv. PI. Menex. 246, e Inax/jnr, ya)piCofx£vr( oixatoaüvr);. Polit.
260, C Y] Ttov xaTTTjXtov xiyyy) x^; twv auxoTrcjuXwv otcoptaxai xsyvr,;.
S. Ph. 636 fjfxa; ttoXu I 7:^70; opi'^Et xf; 'GoucraEw; vew;. Th. 3, 65
xoJv aa)[xaxa)v xyjv tcoXiv oux aXXoxptouvxs? civibus civitatem non orbantes.
PI. Parm. 162, d ouoi [xrjv dXXoiouxat rou xo ev sauxou. Th. 6, 77
xou; fi£v Xö^oi; T][X(ov oiutavat. PI. civ. 550, e ttXouxou dpsxf, otscrxrjXev.
Th. 2, 3 xcp TrXrjOei xtov nXaxauov ou ßouXojxEviu rv xtov 'AfrrjWtov dcpi-
uTouftai. 7, 2 a(ps<jxrjxet xou 7roXe(xou. S. Ph. 463 xai ae oaijxove;
voaou {xexadxVjaeiav. B, 595 ödjxupiv uausav dotof;. S. El. 798 xfjv?'
sitauia; xf(; -oXu-'Xtüsuou ßof;. Eur. M. 93 ouoi TtaüsExat yoXou. Ar.
N. 934 7raüaaa&e fiayr,;. X. Hell. 6. 2, 1 £Trci%[XYjaav Trau aaafra t xou
tcoXeu.ou. 13 Ttotüaavxe; auxov xf; axpaxrffta;. Z, 107 Xf ;av 0£ epovoto.
H, 263 diteXTjYe fiax*)?. X. Cy. 2. 4, 21 IXtj^s xf,; ,%*?. Th. 3, 59
xeXeuxSv X670U. X. Cy. 8. 7, 17 xeXeuxav ßtou. An. 1. 7, 19 &~z-
YvwxEvai xou ixäyea&at. Ps. Lys. 2, 46 xou; äro-p/üvtac xf; IXsu-
ÖEpia;- Isoer. 4, 170 aT:o(vxa)v dcpejjievo'j; xtov dXXtov -spt xou -oXejjlou
aup.ßouXEU£tv (lypfv auxou;). X. Hier. 7, 11 ouoei; 7ito7uoxE extbv slvat xu-
pawi'oo; dcpEixo. Oec. 6, 6 u<p isaftai xf; ff« cedere agr/s. Ag. 7, 1
7r6vwv sich den Mühen entziehen. A, 351 7iä>; 8tj <pf(ic ttoXejaoio fxefhejjiEv;
Ar. PI. 75 fX£&E3{>E VUV (XOU TiptUXOV. P. 318 E^oXsiXE |x', WVOpE:, £t JXTj
xf,; ßof; dvirjaexE. Th. 5, 32 dviEvai xf; cpiXovixt'a; nachlassen in. 7,33
xf; Icpöooo. PI. Crat. 416, b xo £|aj;ooi£ov xai ?jy_ov xf; pof; xd ovra.
Vgl. 420, e. Ar. L. 380 ayfjCTto a' I7Ä ttj; vüv ßof;. X. An. 3. 5, 11
Tid; duxö; Süo avopa; ! £ s 1 xou [xfj xaxcxouvai probibebit ne demergantur.
Vgl. Cy. 7. 1, 36. Hell. 4. 8, 5. Th. 1, 112 'EUtjvtxoS juoXe>ou Sayov
ot 'AöirjvaToi hielten inne (machten eine Pause). V, 84 luy ovxo jj-dy-rj;
av£o) xe -/evovxo. Hdt. 7, 169 lay ovxo xtfAtopir,; standen ab von. Vgl.
6, 85. PI. Hipp. maj. 298, a oux av auxöv xou ftpasou; liziayo ijxe v, ubi
v. Stallb. Ap. 39, d liri<jyq<jeiv xou 6vei8i£eiv xivd, abhalten, Einhalt
thun. Ar. Av. 1200 auxou crxfd'- lrAa-/e.<; xou Sp6jxou inne halten. Th.
8, 31 xouxou (xev iTtlaysv. Vgl. PI. Lys. 210, e. X. An. 3. 4, 36.
Cy. 4. 2, 12. Dem. 14, 5. Z, 96 ai xev Tuoso; ulöv dir 6 ay-q MXt'ou ipf;.
X. Comm. 4. 8, 4 Ttpdxxwv xd otxata xai xtov doi'xtuv dirEy öjxe vo;. t, 277
ouS' av l-fä) . . 7rEcpi6oi(XT]v | ouxs asu out1}' Exdptuv. X. Ag. 7, 1 A"(r\-
atXao;, ottou coexo ttjv ~crxpi'6a xt cu^EXrjaEiv, ou ttovoov ücpiExo, ou xivSuvcuv
d<piaxaxo, ou yprjfjLaxcov Icpsi'oExo. Vgl. PI. Phaed. 78, a. Th. 2, 43
ÄipsiSeiv xou ßiou. 51 fjCfEt'oouv acpmv auxcuv. Eur. Ph. 1260 £prt-
xuaov Xcxva | oeivt; a\),i'k'krlc. 2, 126 [atjOe (jl Ipuxs |xdyT];. A, 130 oxe
jjLTjxrjp | iraioo; i e p -y Tj jj.uiav. N, 525 lepyöfievoi TroXejAOto. Th. 1, 67
Eip^EjiHat xrj; 'Axxtxf; dyopa;. X. Hell. 3. 2, 21 ot 'rlXstot xou; Aaxs-
398 Ablativischer Genetiv. § 421.
oaifJLOvio'j; IxüjXuov xal xou iTtTtixou xat xoü -,'ojxvtxoü dytuvo?. 0, 731
Tpcoa« afxuve ve<5v. Vgl. A, 11. M, 402 f. Ohne Objekt N, 109 f.
dtfx'jve}jLev o'jx i&IXouiiv | vy)<uv, abwehren von den Schiffen. Vgl. II, 522.
M, 155 aji. uvö \i evo i ocpwv x auT(uv xal xXiaidtov | vyjcSv re. Vgl. 179.
I, 531. II, 561. x, 288 o; xpaxö; dXaXxTjatv xaxöv r.aap. e, 397 xov
-/e {}sol xaxöxrjxo; eXuaav. X. All. 6. 6, 15 dnoXütu 6fj.d; xrjs atxia«.
Hdt. 5, 62 xupavvcuv iXeu^epiü^Tjjav. X. Hier. 7, 12 döXicuxaxöv laxiv
tj xopavviV ou8e -/dp dir aX /.äff vai ouvaxöv auxf; laxt. Hdt. 1, 44 xbv
aux6; «pövou ixdOYjpE. PL Phaedr. 25 1, d Xuxpa öSuvtjs. Hdt. 9, 76
p|uaai fie ttjv ixetiv atyu-aXwxou Öo'jXosüvt)?. S. Ant. 1162 -cöaa; fxev
ivftpcov TiqvÖE Kaofxeicuv yjüöwi. Ph. 919 auüffai xaxou. EL 1133 dva-
uwaaiÖai <pövou. Enr. Or. 779 aaabfva'. xaxüüv. A, 382 dvETevsuaav
xaxoTTjxo;. Vgl. 0, 235. S. Ai. 274. cp, 153 roXXoüs "cdp xöoe xö£ov dpi-
airja? xsxao^aei ! 8'jjjlou xal 'b'jyrc. v, 262 ouvexd fiE uxEpssai xr? Xtjloo;
rösXe irdar^. Hdt. 3, 65 tt? ßasiXrji'r,; e'axEpTjfiai. Dem. 29, 3 ouxo;
ijxi x<uv Ttaxpcucuv djrdvxtov drcEaxlpTjXE. Eur. Rhes. 871 tioT er; xpdirtojj-ai
oea-oxcov (jLOvoüfxevCKj y, 1 auxdp 6 -/ufxvwftTj paxicov. Hdt. 4, 61
-j,u|xvoü<ji xd 6ax£a xwv xpswv. PL Symp. 197, d (6 Epo>?) »jf«-«? dXXo-
xpt6x-/)xo; fisv xsvoT, ofxEtöxrjxo; 8s TrXTjpot. *I", 445 dx£|ißovxat vsöxrjxo;.
X. 58 at'cuvo; djAEpÖTJ;. a, 195 xov -ye (hol ßXdrxouat xeXsüöou. Tyrt.
12, 40 Bgk. ouoe xt? auxöv | ßXd-xetv oux' ai'Sou; ouxe oixt)? I^eXe;.
Theogn. 223 voou ßsßXajx(xevo? ijöXoü. i, 448 XeXei(xfi£vo<; sp-/£at ouov
zurückbleibend hinter. Vgl. Th. 1, 131. Hdt. 9, 19 oux IStxai'suv Xei-
Ttea&ai xfc £;66ou. X. An. 7. 7, 31 rjfxwv Xei<pöevTe<; inferiores. S.EI.
474 7vtüfxa; XeiTropIva aocpa?, ermangelnd. X. Conv. 4, 51 (oi cpi'Xoi) ou-
SIttoxe [jlou diroXeiTrovxai. Vgl. An. 6. 3, 26. Mit gen. pers. u. gen. rei
Aeschin. 3, 149 e? xtvo; d7roXsicp&-qasxai 8wpo8oxia;. X. An. 5. 4, 22
u~oX£t7TOfj.Evou; xou axöjj.axos xwv ottXixojv. Th. 1, 80 ttoXXoj exi t:Xeov
xoüxou iXXEt-ojjLEv. Ps. PL Theag. 123, a Ixt ouv oiet xivo; iraa-zr^r^
IXXeticeiv. Vgl. Phaedr. 269, d. Auch unpersönlich: Leg. 844, b
eXXeittei xwv dvaptaüov Trwfjidxojv es fehlt an. Vgl. 740, c. Dem. 18, 302
(uv 6 e'veXeike xt, 7iöXsc , xauxa TCpoaÖsivai. £, 192 oux ouv ijö-ryTo;
GEUTjasai ouxe xeu aXXou. E, 636 ttoXXov xeivojv i-iOEusat dvSpcov stehst
jenen weit nach. X. Hier. 10, 1 cpiXiav xx^adu-Evo; aoytuv ou8iv exi 5er,-
jetoii oopucpöpajv. Comm. 4. 2, 26 Tiopt£ovxai wv oEovxat. In der Bdtg.
bitten meist mit Infinitiv oder m. acc. rei nach § 410, 2) u. Anm. 5,
selten (öfter nur bei Hdt.) m. gen. rei. Dem. 29, 4 global 6' ujxwv
oixaiav OETjTiv. 38, 2 ösiqao fx a i os xal 6ixata xal }j.Expta u|xwv. Th. 1,32
cüu-tpopa ösovxat. Dagegen Hdt. 1, 8 ueo osofiat (xtj 0£E<j&at dv6fxtüv,
vgl. 3, 44. Mit dopp. Gen. 3, 157 iruxpd;rEj9ai exoijxoi rsav xwv Ioeexo
a'i»£(uv' iolexo Öe jxpaxrr;. 5, 40 '/uvaixo; jjlsv xfj? lysi? ou zp oaÖEÖu-sdd
7eu xtJ? i;£3to;; »ow petiiHus o te dimissionem uxoris tuae. X. Cy. 8.
§ 421. Ablativischer Genetiv. 399
3, 10 OEOJJ.EVOI KupOU 7./AO; l'lXf^ TTpdjEtUC. Cy. 2. 2, 26 OIXO? ivO£Ü-
fxevo; ot/.cTcuv rxxov acpdXXsxai tj utto doi'xaw xapaxxö[Asvo;. 2, 100 Ifisio
o' eorjasv äpr; dXxtTjpa yevsa&ai, er ermangelte (bedurfte) meiner das
Unheil abzuwenden. Eur. H. f. 90 Xütttj; rt jrpoaoet;; In Prosa
selten persönlich. PI. Polit. 277, d -apaoeqfxaxo; au jach xai. xo Trapäoeqixa
aüxö oeöetjxe. Lach. 184, d Iti xou oiaxptvouvxo? ooxeT |xot 8stv r^h rt
ßouXr,. Doch regelmässig in den Wendungen tioXXou, oXiyou, xoaoüxou
o£ü) c. inf., z. B. PI. Phaedr. 228, a zoXXou 70 oew (ergänze oteodoci),
und bei Zahlen, als: vrje? u.id; osoujai irsvx^xovTa, s. § 185, 5. 'Auo8e<u
persönl. b. Spät., namentl. m. öXtyov, xoaouxov, ttXeisxov. Ps. PI. Ax.
369, d xauxa xrj; dXrjdei'a; ditooet. 366, b xoaouxov ditoSeto xäiv 7rspixx(i>v.
372 xoü BsSoixevai xöv ddvarov. Klassisch nur b. Zahlen, wie oew. Über
das unpers. Sei jiot tivo? s. § 409, Anm. 5. Dem. 1, 19 ei xauxa tot;
3xpaxeuo|x£voi; drroocüasxE , oüosvo? UftTv -poaoei nopou* ei os |xf,, rpoaösi,
jjiaXXov 0' anavxo; IvösT xou Tröpou. Hdt. 5, 19 e^ftu <jso ypT)t£ü> jatjoev
veoYfj.ä><jai. Vgl. 65. X. Cy. 4. 5, 22 ei'xö; tcXeiovv. 7rpoavuxsiv, «uv ypr(-
Joaev. Hdt. 8, 140, b rpoaypr]i£ü> u|xeü)v 7:et'&eoilai MapSovitu. Das
Objekt der Bitte wird, wie bei osTofrai, durch Inf. od. Akkus, ausge-
drückt, bei Hdt. aber öfter durch Gen. Hdt. 5, 20 ypYjt'aa? xouxwv
oSvcoxee. 5, 11 Tupavvt8o< jtsv oöSefurj; Trpoasy prj i^e, afrset os Müpxtvov,
vgl. 18. M. dopp. Gen. 7, 53 xmvo' £70) üjiicuv ypr^wv auvsXsca Aaec
a VübtS petens. X. Hier. 1, 14 xou YjSiaxoo dxpodjxaxo;, srcai'vou, ourox£
aravi'^Ts. Aesch. Eum. 431 xwv crocpwv ou irev-fl. X- An. 2. 2, 11
x<i>v Ijuxt(8ei'u>v oux d~opT]ao|i.Ev. PI. civ. 557, d diiopeiv uapaoEq-
u.äxcuv, ubi v. Stallb. 7, 48 TidvxE; oe 9e«ov yaxloua avi)pu>7roi. S.
Ant. 1234 Ix 0 opjxcojiivou | raxpo; . . Tjjx7cXax£ verfehlte. X. Cy.
8. 7, 6 oux' liriyeipirjaas oux' iiTiöujxTjaa; oTöa oxou r;xüyY]<ra. Auch m.
dopp. Gen. (wie xu7ydv£iv, vgl. § 416, 3): ouosvö; dxuyrjcjouat xou
oyjji.ou xou 'AWirjvaiwv 1). *I", 857 opvifto; du.apxu>v. Hdt. 3, 81 fvü>[iY]S
tt\? dpiaxTj; T)(xdpXTf]X£. 9, 33 dfxapxwv xou yp^axrjpiou verfehlte das
Orakel, d. i. den Sinn des Orakels. Antiph. 5, 76 ^[xapxE xrj; ujxExlpa?
7vu)[xr/; excidit vestro suffragio, s. Maetzner. So auch otapiapxdvsiv,
z. B. Isoer. 6, 5. PI. Crat. 436, c oux eacpaXxai x^; alrftzia;. Oft
acpaXrjvai, 'jEusftTjvat IXtuoo;, Yvcofnrjs, 86£t]<:, xüyr(? u. dgl., z. B. Th. 4, 28.
Isoer. 4, 58. Ar. N. 618 tjvix' av ^euaÖmai oeittvou. X. Comm. 4. 2, 26
01a jxiv xo Eiölvai iauxou? irÄsiaxa ciqafra -dsyousiv avftptoizot, 61a oe x6
l-^EuJilat eauxwv 7iXEiaxa xaxd. PI. Menex. 245, c twv aXX<uv £ufA[xdya»v
£<{* so ff ■&•/). X. Cy. 1. 3, 1 Küpo; Trdvxcov xc>v YjXixcov 8iacp£pcuv. 8. 1, 1
apyrov a7af)o? ouoev oiacpipsi uaxpo: dyaOou. Hier. 7, 3 BoxsT p.ot xoüxw
oiacpIpEtv dvY)p xtüv aXXtüv £u>t»v, xtu xijx^c öp^EJöai.
!) S. Meisterhans Gramm, d. Att. Inschr. p. 168.
400 Ablativischer Genetiv. § 421.
An merk. 2. Zur näheren Bestimmung werden in der Prosa oft und auch
bei den Dichtern nicht selten bei vielen der genannten Verben zu dem Genetive
die Präp. d™ und i£ hinzugefügt, als: £Xeuflepo&v, besond. b. Personen, Xueiv, efp-
■f-iv, är.-, l%-, lpY)x6siv, drraXXdxxstv u. a., aui!letv gwhnl., rta6etv seit. u. m. verän-
dertem Sinne. Th. 2, 71 Wa<jzWirxt iXeoftEpwaas xt,v 'EXXdoa ä-o xujv Mt^Scuv.
1, 95 dito ßasiXiu); TjXE'jftipcuvxo. Eur. H. f. 1010 iXsü&EpoüvTe« ix opaapuiv
7t68a. Th. 1, 35 TjiJtöt; ä-ö xfj; TtpoxEtptivTjs •f'juuayia; EipS-ooat. PI. leg. 936, c
ix (jiev dyopä; otYopc<v6fAoi i^EtpYovxwv aux6v. Civ. 571, c ärro TidsTj; XeXufxivov
te xal ä7T7)XXaYfJ-EVO v citayüvTQ;. S. El. 592 pL7]$£ o' £x yowv . . ct-aXXä^etav
ol xdxa> ftsot. Vgl. Andoc. 1, 59. PI. Gorg. 511, c d ix xivouvuiv ouj^eiv. Hdt.
5, 49 p6ootoÖE "huva; ix SouXoaivTj;. Oft /lupiCsiv tt dito xivo;, z. B. PI. Phaed.
67, c. Gwhnl. 6p{££iv ^716. Ps. PI. Ax. 370, d [iovidÖeI? ix tyjoSs xyjc elpxxTJs»
gesondert, d. i. gelöst. Eur. J. A. 669 uov(ui}Era1 djtö raxpö; xai uTjxepo?. X. B.
L. 3, 1 oxav iz rcatoiov et; to [xstpaxioüa&at ixßa(vu>ai , XTjvixaüxa 01 ulv aXXoi
-ciLio'jot (aev (tou; rcaioct;) dtTco 7tai8aya>Y«Wj Ttauouoi oe ä~6 8ioaaxdX<ov halten
fern. Aber auch v. Sachen poet. S. El. 987 Ttaüöov ix xsxiüv las. Vgl. Eur.
M. 46. Ar. R. 1531. Eur. Hec. 916 fioXiräv d 7t 0 . . duotev xaTa7ta6aas- S.EI. 231
o-joe ttot' ix xau7.rojv dTtoTtaöoopiat e laborilnis requiescam, wie immer dvct-
-a'jEoftai EX TIVOC.
Anmerk. 3. Einzelne der genannten Verben werden auch mit anderen
Kasus verbunden. I^EuaÜTivai mit instrum. Dativ, als: Yvwpur, Hdt. 7, 9. SoStj,
X6711) PI. Polit. 278, a. (Die y^F*] selbst ist Ursache der Täuschung.) Nach
dieser Analogie wäre zu erklären S. Ai. 178 otopot?, getäuscht durch die (er-
hofften, aber nicht erlangten) Gaben; doch ist die Lesart ^suaftEta' -ioiopot; vor-
zuziehen. Das Med. diEuoEoftst c. acc. rei. als: ajv»W|xa;, *c,j\).\t.ay[o.s (Th. 5, 83)
u. s. w. heisst etwas nicht halten , einer Sache untreu werden, c. acc. pers. einen
täuschen. S. Passow. ' A 7:071 yvu>axEiv tt ist häufiger als xivö?, der Unterschied
ist wie desperare aliquid u. de nUqua re. ' AfxapxdvEiv als Transitiv mit dem
Akk. : Hdt. 7, 139 vüv 8e, 'A{to)va{oi»; dv n; Xiyuw oamjpas yEv£a&ai xfjc 'EXXdSoc,
oüx av dudpxoi xö aX-^üi;, die Wahrheit verfehlen, wo Sommer unrichtig xo
äX-rjDi; v. Xiyiov abhängen lassen will, s. Baehr u. Stein. AT]yetv trans. auf-
hören lassen, beruhigen, ep. u. sp. poet., z. B. ptivo? N, 424. 0, 305 ; c. acc. et
gen. y, 63 xe'Pa? cpövoto vom Morde abstehen lassen. Über den neutral. Akk.
eines Pron. s. § 410, A. 5; über dTtoaTspEtv xivd xi s. § 411, 7. Die auffallende
Konstruktion Hdt. 4, 28 x s/iiipu tat oe o'jxoc ö y^eipitüv to6; xporou; Tiäae xolai
iv aXXoi3i ywoto'.ai ytvofiEvoiat y stadial ist daraus zu erklären, dass Hdt. den
Begriff v. xE/wpiaxai als einen Begriff des Streitens aufgefasst hat: dieser
Winter steht im Widerspruch in seinem Wesen mit allen Wintern in anderen
Ländern. Noch autfallender 2, 16 ö Ne!X6? icxi 6 x-X_v 'Aonrjv oüptCtuv x-fj Aißüirj. —
Astattai scheinbar c. acc. pers. Th. 5, 36 t6 IldvaxTov iSsovto Bohutou; ottio; rtapa-
owaouat Aaxe8atpiov(otc = ioi-ovxo, Botiuxo'j; rapaoiOovai II., petebant ut Boeotii
P. traderent, freilich eine sehr auffallende Unregelmässigkeit, s. Poppo-Stahl
'EittSeüsoWat B, 229 ff. erst mit gen., dann mit acc. ^ Itt xai /puaoD irtoEUEat, .
ith YüvaTxa vsTjv. Bei aTtopEtv steht vereinzelt der acc, wenn es = äyvoEiv
Hdt. 3, 4 dnoplovxi xr,v iXaaiv. 4, 179 x-f]v i^aytuY^v (in Verlegenheit sein betreffs)
S. Bloomf. ad Th. 5, 40. Auch der dat. zur Angabe des Grundes. X. An. 1. 3, 8
Isoer. 4, 147, ubi v. Bremi.
Anmerk. 4. Dass unter diesen Genetivverbindungen, die in ihrer Gesamtheit
unzweifelhaft ablativischen Charakter tragen, wahrscheinlich doch auch manche
echte Genetive anzuerkennen sind, ist bereits § 413, Anm. bemerkt. So liegt es
§ 421. Ablativischer Genetiv. 401
z. B. nahe, bei ivtevai, eyeiv, ^Treystv xivö; partitive Genetive anzunehmen; ebenso
könnte man gictoxYJvat xoü ttXoü mit den § 416, Anm. 2 a. E. und § 419, 2 a be-
sprochenen räumlichen Genetiven zusammenstellen.
3. Bei den Adjektiven der angeführten Begriffe, als: llzü-
fkpo;, (xovo; (s. Maetzner ad Lycurg. 67), xotflapö;, tr/vÖG, rein, xsvo;,
epr^o?, 701XVÖ?, 6p<pavö;, -/Yjpo; Poet. u. sp. pros., '}tXo;; itevyj;, ivoe^c,
euvi: poet., Xeioc e, 443 ywpo; X. Trstpatuv glatt von Felsen, felsenleer,
vtjoTi? ßopa; Eur. .). T. 973, orx[AY)vo; ji'xoto T, 163, vgl. 320, cpstocoXoc,
£XXtTnf)s, unterlassend, PI. leg. 924, b xyjc xolv eiuxpÖTtwv oupsasuK,
häufiger = ermangelnd, rapaxoTroc cppsvwv Eur. Ba. 33 verrückt, 01a-
<fopo; (c. dat. uneinig, feindlich), aXXoc, dXXöxpio; (c. dat. abgeneigt),
aXXoTo?, e'xepoi, dcXXöxoxo; S. Ph. 1192; a7tö/p'j(poc, verborgen vor, X. conv.
8, 11 o&8ev xoüxtDv iaxtv aTiöxpucpov Traxpo?. Eur. Hec. 869 £70) <je Oy]<ju>
to'jo' iXsuöepov cpoßou. S. OC. 1250 ävopcov ;xouivo; = jj.ovu>d£i';.
PI. leg. 864, e xadapö; tä; */£ipa? cpovoo. 759, c cpovou dt^voc, vgl.
840, d. Eur. El. 387 ai 81 aapxs; ai xsvai cppsvwv | äCYaXfxax' äq-opac
Ei*3tv. Hec. 230 är/wv pi-fa; | TrXr(pYj; cjxsvaypuiv oü^s osxpücuv xevo;.
X. Comm. 4. 4, 24 cpiXoov dtvotfrcov spr^cn. PI. leg. 899, a ^uyr] 4. tXrj
■Jibp.axcK. Eur. El. 38 ypYjfidixujv ^ev^xes;. PL civ. 381, C ou -yap uou
Evosa 76 cprjaofXEv xov »Jeöv xaXXo'j; t( apsxyj; eTvjü. X, 44 0; p.' uiwv tcoX-
Xcuv xs xat IjflXiov euviv Sdrjxev. PI. civ. 548, b cpsiowXoi ypYjpaxtov.
Hdt. 4, 126 xwv6e xa s'xepa ttoieeiv. Th. 1, 28 cpi'Xoo? ttoieTsÖe sxEpoo;
xtüv viüv ovxidv. Vgl. PI. Io 538, b. X. Comm. 4. 4, 25 -öxspov xoü;
Osoü; rflsl ta oixata vop.oösxEiv yj ctXXa xwv ö'txotuuv; PI. Men. 87, c
zoxspöv ioxtv i-iuaxYjp.Y] Y) dpEXY] y] dXXotov iTrtJTTjfATj; ; Civ. 360, c ota-
cpopov xou EXEpou. Dem. 18, 182 oyosv aXXixptov Ttotiov ouxs xf; saoxoo
TTCzxpt'oo? ouxs xoij xp6rto'j.
Anmerk. 5. Die meisten Zusammensetzungen mit dem a privativum
lassen sich, da sie teils schon wegen des in ihnen enthaltenen Verbalbegriffes den
Genetiv erfordern, teils der Analogie sinnverwandter Begriffe folgen, ohne Schwierig-
keit in die besprochenen Kategorien einordnen und sind deshalb zum Teil bereits
ihres Ortes aufgeführt worden, z. B. S. Ant. 582 aysyrro; xaxüiv, wie YE'jEaÖat, OR. 969
a-WusTo; fyyouc, wie »kaueiv, Eur. Suppl. 82 a-aioto? yoiuv, wie r.a'jza\)at, —
S. El. 232 ävdpiiVo; 8pf,vu)v, zahllos an Thränen, thränenreich , vgl. OR. 179,
Tr. 247. wie ueaxo:, <5, 675 airusro? uuftwv, wie i'^£tpo;, S. OR. 885 Aixa; äcprjßrjxo?,
wie äfteX^?, Hdt. 1, 155 avaadpXTjxo; xuiv Ttpoxepov xai xcüv vüv ssteiutouv, wie
civafxto;, 6, 12 c*;tci3y)? ttovojv, wie dtV]ft7);, 1, 32 (ircaS-r)? xotxtiv, wie £Xe69epoc, Dem.
20, 27 äxeX-fj; xpnr]pc<py_i(iv, wie IXe'j&eoo;, Eur. Hipp. 949 äxT;paxo; xsxüiv von
Sünden rein, wie xaSapo;, J, 126 dxxr^uuv ypuooTo. wie -evtj;, PL Symp. 197, d
'iowpo; ooiu-EvEta;, wie cpetowXo;, Eur. J. T. 487 avsX-'.; aioxTjpfot?, wie äTTOYtYvuxjy.etv.
Anmerk. 6. Die Sprache der Dichter, namentlich der Tragiker, liebt es,
derartige Adjektive mit dem Genetive stamm- oder sinnverwandter Substantive
zu verbinden: ctcptXoc cpfXiuv, ayaXxo; äsiziowj, ä'TTErXo; 9otpEcov Xe'jxiüv. Es liegt in
dieser Zusammenstellung etwas Pleonastisches, zumal wenn, was jedoch seltener
der Fall ist, der Genetiv kein den Hauptbegriff verengerndes oder erweiterndes
Kühners Ausführl. Griech. Grammatik. II. T. 1. Abt. 26
402 Ablativischer Genetiv. § 421.
Attribut enthält; allein diese Fülle des Ausdrucks ziemt der erhabenen Sprache
der Tragödie, der ein einfaches Adjektiv oder eine nüchterne Wendung mit <zve'j,
wie dcpiXo;, aveu damowv, nicht immer genügt (vgl. § 419, Anm. 4). Dass ähnliche
Verbindungen auch in Prosa zuweilen vorkommen, kann nicht befremden, da ja
das Griechische auch sonst gern Verben oder Adjektive mit Substantiven gleichen
Stammes oder gleicher Bedeutung verbindet, als: fj-dy-qv [idytaftai, xaxo; näaav
xaxfav u. s. w. Vgl. § 410, 2 u. Anm. 1—3. S. OR. 190 dyaXxo; äaTttowv. El. 36 aaxeuo«
damotuv xs xai oxpaxoü. Ph. 868 to t' eX:rioiov d;riaxov otxoup^;j.a, ubi v. Wunder.
OC. 677 ävTjVEjjio; Tidvxujv yEi|j.ü>vujv. 865 dcptuvo; dpa;. Ai. 321 d&ocBTqxo; ö^wv
xtux'jfxdxujv. OC. 786 TtoXt? xaxuiv ocvotos. El. 1002 aXurco? axY]c. Eur. J. A. 982
au o' avo30? xaxiüv y' £[j.(I>v. Ph. 324 d'Tte^Xo? cpapewv Xe'jxüiv. Hipp. 546 d0->6
Xexxpwv, vgl. J. A. 805. M. 673. Hei. 524 dcpiXo; cp(Xu>v. El. 310 dveopxo; Upwv.
H. f. 114 tu xexea naxpöc drcdxopa, wie S. OC. 1383 dirdxtop iixou. Eur. Andr. 714
d'TtaiSa? Tjfj.d; xexvwv. Prosa: Hdt. 3, 66 d-atoa iovxa Ipoevo; xai 9t,Xeo? y^o'J u.
sonst bei Hdt. Vgl. Andoc. 1, 117 u. X. Cy. 4. 6, 2 d^at; dppsvwv na(oiov. Th. 2, 65
ypTj|AaT(ov dotopoxaxoc Yevöf*-E^oc. X. Comm. 2. 1, 31 xoü Ttdvxwv rjSiaxoo ftEdfxaxo;
dfteaxo?.
Anraerk. 7. Auch gehören hierher die mit dem a priv. zusammengesetzten
Adjektive, welche passive Bedeutung haben, insofern auch in ihnen der Begriff
von expers liegt. Aesch. S. 875 <p(Xiov d'-caxoi xai xaxiüv dtp'juovE?, malis non
attriti. S. Tr. 691 (odpov) <x\a\}.T.kc, ■fjXiou, sole non lollustratum. OC. 1519 ifoi
otod£(o . . a aoi YT;pcü? ä'Xu^a (ungetrübt vom Alter) xt,oe xe(csxcu hoXei. Ant. 848
cpfXwv axXauto?. 1034 f. oiios fAavxixrj; | arpaxxo; üfxiv eijjli ,,«e a vaticiniis quidem
intentatus vobis sum" Herrn. Ai. 910 dcpapxxo; cp(Xtuv, ai amicis non custoditus.
OC. 1521 dW/.xo? TjYTjxfjpos. Vgl. Tr. 686. Eur. Andr. 459 f. dftiu7TEuxo; y^""jotj?)
ungeschmeichelt von der Zunge. Die Stelle des a prä>. vertritt die Vorsilbe ou3
S. OC. 1722 o'jcdXtuTo? x«x<üv. Vergleichbar sind auch die negierten Adjektive
7rpoacf>&EYXTo; u. TTpoarjYopo: (angeredet) S. Ph. 1066 oüSe ooQ cptuvfj; In | ye^i]ao[t.on
-pootpÜEYXxoj; OR. 1437 [atjSevo; Trpoo'/jYopo?.
An merk. 8. 'EXEu&cpo; drro xivo? heisst unabhängig. PI. leg. 832, d
IXsufttpoi du' dXXrjXwv eial. 'Ayvös dir 6 xivo; in e. später eingeschobenen Schwüre
b. Ps. Dem. 59, 78.
4. Bei Adverbien der Trennung und Absonderung: aveu,
av£ude(v) ep., djrdveu{)e(v) ep.; axep u. «xepbs poet., airatepÖEv nur E, 445, voacpi(v)
poet., a7iovoacpi ep., y/opi;, x-rjXs, ttjXou, -rrjXöfh, tt)X6&£v, alle vier poet., t;Xt)v,
e£u>, hxotf extocjOev poet., extra, exd? poet. u. Hdt., oi'ya, getrennt von,
ohne, drcoTipö ep., Txpöjw u. uoppoi in der Bdtg. fern von, dfxcpts poet.
(eigtl. an beiden Seiten, wie B, 384 apjxaxoc dfxcpU iö«>v, dazwischen,
dann fern), Ttepav, darüber hinaus, jenseit, sxspiüfrt (PI. Parm. 146, c),
otoKpspovxw;; Xdfrpa, XaOpatco? u. xpücpa, xpußoa ep., xpüßo7)v poet., dam.
P, 192 axd; d7tdv£U&E |xdy7]?. W, 387 (ijttxoi) aveu xlvxpoto Oeovxs;,
ohne Sporn. Oft = ohne den Willen, das Geheiss: o, 531 oüxoi avsu
i^eou errcaxo Seäjios opvtc, ebenso auch in Prosa, s. Poppo -Stahl ad Th.
1, 128; ferner oft abgesehen von, ausser. Dem. 18, 89 6 töxs
£vaxd; iroXEfxo; avsu xou xaXf(v 66$av Iveyxeiv . . ot^yev upLot;. 23, 112
aveu Y«p toutou xdxeTvo laxiv üÖEfv. PI. Phaed. 66? e tote ocuxt] xa&' a'JTr)v
/] 4'UX"'I £aTat X^P1? tou (jcufiaxo; getrennt von; dann wie aveu = ab-
§ 421. Ablativischer Genetiv. 403
gesehen von, ausser. PI. ap. 35, b ycopl? rrj« oöSr,; ouöe Sixatöv fio-
ooxsl eivai öeia&at tou oixaarou. E, 473 axep kuv. fl, 539 tt Xe «piXwv
xa;. Tcaxpt'oo? air^. a, 132 xXkjjaov deTo . . exto(1ev aXXcuv jxvTjTCTjptuv.
n, 267 dfxcpi? cpuXoTCiöo?, fern von der Schlacht. 9, 444 Aiö; dfxcpi;
getrennt von. E, 791 exä; TiöXto;. X. Cy. 6. 1, 8 öi'ya tou ü|xeTepou
-Xt(Öou; aTpotTeuaäfxsvoi. Auch wie aveu iniussu S. OC. 48 TioXsa)? 6iyo<,
u. ausser Aesch. Pr. 162 tfe ou cuvaayaXS xaxoT; xeotat, ofya -ye A16?;
Hdt. 6, 103 jt spTjv ttj; 66ou. 5, 13 6 ^Tpupubv ou Tipöaco tou 'EXXrja-
7t6vtou (sc. Irzl). X. An. 3. 2, 22 7rdvx£; 7ioTot[j.oi Trpöaa) xcuv Tirj^uiv
a.-opot ei'uiv. Hell. 4. 5, 14 6 KaXXt'a; 7iotp£Ta;E tou; OtiXit«; ou Ttöppio
ttj; -öaeok. PI. Lys. 212;a iroppto siyiX tou xTr^aTo; longe absum a
possessione. Th. 8, 67 16 tepov laxiv e?<u ttöXecü? (= Ixto;, s. Lobeck
ad Phryn. p. 128). Dem. 4, 34 tou ttöV/eiv auTol xa/w; I;co -j-Evrjasff&e.
Isoer. 6, 43 tcuv I^ü) IIeXottow^ijou xaToixouvTtuv. X. Hier. 7, 4 Tifxaa&E
6ta<pep6vTo>s tö>v aXXtov dv8po)-tuv praeter ceteros homines. Vgl. PI.
Lys. 205, b. Gorg. 479; e, ubi v. Stallb. E, 269 Xdöpr) Aao|x£Sov-
ro;. X. An. 1. 3, 8 Xa9p« t«v sxpaxtwTcov. Vgl. Cy. 6. 4, 2. PI. Lys.
211, a. Th. 1, 101 xpu? a toIv 'Afr^vauDv. Vgl. 138.
An merk. 9. Was die Verben anlangt, welche mit Präpositionen, die
sich mit dem Genetive verbinden, zusammengesetzt sind, so lässt es sich
bei vielen schwer bestimmen, ob sie den Genetiv wegen ihres Begriffes oder
wegen der Präposition zu sich nehmen. Wenn die Simplicia sich mit dem Gene-
tive verbinden, so muss man auch von den Compositis annehmen, dass dies
wegen des Begriffes geschehe. Sowie daher sp/Eaftai, tataoftat, ywpsiv, Eixstv, i%£i\
u. s. w. mit dem Genetive verbunden werden, ebenso konnten i%i{j-/zzü<xi, i^lcria^ai,
-apaytopsiv, li-eixuv, d-r/Etv mit dem Genetive verbunden werden, so isaöat u.
iyliaüai xtvos, aliquid appetere, xifxäcilcu u. dvxtxtijiäaäctt xivo?, ysAciv u. xaxay. xivor.
Wenn ferner ein mit einer den Dativ oder Akkusativ zu sich nehmenden Präpo-
sition zusammengesetztes Verb wegen seines Begriffes mit dem Genetive verbunden
wird, so muss dies auch der Fall sein bei einem Verb von gleichem Begriffe,
das mit einer den Genetiv zu sich nehmenden Präposition zusammengesetzt ist.
als: i-ißa(vEiv xtvo; wie iaßatvsiv, E'fj.ßaxEuetv xtvos (§ 416, 2). Wenn endlich das
Kompositum durch die Präposition eine Bedeutung erhalten hat, welche von der
des Simplex mit getrennter Präposition durchaus verschieden ist, so ist der
Genetiv als von dem Begriffe des Kompositums abhängig anzusehen, z. B. d-oyt-
yviuaxEiv xfj? iÄEuöspta;, devperare de libertate, was sich nicht in ytyvouaxEiv *™
x. i\. auflösen lässt, xsxctcppovcTv xivoc, despicere ah'quem, nicht 'fpovsTv xaxi xivo?,
dvxtTTOtEtaftat x'.voc, capessere aliquid, nicht roistaftcu dvxi xivo;. Ist hingegen das
Kompositum so beschaffen, dass es sich in das Simplex und die Präposition
mit dem Genetive auflösen lässt, ohne dass der Sinn verändert wird, so darf
man annehmen, dass der Genetiv durch die Präposition veranlasst ist. Dies
ist besonders der Fall, wenn das Verb in seiner eigentlichen, nicht tropischen
Bedeutung steht, z. B. 'ErcaEfpEiv xtvd d;j.a£d(uv H, 426, vgl. I, 214 = deipstv im
dtxa£du>v. So H, 428 vExpoü; Tiupxca'rj; Itievtjvsov. I, 420 UTCEpE^siv xivö; yEtpa
= OTT. y. ÜTIEp XIVO;. E. 585 EXTTEaS OtCppOU = E7TECE Ix 0. K, 564 xd'fpOtO 0 l Tj -
XauE . . hrrcou;. £, 304 uEydpoto oieX&s[j.ev. 2), 20 vexuo; dpicpitjidy o vxat. Hdt.
26*
404 Dativ. Allgemeine Bemerkungen. § 422.
-1, 12 .U'fJTTTOV TipOXeiftiVTJV VTfi ^0!i.£VT); Y7)* = XEtJXEVTjV itpo x. £. y- Th. 3, 5
T.poa-z<3Takr\<3av ttj; ä^oatäoEw?. X. An. 5. 2, 4 o't TXEXxaaxat 7ipoopct[j.6vxE; xujv
6t:Xitcöv. Hier. G, 10 «üxüjv (xtüv cpuXdxiuv) Trpoc&oXdxxouaiv ol v6[aoi, an der
Stelle der Wächter. Dem. 19, 338 ouxo; o' £xe(vou itpouxaXtvSEixo = dxaXiv-
osixo (provolvebatur ad genua) 7rpo £xe[vou. (Aber Ar. Av. 501 TTpoKuXivSsiatlai xot;
ixxfvoi;). Hdt. 7, 17 xo oveipov ÜTrspaxdv xoü 'Apxaßdvou eI-e (vgl. B, 20 OTT) o'
dp' 'jnsp xEcpaXyj;). X. Ven. 1, 14 'AvxfXo/o; xoü naxpo; 'JiTEpa^o&avtuv = üttep
x. -. diro9otvd>v. Die Komposita mit xaxd = von herab u. gegen, die sich
auf die angegebene Weise auflösen lassen, sind sehr häufig sowohl von äusser-
lichen als von geistigen Handlungen, als: xotxay^etv xivo; xt = ysTv xaxd xtvo;
xt, etwas über einen hinabgiessen, xaxotaxEoavvüvat (ausgiessen), xaxavxXstv (aus-
schütten) xivo; xt; xax einet v xtvö; xt, etwas gegen einen sagen, etwas Nach-
teiliges von einem s., PI. civ. 393, a xaxEÜysa&at xdiv 'Ayatüiv x:p6c xov &eöv
Verwünschungen aussprechen gegen die A., xaxadJsüoiaDcd xtvo; xt, gegen einen
etwas Unwahres aussagen, xaxatxiäo&al xtvo; X. Cy. 6. 1, 4, eine Schuld gegen
einen aussprechen, einem Vorwürfe machen, Th. 1,67 xaxEßotuv . . x<Lv 'A&tj-
vatiov, ö'xt ortovod; XeXuxoxe; eIev. PI. civ. 508, d oxav, o5v 6 TjXio; xotxaXd(i.TrEt,
octcptü; öptüot, über welche herab die Sonne leuchtet (gleich darauf bildlich: ou
xaxaXdfxrrEt akrfteia), xaxrjYopEiv xivo; xt, z. B. puupiav, d8ixiav, gegen einen etw.
aussagen, einen einer Sache beschuldigen, auch xaxTjyopEtv xivo«, ort od. w;,
seltener mit sachlichem Objekt, wie Isoer. 3, 4 xrjs f>üi[j.qz, Dem. 18, 266 xfj; xüyy);,
m. dopp. Gen. 21, 5 7T2pavo;.».iov -r] Trapairpsaßsta; t, xivo; dXXir]; ahlas ejxeXXov
aüxoü xaxTjifopEtv, (technische Ausdrücke nach § 418, 8); pass. Th. 1, 95 d5ixta
-oXX-?] xaxT]YopeIxo otöxoü bizb xüiv 'EXXr.viov, kurz darauf: Kaxirjopeixo «üxoü [ATjOtajxo; ;
xaxaYtYvdioxEtvxtvoc xt, als: avoiav, xXotttjv, etwas gegen e. erkennen, einen
einer Sache beschuldigen, ftdvaxov, tpay^v, zum Tode, zur Verbannung verurteilen;
selten mit dopp. Gen., wie Ps. Dem. 25, 67 7iapav6piiuv aüxoü xoixeyvüjxe (wie oben
Dem. 21,5); pass. Antiph. 5, 70 xoü 5' ivö; xouxou xaTE^vuioxo Odvaxo;. X. Hell.
7. 3, 7 vo[/.(Covxe; xüiv . . x'jpovveiv EiuyEtpouvxcov bnb ^dvxwv dvilpcu-iov #dvaxov
xaxeYvtiüoftai; (aber xaxaYiY^ioaxEiv c. acc. = genau erkennen. X. oec. 2, 18 xoü;
oe . . xatEYviov zpdxxovxa;, ubi v. Breite nb. Cy. 8.4,9.) xaxaxp(vsiv xivo; xt,
urteilen etw. gegen einen, einen zu etw. verurteilen. Ps. Isoer. 1, 43 xö teXeu-
xfjaai Tidvxujv f( 7TE7:oüjfj.EV7) xaxsxpivs; xaxa§ixd£eiv xivo; xt, als: oixtjv, ^TjjJLiav,
tp'jY^l7» ödvaxov, etw. gegen einen erkennen, einen zu etw. verurteilen; pass. Th.
5, 49 cüvxeXeyov p.7] otxauo; ecetüv xaxocoEOtxdaHat; xaxay e tp oxo ve t v xivo; ftdvaxov
Dem. 19,31; xaxotiirjcpiCEcjSlai xivo; xt, als: oeiXtav, ftdvaxov, pass. X. ap. 27
xcixE^Tjceiafjivo; Tjv jjlou uro xtj; tt uoecu; 6 ftdvaxo;. Th. 2, 53 xrjv tjottj xctxE'^TjcpiqxevTjv
ocnöv (sc. xtfjKupt'av) ; ungewöhnlich PI. civ. 558, a dv#pu>i;<Dv xaxa'In]<pia9svxiuv öavdxou
■}] 'fj^TJc. So auch xaxacppovEtv xtvo; xt nicht verachten etw. von einem, sondern
erwägen, bedenken, bemerken an einem (gleichsam gegen einen) etwas Schlimmes,
Nachteiliges. Th. 8, 8 xaxacppo vTjciavxE; xüiv 'AOTjvatujv d5'jvaa(av, ubi v. Bauer,
wie xaxaYiYvd)5XEtv xtvo; xt, etwas Schlimmes an einem bemerken, s. Passow
unter xaToq!7vd>a/.u).
C. Dativ.
§ 422. Allgemeine Bemerkungen.
1. Auch der Dativ ist nach § 408, 2 ein Mischkasus, und
zwar vertritt er neben seinen ursprünglichen Funktionen zugleich
den Instrumentalis, der im Griechischen nicht mehr sicher nach-
§ 422. Dativ. Allgemeine Bemerkungen. 405
zuweisen ist '), und den Lokativ, der im Attischen sich nur noch
in adverbialen Erstarrungen wie otxoi flomi, ftupaat foris, 'Aör.vr,-'.
u. a. vorfindet (vgl. § 336), in anderen Dialekten dagegen sich
lebendig erhalten und teilweise sogar umgekehrt den Dativ aus
seinem Besitzstände verdrängt hat; so im Böotischen, Elischen und
Arkadischen. 2)
2. Während der xlkkusativ und der Genetiv sich nur auf
einzelne Satzglieder beziehen, indem jener das Prädikat ergänzt,
dieser das Subjekt oder Objekt oder Prädikat näher bestimmt, be-
zieht sich der (eigentliche) Dativ auf die ganze Satzsubstanz
und dient zur näheren Bestimmung derselben. Im Gegen-
satze zu dem Akkusative, dem Kasus des unmittelbaren Objektes,
kann der Dativ der Kasus des entfernteren oder des mittel-
baren Objektes genannt werden; denn während der Akkusativ
den Gegenstand ausdrückt, der in unmittelbarer Beziehung zu dem
Prädikate steht und dasselbe ergänzt, bezeichnet der Dativ den
Gegenstand, der zu der im Satze ausgedrückten Handlung nur eine
mittelbare Beziehung hat.
3. Als Vertreter des Instrumentalis bezeichnet der Dativ
teils im Sinne des Komitativs die Person oder Sache, mit der zu-
sammen (unter deren Mitwirkung, Gegenwirkung oder Begleitung)
eine Handlung vollzogen wird, teils im Sinne des eigentlichen Instru-
mentalis das Mittel, die Ursache, das Mass u. s. w.
4. Als Vertreter des Lokativs bezeichnet der Dativ den Ort,
wo ein Gegenstand sich befindet oder wohin er gelangt, sowie den
Zeitpunkt, zu dem etwas geschieht.
An merk. Auch hier, wie beim Genetiv (s. §413, Anm.), ist das Zasammen-
fliessen der ursprünglich geschiedenen Kasus teils aus der Formenähnlichkeit zu
erklären (Instrum. out tu, Dat. oixw, Lok. ofxoi), teils aus mancherlei syntaktischen
Übereinstimmungen. Z.B. dem Dative, der das Ziel einer Bewegung ohne Rück-
sicht auf das wirkliche Erreichen des Zieles bezeichnet (§ 423, 2) steht der Lokativ des
erreichten Zieles (§ 426, 1 b) sehr nahe; bei den Verben des Herrschens ist
ebenso die dativische Auffassung: Herrscher sein für, wie die lokativische Anschauung:
Herrscher sein bei, unter möglich. Ebenso berührt sich beim Passiv der Dativ
der thätigen (beteiligten) Person mit dem Instrumentalis des Mittels, und die da-
tivischen Ausdrücke der Ähnlichkeit (§ 423, 9) stehen den komitativen Ausdrücken
der Gemeinschaft (§ 425, 1. 2) so nahe, dass die Grenze zwischen dem Dativ und
dem komitativen Instrumentalis sich verwischt.
1) Nur wenige Adverbien wie ajj.a, r.tbä pflegt man als erstarrte Instrumentale
aufzufassen. Meister, Gr. Dial. II, S. 295 schliesst aus Beispielen wie dpa,
e J/üjXä, infolge des Rufes, des Gelübdes, ouv tu^« u. a., dass das Kyprische den
Instrumentalis noch als lebendigen Kasus verwandt habe. Doch s. 0. Hoff mann,
Gr. Dialekte I, 187. — 2) S. Meister a.a.O. I, 270. II, 62.
406 Der eigentliche Dativ. § 423.
§ 423. Der eigentliche Dativ.
1. In sehr vielen Fällen stimmt der Gebrauch des Dativs mit
den deutschen Ausdrucksweisen überein, z. B. bei den Verben des
Gebens 6i86v3t, Stopsiaftou (s. jedoch § 409, A. 2), uapEyEiv u. a., an
die sich die Verben des Verteil ens und manche Verben des Weg -
nehmens anschliessen. X. An. 7. 5, 2 xd 81 dXXa Siavetjxat xou
sTpaTTj-fot;, unter die Str. Ibid. 4 xd 81 ßosixd ^su-fV) toi? Xo^ayoi? xaxe-
(xepiaÖT), wie im Lat. dividere, distribuere aliquid c. dat. Bei Honi.
auch dcpatpetsttai u. dmrjüptov xi xivt (s. dagegen § 411, 7, c u. Anm. 10, c.)
oc, 9 auxdp 6 xoiaiv dcpsiXexo vöaxipiov T]fJ.ap, vgl. x, 369. A, 161. P, 236
TroXeaaiv ett' auxco öupiov durjupa, vgl. 7, 192. v, 132.
Anmerk. 1. Bei Euripides (s. Porson ad Med. 629) finden sich 0106-
vat und öftdCsiv mit der Präp. £v nach Analogie von xi&svoa -1 ev xtvi, indem
das Verhältnis räumlich aufgefasst wurde. J. A. 584 Ch. o? xä; ' FAeva; | ev av-
xüjttoic ßXecpipotaiv | eptoTci oeoco/.a;. M. 424 Ch. oü "jap |v 7.;j.£TEp7. yvcop-a X6pa; ;
uirciaE fteo-tv äotoav j Ootßo;.
Wir führen im einzelnen nur folgende Klassen von Wörtern an :
2. Bei Verben der Bewegung und ähnlichen Begriffen steht
in der Dichtersprache, namentlich in der epischen, oft die Person
oder Sache, der die Bewegung u. s. w. sich zuwendet, im Dativ.
E, 174 Au yeTpa« dvaayüv. Vgl. t, 294. Z, 301. II, 130 r.oXU xev dfta-
växoui cpiXa? dvd yeipoti; dei'pat. jx, 257 yeTpa? ^jjiot ope-yovxa;. (Aber
0, 371 yeip' ^p^Ttuv £t' oupavöv räumlich.) A, 523 ysTps cpt'Xot? exdcpout
Tiexdaaac, wie Caes. B. G. 7, 48 Romanis manus tendebant. 2, 294
9aXda<J7) IXaoct 'Ayouoüc. A, 593 aäxe' cdjxokji xXt'vavxe;. 0, 740 -ovtüi
x ExXtp-Evo 1. e, 374 7i:pY]vr(<; dXl xaTiirecrs. H, 218 -poxaXeaaaxo
vapptTj. <P, 394 iIeou? IpiSt £oveXauvetc Y, 66 xxutcos copxo deuiv epiot
«juviovxwv. Pind. J. 5 (6), 41 6 8 dvaxei'va? oupavcp yerpac, wie b.
lat. Dichtern caelo tollere manus. 0, 1, 92 'AXc^eou nopcu xXidet«.
6, 58 'AXcpEcu [xlaat;) xaxaßd;. Aesch. Ch. 568 oöpiot? rcapaa xety ovxa
zu dem Hause herzutretend (aber c. acc. praeterire). Ar. N. 1008
otioxov nXdxavo? rcxeXea ^tdupi'^, zur Ulme hin. S. Ant. 1209 ajTjpia
TrspißaivEi ßorj? Epirovxt, undeutliche Laute des Schreis dringen zu den
Ohren des Gehenden. 1238 IxßdXXei porjv | Xeuxy) TrapEid spoiviou araXd-
7|xaxo;. Ai. 192 xXiaiai; ojau,' eyo>v, starr nach den Zelten hinblickend.
Eur. Io 1467 deXtoo 6' dvaßXEirei Xotp^daiv. Vgl. Ba. 1308. Suppl. 322.
S. El. 277 l^-yzXwaa T0^' TcotoujjLEvot;. Eur. M. 1355 i -f 7 e X «> v Ijxoi
(gleichsam jemd. ins Gesicht lachen, daher höhnen, nach derselben
Anschauung wie S. Ai. 79 efe lytlpou? 7eXdv. Dagegen S. OC. 1339
xaö' rjjxwv e'y-ysXuiv.) Ai. 989 xetjxEvou iire'^EXdv. Ar. V. 1349 ££aira-
xrjasti; xai e^yctvei xouxco jxe-f cz. S. Ant. 1237 rcapÖEvip upodicxucrcrexai.
§ 423. Der eigentliche Dativ. 407
3. Auch in der Prosa wird der Dativ so gebraucht, aber nur
selten bei einfachen Verben, oft dagegen bei denen, die mit einer Prä-
position zusammengesetzt sind. Th. 3,33 77J ixouato; ou ct/tjcjcdv (navem
appulsurus) aXX?) r, rieXoTrovvrjsip. 7, 1 ayovxe; ' Pr^uu (aber 1, 110
iayov xaxd tö Mevoyjjiov xspa;, noch häufiger s;, 8. Popp o-St ah 1).
PI. Charm. 155, d £veßXe<|<s xe jxot toi? ocpöaXfjioT; dpvrjyavov ti oiov (m.
(1. Var. dvsßX.). 162, d l|xßXs^a; aät<p el-sv. X. Hell. 5. 4, 27 xw
su.ip Tiaxpi ouo' dvxtßXsireiv ouvafxott. Cy. 8. 5, 25 rjv xt; iTrtJxpaxsuT]-
xat y<i>pqt Ilepaioi. So ir: taxpaxeüeiv c. rfa£. Hell. 7. 2, 2. Hdt. 6, 95
5TpaT07re8euo{i.evoiai e-r;X9e, dann in d. Bdtg. in den Sinn kommen. X.
Comin. 4. 3, 3 r(6r] roxs 30t iic^X&ev lvHu;j.riilflvai, vgl. Isoer. 12, 96.
Th. 5, 9 w; av ire$IX8oi xt; auxot; £<; |jidyr(v. PI. leg. 866, b er:£;ixü>
epovou x<p xxEtvavxt, gleich darauf: idv 8' 6 -poarjxtov ^-p/uxotxa |ayj £ite£lin
xio TiaBrjfxaxt. X. Cy. 5. 2, 26 liriß^vat xtp 'Ajoupuo, gegen die Assyrier
losschreiten. 'E-r/cipetv fast immer c. dat., seit. m. e. Präp., wie
Th. 7, 21 Tupo; xiva (wo aber Stahl mit Recht iTrtyetprjjeiv streicht).
PI. Menex. 241, d IxL xiva (wo Schanz Irctaxpaxeuaat einschiebt). X.
Cy. 5. 5, 9 £71577 sX wvxa; sjxot. Nach dieser Analogie Hdt. 3, 37 tw
d^dXixaxt xaxeYeXaae, vgl. 38. 155. 4, 79. 7, 9 (sonst c. gen., s.
§ 417, 6) u. 1, 212 Maacoqsxeiov xptTYjfxopiÖt xoü axpaxou xaxußptsa;, s.
Lobeck ad S. Ai. 153. X. Cy. 2. 4, 12 io(jt tcoXejjuoü; irpoatövxa? f(fjuv.
An. 4. 3, 10 dpi3X(uvxt xiij Sevo^puiivTi -pocisxpsyov oüo vsavt3xu>, gleich
darauf: o£utvouvxt icpoasXdeTv. Comm. 3. 11, 11 6p&cu; dvöpwTTü) Tipos-
cplpsa&ai, sich benehmen gegen einen. Vgl. 3. 7, 8. 4. 2, 1. An.
5. 5. 19. (Aber irpö; xtva An. 7. 1, 6. Ag. 7, 3.) X. ap. 30 Trpou-
-zaelaftai xtvt alaypq irctil'jfjuo!. Cy. 7» 1? 26 ^dXa-yyt xaxd xlp«? repoa-
ißaXXsv, griff an. Conv. 3, 14 -dvxe? icposeßXs^av auxtu. (Aber
Oec. 11, 5 rpo jßXstjia; p.e.) Hdt. 9,33 Trposstys ^üfj-vasiotot. PI.
Euthyd. 278, b Ttpos-at^ctv xot; dvOpwnoi;, scherzen mit. (Aber Menex.
235, c dsl au -poaTrai^si; xou; prjxopa;, irrides.)
Anmerk. 2. Die meisten der unter °2 und 3 angeführten Verben können
auch mit Präpositionen verbunden werden, und dies geschieht in der Prosa
gewöhnlich, aber auch in der Dichteisprache nicht selten, als: -poxaXoüuat xtva
si; lAa/^v, yeTpa opsya» Et; oiipav&v, i~\ y&ovi rt-XE, x/.[vE3trai st'; (rrpo;) xt u. s. v.\
Der Ausdruck gewinnt dadurch allerdings an Deutlichkeit und Bestimmtheit, büsst
aber an Lebendigkeit, Frische und Kürze ein.
Dass einige der angeführten Komposita auch als Transitive den Akkusa-
tiv zu sich nehmen, haben wir § 409, 7) gesehen.
Der Dativ steht ferner
4. bei den Verben des Begegnen s und der Annäherung,
des Entgegentretens und Zurückweichens, als: dvfKaxaj&ai,
ücpi'axota&ai, ££-, — dvxdv, dvxtdv, dvnd£eiv, dvctßoXsTv, ijj.TC£Xd^£iv (alle fünf
poet.), dvxiouaftai poet. U. Hdt., sV, drravxdv, UTcavrdv, orcotvTldSetv, TrXr^td-
408 Der eigentliche Dativ. § 423.
£eiv, iteXa^etv poet., appropinquare, auch oft trans., nahe bringen, l\i-
rEXdt^eaHai poet. u. sp. pros., -iXvaaöat ep., IvTyyydveiv, auv-, Im-, -epi-
xu-p/dvsiv, l-jxupsiv ep. poet. u. neuion., l-y^Ceiv sp. pros., u. a. — eocsiv,
ü-Ei'/Eiv, ytupsiv, notpaycopeiv, Ixy- S. Ai. 671. Z, 399 rj oi eireix' Y|vxr,3E,
begegnete; feindlich H, 423 oi 8' rjvxeov dXXr4Xoistv. Z, 127 Sixjxyjvwv
OE TE TTCtlÖE? l[Xlp [AEVSt dvXlOUXJlV. 5, 147 JXTjO dvxidjsta: £X6lVtD.
Hdt. 3, 77 ivexupaav towc eOvoo'/owi. Vgl. 4, 125. 7, 218. X. Cy.
1. 4, 17 otco Tis £~ ixu-fy dvo i. 7. 5, 25 cpoXaxrj irpo xcov -uXajiv lvxeo$6-
(leita. Hell. 4. 8, 24 icsp ixofy^a vet OiXoxpdxei. H, 114 'AytXsix; xouxw
-je . . eppiv' dvxißoXraai. A, 509 fxrjo' eixexe ydppnr;; 'Ap^eioi;, Tgl.
y, 91. Isoer. 6, 13 ypr] rot; ly&p<u; xjjs f([XETspa; (yiopa?) -apaywpTjaa •..
Th. 2, 61 cufJL'f opau; xati; jxsYiaxau ucpiaxotj&ai. X. An. 3. 2, 11 üro-
jTTJvai aüxoi? (toi; Illpuat;) 'AfhjvaToi ToXfxr^avTEc, vgl. Hell. 7. 5, 12. PI.
Symp. 195, b ojaoiov ojxoup dst ireXa£ei. Trans, poet. Eur. M. 759 dXXd
a b Mcti«? . . tteXocjeie Söfxot?? häufig b. Hom.
Anmerk. 3. Über den Genetiv bei den Verben der Annäherung
s. § 416, 5, bei lv- u. a'jvxuYydveiv § 416, 3; über den Akkusativ b. dvxäv,
avxidCeiv u. s. w. § 416, Anm. 11. Nach dieser Analogie sagt Hdt. 9, 7 xöv
IIcp37]v ävTttüa£o}lat e; itjv BottuTtav, ubi v. Baehr, während er sonst immer
den Dat. gebraucht. Über den Akk. b. 6-eixetv, bizoyjtaps.iv u. s. w. s. § 409, 3>
S. 295. Tcfn'axac&at wird häufiger als Transitiv m. d. Akk. verbunden, wie
Th. 4, 59 xou; xtvouvou? 'j©(uxaoilai.
5. Ebenso bei den Adjektiven und Adverbien dieser Begriffe : kXtj-
aio; poet., dvxioc, ivavxt'o;, 7:Xir)aiov selten poet., i:IXa; poet. u. neuion., dvri'ov
dvxt'a poet. u. neuion., gegenüber, xaxavxt'ov Hdt. 7, 33 (sonst c. gen.),
IfiTtaXiv, in entgegengesetzter Weise, Hdt. 2, 35 (sonst c. gen.), I771S; b.
Sp. (in der klass. Spr. selten u. nur in Verbdg. m. e. Verb, an das sich
der Dat. näher anschliesst, s. Passow), dYyoü poet. u. neuion., oysoov
ep. poet.; s;yJc, ItpeS?)?. H, 20 xr, 0' dvxto; tupvox' 'AiroXXtuv (sonst b.
Hom. c. gen.). Hdt. 6, 77 i'^ovxo dvxtot toiji AotxsoaipiovioKji. X. mag.
eq. 3, 11 dvxt'ou; -dXtv axYJvat dXXYJXoi;. Dem. 6,25 xüpawo; aira? lyöpo;
iXi'jÖEpio: xat vöjxot; ivavxicK. S. Ant. 761 &? irapövxt &v7]axy] TrXirjata xtu
vujicpiip. Eur. J, A. 1551 i\ 81 axaftsisa X(p xexovxi rXirjaiov. (X, 453
£776; oyj ti xaxov Ilptd(xoio xsxsaariv SC. loxiv. Vgl. A, 340. Th. 3, 38
djxuvasflai xcu raöetv oxt i-f-j-uTaxtu xsi'uevov, ubi v. Stahl.) [Bei PI.
Soph. 265, a xoi; iy-(ozäxio -j-evst xr; xoiaüxrjs |jleÖ63o'j TtE«p'Jxöaiv ,,//s; 5?/'
Äm'c disputandi rationi quasi genere maxime cognati sunt" Stallb.
bedeutet der Dat. yevei dem Geschlechte nach. Ebenso Apol. 30, a
oatp fj.ou £-p(ux£pip Isxe -/evEt.] 1, 23 djxcpi os vrjsoi j zoXXai va'.exdouii |xd).a
cjyeSbv dXXVjXTjffiv. Pind. N. 10, 66 xüu.ßiu aysSöv. PI. Crat. 399, d
öoxei xoüxot; e;tj; Eivat. Tim. 30, C xd xotixou £cpe£rj; ^p.tv Xsxxeov. *)
!) Mehr Beispiele von e;tj;, if- c. dat. b. Stallb. ad PI. Phil. 34, d, Menex.
241, a. Gorg 494, e.
§ 423. Der eigentliche Dativ. 409
Anmerk. 4. Über den Genetiv bei ävrfos, ivavxfo; u. a. s. § 416, 5.
6. In der Dichtersprache, meistens jedoch nur in der Homer-
ischen, werden die Verben des Herrschens sehr häufig mit dem
Dative verbunden: !) in der Prosa wie in der Poesie geschieht
dies gemeiniglich bei dem Verb iirKjxaxetv praeesse, und regelmässig
bei den Verben, die vorangehen, Führer sein bedeuten, als:
fj-fsiaöat. A, 231 oöxiSavoiatv dväaasti;. Vgl. 288. I, 73. a, 402 oüfiaaiv
oTsiv aväasot?. Vgl. 117; besonders m. d. Dat. von Völkernamen, wie
A, 180 Mt>pfu86v8<rotv. Vgl. B, 643. Z, 397 u. s. w. (Gen. nur K, 33
u. Ä, 276): von e. Laude nur B, 108 -oXXtjsiv vrjjoiat xcct wAp7st rcavxl
dvaussiv (sonst d. G-en.). tj, 59 unspÜüfxotai riYocvxscaiv ßaaiXeysv. Auch
Find. P. 10, 3. K, 485 fir/a xpaxsst« vexussgiv. Vgl. ~, 265. 'Emxpa-
teTv vVjaowtv a, 245 u. so immer. So auch «, 71 oou xpdxo; Ire! pi-fi-
stov | 7:7.317 K'jxXcDTüesjt. Apysiv Ttvt, einem Führer sein, E, 134 rjpy?
8' apa j<pw ava£ avöpcu / 'AYap.ep.vu>v. Vgl. II, 552. Daher &, 107 -rjp^e 6s
tw auTYjv ooöv, praeibat ei viam. So auch II, 65 apye 6e Mupi-uoövsaai . .
fxäyeT&at. Aesch. Pr. 940 oc.pov oux ap;si &soi?. Vgl. Eur. Andr. 666.
J. A. 337. In der Prosa nie, ausser in d. Bdtg. archontem esse, wie
Th. 1, 93. 2, 2. 6, 54. C. J. A. I. 260, 2 ri9ye 81 'A&rjvai'oi? 'Apioxuov.
\\p-/£U£iv Tivt, Führer sein, H, 345 'Ap-fsi'oiat xaxdc xpaxepd; uapivac.
Ebenso E, 200. Kpaivsiv xtvt Orph. Arg. 477 xoti oi xXuxo? cY<|>trcuXeia
1/ooixEvai; xpat'vEjy.s. 722 XaoT;. S. Hermann Add. p. XIX. I?]p.aivEiv
tivi, befehligen, A, 289. K, 58: auch als militär. Term. befehlen,
kommandieren. X. An. 5. 2, 30 xcu Muatjü ia^firjve (peü-yeiv. 'Ettkjxoixeiv
xiv t, praeesse, poet. (aber noch nicht b. Hom. u. Hesiod) u. pros., un-
gleich seltener c. gen. öefjuaxsuEtv xtvt, Recht sprechen, l, 569. 'H-fE^-
c&ai xiv i, einem vorangehen, Führer sein, sehr oft b. Hom.; so auch
in Prosa. PI. Men. 99, b oux ap7. ao'it'a xtvt . . oi xoiouxot dvcps? tj^ouvto
xai; -öXsaiv = Yj7sp.övs; Tjaav, wie kurz vorher s'Titaxrjp.r, 7rysp.u)v. Zugleich
c. gen. •!/, 134 (doioo;) f^tv Yflsiada) cpi).o:iaiYu.ovo; 6py_Yj&>oio, der Sänger
soll uns vorangehend den Tanz beginnen. Ebenso auch b. anderen.
X. Cy. 8. 7, 1 (Kupo;) xoij /opou rj-^saxo Ilspaat;. PI. Symp. 178, c o
/pr( dvHpwrot; ff/sTsÖai navxös xoO ßt'ou, hominibus (lebet omnis vitae dux
esse. So xaxYjYEta&at Hdt. 4, 125 e; xtjv acpexepYjv xaxirjYsovxo xotut
nipoTjai. 5, 42. 6, 135. Ebenso fj-ysjxoveoetv xtvi praeire, wie 7, 386.
ft, 421, 686v xtvi tu, 225; ducem esse B, 816. 'Ec/ffsiffdai xtvt prae-
ire, ducem esse. Th. 6, 85 tqT; eV.si Sop,p.dyot<;, u>; Ixaaxot yprjaiu.cn (sc.
*) Über den Homerischen Gebrauch vgl. J. E. Ellen dt in d. Königsb.
Progr. 1863, S. 1 ff . C. Capelle. dativi localis quae sit vis atque usus in Homeri
carminibus, Hannov. 1864, fasst den Dativ in diesem Falle als Vertreter des
Lokativs auf; ebenso Delbrück (Ablativus, Localis, Instrumentalis, 1867), der
jedoch neuerdings (Synt. d. Indogerm. Spr. I. p. 287) von dieser Auffassung
teilweise zurückbekommen ist.
410 Der eigentliche Dativ. § 423.
eistv), ££rnoüfAefta, nach d. meist, u. best. edd. Vgl. 3, 55. X. Hell.
1.6, 9. Eur. Andr. 324 5xpaxT)7u>v X070C51V 'EXXr;v(ov.
Anmerk. 5. Die Verben des Herrschens werden in der Homerischen
Sprache auch mit Präpositionen verbunden. Alsdann wird das Verhältnis
bloss räumlich aufgefasst. A, 252 fiExä oe xpixdxoioiv avasaev, in der Mitte,
unter. Vgl. A, 61 u. s. i), 62 os ev Oabjfcw dvaaesv. Vgl. x, 110. II, 572 8«
p' i\ Bouostw . . Tjvaaaev. ß, 46 f. o? Trox' iv ü[xiv . . ßaai'Aeue. y, 52 o«pp'
'IddxT]? xaxä ofjfxov . . ßaatXeüot. 427 oü5e e p.T]X7)p | 07][xatvEiv sTasxev ettI
oficufjat -yuvai^tv. Über den Genetiv bei den Verben des Herrschens s. § 417, 7.
Der Dativ steht
7. bei den Verben des Befehlens, Verbietens, Auftragens,
Ratens, Aufmunterns, des Betens und Wünschens, des
Dienens, Gehorchens und Trauens, als: xeXeostv ep., zurufen,
befehlen, auftragen (s. Anm. 7), xeXesflat ep. poet., ojxoxXau) ep., 6fx.oxXeü>
att. poet., XTjpuTTSiv, ßodv, zurufen, djroqopEOEtv, uposxdxxEtv, litt-, icpiea&ai
ep. poet., auftragen, befehlen, I-ixcXXes&ou poet., Ivx-, IwsxeXXeiv, napa-
xeXeüea^ai, otax-, Ittix-, oxpüvstv Pind. P. 4, 40 eV ep. seit., ermuntern;
Tiapaiveiv, 7raps77oav, rcapoqY^XXeiv, U7:oTi'»leo&ai raten, u. a. 5 Euysafrat beten
zu, wünschen, dbr-, upoc-, xax- poet., apäaftat beten zu, fluchen, xax-;
otaxovstv, uuTjpEXEtv, Otjxeoeiv, Xaxpsösiv; äxoüeiv, u~-, eta-, xax-, dvY]X0O5T£tv
(alle fünf gwhnl. m. Gen.), 7t£t'ik39at, aTiEiftEfv, uejioi&£v7.i, Tituxeueiv, SianiffteTv,
drc-. Fl, 372 tlaxpoxXo; o' eitsxo acpsoavbv Aavaotcu xeXsutov, vgl. *F, 767.
B, 50 auxdp 6 xr)pux£j3t . . xeXeu<rev| XT]puuaetv a^op^vSE . . 'A^aioo;,
vgl. 151. I, 658. ß, 6 ll. s. Z, 324 dpiepiTröXowt TreptxXoxd Ip^a x£Xeuev,
vgl. tt, 136. Z, 66 Nscmop 8' 'Ap7Stoi5tv IxsxXexo fiaxpov düaac K, 419
oi 0 e^py^opHaji cpoXasseptevat xe xEXovxat | dXXVjXote. 2, 156 jji-fa os
TptoEaaiv opiöxXa. S. El. 712 ittttou 6pt.oxXT)5avXE:. X. An. 1. 8, 12
-u> KXsapx<p ^ßöa o-yeiv, vgl. ib. 19. 3. 4, 36 IxiqpüEe toi« "EXXtjoi
5U3xsud£E5ilai. A, 295 dXXotstv oy) xaöx' ItuxeXXeo. 0, 258 irneustv £nö-
xpovov . . iXaov£|X£v toxEa? uruoo?, vgl. x, 531. Hs. op. 597. S. Ai. 116
501 o' 6cpiE[xat (mando.) El. 1111 dXXä piot 7spa>v I icpetT 'Oplaxou
Sxpöcpto; d-^EiXai 7tspi. Th. 4, 28 ^ttexeXeÜovxo (01 'Aftr^vaioi) xu> Ntxt'a
Tiaoaotoovai xtjv dpyr,v (xw KXIoovi) xai ixeivcp iTCsßöwv tiXeiv. X. oec.
5, 16 TrapaxEXEUEaHat TroXXaxt? ouSev r,xxov osi xoi; Ep^axai? xbv 7EWP70V
t] xov axpaxrj-fbv xot; axpaxtwxau. Cy. 3. 2, 8 6 Kupo; zapvj77U7]5s toi;
rUpaat; -apajXE-jd^Esiht. PI. Io 540, d jxpaxr^iu axpa-itöxai? Trap atv ouvxi.
X. Cy. 2. 3, 1 su;afj.Evot xot; deoT? x^aOä. 2. 1, 1 irp oaeo$dftev o t
freou xat r,pcuai. PI. leg. 687, d u>v 7' 6 -raT; sü/Exai sctuxw 7iYveodat,
zoXXa 6 iraTTjp aTLeuSaix' av xot; ftsot? p.r(ocxixtöc xaxa xa? xou uieo; suyoi;
7i7vsa8a'.. Eur. Andr. 1105 xi aoi ö"£tp xareuS tofisada; Ar. Equ. 928
sü/Ofxat 0£ uot xaöt. S. Ai. 509 r\ (jJ-TQxrjp) 5E TioXXaxt; | ösot? dpaxat
^<3vxa :rp6; Soptoo« fxoXetv. Dem. 18, 282 xtp 0' 6 xfpuc xaxapaxat
otxattüc; vgl. 130. Hdt. 3, 88 'Apdßtot o-ioapLa xaxT)xo'J5av ircl oouXosuvtj)
§ 423. Der eigentliche Dativ. 411
IlspsTjsi. 6, 87 cd; (quum) oi ouoe ouxu> laVjxo'JOv oi 'AÖvjvaTot, vgl.
1,214. 6,14 ivaujxa^sov <£vir)xoo<jXY]aavxei; xoi3i axpaxYj-foist. X. Ag. 7; 2
cpovepöc r,v ('AYYjjtXao;) piaXtaxa xo?s vöptoi? XaxpEiSwv. X, 489 ßouXot'jxT,v
xs . . ÖTjTeusixev aXXcu. Eur. Cy. 77 Oy]XcÜu> KuxXcoki. X. Comin.
2. 3, 16 iravu xotyu aoi uTiaxou aerai. Cy. 1. 1, 2 Tret'freadai xotc
voji.eu3iv, toi? apyouai. i, 107 f. (KiixXcuire;) öeoTui ivSkoi96te5 «davaxoi-
31V | O'JXS ffiUXEUOOJlV . ., OUT apOOJJtV.
An merk. 6. IlpoaEuysaOat wird zuweilen auch als Transitiv mit dem
Akkusative verbunden; z. B. tov &sov Ar. PI. 958, vgl Eur. Tr. 887, u. c. acc.
rei, etw. erflehen, X. Hell. 3. 2, 22 vixt)v. E-jy^Sai rcpo; xou; &eoö? X. Comm.
1. 3, 2. 4. 2, 36 u. s. w. Abtoeueiv tiv<x, als Trans., colere, Eur. J. T. 1115.
El. 131, aber Io 128 f. xaXov ys töv -ovov . . Xa-pEuio gehört zu § 410, 2, b.
Mehrere Verben des Aufmunterns, wie TrapaxaXsiv, 77poTp£:rEiv, rotpo^uvstv u. a.,
werden nur mit dem Akk. verbunden. — Über den Genetiv b. dxoustv u. Komp..
sowie b. TTEtSeaftai s. § 417, A. 6.
Anmerk. 7. KeXsusiv hat bei Homer ausser dem Dative (s. d. Beispiele)
auch den Akk. bei sich: 6, 274 (dopp. Akk. ft, 350, vgl. § 410, A. 6); an anderen
Stellen aber ist aus dem Zusammenhange ein Infinitiv zu ergänzen s. Passow,
und so sehr häufig mit folgendem Infinitive, als: B, 114 xai tie xeXe'jei | SuoxXea
Apyo? btitrdai. H, 2>4, ubi v. Spitzn. KeXsoöcu mit Inf. u. Dat. K, 419 cpuXaooe-
IJtsvat te xeXovtcd | dXXTjXotj, vgl. tj, 335; sonst steht beim Inf. d. Akk., z. B.
F, 434 äXXa a1 '(•((ü^t | zausaSai xeXoaai. In der Bdtg. rufen, anrufen,
nennen hat es b. Hom. u. a. Dichtern den Akk. bei sich. 2, 391 xexXeto 5'
"Hcpaiarov. Hymn. Cer. 21. S. OB. 159. Pind. J. 5. 53. Bei den Attikern ist
xeXeucu ie c. Inf. z. B. -fpäcpeiv, die regelmässige Konstruktion, ganz entsprechend
dem Lat. jubeo te scribere und dem Deutschen ich heisse dich schreiben;
doch Eur. Cy. 83 a'v-pa o' ei; 7TETpT]pEc&f| | Tioitxva; dfrpolaai TtpoairoXon xsXeu-
aaxe, wo man aber jetzt 7ipo<jT:6Xou; liest, und zuweilen auch b. Späteren, z. B.
Diod. 19, 17 EsvocptXip d^sXeuoav . . 8oüva{ xt; ohne Inf. PI. civ. 396, a i\id-
vov-a; xptVjpeic -r] xsXE'jovxa? toutoi;, als nautischer Ausdruck, s. Stallb.
Dass auch bei anderen Verben des Befehlens, Auftragens, Sagens in Verbindung
mit dem Infinitive statt des Dativs der Person oft der Akk. steht, werden wir in
der Lehre vom Infinitive sehen.
8. Ebenso bei den Adjektiven und Adverbien (zuweilen auch
Substantiven, s. § 424) dieser Begriffe, als: iri'aovo;, xaxYjxooc, eöitstd^?
(§ 417, A. 6.) Th. 6, 2 c'jp.|xayt'ot Titauvoi ttJ xwv 'EXüpcuv. l) Hdt. 1, 141
KpoiJto Tjaav xaxrjxoot, vgl. 3, 88. X. Cy. 2. 4,22 6 'Apptsvio? Tipoaftsv
xai auptpiayo; y^v xai u-tjxoo? Kuacap'fl.
9. Bei den Wörtern der Ähnlichkeit und Unähnlichkeit,
der Gleichheit und Ungleichheit, als: ioixevai, sfßsadai poet.,
stoöjj-svo; auch Hdt., isouv, taooa&ou, opioiouv, 6p.oiouailcü, eixoc^eiv, sixa£sadat,
Ii-jxeiv ep., 17/etv, iffo<papi£eiv, avxicpspi^siv (diese vier poet., bes. ep.),
öp.oio? (6fi.oTo;), ojxouo?, avojxotoc, t'aoc, iro:, I; foou, h i.'scp, op\u>; ep. poet.,
ipicpcpr^, ähnlich, poet. u. neuion., Trpoacpsprj;, äXi-('xto? u. äv-, ep. poet.,
1) S. Düker ad Thuc. 5. 14, 3.
412 Der eigentliche Dativ. § 423.
eixeXo; ep., fxsXo; ep. poet. u. neuion., TtapaTrXVjaio:, Ttapa-Xr|3uo;> dosX-
cpoc, (häufiger c. gen.), d;i6fj.ayo;, im Kampfe gewachsen, i^oppo-o; u.
dvTt'ppoTto?, das Gleichgewicht haltend, aufwiegend, 6 aoxö;, e'otew,
loaauto);. Fl, 716 dvspi efaäjxevo; at^rjcu te xpaxsptu te, 'Auuo. a, 105
eioojxsvtj ;ei'vu>, Tacpitov 7j"pf)Top! Mevttj. ß, 276 rcaüpoi 7<xp tot TtaiOE;
optotot 7rarpi TreAovxat. P, 51 xö|j.ai XapiTEaaiv 6jj.oTat = Tai; tcov Xapi-
tu)v nach der sog. comparatio compendiaria, s. § 541, A. E, 181
TuoeioTj jxiv e'yü>ye oauppovi itdvxa liaxtu. S. OR. 845 ou fdp 7£voit av
sie ve toi; ttoXXoi; ?ao;. Ant. 644 x6v cpiXov xtpitoaiv I; i'aoo iraxpi. Hdt.
6, 69 TjX&i fxoi cfdjjj-a EloöfXEvov 'Apiaxeovi, vgl. 7, 56. 1,123 xä; Ttdda;
xd; Köpou xrjat scouxou 6 jxoioü ptsvo;, COWparans. 3, 37 ssxt xoü ' Hcpai-
oxou xo a-^aXjxa xoiai (PoivixT.i'otat llaxai'xoiai i(xcpep eaxaxov. 48 xaxd os
xov aoTov ypovov tou xpirjTrpo; xtj apTraT?] 7SYOvo;. J, o< cd ; o aoTtu;
xr^ai xuai ol r/vs'jxat (ickneumones) ödhcTovrai. PI. civ. 349, d ouxouv xai
eoixe xüji cppovifjup xai xiu d-fafttp 6 aotxo;. Th. 1, 49 vj vaupiayta tts^o-
fjta/ia 7t p o jcp EpYj; oüaa. 4, 101 drredave SixdXxY]; uro xd; auxdc T;|AEpa;
xoi? eVi AtjXiVo, vgl. 129. X. Cy. 1. 3, 4 Yjpid; [liv -ydp apxo; xai xpla; si;
xouxo (SC. xo ipLTrXrjailrjvai) aYet* 6;jlei; 6s si; fxsv xo auxö Tjfj.iv arreuoexe.
7. 1, 2 ü>itXu|j.Evot Ttavxe? vjjav oi Ttepi tÖv Kupov tot; aöxot;K6poj oirXoi;.
5. 1, 4 6(xoi'av xai; 6o6Xai; slys ttjv la^f^ra (Ildvdeia). 7. 5, 65 6 ai'ör(-
po; dviaoT too; daÖEvsT; toi; tayopot; ev -w TroXspitu. Comm. 3. 8, 4 ttü>;
to tw xaXü» avofxoiov xaXöv av eitjJ Isoer. 4, 13 yaXsiröv Iotiv ijou;
toi>; Xövoo; xtu jjie7Ei}si tojv Ipvajv E^supEiv. PI. leg. 687, e £v Tta&TjjAaatv
d^EXcpoT; a)v toi; 7Evo|jlevoi; Otjüei 7rp6; xov SuaTuyto; TcXeoTrjaavTa Itttto-
Xutov. Ps. Lys. 2, 64 doEXcpa Ta ßouXEu^aTa toi; Ip-j-oi; tiuv ivödoe xei-
ijlevüjv ^ioeixvovte;. [Dass auch von sl; = 6 autö; der Dativ abhängen
könne, schliesst man aus Stellen wie F, 238 auToxaaiYvrjTto xm fxoi p.i'a
^Eivaxo [xrjXTjp, vgl. T, 293. Eur. Ph. 156 o; iixoi fiid; I^evet' Iy. ptaTp6;.
PI. leg. 745, C xo Trpo; xtj t:öXei piipo; xw> irpo; xoi; loydxot; sT; xXrjpo;.
Doch ist für Homer diese Auffassung zu gekünstelt, vgl. Am eis zu
P, 238, und bei Plato streicht Peipers mit Recht eI; xX/jpo;.]
An merk. 8. Auch zieht man hierher olo; und xoioüxo; mit dem Dative,
aber fälschlich; denn weder das eine noch das andere kann die Bedeutung von
ofioios haben. Hes. Op. 314 muss mit Göttling interpungiert werden: oafp.ovi o',
olo; ETj^Sa, xo £p-(d&a$a.i ä'fASivov, homini prudenti, qualis olim tu fuisti (sc. ante-
quam alienarum rerum cupidus esses), läborare satius est. In Stellen wie: PI.
Civ. 349, d xoioüto; dpa iaxiv exatepo; atixtöv, otoTCEp soixev (ubi v. Stallb.),
350, c iojj.oXoYoop.Ev, w y£ o'fxotoc exdxepo; eitj, toioütov xai Exaxepov slvai, findet
eine Attraktion statt, z.B. in dem letzten Beisp. für: toioütov Exdxepov elvott, olo;
u. Ofxoio; eitj. So Phaed. 92, b oö yap otj äppiovfa fl oot xotoüxov laxiv, tu ärstxd-
Cei; i. e. xoioüt6v eotiv, olov m duzir-äZtu.
Anmerk. 9. Bei manchen der oben genannten Ausdrücke bleibt es zweifel-
haft, ob der Dativ als eigentlicher Dativ oder als ursprünglicher Komitativ
aufzufassen ist. Das letztere lässt sich z. B. bei 6 a&To; tivi annehmen: xo a6xö
§ 423. Der eigentliche Dativ. 413
■fjfitv 37u6o£T£, ihr verfolgt dasselbe Ziel mit uns, za aüxi Kupui o-Xi eT/ov sie
hatten dieselben Waffen mit K.
Anmerk. 10. Bei einzelnen der hierher gehörigen Adjektive erscheint neben
dem Dat. auch der Genetiv: bei ofioto; selten und zweifelh., sicher nur Ael.
h. a. 8, 1 TeTTapa? öu,oiou; eV.eivou x4vc<; eoouxev oi, bei itpoocpspiQs Eur. H. f. 132,
häufiger bei a8eX<pos, s. § 416, 2, selten bei laopporo; u. ävxt'pp., s. § 418, 7 b.
Anmerk. 11. Bei den Adjektiven der Gleichheit und Ähnlichkeit wird
nicht selten statt des Dativs die koordinierend verbindende Partikel xii angewandt,
wodurch der verglichene und der zu vergleichende Gegenstand gleichsam in gleichem
Range nebeneinander gestellt werden. Dieser Gebrauch ist häufiger in der Prosa
als in der Poesie. Ähnlich schon bei Homer E, 442 ou-ote cpüXov ojxoTov | dtDavcttiov
te 8eüJv yctfxai eV/0|aev<ov t' ävflpouirujv, wie X. Cy. 8. 2, 14 (eXeye) r.n^azXrpii Ipya
Eivat vouleoi; dqaiJoü xai ßccstXEcu; ä^doü. Hdt. 1, 94 Aü5oi vofxotai -apanXYjsioiat
y_petuvTat xod 'EXXtjve;. 6, 58 vöao; toToi AaxE8aip.ovi'otat xatd tujv ßciaiXEOuv toü;
Savd-o'j; laxt üj'jtö; xal xolst ßapßdpotai xotai h xtj 'AaiTj. Vgl. 7, 50. So: £v Toto,
foa, ?3<u;, 6(j.oiw;, (ü-auxw;, xar« xaixä xai u. a. Th. 2, 60 o te yvo£i; xa^ \x^\ scteptö;
öiod£a; e\ Tow xai e£ jj.-^ eS/sSufATjÖT). 3, 14 ho. xal ixsxai e'sjjiev. PI. Io 531, d
oö^ öaotoj; TrETTotTjxaut xal "OjxTjpos. Dieselbe Konstruktion im Lateinischen: similis
et, ac, atque. Auch finden sich, besonders bei attischen Prosaisten, die ver-
gleichenden Adverbien cbj, tuo-Ep bei tao;, 6 aüxo;. Dem. 9, 33 xöv aöxov rpoirov,
cuaTTEp x. ~. X.
10. Bei den Ausdrücken des Geziemens, Passens, Zu-
kommens, als: TtpEiisiv, äpfxo^siv, dpjxöxxEiv, Ttpoo^xe-v m. folg. Inf.,
ac'ov Ijti m. folg. Inf., 7rps-övTü>;, dTipErtö;, Ioixev, e?x<j; iaxw seit., etaö-
tcü? poet. X. Cy. 7. 5, 37 ßaaiXsi f^eixo TipEitsiv. PI. Ap. 36, d xt ouv
-plrei dvöpl TcevrjTtJ Gorg. 503, e xö c'xspov xw exeptu itplicov xe slvai
xai äp|x6xxeiv. 479, e xouxoi ftpoerifjxe t d&Xt'io sivau Symp. 198, a
7ipe7:<>vxu>; toü veavisxou Eip7]x6xo; xai auxiu xai xaJ 9c(p. Leg. 879, C
so ixe veu> -avxi op-frjv 67:o<fEpEiv. Eur. Hipp. 1434 dvOpwTtoiat 6s j Oscov
6io6vxu>v sixö; IJa|xapxävEtv. Vgl. Suppl. 41. Aesch. Ag. 915 iizoixsia
jxev Eurer.; eixoxco; Ip^rj. X. An. 2. 3, 25 ok oux a£tov eit) ßaa^Xst depst-
vat toü; ly saoxov sxpaxEujajxEvou;, es sei für den König nicht geziemend.
Vgl. 7. 3, 19. Comm. 2. 3, 6 u. Kühner's Bmrk.
Anmerk. 12. Über -pEnet, 7rpE7:6vxu)c, aSto; c. </eit. s. § 418, 7, b; seltenere
Konstruktionen sind die mit Präp. X. Cy. 2. l,24oia (vixi}TT|pia) o'q ei? ttXtj&o; — pa—si
für eine Menge. Eur. Heracl. 510 iroü xd5' iv ypiqaxoTc repe— Et ; unter Braven;
über -p£i:Ei m. folg. acc. u. in f. s. § 475, A. 2. Auch äpp^£siv, äpu.oxxEiv
findet sich zuweilen m. Präp. verbunden. PI. civ. 616, d ol xdt5ot ol eic äXXVjXo'j;
apjAÖxxovxE;, in einander passend, vgl. 462, a. Polit. 286, d, oure Jtpo's tt,v ■Jjoovrjv
p-^xfj'j; äouoxxovxo; oüSev rpoaoETjaoasda „neque opus esse lonrjituäine ad voJuptatem
attemperata* Stallb. X. Cy. 2. 1, 16 &u>pa£ tce pl za uxepva äpfj-öC«^. S. Ant.
1317 xdo' oux ir.' ctXXov ßpoxtüv | i\x'iz äpu.6oEi -ox 1$ iltlaz ist Ir.i c. a. wegen
des Gegensatzes notwendig: haec a mea culpa nunquam in alium convenient, i. e.
transferentur.
Anmerk. 13. Über otl u. yp-rj c. dat. s. § 409, Anm. 5.
11. Bei den Ausdrücken des Gefallens und Missfallens:
.-.-äv&dveiv ep. poet. u. neuion., dcpsV/eiv, &--, dpsaxi; u. dpsuxw; neuion.,
414 Der eigentliche Dativ. § 423.
dpsaxEofrat = apeaxeiv lieuion., äpsaxEaöat xt xtvt, einem etw. angenehm
machen, Theogn. 762 jirovod; ftsotaiv äpsaadu-Evot | mvu>|XEv, iSjapsaxsaftai
tteot« X. oec. 5, 3 u. 19, sich den Göttern gefällig machen (Cobet
öeoti?.) Th. 1, 38 et tot; rX&oaiv äpEaxovxs; Isiasv, xotaö' av ^övoi? oux
öpdu»; drcap£<Jxoifjiev. Hdt. 9, 79 fxirjxe Afyivf]T$<Jt aooijAt, fjuqxs xotai
xauxa dpsaxExat, quibus haec placent. Ib. ^irapxiTjxrjCJt dp s<jx6|xev ov,
placentem. 4, 168 r ös av tw ßaatXst dpEaxrj ■yevrjTai. 6, 129 scuuxco
dpejxo); topyssxo.
Anmerk. 14. 'Avoävstv findet sich zuweilen mit acc. Doch sind die
Stellen jetzt geändert: Theogn. 26 -dvxsoa' statt Tidvxa;, Eur. Or. 1607 yäp ävoct-
vouaiv st. -fdp ja' ävo., Theoer. 27, 22 vow o ejjuü st. voov o ipiov. Über dpeaxeiv, £rc-
c. acc. s. § 409, A. 1 ; äpecxEsftat -rtvd xivt heisst einen sich durch etwas geneigt
machen, versöhnen.
12. Bei den Ausdrücken des Freundlich- und Feindlich-
gesinntseins, des Beistimmens und Widersprechens, des
Vorwerfen s, Zürnens, Beneidens, als: eüvoeTv, eu, xaxtu; (d-fadd,
xaxd) eppoveiv; a^vetv, beistimmen, Ap. Rh. 2, 898, aiveiv xtvt xt, einem
etw. zusagen, ijtatvstv beistimmen, Anerkennung aussprechen Hom., aber
auch als attisch inschriftl. bezeugt, l) dvciXI-yew; piu.cfsadai, Vorwürfe
machen, liUTif*.Sv, ivxaXsiv u. i-txaXstv xtvt xt, iTUTrXrjajEtv, övei8i'£eiv; ycoEaöa'.
episch, yoXoüadat poet., yoXov eystv U. dgl., {bfJ-ouoflai, axü^Eiftat ep. poet.,
vEfxsaav ep. poet,, seit. pi'OS., vsu.s<jd(j&ai ep. U. vE(xeat^eaflai, ßptu-ousöat,
•/aXeiratvEtv, xoxeiv U. -siaöat ep., p.Evsai'vsiv ep., OTtspysJilat Hdt.; cpOovetv,
invidere. X. Cy. 8. 2,1 süvoeiv xoi; xaxövot:. Eur. M. 823 cppovsT?
eO oesnoxai;. S. Ph. 1397 d 6' TjvEadi; jxot, . . xauxa (jtot rpa^ov. 1, 312
Exxopt . . Itc'(] vrj aav xaxä fjLTjXtötüvxt. o, 20 6 8 djTtepyc; jxevEatvsv
dvxidlw '06'jCTji. Hdt. 5, 33 idTrepyEXO (silSCensebat) xtu ' Aptaxa^opT).
3, 142 e^w 81, xä xtu TtiXa? Iittir X^aca), auxö; xaxd oüvafAtv ou Troirjato.
PI. leg. 729, b £7U7rXr)xxovxs; xoi; veois dvatayuvxouat. Ps. Isoer. 1, 17
fj.dXiaxa 8' av eüooxijaoiyj;, Et cpaivoto xauxa jjltj Trpdxxwv, a xoT? aXXou av
Ttpdxxoustv 1thxiu.üjT] ;. Isocr. 7, 50 oux av £txöxa>; xoüxotc i-txifAtpTjv.
Dem. 18, 64 iTiixtfAtuv xot; TTETtpa-yu-Evotc. Th. 4, 61 ou xote apyeiv ßou-
Xou.Evot? (x Ejx epo [xat, dXXd xot? UTiaxouEtv ixotfxoxEpot; oustv. Auch (XEJXCpE-
adat xt xtvt, z. B. X. oec. 2, 15. Ebenso p. o fx cp yj v I^eiv. Eur. Or.
1069 sv fxsv -ptuxd aot [i.ofi'fT|V lyto. Isoer. 4, 175 at ixoEÖou.svai xot;
ßapßdpotc (TröXsts;) pidXtsxa AaxsÖaifJLOvtot; Ittix aXou atv. A, 9 ßaatXr/.
yoXcoÖEt';. N, 16 All os xpaxspwc IvEjxEaaa. X. Comm. 3. 5, 16 cpöo-
vouatv Eauxot; ptdXXov yj xot? aXXot; dv{}pto7:o*.;. Cy. 4. 5, 9 ißptptouxo X(jJ
Küpto xai xot? Mt^ooic tu> xaxaXtTtovxa? auxov Ep^fiov otvEaöat.
!) S. Meisterhans a.a.O. S. 172. C. I. A. I. 56, 2 i^atvEoat xtji ÖT(lauj töj
Sa[i.(wv.
§ 423. Der eigentliche Dativ. 415
An merk. 15. 'E7tatveiv = loben, billigen, regiert den Akk., ebenso
ae[xcpEoOat = tadeln; auch findet sich ettiuXtjtteiv xtvci, doch nur schein-
bar: W, 580, wo u.' statt ixoi zu nehmen ist. PI. Prot. 327, a tJxz -dv-ra xai
sotoau/ts xoti lni~\t)~TE. tov [AT; xaXo»; aäXoyvTct, wo das vorangehende !8£5aoxe die
Konstruktion veranlasst hat, s. Stallb.
13. Bei den Verben des Will fahre ns, Helfens, Abwehrens,
Nutzens, Belästigens, Schadens, als: yapiSeudai, r^a cpepeiv
E, 132 u. im Yjpa cpepeiv ep.; &p4f(Ei\ ep. poet. u. Xen., du.övstv, Itc-,
dXs^Etv, Aor. dXaXxstv ep., eip-fsiv (Aesch. S. 416 eip^eiv texoujtj u.T]Tpi
ttoXeu.iov oopu), aTcspuxsiv seit, pros., ditsyEtv xivi ti ü, 18, u, 263, xi|xo>-
peiv, ßoYjöeiv, ßorjOpou-eTv Eur. u. sp. pros., &TC7)pexsTv, ercixoopeiv, XuatreXeiv
(Xuetv teXy] S. OR. 316 Ivfta p.r] xsXrj Xutj cppovoovxt, auch Xusiv ohne xsXtj,
wie Eur. M. 566. Hipp. 441. Ale. 627), dpxeTv ep., lirapxeiv, oirepsyetv
tivi yeipa? A, 249. E, 433 u. s.} wie 300 Trpöads 6s oi oopu x' Is^e xai
daraoa, ypat<j[xeTv ep., nützen, abwehren, Tiapetvat adesse, auptcpIpEiv con-
ducere, IvoyXEiv, eV^psdCsiv Unrecht thun, schaden, kränken, u. ähnl.
A, 572 jAYjxpl cpiX-fj i ir l Tjpo cplptüv. N, 633 avopsaai yapi'£eai ußpioTTj-
oiv. A, 28 u.T) vu tot ou ypai'ofjiT, axrJTtTpov, vgl. H, 144; [mit d. acc.
pers. nur A, 566 f. u.7) vü toi ou ypouau-uxriv . . aaaov tövft = lövTCt,
nicht werden (die Götter) dir abwehren den Herantretenden, s. Spitzner.]
Eur. M. 1275 dprj£ai cpövov ooxsT u.oi tsxvoi;. X. R. L. 4, 5 dpif]£oi><ji
tt) ttoXsi ttocvti aftlvei. Cy. 3. 3, 67 (ai ■yovatxec) ixexEuoosi Trdvxa; djj.ovai
xal a'jxat? xoü xsxvot? xat acpi'aiv auxou. 4. 3, 2 xoüxoic «paalv dvdtYxr(v Eivai
-podufito? dXe£siv. An. 5. 8, 25 ei oe tu tj /stueova Itcexou pTjsa tj
t;oXeu,iov dit^puca, vgl. Cy. 6. 2, 30. Hdt. 1, 32 xaCxa rj euxu/itj o£
d7TEpüxEt. Lycurg. 76 du.6vEiv xr, Tiaxpioi. PI. civ. 362, d dösXcpo?
dvopt -apsir,. Dem. 1, 1 xo u-e7Xov juvoiaetv xtj ttoXsi. X. Cy. 8. 2, 22
ÜTTTjpExcu xot? OsoT; leiste Dienste, opfere, u. uTiYjpExstv tivt xt einem
etw. leisten, z. B. X. Hier. 7, 2. Eur. Or. 523 du. uv tu 6', oaov 7iep
O'jvaxö; Et;xt; xcu vopitp. 924 ('Opernq;) TjdlXrjas xiu.u>p£tv Tiaxpl j xocxtjv -[vvaixx
xadeov xaxaxxavwv. PI. Ap. 28, c ti xiu.u>pif]asi; naxpöxXcj) tu Exai'ptp xöv
<povov. Dem. 3, 5 YjvcöyXsi f,|j.Tv ö <I>iXiTC7ro?. X. Comm. 3. 5, 16 dvxt
xou (jovsp^Etv EGCUTOii; xä auu.cpspovxa £::7)pEd£ou<Jiv dXXirjXoic, Vgl. 1. 2, 31
u. Kühner' s Bmrk.
Anmerk. 16. Über (bcpeXstv, ßXdiiTsiv, Xuu.aivEa{)c«, Xcußäa&ai c. da£. s. § 409,
A. 1. 'Ovivdvai wird immer m. d. Akk. verbunden. Aueiv c. acc. = XuoiteXeiv
X. An. 3. 4, 36 06 Yap eooxet Xustv aüxoü; vuxxo; 7iop£Uio9at. (S. El. 1005 Xusi y^P
■f](j.a; o68ev cjo ettcu^eXeT erkl. d. Schob richtig d-aXXdooEi xtüv xaxäjv). 'EvoyXEtv
zuweilen c. acc, z. B. X. Comm. 3. 8, 2 ubi v. Kühner. PI. Ale. I. 104, d. 'Efx-
7too(Ceiv nvt impedimento esse alicui, findet sich erst b. d. Sp. ; denn Isoer.
15, 59 wird jetzt richtig gelesen vüv hi (xe xo ytjp«? E,azootCet st. u.ot.
14. Ebenso viele Adjektive dieser und ähnlicher Begriffe, als:
t,0'j;, Trtxpo:, yaXsrco;, yp-f|aiu,o?, -jrpoacpopoc, ßXaßspoc, cpi'Xo?, euvou;, xaxövou?,
iyftpö;, -oXsfxio? U. S. W.
416 Der eigentliche Dativ. § 423.
Anmerk. 17. <I>iXo; und tioX£[j.io; c. gen. kommen nur selten vor. PI.
Lys. 219, a tö otüp.« Biet t-Jjv voaov tt]; laxpixt]« cp£Xov daxiv. X. An. 4. 7, 19 Sti
tt]; eauT<Jüv iroXsuia; ywoa; (aber § 20 st? xrjv Eauxoi; 7toXe{i(av). Die Adjektive
71X0;, iyßpöi, 7ioXcfj.io; u. a. können aber auch als Substantive gebraucht werden
und sich dann natürlich mit dem Genetive oder einem possessiven Pronomen ver-
binden. X. An. 3.2,5 Ttpö; tou; exei'vou lyiHaTou; d-ostd; Tjfxäs tous Küpou
tpiXou; xaxtü; noietv reipäTat. Th. 6, 18 toi; ixel lySpoi; TjfAtüv Xuirtjpoi ovts;.
X. Apol. 27 toi; £[jloi; euvoig. Hell. 5. 2,33 toT; ujaetepoi; 8ua(i.svEat, ubi v.
Breitenb. S. Ant. 187 gut' av cpiXov -ot' avSpa ouafievf] yftovö; (patriae) Bstpnrjv
caa'jTtü. So auch oft to aufAcpipov. X. Cy. 3. 2, 30 npo; tö ^ij-ETEpov o'jjjupepov
rdvTct xi&ec&at. Dem. IS, 139 to xtöv eyöpiüv auu.cp£pov.
15. Der Dativ steht bei hxi'(v) und eJai(v), um die Person
oder persönlich gedachte Sache zu bezeichnen, die etwas hat.
Der Besitz steht als Subjekt im Nominative dabei. So auch bei
■yi-peadai, werden, zu teil werden, urcäpysiv, vorhanden sein, cpuvai
u. -ecpuxevat poet., |x!vEtv, bleiben, verbleiben, u. ähnl. Verben. ll", 173
£weoc tüj *j'£ 7vaxti Tpa-e£r]e; xüvs; rjaav. i, 112 toijiv (KuxXaxJn) 6' out'
7.-fopai ßouXrjOÖpot oute dspiaxE; (sc. eioiv). I, 144 xpst; Ös jxot tisi öu'/axpE;.
Hdt. 1, 34 rjcav Kpoicjw oüo tuoüoe;. PI. Phaedr. 237, b xoutco 8s (xw
[XEipaxiTxtp) rjaav ipa<rr«l r.avu itoXXoi. Civ. 329, e xo?c rcXouaio«; -oXXa
~apajjLu8ia cpaaiv Etvai. X. An. 5. 5, 1 6 ßi'o; yjv xoi; ttXeisxoi; auxtuv oltJj
(jtSrjpEi'a;. A, 188 [IrjXeicovt o' <xyo', yeveto, sehr häufig. PI. civ. 614, a
TW Btxaio) ~<xpd frstov xe xal äv8p«I)-<uv aOXa te xai pia&Vi xoi owpa "fifve-
toli. X. An. 7. 7, 32 aou piv xpaxouvxo? SooXeia üTtd p-yst otüxot;, xpotxou-
pevou Se (tou IXsuftspia. Dem. 9, 73 xaux' larti ttÖXecuc d£''u)p' E'yousnr); tjXi-
xov üpiv uitapyei. S. El. 860 -aji frvaTotc ecpu pöpo;. Ant. 564 ou . .
plvet | vou; xoi; xaxoj; TTpobaouatv. Ps. Philipp, epist. b. Dem. 12, 11
tojv ßspotitü? poi (pi'Xtov äst u.Evövxa>v. Auch mit d. Infin. st. des Nomin.
Aesch. P. 807 ou acpiv xaxalv u|«t I rau.p,svsi -aöslv. Eur. fr. Temen.
15 D. xotc Ttoüdtv dvft&ü)-oui xarftaveiv fievet. X. Cy. 8. 2, 7 oiacpsvEi
eti xai vuv xo?; ßaaiXsosiv /, -oXuocootot. Dem. 8, 53 ix TOOTtov uEpiYt'7-
vexai upuv psv r( oyoXtjj toutoi; 0' ott ydp'.xs;. Th. 1, 76 Yjp.iv äooct'a xo
icXeov rj s'iratvo; -sptsoxr, für uns ergab sich daraus Missachtung, v.
Classen. Vgl. 6, 24. 7. 70. Th. 1, 3 ou pivxot -oXXoü -{s. ypovou eoö-
vaxo (tö xaXetoöai "EXXrjva«) xai a~aatv ixvix^ciat, der Name Hellenen
konnte nicht für alle zugleich üblich werden (= cxTtaai -/t-pEaftai.)
Anmerk. 18. Der Dativ bezeichnet die Person, für die etwas vorhanden
ist, der etwas zu teil geworden ist; der Genetiv (§418, 1, b) bezeichnet die
Person als den Besitzer einer Sache, z. B. X. Cy. 5. 1, 6 Küpo;, ou ab eoet ro
(ztio xoüor, in dessen Gewalt du von jetzt an sein wirst, wo der Dativ ganz un-
passend sein würde.
Anmerk. 19. Wie der Genetiv des Besitzers auch in Verbindung mit
Verben desMeinens u. s. w. erscheint, so der verwandte Dativ mit Verben des
Meinens und der Wahrnehmung. X. Cy. 8. 1, 22 (Küpo;) xov drailöv dpyovxi
(äXsrovxa vöu.ov ävöpumot; evöuuaEv. PI. Soph. 262, d xtü zXey;j.octi toütoj tö ovop.a
§ 423. Der eigentliche Dativ. 417
iyüz-jsd [;. sila X670V. Hs. th. 569 tu; 10 ev dvOpitmotffi rcupos XTjXsV/.orrov aiiyrp
(wo Schoemann u. Orelli ttf ev schreiben). S. OC. 966 oüx av E^Eiipot;
fi^ot | äfxapxta; o'vstooc o'joev. Ai. 1144 tu csOep.' av o6x dv eooes. X. Hipp. 5,8
ftapaojot f^dXtaxa ttoXeluoi, oxav toi? Evavxiot; rpaY^axa xal dayoXta; -uvftäviuvxat.
Ahnlich PI. civ. 598, d 6-oXapißdvEi v ost xüi xoto6x<p, o'xi e'jt^tj; xt; dvi)p<u;io;
sc. eaxtv. Bei Hdt. xaTaSoxestv xtvt xt einem etw. (Schlimmes) zutrauen: 9, 99
ToTot xai xaxe86xeov veo/jaöv dv xt -oi^eiv ouvdpuo; i-tXaßou.evotat
16. Zu dem Nominative kann bei den genannten Verben ein
zweiter Nominativ als Apposition hinzutreten. 1, 066 Ovn; Ifj.017'
ovofia (sc. loTt'v.) Y, 209 |xrjTr,p §s p.01 lax' ' AcppoSiTrj. Ist dieser zweite
Nominativ ein Abstraktum, so lassen sich die genannten Verben durch
gereichen, dienen übersetzen, s. § 356, 1.
Anmerk. 20. Hierher gehören einige Redensarten1), die sich aus sixt u-ot
-ri entwickelt haben und aus der Umgangssprache zu stammen scheinen: a) rl
e'otiv eu oi 7. ai aoi; was hab' ich mit dir gemein? Ar. eq. 1022 xi yao £<jt'
'Epe^Sei xai xoXotot; xai xuvt; Hdt. 5, 33 (im Dialoge) 001 os xai touxoioi xol;
-odY^aot xi eoxi; ohne ejx( Dem. 29, 36 xt xüi vopiip xat xf, ßaadvtp; was hat das
Gesetz mit der Folter gemein? Anacr. 17, 4 xi ydp ad/atat -/daat; 10 xt IlXstd-
oEaat xdfjtot ; ebenso mit xoivov od. £v asoiu. Eur. Heracl. 184 TjfxTv oe xat xöjo'
oüoev eaxtv ev uegiu. Io 1284 xt 0' laxt <J>ofjjw not xe xoivov Iv ;j.egu); Hdt. 2, 18
ccduEvoi o'joev a'fbt xe xal Atyuixxfoiot xotvov slvat, woraus jedoch nicht zu schliessen
ist, dass in den obigen Beispielen xotvov zu ergänzen wäre. — b) izpafikd uot
xat xtv t ecxiv, ich habe mit einem etwas zu schaffen. Hdt. 5,84 ot AtytvTJTa«
stpaaav otptot xe xat 'A9irjvaioiat Etvat oüSev rrpf^Y^a. Dem. 18, 283 oto(*v6(X£vo; utjSev
Elvat 00t xat OtXtTnrtp 7Tpä"]ffi.a. — c) xt aot xoüxo; sc. iaxi, quid id ad me attinet?
Ar. eq. 1198 xi oe 00t towto; vgl. Lys. 514. Ecc. 520 f. Diphil. b. Ath. 228, a
dXXd 8'fj xt xotix1 IfAof; X. oec. 18, 5 o'niu; oe . . xotLouot . ., xivt xoüxo; Dem.
54, 17 xi xaüx £arJt'-, Ähnlich schon Hs. th. 35 äXXä xir) u.ot xaüxa rspi opüv
r 7tEpt TtExpTfjv; <P, 360 xt uot eptooe xai äpu^?; was kümmern mich Streit und
Abwehr? Vgl. § 414, Anm. 7. — d) xt ttXeov eaxiv (ftyvETat) euoi; oder
oüSev 7tXeov saxtv (Y^vexat) iuot was habe ich für einen Gewinn daraus? ich
h. keinen G. d. X. Cyr. 5. 5, 34 xt yxo £uoi ~X£ov xo xt(v y^v -XaxüvsaOat, a6xov oe
äxtaäCEa&at ; Vgl. Antiph. 5, 95. Isoer. 15, 27 tuv oüoev aoi ttXeov yetov£v- PI-
Symp. 217, c oüoev y«P H101 ~^eo^ t)v, ubi v. Stallb. 222, e oioev oüv t:Xeov a6xöi
lotat. 222, d utjoev ttXeov ajxüi YevirjTat. Leg. 697, d dv xt xat oatxpov 7tXeov exd-
oxoxe -J]Yd<vxai IoEo9at o'ftatv. Seltener poet. S. Ant. 268 xeXo; o , ot' o68ev tJv epeü-
VtLotV TTXEOV, XcYit xt;.
17. In den Dativ tritt die Person oder persönlich gedachte
Sache, zu deren Vorteil oder Nachteil eine Handlung vollzogen
wird, wie überhaupt die an der Handlung interessierte Person.
ß, 186 3w ol'xip ööJpov 7toxt6eYfx£vo; für dein Haus. P, 242 iu.7J xe^paX^j
7repioet5ta, wie Hdt. 8, 72 uirspapptuösovtE; ttj EXXdtöt xt vouveoo üarr
Vgl. metuere, timere alieui. P, 313 'I-txoööco irepißdvxa, vgl. 80. K, 16
xcoXXd? 1/. xecpaÄTj? -poöeXtipivou; e'Xxsxo yotixac | u^öd' iovxt Att. A, 159
1) Matthiä II § 389 a. E. Bernhardy S. 98 u. 90. Passow Wtrb. II,
S. 1909 u. 1015 und besonders Valcken. ad Eur. Hipp. 224, der das Lat. quid
tibi mecum est? Tibull. 1. 7, 3 vergleicht.
Kühner s Ausfuhr!. Griech. Grammatik. II. T. l. Abt. 27
418 Der eigentliche Dativ. § 423.
Ti[JU)v apvüfxevoL MevsXacp. 283 auxap e^cu^e | Xiauofi. 'AyiXXTji |aeü£|xev
y<iXov, vgl. cp, 377 u. S. Ai. 716 I; dcEXixxtov Afac u-EXotvE-p/cDith] 9'Jjj.tov
'ATpei'Souc jxe'/aXüjv re vetxltov. X, 553 ATav, . . oüx ap' IjjleXXec 008I
flatvmv XTjaeoftai s* jx o i yöXou WmTm oblivisci. H, 314 f. xoTai 6e (ihnen
zum Schmause) ßouv iepeuaev ocvac dvopiov 'A^a(i6jiva)v | . . U7i£pfAEvsi
Kpovitovt (dem K. zu Ehren). P, 547 t^uxe Tropcpupl^v Iptv Ovrjxoiat
xaviaar) | Zeu;. H, 101 Ttuoe 8' l-ytbv auxoc dtopTjcojJLat für diesen, d. i.
um ihm entgegenzutreten. Vgl. W, 635. 677 EupucXoc 6s oi oloc dviatato
(um mit ihm zu kämpfen). A, 68 toiui 8' dvsaTY] | KdXyac für diese,
um zu ihnen zu reden. 247 roTat 6s Neuxtop f)8uejcrjc dvopoujs. e, 202
rot« apa jxuöcdv r,pye KaXu^w ihnen begann die Unterhaltung K. S. OC. 70
ap' av Tic auTio tcojjitcöc £c G|x(uv fxöXot; (um ihn herzuholen). Ant. 233
teXoc 7s [JLEvTot OE-jp' e\ixyj<jsv {jloXeiv | u o t (um es dir zu melden). So nicht
selten bei den Verben des Kommens und Gehens, wenn es sich
nicht um ein Kommen schlechthin, sondern um ein Kommen für oder
wider das Interesse jemandes handelt. Th. 1, 13 'AjieivoxXTic Sajjuoic
r,XdE (um ihnen eine Flotte zu schaffen). 1, 107 -qXOov 6s xccl OsaootXür/
ITtTCTjC toi? 'AÖTjvotioic xorca to cu(xjj.ayixov. Vgl. 5, 50. 3, 5 aüTOlC
MsXeocc Aaxaiv doixvsTxat. 1, 89 ircetOY] auxot; oi ßdpßapoi £x ttjc ywpa;
durjXOov. 5, 3 auxotc xo IIeXot:ovvt)<jiov . . djryjXOe. Vgl. 7, 19 a. E.
3, 98 6 TjfEfjLwv auxotc sxof/avE xsi}vrjxü>;. 7, 29 xouc Öpaxa; xoüc xto
A Y)(j.oafr£VEi 03TepiQ(javT«c, die für D. (um an seiner Expedition teil-
zunehmen) zu spät kamen. Aixä^Eiv tivi, 6, 431 xeivo; 8£ xa a (sua)
cppovetov . . Tptoai Ts xal AavaoT^t ocxo^exid entscheide den T. u. D. den
Streit nach seinem Ermessen. T, 574 sc jjleuov (unparteiisch) afACfoxspotai
otxauaaxE sprecht beiden Recht. Ebenso in Prosa, z. B. Hdt. 1, 97.
PI. Tim. 17, d, wie Hdt. 8, 61 Eopoßtdcorjv oox iaiv £iu<|<Y)cpi£etv duöXt
avSpi „nolens Eurybiadem duces in suffragia mittere in gratiam viri
urbe patria carentis" Valck., s. Baehr. l) Ur7]cpi'£sjöai tivi senten-
tiam ferre pro rd., in alicujus gratiam, öfter b. d. Rednern, s. Schoe-
mann ad Isae. 1, 38. Hdt. 7, 146 xotai xcxtexexoixo öavaxoc his certa
erat mors, vgl. 2, 133. Ilp oa tosTaftai tivi für e. empfangene Wohl-
that einem Achtung beweisen, Hdt. 1, 61. 3, 140. (DtXocppovstaftai
tivi X. Cy. 3. 1, 8. Oec. 4, 20. Lycurg. (d. Redner) b. Ath. 476, d.
PI. leg. 935 , c TrXyjYaTc £;Eip-fiüv touc öujjlw , sxspco xaxio, cptXocppovou-
|j.£vou; = yapt^ofjivo'j;, indulgentes, st. des gwhnl. xivä, freundlich be-
l) 'ETci'itirjcpf^eiv xi, über etw. abstimmen lassen, s-iJ;. xtvi, einen abstimmen
lassen, PI. Gorg 474, a. 476, a; dafür Th. 1, 87 £rce&T,<pi£ev e; tt,v £x-/.Xvp£av
liess die Versammlung abstimmen. In demselben Sinne Luc. Tim. 44 xf, ixx\t]zh,
was Matthiä II. § 402, d) Anm. daraus erklärt, dass eminijcpftetv s0 viel sei als
'ifjCpov 7rpoa^£fvai, izayayew ttvt. Vgl. Passows Wörterb. (Ebenso fasst Stein
e -i4>i]<p(Ceiv ä-öXt äv8p( in der obigen Herodotstelle.)
§ 423. Der eigentliche Dativ. 419
gegnen. S. Ai. 688 xauxd ttjo! p.oi xaoe | xi[aöcxe honoris causa mihi
tribuite, S. Lob eck. 1045 MevsX<xo;, <p 8t) xovos tcXouv iaxEt'XajAev. Eur.
M. 6 dvopcov dpiaxstov, oi to Tia^ypixjov oEpos | FleXta fAEXTjXilov das Vliess
für P. holten, s. Pflugk. Hei. 1248 xi not ratpatryto Öt^tcx xip XEftvrj-
xoxt; für den Verstorbenen, „quo mortuum ornes" Pflugk. Th. 7, 26
^oveAe-fr] aoxtu xö axpaxeufia, vgl. X. An. 1. 1, 9. Th. 5, 76 oi avope?
ot toi? Aaxe 6 aifx ovtot; TrpdsjovxEs, die für die Lacedämonier wirkten,
vgl. 4, 106. 110. Dem. 9, 59 (PiXtaxt'Sr^ Iirpaxxe «DiXittttü). X. Cy. 1.
4, 12 xtc ouv av Tjjj.iv 'Aaxu^et fjLVTja&sir^ wer könnte uns (für uns) die
Sache dem A. vortragen? Hell. 5. 4, 4 OuXXt'oa? inefxeAetxo xoT? tcoXe-
jxapyoK; trug Sorge für. ') Cy. 5. 3, 35 Tcußpua; Tjpuv ipyirw atixtov.
1. 5, 1 ivxaurta orj TidXtv uTCEjrxrjaaov auxtp ol rjXtxe? beugten sich ihm.
Insbesondere gehören hierher die Kultushandlungen zur Ehre
eines Gottes, als: Aesch. Ag. 578 tteoi« Xdcpupot xauxa . . iTrasadXEu-
oav. Ar. N. 271 ispov yopöv taxaxE Nujicpai;. id. Lys. 1277 opyTjaajAevoi
Oeoiuiv. Hdt. 6, 138 'Apxefitot opxrjv d-fstv. X. Hell. 4. 3, 21 axE<pa-
vooa&at tuj 9eüj. — Ar. R. 1135 e^w atco7T(u xwoe; in huius gratiam?
Hierher gehört auch der Dativ bei xXueiv (poet., bes. episch), ü, 335
ixXue; co x' iftikrpboi. 6, 767 Oeä oe oi IxXuev dpTj; ihr erhörte die Göttin
das Flehen. Theogn. 4 au o£ jaoi xXuth. 13 süyofAEvtp jaoi xXuöi.
Hymn. Ap. P. 156 x£xXuxe vuv fioi. Seltener dxoiisiv xtvt. n, 515
ouvaaai oi aü Tiavxoa dxoustv | dvepi xYjSopivtp. 531 YTJdrjtTEv ts, \ oxxi ot
tux' Tfjxouse . . irsö; Ei>£a|AEvoio (st. EucafAEvtu). Hdt. 1, 214 u>; oi Kupoc
oöx iat^xoufje. Vgl. 6, 87. Ebenso deutet in dem meist poetischen
olyea&ai xi xivt, etwas Angebotenes annehmen, der Dat. darauf hin,
dass der Anbietende an der Annahme der Sache ein (sachliches oder
gemütliches) Interesse hat. 0, 87 0e|ai<jxi 6e xaXXmap^w | oIxto 8£^ac, vgl.
P, 207. t:, 40 a>? dpa (ptuvYjaa; oi £6££axo ydXxEov e-yyo«;. Vgl. B, 186.
Pind. P. 8, 5 n<jöt6vixov xijasv 'AptaxojAsvEt osxeu, vgl. 4, 23. S. El. 443.
Eur. Hec. 535 oe?ai yod; jaoi (wo man neuerdings minder gut fxou auf-
genommen hat). Aeschin. 3, 111 (in e. Aniphiktyonenschwur) jat)8e
os$atvxo auxot; (toi« dsot«) xd tEpa, ubi v. Bremi. (Aber ib. 121 fiTjSe
oscaivxo aoxtüv xd ispd). Hdt. 6. 86, 1 jü 8V) jaoi xai xd ypr^jAaxa OE«at
nimm mir ab (um sie mir aufzubewahren). Ebenso 8ia6eye<jftai xtvf xt
einem etw. (als Nachfolger) abnehmen, etw. von einem übernehmen.
Dem. 50, 38 oux tjOeXe jaoi xtjv vauv Siaos^saftat. Ohne Objekt ablösen.
X. Cy. 8. 6, 18 T(p Tjfieptvül dyyeXoj xov vuxxepivöv ototos^Eafrott (cpaat'v).
Vgl. PI. leg. 758, b. (Über Ssysattat xtvö« xi s. § 421, 1; die gewöhn-
liche Konstruktion ist SEyEadai xt rcapa xtvo«). Verwandt ist jtpfotaftou
*) Auch C. I. A. II. 117, b, 20 6 ofj(j.o? e'^ifAEXEtTai xoT; updxxouotv xa
oj[Acpepov-a, s. Meisterhans a.a.O. S. 172.
27*
420 Der eigentliche Dativ. § 423.
ri Ttvt, das zum Kauf Angebotene annehmen (einem etw. abkaufen).
Ar. P. 1261 xoöxw y' £f(u rot Ööpaxa xaüx' u» vrj q o \i. a t. Ach. 812
7Toao'j itpiu)|xat aoi xä yoiptoia; Vgl. 815. R. 1229. S. Ant. 1171. —
Mit verschiedener Färbung des Sinnes auch bei Verben des Flieh ens.
Eur. Heracl. 452 otiy arcaaa fäp | rA'£>vr(s.v IXrtU xmvoe jjloi cjtu-rjpi'a? nicht
alle Hoffnung ist mir geschwunden. X. Hell. 7. 5, 25 cpoyoüjr,? auxot?
TTjS Ivavxt'a; cp^X-ry-fO? ouSeva ä-ExxEivav ot &rtXTxai . . cpo-yövxtuv o a'JXoT;
xai xüTv ijtt:eu>v ärrExxeivav ouo ot itctie!? okoxovxe; ooxs iTruea? ouft' ör-Xixac.
Oec. 2, 14 a^ocpeuYetv jjloi Treipa [XTjßsv jae auvtucpeX^jat. Corum. 2. 10, 1
av xi; aoi xtuv oixexwv ärcoopa wenn dir einer der Sklaven (deiner
Sklaven) davonläuft, wie ib. 2 £dv xlz aoi xop-v^ x<uv oixexcov . . zi xi«
cot xojv -jviupi'fxtov xivo'jvsüot. \, 120 Xeuaaexe -/äp xö ye itävxs:, o ixoi
Y^pa? oi'yexai aXX-fl, dass mir mein Ehrengeschenk verloren geht, a, 88
x(p 8' Ixi jxaXXov utcö xpöjio; IXXaße 7010, vgl. 0, 452. Th. 2, 101 tj
rrpaxiä atxov oux elyev auiw. X. R. L. 2, 1 lireioäv xäyiaxa auxot; oi
TraTÖe? xä XEYOfXEva £yvi<oatv, eüOo; In aüxot; Tiatoa^coYO'jc {}spä;tovxa; Icpiaxästv.
PI. Lys. 208, d (tj jxtjxtjp) as £7 ttoieiv, o xi av ßoüXrj, ?*' auxrj jxaxäpio;
Tf. Prot. 328, a st £t]xoT;, xi; av rjfxlv öioäcEte xoü? xwv ystpoxsyvtov iuei;
auxYjv xaüxYjv xrjv xsyvrjv, t,v 8rj 7rapä xou Tiaxpo; (jtepiaHrjxact, . . ou paoiov
otpiai elvat xooxtuv oioäaxaXov cpavTJvai. Theaet. 143, d £Ttii)o|juü etöevoci,
Ti'v'e? TjfxTv T(ov v£a>v Irciooc-ot (sc. siaO ifevetjftai etueixsk. 163, a de, xouxo
tcoo tiS? 6 XÖ70; r]fjuv exsivev. Kivouveueiv xivi, Gefahr laufen für etw.,
etw. aufs Spiel setzen. Hdt. 7, 209 xivooveueiv xyJ <J*oyr). ^, ^^ xivöuvsü-
aet; ärärr, xrj 'EXXäot. Oft oto<p£peifxoi'xi es kommt für mich darauf
an, es liegt mir daran, z.B. Dem. 18, 288 u> Ixsivou; otuO^vai otEcpspsv,
ouxo; xai rrjs ü~sp änävxcDv Xumr)« icXetatov jj-EXETys. PI. Phil. 33, a xw
xöv xou cppovsiv sXo|XEvtp ßlOV O'.jH <ö; XOUXOV XOV XpOUOV OUOEV aTTOXlüXoEl
i^v für den ist kein Hindernis. Th. 2, 12 t,6s yj Tjjxspa toi? EXXr^i
jjLE-j-äXojv xaxwv apcst, vgl. 53. 2, 103 xpi'xov exo; xtp tcoXe|xco IxeXeÜx«,
es ging für den Krieg das dritte Jahr zu Ende (so bei Th. regelmässig
in dieser Schlussformel, ausser 2, 47).
18. Ebenso bezeichnet der Dativ die an der Handlung inter-
essierte Person in folgenden Fällen:
a) In der Redensart ajjto? e?|*i xivt tivo;. PI. Symp. 185, b
ouxoc laxiv b xrj; oupavi'a; Oeou Iptu; xal oopavio; xai roXXou acto; xai 7:öXst
xai {Siiüxai? wertvoll für den Staat wie für den Einzelnen. X. An. 4.
1, 28 ('ApuxEai;) TToXXayoü ttoXXou a£io? xtj axpaxia Etc xä xotaoxa I^evexo
war für das Heer viel wert, hatte sich um das Heer sehr verdient ge-
macht. X. Comm. 1. 2, 62 ijxoi Scüxpdxr); toiouxo; iov ISöxöt ti|xtj? a^to;
Eivai xtj tioXei (xaXXov ^ öaväxoo Ehre vielmehr als den Tod um den
Staat zu verdienen. Vgl. 64 u. 1. 1, 1. Eur. Hec. 309 fjfitv &' AytX-
Xeü; c/.$to; xtjxfc. Ebenso xt'|xiö? xtvt. Hdt. 3, 160 6tupd oi ISioou
§ 423. Der eigen tliclie Dativ. 421
xauxi, xa nep<j-fl<n hxi Ti|xtwTaTa für die Perser am wertvollsten. Eur.
Ph. 439 ta yp^fjLat' avdptüTioiui rtfjuwxaTa (nicht bloss subjektiv: in ihren
Augen, wie bei b), sondern objektiv: erweist sich für sie als das Wert-
vollste).
b) Der Dativ lässt sich oft durch „nach dem Urteile, in den
Augen jemandes" übersetzen; häufig tritt zu demselben das kom-
parative ü>s, wie. lF, 595 oatfi.oatv etvat äXirpo« den Göttern (in den
Augen der Götter) ein Frevler, vgl. o, 807. B, 285 vuv 70p as, ava£,
£{HXouaiv 'Ayatol | 7:a<jiv IXi-yyiaTov OsfXEvat [j.epö;:sa5i ßpoToTatv. S. OC. 1446
<xvä;iai ^dtp Tcadi'v iate ouTruyEtv Omnibus, omnium judicio. Ant. 904
xaiToi a k'(m i.xi\xrtaa. toi? cppovouaiv tu „in den Augen aller Gut-
gesinnten" Schneidew. Ai. 1282 ap' ujaiv o-jto; xaZx löpaasv Ivotxa ;
Vgl. 1363. OR. 40 ai xpäurrov Ttaatv Otöt-ou xapa. 616 xaXto; lXe£ev
suXaßou[A£v 10 -ejeiv „für einen, in den Augen dessen, der sich in acht
nimmt zu fallen" Schneidew. Eur. M. 580 l^ol 701p, ootis aotxo; aiv
oocpoc Xe7etv | Tiecpuxe, TcXet'onrjv ^7)(x(av öcpXtaxavst. X. Comm. 4. 6, 4 6 xa
— epi tou; Oeou? vojAtfia stöw; öpttco; av Tjfiiv euaeßT)? (opiapiivo; eir(. Vgl. 4.
2, 14. Dem. 20, 54 6 Xoyo; ataypö; toi? axoTroofisvoi;. Ebenso ge-
braucht der Lateiner zuweilen den Dativ, z. B. Tacit. Ann. 1, 42 cives,
quibus tarn projecta senatus auctoritas. So auch bei Adjekt. Hdt.
3, 88 7QCJJ10U; toÜ; Tipu>tou; e7ap.Es Uipat^ai 0 AapEto? nuptias PerstS
(Persarum judicio) nobilissimas. (Zuweilen tritt auch die Präp. rapa
ZU dem Dat. Hdt. 1, 32 0; av . . TsXsuirrja-ft Euyaptjtco; töv ßt'ov, outo;
~ri[j 1\lo\ x<> ouvopa touto otxatö; iaxt cpEpeaftai. Vgl. 86. 3, 160 Zwku-
po'j ouöei:; ayaöoepYirjV llepaeov G-EpE^äXeTO Tiapa iiapst'u> xptT-rj. Hyperid.
7, 12 Aoxoup70v -apa xoüxoi; pETptov xai intsixrj ooxoovra Etvat. S. Tr.
589 ooxeT; ~ap' fjjx lv ou ßeßouXeuaöai xaxco;, ubi v. Schneidew. Vgl.
Tac. hist. 1, 29 auf perire hodie necesse est, aut, quod aeque apud
bonos miserum est, occidere.) Mit ic, wodurch mehr hervorgehoben
wird, dass die ausgesprochene Handlung eben (gerade) nur für die ge-
nannte Person Geltung habe; tb; dient nur dazu, die subjektive Be-
ziehung von der reellen zu unterscheiden: S. Ant. 1161 Kpl<ov 701p rjv
£t)Xcdtö« cöc ifxoi -ote K. war einst glücklich zu preisen wenigstens
mir, wenigstens nach meinem Urteile. OC. 76 ercefaep ei | 7ewaio? d* ?
JoüvTi ttXtjv tou oatjxovoc du bist ja ein edler Mann wenigstens dem,
der dich so sieht, wenigstens dem Anscheine nach. PI. civ. 389, d
acocppofjuvr,; 6i du s -X^ftst ou ta xotaos fjt^iaxa (sc. £ytiv), dpyövrujv piv
u-yjxoou; slvat, auroü; ok apyovxa? twv yjoovtov wenigstens nach dem
Urteile der Meisten. Leg. 665, b aro;io; 717V01T av «o; 7 s icaupvrje axo6-
aavn Aiovoaoo TrpsaßuTcov yopöc, wenigstens für einen, der plötzlich hört.
(Ähnlich X. vect. 5, 2 xai oütot 7s (ü; £jj.tj S 6 ^ Vj 7capaXo7co; axorrouatv u.
ohne (!>?: S. Tr. 718 66£t) 700V Ip^j sc. oXst xai tovSe). Hieran schliessen
Der eigentliche Dativ. § 423.
sich die Beispiele, in denen durch den mit tu« verbundenen Dativ die
Beziehung einer Handlung auf eine Person beschränkt wird. S. OC. 20
jxoxpäv -/ap (o; -yepovTi 7rpou<3xdXT); 666v nicht für jedermann, sondern
nur für einen Greis. Ai. 396 Ipeßo; u> cpaewoxaxov (b; l\xoi. PI. Soph.
226, c Tayetav ü»? ijxol axe^iv e'Tuxaxxei; nämlich für mich, den Un-
geübten, nicht für alle. In gleicher Bedeutung ib. 237, c yaXeirov
Tjpou xai u^eoöv eiTteiv o?a> -,-e ijxot TravxaTtaaiv oaropov. *)
Anmerk. 21. In ähnlicher Weise wird der Dativ bei Citaten gebraucht:
'Ojj.T'jpip für Homer, d. i. nach Homers Darstellung, bei Homer. PI. civ. 389, e
ola xal 'OptTjpu) Aio(j.TjOTjs Xe^si. Leg. 706, d 'OSuooeuj aö-wü (sc. 'OptTjpio) Xotoopet
xöv 'ÄYa[i^p.vova. Hdt. 8, 20 Bäxtoi u>Be e^et irspi toütujv ö yp7]0[x6c. X. conv.
8, 30 2axt xal '0[x-/jptp „Yavuxai oe t' dcxoutuv." Aristot. Polit. 8.4, 7 oü fap h
Zei>? o6toc 20£t aolI -xi#ap(£ei toi; ixoi7]T<x!s.
c) Der Dativ steht bei passivischen Ausdrücken scheinbar
in gleicher Bedeutung wie U7i6 c. gen. Er bezeichnet auch hier die
Person, in deren Interesse eine Handlung vollzogen wird; dass dies
zugleich die die Handlung hervorrufende Person selbst ist, ist formell
nicht angedeutet. So namentlich beim Perfekt und Plusquamperfekt,
selten bei den übrigen Zeitformen, regelmässig bei den Verbaladjektiven
auf x6; und reo;. 2,103 oajxev 'ExTopi ouu sie erlagen dem H., vgl.
0, 244. E, 465 xTeiveaftai iaaets Xaov 'AyatoT;. Th. 1, 51 ou A{b)voutov
vre« toi« Kepxupai'oi« ouy Iwpwvxo wurden nicht sichtbar. 1, 118 rot;
AaxeocupLOvi'o t? oiifvioaTo XeX6a{)ai xd? jTtovod«. Hdt. 6,123 <u<; [xoi -pö-
xepov SeoTjXüuxai. Isoer. 4, 4 <u<jts xo?« aXXoi« {jltjOev ittöitoxe ooxstv etpf-
adai Trepi 7'jxojv. Lys. 24, 4 xosaoxd [xoi eip^aöcu. X. An. 1. 8, 12 av
tooto vtxä>|xev, TidviV rj jx Fv TteJiotTjTou. 7. 6, 32 et xi xocXöv . . SKerrpaxxo
ü(xiv. Cy. 7. 2, 15 3oi Xe-ysTat ndvo -ye xedepaTteuoOai 6 AtcoXXodv. Dem.
29, 1 8et otr^yiaauBat xä toutw Tre^pa-f^Eva ~epl rjpuJuv. 2, 27 xi 7re7rpaxxact
xoT; aXXot;;2) auf diese Weise kann auch das fehlende Perf. Act. er-
setzt werden, als: xauxd fxot XlXexxott. So im Lateinischen, 3) als: Tacit.
Agr. 2. quwn Aruleno Rustico Paetus Thrasea, Herennio Sene-
cioni Priscus Helvidius laudati essent. Hes. th. 732 toi« oüx I£itov
iaxtv quibus non licet exire. Ar. L. 656 apa -j'poxxöv iaxtv frjjuv;
S. Ph. 33 axeiTcTiQ 75 cpuXXd?, ä)? IvaoXiCovxi xtp Blätter, zertreten
wie von einem darauf Lagernden. X. Cy. 3. 2, 25 xoi? 'XXou tocut'
soxxd eiT). Über d. Dat. b. d. Verbaladj. auf tso? s. § 427. — Nicht
anders sind die Stellen aufzufassen, in denen der passive Ausdruck
1) Vgl. Sauppe ad Xen. vect. 5, 2. Passow IV. S. 2630 u. III. S. 667. —
2) So selbst bei entstehenden Unklarheiten, z. B. C. J. A. II, 811, c 132 f. diro
toö töcpXTjfAEvou 2u)7i6Xtoi dipYupiou, von dem von Sopolis (nicht: dem S.) ge-
schuldeten Gelde. S. Meisterhans a. a. 0. S. 171. — 3) S. Kühner Ausf.
Gramm, der lat. Spr. § 76, 8 d) S. 239 u. ad Cicer. Tusc. 2. 1, 2.
§ 4^3. Der eigentliche Dativ. 423
durch aktive Wendungen gleichen Sinnes vertreten wird, wie 0, 479
-aai -fdtp dv&püjrcoicjiv iTuyftoviotaiv dotöot | tijjl^; s'fx|xopoi . s ist = texi-
pnrjvxat, vgl. d, 472 Arjpioooxov XaoTai xsxujivov. S. Ai. 970 ösoTc xldviqxEv
outoc, ou xeivoiuiv, den Göttern ist er zum Opfer gefallen, nicht jenen.
1128 ds6? *fdp ixoiu^Et jae, T(ooe 6' ot'yoii.ai. 440 axtpio; 'Apfetotaiv,
nnssachtet den Argeiern.
d) Der Dativ der Personalpronomen der I. und II. Person wird
häufig gebraucht, um die gemütliche Teilnahme des Redenden oder
Angeredeten an der Handlung anzudeuten. Dieser Gebrauch des Dativs
wird in allen Sprachen gefunden *) und scheint ganz eigentlich in der
vertraulichen und gemütlichen Volkssprache zu wurzeln. 3, 501 ehci-
jxevai (xoi, TptuE?, dr/auGu IXiovtJo; | raxpl cpiXw xai p-*jTpl "/oTjjAEvai. t, 42
w; jjl-^ti; p.ot tiTsfißöfxevoc xt'oi hf]<;} dass mir keiner des gleichen Teils
beraubt weggehe. E, 249 [xrjoe p.oi ouxtu; | ftuvö 6td -pojjLa^wv. S. OR. 2
xiva? nob' eopa? Taaoe [xot Ooc^exe} OC. 81 (o xexvov, r\ ßsßr,x£v Y]jxiv 6
cevo; 5 Ph. 575 08' sa&' 6 xXeivo: jot (IHXoxxtjxTj;, £eve. X. Cy. 1. 3, 2
öptov 6y) xöv xoujxov xou 7:a7rnou; £ja3Xe7«üv otüxui, iXs-fsv (sc. Kupo?)* ß
fr^xsp, <hc, xaXöc piot 6 rcainto;. 15 7)v 6e |J.e xaxaXiTT»;,; EvftdoE, xai [xabw
tTTKEÜEtV, OTav fAEV Iv llspsat? ei), oltJLai JOl IxEtVO'j; TOU? d-JfO&OU? xd TtS^tXa
öaotco; vtxrjasiv. Hier. 8, 2 ap;o(j.at 61 aoi cztcÖ xüjv |j.txpoxdxcuv -apaoEr^ptd-
tojv. PI. Ap. 20, e xai |iai fifj Hopuß^aTjXE. Theaet. 14?», e dxouaai rcdvu
a~iov, oup üpuv xaJv TtoXtxtuiv [AEipaxuo IvxExüyjy/.a. Soph. 216, e xou £svou
TjpLlV YJOEü)? av TCUV&avOipLTjV. Hipp. maj. 286, C -6§£V OS JA Ol 3U, SCpifj,
cü Stüxpaxs;, ola&a, bnoia xaXa xai ataypä; Hdt. 5. 92, 7 xoiouxo upuv
£jxt >j xupawi;. 30 'Apxacp plvr^ upuv („wisset", ..denkt euch nur")
TaxaciiEo? laxt Trat;. Seltner wird das Personalpronomen der III. Person
so gebraucht. PI. Civ. 343, a eihe p.oi, Icpr( 6 ^u>xpdx-/-;, xix9t) aoi Ioti;
Tl 61; fv 6' £70)' oux djroxpivsaftai yp'fjv fxaXXov rj xoiauxa ipcuxav; Oxt xoi
je, £cpr(, xopu^ovxa xcsptopa xai oux d-op.uxxEi oeojaevov, o? -'£ auxrj ouoe
-pößaxa ouoe -otfxEva 7iivmjxei; da du ihr Schafe und Hirten nicht unter-
scheiden kannst. „Nimirum dativus sigwificat nutricem et ipsam in
huius turpitudinis societatem venire" Stall b. Der enklitische Dativ
aoi findet sich auch öfters nach einem Vokative auf diese Weise ge-
braucht [8. Apollon. de pron. p. 67, c]. 2) Eur. Ale. 312 <ju 6', w
xexvov jxoi ^w? xopEUÖrjar) xaXiu;; Tr. 587 jaoXoi;, tu ttocu pt. 1081 u> cpt'Xo;
tu 7TÖJI jxo t , au p.Ev cpHi'fjLEvo; dXaivEt; aöa-xo?. Vgl. Or. 124. H. f. 626 u. s.
e) Der Satz wird a) auf einen partizipialen Dativ von Verben
des Gehens, Kommens u. ähnl. bezogen, um Lokalbestimmungen
i) Über die Deutsche Sprache s. Grimm IV. S. 362 f. Becker II. S. 188,
über die La t. Kühner Ausf. Gr. der lat. Spr. § 76, S c^ S. 238. — 2) S. Stall-
baum ad Plat. Phileb. 54, b.
424 Der eigentliche Dativ. § 423.
anzugeben, oder ß) auf einen partizipialen Dativ von Verben des
Urteilens oder Schätzens u. anderen. In beiden Fällen wird aus-
gedrückt, dass der Gedanke des Satzes diesem persönlichen Dative gegen-
über Geltung habe, a) Hdt. 6, 33 di:ö 'Icovnr)? d:iaXXaj<jO[XEvo; 6 vauxixo;
axpaxo; xi Ire' diUTXEpd iaTrXIovxi xou EXXtjsiiÖvtou a?pee Tidvxa für den
Einfahrenden, wenn man einfährt, ubi v. Wesseling. 1, 51 6 jxiv
•/pU3£0; (xpYjXY]p) EXEIXO £jll 6s£td ifflOVXl Ic, XOV V7)OV, Ubi V. Baehl\
181 jAsaouvxi os xou xrjc dvaßdariö? ian xaTa-ftu^iQ. 2, 11 [xfy.o; irXoou
dpcajxlvw ix fiuyoü oiExrcXcoaai i; xtjv EÜpsav ftdXaaaav r^fiepat dvai<ji[Aoüvrat
X£3<j£pdxovxa sipesiir) ypEcupivco. 29 d:rö EXe'.pavxivr(; tuoXio; avcu tövxt
avovrsc s*3Xi ywpiov. Vgl. 3, 90. 4, 25 ürcEpßdvxi. Th. 1, 24 'Etu'ooiia-
\öz, iaxi 7:6X1; iv 6e;i3 iarcXEovxt xöv 'Ioviov xöXrcov. 2, 96 etceixoc (dviroqsi)
xou; ürcEpßdvxi Alu.ov Terac (xaru>XT][AEvou;). X. Cy. 8. 6, 20 Xlfetai
(kupo;) xaxasxps^aaöai xcdvxa xd I&vY), oaa -upi'av Exßdvxt oüxsT (ji/ot
IpuÖpa; OaXdixif];. An. 3. 2, 22 rcdvxs; 7ioxa|xoi rpotousi rpo; xd; rc-rryd;
oiaßaxoi 7qvovxat. 6. 4, 1 efertXiovr't. Vgl. Liv. 26, 26 ^Ya Anticyra est
in Locride laeva parte sinum Corinthiacum intranti. l) — ß) Hdt.
1, 14 dXr,Ö£i 6e Xo-fcp ypEio|j.svto oü Kopivöi'ojv xou 6rj|i.oai'ou iffxlv 6 drjaau-
(>6; für den die Wahrheit Sagenden, wenn man die Wahrheit sagt.
Vgl. Tac. Germ. 6 in Universum aestimanti (apud Germanos) plus
penes peditem roboris (est). l) Hdt. 7, 143 e; -oü; tcoXsu.iou; xcp ösü>
siprja&at xo yprjjxiQpiov auXXafißd vovxi xaxd xo op9öv, dXX' oüx £*; Abr,-
vaiou; recte intellerjenti (si quis recte intellegat). PI. civ. 589, c zpo;
tjoovTjV . . axoiroup.£V(ij 6 irca'.vsxTj; xou Ötxai'ou dXrjÖEÜst. Th. 1, 10 rcpo;
xd; fisftsxa; xal iXayi'axa; vaü; xo jxlaov sxozouvxt oü rcoXXol «pai'vovxai
£X&ovxe;. 2, 49 xö jxev e;ü)Hev d~xop.svio acuu.a oüx «Yav ftEpjiöv r(v
tangenti (si quis id tangebat), s. Poppo. 51 xo vöjTjixa rcoXXd xal aXXa.
-apaXircö vx i dtoTria; . . xoioüxov tjv. So aovsXovxi einem, der die
Sache zusammenfasst, wenn man d. S. zus., Dem. 4, 7. Isae. 4, 22,
gwhnl. u»; suveXovxt efaetv ut rem paucis complectar, X. Au. 3. 1, 38.
Comm. 3. 8, 10. Hell. 7. 5, 6. So auch tuvxejjlÖvxi in gleicher Bdtg.
Anaxilas b. Ath. 558, e. — Vgl. b).
f) Auf gleiche Weise wird der mit einem Partizip e verbundene
Dativ gebraucht, um eine in irgend einem Zustande sich befindende
Person (seltener Sache) zu bezeichnen, der die Handlung des Satzes
gilt. Besonders häutig werden so Zeitbestimmungen des Satzes aus-
gedrückt. Dieser Gebrauch ist vorzugsweise der alt- und neuionischen
.Sprache eigen, aber auch der attischen nicht fremd. B, 295 rju.iv 8'
sivaxo; iaxt Tcöpixporciwv Evtauro; | ivbdoE u.iu.vovxsaai. Vgl. Q; 413.
X, 192. M, 374 ItTE !]0|X£ VO'.Jl o' ?XOVXO. M*, 109 |X'jp0|X£V0t3l oi
i) S. Kühner ausf. Ut. Gr. § 76, S a) S. 237.
§ 12::. Der eigentliche Dativ. 425
toicti cpavrj poooodxxuXo; <qa>c. Hdt. 6, 21 A9r,vaiot otjXov iirotTjsav urep-
ayöeailEvxE; t^j MiXtqtoo aXcösi ttj xe aXXr, TioXXayTJ xal otj xal noi^uavTi
<I>puviycp opapux MiXtjtou aXcoaiv xai oiodcavxi £; odxpud xe Irceae to
OsTjTpov xai i^TjfjLicojav uiv. 9, 10 Öuojaevco ot iizl Tip HEpav) 6 TjXto;
ap.aupd)Brr 1, 84 IrceiSy] TE3aEp£3xaioExdxT] e^evexo 7)(xepT] iroXto pxeo|xevco
Kpoi'troi. Vgl. 2. 2, 124. Th. 3, 29 T][iipat ptaXtaxa rjaav t tj MuxiX^vt;
£aXu>xoia £-xd, ot' £; xo Ejxßaxov xax£::Xsuaav. 4, 56 xoT; 'A 9yj v aiot; xöxe
tyjv TiapaHaXajaiov Bißouat xa jasv TioXXd rjsüyajav (oi Aaxeoaifiovioi). 120
dTroaxaat 8 au toi; ö BpaaiSa; oiItiXeuje vuxxö; s"; xrjv Sxküvtjv. 8, 24
stp7ojxevot; au toi; ttj; ftaXdsffV]; . . IvsyeipYjadv xtve; lipo; 'Adrjvaioo;
iyarfeiv rr\\ uoXiv. X. Hell. 2. 1, 27 r(v Tjfiipa TilfjLTrxrj e* j:i7:Xso ua t toT;
Aftrjvai'ot;. An. 6. 3, 10 Ssvocpcövxt 8id tri; fiesoYai'a; ~ op euo}jle vcu
oi [mret; xaxa&lovxs; Ivxu-f/dvouai Trpcüßüxatc. (Anders Ag. 1, 2 Iti xal vuv
toi; ~p 07ÖV01; ö v 0 ja a£o fxivoi; d-opt.v7)jjt.ovEÜETai, 6i:6jto; d^p HpaxXsou;
r.evexo, sc. 'A^aiXaoi, ..durch namentliche Aufzählung der Vorfahren",
Sauppe). PI. Prot. 321, c aTropoüvTt os auxo) Ipyexat npofiTjBeo;.
Vgl. Grit. 50, a. S. Ph. 354 tjv 0' Tjfiap tj8t] ÖEUTspov irXeovTi (xoi.
Eur. Jo 353 ypövo; oe xt; tw 7iaioi oiaTreirpa^^lva) ; Statt des Partizips
steht zuweilen ein Nebensatz. <J>; 155 r]8s oi \lo< vuv | r,«; evoexdxT), ot'
I; "IXiov e^Xouöa. Vgl. x, 222. tu, 309 f. Isae. 6, 14. Selten steht
der blosse persönliche Dat. Hdt. 2, 145 HpaxXet pdv otj oaa auxoi
Ar/u^noi cpaat elvat Irsa I; ' Ajxasiv ßaatXsa, öeÖTqXcoxat fxot TrpöirÖe xxX.
Herculi quot fuerint anni, i. e. quot anni exacti sint, ex quo Hercules
fuit. Th. 1, 13 Ittj TauTTj (ttj vaup.ayia) s;T)xovxa xai oiaxöaid Itrrt
jxeypt xou auTou ypövou (tJJ; teXsuttJ; xouoe xou -oXejaou). *) S. OR. 735
xai xt; ypövo; toiso' Irciv ou£eXr(Xu8u>c; — Vgl. auch 17 a. E.
g) Hieran reiht sich der Gebrauch des Dativs einer Person mit
Partizipien, namentlich von Verben, die den Begriff des Wollens
und Wünsch ens ausdrücken, als: ßouXo|xevw, I&sXovti poet., f,&o|Asvw,
dofiivtp, IXTcofievip u. a., in Verbindung mit Verben, am häufigsten mit
sTvai und -(•i-j'vsaOai. H, 7 10; apa xd> Tpwsijjiv ieX8 0 [xevoiai <pavr)TTjv.
Z, 108 i[xoi 61 xev dtJfj.ev<o eitj. 7, 228 oux av ejxor/e | iX-ofjL£vu> xa
7£vatxo. cp, 209 7i7vibffxu> 6', w; O'^ioiv ieXoo|j.£voiatv ixdva) | ototai 0|i.a)tuv.
9, 115 ou /.£ ixot dyv uji-Evtu xaoe ou)[j.axa 7ioxvta fA^xr^p | Xei'itoi. Aesch.
Pr. 23 d a [x £ v u> Ö£ aoi | r( itotxiXsi(i.Q>v vü; dTioxpu^Ei cpdo;. S. Tr. 18
ypOVCp 5' £v U3X£plp }JL£V, d3[X£V'^ 0£ p-Ol I 6 XXEIVÖ; TjXÖE ZtjvÖ; 'AXxpLTjVT]?
xe Tzat;. OR. 1356 deXovTt xd;j.oi xoux' av yjv. Eur. Io 642 xav axou-
div -ß (dvHptDTToui)« Hdt. 9, 46 Yjoofxevoiai rjfxtv 01X6701 7£7ovaat. Th. 2, 3
xco uX^ftst xcov riXaxatwv ou ßouXojxEvco tjv toTv Aöyivat'wv dcpt'oTaaöat.
•) Vgl. Bernhardy S. 8± Schmalfeld Synt. des Gr. Verbs S. 421 f.
Foss comment. Altenb. 1837 p. 43.
426 Dativ bei Substantiven. § 424.
Vgl. 7, 35. 6, 46 tw Ntxia zuposSev optEvco tjv t« 7i£pi xcüv EfErrauov.
2, 60 xat Trpoa6Eyo[jLev(p p.ot xä. rrj? opiTj? ujxcuv I; Ipis Y£7^VTiTat* ^; 28
äafxlvou 8 OfjLto; i^veTo (touto) toi; scixppoai. Vgl. 4, 80. 4, 85. X.
Cy. 4. 5, 21 ox(p ufj.ä>v [x^i dytloptsvip stt). PI. Phaed. 78, b sVavsA.ftcup.Ev,
e? aot T]00fi.lvü> iaxiv. Dem. 18, 11 av ßouXojxevou dxooeiv f, tootoioi,
^vriadricjoixa!. Blosses Partizip S. OC. 1505 ttoOouvti npou<pa\»T)«. Eur.
Ph. 1046 ypövip 6' Ißa ) . . Otöi'noo; 6 tX^jj-ojv | 0r(ßat'av tovSe -yctv | tot'
dtafiEvot?, ubi v. Porson (1061) et Klotz. Ar. P. 582. Ohne laxi:
PI. Civ. 358, d &XX' opa, st aoi ßouXoptivcü (sc. IstIv), a Xl-yto. Ferner
Th. 5, 111 tootwv [xev xat TTETTEtpap-evot; av ti -jivotTO, xai 6|xtv oux dve-
7rtaTTQfjio3iv, ubi v. Pop po -Stahl. Der lateinischen Sprache ist dieser
Gebrauch eigentlich fremd, indem sie sich des passiven Partizips be-
dient, als: haec res mihi est optata, und nur selten aus der griechischen
Sprache übertragen. Sali. Jug. 100, 4 uti militibus exaequatus cum
imperatore labos volentibus esset. Tac. Agr. 18 qu/'bus bellum
volentibus erat. Ann. 1,59 ut quibusque bellum invitis mit ciipien-
t/'bus erat. l)
§ 424. Dativ bei Substantiven.
1. Wie wir § 422 gesehen haben, bezieht sich der Dativ nicht
wie der Akkusativ und Genetiv auf ein einzelnes Satzglied, sondern
auf die ganze Satzsubstanz. Nun aber finden sich in Wirklichkeit
Beispiele, in denen der Dativ auf ein einzelnes Substantiv bezogen
ist. In einer solchen Verbindung liegt jedoch eine gewisse Härte
und Abnormität. 2) Am häufigsten tritt dieselbe bei Verbalsubstan-
tiven ein, und dieser Fall ist der mildeste und lässt sich leicht
daraus erklären, dass der Grieche bei seiner lebhaften Auffassung
den Substantiven die Kraft des entsprechenden Verbs erteilte. PI.
Soph. 252, d -dvTa 7.XXr)Xot; e\1>|j.E7 8uvapi.lv lystv ijnxoivtuvt'a? (xoivcuveiv
dcXXr)Xoi<; § 425, 1). 257, a syst xoivwviav dXA^Aot; yj tojv ■yevcov cpüat;.
Vgl. 260, e. Civ. 464, a. 466, c. 444, b £7ravdaTaat; fxEpou; tivo; t<u
oXip ttjs 'Luyr[;, vgl. Th. 8, 21 (e'rcavi'sTOKj&ai Tivt). 493, d £71ioeixvÜ[aevo;
r\ r;ot7j3iv -/) Tiva OLkhrp 0r,[jLioopYiav t) ~o/st otaxovtav (otay.ovEiv Tivt ti).
Vgl. Leg. 633, c. Dem. 18, 309 toT; diroSei^ftsTaiv t/ßpoh ivavTia)(j.aTa
(IvavTiooodai Tivt). Th. 1, 122 EüiTsty ujxo; tyj yo>pa (i-iTEiyt^siv tivO.
4, 23 Ijiio popiYj Ttp Tstyi'uixaTi (i^iTpsysiv tivi). X. An. 7. 2, 5 otdooyo;
IvÄedvöpco. Dem. 4, 21 (TcpaTsustj&at) Iy. oiaooyyj; dXXVjXot; (SiaSly^eaöoi
Tivt). PI. civ. 401, d st; OfioioTrjTd te xat cptXiav xat ;ujxcptuviav Tip xaXip
J) Vgl. Classen, Beobachtungen üb. d. homer. Sprachgebr. S. 155 if.
Stallbaum ad PI. civ. 358, d. Maetzner ad Antiph. 6, 8. Kritz ad Sali.
Jug. 84, 3. Kühner ausf. L. Gr. § 76, 8. b) S. 238. — 2 Vgl. Kumpel Kasus-
lehre S. 299.
§ 424. Dativ bei Substantiven. 427
X67U) cqoyaa. Phaed. 109, a öpoiöxr,; eauxcp. Phaedr. 253, c sfe
öfiotot7)Ta Tip &em ot^etv. , S. Tr. 668 xcöv iwv HpaxXsT oiop7]p.d-
io>v = ToJv U7c6 joO H. Oüjpr^iHvTCDv. Ar. N. 305 Ch. oupavi'ot; xe i)eoT;
6cüprjp.axa. Th. 5, 35 xtjv xtov ^topttuv dXX*)Xot; otix a7i6ooaiv. Aesch.
Pr. 612 7tupöc ßpoxot; ooxrjp' 6p5; Ilpoprjtlea = oövxa. PI. leg. 860, e
xt aujjLßouXeuei; f^Tv Tiepl ttjs vopo&eata; xtj rav M«7v^xa>v roXei; PI. apol.
30, d xtjv xou 8eoo oöcnv Gp.iv. (Aber Phil. 16, c flecuv et? dv&pwro'j;
Söat;.) Q, 458 £; o' «Yo^E xXuxd owpa Troöcoxsi [\qksito\t Geschenke für
den P. Euthyphr. 15, a xd r.ap f,pu»v owpa tot? deot;. Dem. 52, 26
owped; xr; 7r6Xei. PI. Symp. 182, d 7; trapaxeXeucjt; reo ipwvxi irapd
zdvxcDv 9au|xa<rxr;. Euthyphr. 13, d ü7rr]pexix^ xt? av efy) Oeoi; Dienst-
leistung an die Götter. Ebenso y^psota c. da£. Ap. 30, a. Euthyphr.
14, d. Phaed. 88, c et; iizistiav xaxaßaXeiv ou pövov xot; TrpoeipTjpIvoi;
X0701;, dXXd xai et; xd uaxepov fieXXovxa pr^rj^eu^ai, wo man den Wechsel
der Konstruktion beachte. X. An. 5. 6, 29 IXe;e 6e, ort Iv xot; bpoi;
cpatvotxö xt; 06/.0; xcci Int ßooXr, ipot. Th. 1, 73 rj -peaßeucii; f)p.a>v oux
I; avTiXo^iav xot; upexepot; ;up.pdyot; e^evexo. Aesch. S. 908 otaXXa-
xxTJpt 0' oux dp.ep.cpia cptXot; sc. lariv, die Freunde sind nicht frei von
Vorwürfen gegen den Vermittler. PI. Theaet. 168, c toj eratpcp <jou et;
ßoVjOetav u. SO immer b. PI. *). Hdt. 7. 169 e-tjjilpcfesfte, oaa 6u.iv ix
xtuv MeveXe<p xip.u>prJp.dxiov Mivü>; I^ep^5 p-v)vuov oaxpupaxa, ubi v. Baehr
(xtpcopetv xtvt). Lycurg. 63 xwv auvrjYoptuv auxcu, ubi v. Maetzner.
Dem. 18, 41 6 oi xaunr); xyj; Tttaxeto; aoxio auvep7o; xat auva^tuv t ctttj;.
Th. 6, 76 ou Tcepl xtJ; £Xeu&ept'a; ouxe ouxot (01 'AÖTjvatot) xwv * EXXyjvidv,
outl oi EXXr^ve; xr(; eauxcov xtp Myjow dvxecjxirjffav, -ept 8e 01 pev ('AilYjvatoi)
7cpiatv, dXXd pr, ixeivw /. axaSouXtöaeio;, damit die Hellenen sich und
nicht dem Meder unterworfen würden (= rcepi. xou xoü; 'EXXirjva; cxcptaiv,
dXXd p.y) eWvtu xaxaoooXtoörjvai). 2) Entsprechend im Lat. Cic. de legg.
1. 15, 42 iustitia est ohtemperatio Script is legibus.
2. Hieran schliesst sich der Gebrauch des Dativs bei Sub-
stantiven, die von Adjektiven mit dem Dative abgeleitet sind. Th.
5, 5 e^prjpdxide -ept cptXta; xo!; 'A&rjvatot;. PI. Gorg. 513, b et peXXet;
xi 7v^atov dTtep7a^eaftat et; cpiXtav xtp 'Adrjvauov 5rjp.ip. X. Hier. 6, 3
euvotav £p.ot, ubi v. Breiten b.
3. Härter ist der Gebrauch des Dativs bei Substantiven, welche
nicht mit Verben, die mit dem Dative verbunden werden, zusammen-
hängen. Er kann ursprünglich auf einer Verkürzung beruhen;
doch kommt diese im einzelnen Falle dem Redenden kaum zum
i) S. Schneider ad PI. civ. 406, d. — 2) Vgl. Matthiä § 390. Hdrf. ad
PI. Soph. 260, c. Stallbaum ad PL Civ. 493, d. Leg. 633, c u. s. Schneider
ad PI. civ. 607, a. Haage progr. Luneb. 1836 p. 8.
428 Dativ bei Substantiven. § 424.
Bewusstsein. So lässt sich z. B. Lysias 19, 22 7rpo<j6eiv ecprj (sc. xou
dp^upiou) 7rpo; xöv puaöov tot; TteXxaaxaT; ein Partizip oder Verbaladjektiv
wie oot£ov, bestimmt für, ergänzen. Vgl. PI. leg. 847, b. Dem.
3, 20 oi' ditoptav icpoot'cov tot; axpax£t)ou.evot;. 4, 28 otxTjplatov xt]
ouvdjiei xauxr,. 53; 29 xpocpd; jAYjxpi. PI. Civ. 607, a u|ivoo; deot; xai
^fxcbjxta toi; d-faftoT; . . 7rapaöexx£ov et; t:6Xiv = upivou; 9eoT; x. £-fx. tot;
dy. rtejrowjjjilva bestimmt für, vgl. Symp. 194, d. Eur. J. T. 388 xd
TavxdXov» freoTaiv (sc. ooÖEvxa) laxidpiaxa | arciaxa xpi'vo). Ph. 17 tu
ör^ßataiv eütnjtoi; ava; (o)v), ubi v. Klotz. Or. 363 Ix ök xufxdxa)v 6
vauTt'Xoiut fidvci; (tov) Hr^EiKe fxot. Hec. 1267. So auch Aesch. S. 996
f. Ism. üb i'o) xaxd. Ant. 8ö)[xajt xat yöovt. Ism. -p6 ndvxo>v 8' Ijaoi
(ovxa). P. 1022 Chor, xi xooe XEyei; GEaioafAEvov; Xerx. ftrjaaupöv ßeXI-
esuiv receptaculum sagittis, wie im Franz. z. B. Ze ^o? au vin u. dgl.
Th. 6, 18 Y) Nixt'ou xuiv Xö-fo)v d^pafU-osuvT, xat otdaxaai; xot; veoi; £;
xoüc TrpesßyTlpou? Zwiespalt für die Jüngeren (d. i. der Jüngeren) gegen
die Älteren. Inschriftlich Öoota ttj Hßr, xai -rot; dXXot; deot;, dptsxeid xtj
deip, 7pafj.[xaT£u; xrj ßouX-pj xat reo oVjfjup, yjXoi xat; Oopat;, ;üXa xat av&paxe;
to) fioXüßow für das Blei, d. i. zum Schmelzen des Bleies. l)
4. Auch findet sich die Verbindung eines Substantivs, be-
sonders eine? Verbalsubstantivs, meistens in passivem Sinne,
mit einem sog. instrumentalen Dative (§ 425, 7). S. 00. 1027
xd -ydp ooXco | xw jj-tj oixatu) xxY)[i.ax' (= xexxrjfxeva) ouyt <jo>£exat. PI. civ.
397, a faxat xouxou Xs£i? auaua otd [j. t ja tq s e o) ; cpo)vat; xe xat <jyy]jxaaiv
imitatione per voces et gestus facta. Leg. 631, c tsyü; ef; xe Spdjxov
xat efc xd; aXXa; irdua; xtvrjaet; xoi awjxaxt, ubi v. Ast et Stall b.
633, b &v xat; rpö; dXXr,Xou; xat; y£pai jxdyat;. 717, a r( xot; ßsXeatv
Itpeot;. 813, d xd Tiepi xöv 7töXefxov aicavxa xot; <jo)|xaai otaTrovfjjxaxa.
898, b oux av r:oxe cpavetjxev cpauXot örjjxto up-fo l Xö-yo) xaXöüv eix6vo)v.
Polit. 280, d xd; xXoTid; xat xd; ßt'a Ttpd£ei;. Crat. 433, b jat; öptoXö-fet
orjXo)[xa auXXaßat; xat -fpd[xjjt.aai rpd-j'p.axo; ovojxa etvat. Pind. J. 2, 13
oüx Ä7VCDT dEtöo) 'Ij^fxt'av titiroisi vtxav. 3, 16 Taxe fxdv KXecovujjlou oö;av
KaXatdv apjxaatv.
Anmerk. 1. In vielen Fällen ist die Verbindung des Substantivs mit dem
Dative nur scheinbar:
a) Wenn mit dem Substantive ein Adjektiv verbunden ist, dem der Dativ
angehört; denn das Adjektiv mit dem Dative lässt sich in einen Satz auflösen.
Aesch. Ch. 235 o> cpfXxaxov plX-q^-a Sw.uaatv Tiaxpo; = w f/.., cpfX~axov öv 6. it.
S. El. 1066 o> y&ov(a ßpoxotot <I>d(j.a, o Fama, die du den Sterblichen bis in die
Unterwelt dringst. Eur. Ph. 88 uj xXeivov ofxois, 'Avtiyovt,, 8dXo; iza-pl o Spross,
der du dem Vater und somit auch dem ganzen Hause Ruhm bringst. PI. civ.
') S. Meisterhans a. a. 0. S. 17ü f. Elisch d frA-oa xoi; /"aXefoi;, bei
Collitz, Gr. Dial. 1152.
§ 424. Dativ bei Substantiven. 429
431, b dKoßXeite Trpö; ttjv veav t;jjiTv tiöXiv auf den uns neuen Staat, auf den Staat,
den wir jetzt aufgestellt haben.
b) In folgenden Stellen bezieht sich der Dativ nicht auf das dabeistehende
Substantiv, sondern auf die ganze Satzsubstanz. E, 546 o; xbxx 'OpdXoyov
7ioX£eoo' «zvSpeooiv avaxrot, wofür auch gesagt werden konnte: waxe it. d. avaxxa
elvat. N, 450 o? -puüxov Miviua xexs Kp/j-r, girfoupov. Vgl. Hs. th. 326. K, 341
ouxo; tot, At6(A7]5es, anb oxpaxoü Ip^exat dvTjp, | er}-/, olo', t] vtjeooiv i7r£oxojtoc fjfAExs-
pTjotv | tJ xiva auX-fjooov. A, 24 "HpTß o' oüx iyahe ax-7,90; /oXov. Th. 1, 5 ol "EXXtjve;
^xpdrcovxo npö; XirjsxEfav . . x£poou; xoü owetspou aüxüiv evexa xat xoi; d-&Ev£oc
xpoepf,;. 3, 24 e'ottevoovxo dvafpsatv toi; vexpoT« für die Toten. 4, 6 £<nrdviCov
xpocpyj; xot; rcoXXoic, ubi v. Poppo. 8, 57 tjv drropüiai toXXoü; vetuoi xfy; xpocpfj;.
8, 53 ei' Tiv« eXztöa e/ei aiuxT]p{a; xfj tioXei. 5, 46 d fi-r] xtjv J|u|xuay t'av dvTjao'jat
Boitoxot; den B. = zum Nachteile der B. (Dagegen kurz vorher: xtjv Botwxtüv
|ufA|j.ot-/!av dvelvcu Boeotorum societatem.) Dem. 1, 22 ei; gxevöv xopiiSr xd x-7,;
xpo(p-7j; toi« £evoi« aüxw xaxaoT^oexat. PI. Phaed. 62, b x68s fi ;xot ooxeT eu Xiye-
o9at xö -fy-id« toü; dv&poiTrou« sv xcLv xxTjtxdxwv xot; IIeoi; stvat die Menschen seien
den Göttern eines ihrer Besitztümer. (Dagegen ib. d eüXoyw; e/ei xö ^fxä; dxst-
vou [xoü" &eoü] xxVjfJiaxa slvai wir seien Besitztümer der Gottheit.) Hipp. min.
363, b xoü aoü jiaxpös tJxouov, ö'xt tj 'IXtd; xdXXiov eit, nonrjfj.« xüi '0[J.T)pio t] •f)
'UouaoEta, die Ilias sei für Homer eine schönere Dichtung (tt. toü <0[i.f(po'j drückt
nur aus, die II. sei eine Dichtung Homers, ohne alle innere Beziehung zu Homer).
S. Ant. 571 xaxd; sy« pvaixa« uUaiv oxi»y<ü mag ich für meine Söhne nicht.
Ai. 717 Ata; pisxavEYvioaÖT] OuuuJv t' 'AxpEtoat; fAEYCtXwv xe veixeuuv. El. 764 xö uäv
oyj BeorcoTatai xot; TidXat . . s'cp&apxae y£v°s- So auch bei einer Apposition, auf
die zugleich auch das Verb des Satzes zu beziehen ist. 2, 560 ai 8s Y'Jvatxs;
ostTtvov dpiftoiotv Xeux' d'Xcptxa 7:oXXd TidXuvov. Aesch. S. 1014 xoüxo'j . . vsxpöv j
e£<d ßaXstv aüa-xov äpTtaY'fjv xuotv. 1)
c) Hierher gehört auch der Fall, dass der Dativ eines Personalprono-
mens zwar bei einem Substantive steht, aber auf den ganzen Satz zu beziehen
ist, obwohl er oft, besonders bei Herodot, durch seine Stellung die Bedeutung
eines possessiven Genetivs zu haben scheint.2) M, 174 "Exxopt fip ol &üjaö«
£ßouXexo xüoo; dp^ai ihm wollte das Gemüt dem Hektor Buhm gewähren. Hdt.
1, 1 IXdsTv sVi xt]v DaXaaoav . . xal xoü ßaatXeo« ü'jfonlpa' xö 5e oi ouvofta eIvcu . .
'loüv. 31 ol öe aept ßo£« ix xoü dypoü oü TrapEYivovxo £v uipr, ihre Stiere waren
ihr nicht gekommen. 82 [atjoe xd; Yuvalxa? o cp t ypu^ocpopTjOEtv. Ib. xiüv o t ouXXo-
ytxEujv ot£tp{lap|j.EV(ov quum ei ot ouXXoytxat perissent. 3,65 oi Se up.lv piaYOt
xpaxEouot x«üv ßaoiXTjduv. 153 x<üv oi otrocpöpcuv ■JjjjLiovurv ptia exexe. PI. Theaet.
210, b xaüxa ctTtavxa Yj [xatEuxtXTj T;jxlv ~t/vi] avEfAiald cpTjct Y£Yev^°^ca- Oft stehen
zwei Dative. M, 334 ridTrxiQVEv o dvd zupYov 'A^aiüiv, ei xiv footxo | 7jy£[Jl6vu)v, oaxts
oi dp-?jv sxdpoiaiv dfxuvott der ihm das Verderben seinen Gefährten (von s. G.)
abwehre, ß, 50 jx^xspt fj.ot [xvTjaxfjpE; ^ns^paov oöx e^eXoüotj „der Dat. pol zeigt
den näheren Anteil des Herzens an" Nitzsch. o, 771 o6ös xi oIoev, 6 ol epovo;
utt xsx'jxxar. Hdt. 1,34 |jlt] x( oi xpEfxd|j.Evov Toi Ttaioi ^[X7ieaT(. 7,125 7iopEUO[xdvi[)
oe xaux^j Xeovxe; ol ärESTjxavxo t-^oi oixocp6poiot xa^TjXotct. X. Cy. 8. 4, 24 aol hi,
«u Ttußpua, otuauj avSpa x^ ti'jfa-cpl. PI. leg. 624, b xoü Mivcu xaxd xd? rcctp'
exeivou tt>T|aa; xaT; xroXfatv üatv i!evxo{ xoü; vö[i.o'j;.
1) Vgl. Matthiä § 389, 9. 1. Haage 1. d. p. 6. — 2) s. Stein zu
Hdt. I, 34.
430 Komitativ - Instrumentaler Dativ. § 425.
Anraerk. 2. Ausser dem zuletzt angegebenen Falle ist noch diejenige Ver-
bindung zweier Dative zu bemerken, in welcher der erste Dativ durch den
zweiten gleichsam appositionsmässig in irgend einer Beziehung näher bestimmt
wird. Pind. O. 8, 83 evercoi xev KaXXtudyw Xi7rapov xoap.ov '0Xüi*.-(a, ov atpi Zsv>;
Y£vsi lurrotoEv ihnen dem Geschlechte = ihrem G. 2, 14 eu^otuv dpoupav In
7raxp(av uoioiv x6[jlioov Xoittfji yevei = ihrem künftigen Geschlechte. S. Dissen
ad h. 1. Eur. M. 991 -aiaiv . . o'Xe&pov ßtoxä rcpoadYet«. Hdt. 2, 18 p.apTwpeet
8^ (jiot tt fviou-Tfl, ort xoaaüxij iaxl Aiyü7ixo?, xai xo "AfAfjLtuv&c y_p7]oxTjpiov. PI.
Hipp. min. 364, b tuxvouv EravspsaSat, . . p-r] ooi £;xro5u)v eojv spwxüiv xtj 4iei-
oei£si. Leg. 918, c iräotv äntxoopiav toi? ype£ai; e$EUiropeTv xai 6p;aX6x7]xa xai;
o&cfais, allen (Menschen), nämlich ihren Bedürfnissen und ihrem Vermögen.1)
Hieran schliessen sich die Beispiele, in denen zwei Dative nach dem ayfjua xaö'
6'Xov xai uipo? gesetzt sind. S. § 406, 9.
§ 425. Der Dativ als Vertreter des Instrumentalis.
A. Als Vertreter des Instrumentalis bezeichnet der Dativ zu-
nächst in komitativ em Sinne die Person oder Sache, mit der
zusammen (unter deren Mitwirkung oder Gegenwirkung) eine
Handlung vor sich geht. Das Deutsche wie das Lateinische ge-
brauchen in diesen Fällen meist die Präposition mit, cum. So
1. bei Verben der Gemeinschaft, der Vereinigung, des
Verkehrs, als: öpuXEtv, pqvuvai, <rup-, Tipoj-, p-i'^vosdai, xspavvjvat, xoi-
vouv, xoivouaflat, xoividveiv, psxsysiv (xivi xivoc), ypYjpaxi^siv agere cum al.
(aber rcpdxxEtv xivi wirken für, vgl. § 423, 17 S. 419), ÖiaXsYesdat, SiaXXdx-
teiv, xacT-, auv-, aussöhnen, oiaXXdxxEaÖai, xax-, auv- sich aussöhnen, xaxaXö-
eaOoa sich vertragen, a^evosiÖat, cjTiovod« u. s£pir)VYjv TroisTidai, auvxiösiÖai
od. auvÖTjxa; uoieiaöai, ;Evou<jftai, Exaipi'aaai ü, 335, ETreaöai mitgehen,
folgen, dxoXou&siv, örcrjoeiv poet., ÖTza^eiv xiva xtvt ep. mitgehen lassen,
mitgeben, opapxEiv poet., rap- sp. pros., cj-jp-rcap-, sowie viele Zusammen-
setzungen mit 6p.o-, <juv und aexa, als: op.oXo7siv, opovosiv, 6p.07vcDp.0-
vsiv, opoöoqEiv, 6p.ocppovEiv, a'jpqppovEiv, aupcpdvat, aovaoEiv, <jup.<pa>v£iv, aup-
ßaivEtv, aup.cp£psjöai, (jova-fiuvtCeaSai, JuvspfEtv , ^ujxTcpdaje-v, auXXap-ßdvetv,
au^v, auvoixeiv u. a. Hdt. 3, 131 6 Ar]p.oxY]8T]<; floXo/pdrei cup.i'XTja e.
X. Comm. 1. 2, 39 tbp.iXEiTT]v auxtp. X, 123 aXsaat p.ep.iYp.evov eioap
Iooujiv. Hell. 6. 3, 8 tioieisöe -oXe^iou; oux dvaxotvoöp.svoi xoü aup.-
pdyoi;. ib. 1 xoivtovsiv auxoic <uv I-paxxov ouxsxi TjfrsXov. Th. 5, 5 iv
X7] 'IxaXia xiai 7i6Xe<jiv £ yp7jp.dxi<jE uepi cpiXiac. X. Comm. 1. 2, 60 (01
aocpiaxai) toi? pr, lyoust ypTjpaxa Stoovai oox vj&eXov oiaXs-jfEar dal. Eur.
M. 872 I7W 6' Ip-aux-fj 61a Xo-^tov d<pixöp.Tjv = SisXe^ftnjv. Th. 2, 95
ei 'Abrpaioic, otaXXd;Ei£v iauxöv. 4, 61 a ypf, pövxa; xai (otcaxifjv töiiüTT]
xaxaXXa-^vai xai rcöXtv tioXei. X. Hell. 2. 2, 19 srs v 8 s adai 'Aftrr
vaioi«. 3. 2, 20 dXXf,Xou c-ovoä; £rcoir]3avxo. 4. 1, 29 'AiroXXo-
>) Vgl. Matthiä § 389, h. Haage 1. d. p. 6 sq.
§ 425. Komitativ- Instrumentaler Dativ. 431
c^ävir)? 'A-('ir;aiAäip xoct' Ixeivov tov ypdvov E^Eviofrir). II, 154 ö? xai dvTjToc
itbv ettsÖ' iirrcou ätfravdxoiatv. X. An. 1. 3, 17 <poßoifJU]v av t(ü rjetiovi u>
ooiVj ineaftat. S. fr. Thyest. 238, 2 (Stob. 1157 16) tu> y*)P? <ptXei yu>
voo« 6[xapreiv. PI. civ. 352; a ouy 6p.ovoouvxa auxöv iauTtp. Dem.
18,25 ti: Y)v 6 (PiXittttco auva-y (ovi^ofxev ocj S. Tr. 798 ei <te ypt) ftavovxt
auvftovetv euloi.
Anmerk. 1. Einige der angeführten Verben werden zuweilen auch in ver-
änderter (rein räumlicher) Bedeutung mit Präpositionen verbunden. So
6ij.tA.eiv b. Hom. ev, p.ixd, zapä c. dat.; p.sxd c. gen. PI. Polit. 272, c p.sxd ts 97]p(iov
xai dXXiqXujv; in der Bdtg. zusammenkommen, sich tummeln um 7iep( c. acc.
Hom.; in der Bdtg. sich benehmen ttoos c. acc. PI. Phaedr. 252, d xo6xcp xtjj
TpojTw Trpo? xoa; Iptopivou; 6p.tXEi xe xai TrpoacpepExat u. sonst, s. Passow; so auch
Dem. 6, 21 ol 7rpo? tous Tupdvvou? 6p.tXtat. Mif vjvat, -aaftat sv tivi öfter b.
Hom.: mischen, sich mischen unter, o, 379 tm xe p.' tSot; 7rpcoxotatv eVt 7rpo-
aäyotat piYEv-a, vgl. <I>, 469. F, 209. F, 55 6V i\ xovfirjat \x\.izir\z- Desgleichen
b. Pind. P. 4, 223 xotvov Ydpov ^v dXXdXotat fxt£ai. 0. 1, 91 väv o' i\ aiuay.oapfat;
aYXaaict p.£p.txxai inferias splendidas adeptus est. J. 2, 29 £v xtp.oTs E'p.tydsv.
P. 4, 251 sv t' 'QxEavoä -EXcrfEaai p-^sv ad Oceani undas pervenerunt. So auch
Eur. Io 399 xdv xai"? xaxaiatv äya&ai |j.EpiYp.Evat | p.taoap.s8a. Mit o6v Pind. N. 3, 78
fj.Efi.tYp.Evov u.fkt. aav Y^XaxTt. Verschieden davon PI. Tim. 35, b p.tYvä; 61 p.sxi
t^; oäafoc, was Stallb. so erklärt: [xiyvü; x-^v daxspoa cpaotv xai xaäxov, ita, ut
accederet oäcta, wie 83, b ext Se £a;.i.p(YVUTOa £ovftöv ypiüfAa p.sxd xrj; ttixpottjtos
((xeto c. <7e». = in Verbindung mit). Mit e; 2, 215 f. oä81 £; Ayaioa; | p.(oYsxo
mischte sich unter die A. AtaXsYsa8ai 7rpo; xtva, z. B. X. Comra. 4. 3, 2.
PI. civ. 528, a. Kolvuiaov piädov s*? r,piäc Eur. J. A. 44. Ol 7rpoaT)xovx£? 7rpö;
xä? xtöv YaiJ-iuv E^tu.eXoo[j.Eva; '('jvxlxa? xoivoap.svot consilia sua cum mulieriblts
communicantes , PI. leg. 930, c. Th. 4, 59 7rpo; dXX-rjXoaj 8t' dvxiXoYitüv (disce-
ptando) 7:Etptu[j.E9a xaxaXXayTJvai. — "ETrsa&at, dxoXoa&stv, otttjoeiv, 6p.ap-
xetv nicht selten mit aäv, u.sxd, dua, zuweilen mit £tti. t;, 165 (Zeus) 6'c %" ixex-ßatv
dp.1 atoototaiv otctjOei. Vgl. Hs. Th. 80. Op. 230 oä6s not' i9a8txT)at p.Ex' dvSpdat
Xtp.8; ÖJTTjOEt. X. Hier. 9, 8 ■}] atucppoaavr] ^oXü piäXXov ouv 77} dayoXfa aap.7rapop.op-
teL Gy. 5. 2, 36 aav tois vtxtüatv citovrat. An. 1. 3, 6 Ifio auv 6p.lv i-1/op.at.
7. 5, 3 aav ip.oi TjxoXoa&7]aav. PI. Menex. 235, b p. et' lp.oä ?evot xtve; e^ovrat.
249, d dxoXoaSEi p.ex' hxoö. Isoer. 4, 147 [xeö1 oa (crpax-rjYoä) aav^xoXoäöifjaav. 1)
X. Cy. 5. 5, 37 l7ri xiö Kaa^dpT] (auf K.) ol M-fjSot sfrrovxo, etxi 8e x«|i Kapoi ol
iTEpaai, ol 8' dXXot ijzl xoäxotc TETrsailat iizi xtvo? a, 278. ß, 197). — "E7reaftaf
xt, als Transitiv, begleiten, wie sequi Pind. N. 10, 37 E7rexat 81, BeatE, p.axpco(uv
TroXaYvtoxov yevo? afj.Exepu)v e6dY«>v xtp.d certaminum honos sequitur (comitatur)
maiorum tuorum maternorum illustre genus. — '07rd£Etv verfolgen, c. acc. ep.
poet. s. Passow. — Bei den Zusammensetzungen mit oav erscheint neben dem
Dativ auch iaexo c. gen. Lys. 21, 8 p.ex' ip.oä aavETrXst. Inschr. oavotETroXEpLTjaav
xöv ttoAeliov [AExä 'A&Tjvattuv. 2j
2. So auch die Adjektive und Adverbien, zuweilen selbst Verbal-
substantive (§ 424) der angegebenen Begriffe, als : xoivo?, dxoXouöo?, aupupto-
voc, auvu>86; U. ixpoaiijoo?, cuvTpocpo?, auYYEv^?, p-ExaiTtoc, op.OYXwaao:, 6p.fi)-
1) Vgl. Lob eck ad Phryn. p. 353 sq. Heindorf ad PI. Phaedr. 250, b. —
2) Vgl. Meisterhans a. a. 0. p. 179.
432 Komitativ - Instrumentaler Dativ. § 425.
vdjjlo;, und viele andere mit aüv, jxExa, öjaou zusammengesetzte, die den
Begriff der Gemeinschaft bezeichnen; \i.i(i u. [iqoa poet., 56(1.1x173,
e^ojjievtu;, axoXouöu):, a\xa, ojxoü (samt). Isoer. 4, 9 ai 7:pcx;£t; ai zpo-
7EYEvrj|A£vat xotvat Tiaaiv 7j|aTv xaxaXsicpörjffav. PI. leg. 845, d (zvsüjxaxa)
Tot<; u8aai ;üvxpocpa. X. r. eq. 1, 13 xa i'ayia TtXaxsa etvat ypY) xai
suaapxa, tvo dxoXoofta 7) xai? -XEups?;. Hdt. 5. 92, 3 xo -pöxspov (sc.
Xoftov) iov auvcpoov xio Hsxuovo;. Dem. 15, 22 ^tüpav ofxopov X7) Aaxs-
oatjjLovtwv otxouvxsc. PI. Crat. 405, e ojaü) vujjlo v ifvyveTO tu -yaXsTro) ovö-
;xati. Leg. 844, e e^o|xev(o; xiu vijxw. 0, 437 ixt-^S aXXoist OeoTiji.
Hdt. 6, 58 düpLixt^a xrpi 7'jvat;t xÖ7txovxat xa [AEXtoTra.
Anmerk. 2. Koivo? m. iitt c. cto. räumlich PI. Theaet. 185, c to x1 etü
Tcäct xotvov xai xo eVt xouxou, das sowohl bei allen Dingen als auch bei diesen
Gemeinsame. Über xotvos c. gen. § 418, 4; über dxoXo'jfto; u. sirofijvo;
c. ^en. § 416, 2. Auch bei anderen Adjektiven dieser Art erscheint zuweilen der
Genetiv, wenn der Begriff der Zugehörigkeit in den Vordergrund tritt. So
o'JYT£v'^l' -^r. Th. 574 <p(Aai fuvaixec, £uYYev£tS xoüjjloj tpörrou, vgl. PI. civ. 403, a.
Phil. 31, a. aüvxpocpo; S. Ph. 203. o u p. a> u Tj ; PI. leg. 721, c fevo; äv8p(Ü7i<ov
eaxt xt ^jfxcp'js; xoö iravTo; ypovou. oupLcpuxoc PI. Phil. 51, d. aüjxcpu>vo; ibid.
11, b oaa xoü ^evouc £0"i xo6xou oütacpcuva. ^vwvup.fj; Eur. Hei. 495. öjJKÜvufio;
Isoer. 9, 18 (Teöxpo?) ZaXafüva xaxtpxtcev, 6fAU>vu[/.ov noWjca; tt]; -poxcpov a'jT<iJ
zatpioo; o'jot)?. opiopo; Th. 2, 99 Boxxiaiou; oi vüv opiopot XaXxiSeuiv olxoüot.
Deutlich substantivischen Charakter tragen ouwo(xo;, ouvotxoj S. Ant. 451,
6fx6<poiTo; Pind. N. 8, 33, 6u.68ouXos PI. Phaed. 85, b, öuoaTropo; S. OB. 460, öue-
atio? S. fr. 408, d u. a., vgl. § 417, Anm. 19.
3. Bei Verben des Streitens und Wetteifern«, als: £pi£etv,
sptv eyetv U. dgl., fxa/Eoöat, oiajx-, jxäpvajöai poet., t;oXc|xeTv, noXe|i.i'£eiv
poet., TraXaiEtv, StazuxxsuEiv, :rX7)xxi'^S(j6at <1>, 499, waxi^saMai sich mit einem
herumstosseu, Ar. Ach. 24. 844, fiiaßaXXesÖai mit einem in Zerwürfnisse
geraten, sich mit einem verfeinden, — aYu>vi£eadai, öixa^eaöai rechten,
XaYyavetv oi'xy)v, afxcfisßTjXEtv, axaata^siv, otaax-, ei? aY<uva acptxvsioöai, avxi-
zotEtaBat. vstxeiv mit einem zanken, V, 254. p, 189, XotoopEiudat sich
mit einem zanken, jmd. schelten, oia ttoXejaou tivat, ttoXe^ov avaipEiaöat
Hdt. 5, 36, nEipaatiai sich mit einem messen <D, 225 "Exxopt KstprjH^vai,
öiacpEpEj&a- sich entzweien, streiten, oiacpopav b/zw Eur. M. 75, otaccopov
etvai uneinig sein, — aEiOEiv mit einem singen, d. i. cantando cum
aliquo certare u. a. B, 122 r. oXsjxt'£eiv rfik fxayssdai avopaot JtaupoxE-
powt. A, 277 Ept^Ejxsvai. ßauiXr^i. fr, 188 $ai7jxe<; loiaxsov aXXTjXotatv.
Ähnlich M, 207 -Ixexo ttvoit,? avl(xoto mit dem Hauche des Windes
(um die Wette), wofür sonst ajxa tüvoi^;, z. B. a, 98, II, 149, oder
jxexa irvotf^ ß, 148 gesagt wird. Theoer. 1, 136 xr,; opituv xoi axtuusc
0Lrfi6ai 7af>6aatvxo. 8, 6 Xf(« pioi aetuai; 5, 22 aXXä y^ Tot Staeisojxat
(6iä schliesst den Begriff der Fortsetzung u. Dauer in sich), e<jxs x' arEt-
Ttifj?. Th. 1,73 cpajxEv Mapadwvi [xovot jrpoxivoovEÜoat xcp ßapßaptu = fxExä.
xtvöuvo-j 7:po[xä)rE7i)a'. x<o ß. 112 <I>otvi£i xat KiXtctv ivaujxäy tq aav. PI.
§ 425. Komitativ- Instrumentaler Dativ. 433
Phaedr. 232, d rj£eii; autot; ei« Siacpopdv. Prot. 335, a uoXXoi; t2t)
ei? dfwva Xofcuv acptxö fi.Y]v äcvQ-pcoTroi;. X. oec. 17, 2 TioAXaT? £Y][xi'ai;
rcaXaiaavxs«. Comm. 3.5, 16 nXeiVcas oi'xa? dXXr,Xot« öixd^ovxai. An.
2. 3, 23 oute ßasiXsi dvxt-oioupi.E&a xrj? dp/Yjjc, vSl- 2. 1, 11. Hell. 4.
8, 14. An. 5. 2, 11 oi aXX^Xoi; ~spt dvopaya9i'a; dvxs-oio üvxo. PI.
Phaedr. 263, a d|xcptaßr]xolj[XEv dXXrjXoi; xe xai. rjpuv atixo?<;. Th. 8, 81
"va oi zoXsjxiot xcu TiaaacpEpvsi w? piaXiata 6 ta ßdXXo ivxo, ubi v. Stahl.
PI. Phaed. 67, e oiaßsßXYjvxai (oi cptXoaocpouvTsc) iw ad)jj.axi, ubi v.
Stallb. Civ. 395, d -pvaTxa dvSpt Xo löopoufilv^v. X. Cy. 1. 4, 9 6
9eio« auTcjj IXoioopsTxo ty]V dpaauxirjxa 6ptov. PI. Eutliyphr. 8, b sxepo?
Exlptu otacpEpsxai. Dem. 18, 31 TroXeftetv xat 6 tacpspEsOai touxot?.
Hdt. 3, 49 etat aXX-r]Xoi<ji otacpopot, mit einander uneins. 6, 23 6 'Prfftou
tupavvo? ia>v oidcpopo? xotai Za'f/Xaiotai.
Anmerk. 3. Die Verben des Streitens und Wetteiferns werden auch,
oft mit TTpo; c. acc. verbunden, als: p&yeabai , vaujjia^Etv, tioXcjj.eTv , ccYtuvtCeaiHi
£p(£etv, oia'-pepeo&ai (X. Hell. 2. 4, 23) -poc xtva, wie im Lat. pugnare in aliquem,
Cic. pro Ligar. 4 contra ipsum Caesarem est congressus. Bei Homer kommt auch
iv.t c. dat. in d. Bdtg. gegen vor. E, 124 IrA Tpibcaai [x-r/eailai, vgl. 244. A, 442.
Y, 26. I, 317 fjidpv'/a&at ?T](otaiv et:' ävopdot, vgl. P, 148. — I1oXe[j.sIv c. acc. be-
kriegen, Dinaren. 1, 36 oi noXejr/joavxEs tyjv -6Xtv, häufiger b. d. Späteren, s.
Passow. Über die Komposita /. axaTroXEfAElv, dTcopidyea&ai, äva- c. acc.
s. § 409, 7. — Das Akt. XoiSopeiv, auszanken, schelten, wird immer mit dein
Akkusativ verbunden, z. B. X. Cy. 1. 4, 8 ol 5e cp6Xaxe? eXotSopouv au-öv.
4. Hierher gehört auch der Gebrauch des Dativs in Verbindung
mit dem attributiven Pronomen auxo? (meistens ohne Artikel), durch
den der Begriff der Gemeinschaft (samt, mitsamt, zu-
gleich mit) bezeichnet wird. lF, 8 dXX' auxoT; iituoiui xai apjxa-
siv aaaov üövxs? | ülaxpoxXov xXaia)[xev, samt Rossen und Wagen. I, 541
TroXXa 6' 07s 7rpoüsXu|xva ya|xal ßaXs Ssvopsa fxaxpd | aut^nv plC"fl3l xai.
auxoT; ovfteui |xr(Xcov. Y, 482 auxT] tttjXy]xi xaprj ßäXs. Vgl. 0, 24.
290. », 186. $, 77. u, 219. 9, 54. S. Ai. 27 icp&apjxsva? Eupiaxopisv Xsias
aTtdtcja? auxoi? iroi<xviu>v |-isxdxai;. Eur. M. 164 ov (sc. IüSOtiem) t.ot
k~((b vüpLcpav x' lai'ooijx' auxoT? p.£Xd9poi; oiaxvaiopiEvou?, ubi (160, 1) V.
Elmsl. Hdt. 3, 45 xa xsxva xai xa; -yuvaixa; 6 rioXoxpdxT]; e; xou; vsco-
aoixou; auvsiXiqcja; Etys stoipiou; UTTOTrpfaat auxotat xoTai ve wao 1 xo ui. 126
dTioxxsi'va; 6s puv r(cpdvtas auxtu itctcüj. 6, 32 xa; TioXia; ^vETrt'pLTrpaaav
auxoiat xoTai lpoiai. 93 xai atpswv vsa; xlsaspa; auxofai xoT; dvopdai
siXov. Th. 4, 14 TtsvtE (vau;) l'Xaßov xai puav xoutcov auxoT; dvopdai.
X. Hell. 6. 2, 35 ai os dirö Supaxouswv vtje; a^auai sdXtüjav auxoT? dv-
opdaiv. Cy. 3. 3, 40 tjxeiv siz xa; xd;si; auroi; jxscpdvot;. 1. 4, 8
uoXXou; (e'Xe-j'ov) ror, auxoi; xoi? utiroii; xaxaxpy][xviaf)y]vai. Ar. V. 170
drcoööcdat ßouXop.ai xöv ovov a-j-cov auxoiat xoT; xavöyjXioi;. Bei Späteren
zuweilen auch mit nachgesetztem auxö;. Ael. h. a. 2, 16 ftpi$lv
Kühners ausführl. Griech. Grammatik. II. T. 1. Abt. 2S
434 Komitativ- Instrumentaler Daliv. § 425.
auxais. 14, 4 äaxpdxoi? auxot;. l) (Zuweilen tritt die Präposition aüv
zum Dative. E, 498 [IyjvsXsuk • . auysva psaaov IXocjjev, .dn-/)pacEv 8s
yapd£e | ocutt) aüv j-rjXrjXi xdpv]. Vgl. I, 194. v, 118. Eur. Io 32 Xaßcbv
ßpscpo? . . auttp aüv «7751. 2) Selten in Prosa. Hdt. 2, 111 oTroirp-rjcaai
udaa; (-fuvaTxa;) aüv aüxrj x9j tt <S X t. PI. civ. 564, c £üv aüxotat xoi;
XYjpioi? IxxExprjaEaöov. X. Hell. 4. 8, 21 Ti^päv^v . . XapßdvEi aüv aür^
ttJ -yuvatxt. Vgl. 7. 4, 26. Cy. 2. 2, 9 6 vEavi«? sV.sivo; eiirexo tw
Xoycqiu aüv auxco xcp ftiipaxi.)
5. In ähnlicher Weise bezeichnet der Dativ in militärischen
und verwandten Ausdrücken die Truppen, Schiffe u. s.w. als
Begleitung des Führers. So besonders bei Verben des Marschierens.
Ebenso gebraucht das Lateinische den Ablativ, doch nur in Ver-
bindung mit einem Adjektiv oder attributiven Genetive. Dergleichen
Dative sind: axpaxtp, axoXcp, rJ.r^E.1, axpaxiwxai;, Einreucn, vauaiv u. a.
X, 161 Y] vuv ofj Tpoir(dev dXwpEvo? ivödo txdvst; | vrji xe xat exdpotai;
Hdt. 5, 99 01 'AÖYjvaTbt daitxovxo etxoat virjuat. 6, 95 ettXeov £;axoaiTQ«i
xptrjpsat I; xrjv Icovi^v. Th. 1. 61 iTtopsüovxo xptaytXi'ot? psv OTrXtxai?
£auxu>v, tTtatsuat oe EQaxoat'ots. 102 AÖYjvaibt TjXfrov TtX^frsi oux oXtfco.
2; 21 laßaXtbv axpaxio ll£Xo-ovvY]a£iov. 4, 1 01 Aoxpol xcp tt e ^ to dcrceya>-
prjaav. 39 01 FlsXozovv^aioi dvEyiüprjaav xco axpaxtp. X. An. 1. 7, 14 ivxs'j-
Oev 6 Kupoc ^eXaüvEt auvxExa-ypevtp xcu axpaxEÜpaxt iravxt. 3. 2, 11
IXilovxtüv FlEpatov TtapTtXrjilEr axoXtp. 7. 3, 43 fjrjjojjiai toi? i-^otc,
praeibö cum equitatu. 7. 6, 29 ftappaXiux; rjptv icpeiirovxo 01 -oXeptot xat
tTciitxtp xal TreXxaaxtxio. Vgl. 2. 2, 12. Hell. 1. 4, 11 'AXxtßtdör]?
xaxsrcXEuaEv st; fldpov vaualv Etxoatv. Cy. 1. 4, 17 xoi; iTciroi? -poaeXdaa;
arpö; xd xtov Mtqocuv <ppoupta, ubi v. Fischer. Ebenso Th. 7, 25 xtov
'Adrjvai'tuv Trpoaooxt'piDv ovxtuv dXXr) axpaxta, u. 2, 7 A&rjvat'oo; ölysaftat
pta vrji (sc. xaxaTiXEovxac, vgl. 6, 52). Zwischen der komitativen und
der eigentlich instrumentalen Auffassung kann man schwanken bei den
Verben des Kämpfens, Siegens u. a. Lys. 21, 1 vurjua; dvoptxtu yoptp,
mit einem Männerchor.3) 2 dvöpdat yopYj-ftov. 4 lyop-rj-fouv uupptyt-
axat?. Ps. Andoc. 4, 20 dvxiyopr^o; rjv 'AXxißtdo-Q uatai, mit einem
Knabenchor. Lys. 2, 52 Ivt'xtuv payopEvot anaaav xy]v Sövaptv xr,v ixst'vtov
xoii; y]oy] dar£tpr)xöcn xat xot; ouiito ouvap.Evou. X. Cy. 3. 2, 11 6
6e Kupo; xoT; ^apouaiv (xexxoji xe xal Xtöoxöpot?) !xeiyi£ev. Hell. 5.2,4
xdcppov cupuxxe toi; plv Y)p.ia5ai xtuv axpaxttoxtov Trpoxaftrjplvot; . ., xoi? 0
TjptaEatv ip^a^opsvot?.
An merk. 4. Zuweilen jedoch tritt aüv, auch d[xa zu dem Dative, t, 173
atixip i-(iu aüv vtj£ x1 ^pr) xal £p.ot; Etapoiatv | iXrKov xtovo' dvSptüv 7TetpTj<J0[xai. Vgl.
i) Mehr Beispiele b. Lob eck ad Phryn. p. 100. — 2) Vgl. Lobeck 1. d.
— 3) Ebenso inschriftl. vtxäv ttcüoIv t) ävopdotv, vgl. Meisterhans a. a. O.
S. 168, Note 1415.
§ 425. Komitativ- Instrumentaler Dativ. 435
A, 183. X. An. 1. 8, 1 ßactXsu; ouv axpaxs'jij.axt -oXXiö Kpoaipyzzai, ubi v. Kühner.
Vgl. Hell. 1. 4, 9. 10. 4. 5, 5. 11. 12. 8, 23. Hdt. 6, 118 Aäxis jropeuöuEvo« au.a xtö
axpaxcü i; x^v 'Aafyv.
6. Überhaupt können begleitende Umstände durch den
Dativ bezeichnet werden, a) ;, 253 sVXEOLiev Bopi-Q dvEpup dxpaEi xaXw,
mit, unter günstigem Nordwinde, vgl. Hdt. 6, 139 insiv ßoper, dvELiw
auTr(u.£pov ^av'JJ/j vtjo« ix xtJ? üfistspr,; Ic ttjv rjLtsxEpTjv, tote -apaotuaotiEv.
So auch A, 418 tcu je xa/rj afcfl texov Iv iis-fapotaiv, vgl. E, 209.
t, 259, mit einer bösen Schicksalsbestimmung (gleichs. unter einem bösen
Sterne), cum calamitate, zum Unglück. Eur. Suppl. 10 txTrjpi daXXtp
:ipo:nuTvou:j' ifxov yovo, mit bittflehendem Ölzweig. X. An. 7. 7, 6 YjuXi^saÖE
£7xe-/aXivü)jj(.!vot; rot? uiroi; mit aufgezäumten Pferden. Th. 8, 27
dteXsi ttJ vixTj d-6 rr? MiXrjxoo dvlcjtr^av mit einem unvollständigen
Siege. 5, 13 'AHrjvat'üJv t^qi^ d-sXrjXuööxtuv mit einer Niederlage, cum
vidi discessissent. b) T, 2 Tptös; jjiv xXa?-^ x Ivotctj t' üoav. Z, 301
cd o' oXoXu-fT, Tracrat 'Aö/jvr, /eipa; dvEjyov. a, 199 cpdÖTTco ijrspyofj.Evai.
A, 412 aito-T) t)jo. A, 555 d;tovÖ3cptv Ißrj tetiyjoti {}uL».tp. £, 320 viiij
ö' iTcsßaXXsv i;j.dcf9X7jv mit Verständnis. Hs. op. 104 (vosoi) cpoiTuiai xaxa
dv^Toicu cpspousai | criTrj. Th. 2, 85 öpYT] dnEaTsXXov. X. Cy. 1. 2, 2
ßia e?5 oixi'av -apilvcu. 4. 2, 21 iidiasv pwttr, xai ftuixiili Int tou? ttoXe-
[xtou;. An. 1. 7, 4 xpau-j-r) tcoXXtj ini'aaiv. So viele adverbiale Aus-
drücke: 8ix7), IrcifieXeia, xojjliS^] (eigtl. mit Sorgfalt, daher: gar sehr),
iracfffuSta X. Hell. 4. 4, 9, mit allem Eifer, cr-ouof, mit Mühe, aegre,
schwerlich, x6a|xw in Ordnung, z. B. v, 77 (meist negiert: ouösvi xoajxiü,
z. B. Hdt. 8, 60), öY/fi7 duplici modo, Et'xrj, temere, f)<J°XT)> ruhig, toutoj
tcu TpcWw, aXXio Tp., TiavTi Tp., ooösvl Tp. U. a.
An merk. 5. Zuweilen tritt zu dem Dative die Präp. cjv, als: a'jv Stein
Hdt. 1, 115, a'jv te'/vtj, ojv xor/Et, a'jv ußpet u. s. w. -oieIv xt, s. Passovv IV.
S. 1G57, b.
B. 7. Der Dativ bezeichnet als Instrumentalis im eigent-
lichen Sinne das Mittel und Werkzeug (Womit? Wodurch?).
B, 199 tov crxY]-Tpu> IXdaactxE. £, 316 ifiaasv jxdjTqi. x, 121 ßdXXeiv
•/Epjxaö iot?. So ßaXXEiv Xi'öot? Th. 4, 43. dxovrfCeiv at/ixai; Pind.
J. 1, 24. X. An. 1. 5, 12 nrjst t9j dcivir). t, 82 £\$s.y o' Iw-^itap cpspo-
[XY]V OXOOT? dvIfJLOlStV | -OVTOV Itü' fyftuOSVTOt. X. Cy. 4. 3, 21 6 [X£V
(trc-oxEvTaopoc) ouoiv ocpftaXfxotv zposcupaTo xai oyoiv curotv rjxouev' lytu
6e TETTapji jjlev öcpdaXjxoi? T£X[xotpoufj.ai, TETxapai oe toai 7ipoaicf9rj70ii.ai'
TcoXXd -fdp cpaai xai tünov dv&pibrcot; toi; öcf&aXfxo?? rcpooptuvTa otjXouv,
rcoXXd 6e toi? tuai Tcpoaxoüovxa uifjitaivEiv. 18 icpovoEtv s;a) TiävTa ttJ
avdpcDUtvfl 7viü(j.7], Tat; 6e ^Epaiv 6r:Xocpop^aiü, o!töco[xat 6e Ttu ircrctu,
xbv o' ^vavTiov dvaTpE^to t^ tou ircrcou ^uit'o- Comm. 4. 2, 9 at tcüv
aocptuv dvoptov Yvt"!J-al ^PST^ ttXoutl'Couui tou? xexttjijlevoo?. PI. civ. 430, a
436 Komitativ - Instrumentaler Dativ. § 425.
liiatöeuofjLEv (xou; orpaTttüxa;) jjLOuaiXT] xai ^uixvaoTixT). Hdt. 8. 607 3
MeYapotat xsp6aveo|xev Trepieouoi, durch die Erhaltung von Megara, st.
des gwhnl. &£, omö c. g. Vgl. Eur. H. f. 603. Hdt. 4, G7 (|xavxie;
l'xuöecov) fxavxe'jovxai ^dßooiai {tsiv7]<ti, virgis salignis divinant. X. Cy.
o. 1, o7 ort oax iueto 7rpo3Y)xeiv ouoevi apyrjc, . . toi? Trpo£tpr]|j.£vot? rraat
orjXov. Ganz gewöhnlich b. d. Passive, wie im Lat. d. Abl.7 als:
X. Cy. 3. 37 19 ai fxayai xpt'vovxat jjlSXXov rat; 'Vj/ou? yj xat? xtov
a(o|xaxtov pwjxat?. — Auch Personen und persönliche Wesen
werden bisweilen als sächliche Werkzeuge aufgefasst und treten
dann in den Dativ. S. Ant. 164 ujjlS; o' i-fw TiopiTroiaiv . . IrreiX'
txssdai, per nuntios. Ph. 494 toi? i-j-fjLevoic, IrreXXov aüxöv. Ai. 539
rtpoaTröXoic cpuXaaaexat. Eur. Heracl. 392 (^xpaxrj'yov ypyj) oux d^ieAoiai
xou; ivavxi'ou; opav. Th. 1, 25 Kopivfh'to avopt 7rpoxaxapyö|AEVot twv
lepcSv, ^>er virum Corinthium rem divinum auspicantes, s. Poppo-Stahl.
X. An. 6. 4, 27 sVjxxspeuov cpoXaxxö|j.£voi ixavoi; <puXot£t. 1. 8, 1 IXauvtov
(intr. reitend) topouvxi xto t;r-to. Vgl. Hell. 4. 5, 7.
An merk. 6. Über den instrum. Dativ b. Substantiven s. § 424, 4;
über C'?iv ßfw, OEtaat cpoßm, euoeiv uttviu, ärroftv^axEtv ftavdxip, yafpEtv T;oovaT; u. s. w.,
pxtv ooctxt, vfcpiiv yp'jaüi u. s. w. s. § 410, A. 4. u. Nr. 3, a).
Anmerk. 7. Soll die Beziehung des Mittels bestimmter ausgedrückt werden,
so wird die Präp. S toc c. gen. gebraucht, als: öpiöp.ev 8i' o^DoiX^tJüv, dxo'jop.Ev 8i'
o>x(ov, vermittelst der Augen, Ohren. In ähnlichem Sinne, doch mit wesentlich
anderer (räumlicher) Auffassung erscheinen ausserdem folgende Präpositionen,
besonders in der Dichtersprache : 'Ev: 8ta<pgpetv xiv( u. Iv xtvt od. irrt tivi. 'OcpftaX-
p-oT?, mit Augen, u. poet. ev öcp&aXjxoT? od. i\ op-M-^atv vor Augen, öpäv, z. B.
A, 587. T, 306. S. Ant. 764. Tr. 241. 746. 2ir)pia{vetv, BtjXaüv xt xtvt u. inquaivetv
Iv Upotf, iv oupavtot? oYjfAEfoti;, iv ctcuvoT?, iv cp^at; X. An. 6. 1, 31. Cy. 8. 7, 3,
ebenso orjXov iazl xt ev xtvt 1. 6, 2, itupt xotfstv u. poet. iv Ttypl xafstv i>, 38.
Pind. N. 11, 17 iv Xoyoi; atvEtaöat. 0. 1,15 dtYXatCE3&at ptoucixäs iv du>x<p. J. 4, 27
xXiovxat ev xe cpopjjLtYYEcatv iv aoXtüv xe naptcptüvotc öuoxXat?. P. 2, 8 äY^vctiaiv iv
yepotv iSdpiaaaE iccuXou;, unter den Händen, s. Dissen. S. Ph. 60 o iv Xtxat?
oxsfXavxE? i$ ofxcuv ixoXeiv, auf dem Wege der Bitten. (Dagegen 983 ß(oc oxeXoüot
oe, mit Gewalt.) 102 ev SoXw dt^Etv (dagegen 107 SoXtu XaßsTv). 1393 iv Xoyot?
-Efftstv (dagegen 594 Xo^w TtEtoav-E«). Ai. 488 oöivovxo; iv rcXouxtp (dagegen Eur.
El. 939 xotot yp-r)p.aat oöivtuv). Ant. 961 tyiüwv x6v ftsov iv xspxopifot; yXcoacat?,
in verletzenden Hohnreden = indem er sich verletzender H. bediente. 1003 oTctüv-
xa; iv ytjXatotv äXXrjXou;. Aeiv xtva osa^ou und oft (auch in Prosa) iv Seofj.oi;.
Suv: Pind. P. 10, 57 'iXno^at . . xov ' ImroxXEGtv Ixi xai p.äXXov auv äotoat; . .
fta-qtov iv aXi£i th}oe;j.sv iv xai rraXatxEpot;. Theogn. 237 oüv itXEpotj Trtuxäaöat.
S. OC. 1663 auv voaot; öXyeivö; i^ETtipiTTExo (exspirubat). OR. 17 auv YTjpa ßapeic
(Ai. 1017 iv YTlpa ß^pus). 'Tttö: B, 374 ttoXi; yspotv u cp' f^Exsp-rjatv äXoüaa, unter
unseren Händen. Eur. Suppl. 402 'ExeoxXeooj öavovxo? . . d8eX»oü yEtpt I1oXuve(-
xo'j; utto. B, 860 iodfiTj Otto yspot roStoxEo? Ataxfocto. 'Ar: 6: Q, 605 ino ßtoto
kec&vev. Vgl. 8, 279. PI. leg. 832, e ö$utt]? owpiaxo? •fj dtKÖ xtüv no8(5v. Dem.
4, 34 ä7i6 xtüv ü(JEXEptuv üp.tv ttoXeixe! oufAfidyiuv. Daher änb axoaaxoc, dnö YXtosavj;
eJjieiv. 'E|: S. Tr. 875 ßsß-rjxs AYjdvstpa xtjV Travuaxdxirjv | öotüv äiraotüv i$ dxtvVjxo'j
§ 445. Komitativ- Instrumentaler Dativ. 437
jto86?, vgl. Ph. 91, ubi v. Wunder. 88 Scpuv ~jäp oöSev £x te^vt)? Ttpdcaaeiv xan«)?.
563 tu; £x ßfa? |x a£ovte; t] Xö-pts TiäXtv; El. 455. S. d. Lehre v. d. Präp. *)
8. Hierher gehört auch der Dativ bei dem Verb yprjafrat, sich
eines Gegenstandes, gleichsam als Instruments, bedienen, und bei
dem Verb vo|xi£stv (jedoch nur in beschränktem Gebrauche), eigent-
lich woran gewohnt sein, daher gebrauchen, wovon Gebrauch
zu machen gewohnt sein, sich einer Sache als eines Bestehenden,
Herkömmlichen bedienen. (Vgl. Passow.) 7, 266 <ppe<ji 701p xlxPriT'
or/a&Tjffiv. Eur. M. 347 xst'vou; 81 xXatto Juixcpopa xsypT)|xsvot>;. Hdt. 3, 117
ouxot cuv, oi-ep Ijjnrpoailsv £ü>0sa«v ypaaftai xüj uoaxt, oux lyovxs; aux(u
ypasöat, aufi/popr) fi^aXir) otaypECDvxat. PI. Phil. 51, a [xapTuui xaTaypojjjiai.
Phaed. 110, b ypcufAotxa, oT? 6r| ot 7pacpst<; xaxaypcovxat. Isoer. 4, 9 TÖ
Iv xatpcjl xauxat; (tat; Tipä£sai) xaxaypTjaajftat. Dem. 18, 150 xevtj Tipocpä-
uet xateypcu. Nicht selten tritt ein zweiter Dativ als prädikative Er-
gänzung hinzu. Eur. M. 240 Sei (7uvatxa) |j.avxtv elvat, fj.7] fxaöouaav
oixo&öv, otcü ptaAtaxa yprjasxcu suveuvext], quo USUrct Sit marito. So
ypü>fj.ai uot Triaxtp cpt'Xtp u. w? u. 9., wie im Lat. utor te fido amico u.
ut f. a., jenes de eo, qui vere habet fidum amicum, dieses de eo, qui
putat se habere fidum amicum. 2) Hdt. 2, 50 vofit£ouai Afyurcxtoi ou<$'
rjptuat ouSev, sind gar nicht gewohnt an Halbgötter, d. h. deren Kultus
besteht nicht bei ihnen. 4, 117 cpwvf, vojju^ouat SxufhxTJ. 4, 63 uai.
ouoev vo|xi(ouat. Th. 1, 77 oute xoüxot? (Tot? vopu'jxot;) yprxat oufr' ot?
Tj aXXr] EXXa; vojjli^ei. 2, 38 ovycoji xat öuji'ai; otsxYjat'ot; vo|ju£ovxe;.
An merk. S. Kaxay pfjaft at u. ötayp- in der Bdtg. occidere (eigentl.
verbrauchen) regiert den Akkusativ. Vgl. Hdt. 1,82. 117. 6,135. 1,24. Th. 3, 36.
X. Comm. 4. 2, 17. Antiph. 1, 23. Xpvja&ai = w& c. acc. findet sich X. Ag.
11, 11 tg fjieyaXowpov o'j ouv ußpet, äXXa o'jv yviop-r, EypfJTO zwar in allen edd.,
doch ist sicher zu ändern.
9. Der instrumentale Dativ steht ferner bei den Verben strafen
mit, übertreffen in, geschädigt, getäuscht werden an, in
etw., beurteilen nach, schliessen aus etw., als: xoXa^stv, £t)|ai-
ojv — xperrsfv, vtxav, uTiepßaXXsiv, irposystv, öia'fEpstv — ßXättxsaöat, acpäXXE
a&ai, 'jisuostjöai — [/.ExpEtv, axaöptaadat, xptvstv, eixa£eiv, Y^vcoaxeiv, xsx;xai-
pEa&ai. Hdt. 6, 21 l'C,T)ii i'coaav pttv yi^Gt opayp.TJai. Vgl. 6, 136. Th.
4, 65 xou? jxiv cpu7Tj (exsilio) e^Tjixiwcjav. PI. Polit. 297, e ftavaxco
CTjfjitoüciöat. Ebenso xoXaSeiv tiva ftavcfccp. PI. civ. 492, d. Th. 7, 63
XIU TtE^OJ iKlXpaTElV. X. Hell. 7. 3, 6 O'JXOI TltXVXa? avÖpcüKOUi; UTIEpßE-
ßXrjxaat TÖXpiyj te xat [xtapt'ot. 7. 1, 4 IptTisipia 7£ tioXü irpoEyEXE xcjv
aXXaiv. Comm. 3. 9, 1 6pto h xot« auxot; vojjloic xe xal Idsai xpEcpojxEvou;
i) Vgl. Matthiä § 396, A. 2. Wüllner sprachl. Kas. S. 80 f. Dissen
ad Pind. J. I, 25 ed. Boeckh. Wunder ad S. Ph. 60. — 2) S. Kühner ad
Xen. Comm. 2. 1, 12.
438 Komitativ- Instrumentaler Dativ. § 425.
tzoXü oiacpEpovxa; «XX^Xtuv xöX|xr(. Hdt. 7, 9 <peuad7)vat 7vti>|j.7). PI.
Polit. 278, a <];• oö£t} xe xal X6fio. Th. 4, 73 tw ßsXxi'jxip xou 6t:Xixixou
ßXa<pd>)vai, ubi v. Poppo, „amissa praestantissima gravis armaturae
parte detrimentum accipere." 2, 65 o<paX£vTe« «XXr, xe -apacxsuT] xal
xou vauxtxou xtu 7iXetovi fxoptco. 6,10 acpaXsvxtuv dtrtöypsco ouvä[i.Et. 4,18
TfvtuuT) acpaXsvxs;. 6, 78 7vtü|j.7] djxapxsiv. PI. Lys. 215, C apa -;e
oXto Tivi £ ;aTiaxu)[x stta| Hdt. 2, 6 Op-pirjai fjLSjxsTp^xaui xtjv vwprjv.
Th. 3, 20 cuvsfJLexprjaavxo xai? EVißoXau (ordinibus) xwv -Xtvdtuv.
E, 182 asTu'oi 717 vtuaxtov. Hdt. 2, 2 xotoüxto axadfxT]<jd[j.svoi TTp-rj-fpiaxt,
ex tali re judicantes. 7, 11 et ypr) axafrpiiusaaftai xoiai uirapYfxivoiai
e; izet'vtuv, e# ns, qaae ab Ulis fieri coeperunt. Ib. 237. 3, 15. 7. 16, 3
xt| arj eVörjxi xexfxatpojxevov, e veste tua Judicium faciens. Th. 1, 8
•yvtuaösvxE; xr, axeurj Ttuv oirXtuv, agtliti armatura. 9 sixd£eiv ypr] xal
xaüxT] xrj axpaxsi'a, ola rjv xd rpo aux-JJ;. X. Cy. 1. 3, 5 xi'vt oy] aü xexjxai-
pö|xevo; Xlysiej Hier. 4; 8 ou xto dpiftpup outs xd rroXXd xpi'vExai ouxs xd
ixavd, dXXd Trpö; xd; ypTjaEi?. Vgl. 1, 17. Dem. 9, 10 xoux' ipsJ, eiiiEp
ot; Trpo; xou? aXXou? 7rs7roiYjxe osi xsxpiaips aftai. Daher die adverbialen
Ausdrücke: xw Xö-^p, xw IpYtp, z. B. Hdt. 6, 38, ferner xtp ovxi, xtj dX-rj-
dei'a, Tipocpdaei (neben npöcpaaiv), ov6u,an, dem Namen nach, seltener
= ovo[j.7, mit Namen, namens. Th. 3, 10 auxovo^oi ovxe? xal IXsü&Epot
xtu 6vö(xaxi. 6, 10 6vöu.axi cntovSai eaovTai. X. Hell. 1. 6, 29 isxpaxrj-fei
auxtuv ^dfiio; övifiati 'Iir-su:. Hdt. 6, 58 dpdhxtu (certo numero) l', xb
xf,oo? (exsequias) livai. Vgl. Th. 2, 72.
Anmerk. 9. Einige der genannten Verben werden auch mit der Präp. it-
und d7iö verbunden, so namentlich xexfj.afpsa9cct X. Comm. 3. 5, 6. 4. 1, 2. Th.
1, 10 (olixat) omXaofav dv xt,v o6va4iuv eJxdCsaftai gctto xfjs coavspä; o'Leous xfjs
^öXeto;.
10. Auch der Stoff und die Bestandteile, woraus etwas
besteht, sowie der Preis, durch den etwas gewonnen wird, werden
zuweilen als blosse Mittel betrachtet. 8, 616 = 0, 116 xPU5tP ?J'
iizl yet'Xea xsxpdavxat. x, 563 ai jjlev -j-dp (utiXai) XEpdsaat XEXsüyaxai, ai
0 iXecpavxi. Theocr. 1, 52 dvöepi'xsaai x<zXt)v TrXexet dxpiöoörjpav.
[Über psiv uoaxi, vi?eiv ypuatu u. dgl. s. § 410, 3, a).] — x, 227 TrspövY]
ypujoio xsxuxxo | auXoiaiv oioupioiai. Z, 243 oojxov TTEpixocXXI' txovev, |
Seax^; aidotiarjUi xexuyfXEvov. X. Cy. 6. 1, 29 7roXe;j.icjXTjpi7 xaxsaxEudaaxo
o:p[j.axa xpoyot; xe tV/upot; . . a;oi( xs fxaxpoT;. — a, 430 xr,v tioxe
AaepTTTj? Ttptaxo xxedxEautv £oTatv. Vgl. ?, 115. 452. H, 473 IvOsv ap'
otvi'^ovxo . . | aXXoi fxev yaXxw, ctXXoi 0' a'i'fttuvt aiÖTjpw. Vgl. § 418,7.
11. Ferner wird der instrumentale Dativ gebraucht, um einen
Grund oder Beweggrund, eine Ursache zu bezeichnen (wes-
wegen? weshalb? wodurch? woraus?), als: cpößtp dryjXöov?
eüvoi'qt, döixt'oc, ußpEi roiEiv xi. A, 150 tpeu-^ovra; dva'/XT], aus Not. [jl, 342
§ 425. Komitativ- Instrumentaler Dativ. 439
Xip.(p ftavseiv. 0, 390 l-(ik<xa<3t oe ot cpt'Xov iryrop \ -yqboaü VTr T, 453 oo
(j.£v 7ap (piXoTYjTi Y exeuftavov. ö, 324 ftsai pivov aiöoT oixot exdffXYj.
?, 206 &eö? w? xiexo ör|(xci> | oXßco xs TcXoüxip xe xai uiäai xooatXtp.otffiv.
PI. apol. 26, e MeXvjTo? ooxeT xf^v 7pa<pv]v xotöxr-jv u ß p e i xtvt xai dxoXaaia
xol vsottjti 7pd'}aff9at. Hdt. 4, 16 xd xaxoTrspfrs iXefe dxorj, durch,
von Hörensagen, vgl. 1, 171. 2, 29. X. An. 5. 8, 2 £1751 drru)XXöp.Et)a.
Th. 3, 98 toi? T:E7rpa7[jL£voi? cpoßoöuEvo? xou? 'Adrjvat'oo?, wegen des
Geschehenen. 6, 89 i'va jj-tj yetpov xa xoivd -r tp utcotixco p.00 dxpodffrjffÖE.
6, 33 'Ad^vaTbi icp 7j|xd? ro/Xrj axpaxioi ü>pp.T1vxai TTpöcpaaiv piv T^EffxatcDv
$0 |i|ia)( t'a xai Aeovxi'vojv xaToixi'usi, xo Se dXrjdE? SixeXfa? lirtf) 0 jxt'ot,
wegen des Bündnisses und zum Zwecke der Ansiedelung, vgl. 3, 82 xrj
tojv ivavxitflv xaxaxjet (Zweck u. Grund). 1, 123 xr,; aXXr)? EXXdSo? Trdjrj?
CUvaYcüvio'jji-lvrj:, xa (jlsv cpoßtp, xd oe ojcpEXta. Hdt. 1, 87 £70) xaoxa
£7rpYj£a xr] aTj pev eooaijxo viTp TT) Iuecouxoo oe xaxo oaiu 0 vir,. Eur.
Ph. 1043 ypövco 6' Ißa | Iloih'at? diroaxoXocratv Oföt'noo?, wie im Lat.
Pythiae jussu. X. An. 1. 5, 13 dn:opoovxs? xtu Trpd7p.axi. Namentlich
bei den Verben der Gemütsstimmungen, als: yat'pstv, Tykaöai,
TEpTTscilai meist poet., d7dXXsaöai, 7EXdv dramat., Iitat'peafrat, 7aoptav Dem.
18, 244, 7aopidad«t X. r. eq. 10, 16, 7aopouffftat, yXtcdv poet. u. sp.
pros., übermütig sein, Xo-Elaöat, dvidfföai, xotXXtoTn'^Eaöat, sich brüsten,
aE|j.v'jv£a9a!, prahlen, dvid^stv xxedxsfffftv nur 1, 300, rrEpiYjpExxEtv, Hdt.,
unwillig sein, d^siv, d/^övsadat poet., döopstv, ffxsvd£etv poet., doTJoat ep.,
überdrüssig werden, ix-X^xTscftcxi, xaxa-; öaupd^stv selten, orfaffftat seit.,
iXiu'^eiv; axlp7Eiv u. d7aTrdv, dpesxEffilai, dpxstfföat (alle vier: mit etw. zu-
frieden sein) 5 aYavaxxEiv, yaXETiaivEiv, ouacpopsiv Eur. Andr. 1234, yaXET;<o?,
ßap£u>? cpIpEiv, dsyaXdv Eur., ayfteadai, a?c?yuvec?öai u. a. 6, 239 pöfroi?
xEpTTsa&E. Auch m. persönl. Dat. H, 61 dvSpaeri Tep7top.evoi. Vgl.
v, 61. 0, 335 00 7«p ti? xot dvtdxat Ttapeovxi. Hdt. 6, 67 dX77)ffa? tcu
iTrEiptuxrjjjLaxi slrE. 3, 34 oox d pegxo (xevo? (content US) xrj xpt'fft. 4, 78
öiaixvj ouoapcu? r^psaxeTO Sxodix^j. 9, 33 ouo ooxa) Ixt Icprj dpxESfföai
toutoui jAouvoiai. Th. 2, 68 o6x dpsffx6p.evo? xrj lv Ap7et xaxaaxdffst.
4, 85 Oaop.d£<D x-rj dTtoxX-rjcjEi jjloo xtuv ttuXüjv. Weniger auffallend b. d.
PaSS. Th. 7, 63 XT|? X£ <pü)VT]? Xr; ^ItlOTTQJXT Xa! TWV XpÖlltoV TT] ptp.T]ffSl
ittao [xd^Eaö e. 3, 97 xr] xöyr| IXirtaa?. Isoer. 8, 6 <jx£p7etv xot?
-apooiiv. PI. Hipp. maj. 295, b ax£p;co xrj Ip.-?) tu^tj. Dem. 1, 14
0701717) ff a; xoT; TCSTtpaYfJievoic. X. An. 1. 3, 3 ycxXETKo? <p£po> xot?
Tiapooat Trpd7p.otfft. Hell. 3. 4, 9 ßaplw? cpspcov x-(] dxtpt'o:. 5. 1 , 29
yaXsuco? ecpepov xto itoXEpco. Comm. 2. 1, 31 toi? p.4v TtE7Tpa7|x£vot?
aiay uvojjle vot, xot? oe Trpaxxopevot? ß c.p ov opevoi. 1. 3, 3 01 ileoi xott?
Trapd tcüv EuffsßEaxdxojv xtpLat? pdXtaxa yaipoostv. 7, 52 yatpE 0 A9tj-
vatv) TTE7rvo[jL£vio dvcpt 61x310). Vgl. M', 556. PL Hipp. maj. 285, e efxo-
xcü? 50t ycxipoofftv 01 AaxEOatp-övtot, axs TtoXXd s?86ti. X. Cy. 2. 4, 9
440 Komitativ- Instrumentaler Dativ. § 425.
otav Ttvl dYasOtu tcSv axpantoTojv. 6. 4, 9 d^aailet? toi? Xo-yot?. Vgl.
Conv. 8, 29. PI. Synip. 179, d d-j-aa^evTe; tw Ip7<p, ubi v. Stall b.
(sonst nicht b. PI.). X. An. 5. 5, 24 ^aXsnaivovxe« toi? eZpYjfAevoti;.
5. 7, 20 YjydopeHa toi; ^e^evr^ivoti;. 6. 2, 14 dduptuv toT; YE7Evr)pE-
voi;. PI. Theaet. 176, d d-fdXXovTat im övei'Sei. Leg. 716, a iq ypyp
paatv iTtaipöjxevo; y] xijxat? rj xal acopaxo; Eupopcpt'a. Phaed. 63, b oux
dfavaxTcuv tw davdxoj. S. Ai. 1043 xaxo?? ysXaiv, vgl. 956. Eur.
Tr. 406. Ar. Eq. 696 r^a^r^ dnetXaT«, iyEXaaa <|»oXoxop-tat;.
Annierk. 10. Zur bestimmleren Hervorhebung des Grundes gebraucht
die Sprache Präpositionen, am gewöhnlichsten otd c. acc, wegen, als: Std
toüto, propter id, oft auch 6 716 c. g. Hdt. 3, 104 6tco toü xa6(j.a-o; et fi6p(i.7jxe?
dcpavlsg -jivovtcu &jiö yTJv. 1, 85 6ttÖ oeou; xal xaxoü <pcuvT,v Ippirjlfs; poet. d[Acp( u.
7iEp( c. tf. Eur. Or. 825 tfavitou yöcp dpspl cpoßw TuvSapl? i&yrpz, ebenso nept
cpoßuj, 7tepl ydppLari u. s. w.; seltener tc e p t c. r/. Eur. Andr. 490 xxefvet §e tt(v
xdXaivav . . epioos ünsp, vgl. Suppl. 1125. Vgl. d. Lehre v. d. Präpos. Die Verben
der Affekte werden häufig und einige gewöhnlich mit lizi c. dat. verbunden, als:
yaXs-(ü; epepetv, «XyEtv, <3TEvd£civ, &yak\z<s§ai, E7tatpEa9at, dvtctoöat, Xu7iEta9at, aTspYEtv,
9aU|Ad£etv, öa'jij.-iCesilat pass., dyotvaxrerv, ata/jjvco&ai, d'yüsailai, ycdpstv, T]3ea&ai,
YeXäv erf tivi; seltener sind andere Präp., als: dcXyEtv, dYotvaxtEiv 8 1 d -1, d'yiteailat,
dyavaxTEtv rcepi TIV05. S. Tr. 1118 f. 06 ydo dv YvotTj; £v ot; yatpstv T:poö'j|X7j
xdv oxots dXYEtj [j.dtT)v. S. d. Lehre v. d. Präp. — XxepYetv wird auch oft
und dYarcäv gewöhnlich mit dem Akkus, verbunden; auch sagt man ßapsuj?,
yaXzKÜic, mlpeiv xt.
12. Unter Abschwächung des instrumentalen Sinnes bezeichnet
der Dativ als sogenannter Dativ der Beziehung (neben dem weit
üblicheren Akkusativ, vgl. § 410 nebst Anm. 19) den Gegenstand,
woran oder worin sich ein Zustand äussert. X. Comm. 2. 7, 7
tayÜEtv toi? awpit. Cy. 4. 1, 8 öts^Odpöat Tat? -fvcöpatc. S. OR. 25
(tcoXic) cp&tvouaa ptev xdXu£tv iy/Apnoi^ yllovoc, | cpdtvouja o' d^E Xat? ßou-
vofxot?. Besonders bei Adjektiven. T, 193 f. pet'cüv piv xscpaXiQ
AYapspvovo; ATpetoao, | EupÜTEpo? 0' copotatv. a, 234 ßt'r] 0' oye tpipTepo;
-^sv. Th. 5, 43 dvr)p TjXtxt'a Iti veo?. Ps. Isoer. 1, 20 tco p£v Tpouep
-p'-jvoo cpiXoitpoarjYopoc, x 10 X6710 0' suiipojfjopo;. X. Comm. 2. 1, 31
vsoi p£v ovts; toi; atüjiaatv douvaTot etat, TtpsaßuTEpot 6e -(Evopsvot Tat?
<\>oya.X<; dvorjTot. Cy. 2. 3; 6 i-(d> oute Ttoat'v £tpt Tayü? oute yEpatv
tayupo?. An. 2. 6, 9 aTuyvo; fjv xal tt) (pcovjj Tpayu;. Ähnlich Hdt.
2, 74 ocpiE? pE-ydilet aptxpot. 6, 44 tiX^&e'i iroXXd?.
13. Endlich wird der instrumentale Dativ gebraucht, um bei
Komparativen und Superlativen, sowie anderen Ausdrücken,
in denen der Begriff einer Vergleichung liegt, das Mass anzu-
geben, um wie viel ein Verbal- oder Adjektivbegriff grösser oder
kleiner als ein anderer ist. Hdt. 1, 184 ^Ept'papt; ^eve^at tcsvts rcpoTEpov
S^EVETO TT)? NtTWXptO?. So: TloXXcp, 6X17(0, piXp(i), TOOOUTlp, 0(j(p pEl^CÜV,
öXt^cp upoTspov. Hdt. 1, 178 6 ßauiXrjtoc ^yu; tou pETpt'ou ItjTt tit^^eo;
§ 426. Lokativischer Dativ. 441
jjlI^wv xptcl SaxxuXoun. 5. 92, 5 iroXXco luXsi'axou«. 8, 42 tcoXAc» rcXeove?
v£e; . . via; ~oXXw itXei'aTa?. 6, 89 uaxlpTjfjav YjjxspTj |xqj ttjc aü"cxEip.EvYi;,
um einen Tag kamen sie später, als bestimmt war. 106 röXi Xo^tjAcp t]
EXXäc -yi-yove dbdsvEcjxlpYj. PI. civ. 330, b dyartu, iav jjlyj ^.axxa) xctxaXi'-co
xouxotat, aXXä ßpayei -ys xivi jiXeio) yj TrotpsAaßov. 373, e oy xt afiixpw,
dXX oXw axpaxojiEOto (xei'^cuv iroXtc 507, e ou apuxpa apa foEa . .
xtfAitoxspiu ^tZ ^u-^Tjcrav (w<w exiguo rerum genere praestantiore vincalo),
ubi v. Schneider. 579, c tote xotouxoi? xaxoi; ttAeiü) xotpTrouxat
dvrjp (um solche Übel mehr), ubi v. Stallb. et Schneid. Tb.. 1, 36
OE;ap.Evoi 6e fjfxa; s^exe Tipo? aüxou; TcXst'oat votuat xat? 7j|xsxspai? d-füm^s-
aöai (mit einer um die unsrigen grössere Anzahl von Schiften), ubi v.
Pop po -Stahl. Antiph. 3. -/, 2 oux av irpoet^e x w oi-Xaaiw jjlou.
4. o, 3 x eil Tiavxl 7iposyo|jt.sv. X. Comm. 3. 13, 5 yapisaxspov 7ipoE;op[xav
fjjj-spa fj.ia ptdXXov tj uaxEpi^stv. Hell. 1. 1, 1 ou 7roXXou<; YjjxEpai;
uaxspov. So auch bei -pö c. g. und jxsxd c. a. PI. leg. 698, c oexa
Exsst zpb xyJ? iv ^aXapttvi vaujxayiot; acpt'xsxo Aaxt;.
An merk. 11. Sowie zwei persönliche Dative mit einem Verb verbunden
werden können (§ 424, A. 1. c), so auch zwei sächliche Dative. Hes. op. 321
Et -yäp xt; xotl yspat ;3(t] fj-eyav oXßov £At]tgu. Aesch. P. 207 xtpxov eiaoptö opopttu
7ix£pot; ^cpop[i.ottvovTC(. S. OC. 1319 euyEtat xaxaaxacpTj | KctTravE'j; tö Ot^t];
a3t'j ^TjwaEtv 7rup£. Eur. El. 218 sq. <?'JYTi • • xaxoupYOO; E^aXut;(u[j.Ev root.
Hei. 373 f. ovj/i o' ä-c<A6ypoct yevjv eoeuce cpotvt'atat TiXotfaT?. Hipp. 1142
oä ouax'jyia octxp'jat otoficu t:6t[j.ov. 1)
§ 426. Der Dativ als Vertreter des Lokativs.
Als Vertreter des Lokativs bezeichnet der Dativ
1. den Ort, und zwar a) den Ort, wo ein Gegenstand sich
befindet. Dieser Gebrauch des Dativs ist fast nur auf die Dichter-
sprache, besonders die epische, beschränkt, bei den Tragikern ver-
hältnismässig selten, bei Aristoph. nur Lys. 1299 xöv ' AfioxXau atov 2)
u. in dem auch in Prosa gwhnl. Mapaöcuvt V. 71 1. Ach. 696. Thesm. 806,
ubi v. Fritzsche; die Prosa wendet in der Regel Präpositionen
an. b) Seltener, und ausschliesslich bei Dichtern, namentlich bei
Homer, den Ort, wohin ein Gegenstand gelangt (während der
eigentliche Dativ, § 423, 2, nur die Richtung andeutet), a) 1, 663
auxäp 'AyiXXsu; £'J0e jx u y tp xXkji't;; eÜtttjxxou. P, 36 jxuyco OaXdjxoio. 7, 263
uoyiu Ap-fEoc. 17, 158 (Xuxot) eXacpov xspaov pts-j-av oupsai otjüjjoivxe? |
oaTrxo'jjiv. 483 (tuxuv) oupeat xexxove? avops; | i£sxap.ov. 595 'EXÄdot
otxt'a vattov. P, 473 xs'jysa 0' Exxwp | auxö; lycuv u>|ioiaiv dfdXXexai
Ai'axi'oao. E, 754 eupov 6e Kpovuova . . tjjjlevov . . dxpoxdxr, xopu'-p-?)
TioXuosipdoo? 0uXüp.7Toto. Q, 306 axa; jjl I a co Ipxei. B, 210 xufia rcoX\)-
1) S. Lobeck ad S. Ai. 310 p. 223. ad 400 p. 251. Pflugk ad Eur. H.
f. 10. — 2) S. Wannowski synt. anom. Graec. 1835 p. 116 sq.
442 Lokativischer Dativ. § 426.
cpXot'aßoio OaXdaar,? atyiaXtu [i e •( ä ), (o ßpEjxExoii. ir, 70 moc, -ydp oyj xgv
£sivov s^tüv utio8sco|j.cu otxwj Z, 136 0sxi? Ö u~E0E;axo xöÄitw. X, 188
TiaTTjp 6e ooc aoxöfh [jupivEi | d-fpio. <p, 35 oüo! xpauE^r, | -fvwx/jv dXXrjXcuv,
bei Tische. r, 45 oux ^axi ßi'-yj cppssi'v, vgl. X, 195. A, 24 dXX' oux
'AxpstOY) 'A77.(x£|i.vovi r,voavs du|j.ti), vgl. II, 646. u, 327 si acponv xpaoirj
aooi. Fraglich ist es, ob auch bei persönlichen Begriffen lokativischer
Dativ anzunehmen ist (entsprechend dem Lokativ verwandter Sprachen). l)
Doch empfiehlt sich diese Auffassung als die natürlichere Z, 477 dpi-
upeiTsa T p u) s <j <j i v , unter den Troern, cp, 266 rcajt jxeY I$oyoi afaoXi'oiaiv,
vgl. o, 227. B, 483. Auch X, 119 Tpwalv 8 ow (j-stötucjös yspoüitov
opxov sX<ujj.at, bei den Troern (dagegen o, 746 lfi.su o' e'Xexo fjLEyav öpxov
ablativisch: von mir). — Hes. op. 18 aitiipi vaüov. S. Tr. 172 ttjv
TCaXocidv cprffov auo^aai ttots | Acdoüjvi . . ecpv). 730 w jjly^osv £ar otxoi;
ßapü (wofür man jetzt gegen d. edd. oixoi liest). 1151 grcaxxia Ti-
puvfh . . lysiv i'opav. OR. 817 öojxot? olyeafrai. 1291 usvujv o 6 jj. o i c .
20 to o' aXXo cpijXov . . d^opaiat OgcxeT. 1266 "(t^ e/sito. 899 tov 'Aßalsi
vaov. 1451 vaietv opeaiv. OC. 411 001$ oxav srcÜatv xdcpoi;. El. 313
dypoTai TWjydfcvei. 174 ext pi*/^ oupavto Zeü:. Eur. J. T. 524 2napxrj
ijyvotxei xio uäpo; Suveovexiß. Io 988 (jj.dyr,v) OXsYpoc FqavTs; Irrr)3av
flsoi?. Ph. 608 Muxrjvau, jj.tj \f)c/.o' dvaxdXet dsoü?. H. f. 54 xail^jAEiT
diropia, wir sitzen in Hilflosigkeit. In der Prosa beschränkt sich der
Gebrauch auf Eigennamen, als: 'EXeustvi, 'Poqxvouvxt, Ns^ia, (DuXf,,
IlXaxaiaT;, AEXcpot;, inSßhriftlich Opi'a, riavdxTco, Bpoopcuvi, Mupptvouvxi,
die in der Weise von Ortsadverbien gebraucht und auch öfters
mit Lokativformen verbunden werden. Th. 1, 73 cpajjisv MapaScuvi
[xövoi TTpoxtvouvEuaat tüj ßapßdp<p, ubi v. Poppo p. 406. Ebenso Dem.
18, 208. Th. 1, 143 x<uv 'OXü[jnuacjiv r( AsXcpoT? ypr]|xdx(uv. 5, 18
cjttjXgcs es axrjaai 'OXujxrciaai xal il oöo i xal 'ladfioi xal Aöyjvat«; iv ttoXei
(m arce) xal lv AaxEoaifi.ov. Iv ' AfxuxXaico, wo die meisten u. besten edd.
h vor 'AO^vaic; weglassen (Herw. u. Stahl unnötig 'Adrjv/)<jiv). Lys.
19, 63 IvtxrjCEv 'IaOpLOi xal Nep.sa. PI. Menex. 240, d oi Mapadwvt
8e£ajjt.£voi xy]v xwv ßapßdpwv Süvapuv. e [xartrjXai xciuv Mapaftcuvt YevöfJLEvoi,
vgl. 241, a. b. 245, a xd tponata xd xe Mapaftwvi xal ^aXapuvi xal
IlXataiat:. Isoer. 4, 91. Vereinzelt X. R. Ath. 1, 5 saxi os TtduiQ
77] xo ßlXxtcixov dvavxi'ov xtj 8r)fjt.oxpaxi<3f, wo aber mit Step h. s\ einzu-
schieben ist. Allgemein üblich ist das adverbiale xüxXip, ringsum, s.
Passow IL S. 1852 b. Auf der Grenze zwischen Lokativ und Instru-
mentalis steht 6610, auf dem Wege. Th. 2, 97 68ci> l<- 'AßoTjptov £;
Iaxpov dvrjp eu^ojvüc evSexaxaio? xeXei, itinere terrestri. 4, 129 aKkr^
& <p 6 S (u iirttüv. Hieran schliessen sich elliptische Ausdrücke wie 8rj|xoai'q(,
publice, und JSiqc, privatim (seil, &8tj)), sowie die adverbialen Pronomen:
l) Vgl. Delbrück, Vergl. Syntax d. indogerm. Spr. I, S. 225 f.
§ 426. Lokativischer Dativ.
y), t?]7 tt|8s, TauTio, äXXr] u. s. w., die in der Prosa sowohl als iu der
Poesie häufig vorkommen. Vgl. Anm. 3. — b) x, 333 xokw aop iIeo,
vgl. poliere in. H, 187 o« fxtv litr/pd^a; x-jvst) ßdXe. T, 222 xaXdpvr^v
yOovi yaXxö; syeoev. T, 10 opeo? xopucp-Tjai Noto; xaxlyEUEv opiiyXYjv.
X, 129 yai'-rj -Tj;ac e'J^pe; ipexjxüv, vgl. |x, 15. A, 443 oöpavco £ffT7)pt£e
xdpr] xal lui yilovi ßat'vet. o, 750 xaftap« ypot Eipiatl' üouua, an den
Leib. 8, 129 otöou bi ol fjVta yepai'v (vgl. 2, 545 xotai 8' IrceiT Iv
yepjt o£-a; . . Böarxsv). E, 365 rjvt'a Xd^EXo yepaiv (vgl. 0,116 e* v vetpeffji
Xdß' fjv(a). H7 145 utitio? oüSei ipei'odv), wurde zu Boden gedrückt.
E, 82 jreSt'tj) ivlas (vgl. N, 578 yapiai tteae). Eur. Or. 88 7ioaov ypovov
61 oejxvi'ot; Ttenxajy' ooe; 1433 vrju.d fr' "sxo irsoco, vgl. S. El. 747.
Übertragen S. Tr. 597 ou-ox' aüayüvr) tcecjt).
Anmerk. 1. Das Streben nach grösserer Bestimmtheit des Ausdrucks führte
dazu, den Gebrauch des lokalen Dativs immer mehr zu beschränken zu gunsten
präpositioneller Wendungen mit iv, dp.cpt, Tcep[, irzl, rcapd, Txpoc, 6-6, Et;. Länger
erhielt sich der Dativ hei Kompositen. Doch zieht die Sprache auch hier,
wenn es sich um rein räumliche Verhältnisse handelt, die Zufügung von Prä-
positionen vor: ifAjxivsiv iv xfj ttoXei, während der einfache Dativ vorwiegend in
übertragenem Sinne Verwendung findet: ijj.[iivEiv xois v6p.oi;. x, 45 dpppo; daxui
Iveoxiv. Ar. V. 441 ttcXÄ' eveoxi ostvd xüi jf^a xa/A. A, 108 Spinene 7T£xpi().
S. OB. 1262 ^ [x — 1 7i t £ t oteytj. X Comm. 2. 1, 4 xots ÖTjoaxpots i|i7r£7txouai.
Hell. 2.4, 19 ifjLTreatov xois TtoXejifots d-oövTjOxst. Th. 4, 34 ex-Xt)S;[; ivizsasv
dv9p(i)T:oi?. 3,258 EfißaXs ttövxw. X. Cy. 7. 1, 17 [atj rcpoTEpov sptßaXXs xot;
Evavxtot;. 1.6,19 Et'; ^e xö TTpoöupiEav ifj.ßaXEiv oxpatuuTai; oüosv (j.oi 5oxst txavio-
xspov elvat t] xö Ouvaa&ai iXTTtOa; ip.Troisiv dv&pcoirot;. <I>, 124 Iv&epie vtj Xeyeeoai.
X. An. 7. 4, 1 ottuj; cpößov ivösfT] xal xolj dXXot;. ß, 295 iv/jao;.). sv süpsi t:6vxuj.
II, 656 "Exxopt 5s TTpiuTi'oioj ävdXxtoa 9'jtj.öv ivrjxev. K, 89 xöv Trepi rdvxouv | Zeü;
EVETjxE irövoist. Z, 499 X7]aiv os ~i6rJ\ -doTjatv ivüipaev. A, 599 evcijpxo Y^Xtu;
(j.axdp£aat ihototv. S. Ph. 1319 sxGUofotaiv syxeivTai ßXdßat;. Th. 2, 59 ive-
xetvxo xcü IIspixXeT. 5, 18 ^[xjjievüj x«T; £uv9rjxat; xai xat; ffitovSaT;. X. Oec.
19, 13 opä; xäiv (pyxcüv ittjXov xal; xetpaXat? Trdaat; i tc txsf [aevov. Cy. 7. 1, 28
xapaxTop.evot; Ittexeixo, instabat. Aeschin. 3, 118 6n6xeixat xö Kippalov iteS£ov
xijj iEpw. PI. Gorg. 510, c dpysailai xai &iroxsTa&ai tw dpyovxt. x, 398 räacv o'
luEpost; iiv.ioo yoos, vgl. S. Ph. 1111 (gewöhnl. m. acc). Komp. mit e^s fast nur
in übertragenem Sinne, und auch da nicht häufig. Eur. Jo 1196 eio-itcxei
Sö[Aot;. H. f. 242 ETCEiociv 5' st oxop-toöcüotv ttoXei. S. Tr. 298 i<j-o\ oxvos EtoEß-ij.
Hdt. 6, 138 xa( acpt ßo'jXs'jopLEvotat oeivov xt eoeouve. 3? 14 Ka[jLß'j07] iaEX&Eiv
olxxov, vgl. 1, 24. 86. Eur. J. A. 15S0 £[Aoi oi x' dXyoj oö fAtxpov s^aTjst cppivf.
PI. Phaed. 59, a cid ofj xaüxa oüoev Tidvü ;j.ot ^Xeeivöv eiotjEi. Civ. 330, d Etosp-
-/zxai aüxtii oeo; xai cppovxtc (häufiger c. acc). A, 720 tTTTtsüat tAEX£3xpE7io v tj(ae-
TEpotar, vgl. B, 481. N, 175. II, 596. E, 514 sxdpoiai [xEftfaxaxo, trat unter die
Gefährten. II, 66 vscpos dp-tpißEßYjxE vYj'jaf. Eur. Suppl. 609 xooe piot xö &pdoo?
dpicptßatvEi. Ar. V. 523 T.zpnzEaoü\xo.i xijj ^fcpet. PI. leg. 877, c oaxi; dv xoi-
auxat; ^-jpicpopai? TTEpt^EaTj.
Anmerk. 2. Neben Mapaftrim u. a. sagt man auch ev Mapaötüvt, z. B.
Lycurg. 104. iv IlXaxaial! PL Menex. 241, c. Beide Ausdrucksweisen vereinigt
iliid. b xiöv os Mapafttüvt p.ayEaa;jivujv xcü xwv iv iaXap.Ivt. Dem. 18, 208
xou; Mapaöiüvt 7rpoxtv8uvs6oavxas xal xou; Ev flXaxaiat; 7:apaxa5«[J.Evorj; xai
444 Lokativischer Dativ. § 426.
xou{ ^v SaXapuvi va'j|j.ayTjaavTa; „Mapaötüvi est casus localis et denotat ipsum
pugnae locum, Iv ITX. ve.ro duntaxat ejus viciniam" Dissen, was jedoch nicht
richtig zu sein scheint, da auf gleiche Weise s\ M. gesagt wird.
Anmerk. 3. Wie der Lokativ überhaupt, so können auch die meisten
Adverbien, welche einen lokalen Begriff ausdrücken, mit der Dativ- oder
Lokativflexion (§ 336) sowohl auf die Frage wo als auf die Frage wohin
gebraucht werden (vgl. Apollon. de adv. 616. 624 f.). So ya\>.ai, humi u. in humum,
s. Passow; die Adverbien auf 7] A, 120 yspa? 1'pyETat SXXt]. Hdt. 3, 61 xrjpuxa;
rr] ts dXXvj oü-Efj.-e xal 8tj xal 1$ Affuircov u. s., s. Baehr ad 1, 1 p. 6. 2, 29
TTj (quo) dv xeXeutq, eV.eice arpaTE'jovTai. Th. 1, 54 (dvspios) SiEOXEOaoEv aÜTa rcav-
tay_Yj. PI. civ. 474, c dxoXoürbjaov p.oi ttjoe. "Iva gwhnl. tibi, seltener quo.
o, 821. S. OB. 687 opa;, tV -rJxEtt;; u. s. Th. 4, 48 1$ tt;V SixeXfav, i'va Tiep xo
rptütöv (upfATjvio. 1) Die auf m, als: avm, -/.dito u. s. w.; u>oe in rein örtlicher
Bedeutung hier u. hierher erst b. Spät. Hippocr. Diaet. 1, 6 xElva ujoe xai
tdSe -/.Else. Theoer. 1, 120 Adcpvt; £]d)v oos ttjvo; 6 rd? ßoa; u>oe vojj.Eutov. 151 ujo'
fOt. Die auf ot, als: iteoot, humi, in humum (Aesch. Pr. 272 it£8oi ßäoat), £v-
xau So f, häufiger huc als Tue, b. Hom. nur $, 122 ^vxauöoi vüv xslao. a, 105 eV
Ta'jöof vüv rjao. Antiph. 5, 2 ^vTau&oT oüoev [j.e (.ocpEXfjGSv -fj ^fjarstpfa, vgl. ib. 10.
Andoc. 1, 89. Ar. B. 273 t( int tdvTau&oT; Thesm. 225 IvTaudoI p.evü. V. 1442
eVrauSoT fj.Ev£t;. N. 814. PI. 225 ivTau&oT -aptuv. 2). Ol, orai, tio! bezeichnen
immer die Dichtung wohin, wie die lat. Adverbien auf o, als: eo, quo, retro ,
vitro, citro, und, wo sie das Wo ausdrücken, muss man eine prägnante Konstruktion
annehmen, wie wir § 448, Anm. 4 sehen werden; — die auf 9 a: s'vOa, ivTaüDa,
Iv»d8s3). t:, 204- ^XeuceTai iv&do' '08yaae6?. S. El. 3S0 IvTaüfta -e-j-^eiv, sv9a
[atjttot1 7]Xtou eps-p/os Tipooo^Et. X. Cy. 5. 4, 9 Et; ~6Xtv, Iv&a xal aÜTÖ; xaTEcpuyEv.
An. 2. 3, 19. 4. 8, 14 u. s.' Hell. 1. 7, 16 dveßtjv £\9doE. An. 1. 10, 13 ivziüV
e'youpouv o^'F^Xt^s;. 1. 10, 17. 3. 5, 5 6. 4, 7. PI. Gorg. 494, e -q ydp lyta dytu cvxaö&a.
PI. Menex. 248, c; — ferner: ut^i, »n aZ/u u. tn altum, s. Passow, ixe!, xei&i,
illic, seltener illuc (Hdt. 1, 209 inedv £yw td8s xaTaoxpsd/dfisvos eXflio IxeT.
121 ^Xöüjv oe £/ei. 7, 147) 4). Vgl. auch 2, 119 oxou eti g-pdirExo, oüx slyov eijieTv.
Anmerk. 4. Nahe an den lokalen Gebrauch streift die bei Dichtern zu-
weilen vorkommende Verbindung des Dativs mit einem anderen Kasus desselben
Noinens in Beispielen wie TtT^aTa zYjixaa!, Leiden auf Leiden, Sdxpua odxpuci,
Thränen über Thränen, wo der Dativ sich meist nur mit Künstelei in engere
Abhängigkeit vom Verbum bringen lässt. 5j Hs. th. 742 dXXä xev svila xal Ev9a
cpepoi lipo 9ÜEXXa öueXXtj (vollständig 86eXXo ÖiisXXav OueXXt[] -poepepot, wie S.
Ai. 866 ttovoj ttovcj) tiovov <p£p£i). S. El. 235 Eiivofa y' au8iö . . jat] tixteiv o1 dxav
dtaij. OB. 175 d'XXov 8' dv dXXin npoa£8ot5 . . xpstaaov äfj.atjj.axsTOU -upo;
ö'pjaevov dxxdv Tipö; sanspou #eoü (hier zugleich unter dem Einflüsse von Ttpoa(8ot;).
Eur. Hei. 195 odxpua odxpuai \j.oi cpEpcuv. 364 f. td 5' ip.d oujpa Ku7tpi8o; etexe
ttoXu [j.ev al[j.a, tioX'j 5e odxpuov, d'ysd t d'yEat, odxpua odxpuatv. Or. 1255
ccoßoj s'yEi (ae [xrj Tt{ . . TTTj^aTa -'/jjxaatv ^e6pTQ. Ph. 1495 epovoj epovo; Ütot-
Tiooa oö[j.ov ojXeoe. Gewöhnlich aber tritt die Präp. i~i hinzu. r\, 120 oypT] eV
oyyvT] YTjpdoxEi, [a^Xov 8' £ri m-'/jXcu, | aüxdp It:! GTacpuX-rj OTacpuXTj, aüxov 8* ini auxtp.
S. OC. 544 OEUTEpav (sc. ttXtjytjv) sirataa?, iul voauj vöaov.
1) Vgl. St all bäum ad PI. Euthyphr. 14, c. Gorg. 494, e. — 2) Vgl. Stall-
baum ad PI. Phileb. 15, a, der aber mit Unrecht die Bdtg. hie leugnet, u.
Maetzner ad Antiph. p 201. — 3) Vgl. Stall bäum ad PI. Gorg. 494, e.
Kühner ad X. Comm. 3. 11, 6. An. 1. 10, 13. % 3, 19. — 4) Vgl. Härtung
a. a. 0. S. 84. — 5) Sei dl er de vers. dochm. p. 324. Schneidewin adSoph. Or. 175.
§ 4^6. Lokativischer Dativ. 445
2. die Zeit, und zwar in der Regel den bestimmten Zeit-
punkt (das Datum), also meist genauer bestimmt durch attribu-
tive Zusätze. A, 707 tpiTcp 7j|Aaxt. 794 r^ot tyJ 7rpoxep7). tc, 206 etaoaxtp
Itsi. o, 88 xrjoe vüxti. N, 335 Y]|jt.axt xcp exe xxX. e, 485 «uprj yeiptepiT).
0, 385 rjijiax' öretoptvip. Z, 422 Ttdvxe; ücu xi'ov Yjfxatt Al8o; efau), vgl.
Th. 6, 27 (xtot vuxxi. Ildt. 3, 131 T<p itpci)T(p exet ujrepeßdXexo xou;
aXXou; iyjxoou; . . xat ;xtv Seuxepcp Ixei xaXdvrou Afyivrjxat orjfXOaiTfj
|xuj{iouvxai* xpt'xio oe Ixet 'Ai}y)v«ioi exatov pivetuv' xexdpxio 51 exet
tloXuxpaTY); outuv xaXdvuov. Th. 4, 25 xrj npüixq Tjfxepa . ., xrj o' uaTepatoc.
X. Hell. 2. 3; 15 xw npiüxcp ypovip. Th. 1, 12 Botcotot ot vuv e;r]X0(jxtp
exet jxexd 'IXt'ou aXcoatv £; ApvY]; dvaaxdvxe;. 1, 60 dcptxvoovxat xeaaapa-
xorr?j Tjiiepa uaxepov. 8, 24 xpiTTß vjptepo: oaxepov, vgl. tertio CltlHO post.
Lys. 21, 1 xpixip |xy]vi, im 3. Monate darauf. Dem. 19, 57 q etp^vyj IXa-
cpYjßoXtoIvo; Ivocttj eVi oexa ^evexo. So ferner in Prosa: xrjoe xfj vuxxi,
xauxr, xv] r4fj.spqt, exeiv7] xr, Yjptepa, x/) aorr) vuxxt, ttjj outt) ujpa, xyj erttoucjTj
rjfjtepa. tm iiriovxt javjvi, xcp i::t6vTt exet, xcp uaxspip etet U. S. w. Th. 7, 9
xtu ftepet xeXeuxtuvxi; in demselben Sinne 1, 30 Ttepe.ovxt xcp fiepet, vgl.
X. Hell. 3. 2, 25 7repttövri xw e\taui(p. Ar. Ach. 84 xrj 7rav3eXY]vio.
N, 1196 Tttu; oo oiy ovtat oyjxa xrj vouptYjvtot | dpyai xd rcpuxavet', dXX
ev-Q xe xai vea; Th. 2; 28 xou auxou 8ipou; voupLTjvi'a xaxd oeXrjvrjv 6
tjXio; l;lXme. Ohne Attribut selten und vorwiegend dichterisch, o, 34
vuxxl 6' op-to; TiXetetv. H, 468 ojua xe cpuXXa xat avftea 7t'7vexat top-/),
vgl. Mimn. 2, 1. Zur Datierung dienen auch die regelmässig wieder-
kehrenden Staatsfeste; daher meist im blossen Dativ: tlavailrjvaiot;,
Atovuatoi;, dXcoot;, 'EXeoatvtot;, AiuroXtoi:, 'Ajiaxoupt'ot:, Bpauptoviotc, 6eapio<fo-
pt'ot;, 0ap7TjXtot?, Ltocmrjpiou U. S. W. Lys. 1, 20 ftecrp-ocpoptot; cpyexo et; xo
iepov. 21, 1 flavailrjVOd'otc xo?; fxeydXot:. Andoc. 1, 28 tlavcdlrjvattuv tw
d-^tuvt. Dem. 21, 176 xot; ixuaxirjpioi;. Pseph. Dem. 18, 116 riavaörjvat'oi;
xoi"; [xe-ydXoi; Iv xcp ^ujxvtxcp dycovi xai Atovucn'oi; xpa7(p8ot; xatvot;, vgl.
Cic. Phil. 1. 15, 36 gladiatoribiis, zur Zeit der Gladiatorenspiele. PI.
Symp. 174, a yöe; otuxov öiecp-j-yov xoT; i::tvtxtot;. (Aber PI. Lys. 223, b
lv xot; cEp[taiOK. Civ. 354, a lv tot? Bevotoei'ot;. Leg. 633, c £v xat;
70itvo7:aiSiai;). Ähnlich Th. 1, 44 "cevoiievri; 61; eV/Xrjst'a; xfj ptev Trpoxepa
d^eöe^avxo xou; Xo-you;, £v oe xtj uaxepat'a ixere'/vcoaav. Aeschin. 2, 65 xrj
ixev rrpoxepa xcov ^xxXrjatcuv . ., rjj o' üaxepa (wo Franke iv einschiebt).
Dem. 44, 39 xai; TrapeXHoutrat; dpyatpeat'ai; xaurat;, vgl. comitiis.
Sonst bei nichttemporalen Begriffen selten. 0, 324 vuxxo; djxoX^co.
N, 684 ^ayprjet; 717VOVT0 ^d/Tj. 713 ou 70p acpt axaSirj uafxtv^ ixt'[xve
cpt'Xov X7jp. S. Ant. 336 yetfxepup vöxcp, vgl. Theoer. 13, 29. S. OR. 380
xeyvT) xeyvrj; uuepmepouaa xeo TroXu^rjXcp ß 1 co . Hdt. 9, 102 ouöev eXaaaov
elyov xrj ptdy7), vgl. Th. 3, 54 [xdyTj xe xf( iv xtj fjitexepot 77] 7evofxevr/
-ape7evoiie9a ujjliv. Hdt. 6, 92 auva7reßr]oav oe xat onzb Sixocüviscüv vecov
446 Lokativischer Dativ. § 426.
avops; rfl auTrj raut^ lo-ßoXTJ, wie im Lat. adventii, discessu, vgl.
Th. 2, 20 Äe-fsxai xov 'Apyioajxov 1$ xö Tteoi'ov Ixsi'vt) x9) iaßoX-?j ou xaxa-
ßrjvai, ebenso 2, 57. 1, 128 Bu^dvxtov £Xgjv xtj irpoxlpa rrapouatot. 4, 26
ojot 8s yocXtjvtj xivouveüastav. Poet, xaipw m tempore, opportune.
S. OR. 1516 Ttavxa 7<ip xaipio xaXä. Eur. Suppl. 509 npuyo; xatpw aocpo;.
(Th. 4, 59 schreibt Poppo iv xaipt»). Das adverb. ypövcu, mit der
Zeit, gwhnl. = nach langer Zeit, tandem ist wahrscheinlich als nrspr.
komitativ aufzufassen, vgl. S. Ai. 306 Ipuppcov (jlöAi; treu? £ov ypovco
xotih'cj-axou, s. Elle ndt-G enthe Lex. Soph. p. 706. Th. 1, 98 xai
ypöv(;> (tandem) £uvlß7jcrav xatf 6[xoXo7i'av. Vgl. X. Hell. 4. 1, 34. Dem.
1, 18. Lys. 1, 20 üj? £xetvYj Tw ypövw Ttasftenr) (mit der Zeit). Ar.
N. 865 7) jxtjv aü xoüxot; tw Xpövto tiot' ayHeast. Ebenso "/pövcp jj.axpw
S. El. 1273, yp. ßpaysi OR. 1648.
An merk. 5. In den verwandten Sprachen dient der komitative Instrumen-
talis vielfach zum Ausdrucke der räumlichen und zeitlichen Erstreckung. Hier-
nach lässt sich die Vermutung kaum abweisen, dass auch im Griechischen bei der
lokalen und temporalen Verwendung des Dativs der Lokativ und der Instrumen-
talis zusammengeflossen sind, wenn auch eine scharfe Abgrenzung nicht möglich ist.
Anmerk. 6. Die Präposition is tritt in der Regel hinzu: a) hei nicht
temporalen Begriffen, als: h r.rAiaw, iv eip-/,vrj, b) hei Zeitbegriffen, die kein
Attribut hei sich haben, als: £v Tjfiepa, £v vuxxt, £v Sepst u. s. w., c) oft auch,
wenn das Attribut in einem Pronomen besteht, als: lv xo6xqi x<jj dvtauxqi, e\ xtjoe
TTj vuxxf, ev tjJ ■fjfiipa, d) überhaupt aber, wenn nicht der bestimmte Zeitpunkt,
wann, sondern der Zeitraum, innerhalb dessen etwas geschieht, bezeichnet
wird, daher bei Substantiven mit Cardinalibus und den Adjektiven: Hkifoz, [-uxpoj,
1:0X6; u. dgl., als: -a^ia^o^ (v xpioiv f^Epais X. An. 4. 8, 8. £v ouotv dxotv, intra
biennium, X. Ag. 1, 34, ubi v. Breitenb. iv xo3out<» ypovip Comm. 1. 3, 13.
Ungleich seltener in Prosa ohne e"v, als: X. An. 1. 8, 22 -^(sei av ypoviu aio&dLve-
ailai. PL Euthyd. 303, e «iXtyoj ypoviu. In der Dichtersprache findet sich zuweilen
ini c. (1., z. B. b. Hom. et:' f^xa-ii, in\ vuxxi.
Anmerk. 7. Hiernach berührt sich bei Zeitbestimmungen ev c. dat. dem
Sinne nach nahe mit dem Genetiv, der ebenfalls gleichsam die Linie angiebt,
von der irgend ein nicht genauer bestimmter Punkt in Betracht kommt, während
der Akkusativ die Linie in ihrer ganzen Ausdehnung darstellt, der blosse
Dativ aber den bestimmten Punkt selbst (oder 'die Linie zu einem Punkte zu-
sammengedrängt) bezeichnet. Man vergleiche folgende Beispiele. Hdt. 2, 95 r.äz
dvTjp aiixüiv dacpißX-rjatpfjv gxxTjxai, xtp xtj 5 rjjjLEpTj? (des Tages od. am Tage) jjlev
tyftös dqpEust, xtjv oe vuxxa (die Nacht hindurch) xäos (hierzu) aiixüi ypäxat.
Vgl. 3, 117 xov [jlev yEtijLiüva . . xoü oe tlepEoc 4, 48 "laxpo; iio; aki atixö; Etuuxiö
pset xai dspEo? xai y Ei[A(ü vo c; aber 50 too? oe aiei pEEt ev xe dspst xai yEifxuivi
6 Taxpos. 7, 55 xauxrjv piv xrjv Tjp^pTjv o'jxoi' x^ 6s &axEpa(ir] 7rp(Jöxot (xev xx?..
Th. 4, 133 £v xiü aüxiö ft e p e i Orjßaiot Oeottiecov xetyo; -eptsiXov u. xai 6 vecus ttjs
"Hpa; xoü aiixoü &Epous ^v "Apyet xaXExa6&7]. 38 xauxrjv XT|V [xsv Tjfxspav xai
x^v i7itoüoav vuxxa e\ cpuXaxrj slyov aüxous o't 'Aftrjvaioi' tri oe uaxEpafa ol
[xev 'A9T]vatot . . otEaxEuaCovxo. 90 -r^Epa oe äpgdjXEvoi xpfxT], u>t (ex quo) oi'xorhv
(upp.Tjaav, xauxrjv xe EtpfdCovxo xai xtjv xsxäpxYjv xai xrj; Tt^piTCXY); (j-dy pt
äptoxou. X. An. 2. 1,3 xai Xe^oi, oxt xauxvjv pisv xyjv Tjpi^pav TrsptfAEvotEv aüxou; . . .
§ 427. Konstruktion der Verbaladjektive auf reo?, rin, xeov. 447
rr, 8s aXXir] ämhat tpotf-r) i~l 'Icuvia;. 3. 4, 18 xauxir) jasv xtj YjfAEpa dt^fjXilov ol
ßipßctpoi, TTjV 3 s Ertoüaav fjfxepav EfAEivav ol EXXyjvss, xt; oe üaxspafa
EiropEÜovxo oia xoü -eoiou. Hell. 1. 1, 14 xaüxirjv jj.Iv ouv xrjv -^[AEpav aöxoü
eueivocv, tt, ol 6oT6pa(a 'AXxißidoT]; exxXirjaiav Troir,aa; TiapsxEXEÜExo aüxoT;.
§ 427. Konstruktion der Verbaladjektive auf xeo;, xia, xeov.
Die Verbaladjektive auf xeo;, xia, teov, deren Gebrauch übrigens
sich erst in der attischen Blütezeit ausgebildet hat, werden sowohl von
transitiven als von intransitiven Verben gebildet. Die von transi-
tiven Verben, d. h. von solchen, welche den Akkusativ regieren,
abgeleiteten Verbaladjektive werden entweder, wenn der Nachdruck
auf dem Verbaladjektive ruht, unpersönlich in der Neutralform
xeov oder xia (§ 366), oder, wenn das Subjekt hervorgehoben werden
soll, wie das lateinische Gerundiv, persönlich; die von intransi-
tiven Verben abgeleiteten aber immer nur unpersönlich ge-
braucht. Die thätige Person steht nach $ 423, 18 c im Dative.
Das unpersönlich gebrauchte Verbaladjektiv nimmt sein Objekt
in dem Kasus zu sich, mit dem das Verb, von dem es abstammt,
verbunden wird. 'AaxTjTlov (oder -xia) iaxl «oi tyjv dpsxrjv oder f, dpzx-q
«oi aoxTjxea. 'Eth^'jjxTjTsov (oder -xia) iaxl toi; dvöptü^oic ttJ; dpeTT*;.
'EntyeipTjXEov Ictti aoi tw ep-yu). X. oec. 7, 35 ol; av Ivoov lp7a«XEov, xoü-
tcdv «ot i-i«Taxrjx£ov (I-utocteIv tivo;) xal xoc Et«cp£p6u.£va dtnooEXXEOv. Comm.
3. 6, 3 wcpeXrjxla «ot rj uoXt; iaxi'v. Dem. 1, 17 cpr)u.i oyj ßoTjttrjTlov eTvxi
xoT; rcpdqu,ot«tv ujifv. Isoer. G, 91 tov Oavoaov fyuv jast' suoo;t'a; aipeTSov
i«Tiv. Th. 8, 65 fjLE&Exxsov tcuv TrpaYjxdxcov tcXei'ojiv. Hdt. 7, 168 ou «<pi
TCepionxeT) iax\ fj !EXXd; dnoXXouivTj, sie dürfen nicht übersehen, dass
Hellas zu Grunde geht. Vgl. 5, 39. So von Deponentibus, als: jxifx^-
teov laxiv f,ixTv too; dfaöoo; (v. pufj-siailai Tiva) oder |ai|ay]xeoi e£«iv tj(xiv ot
dqaöoi. PI. Phaed. 66, e ocoxtJ xrt 4"JX"(i ^£aT£°v a"Ta xä Trpd-('(j.axot v.
ikaaöai. 90, e 7:poO'.)|AY]TEOv ü-ftü); eyeiv V. Tcpotlou.£T«ilat. S. Ant. 678
ootoi 7ovaixö; ouoapico; ^««r^xEa v. f)«oa«ftat tivo;, inferiorem esse aliquo.
Über einige auffallende Verbindungen in der Konstruktion s. § 360,
A. 2. Über die gewöhnliche Weglassung v. loxi s. § 354, b).
Anmerk. 1. Die Verbaladjektive solcher Verben, deren Medialform sowohl
passive als reflexive oder intransitive Bedeutung hat, haben in der unpersönlichen
Neutralform mit larl gleichfalls eine doppelte Bedeutung und, wenn ein Objekt
dazu tritt, eine doppelte Konstruktion, als: 7i£ioxeov saxiv aüxov, man muss ihn
überreden, v. 7ie(9ou xivd, u. 7tsiaxeov laxlv aüxiü, oboediendum ei est, ttekjxeov xoi;
v6(j.oi; v. zs(i)ofj.ai xivt, oboedio älicui; «zaXXaxxEOv saxiv aöxöv xoü xaxoü v. äzaX-
XdxxEtv xiva xoü xaxoü, u. (XTcaXXaXTlov iaxlv r,[j.Tv xoü ävSpiuzoo v. äzaXXdxxEa&af
xivoc, sich von etwas losmachen, als: PI. Phaed. 66, e äiraXXaxxEov ctüxoü, ubi v.
Hdrf. 90, e ävoptaxsov, man muss sich anstrengen, v. ävop(£sa&cu. Civ. 520, c
f-uveihoxeov xd axoxstvd iUdcaadat, man muss sich gewöhnen, v. (juve&fCeaöai ; aber
448 Lehre von den Präpositionen. § 428.
Plut. mor. p. 11, c ouvsfttoxeov xou; itotiSots xdX7]ftfj Xlyetv v. a'-iveftfCEtv xivd. PI.
civ. 457, a d-oouxeov §•?) tat; xaiv cp-jXdxtjuv yjvatSfv, die Frauen müssen sich aus-
kleiden, v. d-oBusaftat. Gorg. 507, d -apaaxeuaJXEOv fidXtaia pvrjOEv OEtsftat xoö
xoXdCeaftat, man muss sich anschicken, v. TrapaaxEudCEaftat; aber 510, a eVt xoüxo
jtapaoxeuasxlov £axt o'jvapu'v xtva v. ratpaaxeudCew n. X. Hier. 2, 10 Ivxaüfta otj
(6 Tüpctvvo;) xal [AdXtOTa cp'jXaxxeov ofexai sivau, eavendum sibi esse, v. cp'jXaxxEaftat,
cavere. Comm. 1. 2, 34 ofjXov, ö'xt ätpexxlov av eit] toü öpfttö; X£yeiv v. falyz-
aftsf rtvos.
Anmerk. 2. Nicht selten aber wird von den Attikern bei den Verbal-
adjektiven auf xe>jj die thätige Person auch durch den Akkusativ bezeichnet,
weil in den Verbaladjektiven der Begriff des impersonellen Verbs ?et mit dem
Infinitive liegt. Der Indikativ eoxf wird hier regelmässig weggelassen. Isoer. 9, 7
oü oouXeut£ov xou; voüv qovi«; rot; xaxtü; eppovotatv. Th. 1, 72 eoo£ev aüxots
TraptTTjTEa ^j toJ>c Aaxe§aifi.ov{ou; elvctt xcüv £YxXr]|i.dxtov -spt jj.t(oev dzoXoYTjao-
(jievous. X. Comm. 3. 11, 1 ixegv av eiyj fteaaapievoiis. PL Gorg. 507, d xöv
ßouXöaEvov EÜ5a[^.ova elvat aiocppoauvvjv oiidxxeov jeal daxy]xeov. Cf. Stallb. ad civ.
413, e. Leg. 643, a 5td y^p Ta6rr]? cpajiiv fx£ov etvat xov npoxe^etptcfJievov £v
xüi vöv Xoyov ü'x>' Tjfiiöv. Crit. 49, a oiiSevi xponw (popiev Exovxa? dotxTjxeov elvat.
(Beide Konstruktionen finden sich zuweilen verbunden: PI. civ. 453, d oüxoüv xal
t((aIv vE'jaxeov xal TTEipaxeov ctu'saftat h. xoü Xoyou, tJxoi 5eXcpTvd xtv' iXirfCovrac
-J]fjiä; urcoXaßetv dv; ubi v. Stallb. Th. 8, 65 ouxe fjttjftocpopTjTeov eitj dXXou; rj
xoü; BrpaxeuopievoüC, ouxe [aeSexxeov xtüv TrpaYfxdxujv rrXEfoatv r\ Tievxaxtay_iXf ots.
Eur. Ph. 712, f. ££o;axeov xdp' OTiXa KaOiAefiuv t:6Xei . . e\xoj xdcppiuv xojv5' (b;
[i.a^ou[j.Ev ou; xd^ct). Eur. Hipp. 491, f. (iu; xdyo; ot'iaxeov (sc.Tjfi.ä?) | xov eüftuv
i^Etrtovxac d[i.cp[ ooy Xoyov, celerr/'me exploraiidum nobis est aperte rem declaran-
tibusA) Dem. 2, 13 ttoXXtjv oy] xtjv ;j.eTdaxaatv xal \xzyj.\rp oeixxeov, etacolpovxa?,
ISiovxas, diravxa Tiotoüvxa; erof[A(u;. Zuweilen geht auch die Konstruktion
der Verbaladjektive in den Infinitiv über. PL Gorg. 492, d xd; ;xev ^TriftutAta;
cprjS od xoXaoxsov, ei (jleXXei Tis otov Sei elvat, iäivxa 8e aüxd; üj; [AE^foxa; TrXTjptu-
otv dpioftev y^ zoftev exo t fx dt Ce tv. Crit. 51, c -oitjxeov, ol av xeXeütj Tj txoXic, rj
Trefft et v aüxTjv, ubi v. Stallb. Ebenso im Lat. Cic. Lael. 74 amicitiae corro-
boratis jam confirmatisque et ingeniis et aetatibus judicandae sunt, nee, st qni
ineunte aetate venandi aut piJae studiosi fuerunt, eos habere necessarios, quos . ■
dilexerunt. 2)
§ 428. II. Lehre von den Präpositionen.
Bedeutung und Konstruktion der Präpositionen.
1. Mit der Lehre von den Kasus steht in innigem Zusammen-
hange die Lehre von den Präpositionen, die mit den Kasus ver-
bunden werden. Die Kasus und die Präpositionen haben das mit
einander gemein, dass sie Verhältnisse eines Substantivbegriffes zu
dem Prädikate des Satzes ausdrücken, weichen aber darin von ein-
ander ab, dass jene nur ganz allgemeine, diese hingegen bestimmtere
Verhältnisse bezeichnen, und zwar die Verhältnisse des Raumes,
der Zeit, der Kausalität und der Art und Weise.
1) S. Matthiä ad Eurip. Ph. 714. Richter de Anac. Spec. I. p. 25.
Stallbaum ad PL Gorg. 456, e. — 2) s. Madvig ad Cic. Fin. 2, 31, 103 p. 318.
§ 42S. Lehre von den Präpositionen. 449
2. Die Präpositionen bezeichneten zunächst das räumliche
Dimensionsverhältnis1), in dem das Nebeneinander der
Dinge (das Daneben, Davon, Vorbei, Ringsum, Mit) oder die räum-
lichen Gegensätze von Oben und Unten, Innen und Aussen,
Hinten und Vorn u. s. w. betrachtet werden. Die räumlichen
Beziehungen werden sodann auf die Zeit übertragen. Denn die
Verhältnisse der Zeit wurden ursprünglich ganz auf dieselbe Weise
wie die des Raumes betrachtet. Daher werden die Raumbeziehungen
und die Zeitbeziehungen eines Substantivbegriffes zu dem Prädikate
durch dieselben Präpositionen dargestellt, als: upö twv roXwv Iott)
und rcpo Tjpiepa; dhrTJX.9ev, Ix Trj? 7t6Xsu>; dcnicpufev und ix tou tcoXsjxou
(unmittelbar nach dem Kriege) i^sve-co efpYjvrj, h tocutt) t?) y/i>p<? und lv
tout(i) T(l> ypovco TioXXa xal xaXa ip^a aneSei'caxo. Die räumlichen Be-
ziehungen werden drittens auf die Kausalität und die Art und
Weise übertragen, indem auch diese Verhältnisse auf sinnliche
Weise als Raum Verhältnisse angeschaut wurden, als : unö yrj; otaeTv
und 1)k6 tivo; a^oBavsTv, u~' auXou yopsustv, arco ttoXecjc IXdeTv und a~6
rpoaüouiv rpecpeiv tb vauxixiv, dtrctS xivo? xaXetcjOou, £v ofxcp xsiaröai und iv
3. In der uranfänglichen Entwicklung der Sprache mögen die
Kasus genügt haben, die angegebenen Verhältnisse des Raumes, der
Zeit u. s. w., wenn auch auf unvollkommene und mangelhafte Weise
zu bezeichnen. 2) Sobald aber der menschliche Geist tiefer in die
Beziehungsverhältnisse der Dinge einzudringen anfing, musste not-
wendig das Bedürfnis erwachen, die mannigfaltigen Beziehungen des
Raumes, der Zeit, der Kausalität und der Art und Weise mit Hilfe
besonderer Wörter bestimmter und schärfer auszudrücken. Hierzu
dienten die Adverbien, die sodann im weiteren Verlaufe grossen-
teils zu Präpositionen verblassten.
4. Den Gang der Entwickelung haben wir uns so vorzustellen,
dass ursprüngliche einfache Wendungen wie tjXös ocufj-axot, er ging
zum Hause (§ 410, 4), ßaivet vsü>;, er geht vom Schiffe (§ 421, 1),
eu8e Tap^aptp, er schlief auf dem Gargaron (§ 426, 1) zunächst durch
Zufügung von Ortsadverbien, die die Richtung der Handlung genauer
!) Diesen Namen hat zuerst K. F. Becker (Organism. der Spr. §§ 54. 88)
eingeführt (vgl. Härtung über d. Kasus S. 6 f.), insofern nämlich diese räum-
lichen Verhältnisse nach den verschiedenen Dimensionen des Raumes (Länge,
Breite, Höhe) und nach den Produkten derselben (der Linie, Fläche u. s. f.) ge-
dacht und unterschieden werden. — 2) Vgl. Grassmann in Kuhns Ztschrft.
23, 560: „Im Sanskrit kann man oft 10 bis 20 Seiten lesen, ohne irgend einer
Präposition mit einem von ihr regierten Kasus zu begegnen." Delbrück Synt.
Forschungen IV, S. 126.
Kühners Ausführt. Grieeh. Grammatik. IL T. 1. Abt. 29
450 Lehre von den Präpositionen. § 428.
bestimmten, spezialisiert wurden: -rjAde 3ü)|xaxa jrp6«, zum Hause hinzu,
ßai'vei vsco; auo, vom Schifte weg, euSe rap^dpco ava, auf dem Gar-
garon oben. Später trat das Adverb entweder in unmittelbare Be-
ziehung zum Verb, mit dem es schliesslich ein Kompositum bildete:
ajioßai'vet v£u)c, oder es schloss sich näher an den Kasus an : ßai'vei
äzb vecu;, und wurde für diesen allmählich eine unentbehrliche
Stütze, indem die ursprüngliche Kraft des Kasus erlosch und die
Ortsadverbien auch auf zeitliche, modale und kausale Verhältnisse
übertragen wurden. Hiermit war der Übergang des Adverbs zur
Präposition vollendet. Als Reste der älteren Gebrauchsweise und
Wortstellung haben sich auch in der ausgebildeten Sprache die
Fälle der sogenannten Tmesis erhalten, vgl. § 445.
5. Hieraus ergiebt sich, dass der mit der Präposition verbun-
dene Kasus nicht von vorn herein von der Präposition regiert
wird, wie man zu sagen pflegt; wäre dies der Fall, so müsste eine
Präposition stets nur mit einem und demselben Kasus verbunden
werden, während es doch Präpositionen giebt, die mit zwei oder
drei Kasus verbunden werden; sondern der Kasus ist ursprünglich
durch sich selbst bedingt, und die mit ihm verbundene Präposition
stellt nur das durch den Kasus ausgedrückte Verhältnis anschau-
licher als ein Raumverhältnis, aber zugleich auch logisch bestimmter
dar. Wohl aber hat sich auf einer späteren Stufe der Entwickelung,
je mehr das Gefühl für die Bedeutung des Kasus erlosch und seine
Verbindung mit der Präposition zu einer rein gewohnheitsmässigen
wurde, allmählich ein Zustand herausgebildet, der den Kasus aller-
dings in einer gewissen Abhängigkeit von der Präposition zeigt.
6. Die Konstruktion der Präpositionen mit den Kasus wird
vor allem durch die Bedeutung des Kasus, sodann aber auch durch
den in den Präpositionen liegenden Begriff, sowie durch die einer
Sprache eigentümliche Anschauungsweise bestimmt. Hiernach zer-
fallen in der griechischen Sprache die Präpositionen:
a) in Präpositionen mit dem Genetive: dv-n, änö, £z, ^pö;
b) in Präpositionen mit dem Dative: h und auv;
c) in Präpositionen mit dem Akkusative: et? und ü>?;
d) in Präpositionen mit dem Genetive und Akkusative: 6id,
xatd, uirlp; und dvä mit dem Dat. u. Akk. ;
e) in Präpositionen mit dem Genetive, Dative und Akkusa-
tive: dUxcpi, Tcept, im, [xexd, Tuapd, Tipos, urtö.
Anmerk. 1. Für i\ und eis (entst. aus iv?) haben die lateinische und die
deutsche Sprache nur eine Forin: in, in, wie auch einige griechische Mundarten
£v m. d. Dat. u. Akk. verbinden. S. § 325, 3 u. § 432, 1.
§ 428. Lehre von den Präpositionen. 451
7. Nach der Bedeutung der Dimensionsverhältnisse
zerfallen sämtliche Präpositionen a) in solche, welche eine Nähe,
Gemeinschaft, Umgebung, Trennung bezeichnen: r^pä, neben,
ouv und |j.£Ta, mit, dficpi, um (an zwei Seiten), jtspt; um . . herum (Kreis-
linie), otä, zwischen . . durch; b) in solche, welche räumliche Gegen-
sätze ausdrücken: Im, auf, ava, an, auf, vxip, über (oben) und uw>,
unter, xatd, hinab (unten); -po, -pöc, ävti, vor (vorn) und die un-
eigentliche Präposition oma&ev, hinter (hinten); lv und sk, in (innen)
und I;, aus, und die uneigentliche Präposition s;cü, ausser (aussen);
J)<:, zu (hinzu) und d-ö, von (hinweg).
Anmerk. 2. Die Präposition <i>;, zu, ad, welche einen pronominalen
Ursprung zu haben scheint, bezeichnet nicht, wie die übrigen, ein räumliches
Dhnensionsverhältnis, sondern wird ursprünglich nur von Personen in Verbindung
mit Verben der Bewegung gebraucht, als: livai, -Eu-.zri dj; ßaatXia, s. § 432, 2.
Auch unterscheidet sich (sk insofern von den übrigen Präpositionen, als es nie in
der Komposition mit Verben gebraucht wird.
8. Jede Präposition hat eine Grundbedeutung, die sie überall
festhält; und wenn auch eine Präposition mit zwei oder drei Kasus
verbunden wird, so bleibt doch überall dieselbe Grundbedeutung,
sie erhält aber nach den verschiedenen Kasus, insofern jeder Kasus
eine besondere Bedeutung hat, verschiedene Modifikationen. Die
Grundbedeutung der Präposition tritt am reinsten in der Bezeich-
nung der Ortsbeziehungen und meistenteils auch der Zeitbeziehungen
hervor; in der Darstellung der kausalen Beziehungen aber tritt sie
oft ganz ins Dunkel. Dass sich aber die ursprüngliche Bedeutung
der Präposition in dem Fortgange der Zeit und, was in der griechischen
Sprache beachtungswert ist, in den verschiedenen Mundarten, in der
Dichtersprache und in der Prosa auf mannigfache Weise abgeändert
und verschieden gestaltet hat, liegt in der Natur des Entwickelungs-
ganges einer jeden Sprache.
9. Die verschiedenartige Übersetzung der Präpositionen einer
Sprache in eine andere Sprache darf uns nie berechtigen, einer
Präposition alle die Bedeutungen beizuschreiben, die sie in der
Übersetzung anzunehmen scheint. Eine Präposition würde alsdann
oft einander entgegengesetzte und ganz unvereinbare Bedeutungen
in sich umfassen. Jede Sprache hat ihre eigentümliche Anschauungs-
weise, und jede Sprache muss daher aus sich und nicht aus einer
fremden erklärt werden. Es ist oft unmöglich, die Grundbedeutung
einer Präposition durch eine gänzlich entsprechende Präposition einer
anderen Sprache auszudrücken, da die Bedeutung dieser tür die
jener entweder zu eng oder zu weit ist. Hierzu kommt endlich,
dass die Sprachanschauung manche Beziehungsverhältnisse anders
auffasst, als sie sich in der Wirklichkeit zeigen, wie z. B. in: ttejx-
tcsiv ei<; Tiva, ievat ei'; xiva U. S. f. 29*
452 Lehre von den Präpositionen. § 428.
An merk. 3. In betreff der Konstruktion der mit Präpositionen zu-
sammengesetzten Verben ist zu bemerken, dass die Piaposition auf die
Konstruktion des Verbs entweder einen Einfluss ausübt oder nicht ausübt. Das
erstere ist der Fall, wenn die Präposition in der Komposition die ihr eigentüm-
liche Bedeutung und Struktur beibehält, so dass man an der Stelle des Kom-
positums auch das Simplex mit der Präposition gebrauchen kann, ohne eigentliche
Veränderung des Sinnes, als: i$Epyofxai ttjs tioXeuj; = IpyofJicct ix T-qs t:6Xeu>;
oder i^spyopiat ix xfj; tt., irpo-p iyetv xjjv 6tiXitü>v X. An. 5. 2, 4 = xpsysiv v.ph
t. 6 u. s. w. Das letztere ist der Fall, wenn die Präposition in dem Kompos. ihre
Bedeutung zwar beibehält, die Konstruktion aber sich ändert, wie in ävrtftdtye-
cftaf xivt; hier hängt der Kasus nur von dem Begriffe des Verbs ab, sowie auch,
wenn die Präposition mit dein Verb zu einem unzertrennlichen Ganzen verschmolzen
ist, wie in äizor.zp ctiveiv tt, ixteXstv ti, «710717 v«uoxeiv ti, desperare aliquid
(aber X. An. 1. 7, 19 duiEyviuxEvai xoü \L&yec$ai, wo ä-6 auf die Konstruktion ein-
gewirkt hat, insofern sie dem Simplex ytyvcüaxEtv den Begriff der Abneigung hin-
zugefügt hat), dt-eX'X'jve iv xivd, dtro5 ox t [xä^ti v ti u. s. w. Über «vaßotivEiv
IrÄ c. g. s. § 416,2, ävaötjvat, dvanveiv u. dgl. c. g. § 421, 1 u. 2; über
ifxz-f'k-Qit.ivoi;, xataxhieiv, efaSeyea&at c. g, § 419, 2. Etaßcuvetv wird
meistens mit üc, verbunden, aber trop. c. d. S. Tr. 297 i|*ot Y<ip oTxto; ottvö;
etaißr], ebenso Ant. 1345 tcc o' iv.l xpaxl piot | -6t(i.o; BuoxopitoTO; s(aT]X<rro, was
mein Haupt, meine Person anlangt, so traf mich ein unerträgliches Verhängnis,
s. § 426, Anm. 1 ; ivd&Xeaöat im eigentlichen u. uneig. Sinne in der Begel c. d.,
doch mit Et; S. OB. 263 i; x6 xeivou xpax s\f,Xai}' ^ xiyif). EioiEvat u. eiaipye-
a9üi = in den Sinn kommen wird gewöhnlich, wie invadit nie aliquid, m.
d. Akk. verbunden, seltener c. d. PL Phaed. 59, a oiiosv Tiavy fioi eXeeivöv e^a-^et.
Civ. 330, d Bhipysrai aixip osor. Über die Kompos. mit xaxc? c. «cc. u. c. gen.
s. §§ 409, 7 u. 421, A. 9. Einige werden m. d. Dat. nach §423, 2 u. 3 st. des Gen.
verbunden, als; xccftußp i£eiv axpaxtü Hdt. 1, 212, vgl. S. Ai. 153 (st. des gwlml.
Tivo; od. xi); v. «xaxp(vsiv Hdt. 7, 146 xotat xaxsxexpixo ftdvaxo?; xaxaystv xtvi
xi b. Hom., z. B. E, 435; xaxayeXäv Hdt. 3, 37. 38 u. s. Die Kompos. mit
ÜTrep werden meistenteils als Transitive m. d. Akk. verbunden, einige jedoch
auch in. d. Gen., so Jurspcppovelv gwhnl. c. g., &Ttspopäv hingegen gwhnl. c. acc,
seltener c. g., s. § 417, A. 13; aber Tb. 4, 93 &7tspscpdv7]<jav toü Xocpou hat die Präp.
eingewirkt. Die Kompos. mit 7isp( haben meistens als Trans, den Akk. bei sich,
als: TieptßatvEtv ; über die c. d., wie TtspiTthrreiv s. § 426, Anm. 1, aberTh. 4, 36 TtspiiEvat
xaxa vcoxou aüxcT; oow ist der Dat. nicht von Ttepttiv«', sondern von irepulvai xaxa
vtuxo'j abhängig; über rcepteTvat, TrEptYiYvea&cc. c. <?. s. § 420, 2. b. Von den vielen
Kompositis mit l-l wollen wir nur noch einige erwähnen. Über imaTpateueiv,
IrEpyEoüat, ine$i£vai, i-ißatvEiv, iirr/EipEiv, Ir.sfjt'käv c. d. s. § 423, 3; über ir.ioyz-
o9«i, irrtivat, ii«aTpaTe6eiv c. acc. s. § 409, 7; über iirißarvsiv, ^TrtßaxEUEtv c. //r^. s.
§ 416, 2. Die Komposita mit 7iapd werden meistens als Transitive mit dem
Akk. verbunden, als: TfzpaßcdvEiv, 7ic<pEpy_Ea9at, napaxpEyEiv xtvd; rapcapsiaüod xi
xivc;, einem etwas entziehen, vgl. X. Hell. 2. 3, 20. Conv. 4, 40. Comm. 1. 6, l.
Die meisten Komposita mit rt p 6 s nehmen nach § 423, 2 u. 3 den Dativ zu sich, als:
TTpoosyctv xiv( (über d. seit. u. unklass. TTpiaeyetv c. acc. rei s. Poppo ad Th.
P. III. Vol. 1 p. 282 sq.), Trpoairt7rxEtv, z. B. afeypöc im%'j\t.'ia X. ap. 30, TrpoaßXe-Eiv
xtvf Conv. 3, 14 (gwhnl. c. acc, wie X. oec. 11, 5 TrposßXE^; pis), npoartcd£Eiv xivt,
mit einem scherzen (aber xtvdf, einen verspotten, s. Lobeck ad Herodian. p. 463),
hingegen TrpoaycXäv xivci, erst b. Spät. c. d.; TrpoaxaäeCEailoa c. acc, z. B. x^v
ttoXiv, wie assidere urbem, s. Poppo ad Th. P. III. Vol. 1. p. 223. Von den
§ 429. 'Avt( und Trpö, vor. 453
Kompositis mit im 6 schwanken einige zwischen dem Dat. u. dem Akk.; über
ücpiototoOat (sustinere) c. a. s. § 409, 3, c. d. resistere, X. Hell. 7. 5, 12. An. 3.
2, 11; •/, 398 ^äatv o taepoet? bniou 760;. S. PI). 1111 a.k\d [aoi dcxo7ra . . Itttj . .
uneo'j, dafür in Prosa der Akk.
An merk. 4. Über die ursprüngliche Verwendung der Präpositionen als
Ortsadverbien s. § 443. Die Nr. 6 angegebenen Präpositionen nennt man,
insofern sie in der ausgebildeten Sprachperiode teils garnicht, teils nur selten
allein ohne ein Substantiv als Ortsadverbien auftreten und demnach regelmässig
die Funktion der Präpositionen sowohl in Verbindung mit den Kasus, als auch
in Zusammensetzungen mit Verben übernommen haben, eigentliche Prä-
positionen uud unterscheidet sie von den uneigentlichen, unter denen wir
folgende Klassen begreifen: a) teils Orts-, teils andere Adverbien, die zwar
auch in Verbindung mit einem Substantive die Funktion der Präpositionen über-
nehmen, in Kompositen aber nicht erscheinen können, als : dvxa u. dvxi'a ep., vor,
im Antlitze, entgegen, Trpöaitev, vor, oirta&Ev, hinter, [xsyot u. aypi, bis, e'Sjuj, äxxo«,
a'Yyt, dvxixpo ep. entgegen, du.<p(? ep., fern, seitab; dveu, Sfya, dxep ep. poet., ohne,
ttjXs ep., fern von, v6acpi(v) ep., fern von, nptv = Trpo Pind. u. Sp. (upiv ujpa;
Pind. P. 4, 43. Tipiv <pdou; Arr. An. 3. 18, 6) u. a. c. gen.) apio c. dat.; TtepiS,
rings herum, meistens c. acc., sehr oft b. Hdt., zuweilen auch b. d. Trag., seltener
c. gen. b. Hdt., z. B. 1, 179. 2, 91. — b) Substantive, als: evexs, causa, 6(xtjv,
instar, y.dpiv, gratia, extjx: (dor. exaxi) ep. poet., nach dem Willen, vermöge, b.
Hörn. extjxi A165 u. dgl., durch die Gnade.
I. Präpositionen mit einem Kasus.
1. Präpositionen mit dem Genetive allein.
§ 429. 1) 'Avt( und Ttpo, vor.
1. 'Avxi [sanskr. Adv. änti gegenüber, davor, angesichts, lat.
ante, litth. ant, got. and, d. ant, ent, in Antlitz, entgegen
u. s. w. !)], Lokativ zu avxa, Grundbedeutung: angesichts, vor,
gegenüber. — 1) räumlich sehr selten. X. An. 4. 7, 6 (xo ywpi'ov
iaxl) öaau TitTuai SiotAemoutjats \xz~ju\cuc,, ticvO' cuv effXTjxöxes avopec xl av
Ttaayoisv; angesichts deren, d. i. hinter welchen, s. Kühners Brurk.
z. d. St. C. I. A. II, 835, c — 1, 68 (320—317 v. Chr.) dbrctöe« tpst«,
äv at; Ivi unreü; xal 6kXity]; . dvxl tou Mtvoxaupou, gegenüber d. M. 2)
Homer und die übrigen Epiker gebrauchen dafür die Adv. Öcvtoc, dvtia
(avr' dvxi') 3) u. ivavxi'ov c. g., die Attiker ivavxi'ov c. a. — 2) kausal
a) bei Beteuerungen statt des gewöhnlichen Tipo? c. g. S. OC. 1326
dvxi Tiaiotuv xwvoe a ixeteuo^ev {per), angesichts (vor diesen, als Zeugen
meiner Bitte); — b) bei den Begriffen der Vergleichung, Ab-
schätzung, Vergeltung, indem die zu vergleichende oder zu
schätzende Sache als vor die verglichene hingestellt gedacht wird, wie
V) S. Carol. Schmidt Dissert. de praep. Graecis. Berlin. 1829. p. 29. —
2) Inschriftlich auch im Kretischen und Delphischen : dvxi [i.atx6piov vor Zeugen.
— 3) Wie Spitzner Exe. XVII. ad Iliad. deutlich gezeigt hat.
Lehre von den Präpositionen. § 429.
auch im älteren Deutsch vor gebraucht wird. Hdt. 3, 53 dvxi xoüxwv
fleptavßpo? Kepxupai'ou; ixipuopeexo, dafür. Dem. 18, 297 £pwxd;, dvxi uota?
dpexf]? d;t(u Tiftauöai. So ev dvÖ' evö; PI. leg. 705, b. Civ. 331, b. Phil.
63, c, ubi v. Stallb., eines gegen das andere geschätzt; daher bei dem
Komparative. X. R. L. 9, 1 (Auxoupyo; x3xeip7dc7axo) £v x\ ttoXei
aipsTcbxspov elvai xov xotXov ödvaxov dvxi ataypou ßi'oo. Vgl. Comm. 2. 5, 4.
PI. Tim. 26, e. S. Ant. 182; bei den Begriffen des Kaufs, Verkaufs,
Tausches, Wertes, der Gleichheit oder Ungleichheit, als:
(uvetadat, aXXdxxsaOou dvxi ypuaou, s. § 418, A. 8, a.;toc dvxi ttoXXwv, aXXo;
dvxi aou. PI. Menex. 237, a xr^v feXeorr)v dvxi xyj? xü>v ^tövxcov atoxrjpia;
fjXXdSavTo, vgl. Isoer. 6, 109. Lycurg. 88. Aesch. Pr. 465 OaXajaö-
TcXayxxa 8 ooxi? otXXo; dvx Ipiou XixorcxEp eups vauxi'Xcuv öy^fiaxa, vgl.
S. Ai. 444; bei den Begriffen des Vorzuges, als: aipelaOai xi dvxi tivo;
(st. des gewöhnlichen xiv6«) X. An. 1. 7, 4 u. s. Dem. 18, 109 oux iv
xoi; EXXrjvtxoTs xd <IUXt7i7XO'j ocupa r^a-r^a. dvxi xwv xoivtj xois EXXrjai
cjujjLcpepcivxiuv. Aus der Beziehung der Vergeltung hat sich die Beziehung
der Ursache entwickelt, wie in dvft' ob, dvO' ü>v, wofür, weshalb,
z. B. S. El. 585, und aus der Beziehung der Abschätzung, Werthaltung
die der Stellvertretung, Gleichsetzung (das ältere vor, für,
statt, anstatt), schon b. Hom. <1>, 75 dvxt xoi zi\x.' ixlxao, vgl. 0, 163.
I, 115 f. 0, 546. X. Comm. 2. 7, 14 dvxi xuvo; ei <puXa£ xot inip.eXrjXrjc,
wie ein Hund, instar canis. Hdt. 1, 210 dvxi ooüXgdv £-onr]ja; IXeuile-
pou; Ilepaa; elvai. 7, 37 dvxi r^Aor^ vj; lysvsxo. Th. 1, 86 dvx' dyafttuv
xaxoi 'cs-fevrjVTat. 4, 90 £x os xoo opü^piaxo; dveßaXXov dvxi xsi'you; xov
youv, «£ pro muro esset. X. Cy. 3. 1, 18 dvxi xo-3 jj.dyea&at Tieiösui^ai
i&eXei.
2. n p 6 [sanskr. Adv. prä (vorn, vorwärts), lat. pro, litth. pro,
pra-, got. faüra {fahr), d. vora, vuri, vor, für l)] stimmt in
vielen Beziehungen mit d.Wi überein, unterscheidet sich aber von diesem
dadurch, dass es eine allgemeinere Bedeutung hat und sich daher
mannigfaltiger entwickelt hat. Der Genetiv ist hier Stellvertreter des
ursprünglichen Ablativs: Tipö 7iuX<uv urspr. „vom Thore aus gesehen
vorn" (vgl. § 420, 2). — 1) räumlich: vor, pro, als: axrjvai Txpö
TtuXcov, Tipö oixou. x, 435 ;ipö S ap' atjxu>v . . xüvec T,t7av. Th. 3, 51
Mtvdxz T] vtJjo; xsixai upo Me^dpcov. X. An. 1. 4, 4 (xeiyo?) npö xrfi KiXi-
xt'a?, vor K. = K. entgegen, wie 7. 8, 18 o-cu; xd orcXa eyoiev irpö xeov
xoQEujxdxcov = sagittis opposita. Auch auf die Frage wohin? wie im
Lat. pro. E, 789 ouolitoxe TptuE; TTpö uuXduiv . . oi'yveaxov, vor das
l) S. Schmidt 1. d. p. 59 sqq. Giaff, die althochdeutschen Präp. Königs-
berg 1824, S. 130 ff.
§ 429. 'Avti und Tipo, vor. 455
Thor. Eur. Hec. 59 a-fsre . . xyjv fpctZv -po ooptwv. ') Die räumliche
Auffassung liegt auch dem formelhaften -^v Trpo 7^ zu gründe: Land
vor Land (vgl. „Schritt vor Schritt"). Aesch. Pr. 682 ^dtm-fi Öeia -^v
jipo 77J; iXaüvo|j.c(i. Ebenso Ar. Ach. 235. — 2) temporal: vor, als:
-p6 rj(X£pa;. 0, 524 itpö 7d|xoio xeXcUTTjjet xaxöv Tjfxtfp. Hdt. 7} 130 Trpo
ttoXXo'j, multo ante. Th. 1, 141 ttjv oc'Jxyjv oövaxou oouXtuaiv r xs [xe^i'jttj
xat IXayiaxrj otxod'co-t; ano xojv ofiouov trpo 8iX7)<; toi; rreXa? iTrixaafJOfxsvYi,
vor Beschreitung des Rechtswegs, d. i. ohne dass man den Rechtsweg
betritt (— irplv öixdaocjikt). - - 3) kausal u. bildlich: a) noch hart
stossend an die raumliche Bedeutung bei Ausdrücken des Schutzes,
der Verteidigung (das ältere vor, nachher für) in rein sinnlicher
Auffassung, als: (j.ä-/s7»)at Trpo xivo?, vor jemd., d. i. zum Schutze für
jerad., oXsbOoti 7tp6 ttoX-tjo; X, 110, pro patria morij überhaupt zum
Besten, Nutzen, für das Wohl, wie das in diesem Sinne gebräuchlichere
üirsp. X. Cy. 4. 5, 44 ooxe £710 apxsau) icpatrcov xi up6 üpv, . . oute
'jjji£t; — po Tjfxcuv. Comm. 2. 4, 7 TroXXdxi; 0 -po auxoü ti« oux iSeip-ydtaoiTo, . .
xaoxa 6 cpi'Xo? Trpo xoü cpiXou IcTQpxesev. An. 7. 6, 36 rp6 upicov a-ypuTtvif)-
aavxa. In ähnlicher Weise S. Tr. 504 -po 7dpuov, im Interesse der Ehe,
mtptiarum causa. Seltener bei denselben Ausdrücken im Sinne von
vor = zum Schutze vor, d. i. gegen (wie uTtlp). S. OC. 1524 u>? aot Tcp6
ttoXXcuv dj;riöa>v dXxfjV ooe | öopö; x' ä-axxou 7£ix6viov aei xif)^, damit dieses
Grab dir eine Schutzwehr sei vor (d. i. gegen) zahlreichen Schilden u.
Speeren der Nachbarn. PI. Symp. 201, d (AioTifia) 'Adyjvaiotc ttoxe boaä-
ptivot? Trpo xou Xoipiou oexext] dvaßoXvjv e'Trofyae xrj; voaoo, Opfer darbringen
für die Seuche, d. i. zur Abwehr (wie im Deutschen: Mittel für die Krank-
heit = gegen). 2) — b) bei Stellvertretung (doch immer noch mit
dem Nebenbegriffe: zum Besten, im Interesse jemds., wie uTrsp). S. OC. 811
ipcS y«P ya'- ^p0 tujvoe, „im Namen dieser", vgl. OR. 10. — c) vereinzelt
von der Vergeltung, wie dvxi. S. El. 495 itpo xtuvoe dafür. — d) bei
Vergleichung, Abschätzung, wie dvxi, als: -po tcoXXou itoiiiaöai,
vor vielem (d. h. hoch) schätzen; -pö rro/Xcov ypr^axtuv xi^rpotaftai
Isoer. 13, 11. Hdt. 3, 85 ßaotXsü; oöoel; aXXo; Trpo asü laxat, vgl. 7, 3.
Daher beim Komparative und den Begriffen des Vorzugs (s. dvxi),
als: äipsiaöai xi -po xtvo;. PI. Symp. 179, a upo xouxou xs&vdvou oev -oX-
Xdxi; s'Xoixo. X. apol. 20. Conv. 2. 5, 3 xöv 6e xai -po olxa uv/cuv eXoi-
[xTjV av. PI. Phaed. 99, a ei p.?] öixaioxspov (ujattjv xat xdXXiov Eivai Trpö
1) In der Redensart Trpo öooü e^evovxo A, 382, sie kamen fürder des Weges,
vorwärts auf dem Wege, ist Trpo als Adverb aufzufassen u. oooö als sog. Gen.
partitivus, wie -6ppu> (Trpoatu) cptXoao'fia; IXaövetv (§ 414, S. 341 f.). S. Kvicala
in Eurip. Studien, Wien 1866, S. 155 f., der passend TrpoupYoo vergleicht, als:
-poup70'j Yfyvea&at, fürder des Werkes, vorwärts im Werke kommen, förderlich
sein. — 2) Vgl. Procksch in Ztschr. f. Gymn. XXXH (1878) S. 321 ff.
456 Lehre von den Präpositionen. § 430.
xou cpeu-fstv &iteysiv r?j rcöXet öi'xtjV. Grit. 54, b pr^xe rcaioc«; Ttepi rcXeiovo;
rcotoü pr^xe to £yjv p.rjxe aXXo pr^Siv rcp6 xou oixcaou. *) Vgl. Hdt. 1, 62.
6, 12. PL Civ. 361, e Ircaivetv rcpö owaioauvr;; doixt'av. — Eigentümlich
V, 667 rcpo cpößoio, eigentl. „vor der Flucht her, von ihr bedrängt",
daher: infolge der Flucht. (Doch ist Düntzers Erklärung beachtens-
wert, der -yevopevot hinzudenkend rcp6 als Adverb fasst: vorwärts auf
der Flucht, wie A, 382 rcpö 6öou).
§ 430. 2) Arco, von, und ££, ix, aus.
Vor bemerk. Beide Präpositionen bezeichnen ein Ausgehen, eine Ent-
fernung, «7:6 aber bezeichnet das Ausgehen mehr als ein äusserliches, £|
dagegen immer als ein aus dem Innern eines Ortes oder Gegenstandes kommen-
des, und in kausaler Beziehung jenes mehr eine entferntere, dieses mehr eine
unmittelbare Ursache.2) Der Genetiv ist hei beiden der Stellvertreter des
Ablativs (vgl. § 421). Im arkadischen und kyprischen Dialekte werden beide
Präpositionen mit dem lokativischen Dativ verbunden: ärcu -räi Ca' von dem Lande,
l£ x<5i folxtai. Hier hat wohl die Analogie der den Gegensatz dazu bedeutenden
Präposition h eingewirkt: weil man sagte l\ rü> ofxip, so bildete man danach
auch i-A xqi oixip, vgl. Delbrück, Synt. Forsch. IV, S. 129 f.
1. 'Arco [episch dicat, sanskr. dpa, lat. ab, got. af], Grund-
bedeutung: weg von, von. 1) räumlich: a) Entfernung von
einem Orte oder Gegenstande weg bei Verben der Bewegung, als:
drcö xf; TröXecos r/öev, oft bei einer Handlung, die von einem höher
gelegenen Orte oder Gegenstande aus geschieht, als: Hdt. 1, 79 dcp'
ircrccuv pd^eaöat. X. An. 1. 2, 7 dcp irnimv Orjpeüeiv; ferner apyeaöai drco
xivo?, wie incipere ab al.\ bei den Verben des Befreiens u. ähnlichen,
als: Xusiv, IXeufrspouv, der Entfernung (§ 421, A. 2), daher: drcö axorcou,
und dann übertragen auf die geistige Entfernung, wie K, 324 ouy
c/Xio? axorcö; Iaaofj.ai oüo' aixo oöc-r]?, fern von deiner Erwartung, d. i.
hinter deiner Erwartung zurückbleibend; so: die' £Xrct'6<Dv S. El. 1127,
drcö -/vcopr,? 8. Tr. 389, aliter ac sperabam, putabam (gleichs. aberrans
ab exspectatione, ab oyinione). Th. 1, 76 fraufj-asxöv ouoev rcercoiY)xau.ev
ouo' drcö xou dvftpcurceiou xpörcou. Dem. 24, 6 eaxou oe xaux' oux drcö xou
T;pd7|xaxo;. PL Civ. 470, b drcö xporcou Xe-ystc, ubi v. Stallb. u. Schaefer.
Melet. p. 51 sq. Theaet. 143, c. 179, c oux drcö sxorcoü eipTjxev und
sonst bei PL, vgl. X. conv. 2, 10. — b) Abstand von einem Orte
oder Gegenstande bei Verben der Ruhe. B, 292 fiivetv drcö yj; dXöyoto,
fern von. M, 70 du' "AP7eo<; fccoX&r&at. N, 227. a, 203. Th. 1, 7
(ai rcaXatai rcöXei;) drco daXdajrjc; u.dXXov ipxiadifjaav. X. Comm. 1. 2, 25
rcoXuv ypovov drcö xou Stuxpdxou; -yEyovoxe. So auch S. OC. 900 arceuosiv
i) S. Stallb. ad PI. Ap. 28, d. — 2) Vgl. Herzog zu Quintil. X. B. p. 184 f.
§ 430. ' Att6, von, und £(•> ix, aus. 457
dito poxr(pos, detractis frenis. ]) Th. 2, 07 l-ylveto rj dp^rj t, 'OSpucwov . .
d-6 'AßÖTjpwv uöXscu; I; tov Euceivov tiovtov. Sowie im Lat., wenn der
Ort, von dem aus der Abstand oder die Entfernung gemessen wird,
nicht angegeben ist, sondern aus dem Zusammenhange ergänzt werden
muss, oft zu dem Ablative der Massbestimmang die Präp. ai(=in einer
Entfernung von) tritt, als: Caes. b. g. 2, 7 hostes ad castra Caesaris
contenderunt et ab milibus passuum minus cluobus castra posuerunt 2) ;
so findet sich dieser Gebrauch der Pr. du 6 auch bei den späteren
Griechen, offenbar eine Nachahmung des lateinischen Ausdrucks. Plut.
Philop. 4 7|v d-fpö; aoxtp du 6 aiaotojv eüxoui rrj? uoXecd;, in einer Entfernung
von 20 St. von der Stadt, oder 20 St, v. d. Stadt entfernt. Id. Oth. 11
xaxsjxpaxouEOEOSEv duo rcsvrqxovxa axaoüov. — 2) temporal: Ausgehen
von einem Zeitpunkte (nach). 0, 54 duo 6' auxou (sc. xou Öeiuvou)
Ocuprjjsovxo , ubi v. Spitz n.: von der Mahlzeit weg, unmittelbar
nach; häufiger so b. Hdt., z. B. -fsvsa&ai duo oeiuvou 6, 129. duo
töjv aixiuv X. R. L. 5, 8, wie im Lat. a cena; dep' Y)pipa?, de die, duo
vjxtöc, de nocte, d<p' iazipcn} iüb taüiTj? xf; f^spa?, von diesem Tage
ab, seit u. s. w. — 3) kausal u. bildlich: a) vom Ursprünge
und Ausgangspunkte, als: elvat, -jr/vsadou, cpovai duö xivo«. t, 163
ou 7^p duo opuo; lau uaXaicpdxoo oüo' duo uExprjc;. Hdt. 6, 125 d-6 6s
'AXxp.sa>vo; xat aüxu Ms-( a xXso c i^evovro xai xdpxa Xap.upot. Dem. 20. 20
tcuv dep' Apjxooiou xai 'Aptsxo-feiTovoc. — Th. 1, 37 xr,v dep rjpuuv a£itüdiv
(die von uns ausgehende = unsere Forderung), ubi v. Poppo-Stahl.
2, 39 xcp dep fj|j.(uv auxojv I; xd Ipya E'j'Lüytp. 4, 108 oi AaxeSatjiovtoi
epilovip duo tüjv upcöxcüv dvopojv ouy uicTjpexYjaav auxto, die L. unterstützten
ihn nicht wegen des Hasses von Seiten der Vornehmsten = weil ihn
die V. hassten 3). xd är.6 xtvo; „complectitur omnia, qitae sunt in
homine et ob eo exeunt, verba, sensus, facta." Bremi ad Dem. 8, 5
xd 7' dep' öp-cuv sxoip.' u-dpyovd' 6pco. — Ferner: 01 duo IlXdxtuvoc, 01 duo
X7J<; 'AxaoTjp.Eia? u. s. w., wie Cic. Tusc. 2. 3, 7 quid sentiant ii qui
sunt ab ea diseiplina, ubi v. adnotata; 01 dnb x-Tj; er/.rjvr-s, Schau-
spieler: 01 duo xou otjplou Th. 4, 130: — b) vom Ganzen, dem ein
Teil entnommen wird, als: Th. 1, 110 6X1/01 duo uoXXcuv, so öfter b.
Th., Vgl. 112. 116 XccßüJV ECTjXOVXa W.Zc 0.7ih XCOV icp0pp.0U3üJV. 3, 112.
4, 0 u. a. — c) vom Urheber, bei Passiven u. Intrans. dem gewöhn-
lichen 6-6 c. g. nahekommend (nur selten, u. d-o xivo; ist = von Seiten
jemandes, al/'quo auetore). Hdt. 2, 54 £tjxt)<jiv [xe-^älr^j d-6 jepscüv -/sve-
aftai, vgl. Stein zu 5, 2. Th. 1, 17 iupdyörj du' auxwv ouoev Ip^ov
d;iöXo70v, ubi V. Stahl. Vgl. 141. 4; 115 p.7]yav^; piEXXouar,; upoadss-
!) Über die falsche Betonung dno in den Beispielen v. b) u. oben in duo
»•j(ao5 u. s. w. s. T. I. § 86, A. 1. S. 333. — 2) S. Kühner lat. Gr. § 115,
Anm. 14. — 3) Vgl. Poppo Proleg. ad Thuc. P. I. Vol. I. p. 201.
458 Lehre von den Präpositionen. § 430.
aüoci (paSS.) auxoi? arco xciiv IvavTicov, ubi v. Arno hl. 3, 36. 82. 4, 76.
6, 28. 32. 61. 8, 48. 68. X. Hell. 7. 1, 5 dbtb xu>v i)etov osöoxou upuv
eu-cu/stv. Bei Begriffen des Empfangens ähnlich dem gwhnl. r.apd c. g.
PI. Ap. 25, e xaxov xi XotpE^v diro xivo?. Hdt. 2, 104 ditö KöXycov cpacji.
[AEfxcdhjXEvat. Theogn. 35 iaftXcov jaev -/ap ott' ib&Xd 8i8d;eai. X. An. 6. 5, 18
5ioaaxEaÜ7i a^o xoü X(UPl0U> u°i v- Kühner. So b. Hom. xdXXo; ärö Xotpt'xtov
eyouaai £, 18, Decuv airo jjürjosa tlr>ö>$ £,12. — d) von der Ursache,
Veranlassung. Th. 2, 25 «tto xoüxou tou ToA^r^axo? Iti^vsÖt). 4, 98
«tio t<uv Eoficpopcuv xi xoX|xr]3oti. 1, 71 xd tcuv 'Ailyjvai'iuv ärro xyj; TroXorcEi-
pia«; xexaivtoTat, infolge. M, 233 airo srcooSrjs, im Ernst (als Ausgangs-
punkt gedacht). Fast in derselben Bdtg. : Aesch. Eum. 674 arco yvü)|xt]?
cplpetv ^TJcpov oixai'av. Ag. 1302 xXyj|j.<ov dV EuxöXfxo'j cppevot;. Eur. Tr. 772
xaXAiaxcov ydp 0[Afidxa>v ano | aljypcus xd xXetvd tieoi' dTrcoXssac (ppu-füjv.
S. Ant. 2 x(ov diu' OtoiTüou xaxwv, malorum ab 0. profectorum. X. Cy.
1. 1,5 tw d?' eocuxou 'füßtp, ubi v. Schneider, vgl. 3. 3, 53, wie:
metus ab aliquo. So: d<p' sauxoÜ Th. 5, 60, aus eigenem Antriebe. —
e) vom Stoffe, als: Hdt. 7, 65 si>ccxa dnö £uXcov -ETioiTjfAEva. S. §418,
A. 6. — f) vom Mittel u. Werkzeug (als Ausgangspunkt od. Quelle
gcfasst). Q, 605 dnö ßioTo Trlcpvev, von dem Bogen aus, mit dem Bogen.
X. Comm. 1. 2, 0 xoü? xr); ttÖXeok apyovxa; änb xudjxou xadiaxdvai, S0r-
^'ewefo j9er fabam. PI. Leg. 832, e o&krjs acüjx^Toc r] diro xaiv ttoöcov.
Th. 2, 77 vo[AiaavTs; a7iopov Etvai diro xcov Ttapovxajv osivolv sXstv xrjv tioXiv,
von den vorhandenen Zwangsmitteln aus, d. i. mit. 2, 41. 6, 19. 102.
1, 81 XpECpElV XO VXUXIXOV (XTIO 7rpO<jÖ6(DV. Dem. 4, 34 dlTÖ XOJV UfJ-EXE-
pwv ujaTv ttoXejjlei (6 <I)iXt^7io;) au(X[xd)(tüv, vermittelst eurer Bundes-
genossen, d. i. durch Plünderung eurer B. Ähnlich Th. 1, 132 xpircoöa
dvEÖEso.v drco xa>v Mrjoajv (aus den den M. abgenommenen Beutestücken).
Vgl. 3, 57. Dem. 19, 320 u. 20, 78 xpö^aiov [axdvai dirö xivo?. X. Coram.
1. 2, 14 Yjoscrav ^coxpdxYjv übt iXayfoxwv ypYj|j.dx(Dv «uxapxEaxaxa £(uvxa, S.
Kühners Bmrk. z. d. St., vgl. An. 1. 1, 9. M. eq. 4, 9 xd; e^aYcn-yd? xoo
tTcirtxou tjxxov av ot rcoAefAiot atj&dvoivxo, ei anl r^ipa^iXievi^ 7t'-fvoivxo ptdXXov
7] ei dito xrjpuxo; yj dä6 Tcpo^pacpt];, vgl. An. 2. 5, 32. 4. 1, 5. Th. 4, 67
dn6 SuvüTQfiaxo;. So auch wcpsXETa&ai dirö xivo?, von einem oder etwas Nutzen
ziehen (hingegen Giro xivo; von einem unterstützt werden), vgl. Isae. fr.
2, ubi v. Schoemann. X. Cy. 1. 1, 2. 5. 4, 34 u. sonst oft, ßXd-
irxEa&at drto xivo; Th. 7, 67. Cy. 5. 3, 30 nach d. besten edd. KspSai-
veiv dixo xivo; X. Comm. 2. 9, 4. IIAoucjiov -ji'-fvEafrai düo TT); t:6Xeu); Dem.
24, 124. Daher mancherlei adverbiale Redensarten, als: dn6 oxojxaxo;
eitceiv X. Comm. 3. 6, 9, auswendig, s. Kühners Bmrk., dico -fXiuaaY];
Hdt. 1, 123, mündlich. — g) von der Gemäss heit: xpi'vsiv xi diro
xivo;. Isoer. 4, 78 (oi d-('aHoi xwv dvöpwTTtüv) dir' GXiycov auvDrj|j.dxa)v (nach
wenigen Gesetzen) poioi'u^ xai. KEpl twv toituv xai TiEpi tojv xotvtuv üjjLOvorj-
§ 430. 'Atto, von, und ££, ix, aus. 45(J
aoujiv. 'Ano xivo; xaAetadat, dtira-yopeueaftai, nach einem benannt werden.
Ildt. 7, 74 <x7r' OXuputou 6s opeo; xaXIovxai '0X'j|X7tirjvoi. Th. 7, 57 dcrco
$u|XfjLay_ia; auxovopiot, kraft. — h) v. d. Art und Weise. Th. 1, 66
dato xou 7rpo<pavou; ijxdyovxo, palam. 3, 10 dno xou isoo v^ouvxo. X. An.
2. 5, 7 dito iroiou av xdyou; drcocfuyoi;
2. 'E£, ix (böot., thess., arkad. £%, lokr. I, lat. ex, e, kirclienslav.
izu, lit. isz, d. cw.s, s. Curt. Et. S. 344). Grundbedeutung: aus, den
Gegensatz zu iv, in, bildend. — 1) räumlich: a) Entfernung ent-
weder aus dem Innern eines Ortes oder Gegenstandes oder aus der
unmittelbaren Verbindung, Berührung, Gemeinschaft eines Ortes oder
Gegenstandes bei Verben der Bewegung, als: ix xy}; rtoXsto; dnrjXikv,
ix T7j<; \*-ö.yr^ Icpuysv (daö würde dagegen nur im allgemeinen die Ent-
fernung aus der Gegend der Stadt, der Schlacht bezeichnen). 'Ex ttoX-
Xou, aus grosser Entfernung, weit weg. X. An. 1. 10, 11 ix ttXsovoi; r\
tu zpoaihv Icpeu^ov, s. das. Kühners Bmrk. 3. 3, 15 (ouos) tis£o;
t:e£6v av oicoxcuv xaxaXafxßdvot ix xö£ou £üfj.axo;, ex tanto Spatio, quautum
sagitta mittitur. X, 600 xovfo) o ix xpaxö; opwpstv (gleichsam aus dem
Kopfe). Th. 4, 14 ix -yrfi vaoixaysiv, vom Lande aus (aus der un-
mittelbaren Berübrung des Landes). Daher wird i£ zur Bezeichnung
der unmittelbaren Aufeinanderfolge eines Gegenstandes
auf den anderen gebraucht, wie: ex alio loco in alium. PI. Polit.
289, e ot nöXiv ix iiöXsux; dXXdxxovxE; xaxd »MXaxxav xal ^e£'(j- Ap. 37, d
xaXo; av [xot 6 ßi'05 eI'tj aXXrjV i£ aXXr); ttoXew; d|xsißofASv<o. Cf. Soph.
224, b ibiq. Hdrf. p. 300. Die Lage eines Ortes wird oft durch i£
bestimmt, sowie durch st;, gegen, nach verändertem Standpunkte.
Th. 1, 64 xo ix xrjc flaXXrjVTj; xei/o;. — b) Abstand bei Verben der
Ruhe, ausserhalb = ixxo;, e;o>, epischer Gebrauch, als: ix ßsAswv,
eaj^ra telorum jactwn. (Über Hdt. 2, 142 iv xouxw tw XP^VIP
xExpdxtc eXe-yov i? r^Ecov xov r]Xtov dvarslXai vgl. Stein.) Etwas anders
S. Tr. 1078 0Ei;tu ■ydp xdo' ix xaXu|j,!i.dxujv „exutis tegumentis" Wunder;
über i£ b. d. Verben des Stehens und Sitzens s. § 447, C. — 2) tem-
poral: unmittelbares Ausgehen von einem Zeitpunkte, als: i;
dp/fj; Hom., vom ersten Anfange an, ix tioXXcuv, oXqcuv r^spaiv, nach,
seit, ix xoüxou, hierauf, seitdem, S. El. 780 i; f,|x!pa;, ex quo dies illuxit,
ix v'jxxöc od. ix vuxxwv Xen., ix rcaiocov, ex pueris, i£ uaxspou, i£ uaxipa?,
in der Folge, ix xou Xoiitou. X. An. 4. 6, 21 ix xou dpi'axou irpor^aTEv
6 Xeipurocpoc xo CTxpdxEou.a, unmittelbar nach. So wird i£ vorzüglich
gebraucht von der unmittelbaren Entwickelung einer That-
sache aus einer anderen, von der unmittelbaren Aufeinander-
folge zweier Handlungen in der Zeit, so dass beide in ununter-
brochenem Zusammenhange stehen. Erstens, wie in der räumlichen
Beziehung: Hdt. 1, 50 ix xfc, <Wir|; -/evsciftai (nach, weit stärker als
460 Lehre von den Präpositionen. § 430.
dito). 87 ix öe aibpüjs xe xai v^veixitjc aovopap.EEiv i£aiuvY(c vlcpsa. 9, 8
lz r\\J.ipt]c, I; v)[X£prjv dvaßaXXöuEvot, ex die in diem. Th. 1, 120 Ix |iiv
ELpTjVTj? TtoX£(J.£tV, Ix 0£ 7ToXe|XOU ItOtXlV £up.ßT)V0U. Etil'. Or. 279 ix XUfXIZTCOV
yäp otuDt? au ^aX^v' opw. Hec. 55 ix xupawucuv ööfj-wv ooüXeiov Tjjxotp slöes,
ubi v. Pflugk. 915 ix oeittviov utivo? tjoüc, ubi v. Pflugk. Sodann: X.
Cy. 3. 1, 17 6 aö; iiaTYjp iv xtjÖe T7] jxi5 'f^ipa I; äcppovo? aw'fpwv 767 s-
vrrrai. — 3) kausal u. bildlich (Quelle, aus der etwas hervorgeht):
a) vom Ursprünge und Ausgangspunkte, und zwar immer von
dem unmittelbaren, während diro mehr von dem entfernteren gebraucht
wird, als: etvai, •({•(vsabai ex xtvoq. c, 93 osaai 73p v6xtb? te xat Tjjxspai
Ix Ali? etaiv. Dem. 43, 78 6 vopio? xeXeÜei xpaxsTv xou? appEva; xai xous
ix xiov dppEvcuv. S. Nr. 1. 3, a, S. 457. S. Ant. 95 xrjv i£ Ijj.ou 6'jjßouXiav,
meine (die von mir ausgegangene) Unbesonnenheit. Vgl. El. 619. —
b) vom Ganzen, aus dem ein Teil hervorgehoben wird, oft mit der
Nebenbdtg. der Auswahl, Auszeichnung, als: I; 'AÖrjvai'ojv 01 atpircoi.
Th. 1, 120 ix TidvTwv -poTipLcuvtat, vor allen. Hdt. 5, 87 Seivov Tt 7iotY]-
ua[X£va<; xeivov [xouvov I; arcavtcüv cjcdUtjvoii. So oft ix rcävTcuv, S. Bornem.
ad X. apol. 17 p. 56 ed. 1824. X. Comm. 3. 6, 17 EupYjsEt; xouc
})a'j[j.aCo[j.£vou; ix tmv jjidXtJTa IjurrajxEvcuv ovxa;. Seltsamer Ausdruck : ix
xpitcuv, selb dritter. PI. Gorg. 500, a s6fx<{nr)<po; fjfjuv eT xii au Ix
xpiTtüv; (bist auch du als selbdritter mit uns einstimmig?) ubi v. Hdrf.
et Stallb.; Symp. 213, b tva Ix tpftcov xaxaxlrjxou. — c) vom Urheber
bei passiven oder intransitiven Verben statt uirö, fast nur ionisch, be-
sonders b. Hdt., auch öfters b. d. Trag., selten in der attischen Prosa.
B, 669 i'fi'Xr^Ev ix At6;, von Seiten des Z., vgl. B, 33. Hdt. 3, 62 xd
evxExaXfAEva ix tou Mdyou. Ib. irpooEOÖa&at ix npr^ci'cjTtEoc. 7, 95 Aßuorj-
voidi TTpoaExixaxxo Ix ßaaiXio;. 7, 175 xd XsyftEvxa I; 'AXE^dvopou. S. Ph.
335 ix <I>oi'ßou oajj.£i'c. Ant. 63 dpyopiEafr' ix xpeiacr6va>v. OR. 225 ojxic . .
xaxotösv, dvopö<; ix xi'voc SiiüXexo. X. An. 1. 1, 6 (ttoXei;) ix ßaoiXlto; öeoo-
[xivat, aus der Hand des Königs, vgl. Hell. 3. 1, 6, An. 2. 6, 1 (KXiap^o;)
ojj.oXo-j'o'jjjivu); ix Trävxcuv 86;a? 7Evsaöai dvrjp TtoXspiixö;. PI. Phaedv. 245, b.
Lycurg. 62, ubi v. Ma et zu er. Isae. 6, 57, ubi v. Schoemann.
Ferner: Hdt. 6, 2 ( loxiaioi:) xaxcrjfvuxjJjeic Trpo; auxcov (xiuv Xicuv) vscöxepa
jipYjaaEtv -prjYfxotxa I; auxoü; ix Aapei'oo, Dario anctore. — d) von der
Ursache, Veranlassung, als: i£ spioo« (xd^saftat, infolge des Wett-
streits, ix xaüpiaxo? Hom., ix xouxtuv infolge dessen; jedoch nur selten
von leblosen Gegenständen für den gewöhnlichen instrumentalen Dat.
Hdt. 6, 67 IcpEU-fs ArjfxapTjXoc £y. SjxctpTrj; ix xoiouös oveioeo;. S. Ph. 730
ti . . lz ouoevÖ; | X070U atcuTia; 5 1268 ix Xoycov | xcXcov xaxul? s'i;pa£a.
OC. 887 ex Ttvo; cpoßou ßouftoxoüvxd jjl' eayexe. X. An. 5. 8, 3 Xe£ov, ix
xivos i7iXT]Yrj?, weshalb (§ 12 017. ti). 1. 2, 18 xov ix xu>v 'EXXyjvwv eÜ;
xouc ßapßdpou; cpößov, metum a Graecis barbaris injectum, stärker als
§ 430. 'Atco, von, und ££, ix, aus. 461
dito (s. Nr. 1, S. 458). — e) vom Stoffe, als: Ix7rtuu.a ix £uXoo. S.
§ 418, A. 6. Hdt. 1, 194 oux Ix £uXa»v ttoisuvxou xd TrXoTa. — f) vom
Mittel u. Werkzeug, als: S. Ph. 91 i£ £v6? irooo? . . r)jxa? yeipcujsxac,
ubi v. Wunder. 563 ix ßt'a; et' d£ovxe<; r X6701«. Th. 1, 124 ix t:oXe-
fxou eipYjvY] (jiaXXov ßsßaiouxai. 123 ix xcuv tcovcuv xd<; dpsxd? xxajftai. PI.
Phaedr. 231, C xal ix xcuv Xo-fcuv xod ix xcuv ep-fcuv yap(Ce<j&ai xivi. PI.
civ. 364, a Trdvret; i; £v6; axöp-axo? ulivoucuv, ubi v. Stallb. S. Tr. 320
eiTr . . ix aauxTJs, loquere eü; tuo ipsa ore. S. Tr. 875 i; dxiv^xou
tiooo;. OC. 848 ix crxrjnxpcuv 6ooiirop£iv. Eur. Hec. 573 ix yspcuv cpu/Xoi?
IßaXXov. — g) von der Gemässheit: zufolge, kraft, nach, als:
Hdt. 2, 152 ix xt^s o<\iioc, xou ovetpou. PI. Crit. 48, b ix xcuv oLtoXo-you-
jiivcuv xouxo axs-xeov. Menex. 246, c xex|jiai'p£adou xt i'x tivo?. Civ. 465, b
ix xwv vüjAcov stpYjVYjv Tipo? dXXrjXou? 01 avope? a£ouai. Cbaim. 160, b ix
xouxou xou X070Ü. Dem. 8, 8 ix xoüxcuv xd ot'xaia xi&svxai. 16 ix xrjs
i7ttaxoXrjs Sei axoirsTv. 9, 15 eaxiv . ., oaxi? eo cppovcuv ix xcuv ovojj.dxcuv
jxaXXov 7) xwv rpoCj'[xdxa)v xov ocfovx' efprjvrjv r, r.oXstxouvil iauxcu axi^aix av}
Isae. 9, 34 ibiq. Schoemann. Th. 3, 29 ißouXsuovxo ix xcuv 7i7.puvxcuv,
pro praesenti verum statu, vgl. 6, 70. X. An. 4. 2, 23 ix xcuv ouva-
xcuv, nach Möglichkeit. 2. 6, 8 dpyixo? iXI-^exo eIvou, cuc ouvaxov ix xou
xoiouxou xporou, olov xdxEtvo? slysv. 6. 4, 9 ivi'ou; e&a'];av ix xcuv urcap-
yovxcuv cu? iouvavxo xdXXtaxa, jwo praesenti verum statu. 3. 4, 47 oux i;
fjou isuiv, wow aequali condicione sumus. Dem. 18, 143 ix TrapaxXVj^Eux;
oo-fxaÖTjodai. So: ivojxd^sadat Ix xivoc, wie: virtus ex viro appellata est
Cic. — h) von der Art und Weise: X. An. 1. 9, 19 ix xou Sixaiou
oi/ovolisTv. Hell. 6. 5, 16 ix xou oixat'ou xal cpavepoü p.dy7jv TCoieTaSai.
Comm. 2. 6, 16 i£ exotpiou, facile. 4. 5, 11 ix uavxo; xpcmou. Hip-
parch. 5, 2 i; drcposooxrjxou xoi; noXsctioi? ircixi'öesOai. 7, 7 ix xou ifxcpa-
vou; StaxivSuvsusiv. 1, 486 £x ftujxou cptXIcuv, herzinnig, aus vollem Herzen.
PI. Gorg. 510, b (xcu xupdvvco) i£ aTtavxo? xou vou oux av iroxs ouvcaxo
cpt'Xo? ^evesöai. S. OC. 486 i£ sulievcuv axspvcuv oiyeaöat xöv ixexyjv.
Anmerk. Die Adverbien, welche, als uneigentliche Präpositionen
(§ 428, A. 4), den Genetiv zu sich nehmen, sind schon in der Lehre von dem
Genetive erwähnt worden. Ausser diesen Adverbien nehmen folgende Substan-
tive, als uneigentliche Präpositionen, den Genetiv zu sich: a) o£xt]v (oeu.a?
poet.), instar, s. § 410, A. 7. — b) y/ipiv (§ 406, A. 5), gratia, wegen, ge-
wöhnlich nach dem Genetive, selten vor demselben. Eur. Andr. 1231 ydptv acüv
7tapos vuu.cpEuu.dxcuv. PL Phaedr. 241, c u. s., s. Ast L. P. III. p. 539. Wegen
des Gegensatzes steht ydptv m. d. Artikel Hdt. 5,99 oü ttjv 'A{)y)vc<(cuv ydptv
Eoxpaxeuovxo, dXXd x9]v aüxcüv MiX-rpfcuv. Statt des Genetivs der Personalpronomen
lu.oü, ooü u. s. w. wird regelmässig das Possessivpronomen als attributives Adjek-
tiv hinzugefügt, als: ly-ty, otjv ydptv, mea, tua gratia, so auch Eur. Heracl. 241
7mTpcuav ydptv st. 7iaxpcüv ydpt^ = xcüv xot? Ttaxpdaiv -fj[j.cüv ü::7]pYuivcuv yiptv, s.
Pflugk. Or. 829 rcaxptpav xtu.cüv ydptv. Mit d. Artikel S. Ph. 1413 x-r;v otjv 5'
•^xcu ydptv. Eur. Andr. 222; m. e. Adjekt. S. Tr. 485 xefvou xe xal otjv i; Taou
462 Lehre von den Präpositionen. § 431.
xoivyjv yaotv. Ai. 176 r\ 7:06 tivo; vhcac äxaprtoTov ^aptv, propter alicujus victoriae
iion perceptu/n fructum od. propter victoriam fructus expertem, wie Eur. J. T. 566
xaxTJs yuvatxös yäpiv ä^optv äinuXsxo, periit propter malam et ingratam midierem.
— c) Ivexa1) (über Enoxor, evr/.iv, e?vsx£v, gvvexa, ouvsxa s. § 325, 10) scheint
ein Akkusativ von einem verschollenen Nominative zu sein und entspricht in
Ansehung- der Bedeutung dem lat. causa und gratia, jedoch ist zu bemerken,
dass es nicht bloss wie causa von einem Bestimmungsgrunde, der als Absicht
aufgefasst werden kann, sondern auch wie propter u. Bid c. acc. von einem
Bealgrunde gebraucht wird; so kann oootac Evsxa bedeuten a) sapientiae causa,
z. B. um Weisheit zu erlangen, b) propter sapieiitiam, in Anbetracht seiner
Weisheit (so oft in Ehrendekreten). Aeschin. 3, 10 äpst-?^ Evexa. X. An. 5. 8, 13
T.'üGai av5p«; evexsv dtal-fa;. Der Genetiv steht meistens voran; zuweilen wird
er durch mehrere Wörter von seinem vorangehenden Genetive getrennt, wie
Dem. 20, 88. Lys. 14, 32, s. Maetzner ad Lycurg. 20. Sehr häufig hat es die
Bedeutung: was anlangt, soweit es ankommt auf. Hdt. 3, 85 IMpaEs
to'jtou Etvsxsv, was das anlangt, sei gutes Mutes. 3, 122 eI'vexev ypTjfAaxtuv a'ps£t*
ä-dtaY]; rrjs 'EXMoo;, soweit es auf Geld ankommt. X. Comm. 4. 3, 3 oixoiot tci;
T'jcptaT? ctv Tj;j.£v evexo! yE Tiüv f^j.ETEpajv ö<pöaX|j.(5v. PL Gorg. 493, e ibiq. Stallb.
Oft giebt es einen entfernten Grund an: PI. Civ. 329, b ei rjv to-jt' ctirtov, xav
£710 xa ct'jtä Tctüta ETrsr&v&r] hv/A -(e 7T,ptu;. i. e. in Anbetracht, vermöge, von
wegen des Alters. Vgl. Stallb. ad h. 1. Dem. 1, 28 yor^-a 8' di\ Tzvr-.b; ihzy.a,
um alles in der Welt willen. — d) exTjTt (nur poet.), nach dem Willen. Homer
und Hesiod verbinden es nur mit Namen der Götter, als: Ato; ext)t<, „von Zeus'
Gnaden, mit Zeus' Hülfe und Beistand, nach Zeus' Willen". Bei den übrigen
Dichtern hat es die Bedeutung von evex?. S. Passow. — e) aS-rp, zur Ge-
nüge c. gen., s. § 414, S. 341.
2. Präpositionen mit dem Dative allein.
§ 431. 'Ev und a6v (£-jv).
1. 'Ev [über Ivi, e?v u. ehi ep. s. § 325, 37 kypr., lokr., arkad.
iv, latein. en-do, in-du, in, in-tra, umbr. en-, an-der, osk. an-ter =
in-ter, got. u. d. in, s. Curt. Et. S. 277] bezeichnet das In-, Auf-,
An- und Nebeneinander der Dinge und entspricht ganz dem alt-
deutschen in, das dieselben Bedeutungen in sich vereinigt, als: in
cruce (d. h. an dem Kreuze), in themo Berge (d. h. auf dem Berge),
indem es überhaupt eine wirkliche Vereinigung mit einem Gegenstande
bezeichnet und daher einen Gegensatz zu h. bildet. 2) Der Dativ bei
£v vertritt den urspr. Lokativ. Über lv c. acc. s. § 325, 3 und 432, 1.
— 1) räumlich: a) das Drinnen-, Eingeschlossen-, Umgrenzt-,
Umgebensein, vom Orte u. von Personen : in, unter, zwischen, als:
£v vrjaio, £v -^Tj, iv tt) uoXei, Iv -TiaptTj. 0, 192 oupavö; i\ alftspi xai
vecpeX-fjUt, umhüllt von. PL leg. 625, b dva-au\at h toii; ü^r/oü oivope-
!) "EvExa nach Ebel in Kuhns Ztschr. V. S. 67 aus evFexa (Aeol. s'vvExa,
Ion. sl'vExa) wie „um . . willen". — 2) S. Graff althochdeutsche Präpos. S. 11 ff.
Grimm IV. S. 771 ff. K. F. Becker Deutsche Gramm. § 167, Anin. 3, S. 249.
§ 431. 'Ev und a6v (£6v). 463
at'v etat axtapat, unter, zwischen; von der Bekleidung- (nachhom.),
als: h iafifjxt X. Cornm. 3. 11, 4, iv otcXoi? X. An. 4. 3, 7. Dem. 18, 155.
Eur. H. f. 677 disi 8' iv ats^ävotaiv etr(v, bekränzt. X. Coniin. 3. 9, 2
cpavspov ö , ort AaxeoatjAovtot out av fctpactv sv TisAxat; xai axovxiot;, oute
2xü9at; iv xo£ot? edeXotev av SiaycDv^Eadat, S. das. Kühne rs Bmrk. (bei
Stobaeus fehlt iv). So auch X. Cy. 2. 3, 14 Iv pte-faXo!? cpopxt'ot; xat
ßa8t£eiv xat xpeyeiv rp/a-pta^fisda, von grossen Lasten beschwert. 'Ev
Trpofxayou Hom. PI. leg. 879, b ev xs fteoiai xai dvttpiorcoi;. PI. Lys. 211, e
tov ccpicjTov iv dvdpdsTCot« opiuya, in der Welt, s. Hdrf. u. Stallb.,
daher: vor, coram (umschlossen von dem Kreise der Zuhörer), ß, 194
iv uaaiv, ubi v. Nitzsch. PI. leg. 886, e xaTTj-yopeTv iv äaeßeoiv avOpci-
~o'.?. Dem. 8, 27 ol xaT7ryopouvTe<; Iv upitv. 74 Ttp-öOso; t:ot' ixeivo? iv
Ufitv ioYjfj.rj-f6prjasv. 3, 10 iv xouxou toi; vop.ofrexai; p.r( ilrjads vöfxov, in
der Sitzung, vor ihnen. Dann wird es übertragen auf ausser liehe
und innerliche Zustände, in denen einer verweilt oder be-
griffen, befangen ist, von denen er gleichsam umgeben ist, auf
Beschäftigungen, in denen einer verweilt, als: iv iroXeficj), ev Ipfip,
iv oatxt, iv '-poßip, iv 6p*f?j slvat. X. An. 3. 1, 2 iv TtoXX^j oy] diropt'a r\aav
oi EXXtjVe;. S. Ai. 272 rfizti' olatv elyzz iv xaxoi;. Th. 1, 25 iv dröpo.)
sysaftat. PI. Grit. 43, c aXXot iv xotaoxai; cup-epopat; aXt'axovxat, ubi v.
Stallb. Phil. 45, b iv xotoüxoi; voarjpuxaiv iyöjxEvot. Civ. 395, d iv
qupicpopai; xe xai Ttevösat xai ttpr^voi; iyop^vrp/. Phaed. 108, b iv -aar]
iyop.£vr1 a-opi'a. Gorg. 523, b iv Tiaar) s'jöatp.ovta oixeTv. Hdt. 2, 82 oi
iv Trotrjai 7£vofi£vot, qui in poesi versati sunt. Th. 3, 28 ot iv xoT;
~pdy|xaat. X. Cy. 4. 3, 23 ot piv örj iv xoöxot; xoi? Xoyot; Tjaav. PI.
Phaed. 59, a iv cptXoaocpt'a Elvat, ubi v. Stallb.; ot iv fetüpfian ; iv xiyvrj
elvat PI. Prot. 317, c. S. OR. 562 tot' oov 6 fiavxt; yjv iv xyj xiyvr, ;
Th. 2, 21 iv 6p-frj £/etv. 1, 55 iv ÖEpanst'a sy. 4, 14 iv cpuXaxrj ly.
Dem. 18, 167 iv suvot'a Iy., ubi v. Dissen p. 341, u. dgl. Dem. 3, 31
iv öirrjpsTO'j xai TrpoaOrjXY;; pipEt YEfevYjafte ihr seid in der Kategorie von
Dienerschaft und Anhängsel, d. i. seid zu blossen Dienern geworden.
2, 14 iv 7rpoadrjxr) in der Zugabe, d. i. als Zugabe. 23, 89 iv ocopEta;
iTioirjaavxo xä;st. 21, 165 iv yaptxo? jxepet xai otopstai; rapEiyov in der
Kategorie der Geschenke, d. i. als Geschenk. X. Oec. 8, 10 iv ydpixt
otoovat. So iv xcp pipEi, jeder in seiner Abteilung, daher der Reihe
nach, z. B. Dem. 2, 24. Eur. Hell. 1277 iv EuaEße? -youv v6pup.a p.rj
xXeVceiv vExpwv = suasßs;. JT. 762 iv dacpaXet = dacpaXs;. Ph. 1276
oux iv atayovTj iä aä sc. ian'v, deine Lage ist nicht der Art, dass du
dich schämen müsstest. Oft xivouvsisiv Iv xtvt, in einer Person od. Sache
Gefahr laufen: Isoer. 8, 12 uiauep iv dXXoxpia xfj ttoXsi xivouveuovtei;, ubi
v. Bremi, als setzten wir das Wohl eines fremden Staates aufs Spiel;
passiv Th. 2, 35 jirj iv ivi dvopi tcoXXcuv dpsxi; xtvouveüsaftat, ubi v.
464 Lehre von den Präpositionen. § 431.
Poppo-Stahl. Hieraus haben sich mannigfaltige Adverbialausdrücke
entwickelt, als: lv iccj) efvat, gleich sein, lv tjoovtj \j.oi Isttv Hdt , es ist
mir angenehm; so auch in Verbindung mit eyeiv, TioisTattat, als: iv 6|xou.>,
lv iXacpptj> 7iot£t(j0ai Hdt.; gleich, gering achten. Dalier von der Person,
in deren Händen, Macht oder Gewalt etwas liegt, wie im Lat. in.
So: lv Ijjloi, <joi I<jti Tt. Hs. op. 669 lv toi; *pp teXo; I<jtIv 6|A(u<; dyaOaüv ts
xaxwv ts. Dem. 18, 193 lv tw Quo to to'jtou teXo; rjv, oux lv Ipiot.
Daher die Redensart oux lv Iocjtou stvai (sc. oixw), aus dem Häuschen
sein, sui Computern non esse. Ar. V. 642 xajTtv oux lv aoTou. PI.
Cliarm. 155, d ooxst' lv IfxauTou yjv, ubi v. Stallb., vgl. Herrn, ad
Vig. p. 749, 171 c. X. An. 1. 5, 17 dxoöja; TauTa 6 KXeapyo? lv saoTto
I^sveto, ging in sich. S. Ph. 950 lv <jauT(i> -yevou. Zuweilen wird lv
auch bei Angabe eines räumlichen Abstandes gebraucht, insofern der-
selbe in etwas besteht. Th. 4, 113 axpov tyJ? -öXzmc, I; tyjv OdXajaav
dTtsiXrjfjLjjievov lv stevw lab^C, ubi v. Arnold et Poppo-Stahl. 120
tt? riaAXrjvv]; lv tu> ijftfiio aTcsiXT^fjLev^c. 6, 1 lv etxom ataot'oov fxaAiaTa
[j.£Tpip Steip-yexat, häufiger b. d. Spät., als: Diod. 19, 39 lv TscaapaxovTa
(jTaoiot? dvTiiTpaTOTrsoEUO'JsuTv t<ov oovd|xscov, S. Passow II. S. 908 b. —
b) das Auf einandersein der Dinge, als: lurr] lv oupeoiv, lv fonrots,
lv ftpövot;. S. Passow. — c) das An- und Beieinandersein der
Dinge, als: lv oupavol, lv -oTajjKo, lv to;co, lv £icpei Hom., = an. S.
Passow. Bei den Attikern namentlich von Orten, besonders Städten,
bei denen (in deren Gebiete) etwas geschieht, besonders eine
Schlacht geliefert ist: Th. 4. 5 xat Tt xai ai>To6; (to6; AaxeSatjioviou?) 6
aTpaTo; In lv Tat? 'A&7jvat; u>v lirlays, bei A., vgl. Stahl zu 3, 91.
Th. 1, 57 [j.ETä tyjv lv Kspxöpa vaujxa) ;t'av. Lyeurg. 16, ubi v. Maetzner.
Isoer. 5, 147 ttj; lv 2aXa[iTvi vaufjiayia;. Aeschin. 3, 222. X. An. 4. 8, 22
tc6Xiv oixou|xev7)v lv TtoEucei'vtp riovTco (m oris Ponti), s. Kühners Bmrk.
— 2) temporal: intra, während. \x, 76 ouoe ttot' atttp/) | xsivou
syst xopucpYjv out' lv depei out' lv öirwpT), vgl. II, 643. Ev tootw tw
■/pövw; lv w, während. X. Comm. 3. 13, 5 lv tcevts Tjjjtipai;. Hell. 5,
3, 25 Tct piv Tispi <l>Xiouvta e'irsTeTeXerco lv öxtgj \i.r\a\ xal Iviatmo. Th. 2, 54
lv xtp xaxai in dem Unglück. X. An. 3. 1, 1 lv Tat; auovoat;, während
des Waffenstillstandes. — 3) kausal u. bildlich: a) vom Mittel
und Werkzeug, indem das Mittel als der Gegenstand aufgefasst wird,
in dessen Bereich eine Handlung oder ein Zustand fällt [auf gleiche
Weise wird auch das althochdeutsche in gebraucht. *)]. X. R. L. 7, 5
to I; aot'y.(ov ypir)|jt,aT(Ce<j&at lv tou toioutoi; oisxcüXuas, durch solche Ein-
richtungen (in diesen Einrichtungen lag das Hindernis). Luc. merc.
COnd. 26 lv ap-yüpco r\ XPUJl? T^v£tv- D. D. 6, 2 tu'veiv lv IxTTWfJLaTt, wie
1) S. Graff althochd. Präp. S. 36 ff.
§ 431. 'Ev und a6v (£6v). 465
boire dans un verre. Antiph. 5, 59 aü 61 i\ik h d«paveT Xöfw ^tjxei;
är.oXhai, durch dunkle Verdachtsgründe. 1, 8 xd Yevöpsva iv xoüx<o
(darin, dadurch) dcpavuOrjvat lurjörjaav, ubi v. Maetzner. Auffallender
von Pers. Th. 7, 8 xr,v auxou yviojatjv jxt]0£v Iv tw dyysXip dcpaviatTEiaav
fia&ovta;, durch den Boten, gleichs. in dem Munde des Boten entstellt.
S. Ai. 1136 dv xot; ör/.asxa?; xoux ip.ol xoö' iacpdXr], an den Richtern lag
die Schuld. Lys. 26, 9 iv xw k'xasxov ötxaiü):; apyetv 7) TcoXtxei'a aw^exai,
u. v. e. Pers. S. Ai. 519 h aol -da' lyur/E au^ojxai. In diesen und
ähnlichen Beispielen liegt der Sinn, dass die Handlung auf einer Sache
oder Person beruhe. Ähnlich Hdt. 8, 100 ouösv iv Uipa-qm 6eÖ7]XTjxat
tcov TrpT]-c(iaxtov, in den P., durch die P. haben deine Angelegenheiten
keinen Verlust erlitten. Lys. 13, 12 dTtExxsivav iv xrj iipo'fdaet xauxT], in
diesem Vorwande, unter, mittels. In rein sinnlicher Anschauung in
der Redensart: 6pdv, opdjöat iv o^Oa^ot; (poet.), im Bereiche der Augen,
vor Augen. A, 587 jxt) oe . . iv o^p&aXjxoTatv i6a)[xai. 9, 459 u. s. sehr
häufig. l) Dann in anderen Fügungen bei Dichtern : iv Trupi xat'etv ß, 38,
iv 8ea[x(p Sijjai, oft auch in Prosa 2), iv yepai XaßeTv Hom., namentlich
bei Pindar, als: N. 11, 17 iv Xo-j-ot; atvsTsdat, wie: Iv fioXriaT; öfivstv,
xeXaoefv U. dgl. 0. 1, 15 dyXat'eadai [xouatxd; iv dcöxw, pulclierrimis
carminibus omari. J. 4, 27 xXIovxat h cpopfj.t'-<7ejcjiv iv aoXcuv xs 7;a|j.cptö-
voi? 6[xoxXai;. So: 6ap.7jvat iv "/spat xtvo;. Pind. P. 2, 8 dyavataiv iv
yepslv iodp.aoje ttcoXou;, unter den Händen. S. Dissen 1. d. Bei den
Verben der Affekte, zuweilen auch in Prosa: bei, an etw. sich er-
freuen u. s. w. X, 603 xsp7:sxai iv SoXitq;. S. Tr. 1118 iv 01; yat'peiv
TipoöufXTj xdv oxot; dX-'ei; |j.dxT]v. PI. civ. 603, C iv xouxot? 8yj Trdaiv r4
Xutto'jjjlevo'j; tj yatpovxa;. Aesch. Ch. 222 iv xaxotjt xot; ijxot; feXdv dlXet;.
X. Hier. 1, 16 ttoXu TcXst'to uptet; iv aüxoi; eucppat'vea&s. Cy. 1. 4, 25 iX-
nioa; lycuv [xe^aXa; iv autco (v. e. Sache aber IXrc. ey. iici xtvt). In der
Prosa, besonders bei Xenophon, wird iv [gerade wie das althochd. in 3)]
vom Mittel gebraucht bei den Ausdrücken: ör/o-Üv, SrjXov elvat, ar^ai-
vetv Iv xivt, offenbaren in etw. = durch etw. X. Cy. 1. 6, 2 oxt 01
Oeoi "Xeuj xe xai eup-eveT; tcsia-o'jsi as, xai iv lepoT; oyjXov xai iv oüpavt'oi;
ar;|i.sioi-. 8. 7, 3 i cnqjAatvsxs fxot xat iv ispo?? xai iv oüpavt'oi; ar,-
p.£i'ot? xat iv oitovot; xat iv cpVj|iat;, a x' iyprjv tcoieiv xat d oux iyprjv.
Vgl. An. 6. 1, 31. Hipparch. 9, 9. PI. civ. 392, e iv xouxw örjXaJsat,
ubi v. St all b. Men. 82, b ?va iv xoüxtp uot ir:iÖ£t;(u|xat. So auch X.
Cy. 3. 3, 34 (01 dsoi) vtxrjv ötooast xat atuxrjptav üjttsyvouvxat iv xot; UpoT;,
!) S. Porson ad Eur. Or. 1018. p. 91 edit. Schaf, und Matthiae ebendas.
(1013) p. 225, wie ante oculos videre. Vgl. Dissen ad Pindar. p. 487. ed.
Boeckh. — 2) S. Lobeck Paral. p. 524. Kühner ad Xen. An. 4. 3, 8. —
3) S. Graff a. a. 0. S. 41 f.
Kühners ausfuhr!. Griech. Grammatik. II. T. 1. Abt. 30
466 Lehre von den Präpositionen. § 431.
und ähnlich Th. 7, 11 xa Tipöxepov Tipcr/ftevxa iv aXXai; TtoXXou; ijiisxoXaT;
fexe (in andern Schreiben gemeldet). Ferner sxojteTv xi Iv xivt PI. Soph.
238, d, ßaaavi'^etv xi ev tivi Phil. 21, a. In allen diesen und ähnlichen
Beispielen wird das Mittel rein räumlich aufgefasst; besonders häufig
wird Iv so von den Dichtern angewandt, da die Präposition das Mittel
weit anschaulicher und sinnlicher darstellt als der blosse Dativ. —
b) die Art und Weise: Iv xoüxcp tu xpö-u> Lys. 7, 20, Tidtvxs; oux iv
xtu otüxüJv xpÖTttp xivoüfxsvoi xapa£ovxat Th. 7, 67, sich nicht in ihrer ge-
wohnten Weise bewegend. S. Ph. 60 <s Iv Xixat? srsi'Xavxe« „bittweise"
Schneidew. 102 iv 8öXto a-fEiv. 1393 iv XÖ701;. Tr. 886 (ftavaxov dvusaaa)
iv xojjLa stoapou. Pind. 0. 6, 12 iv ötxa . . cpöey^aTO. X. conv. 2, 8 iv
puö(j.ip. An. 1. 3, 21 iv tü> cpavspw = cpavepw;. — c) die Gemäss-
heit: nach, zufolge (wie im Althochd. in). Th. 1, 77 iv xoi; 6(xoiot?
vÖjxgi; xd? xpiaet? rcoisiv. Vgl. Isoer. 4, 40. Pind. 0. 2, 76 op|xot5i
(sertis) . . dvcurXsxovxt xai xscpaXds ßouXatc iv opdou? 'Paoajjidvduo;, nach
den Ratschlägen. Dann von Personennamen: Eur. Ale. 723 xaxöv xö
XyJiaoc xoux iv dvöpdsiv xo aov, nicht angemessen Männern. So: iv ijxoi,
iv 501 u. s. w. (poet.), nach meinem, deinem Urteile. S. OC. 1213
5xouo5uvav tpuXa55ü)v Iv ![aoI xaxdor(Xo? £5xai, vgl. OR. 677. Ant. 925 si
[xev ouv xdo' Isxiv iv {Isot? xaXa. Eur. Hipp. 1320 ab 0' ev x' ixet'vcp xdv
Ijjloi ^ai'vT) xaxö?, bei ihm und bei mir, ex illius et meo judicio. 2)
2. !iv und £uv (s. § 325, 5). Die Grundbedeutung von £6v, süv
entspricht fast durchaus der des lateinischen cum und des deutschen
mit. Sie drückt überall die Beziehung der Gemeinschaft, der Be-
gleitung aus. Der Dativ ist hier Stellvertreter des ursprünglichen
Instrumentalis. — 1) räumlich, als: 6 sxpaxr^o; süv xot; sxpaTicÖTat;,
avE[xo? süv XatXairi. X. An. 1. 8, 1 ßasiXsüc süv sxpaxsü|xaTi tioXXio 7rpos-
epyeTat, s. § 425, A. 3. S. Ph. 1022 £iu süv xaxoT; (calamitatibus)
ttoXXoi; xäXa;, vgl. 268 ibiq. Wunder. Oft v. d. Bekleidung, Rüstung.
A, 419 süv xsÜ^esiv «Xxo ya^oL^z. X. An. 4. 5, 33 uaioac süv xat; ßap-
ßapixai; 5x0X0?;. Cy. 3. 3, 54 {ovxwv e£; fJ.dxY)v auv 07rXoi;, gerüstet, wie
2. 1, 21 süv [xa^atpa xai 7Eppu> xat öcüpaxi [j.äyj.abai. An. 5. 3, 3 iqjlxotsic
süv xo!? ouXoi; i^iyvexo nach d. best. edd. st. Iv x. 6., s. Kühners
Bmrk. 5!üv m. e. Subst. oft st. eines Adjektivs. S. OR. 55 e?irep ap£ei?
xf(5oe 7^; . . £uv dvopdsiv xäXXiov r] xevtjc, männerreich. El. 61 oooev
pTjixa süv xlpÖEi xaxov = xEpöaXsov, s. Schneidew. Häufig von einer
hülfreichen Begleitung. T, 439 süv 'AOtjvt), mit Hülfe der Athene.
X. Cy. 1. 5, 14 süv öetj). 6. 4, 19 süv 9eoT; oüosvöc dTCoprjso|i.Ev. An. 3.
2, 8 m. Kühners Bmrk. Daher von helfender, beistehender
Verbindung, wie in: süv ttvt slvai oder -ffyvesfrat, ab alieujus partibus
]) Vgl. Porson Advers. 101.
§ 431. 'Ev und aüv (&uv). 4^7
Stare. X. Hell. 3. 1, 18 aüv tot; EXXvjai ixaXXov r\ aüv xiu ßapßdpio Eivat.
Cy. 5. 4, 37 tjv 01 dsol aüv tj|aTv tuaiv. An. 3. 1, 21, s. das. Kühners
Bmrk. So An. 3. 2, 31 aüv xco dpyovxi xoXd^Eiv xtvd, adjuvante duce
aliquem castigare. Comm. 1. 2, 34. Süv xivi ixdyeadat Cy. 5. 3, 5 in
Verbindung mit einem kämpfen. — 2) kausal und bildlich: a) zur
Angabe des Mittels und Werkzeugs, welches als die Handlung
gleichsam begleitend und mit ihr gemeinschaftlich wirkend aufgefasst
wird. A, 161 auv xs fie^aXw d7iEXiaav, | aüv acprjaiv XEtpaXTjat, Yuvat;t xe
xal XExesaatv. S. OR. 656 xov Iva-/?) cpiXov [xyjttox' iv at'xi'a | aüv dcpavsT
Xoyü) axiixov ßaXsiv. X. Cy. 8. 7, 13 7) xxrjai; uiaxcov cpi'Xcov £axlv oüoaiMui;
aüv ttj ßi'a, dXXd [xaXXov aüv xtj eospfeaia. Vgl. 8. 2, 23. An. 2. 6, 18
oüoiv av &sXoi xxda&at jxExd doixt'a?, dXXd aüv tw oixauo xai xaXcp (tisxd
doixt'a; = dotxi'a? jaexs/cov, aüv xul 0., quasi comitante justitia, s. Küh-
ners Bmrk.). Comm. 2. 1, 28 xo acuixa Yuixvaaxsov auv tcÖvou xal lopcoxi.
— b) zur Angabe der Art und Weise, wobei dieselbe Anschauung
stattfindet. £, 151 oüx auxco; fj.u$Y)aofj.<n, dXXä aüv opxco, eidlich. S. El. 872
aüv xdyet jxoXeiv. Ph. 1223 epTreit; cuös aüv a^ouS-fl xayü?. X. An. 1. 2, 17
-poisvat aüv xpau^fj. 18 aüv -yeXtuxi iXQ-Eiv. — c) zur Angabe der Ge-
mässheit, welche als Übereinstimmung der Handlung mit einem
SubstantivbegrifFe betrachtet wird, als: X. Cy. 1. 3, 17 aüv xco v6iicp
IxeXeuev del xov oixaaxYjv xr(v 4'^cpov Ti'öeadat. S. El. 1041 oü ooxcu aoi
xauxa aüv oixt] Xl-fEtv. — Ahnlich X. Cy. 3. 1, 15 uoxepa 6' r^st ajxeivov
etvai aüv xco acp d^a^co xd; xtixcupi'a; uotsTafrai tj aüv Trd arj C^pi-ia ; CUM
commodo tuo.
Anmerk. Tycho Mommsen hat im Progr. Frankf. a. M. Ost. 1874 (Ent-
wickelung einiger Gesetze üb. d. Gbr. der gr. Präp.) u. in seinen Beiträgen zu der
Lehre von den griechischen Präpositionen (Berlin 1S95) nachgewiesen, dass der Ge-
brauch von aüv sich in der klassischen Zeit fast ausschliesslich auf die edle Dichter-
sprache und Xenophon beschränkt, während alle anderen Prosaiker und die
Komiker fast regelmässig u.exd verwenden, nur ausnahmsweise o6v, und zwar
a) zur Anfügung einer hinter den Hauptgegenstand an Zahl oder Bedeutung
zurücktretenden Person oder Sache (meist = inclusive), z. B. Hdt. 8, 113 luaxe
a0fj.7:«vTc<; xpiTjxovxa [xupidoa; ^eveaftai aüv xot; btTTEÜai, eingerechnet die Beiterei.
Lys. 21, 2 ävT)Xcoaa aüv xt} xoü xpf-ooo? dvaöeaet 7i£vxaxtayiX(a? SpayjAdic, einschliess-
lich der Errichtung. Dem. 28, 13 xoü liev dpyatou (Kapital) ttevxe xaXavx' eiätj<x>e*
cüv 5s xoi; epYoi; (inklusive der Zinsen) ttXeov Tt oexa xaXavx1 'lyzi. Th. 2, 6 xtöv
äv9pu»7ttt>v xoüc dypEtoxaxo'JC £üv Y'JV0tt!;i xal zaiotv E^Exopuaav. 3, 22 erceixa 'itXoi
oiuOExa £üv £icpt5(cu xal Scupaxi äveßouvov, unter Mitnahme von (Bekleidung, Be-
waffnung), b) in einzelnen formelhaften Wendungen, wie aüv ö'^Xot;, £üv V(7j
(PI. civ. 616, b. Ar. N. 580), aüv xot; öeoij, aüv &ecü staetv. c) in Stellen von
poetischer Färbung (bei Ar. in hochlyrischen oder hochtragischen Partien).
30*
468 Lehre von den Präpositionen. § 432.
3. Präpositionen mit dem Akkusative allein.
§ 432. Et; (k) und die.
1. E£;, £i (s. § 325, 4) ist nichts anderes als eine abgeänderte
Form von Iv (§ 325, 4), und so übernimmt auch in der That in vielen
Dialekten (böot., thessal., el., arkad., kypr., phok., lokr., ätol. u. s. w.,
vereinzelt auch bei Pindar) l\ zugleich die Funktionen von et;, indem
es neben dem lokativischen Dativ (auf die Frage wo?) auch den Akku-
sativ des Ziels (auf die Frage wohin?) zu sich nimmt (§ 325, 3);
et; bezeichnet dasselbe Dimensionsverhältnis, welches durch die Prä-
position iv ausgedrückt wird, aber nicht als richtungsloses Wo, wie £v,
sondern in der Richtung Wohin, also zur Angabe der Bewegung einer
Handlung in das Innere eines Gegenstandes oder auf einen Gegen-
stand hin, in die unmittelbare Nähe eines Gegenstandes, überhaupt
zur Angabe der Erreichung eines bestimmten und begrenzten
Zieles. Den Gegensatz bildet lz c. g., aus dem Inneren eines Gegen-
standes. — 1) räumlich: a) zur Angabe des räumlichen Zieles,
als: fevat efe tyjv röXtv. A, 366 lü^fxeö' i; 6rjßT]v. Th. 1, 107 olv.ooo-
fxetv xet'/T] i; daXasaav. Ebenso auch von Personen mit dem Neben-
begriffe der Wohnung oder des Landes. Th. 1, 137 la^ept-et 7pdt[i|j.orca
i; ßaatXea (in das Haus des Königs), ubi v. Poppo. (Stahl schreibt
w;). Isae. 7, 14 iXftwv efc tyjv e^v wzlpa, ubi v. Schoemann.
(Reiske sehr. d>;). X. An. 3. 5, 17 et; Kotpooüyou; ifxßaXXetv, in das
Land der K., vgl. 4. 7, 1. Th. 4, 70 u. s. Th. 1, 9 (UiXoty) ix t9j;
'Aat'ot; Y]X&ev e; dtvöptörtou; duiöpou;. 4, 113 xareepu^ov i; auToü;. X. An.
1. 3, 5 ätYaqcjv et; tou; ßapßapou;. 5. 4, 2 7rljj.Küuaiv efc auroü;. 6. 1, 14
Ttpoa^ov otutou; ef; xö axpaTeupta. *) PI. Ap. 17, c ef; ujxa; etaievat, i. e.
e(; xö StxaaiTjptov, ubi v. Stallb. Dem. 9, 11 et; <I><uxeot; w; upö;
uu[x[jLayou; inopeuexo, ubi Bremi: ad tk ponitur nomen <lW.. ut regi-
onis, ad npö; <tu[a[a. cogitandum ut nomen popidi. Bei Homer jedoch
und den anderen Epikern wird efc wie npo; oder w; auch von Personen
ohne Rücksicht auf das Land od. die Wohnung gebraucht. 2) A, 141
otuöt xaTotxtetvat jxyjo' i;ep.ev a^ h 'Ayatou;. £, 175 iXeatpe* oe -fap . .
I; TrptDxrjv IxöfxTjv sagt Odysseus zur Nausikaa, die er am Meeresstrande
findet. P, 709 iXdetv et; 'AxtXrja. Vgl. 0, 402. Aber in einem anderen
Sinne sagt S. Ph. 500 e£; oe . . rjxtu, an dich wende ich mich, ver-
schieden von Ttpo; oe tjxcu, ad te accedo, s. Wunder u. Schneide w.,
wie Dem. 45, 85 ou; 8' 6 Trair^p (xot Trapeöcoxe ßor(Öoü; xotl 91'Xou;, et;
!) Vgl. Poppo ad Thuc. 1, 137 p. 666 sq. ed. maj. Kühner ad X. An.
1. 1, 11. — 2) S. Spitzner ad Iliad. Excurs. XXXV.
§ 432. Eic (it) und <k. 469
to-jtou; r\y.(ü. Vgl. 27, 1. Bei den Verben auXXe^eiv, auva^eipetv, adpot£etv,
aXi'Cetv u. ähnl. gebrauchen die Griechen et?, während wir sagen: an
einem Orte versammeln. Th. 2, 13 xwv rieXoitovvrjaicov £uXXe70[jivwv
h tov 'Jaöfxöv, vgl. 4, 91. 8, 93. 3, 104 tjv £övo8o; i« AtjXov. Ebenso
sagen die Lateiner: congregari, convenire u. s. w. in locum, s. Kühners
Ausf. lat. Gr. II. 1 § 114, A. d). Ähnlich ftewpeiv k üapov Ar. V. 1189,
spectatum venire, vgl. Th. 3, 104. 8, 110. I, 353 (auxöv) eavw Xixi xaXu<j>av
I; -öoa; ix xecpaX^:, von dem Haupte bis zu den Füssen, ß, 204 eXtUjiev
dvopoc ii ocp&aXjxoü;. Hdt. 7, 136 ßaatXet I; o^tv yjX&ov. S. Ai. 79 -(eXux;
tjoisto; eu eyOpou? 7sXav, gleichs. in das Gesicht der Feinde hinein.
Ferner: Theoer. 16, 45 doioö? . . <pu>veu>v j ßapßtxov I; nroXüyopSov, canens
ad barbitum. Bei den Attikern auch im feindlichen Sinne: contra.
Th. 3, 1 Isxpaxeusav I? tt?]v 'Amxrjv. — b) zur Angabe des quanti-
tativen Zieles, bis auf, bes. bei ungefähren Zahlangaben (noch nicht
b. Hom.). X. Cy. 2. 1, 5 'Apxaxapiav Xe-yousiv iirirea; ei? oxxaxiayiXi'ou?
a-yetv, an die 8000, so oft, häufig mit dem Zusätze ja aX iura, welches
dem lat. admodum entspricht, das, obwohl es eigtl. genau nach dem
Masse bedeutet, doch auch von einer Annäherung gebraucht wird, wie
Caes. B. G. 5, 40 turres admodum CXX excitantur. l) Th. 3, 20 e?
6e avSpa? Staxoai'ou; xal eixoji |j.aXi<Jxa evefxeivav. 7, 30 8iecp8eipav . . e;
eixoai jxaXiaxa farcla? xe xai. önXixa; ojxou, vgl. 32. Bei Anordnung der
Soldaten nach Tiefe oder Breite (distributiv). X. Hell. 3. 2, 16 napa-
xaxxeaBai ei; oxxw, acht Mann tief. An. 7. 1, 23. 2. 4, 26 8 8e KXeapyo?
fjetxo ei« Suo, zwei Mann breit, vgl. Hell. 3. 1, 22. Cy. 2. 1, 26 ei;
Iva 7topeue<j&at, einzeln. Ferner e; xoaovoe u. dgl. Hdt. 7, 99 lz fiev
xosövoe 6 vauxtxo; axpaxö? eipr;xai (liactenus), ubi v. Baehr. 8, 19 xauxa
yiv vuv es xoaouxo Tiape-yüjxvou, /*aec quidem hactenus (nur insoweit) ape-
riebat sc. dueibus. 125 xauxa |jiv vuv e; xoaouxo ^evexo. 7, 107 öiexap-
xepee £? xo ea/axov, bis auf das Äusserste. Hierher scheint zu gehören
Eur. J. A. 951 oüy a^exai aTJ; Q^axpö? A-fapi^-vüiv avac, | oü8' ei; axpav
-/etp', cuaxe TrpoaßaXeiv (SC xtjv axpav yeipa) TCeitXoi?, Wß arf extremos qui-
!) Voemel Progr. Frankf. a. M. 1852 geht bei der Erklärung dieses pictXtoxa
von dessen Gebrauche bei bejahenden Antworten (= gewiss) und bei Zahl- u.
anderen Fragwörtern aus, als: mrjvfxa p-aXtara; ivann genau? wann eigentlich? xi
(7kö?, tt6xe) |j..; und fasst den Gebrauch des \i. bei ungefähren Zahlangaben als
einen oratorischen auf, wie man im Deutschen gewiss gebraucht, wenn auch
etwas nicht gewiss ist, als: es sind gewiss 10 000 Menschen dagewesen {pöXv.
aupiot Hom.). Er vergleicht damit den Gebrauch v. oXo;, wenn die Zahl nicht voll
ist, wie Dem. 19, 57 xpsi; fj.fjva; oXou; (nur 70 Tage), u. v. tcXeov von einer kleineren
Summe als der dabeistehenden, wie Dem. 27, 59 zXeov t] xpi7tXdoia (nur 30 Talente
statt 42). Nach der Absicht des Zusammenhanges könnte daher (xdXtaxa übersetzt
werden durch: gerade, voll, rund, gewiss, mag nun der Sinn unserem wenigstens
oder höchstens entsprechen.
470 Lehre von den Präpositionen. § 432.
dem digitos. — c) zur Angabe räumlicher Ausdehnung und Er-
streckung: ix öaXdffarj? et? ddXaaaav. PI. Gorg. 526, b el? öe xal 7:dvu
iXXoYijxoc "j'E^ovev e£? xou? aXXou? EXXirjva?, 'Aptaxei'örj?. Tim. 25, b xrj?
uöXeiD? r] ouvajxt? et? arcavxa? dvftpu>Ttou? otacpavT)? dpexrj e^evexo. Civ. 539, c
auxol cptXosocpt'a? Tiept et« xou? dXXou? 6taßeßXTivxai, ubiv. Stallb. Th. 4, 22
fXTj £? xou? ?ujx|Aayou? 8taßXr(öcoatv, vgl. 3, 109, wie auch otaßdXXetv xtvd,
z. B. dz xö SixaaxTjpiov Antiph. 6, 21, ubi v. Maetzner. Aeschin. 1, 60
jay) dvaxr|puyft7) auxuiv 7] ßoeXupt'a et? irajav xy]v TtoXtv. X. R. A. 1, 19 otd
xr,v xxrjatv xtjv iv xot? uTiepopiot? xal otd xd? dpyd? xd? et? xtjv uirepoptav,
die sich erstrecken in das Ausland. — d) in der Bedeutung: corant,
aber in der Richtung Wohin. Th. 1, 90 xö ßooXöjxevov xrj? 7v<I)|xt)c; oü
SrjXoüvxe? £? xou? 'Aörjvaiou?. X. An. 5. 6, 27 et? xö xotvöv d^opeüetv.
So oft X670U? 7:oieta9at et? xöv orjfiov. PI. Menex. 239, a ot Ttaxepe? TtoXXd
ot) xal xaXd d::ecprjvavxo et? rcdvxa? dvöptüitou?. Symp. 179, b xoüxou
AXxrjaxt? txavTjv jxapxupi'av Trapeyexat et? xou? EXXtjva?, ubi v. Stallb. —
2) temporal: a) zur Angabe des zeitlichen Ziels oder der Grenze.
A, 601 tu? xöxe jjlev Tipöirotv vjfiap I? TjeXtov xaxaötivxa | öat'vuvx , bis ZU. Hdt.
1, 52 iz Ijxe, bis auf meine Zeit. 3, 40 £? xeXo?, wenn es zum Ende
kommt, am Ende. Th. 1,51 r; vaujxayt'a IxeXeüxa £? vuxxa, in die Nacht
hinein, daher sub noctem. Bei Ausdrücken des Berufens, Kommens
u. a. auf, für. 7, 138 xaXeaaafxevtD a-fop-rjv e? rcdvxa? Ayatou? . . i?
r,eXtov xaxaotivx«, sie beriefen die Versammlung auf Sonnenuntergang.
?, 384 cpdx' IXeuaeaOat r\ I? öepo? r] ic, 6ud)pvjv, auf den Sommer. So in
der Prosa: X. An. 1. 7, 1 loöxet e(? xtjv £iuouaav eiu T)?etv ßaatXea.
2. 3, 25 et? xtjv uaxepat'av ouy r(xev, in posterum diem. Cy. 3. 1, 42
TipoeTire xoT? eauxou et? xptXYjv fjjxepav napetvat. — b) der zeitlichen
Ausdehnung und Erstreckung. 6, 595 xal -ydp x' et? eVauxov £70)
Tcapd aoi 7' äveyot|j.Tjv | ^[xevo?, selbst auf ein Jahr, d. i. ein Jahr lang.
Th. 2, 64 Yj? (öuvdjxeo)?) i? dt'ötov xot? iiu'j't-j'voij.evoi? p.vf^(XT] xaxaXeXei<Jiexat,
«w aeternum. S. Ant. 340 e'xo? ef? exo?, Jahr für Jahr. — 3) kausal
u. bildlich: a) zur Angabe des geistigen Zieles, des Zwecks,
der Absicht. ßXs7ieiv, dTtoßXsTieiv et? xtva od. xt, wie Tipö?: X. Hell. 6.
1, 8 rj (jtj icaxpl? et? ae dtoroßXliret. Dem. 3, 1 oxav x' ei? xd updyfxax'
diroßXl^w xal oxav upö? xou? X070U? ou? dxoua), vgl. Aesch. 3, 168. X.
An. 3. 4, 17 yprjattat ef? xd? acpevööva?. 3. 3, 19 xou? iiritoo? et? ucitea?
xaxaaxeudacajxev, ad equitum usum, s. Kühners Bmrk. 1, 102 eketv
et? d^aftov, zum Guten. Isae. 5, 36 et? Aiovuaia yopYj^^oa?, ad D. cele-
branda, s. Schoemann. 7, 36 7e7Ufi.vaatdpyr,xa ei? flpo^deta. Antiph.
6, 11 yopTffö? xaxetjxd9r,v et? 6ap7^Xta, ubi v. Maetzner. Vgl. X. R.
A. 3, 4. Lycurg. 85 oXfyot ovxe? xaxaxXetaöevxe? £jroXtopxouvxo xal Stexap-
xepouv e{? xtjv Ttaxpt'oa, für das Vaterland, s. Maetzner. Dem. 21, 195
<jjiouod£eiv e£? xd od. Aeschin. 3, 197 xot? e?? xö Trpa7(xa X^oustv. Antiph.
§ 432. Ef; (h) und w;. 471
6, 9 efc auxo to -pa-^fx« xaTTj^opsiv, ubi v. Maetzn. u. ad Lycurg. 67.
PI. Lys. 204, d aöet ei; xd 7ratStxd. 205, d aßet? eis sootov Ipu0|£iov.
Pind. 0. 6, 13 (alvov) "Aöparro; . . I; 'AjA'ftdpTjov cpöe-fcaTo, zur Ehre
des A., s. Dissen. X. oec. 17, 10 tjv Ixxpe^etv lac ttjv yrjv to <j-ep|xa
et; xap-öv, wenn du die Erde den Samen zur Frucht aufziehen lässt,
d. i. so dass er Frucht werde. Th. 3, 14 xd; twv cEXXr,vcuv I« u(j.5;
IXmSa?, wie b. d. Spät. &n(£stv ei.'; xiva, s. Poppo ad h. 1. p. 21 sq.
ed. Goth. S. Tr. 403 et; xi ötj fj.s toot ipcuTTjaa; syst;; wozu? Et;
xspoo; xi öpav S. Ph. 111. — b) zur Angabe der Art und Weise,
wobei wieder der Begriff des erstrebten oder erreichten Zieles vorschwebt.
B, 379 I; |j.i'av ßouXsuetv, sc. ßo'jWjv, nach einer Seite hin beraten, d. i.
einmütig werden. Ahnlich Theoer. 18, 7 detoov ö' apa ruduat i; ev [jiXo;.
Ei; xaXov, opportune X. An. 4. 7, 3. Conv. 1, 4. PI. Symp. 174, e.
Euthyd. 275, b tqxexov et; xdXXtaxov. Civ. 596, e et; 8eov epyet Tu A6710,
„opportune venis, tempore necessario suecurris" Schneider. Vgl. S.
Ant. 386. X. Cy. 3. 1, 8 et; xatpöv. An. 2. 3, 23 et; ouvajjitv, nach
Kräften. PI. Phaedr. 252, d et; xo ouvaxöv. Ar. Ach. 686 I; xdyo;
Tratet. X. Cy. 8. 1, 33 et; xdXAo; £tJv. An. 7. 1, 33 et; dcpöovtav 7iape;etv
e-^r, xai aixt'a xat T:oxd, reichlich, bis zum Überflusse. — c) überhaupt
zur Angabe einer Rücksicht auf einen Gegenstand: S. OC. 800
röxepa vo|xt'£ei; O'jsxuyetv Ijjl' £; xd ad; OR. 980 su' 6' i; xd [irjxpo; {jltj
cpoßou vujxcpe6|xaxa. In Prosa : Th. 1, 138 r,v ö 0e[AtrroxX7J; . . I; auxo
itdXXov exepou a;to; daufxdaai. PI. Ale. 1. 111, a otxat'co; !;:otivotvx' av
auxtüv efc otSajxaXi'av, vgl. Lach. 181, b, ibiq. Stallb. Gorg. 491, b
ot av et; xa tvJ? -öXeco; Tcpd-fjxaxa <ppövtp.ot cuatv. Charm. 158, a efxö; ae
efe Tiavxa irpcuxov eivat, in jeder Hinsicht. Th. 2, 49 Ixetvo (xo exo;) avo-
aov £; xa; aXXa; daOevet'a; iTÜ-fyavev ov. 2, 40 xa i; dpexr(v ^vavxtcuiJ.efta
xot; -oXXot; in iis, quae ad liberalitatem pertinent. X. Hier. 1, 2 -f,
otaepepet 6 xupavvtxo; xe xat 6 totiDXixö; ßt'o; et; eueppoauva; xe xal Xura;
d-'{}pa>Troi;; An. 1, 9, 16 ef; otxaioaüvrjv irttöetxvjaöat, in betreff der Ge-
rechtigkeit Proben an den Tag legen. 2. 6, 30 oux' e*; «ptXi'av auxoü;
ifjLepi'fexo. 6. 5, 14 o>j 6Ö;t); opto 8eo[xevo'j; ufid; et; dvopetöxT]xa. Oec. 2, 4
et; to aov ayrj|j.a xal ttjv aTjv oö;av ooo tu; av txavd (xot ooxet eivat aot.
PI. Phaedr. 269, e xtvouveüei 6 neptxXr;; Trdvxwv xeXewxaxo; et; ttjx pr,xo-
pixfjv ^evscidat. Leg. 774, b e£; ypr^axa (quod attinet ad) 6 p.rj OeXtov
-fa(j.etv xauxa ^r^iouaSa). *)
2. CQ; (vgl. § 428, A. 2), «c?, zu, wird in der guten Klassizität
nur von der Richtung nach Personen [erst b. d. Spät., doch nur
1) Vgl. Bornemann ad Xen. Cy. 5.4, 25 ed. Lips.
472 Lehre von den Präpositionen. § 432.
selten, auch b. Ortsnamen ')] gebraucht. Es hat vorzüglich erst in der
attischen Zeit einen häufigeren Gebrauch erlangt, findet sich aber schon
p, 218: tu; atel xöv opiotov or/ei deö; tu; x6v 6|ao?ov. Hdt. 2. 121, 5
^seXdövra tu; xou ßaatXlo; tyjv ftu-firrlpa, an den übrigen Stellen b. Hdt.
unsicher. -) Th. 1, 90 Tispi^ouaiv tu; a-kou; Trpssßsi;. 4, 79 (Bpaaioa;)
acpixexo tlu; riepoixxav xal £« xy)v XaXxioixrjv. Vgl. 2, 67. 3, 13. Dem.
4, 48 Trpeaßet; 7:eT:ojxcpev tu; ßaaiXea. 8, 35 i:e|A7:Eil' tu; f,|x«; Trpsaßet;. Oft
b. lsokr., wie 4, 31. 109 toi; tu; Y)|xa; xocxacpuyouiat. 121 tu; ixsivov
tcXeojxev u. s. w.
Anmerk. 1. Von diesem tu; ist das mit et;, int, 7ip6; c. acc. verbundene
tu; (<ü; zlz, du; Inl, tu; r.pöz xiva) zu unterscheiden. In dieser Verbindung ist du;
nicht eine Präpos., sondern bezeichnet eine Vergleichung = wie, ut, drückt,
wie beim Partizipe, eine Vorstellung aus und deutet eine nicht wirklich statt-
findende, sondern nur vorgestellte, daher auch beabsichtigte Richtung
nach einem Orte an. Th. 6, 61 cc-£t:Xeov ptexa tt); 2aXccp.tvfa; ir. tyj; SixsXia; tu;
I; xd; 'A&Tjva;. 1, 62 sI5ov toü; ivavxtou; Trotpaoxe'jaCopievo'j; du; £; u.dy7]v, vgl.
2, 20. 4, 13. X. An. 1. 2, 1 adpo(£si du; ir.\ xoäxou; tÖ ßapßotptxov = Tipocpaai-
CofAsvo; £t:1 toutou; TtopEUEodai, s. Kühners Bmrk. 1. 2, 4 u. s. w. S. Ph. 58
tcXei; o' tu; Trpo; olxov. Daher wird dieses o>; auch zu Präpositionen mit anderen
Kasus gesetzt. Th. 1, 126 v.mk'h'ife ttjV dxponoXiv du; Iki xupccvviSi. Vgl. 2, 95.
3,4. 4, 15 e8o£ev a'jxot;, co ; e rc t £u|xcpopä [ASYdXr,, t^ t^t) ßo'-»Xe6etv, gwod in
magna se esse calamitate ititellegerent, Poppo-Stahl. Th. 1, 134 oi oe ronrjoä-
pLevot yaXxoü; üvoprivra; ouo tu; ävxt üauoavfo'j dvEÖsaav, »i quasi Pausaniae
loco essent. — Bei Zahlbegriffen bezeichnet dies tu; das ungefähre Mass. X.
An. 1. 6, 1 Eixa^Exo 8' eIvxi 6 axißo; tu; oiayiXEtuv ?7t7ra>v. 1. 2, 3 örtXtTa; i^iov du;
nevxaxoofous, etwa 500. du; ini xö 7:0X6 meistenteils.
Anmerk. 2. Der Ursprung der Präposition du; ist noch nicht genügend
aufgeklärt. De ecke (Progr. v. Buchsweiler 1887, S. 30) nimmt an, dass dieses
du; ursprünglich ein Adverb von der Bedeutung hin gewesen sei (verwandt mit
ui-oE „hierher"), das sich dann in derselben Weise zur Präposition entwickelt
habe, wie s(; hinein, e\> drinnen u. a.: 7}X&Ev-tü;-ßc«JiXEa er ging — hin —
zum Könige (Akkusativ des Zieles). Brugmann (Gr. Gramm.2 S. 216) hält es
für wahrscheinlicher, dass die Partikel ursprünglich identisch war mit der in
Anm. 1 besprochenen Partikel der Subjektivität, die in einer Zeit, wo der
Kasus in meiner lokalen Bedeutung noch keiner präpositionalen Stütze bedurfte,
dem Akkusative des Zieles in demselben (finalen) Sinne beigefügt worden sei wie
z. B. Th. 1, 126 xaxeXaße ttjv äxpo^oXiv tu; eVi tupavvfoi, später aber die Geltung
einer Präposition gewonnen habe.
') S. Poppo ad Thuc. P. III. Vol. 1 p. 318 sqq., der gründlich zeigt, dass
tu; nur von Personen, nicht von Sachen oder Orten (als: tu; MCXtjtov, tu; "Aßu8ov
u. s. w.) gebraucht werde; vgl. Kühner adXen. Comm. 2. 7, 2. — 2) S. Bredov.
dial. Hdt. p. 34, der auch an der angegebenen Stelle du; für verderbt aus li hält.
§ 433. 'Avä und xaxd. 473
4. Präpositionen mit zwei Kasus: dvd m. d. Dat. u. Akk., xatd, 8idt u. &nep
m. dem Gen. u. Akk.
§ 433. 'Ava und xaxdf.
a. n) 'Ava.
1. 'Avä [lesb. thess. kypr. ov, altpers. ana, lat. a« in anhelare
„auf — atmen", slav. na, got., althochd. ana und, wie auch jetzt, an
mit dem Dative und Akkusative J), die Oberfläche bezeichnend2)].
Die Grundbedeutung der Präposition ava ist oben an, auf (vgl. Adv.
avw). In der gewöhnlichen Sprache wird dva nur mit dem Akkusa-
tive, in der epischen Sprache und bei den Lyrikern, sowie auch ver-
einzelt (b. Soph. garnicht) in den Chorgesängen der Tragödie auch mit
dem (lokativischen) Dative verbunden (in derselben Bdtg., wie das
deutsche ana, an), wofür sonst lv gebraucht wird (wie auf gleiche Weise
im Deutschen ana von in mit dem Dative häufig vertreten wird). 3)
I. In Verbindung mit dem Dative wird ava nur räumlich ge-
braucht. H, 352 eüoe Tiarrjp dvä rap-fdpw capto, oben auf dem G., vgl.
0, 152. X, 128 dva cpai8ijjuu u>[no, auf der Schulter. A, 15 dvd sxf,-
zTpw oben an dem Stabe. u>, 8 (vuxrsptoe;) d^ä x' dXXrjXTjaiv eyovrai,
hangen an einander. So: Pind. 0. 1, 41 ypuaiauiv dv' iforcoic, auf gol-
denem Wagen. 8, 51. 11, 69. 13, 75 dvd ßtofiip. P. 1, 6 eoßei ö' dvd
jxaTTTco Atös atexö;. 4, 94 dvd 6' f(|i.iovoic cecrra t' d-rjva . . fleXia? "xeto.
Aesch. Suppl. 350 dp. K&rjpaic. Eur. J. A. 754 dvd vaoii'v. 1058 dvd 6'
e/.draiai . . {Hajo; I[jloXev, an Fichtenstämmen kam die Schar der Kentauren.
El. 466 iTtäoi; av -Tspoejjat;.
II. In Verbindung mit dem Akkusative bildet iwä den strengsten
Gegensatz zu xaxd mit dem Akk. Sowie dieses zur Angabe einer von
oben nach unten hin gehenden Bewegung dient, so jenes zur Angabe
einer von unten nach oben hin gehenden Bewegung.4) — 1) räum-
lich: a) zur Angabe einer Richtung nach einem höher gelegenen
Gegenstande. K, 466 ör]xev dvd ixupt'xrjv, hinauf auf die Tamariske,
y, 132 oux av ot) tu dv' öpjo&upTjv dvaßaiTj. 176 xi'ov' dv' u^t)Xt(v e'püjat,
an der Säule hinauf, y, 239 dvd fieYapoto piXa&pov | ICet' dvatSasa, hinauf
auf das Dachgebälk. Dieser Gebrauch hat sich ausserdem fast nur noch
auf die Bezeichnung des Laufes von Flüssen erstreckt: dvd xov tzo-<x}x6v
Hdt. 2, 96, dvd £öov nXeiv ib., stromaufwärts. (Gegensatz: xaxd
!) Die übrigen Formen s. b. Graff a. a. 0. S. 69 f. — 2) s. Grimm IV.
S. 771 ff. — 3) S. Graff a.a.O. S. 71 ff. u. Grimm a. a. 0. — 4) S. Spitzner
Dissertat. de vi et usu praepos. 'ANA et KATA ap. Homer. Vitebergae. 1831,
und damit zu vergleichen G. Hermanni ad Fr. Spitznerum epist. in Opusc. Vol.
V. p. 30—51.
474 Lehre von den Präpositionen. § 433.
roTajxöv, stromabwärts). — b) zur Angabe eines räumlichen Er-
streckens von unten nach oben hin, auch von einer geraden Fläche,
in der wir ein Unten und ein Oben annehmen, daher überhaupt durch . .
hin, sowohl bei Verben der Bewegung als der Ruhe. N, 547 (<pXI<})
dvd vükoc Osousa otafxTreps?, den Rücken hinauf (ab inftma dorsi parte
nsque ad cervices). A, 570 oiyftvjaav 6' dvd owjxa . . öeot, durch den
Saal hin. I, 395 roXXal 'Ayau'SE; etalv dv' 'EXXdoa. Seltener von Personen:
;, 286 uoXXd S' oqsipa j yprjjAax' dv' Afyjnxiou; dv8pa;, durch die Ägypter
hin. 'Ava [xa^Tjv, Srjfj-ov, axpaxov, op-iXov, v?)a;, aaxo, rceoi'ov u. a. b. Hom.,
s. Ebeling. 'Avd yEipa, auf der Hand. Eur. Jo 1455 xiv' dvd yspa
66|xou; Ißa Ao£i'ou ; auf welcher Hand od. auf wessen Hand (getragen)
wurde er in des L. Tempel gebracht? So: dvd aro^a lyetv B, 250.
Eur. El. 80. X. Hier. 7, 9 (durch den Mund hin, d. i. im Munde, auf
der Zunge führen). <1>, 137 ujpjxYjvsv 8' ava t%|xöv. Hdt. 6, 131 outoi
'AXxu,EcoviSai £[8<i>a{h]aav dvd xyjv 'EXXaoa. Xen. An. 3. 5, 16 oüxsiv ava xd
opT). 7. 4, 2 ot EXXtjve; iaxpaxorrEOsuovxo dva xö 6uviüv tceSi'ov. Vect. 5, 10
dvd rcacjav -,'^v xai OdXaxxav eipVjvTf] Errat. — 2) temporal: zur Angabe
des zeitlichen Erstreckens, der Zeitdauer: hindurch, per,
bei Hom. nur S, 80 dvd vüxxa, während der Nacht; oft b. Hdt.: dvd
ypovov, procedente tempore, 1, 173 ouxw 8tj xaxd xoo Aüxou ttjv sttcdvu-
p.tT]v Aüxtot dvd ypovov exX^örjoav, ubi v. Baehr. Vgl. 2, 151. 5, 27.
7. 10, 6. Th. 3, 22 dvd xö jxoxeivov ou Trpoiöovxiuv auxcuv, per tenebras.
Hdt. 8, 123 dva xöv -oXspiov xouxov. Ohne Artikel bei na; = exasxo;
distributiv: dvd naoav ^jj.epYjv, quotidie, 2, 37. 130. 6, 61, auch X. Cy.
1. 2, 8, wie dv' kxda-zTp f([jipav 8. 1, 23, dv' s'xajxov exo; PI. Ale. 2. 148, e.
150, a, dvd udv Ixo;, quotannis, Hdt. 1, 136. 2, 99. 3, 160. 7, 106,
dvd Tidvxa Ixea 8, 65, s. nr. 3). — 3) kausal u. bildlich zur An-
gabe der Art und Weise, indem die Handlung gleichsam an einen
Gegenstand hinanstrebend gedacht wird. X. An. 1. 10, 15 cpso-youaiv
dvd xpdxo;, intentis viribus, u. s. oft, s. Kühners Bmrk. ad 1. 8, 1;
dvd jxepoc, wechselweise. PI. Phaed. 110, d dvd X670V xd <puö|xeva cpöe-
abai, verhältnismässig, ib. dvd xöv aiixöv X. Hieraus hat sich der Ge-
brauch der Präposition zur Angabe des distributiven Zahlverhält-
nisses entwickelt (von Hdt. an). X. An. 3. 4, 21 o{ axpaxrj-j'oi iTronrjaav
e!j Xöyou; dvd Exaxöv avopa;, centenorum militum. 4. 6, 4 liropsuÖTqsav
Ejrcd oxaftjxou; dvd -evxe 7rapajaY-ja; xfj; r^Epa;, täglich je fünf. 5.4, 12
laxTjaav dvd Exaxöv . . dvxtaxoiyouvXE; dXX^Xoi;, centeni, s. Kühners
Bmrk. Hdt. 4, 101 yj 686; tj Y]|xspT)<jiT] dvd Sujxöaia axdSia aojAßsßXTjxat,
iter in singulos dies est ducenorum stadiorum. Von der Zeit s. Nr. 2).
An merk. Die gutattische Prosa ausser Xenophon vermeidet dvd fast
gänzlich (nur Andoc. 1, 38. Th. 3, 22. 4, 72. Dem. 55, 19 u. PI. in der Redens-
art dvd Xoyov). Vgl. Mommsen a. a. 0. S. 381.
ji 433. 'Avd und xaxd. 475
ß) Kaxd, von her, herab.
Die Gebrauchsweisen von xaxd [arkad. kypr. xaxu § 325, 8] lassen
sich auf die Bedeutung hinab zurückführen (vgl. Adv. xdxw). Der
Genetiv bezeichnet dabei ursprünglich teils als ablativischer Gene-
tiv den Ausgangspunkt einer Bewegung: hinab von (I, 1 a), teils als
eigentlicher Genetiv das Ziel, dem die Handlung zustrebt (vgl.
§ 416, 4. 5). Der Akkusativ bezeichnet ursprünglich den Raum,
über den (von oben nach unten) eine Bewegung sich erstreckt.
I. Mit dem Genetive dient xaxd 1) räumlich: a) zur Angabe
einer von oben nach unten hingehenden Bewegung, desuper, deorsum,
als: A, 44 ßf, 8s xax' 0&Xu;j.7coio xapTjVtov, von . . herab. x) P, 438
oaxpua ol acpiv | depp.d xaxa ßXe^dpwv yajxdoic £»££• PI- civ. 398, a [xüpov
xaxd tyJ? xetpaXrj; xaxaysavxe;. Hdt. 8, 53 ippi-xsov icuoxous xaxa xou
T&iyeoi xdxcu. X. An. 4. 7, 14 dfjupöxepoi tpyovxo xaxd xcuiv uexpcuiv cpepo-
jxevoi xal dnEOavov. Lys. 1, 9 xaxa xr)? xXijxaxos xaxaßaivouaa. Daher
das Homerische und auch von anderen gebrauchte xax' axpirj; (besonders
von Städten) in Verbindung mit oXXusdai u. dgl., uöXiv aipeTv von der
gewaltsamen Einnahme der Städte, eigtl. von der obersten Spitze, von
dem höchsten Teile der Stadt (den Burgen) an nach unten, d. h. gänz-
lich, penitus. 2) N, 772 ioXsxo Tiaja xax1 axprjs | 'IXio;. 0, 557 xax'
axprt; |"IXiov . . iXeetv. Vgl. X, 411. Q, 728. Hdt. 6, 18 und 82. Th.
4, 112. PI. leg. 909, b oXa; oi'xia« xal noXsi; xax' axpa; £;atpeiv. Vgl.
Eur. Hei. 691. Auch auf Personen übertragen. Aesch. Ch. 691 xax'
axpa; . . irop9ou|j.£&a. Ahnlich: xaxa ::avxö;, xad' oXou St. ::dvxcu;, oXto?.
— b) zur Angabe der Richtung nach einem unten gelegenen
Orte oder Gegenstande hin: nach unten hin, sub, subter cum
acc, als: T, 217 xaxa yftovö; ofxfxaxa mf)£ac, auf den unten liegenden
Boden. W, 100 ^uyr) xaxd yftovö? tpyexo, unter die Erde hinab, sub
terram. N, 504 atypiT] . . xaxa yoittj; | i»xst'> in die Erde hinab. E, 696
xaxd o1 öcp&aXutüv xeyux' tyMi, herab auf die Augen. T, 39 üaxpoxXcp . .
djjLßpoau-jv xal vlxxap . . axd£e xaxa pivciSv, dem (liegenden) P. in die
Nasenlöcher hinab, hinein. (Aber 6, 445 d[xßpo3t'r,v br.b piva exdcrxw Oyjxs,
unter die Nase.) t, 330 t} (xo7rpo;) pa xaxa aitsiou? xeyuxo „hineinwärts
in die Tiefe der Höhle" Nitzsch. Hdt. 7, 6 dcpavi'^eafrai xaxd xf(;
daXdaar,;. 235 xaxaöeouxevai xaxa xrj? daXdjsr);. X. An. 7. 1, 30 suyojxai
{xupt'a; ijxe 7s xaxd 7^; opY'jid? feveadai, unter die Erde versenkt sein.
5. Ant. 24 ('ExeoxXla) xaxd y9-ovo; sxpu^s. So bildlich von der Richtung
auf ein tiefer liegendes Ziel hin, wie: xojeüetv xaxd xtvo; Luc. Pisc. 7,
xüirreiv, Tiaxdaaeiv xaxd xcippt]; b. Spät., wie Lucian, auf den Backen.
l) Mehr Beispiele aus Homer b. Passow Lex., Ebeling Lex. Hom. u.
Spitzner 1. d. p. 20 sq. — 2) Vgl. Spitzner 1. d. p. 21 sq.
476 Lehre von den Präpositionen. § 433.
Aber auch so, dass die Grundbedeutung minder deutlich hervortritt.
S. El. 1433 ßdxe xax' dvxi&üpcov, geht in die Vorhalle. — c) selten
steht xaxd c. g. zur Angabe des ruhigen Befindens unter einem
Orte. X. Cy. 4. 6, 5 oute . . xifrr; xtvo; ^£uoere xöv xaxd 7rj;, den Be-
grabenen. S. OC. 1700 (d xöv del xaxd 70"; axöxov eijaevo;. Eur. Heracl.
1033 del xetaofiat xaxd yfrovö;. Hipp. 836 xö xaxd 7a; dsXco, xö xatä 7«?
xve<pac | fiexoixetv, ubi v. Valcken. Die Grundbedeutung der Präpo-
sition tritt zurück in Wendungen wie Hdt. 1, 9 eVedv xaxd vcöxou aoTTJ?
7SV7), im Rücken. Tb.. 1, 62 xaxd viiixou ßor(Öo'3vxa; Iv jieaco Ttoteiv auxu>v
xoü? TjoXsfjti'ou?. 4, 32 xaxd vtuxou etvat. Vgl. 33. 36. S. Tr. 678 ^
xax' dxpa? siuXdSo;, dahin über die Fläche des Estrichs. — 2) tempo-
ral selten: über einen Zeitraum hinab, per. Lycurg. 7 xatd tnxvxöc xoo
alcovo; dei(j.vr(axov xaxaXei<}isi xoi; iirt7t7vofj.evoi; tt^v xpi'siv, ubi v. Maetzner.
Dem. 22, 72 xaxd Travxö? xou ypovou sxe^ajöe. Ebenso 24, 180. *) —
3) kausal u. bildlich, r/g, als: Xs-ysiv xaxd xivo?, über etw. reden.
X. Cy. 1. 2, 16 xaüxa fjtiv 6tj xaxd Tidvxcov FTepacuv lyojxev Xe7etv. PI.
Phaedr. 279, a 0 |xavxeüo[j.ai xax auxou (de eö), Xe^siv IfteXw. Besonders
wird in dieser Beziehung ein feindliches Verhältnis ausgedrückt: von
oben herab auf, daher feindlich gegen, als: Xl^eiv, cpdvai, et-etv xatd
xivo- PI. ap. 37, b. X. ap. 25. Hell. 1. 5, 2, X670; xaxd xivo; S. Ai. 302.
X. ap. 13 <J/eo8e<jÖai xaxd xou Oeou. Lycurg. 140 xyjv xaxd xwv 7ipoöi-
oövxcdv xi|xtopiav, ubi v. Maetzner. Dem. 18, 274 op^Y] xal xijxüjpt'a xaxd
xoutou. S. Ai. 304 ojyjv xax' auxtov ußpiv ixxi'saix' tcov. Ant. 145 xafr'
auxotv otxpaxst; XÖ7ya« sxr^avxe. Aber auch in entgegengesetzter Be-
ziehung: Dem. 6, 9 0 xal (xr/taxäv iaxi xatt' ujxojiv ^xcüjjiiov. Vgl. 18, 215.
Aeschin. 3, 50, ubi v. Bremi. PI. Phaedr. 260, b. Ferner: <jxo7iew xi
xaxd xivo;. PI. Phaed. 70, d [at] xar dvftpcöiTtuv axörrei jxovov xouxo, dXXd
xai xaxd C^cov Tidvxtuv xal cpuxtov. Meno 73, C ei'jiep ev 7s xi C^xei; xaxd
Trdvxtov „generalem all quam notionem sive genus, quod de omnibus
valeat" Stallb. 76, a xaxd -avxö? ayr^aToz xouxo X^w. So auch in
den attischen Beteuerungs- u. Schwurformeln, als: ojxöjat xaxd xtvoc u.
dgl., indem der Schwörende die Hand herabsenkt auf das Opfertier,
das er beim Schwüre berührt. Th. 5, 47 ojjivÜvxcdv xöv opxov xaxd EspcSv
xeXeicov, ubi v. Poppo-Stahl. Lys. 32, 13 oüo' ouxto irept tcoXXou itoioufxat
yp7)u.axa, ojjt' Irctopx^tjaja xaxd xtuv -ai'ötuv xo>v IjxauxTJ; xov ßi'ov [xaxa]Xw:siv,
ubi v. Frohberg er. Isae. 7, 16 e-TtixiUevai -t'sxiv xaxd xiov lepwv, ubi
v. Schoemann. 28 d[x63avxe; xa&' tepcuv. Dem. 29, 26 f, fnrjTTjp xax'
£;jlou xal xt)? doeXcprj; Ttiaxtv 7(&eXy]3Ev iTTiöetvai. 21, 119 tofivue xax'
eccoXei'a; jx/joev efpTjxsvat cpXaupov.
l) Auch inschriftlich belegt: C. J. A. IV, b, 53, a, 37 (iioöoüv 5$ xara eixoc;.
ETÖ»v, vgl. Meister h ans Gramm, d. att. Inschr. S. 178.
§ 433. Kaxd. 477
IL Mit dem Akkusative bildet xaxd in räumlicher und zeitlicher
Beziehung hinsichtlich des Anfangspunktes der Bewegung einer Hand-
lung einen strengen Gegensatz zu dva, stimmt aber darin mit äv« über-
ein, dass es die Richtung auf einen Gegenstand u. das Erstrecken über
einen Gegenstand bezeichnet. Der Gebrauch von dva ist mehr poetisch
(vgl. ava Anm.), der von xaxd aber ganz- allgemein. x)
1) räumlich: a) zur Angabe der Richtung einer Handlung
nach einem tiefer liegenden Gegenstande oder über einen Gegen-
stand hinab, als: ßdXXsiv xaxd -yajxspa u. dgl. bei Hom., s. Ebeling.
Z, 136 oiasd' dXö; xaxd xujxa, in die Woge hinab. Fl, 349 xo 6' (aijxa)
dvd aTÖfxa xai xaxd ptva; | zp^je, den Mund hinauf und die Nase hinab.
So auch P, 167 xax' oaae töd>v, eigentl. in die Augen hinab, daher: fest
ins Auge blicken. Ähnlich Ar. R. 626 Iva soi xax' öcfdaXfAou; Xrprj, dir
ins Gesicht hinein sage. X. Hier. 1, 14 oöSeic edsXet xupdwou xax1 öcpöaX-
fioü« xaxTj-j-opeTv. Vom Laufe der Flüsse: xaxd £öov, stromabwärts, xaxd
iroxajxov (s. a.wi). s, 327 xy]v 0 Icpopst [xe^a xu[ia xaxd pöov. Hdt. 2, 96
xd rcXota xaxd pöov xopu^exai. 4, 44 IrXeov xaxd r:oxa(j.6v. Allgemeiner :
nach einem Orte, zu einer Person, in die Gegend von. X.
Cy. 3. 3, 64 01 Ilepaai xaxd xd; eiaöoou; e^ettÖjaevoi. 6. 3, 12 i-jtsi; Trpoa-
sXauvooai xax' auxoü; r^d;. 7. 1, 15 ü>; -apiwv xaxd Aßpaodxav l-jevsxo.
An. 1. 10, 6 xoü; £v xr, p.d/7) xaxd xou; EXX^va; auxojAoXrjaavxa;. Hdt.
3, 86 ü>; xaxd xooxo x6 yaupiov e^ivovto. 6, 19 EVsdv xaxd xoüxo -/Evwixai
xou X670U. Zuweilen dem Sinne von durch nahekommend, doch un-
bestimmter. Th. 4, 48 01 Kspxupaioi xaxd xä; öupa; 000' aoxoi oievooovxo
ßid^saöat. 67 auxö (xo dxdxiov) i; xo xsiyo; xaxd xd; iruXa; £sfj-fov,
per. — b) zur Angabe eines Erstreckens von oben nach unten
hin: hindurch, durch hin, über hin, auch allgemeiner: in der
Gegend von. Hdt. 3, 109 ai lyiovai xaxd rdsav xrjv -pyv etat. 6, 39
MiXxidoT]; d-ix6(j.svo; I; xr;v Xspaövr(aov elye xax' o't'xou;, doini Sß contine-
bat. Lycurg. 1 xot; T|pu>at xoT; xaxd tt)v tigXiv xai xrjv yuipav iopojAEvoi;,
ubi V. Ma et ZU er. 25 xoT; vojxijjloi; xoi; xaxd xtjv MEyapswv röXiv stdu-
[xevot;. 40 föstv tjv xad' oXr(v xrjv ttoXiv. 84 risXo7iovvT]aioi; 7evo|xsvt(;
dcpopia; xaxd xtjv ywpav auxulv. Th. 3, 7 xai; vauai xaxd x6v 'AysXcoov
It:Xsoje, *W AcheloO. 4, 14 xax£[AEvov xaxd ywpav. 4, 67 xou; xaxd xd;
-öXa; tpöXaxa; xxei'vouji, am Thore. Hdt. 1, 76 tj llxspiT] xaxd SivtoTnrjv
ttoXiv [xdXiaxd xtj xEifxsvrj, in der Nähe von, vgl. 80. 2, 75. 4, 55 u. s.
X. An. 7. 2, 1 ei; xwjxa; xwv 8pax(iiiv TrposXöövxs; xd; xaxd Bu^dvxiov,
bei B. Kaxd ^rjv, xaxd OaXaaaav TiopEÖsadai, vgl. X. An. 5. 6, 5; I, 302
XEipofXEvou; IXlatps xaxd axpaxöv. Kaxd vrja;, xaxd TtoXiv, xaxd arcu Hom..
wie: dvd axpaxöv, dvd vrja;, dvd daxu, in beiden Fällen wird das Er-
1) Vgl. Spitzner Dissert. d. p. 28.
478 Lehre von den Präpositionen. § 433.
strecken, aber mit Verschiedenheit des Anfangspunktes ausgedrückt, so:
xaxä cpplva xal xaxä 9u[xov u. ävä ftufiöv Hom., jedoch ist der Gebrauch
von xaxä, da der Anfangspunkt oft gleichgültig ist, ungleich häufiger.
Bei den Historikern ist xaxä c. acc. oft dem Zusammenhange nach mit
gegenüber zu übersetzen; doch ist der griech. Ausdruck unbestimmter,
insofern er an sich nichts weiter besagt, als: in der Gegend von. Th.
1, 46 Trpoaejxicav xtj xaxä Kspxupav irjueipw. Vgl. 2, 30. 4, 43. 53. Hdt.
9, 31 xarä Aaxeoai[j.oviou; iaxTjae Ilepaa;. X. An. 1. 8, 21 6p<uv xou«
"EXXYjva? vtxwvxa; xo xaft' auxoü«. Vgl. 1. 10, 4. 2. 3, 19 u. s. S.
Ant. 760 xax' ojxfiaxa. — 2) temporal zur Angabe der Erstreckung
in der Zeit: zur Zeit, um (nachhom.). Hdt. 1, 67 xaxä jj.Iv xöv ~pö-
xepov TtoXefxov auveyew; afel xaxtik äedXeov, xaxa 6e xov xaxä KpoTaov ypo-
vov . . oi STiapxifjTat xaxuTrlpxepoi iYeT^v£aav* 2, 134 xaxä Ajxaatv ßaai-
Xeüovxa, äXX' oi xaxä xouxov. 3, 120 xaxä xr(v KafißiSaea) vouaov i-yivEXo
xäoe. X. Cy. 3. 3, 25 xaxä cpiu;, interdiu. R. L. 10, 8 6 AuxoupYo«
xaxä xou? 'HpaxXeioa; Xr/exai -fevea&at, Heraclidarum aetate. Th. 1, 139
nepixXrj;, ävTjp xax' ixeivov x6v ypovov Trpcoxoc Adifjvaitov. Vgl. 107. 2, 84
xaxä x6v xaipov xouxov. 3, 7. Isoer. 4, 57. Dem. 18, 95 xu>v xa&'
ujxa? (vestra aetate) TreTipaYfjivcov xaXwv. So: xax' äpyäc, initio, Hdt. 3, 153,
tö xax' äpyä; Dem. 1, 12. Oi xarä xtva, die Zeitgenossen jemandes.
X. Comm. 3. 5, 10 xiuv xaö' eauxoüc ävftpwrctov äptsxeüaavxe?, ihre Zeitg.
Vgl. Th. 1, 138 extr. Dem. 6, 20 xax' ixeivou; xoü« ypövou;, oxe xxX.
— 3) kausal: a) zur Angabe des Zwecks (wie auch jxexä u. im
c. acc, doch bei den Epikern und meist auch bei anderen Schrift-
stellern mit dem Unterschiede, dass diese die Absicht des Holens und
Empfangens bezeichnen, während xaxä bloss den Zweck ohne jenen
Nebenbegriff ausdrückt l). 7, 72 7) xt xaxä icp7j£iv . . äXäX<r]<jöe; wegen
eines Geschäfts (in Geschäften). 106 -Xa^op-evot xaxä Xtjio', auf Beute.
X, 479 T]X8ov Tetpejiao xaxä ypeo« = $uXTl ypisofievo« Tetpeai'ao 165.
(Aber cp, 17 TjXfre fj.exä ypefo?, um die Schuld einzufordern.) Hdt. 2, 44
xax' EupcÜTO)« Ctjxy](jiv IxTtXwffavxe? („auf der Suche"). 152 xaxä \rfirp
s'xirXwaavxa«. 9, 73 xaxä 'EXevrj; xo|xiÖy]v TuvÖapioat ibeßaXov, wo der
Begriff des Holens nicht in xaxä c. a., sondern in dem Worte selbst
liegt. Th. 6, 31 xaxä öeav r,xetv; spedatum venisse, vgl. 5, 7. X. An.
3. 5, 2 xcuv 'EXXtjvidv E\jxeoa<j|A£va>v £v xeo -eoup xaö' äpTta-pf-v, auf Raub.
Lycurg. 58 xax' e>7iopi'av (in Handelsgeschäften) iuBor^zi. Isoer. 17, 4
icenejupev äfia xax' i|X7ropt'av xal xaxä Oswpi'av. Kaxä xt'; wozu? warum?
— b) zur Angabe der Gemäss he it, die als ein Entlang gedacht
wird, so dass das Subjekt einem Gegenstande folgt od. nachgeht (seeun-
i) S. Spitzner 1. d. p. 34. Vgl. Nitzsch z. Odyss. IX. S. 49 f. Maetz-
ner ad Lycurg. 55 p. 178.
§ 433. Kaxa. 479
dum). So schon bei Hom.: xax alaav, xaxd fxoipav, xaxd xöa|xov, nach
Gebühr. Hdt. 1, 61 xaxd ttjv 6[aoXo7U]v. ibid. xaxd vöfiov. 35 xaxd
vojjlou? xou? iiuy cupioo;. 134 xata X670V, ad rationem, pro ratione. 2, 26
xaxd YvtüjxTjv ty]v £jxr)v. Dem. 8, 2 ou? xaxd xou? vöjxou? Icp ujitv irci xoXd-
£siv. PI. Phaedr. 227, b xaxd Iltvoapov, nach Pindar (wie P. sagt).
Kaöö (st. xaö' 0) od. xaOixi (xaft' 0 xi), wonach, wiefern, xaftd od. xattd-
-sp (xaö' airep), sowie, prout. Daher überhaupt zur Angabe einer
Rücksicht, als: Hdt. 2, 3 xaxä xyjv xpotprjv xü>v Ttaiot'cuv xoaaüxa IXS70V.
1, 71 xaxd xöv xpY)xr;pa ouxid egys. 1, 124 xaxd jaev xtjv xoüxou irpodujAtrjV
x£fjvr,xa;, xö 6e xaxa ösoü? xe xai Ijjl£ ixsptet-, was . . betrifft. 7, 158
xö xax' ujxea? xaoe arcavxa Otto ßapßdpoiat vEjxsxat, soweit es euch anlangt,
„per vos $/' stetisset, omnia haec in barbarorum potestate forent"
Schweigh. Lycurg. 97 (ufxd; 8sT) xouxov xoXd^Eiv xov anaai xoi? ^.£71-
axotj aoixrj|xa<jiv Ivoyov ovxa xaxa xö eauxoo jxepo;. Ähnlich 17 (xcdv xsi-
ycuv) xyjV cpuXaxYjv Iprjfxov xö xaö' auxöv fiipo; xaxsXemev. Vgl. Maetzner
ad § 26. S. Tr. 379 q xdpxa XajATTpd xal xax' o|xjxa xal cpüatv. OR. 1087
xaxd 7vtDjjiav löpt?. Kaxd xt, in irgend einer Rücksicht, quodammodo PI.
Gorg. 527, b. xax' ouoev Polit. 302, b. xaxd Tidvxa, in jeder Hinsicht.
Daher auch = propter, per. Th. 1, 60 xaxd cpiXtav auxou ol uXelaxot £x
Kopivdou axpaxtciSxat IfleXovxai $uvsff7;ovxo, entsprechend der Freundschaft,
propter. 4, 1 xaxd I-fftoc, xö 'Prf/t'vcov, aus Feindschaft gegen die Rh.
So oft b. Hdt. xaxd xouxo, hoc respectu, propterea. Ebenso zur Angabe
eines Verhältnisses, als: xaxd cpüaiv, secundum naturam, xaxd öuvafxiv,
nach Kräften (der Kraft entsprechend). Th. 1, 53 ou r£piod/ö[x£da xaxd
xö ouvaxov. Daher auch bei Vergleichungen. Hdt. 1, 98 xö 6' auxö>v
(j.£7iaxöv law xeiv^o; xaxd xöv 'A{b)vEcuv xuxXov [xdXtoxd xtj xö [XE^aöo;, ent-
spricht etwa der Ringmauer Athens. 2, 10 aXXot ttoxo^oi ou xaxd xöv
NeTXov £6vx£; [x£7£Ö£a, dem Nil nicht vergleichbar. Th. 2, 62 ou xaxd
xt]v xcdv oixtwv xai xyj? 77]? y_p£tav auxvj rj ouvajii; cpaivExai, naec potentia
non est conferenda cum domiciliorum et terrae usu, wo wir sagen
würden: dorn, et terrae usus non est conferendus cum hac tanta po-
tentia. PI. Phaedr. 279, a ooxei jjloi diAEivcuv ('Iuoxpdxyj?) q xaxd X0Ö4
Ttepl Auai'av slvai X070U? xd x^; cpüaEtüc, in Beziehung auf seine natür-
lichen Anlagen scheint mir Isokr. besser zu sein, als dass er mit L.
verglichen werden könne. Vgl. Symp. 211, d. Ähnlich Hdt. 1, 121
IX9d)v Ixei Traxlpa xe xal jx^xspa EUprjasi; ou xaxd Mixpaodxiqv xs xöv ßou-
xoXov xal x^v Yuvaua auxou (ubi v. Baehr), die nicht zu vergleichen
sind mit, die weit besser sind als. Ferner: S. Ai. 777 ou xax' dvftptu-
t;ov cppovwv, nicht menschengemäss, vgl. Ant. 768. PI. Symp. 199, b
xd 7s dXrjd-f] lb£\<o stTiEtv xax' ipiauxov, meo more. — c) zur Angabe
eines ungefähren Masses, einer Annäherung an eine Zahl. Hdt. 2, 145
xaxd ecaxöaia Ixsa xai Xl^ta H-^Xtaxa, höchstens etwa. 6, 117 aTrsdavov
480 Lehre von den Präpositionen. § 434.
tüjv ßapßdpwv xaxd icaxtaytXt'ou; xai xsxpaxo ji'oü;. So : xaxd p-ixpöv, all-
mählich, xax' öXqov, xaxd uoXü, ttoXXcx, bei weitem. — d) zur Angabe
der Art und Weise. X. An. 6. 6, 30 xaxd rdvxa xpozov, auf jede
Weise. Cy. 8. 2, 5 xaxd xov auxöv xpoirov. PI. Phil. 20, a st icyj xad'
Ixspöv xtva xporcov olo; x' ei 0T])(jj7at, s. Heindorf ad PL Soph. 250, a.
Hdt. 1, 9 xax' /jouyiTjv 7:oXXt]v, in aller Ruhe. 124 xaxd xdyo;. 9, 21
xaxd auvxuyiTjv, casu. 1, 96 xaxd xo öpftov, rede, vgl. 7, 143. 9, 2 xaxd
xö tayupov, j9er vim. 1, 212 xaxä xo xapxspov, vgl. 3, 65. PL Symp.
217, C. X. An. 1. 8, 19 xaxd xpdxo«, vgl. Hell. 2. 1, 19 (so dvd xpdxo;
s. S. 474). Tb. 2, 94 xaxd a7touGT]v xai roXXu> ftopüßi» iißfvat, gleich
darauf xaxd xdyo? t:XeTv. 4, 3 xaxd xuyr(v, zufällig. 1, 32 auxoi xaxd
jxova; drceo>adfieöa Kopivfttoo; = seorsum, vgl. 37. X. Comm. 3. 7, 4
oi xaxd jxovot; dptaxa xiöap^ovxe;, s. das. Kühners Bmrk. Dem. 8, 12
aufxßatvet -reo jjlIv (OiXutTTco), l(p' a av iXftr, xaux' s^stv xaxd 7roXXr,v r^oytav.
34 yapi'^Eaöai xa9' GuepßoXrjv, übermässig. Endlich zur Angabe einer
distributiven Bestimmung, schon Hom. B, 362 xaxd <puXa, xaxd cpprr
xpa;. Hdt. 6, 79 enrotvd laxi oüo p.v£7i xat1 dvopa, viritim. X. An. 1.
2, 16 xexa-ypivot xax' tXa; xai xaxd xd;sic, turmatim (de equitibus) et
centuriatim (de peditibus). Kaxd e&vtj, völkerweise, xaxa xwjxa;, vicatim,
xaxd fxTJva, Monat für Monat, singulis mensibus, xaö' f^lpav, xaxd (xlpo;,
der Reihe nach, abwechselnd Dem. 2, 31 rcdvxa; i^-tEvat xaxd pipo;.
ev xad' Iv, eines nach dem anderen, d. h. einzeln, xaft' l^xa, septeni,
xad' Iva, singidi, einzeln X. An. 4. 7, 8, xa9' Iva Ixaaxov, einer nach
dem andern Lys. 8, 19; Th. 2, 84 xaxd jxt'av vauv x£xa7fjivoi. (Kai)' Iva
kann aber auch heissen : in unum, communiter. X. R. L. 4, 5 xad'
Iva dpTjcousi x9j TtöXst „ut sint pro uno" Sauppe. Hell. 5. 2, 16 o™?
}it] xad' ev e&f], vgl. 3. 4, 27. PL leg. 708, d xö jujxnvEUjai xat xaöärsp
?7T7:tüv ^Eu-yo; xafr' Iva ef? xauxöv £o|j.cpua7i<3ai. 739, d iiraivsTv xai t^rfEtv
xa& ev o xt fidXtaxa cüfxi:avxa<;. Dionys. Hai. 8, 486 tva jjlyj xaö' Iva
TidvXE; 7£vö|xevoi xoivöv i^E\i^y.rlTe xax' auxciSv tioXe|aov = COnjlMCtis viribus.
S. Viger. p. 634 sq.) Ferner: xatt' iaoxöv, per se, für sich allein.
A, 271 fjLayojjLrjV xax' ift' auxöv i^cl). Vgl. B, 366. Th. 1, 79 xaxd aepa;
auxoij; ißouXEtiovxo. Ar. V. 786 xax' Ifxauxov xou fisft' sxipou Xr^ofiai.
§ 434. b. Ata, durch.
Ata (ötat § 325, 8) hat die Grundbedeutung: zwischen, zwischen
durch [von gleichem Stamme mit St?, 8 6o, vgl. sk. dväu, zwei, dvis,
zweimal, 1. bis st. dvis, got. tvai, jetzt .r/r/-schen *)].
1) S. Curtius Et. S. 215. Vgl. Eggers 1. d. p. 9.
§ 434. Ari, durch. 4g [
I. Mit dem Genetive. — 1) räumlich: a) zur Angabe einer
durch einen Raum oder Gegenstand sich erstreckenden und aus dem-
selben wieder heraus- oder hervortretenden Bewegung: durch u.
wieder heraus, hervor. (Diese Verbindung drückt Homer noch an-
schaulicher durch die Verbindung derPräp. 8td mit £x od. r.pö aus, als:
p, 460 Stsx [xe^dtpoto avayojpetv, durch den Saal hindurch u. auf der
anderen Seite wieder heraus, a, 386 8iex Trpoftüpoto dupa^e cpeu-^eiv.
E, 494 oöpu o' ocpdaX|j.oTo oiaTipo . . yJXOsv. Vgl. § 444.) B, 458 aqXy) . .
oi' atftlpo; oupavov Ixev. A, 481 dvxixpu? 8e 8t' ü)[aou yd^xeov I-fyo; I
Y(X9ev, durch die Schulter heraus. T, 263 tteoiovo' 2/ov ur/ea? kirou; 8id
IV.aiojv, durch das Skaiische Thor heraus. P, 281 i'&uaev ce 8id 7rpo|j.d-
yw. 293 iiicti;a; 8t öjjli^ou. 294 uX^;£ . . xuvItj? oid yaXxo7tap7]0u. Hdt.
7. 8, 2 |xeXXu> £Xdv axpaxöv ota rJJs Eupcoir/]? £tu ttjv 'EXXdoa. Noch deut-
licher 7. 8, 3 oii Tiauy]? oisceX&cwv x-^; EupcüzT];. 105 i;7)Xauve xöv
axpaxov oid xrtz 0pir]ixT]s Itti xtjv EXXdoa. 3, 145 oiaxu^a; oia xtJs -/op-fü-
pyjc, durch das Gefängnis heraus gucken. So oia xeXou?, ab initio usque
ad finem. Lycurg. 16 olofxai üjjküv dxousat \ioo xtj? xaxrjYopiot? oid xIXou?,
ubi v. Maetzner. Isoer. 8, 17. X. Cy. 7. 5, 75. An. 6. 6, 11. —
b) zur Angabe eines räumlichen Erstreckens: zwischen durch,
durch hin, aber ohne die unter a) angegebene Nebenbeziehung des
Wiederhervortretens (meist poetisch), i, 298 (KuxXw<j>) xetx' l'vxood' dv-
xpoto xavusjapievo? oia jjirjXuiv, sich ausstreckend zwischen durch die
Schafe, vgl. Nitzsch. A, 754 ercöjxsa&a 8id . . rceStoio, per campum.
[x, 335 oia v-rjaou fa>v. Vgl. E, 503. Z, 226. I, 468. K, 185. x, 391.
fx, 206. 420. p, 26. X. Hier. 2, 8 ota TroXefii'a; TiopeuejÖai. Th. 1, 63
7iap?jX{}s -apa ttjv yr;XY]v ota tyj; öaXaaar];, durch das (zur Zeit der Ebbe)
seichte Meer. Selten v. d. Erstrecken am Rande eines Ortes. Hdt. 4, 39
xö dicö $oivixyj; TrapfjXei oia xyj<j6e x-rje daXduaT); y] dxxTj auxrj uapd xe
S-jpiTjV . . xal Aqurcxov, von Ph. aus erstreckt sich diese Küste längs
des Meeres. X. Hell. 7. 4, 22 (Xöcpov) öV ol x6 Iqcü axaupcujxa rspteße-
ßXr,vxo oi 'ApxdSe?, an dem, um den. Bildlich in den Redensarten: PI.
Prot. 323, a (xtjv uoXixixyjv dpexr]v) oei oia SixaioauvYjc flvai xai auxppoaüvY];,
auf dem Wege der Gerechtigkeit u. B. gehen, d. h. gerecht u. b. sein;
öta ixäyr); tevai xtvi Th. 2, 11. 4, 92; ota <poßou spyeadai Eur. Or. 757 fürchten.
Th. 3, 45 otecjeXTrjXuilaai -ys 8ta Traawv xtuv £rj[Aiü>v ot av^ptuiiot „haben alle
Arten von Strafen versucht," vgl. Bloomf. X. Cy. 1. 2, 15 oi 7Epai-
xspoi oid Tiavxüjv xüiiv xaXtiuv iXrjXu&öxe?. Vgl. Comm. 4. 6, 15. Aid ^iXt'a;,
oid iroXsjxou tevat xivi X. An. 3. 2, 8 einem befreundet sein u. s. w.
S. Ant. 742 oid oixtj; febv naxpt (vgl. unser „den Rechtsweg beschreiten").
Ursprünglich räumliche Auffassung liegt ferner vor in Redensarten wie:
oid yeipo;, oid yeipwv lyetv xt, entweder eigtl. in manu teuere, wie S.
Ant. 1258 [xvTjfji. iTttJTjfxov otd yeipo? eytüv (vgl. 1297 I'^co . . £v ycipeaaiv . .
Kühners Ausführl. Griech. Grammatik. II. T. 1. Abt. 31
485 Lehre von den Präpositionen. § 434.
texvov), oder in potestate habere, so oft b. Spät., s. Poppo ad Tb.
P. 3. Vol. 2. p. 55, oder fest in der Hand behalten, handhaben,
leiten. Th. 2, 13 tä t<Juv £ujj.;jt.dyu>v otd y^etpo« s^eiv, häufiger b. d.
Späteren, als: 8td j^sipuiv (ystpo;) eystv tyjv TtoXiTet'av, tyjv uiXiv, to 7;paY|j.a,
ra? vau?, s. Bloomf. ad Th. 1. d. X. Cy. 1. 4, 25 -«vre? töv Kupov
Std aTojxaxo; slyov xal iv X6-j-(p xal Iv coSaT; (im Munde fuhren). — c) zur
Angabe des Zwischenraumes: in einem Abstände von. Hdt. 7, 30
8td axaSttov tu; ttevxe fxdXuxd xrj dvacpaivofxsvo? e'xoiooi xal ooxo; i; x6v
Mat'avSpov, in einer Entfernung von etwa 5 Stadien. So oft : Std ttoXXou,
ot' 6X170U, 81' £Xdasovo?, otd xoaoüxou, in grosser, geringer Entfernung, s.
Passows Lex. u. Poppo-Stahl ad Th. 2, 29. Auch von einer
nach gewissen Zwischenräumen stattfindenden Wiederholung: Hdt. 1, 179
Std xpnqxovxa oopuuv -Xivöo'j xapsou? xaXdfJLtuv otajxotßd^ovxs;, nach jeder
dreissigsten Lage von Backsteinen Flechten von Rohr dazwischen stopfend.
Th. 3, 21 cid olxa lKÜ'k<-e.'s>\ Trup'/ot ^aav, interjectis denis pinnis, s.
Poppo-Stahl; häufiger so v. d. Zeit, s. Nr. 2). — 2) temporal: a)
zur Bezeichnung des zeitlichen Erstreckens: hindurch, per (nach-
homerisch). Th. 2, 4 otd vuxtö;, die Nacht hindurch, vgl. X. An. 4.
6, 22, 81' ivtauxoo, das ganze Jahr hindurch, otd -avx6; xoü ypovou Hdt.
9, 13, otd Travxo;, immer fort Th. 1, 38 u. oft. PI. Symp. 183, e b
IpajTrj; öta ßt'ou ptivei, lebenslänglich. Phaedr. 256, d cptXcu touxco . .
dXXifjXoiv 8td ts xou Ipojxo? xal £;co -/svojasvco Sid^oucit, die Zeit der Liebe
hindurch und wenn sie darüber hinaus sind, s. Stallb. — b) vom
temporalen Zwischenräume: in einem Zeitabstande von,
daher nach, post: otd ypovou, interjecto tempore, oft: nach langer Zeit,
wie Th. 2, 94. PI. Hipp. maj. 281, a, ubi v. Stallb.; Std ttoXXou,
jxaxpou, oXt'You ypovou, auch ot' oXi'you, ttoXXou ohne ypovou. Hdt. 6, 118
aXkä jxtv (tov dvoptdvxa) ot' ixicuv Etxost 0rjßa?ot auxot ix &£07rpo7u'ou lv.o\xi-
oavxo eVt ArjXtov, post viginti annos. So auch von einer nach bestimmten
Zeitabschnitten wiederkehrenden Handlung, als: otd ite[X7ixou Ixouc,
8td 7ievT£ htav, qainto quoque anno, otd xpiTrj? T]|xspa; Hdt. 2, 37 tertio
quoque die, einen Tag um den andern. 2, 4 8td TptTou Ixso?, ein Jahr
ums andere. PI. Leg. 834, e otd TilpiKTtuv ixiuv. — 3) kausal u.
bildlich: a) zur Angabe des Ursprungs selten: X. Cy. 7. 2, 24
Kupo; irpwTov piv Ix Oscuv '(E^ovöa, ETrstxa oi otd ßa-iiXstov 7tE<poxw;, aus
einer fortlaufenden Reihe von Königen stammend. — b) zur Angabe
eines Zustandes (einer Eigenschaft od. Gesinnung) in den Redensarten
mit sTvat und Yqvsattat, sowie mit systv, als: 81' oyXou Etvat Ttvt Th. 1, 73
molestum esse, 8td cpoßou elvat Th. 6, 34. X. Hier. 9, 1 ijiifiiXEiat ptoi
8oxouatv at ptev udvu T:po<; lydpav a-ysiv, at 6s Ttdvu 8id yaptxcuv Etvat, an-
genehm sein, 01' syOpas Yt'-p/satlai Ttvt, 6t' Ipi5o;, op-f?);, ddcpaXet'a; Etvat
od. ^t'YVEaOat, feindlich, zornig, sicher sein od. werden; Th. 2, 22 xr(v
§ 434. Aid, durch. 483
ttoXiv 01 Tjouyia; efyev, hielt in Ruhe. 2, 60 6t' «Was e/£iv xtvd = alxia.-
a&ai. Eur. Hec. 851 öV oixxou l^stv = ofxn'pEiv, so ot' olV.xou xd; Ipidc
Xaßew xuya; Suppl. 194. 6t' op-frj; lysiv xtvd Th. 2, 64 = 6p7i'£ss&ai.
— c) zur Angabe des Mittels oder der Vermittelung: per, durch,
vermittelst, durch Vermittelung, sowohl von Personen als
Sachen (nachhom.). Hdt. 1, 69 KpoTso; xauxa 6t' dyyEXtov iTtexrjpuxeoexo.
Th. 2, 2 eirpagav xauxa 6Y Eüpuu-dyou. X. An. 2. 3, 17 IXsfE TtasacpEp-
vir); 8i' ep|i.r]v£(ü; xoidÖE. So oft oi' lauxoü, per se. X. Cy. 1. 1, 4 (ßast-
Xecov dpyd?) ot' sauiojv xTrjsaiieviov. 8. 1, 43. Dem. 48, 15. X. Cy. 1. 6, 2
-jTfvwJXiuv oid xJJs [xavcixYJs xd irapd xiov 9eiov au{j.ßouXE'jöfxsva. PI. Theaet.
184, c axorcsi, dnöxpiai? noxlpa opöoxspa, tp 6pto|j.sv, xouxo elvat 6cpf)aXu.ou;,
7] oi' ou 6p(üfjL£v, xat co dxouottev, toxa, if] ot' ob dxouopvsv. (Augen u. Ohren
sind Vermittler der sinnlichen Wahrnehmung), vgl. X. Comm. 1. 4, 5
(öcpöaXpiou; xat. toxa) 8t cov ata9dvovxat fxaaxa. Lycurg. 60 xeXe'jTTjaavxi
(dvftpiöirip) auvavatpsixai udvxa, oi' cov av xt? euocxittov^aeiev, ubi cf.
Maetzner. X. Comm. 1. 4, 5 xd oid axöpiaxo? r^ola. 1. 5, 6 at oid
xou atö(xaxo? rjoovai. — d) zur Angabe des Stoffes, aber erst b.
Spät. Diod. 17, 115 xaxEJXEua^Ev stotoXa Si' IXscpavroc xal ypuaou. —
e) der Art und Weise, als: otd jkouStJ?, 8id xd/ou; Th. 2, 18. 4, 25.
1, 80 otd xayltov IXöeiv, celeriter. 4,8. X. An. 1. 5, 9. PI. apol.
32, d. Phil. 58, b Tidvcoc ucp' auxrj oouXa 6i' exovxcov (sua sponte), dXX'
ou 8td ßt'a; tcoioixo. Menex. 238, b Öid ßpav;leov Im^r^r^ox, breviter.
Symp. 176, e oid |ae&t)<; Troff, aaaftai xyjv auvouat'av. ib. otd Xöfcov dXXrjXoi;
cuvEtvai, sich unterhalten. Lycurg. 85 ot' diropp^xcov £;tj7yeXXe, dam, s.
Maetzner. — f) des Wertes, als: S. OC. 584 xd h pubcp . . ot'
ouoevo; 7Toi-rj, achtest für nichts; des Vorzugs od. der Vergleichung,
als: M, 104 6 o' eirpsire xat oid rdvitov (vor allen hindurch). Mit Ho-
merischer Nachahmung Hdt. 1, 25 9et)? d;iov oid Travtcov xtuv dva&Y]fxd-
xcov, ubi v. Baehr. 7, 83 xohllov oe ttXsToxov Ttapst'yovxo oid iravTcov ÜEp-
aat, praecipuo cultu inter omnes eminebant. Dio Cass. 37, 20 o dau-
piajai ota Travxtov a;tov sart, xouxo vuv tjOtj cppaaco.
II. Mit dem Akkusativ e. — 1) räumlich zur Angabe der
Erstreckung od» Ausdehnung durch einen Raum od. Gegenstand
hindurch (bei Hom., Hesiod, Pindar, den Tragikern in den Chor-
gesängen, jedoch nicht häufig, in der Prosa aber gar nicht). A, 600
tu; ioov Hcpatuxov otd oiöu-ara TtotuvuovTa. A, 118 rji£e 8td Spujxd Ttuxvd
xal uXrjv I (jTTEÜoouja. Aesch. Suppl. 15 cpsu^stv otd xu|x' aXiov. Hs. th. 631
(jjidpvavxo) 8td xpaxspd? UTLtt'va?. Pind. J. 3, 59 8id Ttövxov ßeßaxev. S.
OR. 867 (vojjloi) oupavt'av oi' ar&spa xexvco9evte:, Schol. dvxi xou £v oupavto
xsydlvxs?. Eur. Hipp. 753 8td irovxiov xujx' dXi'xxuTuov iTcopeujas ipidv
avaaaav. K, 375 apaßo; oe oid oxojxa ^i'^vex 666vxtov. S, 91 tAufrov, ov
ou xev dv^p 7E oid axöpia 7rdtt7:av a^otTo. Ar. L. 855 de! 7ap 5\ -j"jv^ <j'
31*
484 Lehre von den Präpositionen. § 434.
eyet otd sxöfia. (Vgl. oid otöfiaxoc eyetv S. 482.) Die räumliche An-
schauung liegt auch der homerischen Wendung oid vüxxa zu gründe:
B, 57 TjXfrev ovsipo; | dfxßpout'^v otd vüxxa, durch das Dunkel der Nacht
dahin. Vgl. 6, 510. Hs. th. 481. 788. — 2) kausal: a) zur Angabe
des Grundes: wegen. X. An. 1. 7, 6 Irrt jxev yjjxiv tj dpyrj yj -atpwa
-po? jxiv jiearjtxßptav, jxeypt oü oid xau;xa ou Suvavxai ofaetv av9pa>7ioi, irpo?
6s apxxov |J.eypi ou oid yeifxtova. 4. 5, 15 oid xd? xotauxa? dvd'v'xa; uttsXsi-
zovxo xive; xtuv axpaxicuxtuv. PI. Menex. 247, b oux Ijxiv ataytov ouoev
r Tiapeyetv eauxöv xip.ci>jjLevov fx"rj 6i lauxov, dXXd oid 6ö;av npoi'öva>v. Lys.
218, e ouxoüv (6 xd[xvtDv) oid vojov evexa ofiei'a? xou faxpou cpt'Xo;; wo durch
oia c. acc. der Grund, durch evexa c. g. der Zweck angegeben wird,
wie kurz vorher: ;röxepov ouoevöc evexa xal oi ouoev, r\ evexa xou xal oid
xt ; oia xoüxo, xauxa, 6i' o od. 816, weshalb, ötoxt, weil (st. 8id xouxo oxt).
— b) der Veranlassung, Vermittelung: durch, durch die
Schuld oder das Verdienst jemds., vermittelst, infolge,
propter, von Sachen sowohl als von Personen (s. die Anm.). x, 523
ov 7roxe yaXxiu | xxetve 8t dcpoaot'a;, imprudens. <\>, 67 St' dxaadaXi'a; e'-a-
ftov xaxöv. 0, 41 oi' ip-TjV föxr^xa Iloaeiodcuv . . -rjfjiaivei Tptuac, auf meine
Veranlassung, ft, 82 xuXivoexo Tir^axo? dpyrj ] Tptoii xe xal Aavaoi; Aiö;
[xe^aXoD otd ßouXd?, vermöge, nach, v, 121 (xxTjjxaxa) (DatTjxec . . u>-ajav
oixao' tövxt oid ixe^äOup-ov 'Aötjvtjv, auf Antrieb. A, 72 vrjeuu' T^rjaax' . .
t)v oia jxavxoauvYjV, ubi v. Naegelsbach, vermittelst. 0, 520 vixrjsat
oid [xe7d9ujj.ov 'Aörjvrjv, mit Hilfe. Hes. th. 962 7) 6e vi oi Mrjoeiav . .
■j-eivax' u7ro6(j.Y)9eraa oid ypuaeVjV 'AcppoGiTTjv. Pind. J. 4, 11 xptvexai o' dXxd
oid oaijJLOva? dvopcJuiv. P. 2, 20 oid xedv ouvafxiv opaxeia' djcpaXe;. Lycurg. 82
üjj.d; zepiopdv xr(v euxXeiav xaüxrjv otd tyjv xcuv xotoüxiuv dvoptov irovrjpiav
xaxaXuoixlvTjv, ubi v. Maetzner. Isoer. 4, 91 oi' dpexYjv, dXX' ou. oid
xüyrjv ivtxrjuav (oi 'A{h)vaTot £v Mapaöcuvi). 8, 12 oid [xev xou; Tiapaivouvxa;
dvxeyesftat xtjc etp^vTjc ouoev Ttüiroxe xaxov lirddojxev, oid 61 xou? paoito?
xov TiöXejxov aipou;xevou; TtoXXaT; rjor] xal [xe^aXat; aufi<popaTc -epte7ie<jo|j.ev.
X. Cy. 5. 2, 35 oid xou? eu (xayojxevou; at |xdyat xpi'vovxai. An. 7. 7, 7
oi' Yj(jid; aüv öeou eyexe xr^vSe xyjv ywpav. 5. 8, 13. Aeschin. 3, 58 xoü-
x<dv direaxepYjörjXe 8id Ar]fj.oa9lvTjV xal OiXoxpdxrjV xal xdc xoüxcuv Ocopoöoxi'ac.
Pind. N. 7, 21 lX7ioji.ai X070V 'Oouaaeo; . . 81a xöv douenr] 7ev£a&' O^pov.
Ar. PI. 160 xeyvat oe itauai oid ae xal aocpi'ajxaxa | . . £afr' eupYjfJieva. S.
OC. 1129 eyiD -yap ayco oid ae. X. An. 6. 6, 23 xaxol Soxoufxev eivai otd
xouxov (hujus culpa). Dem. 18, 49 ircel oid 7s 6(xa; auxoü« TcdXat av
d^tüXcuXetxe, vestra ipsi culpa jam pridem perissetis. So in der att.
Formel: et |xtj oid xtva od. xi, wenn nicht durch das Verdienst oder die
Schuld einer Sache od. Person, nämlich: etwas vereitelt worden
wäre. Th. 2, 18 e*86xouv ot neXo^owr^otol ineXdövxe; av otd xdyou; udvxa
exi e;tü xaxaXaßeTv, e{ jxyj oid x^v £xeivou [xeXXY]atv7 wo Poppo (P. 3. Vol. 2
§ 434. Atd, durch. 485
p. 88) das englische but for u. das lat. (b. d. Komikern) absque . .
esset vergleicht. PI. Gorg. 516, e MtXxtaoTjv ek xo ßdtpaftpov ijxßaXeTv
e^rjcptaavxo, xat, s? |xtj otä xov Tcpuxavtv, ivsireaev av, ubi v. Stallb. Lys.
12, 60 drcoXeaat Trapeaxeud^ovxo xtjv roXtv, et jjlyj oi' avopa; ayaöoik, ubi
v. Brerai. Dem. 23, 180 <j/Y)©ujxa xotouxöv xt Trap' upv eopexo, s"? oü
XupcoöivTo? av, ei jjltj 8t' r][i.a; xat xauxrjv ttjv 7pa©Tjv, rjotxYjvxo ©avepcü"; ot
6oo xolv ßaatXIcöv. Vgl. 19, 74 u. 90. Isoer. 5, 92. Ar. V. 558. —
Zuweilen wird 6td c. acc. auch von einem Grunde gebraucht, der zu-
gleich Absicht ist, wo gewöhnlich evsxa c. g. gebraucht wird. TL
2, 89 A<xxeoai[xövtot Std xtjv acpexipav oo$av axovxa? Tipoaa-yousi xoü; noXXoü;
h töv xivouvov, ubi v. Poppo-Stahl. 4, 102 otd xo trepteveiv ocutyjv
(ttjv niXiv) „quo urbem plane cingeret" Bauer (von Dobree u. Stahl
als Glossem verdächtigt). 5, 53 -apeaxeucc^ovxo ot 'Ap-feTot ük auxot I? xr,v
'Eiri'Saupov otd xoü öüfxaxo; ttjv Ijicpaciv iaßaXouvxe?, um das Opfer ein-
zufordern. 4, 40 6t' äyÖYjoöv«, um ihn zu kränken.
An merk. Der Unterschied zwischen dem kausalen Std c. g. und Std
c. a. ist gewissermassen wie zwischen per und propter; Std c. $r. bezeichnet die
"Wirksamkeit einer Sache oder Person unmittelbarer und stärker, 8td c. a. mittel-
barer und entfernter. Man vgl. PI. Civ. 379, e xtjv xtjüv ö'pxcov xal OTiovSüiv eöyvu-
oiv £dv xt« ©tj St' 'AÖTjvä; te xal Ato? Y£Y0V^va(> 0Ü* iiratvso6(xe&a. Gorg. 515, e
Eins, et Xsyovxat 'AÄTjvatot S i a üeptxXla ßeXtiou; YEYOvevat. 520, c xayu; vevoiAe-
vo; Std irai8oxp£ßTjv. •) Übrigens hat sich dieser Unterschied erst später ausge-
bildet, und zwar besonders in der Prosa, bei Homer und Hesiod kommt Sri c. g.
so noch nicht vor. In der Dichtersprache findet sich zuweilen Sri c. g. auch von
einer entfernteren "Wirksamkeit st. Sid c. a. Aesch. Ag. 447 Ch. xöv o1 e\ ©ovaT;
xaXais Treaov-' dXXoxpta; 8tai ywtxi%6z, nur: durch die Schuld des fremden Weibes,
nicht durch ihre Hand. In Prosa aber dürfte dieser Fall nicht vorkommen; da-
her ist PL civ. 610, d mit Stallb. nach zwei vorzüglichen edd. zu lesen Std xoüxo
(propter hanc injustitiam) &rc' d>.Xu>v 8{xtjv InixtSIvTcuv dtTCO&VTjoxouaiv ot d'Stxot, und
nicht mit Schneider Std xo6to>j. — Wenn in einem Satze der Dativ und Std
c. acc. stehen, so zeigt der Dativ den näheren, otd c. a. den entfernteren Grund
an.2) Th. 4, 36 (ot Aaxeoatfxovtot) tcoXXoT? xe öXfyot [/.ayojxevot xal da&eveia ciujjid-
xiuv Std xtjv otxoSefav 'jue^cupouv. PL civ. 586, c o; dv aüxo xoüxo Sta-pdxxT]7a
Tj ©96vip Std © tXoxt |x(av tj ßta Std ©tXovtxfav r] dup.<p Std SuaxoXtav.
Findet aber ein solcher Gegensatz nicht statt, so unterscheidet sich der Dativ
von Std c. acc. nur dadurch, dass durch letzteres der Grund bestimmter als durch
den blossen Dativ ausgedrückt wird. PL Gorg. 508, b a flcöXov atoyuvTj <j>ou
<j'JYy_(upeTv. C o au Topytav e©tj fliöXo; St' aiayuvrjv 6u.oXoYTiaat.
1) Vgl. Nitzsch zur Odvss. XI. S. 272. — 2) s. Matthiä II
§ 397, A. 1.
486 Lehre von den Präpositionen. § 435.
§ 435. c. 'Yiclp, über.
'Y-sp, sanskr. upari, lat. super, got. ufar, ufaro, althochd.
tibar, upar, über, aper [über] l). Es bezeichnet die Oberfläche,
aber nur ein Schweben über derselben oder eine leise Berührung der-
selben; über den Unterschied von Im s. § 438.
I. Mit dem (ablativischen, vgl. § 420, 2) Genetive. — 1) räum-
lich zur Angabe der Bewegung über einen Ort od. Gegenstand hin-
weg: drüber hinweg, sowie auch zur Angabe eines ruhigen Ver-
weilens über einem Orte oder Gegenstande. 0, 382 xuu.a . .
vTjö; uirsp xoiycüv xaTaßrjJSxai. Th. 2, 76 (xspatcuv) üirepxstvoustuv uirsp xou
xsi'you?, Stangen, die über die Mauer hinwegragten. 4, 25 oi IixsXol
uirsp TtiSiv axptuv iroXXol xaxsßatvov. X. An. 4. 7, 4 xuXivooüai Xittouc uirsp
xauxr(; xrj; uirspsyouair}? irsxp«;. Cy. 6. 3, 24 xo£suovxs; uirsp Ttuiv irpoadev.
So auch in dem Homerischen uirsp xecpocXrjc axrjvai B, 20, zu Raupten
des liegenden hintreten u. sich über denselben weg neigen. X. Comm.
3. 8, 9 6 yjXio? xou Ospou; uirsp f,|xü>v auxwiv xal x<jüv 1TTE71UV iropsu6|j.£vo;
axiäv irapeyet. An. 5. 4, 13 yixumaxou; s'vEOsSuxsaav uirip -jfovdxujv (sie
reichten nicht bis au die Kniee). — Hdt. 7, 69 'Apaßtuv xal Aiöioirmv
xtuv uirsp Afytiirxou otxY)[A£v<ov Tjpye 'Apaäjxrj?. 115 01 uirsp ÖaXdaar;;. Th.
1, 46 Im XtpLTjv xotl iröXi? üirsp auxou xstxat, von der Lage der Orte am
Meere, insofern dieselben höher liegen. 2, 48 lz Atdtoiria; xrj; uirsp
Afyorcxou. X. An. 1. 10, 12 uirsp xrj; xtü[xrj? yrjXocpos tjv. 2. 6, 2 xot?
üirsp Xeppovrjaou xal ffspivdou 0pa£i'v, vgl. 7. 5, 1. — 2) kausal u.
bildlich zur Angabe der Ursache: a) unmittelbar an die räumliche
Bedeutung grenzend bei Ausdrücken des Schutzes, der Verteidigung
u. dgl. : für, zu jemandes Bestem, als: fjidysaOai üirsp xtvo?, gleich-
sam drüber stehend kämpfen. Isoer. 4, 75 xou; xou adhäsiv üirsp xrj?
'EXXdoo? irpoxivouvsüaavra?. 77 xaXco; üirsp xy]? iroXsco; dirofrvrjaxeiv. Vgl.
83. 95. 5, 23 iXiri'^ouiiv xtjv iröXtv s';stv [xai yaptv üirsp xü>v etpTjfilvtuv.
9, 60 uj:ep xtov ^E^E^r^hmw 6p-ft£öfjiEvo; (für, wegen, s. Benseier ad
Isoer. Areop. p. 164 sq.). PI. Phaed. 78, b ftappEiv ^ ösoievat üirsp xtj?
fjfXExlpa? ^u/tj;, V&1- 88, b ibiq. Hdrf. Civ. 387, c. Dem. 2, 4 iroXtxsÜEadai
üirsp xtvo?, m alicujus gratiam, arpaxrjsTv üirsp OiXi'tttcou 3, 6. 8, 43
uirsp xüjv 7Tpcqfi.axa>v airouod^etv. 9, 20 üirsp xtuv irpaYjxdxcuv cpoßoüjjiai.
Daher auch: im Namen, an der Stelle eines, für einen, jedoch
nicht = dvxi c. g., welcher Gebrauch sich erst b. d. Späteren findet,
sondern stets mit Beibehaltung der Grundbedeutung. Th. 3. 26 r^eixo
xyj; laßoXTJ; xaüxT); KXeo[xevyj; uirsp Ilauaavtou, ßaatXsio; ovxoc xal vscuxspou
sxt, es soll zugleich ausgedrückt werden in seinem Interesse, für
ihn. X. An. 7. 7, 3 irpoXe-jojxev uirsp SeuOou diuivat ix xtjc ywpa;, nomine
i) S. Schmidt Disput, d. p. 53. Graff a. a. 0. S. 155 f.
§ 435. 'Tirep, über. 487
Seuthae. PL Gorg. 515, c i-fcb uTtsp aou aTcoxpivoujxai, vgl. Prot. 317, e.
Apol. 22, e üxjxe ifii £jj.auxöv dvspcoxav urcEp xou ^pYjafxou, im Namen und
zu gunsten des Orakels. S. Ph. 1294 e^w 8' d7cau8u> . . unsp t' 'Axpst-
8ü>v xou xe aü[X7:avTo; axpaxou, im Namen u. zugleich de, ydptv xat fftoTT]-
pt'av T(uv 'Arpeiowv nach d. Schol. — b) zur Angabe einer inneren,
geistigen Ursache, wo gewöhnlich urcö c. g. gebraucht wird, als:
UHSp TCSvOoU?, tJTTSp 7I0({}SCDV. Elll". Suppl. 1125 ßdpO? fJLEV OUX ÖcßplÖe«
dX-ysiuv uTisp. Andr. 490 xxeivei 8e xtjv xdXaivav . . 8uj<ppovo<; Ipi8o; unsp.
— c) bei den Verben des Bittens, Flehens um . . willen oft b. Hom.
ö, 466 xai fxiv ureep rcaxpö? xal ;j.Y)XEpo? TjUxoixoio | Xi'aaso xal xexeoi;, um . .
willen, bei, vgl. 0, 660. 665 u. s. — d) zur Angabe eines Zwecks,
besonders in Verbindung mit dem Infinitive und vorgesetztem Artikel.
PI. Syinp. 208, d urcsp dpsxrj; döavdxou xat xoiauxTj; 86^? euxXsou; ttcxvxe;
ndvxa tcoiougiv. Dem. 4, 43 ürcsp xou [xrj ~a{}Etv xaxco; urcö (PiXunrou.
X. Hier. 4, 3 urcsp xou (jurjceva xtov rcoXtxtuv ßiaup Oavdxw dTiodvrjaxsiv.
Aeschin. 3, 10 rjvoqxd^ovxo xr(v <J/?irfov epepetv oi oixaaxal oü rcepl xou Ttapov-
xo; doix^jxaxo?, dXX' urcsp xtj? atV/uv7]? xou 8y)|j.ou, zur Abwehr der Schande.
Aesch. S. 112 "osxe icapttsvcov ixsutov Xo^ov | oouXoauvac uusp, ad arcendam
servitutem. S. OK,. 187. — e) überhaupt zur Angabe irgend einer Rücksicht
statt des gewöhnlicheren uepi c. g., so besonders oft b. d. Rednern, seltener
bei anderen, dem gewöhnlicheren rcepi c. gen. sehr nahekommend, doch
in guter attischer Prosa nicht so farblos wie dieses, sondern meist mit
dem Nebenbegriffe des Interesses (vgl. 2, a). Z, 524 uTcip uldev ahyz
dxoüiu. PI. Ap. 39, e Tot? diro^cpKjajxevocs T)o£wz dv oials.ypE.irp urcEp xou
^EYovoxoc xouxoot Ttpd-^axo;, über, aber zugleich zu gunsten. PL civ.
387, c urcsp x(ov cpuXdxcuv cpoßou[j.EÖa [x>j dspjxoxspot -cevcovxgh. X. Comm.
4. 3, 12 TTpovosTjftoti urcsp T(I>v (jleXXövx(üv. Dem. 6 , 35 (JU) Tiepl XUJV
oixauuv fXTjo urcsp xeov e;o) TTpa^piaxtuv Etvat xyjv ßouX^v, dXX' urclp xcjv £v xn
ytopa. Lycurg. 7 urcsp ou vuv jxeXXexe xf(v ^rjcpov cpspEiv, ubi v. Maetzner
(aber 11 reept ou jjiXXsxs xt,v <\>rtfov epspstv). 40 TcuvöavopiEvas s{ £u>cn, xä;
jjlev urcsp dvSpö;, xd; 6' u-sp rcaxpoc. 2) In den att. Inschriften erscheint
uttep schlechthin = nepi erst seit 300 v. Chr. (vgl. Meisterhans
a. a. 0. S. 182). — f) in der Dichtersprache bisweilen von einem Vor-
range st. des gwhnl. urcEp c. acc. Öfters so b. Pindar, z. B. Isth.
2, 36 op-ydv EEtvoxpdxYjc urcsp dvöptüTccov -('XuxsTav s'ayEv.
!) Über den Gebrauch v. &irep c. g., wo man rcepi c. g. erwartet, s. Bremi
ad Isoer. Archid. p. 120, 25. Jos. Strange Lpz. Jhrb. Suppl. 1836, S. 376.
Benseier ad Isoer. Areopag. § 15. Maetzner ad Lycurg. § 101. Daher wechseln
die Redner zuweilen mit ürcEp u. rcspi ab ohne grosse Verschiedenheit des Sinnes,
z. B. Ps. Andoc. 4, 36 06 rcepi xtüv TcapEXrjXu&dxiov dot/.T]p.'rrcDV auxöv xtpuupoüvxat,
äXX' UTTEp xtüv (jleXXövxcuv cpoßoüvxat, ja selbst bei demselben Verb, z. B. ßouXeueoöat
ÜTiep u. -ep( c. g., s. Strange a. a. 0.
488 Lehre von den Präpositionen. § 436.
II. Mit dem Akkusative dient es zur Angabe einer Bewegung
über einen Gegenstand hin, weg: drüberhin, drüberweg, sowohl
von dem Räume und der Zeit als von dem Masse und der Zahl, von
der blossen Ausdehnung im Räume meist poet. u. bei den Spät.,
s. Thoni. M. 375 R., dafür gwhnl. ü-ep c, g. — 1) Hdt. 4, 188 £wrrc-
ouji üTtep töv oÖjjlov, über das Haus hin. ß, 13 ouoe puv rtwc | cpaivojisvrj
Xfjdsjxev ü7relp aXa t' Tr(i6vot; xe. E, 339 6opu dvxexöpTjaev . . rp'jfivov uirep
Ö£vapo;; über die Handwurzel hin. PI. Criti. 108, e toi? uirip 'HpaxXeis;
axVjXa? I;a> xaxotxouai xal xot; Ivto? Traaiv. X. An. 1. 1, 9 xoT; u^ep EXXiq-
aitovxov otxoucji, über den H. hinaus, d. i. oberhalb. — 2) Th. 1, 41
Tipö? xöv AfytvTjxcüv uirep xd MinSixd -6Xe[j.ov, über die Perserkriege hinaus,
d. i. von der Gegenwart aus: vor, vgl. PI. Tim. 23, c izkp xf,v jxe-yi-
vzrp cp&opdv uoaat, ante maximam per diluvium exstinctionem. X. Cy.
1. 2, 4 xoTc uirep xä aTpaTsujijxa sx/j Ye^ovöat. — 3) ureip cuaav, Über
(wider) Gebühr, uirep jiotpav, u-lp 0uv7.fj.1v, u-sp tleöv P, 327, über Gottes
Willen hinaus, wider Gott. PI. civ. 488, a va'jxXrjpov [xs-j'eftet xd. pwjJ-Tj
uTtsp xouc iv xrj vr(l iravxa; „omnes, qai in nave versantur, superantem"
Stallb. 509, a auxö ÜTrep xauxa xdXXei £<rc(v. Parm. 128, b u-sp r,[jL7.;
xou; dXXou; (patvsxat upüv xd eipr,pi£va etpYJjöai, ubi v. Hdrf. et Stallb.
Leg. 839, d oux Sorw Grcsp dvftpwTrov „non superat hominis vires et
facultatem". Hdt. 5, 64 Ittejov u-sp X£53spdxovxoc avopa;.
5. Präpositionen mit dem Genetive. Dative und Akkusative: dusf, -zpi, i-i, piexd,
§ 436. 1) 'Ap.te( und tte p L
Die Präpositionen dficpi und repi drücken beide fast dasselbe
Dimensionsverhältnis: Umher und Herum aus, djxcpi die Umgebung
von beiden Seiten eines Gegenstandes, itepi von allen Seiten, wie man
aus vielen Compositis deutlich sieht; so sagt Xenophon Vect. 1, 7 von
Attika, es sei nicht trepippuxcK u>u-ep vrjao;, wohl aber dfxcptildXaxxo;. J)
J) Allerdings kann auch eine Insel äfxccfppuxo; genannt werden, insofern die-
selbe, von vorn angesehen, nur an ihren beiden Seiten umflossen erscheinen kann,
wie et, 50 vTi<jiu iv äp-cpipuTT], 386 e\ äp.cpidXiu 'I&gcxtj. Überhaupt können die Be-
griffe Umher und Herum leicht mit einander verwechselt werden, und so
sehen wir auch, dass das unbestimmtere & u. co { nicht selten gebraucht wird, wo
man das bestimmtere 7rep( (v. e. Kreislinie) erwartet, sowie auch rrepf st. a«-«.cpf ;
beide haben die Bedeutung um mit einander gemein; wo es aber darauf an-
kommt, den Begriff einer Kreislinie auszudrücken, da wird stets 7i£p( gebraucht,
so 3, 413 Trepi 6' ISpafxe irdv-T] v. d. Kreisel (oxpöaßoc). X, 251 irepl äsvj . . 8£ov,
vgl. W, 13. x, 469 Trept 6' l'rpa7rov cupat, vgl. tu, 69, so in d. Kompos. icep(5poao?,
nicht d,uL©(5po[ao?, -ipinXojxsvot (TtEptTsXXouEvoi) £vtauxo(. S. Hoffmann Progr.
Lüneburg 1857, S. 8.
§ 436. 'A(j.cp( und Ktpl. 489
Beide stimmen auch in ihrem Gebrauche überein , nur dass djxcpi fast
ausschliesslich der Dichtersprache, der ionischen Mundart und dem Xeno-
phon angehört,1) während irspt allgemein üblich ist und somit sich einen
weit grösseren Umfang von Beziehungen und eine allgemeinere Anwendung
angeeignet hat.
a. 'AiAcpf, um.
'Ajxcpi (sanskr. abhi, lat. amb, deut. umbi, umb , um, vgl. ajicpto,
beide, d|x<poxepo;, djjupi; 2) bezeichnet im allgemeinen die Beziehung einer
Umgebung (an beiden Seiten eines Gegenstandes), des Neben- u.
Anein andersei ns der Dinge.
I. Mit dem Genetive. — 1) räumlich (nachhom.): a) zur An-
gabe einer räumlichen Entfernung aus einer Umgebung (seit.
U. nur poet.). Eur. Or. 1457 djxcpi -opcpupltov TrsirXajv $i'cpr( ffirduavTec,
aus dem das Schwert umgebenden Gewände das Schwert ziehend. —
b) zur Angabe des Verweilens um einen Gegenstand (seit. poet. u.
einmal b. Hdt.). Theoer. 25, 9 vlfxovxou sV oyöatej dficp' 'EXicrouvxo?, zu
beiden Seiten des E., an dem E. (Aber Eur. Hipp. 1132 Ch. xöv d|j/pl
Aipt-va? xpoyov hängt, wenn die Lesart richtig ist, Aijj-va? v. xpoyov ab
= um die Rennbahn Limne, nach § 402, S. 264, d.) Hdt. 8, 104 toten
dpicpi xauTTjs otalo'jai xtJ« tcöXio? (die Stelle ist verdächtig, s. Stein). —
2) kausal: zur Angabe der Ursache bei einem physischen od.
ethischen Verweilen od. Beschäftigtsein um einen Gegenstand (in d.
Prosa nur bei Xenophon, sonst dafür Ttepi c. g.). II, 825 jxdysadov m'öa-
xo? dfi!p' oXqr];, um. X. An. 4. 5, 17 oiacplpesöat dpup( xivoc, contendere
de. (Aber 7. 6, 15 6. rcepi xivo?.) Cy. 3. 1, 8 xyj; oi'xy]? ttJ« djxcpi xou
Traxpö;. 0, 267 dsiöeiv djjicpl cpiXoxrjxo? (st. des gewöhnl. rcept), gleichsam:
singend bei der Liebe verweilen. Pind. 0. 1, 35 fem 8' dvSpi cpd[j.£v
ioixoc dcfxcpt 07i|x6vwv xotXd. Eur. Hec. 580 xotdo' dficpl affi Xe^tu 7:at56;
Oavouarj?. Hdt. 6, 131 dp-cpl xpi'ato; xutv {xv^jx^ptuv xoerauxa E^evexo, wie
das althochd. umpi, umbi3).
II. Mit dem (lokativischen) Dative. — 1) räumlich zur An-
gabe des ruhigen Verweilens um, an, neben einem Gegenstande
(poet.), als: crdxo; lyeiv dpicp' co|xoiat A, 527. xeXap.o)v dfjLcpi axrj&eaaiv
B, 388. e, 371 djj.^' evl Soupaxi ßaive, xsXrjö' w? iiitcov iXauvtov (vgl. 130
T:spl xpouio; ßsßaüjxa). P, 267 'Ayaiot saxasav d|i.cpi Mevoixidoy]. E, 466
J) Bei den übrigen attischen Prosaikern findet sich äpyl nur Th. 7, 40 und
PI. Menex. 242, e, sowie in der Verbindung o'i dij.cpi xtva, sonst gar nicht, s.
Mommsen a. a. 0. S. 382 f. -• 2) S. Schmidt Comment. d. p. 37 sqq. Graff
a. a. 0. S. 181. Ho ff mann a. a. 0. S. 3 ff., über «fiept; s. Buttmann
Lexilog. II. S. 217 ff. — 3) g. Graff a. a. 0. S. 183 f.
490 Lehre von den Präpositionen. § 436.
Etaoxev a|i.cfl -6X7); . . (xdycovxai, unmittelbar am Thore. Eur. J. T. 6
dpupt oivai;. Ph. 1516 Ch. opvi; . . dtjjLcpl xXdoot; e^otiiva, umgeben von
Zweigen, d. b. zwischen. S. Ai. 562 toTov rcuXcopov cpüXaxa Teuxpov djxcpi
3ol | Xetya), in deiner Nähe. — 2) temporal, nur vereinzelt. Pind.
0. 13, 37 Üdöch t' s/ei axaoi'ou xtfiiv otauXou d' aXi'<p djxcp' evi, an einem
Tage. — 3) kausal (poet. u. b. Hdt.): a) zur Angabe der Ursache,
wie beim Genetive, mit dem Unterschiede jedoch, dass hier das Ver-
hältnis der Kausalität mehr als ein rein räumliches angeschaut wird, n, 565
dfxcpl vsxot xaxaxEftvYjcuxi jxdyeadat. Vgl. T, 91. T, 157 d[j.cpi -/uvaixl aX-^sa
Tcdfuysiv. S. El. 1180 ou oi^ ttot', (JS £sV, dtjxcp' Ijjloi <jxsvsi; xaöe; Hdt.
6, 129 ot [xvTjaT-^pEC e'ptv elvov dtficpi xs p.ouaixTj xat xoj Xe-^ofisvw I; xö
[xEaov. So bei den Verben des Ftirchtens, Sorgens. 17, 647 <ppa£sto
Ou[jloj | rcoXXd fxaX' djxcpi cpovw flaxpoxXou. a, 48 dtXXd jxot djxcp' 'Oooa^i
8ai<ppovt öaisxou r^xop. Hdt. 6, 62 <poßr(9sl; dtjüucpl xr, -fuvaixt. Bei den
Verben des Sagens u. a. : Hdt. 3, 32 djxcpt tw davd-rip aux/,; Stcö; Xe^s-
xat X670;. Überhaupt in betreff. H, 408 dfj.<pl 8s vsxpotjiv xaxaxail|j.Ev
o'uxi (XE^aipw, was die Toten anlangt. Hdt. 1, 140 dficpt tw vöfxop xoüxu>
iyiitxtj d>; xal dpyr(v IvofUs&Y], ubi v. Baehr. 5, 19 dfjufl drroSco ttJ Ijjltj
7:s(<jo[jiat xoi, in betreff meines Wegganges (in B. deines Rates, dass ich
weggehe). — b) zur Angabe eines inneren geistigen Grundes
(poet.): Eur. Or. 825 djxcpi cpoßio, aus Furcht (gleichsam: von Furcht
umgeben). S. fr. 147 D. d|xcpi flujxtp, aus Zorn. — c) zur Angabe des
Mittels, welches als ein räumliches Zusammensein angeschaut wird
(öfter bei Pind.). P. 1, 12 diX-fSt. cppsva; dp.cpi xs Aaxoioa aocpi'a ßafruxöX-
-(üv xe Motadv, demulcet mentes per Apollinis et Musarum artem. 8, 34
ixco xsöv Xpeo?, cd TcaT, . . i\xa ~oxavov djx<fi jxayava, tua res} tuura faci-
nus cliviilgetur per meam artem alatum.
III. Mit dem Akkusative. — 1) räumlich zur Angabe des
räumlichen Erstreckens um, an, bei einem Gegenstande hin.
B, 461 djjwpl fjEEiSpa roxojvxai, um. X. An. 1. 2, 3 rjv 6 Stuxpdxr); xojv
apucpi Mi'Xtjxov axpaxEuopiEvcov, um, bei. Cy. 6. 2, 11 ouXXEYEoöat xo axpd-
xsupia dficpi x6v IlaxxojXov ?:ora|xöv. 2. 4, 16 xe&Tjpaxa djxcpl xa opta. Dann
auch von der Verbreitung einer Thätigkeit in dem Inneren eines Gegen-
standes umher. A, 706 dfxcpi xe arcu j EpoojxEv tpd Beoi;, in der Stadt
umher. Eur. Andr. 815 e{ 6' djj.cpl Op^xrjv . . xöpawov iaye; dvöpa, in
Thr. herum, d. i. irgendwo in Thr. So auch von der Umgebung
jemandes, wie in: ol dpicpi xtva, jemand mit den um ihn Seienden, d. h.
seinem Gefolge, s. § 403, d. Seltener b. Verben der Bewegung: her-
um um, in die Nähe, nach. Z, 238 dficp' apa jjuv Tpdxov aXoyoi
ösov, sie umringten ihn. 2, 30 ix öe düpa£s | lopafxov dfx<p' 'AytXTJa.
Aesch. Pr. 830 Irret 73p TjXds; Tcpö? MoXoaad öditEoa | xtjv afauvwxöv x
dpLcpl AcaSojv^v. S. Ai. 1064 dp/ft yXtupdv ^dfiädov ixßeßXrjixsvo;. Eur.
§ 437. 'A}j.»(, um, :upi, um, herum. 491
Or. 114 £X9ouaa o' dtpLcpi töv KXuxatpivrjcJTpot; Tacpov | jxeXi'xpax' acps? -fdXax-
toc. Hei. 894 ixetic dtjxcpl oov tutvid yovj. — 2) temporal zur Angabe
der Ausbreitung in der Zeit, meist poet., bes. b. Pind. Pind. 0.
I, 97 6 vixeuv oe XotTibv ajjLCpi ßi'oxov lysi jAsXtTÖecrcrav eüoi'av, s. Passow I.
S. 142, a. X. Cy. 8. 6; 22 t6v jaev d|i.cpi tov yEt|Aii>va ypovov giyJyev iv
BaßuXwvi, tov 6s dcfxcpl t6 eap £v 2o6soi?. Von einer ungefähren Zeit-
bestimmung. X. Cy. 5. 4, 16 a|j.cpi Ssi'Xyjv. Ähnlich Eur. Ph. 1028
v. d. Sphinx: vloo; Trsooapous' (= [xsTcupoucra) aXopov dijxcpi jxoyoav, während
traurigen Gesanges (unter traurigem Gesänge). So auch von einer un-
gefähren Zahlb estimmung. X. An. 1. 2, 9 -sXtckjtcu öcfxcpl toü;
Siu^iXiouCi 7, 10. 2. 6, 15 t,v oe ote ItsXbot« d[xcpi xä rcevnrjxovTa Inf). —
3) bildlich zur Angabe eines physischen oder geistigen Verweilens,
Bemühens, Beschäftigtseins um einen Gegenstand, als: slvou, systv
djxcpi xt. X. Cy. 5. 8, 44 djxcpt 8e«tvov fysiv. 7. 5, 52 djicp' tTtroo;, otp-
jjiaxa, [xT]/avä; eyetv. Vgl. An. 5. 2, 26. 6. 6, 1. 7. 2, 16. Oec. 6, 7.
Daher von allem, was sich auf etwas erstreckt, bezieht, als: xa d|x<pi
tov ttoAsjaov. X. An. 2. 1, 7 iiumQfjLtDv xcuv dtjjLCpl xiztic, TS xal OTiXop-aytav.
Hymn. Hom. 7, 1 d|xcpi Atiüvucrov . . [xvrjuofxat. 19, 1 djxcpi jxoi 'Ep^eiao
cptXov 70VOV Ivvette, Mouaa. Vgl. 22, 1. Eur. Tr. 511 dcfxcpt jxot IXiov . .
asiaov . . tpodv. Pind. J. 6, 9 dofxöv Eu-^patvEiv dtjjLcp' IöXaov (vorher aber
dfi.cpi ruxvat; ßouXa?;, s. Dissen). Aesch. Sept. 843 fjispt{i.va 6' d[xcpl
-töXiv. Suppl. 246 etp?;xa; djxcpi xöapiov d^euo-^ X670V. l) Aber noch
räumlich aufzufassen 2, 339 d[A<p! 61 as Tpwal . . xXaüaovTc/.t, um dich
herumstehend. — 4) von der Art und Weise poet. seit. Pind. 0.
II, 77 dsiosxo oe ttcxv TEfXEvo; TEpT-vaTat daXiaic | tov ipctojAiov djicpi xpoTiov,
personabat totus locus sacer epulis jucundis „modo, qualis adhibetur
laudibus victorum in comissationibus" Dissen ed. Goth.
§ 437. b. flspt, um, herum.
llspi (äol. ttep, sanskr. pari-, d. i. circa, lat. u. litth. per, got.
fair-, deutsch far-, fer-, fir-, ver-)2) hat die Grundbedeutung
ringsum, herum (eine Kreislinie), vgl. § 436.
I. Mit dem Genetive. — 1) räumlich zur Angabe eines räum-
lichen Verweilens um einen Gegenstand herum (poet. selten).
Bei Hom. nur: e, 68 cxütoü (daselbst) xsxdvuaxo irspi o-sioo? -^Xacpupoto
jjfiepic. 130 xbv [aev e^cov hätoaa. ~£pi Tpöirio« ßsßacuxot, fahrend, gleich-
sam reitend auf dem Kiele, wie auf einem Pferde, den Kiel mit den
1) S. Dissen. Explicatt. ad Pind. ed. Boeckh. p. 359. — 2) S. Schmidt
Comm. d. p. 49 sqq. Vgl. Curtius Et. S. 247. Zycha, Zum Gebrauch von
-ept. Wien 1886.
492 Lehre von den Präpositionen. § 437.
Beinen unischliessend, vgl. dp.cpi c. d. § 436, S. 489. Eur. Tr. 817
(Chor) xeiyjr) nrept Aapoavi'a; cpotvi'a xaxsXuasv aiyjxa. Sappb. 1, 10 xdXot öe
o' a-yov | (uxee; axpoüdot nept -yd;. — 2) kausal u. bildlich hat rcepi
einen sehr ausgebreiteten Gebrauch, indem es in den mannigfaltigsten
Beziehungen die Ursache bezeichnet, a) mit öcfxcpt übereinstimmend,
aber in mannigfaltigeren Beziehungen: M, 243 dfxuvea&ai -rcept Ttdxpr,;,
ebenso [xa^eaöai irspl natptöo; in Prosa. Eur. Ale. 178 dvopö; ou dvfjaxco
Tilpt. Bei den Ausdrücken einer sinnlichen od. geistigen Wahrnehmung:
dxouetv, eioevat, e'Tucrcaa&at (iTrtjT^fjLuv), ^qvcüaxetv, u. S. w. x, 270 TtEpi
voaxou axouaat. Dem. 43, 14 01 oeptaxa efoöxs; rcepl xou fevou;. PI. Prot.
312, e xi 6t) lütt xouxo, Tcspl ou IrctaxTjfAtDv isxlv 6 aoeptmr];; des Sagens,
Fragens, Forschens, Lehrens, Lernens u. a., als: Xe-fEtv irepi xtvo;, Xo-yo;
repi xtvo;, otjXouv, e'rctOEiy.vüvat, i;£xd£stv, otodaxetv, [xavöaveiv irepi xtvo; J),
so auch otoduxaXo; Trepi xtvo; PI. Menex. 235, e, ubi v. Stallb. Lach.
186, e [xaÖTjXTj; itspi xivo;; der Sorge, der Furcht u. aller Affekte, als:
cpoßerjöat Tispl iraxpiöo;, daüfid^etv, Intp-eXecjöat', iirtfieXeta Trepi xtvo;. <p, 249
t\ [xot ayo; Trepi x auxou xal Trepi Trdvxuuv. Th. 7, 75 Trepi xuüv Iv depavet
8eoioxa;. 8, 93 lepoßeixo jxdXtcjxa Trepi xou Travxo; iroXtxixou, vgl. Poppo-
Stahl ad 1, 60. X. Cy. 1. 4, 22 oetaa; Trepi xe xou uiou xal xou Kupou,
}jltj Tuaftotsv ti. — b) dann überhaupt zur Angabe einer Ursache oder
Veranlassung, Rücksicht in den mannigfaltigsten Verbindungen
(um, über, für, wegen, hinsichtlich). Eur. Ph. 524 eurep fdp
dotxeTv ypV], xupawt'oo; Trepi | xdXXtaxov dotxetv, um, wegen. Th. 4, 63
ou Trepi xou xifJLtDpyjaaa&ai SC. cpiXot av -/qvoi'jxeba „HOfl it(l ut de ulciscendo
agatur". Dem. 4, 43 xtjv dpxV T°u TroXefxou -feYevrjjAlvYjv TCePl T0^ tifia)-
py|oaa9ai Oi'XiTrnov. Oft b. Adj. st. des blossen Akkus, od. Trepi c. acc.
X. Cy. 1. 6, 15 <ppovi';xou; Trepi xouxojv, vgl. 21. PL ap. 19, C et Tt? ixepl
xtuv xotoüxcov aoepo; £3x1. -) So wechseln oft Trepi' C. (J. u. Trepi c. a.
PL Euthyphr. 5, a xatvoxo|j.eTv Trepi xeov öeuuv, aber kurz vorher 3, b
x. Trepi xd {hta. 3) Oft = was anlangt, in betreff, wie noch häufiger
Trepi xi gesagt wird. Th. 2, 54 Trepi jxev ouv xou ypY]aTY]pi'ou xd -j'iYvöfj.eva
•flxaSov 6|xoTa elvat. X. R. L. 1, 3, ubi v. Haase. Comm. 1. 3, 15.
PL leg. 775, a. Civ. 538, e, ubi v. Stallb. Phil. 49, a, ubi v.
Stallb. — c) xd Trepi xtvo;, von dem, was irgend wie zu einer Person
oder Sache in näherer Beziehung steht, so dass die Formel oft nur
eine genauere Bezeichnung für das ist, was unbestimmter durch den
blossen Genetiv ausgedrückt wird; daher bezeichnet xd Trepi' xtvo; eine
innigere Beziehung als xd — spi xt. Th. 6, 88 icpoßetxo auxoü; Std xtjv
Tcspl twv Mavxtvtxäjv Tcpd;tv. X. Hell. 6. 1, 19 zlz, xd; Trepi Idaovo; irpd;et;,
J) Vgl. Passow Lex. Schoemann ad Isae. 3, 28. Maetzner ad
Lycurg. 36. — 2) Vgl. Bornemann ad Xen. Apol. 21 p. 62. — 3) Vgl. Kühner
ad Xen. Comm. 1. 1, 20.
§ 437. Ilepf, um, herum. 493
ubi v. Breitenbach. PI. Prot. 360, e thu? tiox' fyet xa icept xrj; dps-
xfjc; Dem. 4, 36. An manchen Stellen, wo mit dieser Formel Verben
erscheinen, die mit irept c. g. verbunden werden, wie jxavöavetv, Truvödve-
-ttai, cppä^etv, XI^eiv, kann der Gen. b. Trept auch durch diese Verben
mittels einer Attraktion st. xd rcept xt veranlasst sein, s. Kühn er s
Binrk. ad X. An. 2. 5, 37 oTtwc ptdöot xd rcept Flpocevou. S. § 448, a.
— d) zur Angabe einer inneren geistigen Ursache (vor, aus),
jedoch seit. u. nur poet. H, 301 Trepl e'ptöo? fj.dyea&ou, aus Streitsucht.
— e) zur Angabe der Abschätzung, des Wertes u. des Vorzugs.
Bei Hom. : Ttepi aXXcuv, vor anderen, gleichs. „rings über etw. hinaus-
ragen". A, 287 Ttepl TidvTcüv l'[j.[ievat dXX<uv. p, 388 dXX' aüet yaXenöc Tiepl
rdvTüjv ei; ii.vrl3xrlpw\, vor. (Gwhnl. verbindet man in diesen Beisp.
-ept mit slvat, wie auch wirklich usptetvat m. d. Gen. sehr oft b. Homer
in d. Bdtg. übertreffen vorkommt.) Dann bei Herodot u. sehr häufig
bei den Attikern in gewissen Formeln: Trept ttoXXoo, irepi TtXetovo;, rcept
rXst'jxou, Jtept öXi'you, uepi IXdxxovo;, irepi iXcxytoxou, Tiepl ouoevo^ Troteraöat
oder ff/eicÖai ti, hoch, höher u. s. w. schätzen. X. Comm. 1. 1, 18
(-(D/pdfr);) 7:ept TtXei'ovo; e-onrjaaxo euopxerv r yapiaaaöat tw ÖTjpitp. Vgl.
PI. Lys. 219, d u. e. ; so auch: Ttepi TtoXXoG iaxtv f^tv, von hohem Werte.
II. Mit dem (lokativischen) Dative. — 1) räumlich zur An-
gabe des ruhigen Ver weile ns in einem Umkreise: um, wie djx'ft
meist mit der Nebenbeziehung des festen Anschliessens, Anhaftens (in
d. att. Prosa vorwiegend von der Kleidung und ähnlichen Begriffen):
Öü>pa£ irepi xot; axepvot? X. Cy. 1. 2, 13. B, 416 yixaSva Trept ax^fteaat
oat;ai. N, 570 dditat'petv rcepi ooupt. 2, 453 pidpvavxo Tcspl Sxat^ai TiüX^ai,
bei. A, 317 xvijt) 8' oupavov Txev £XtjaojjLev7) Trep! xoatvep, emporwirbelnd
rings im Rauche, vgl. X, 95. 9, 426. Hdt. 7, 61 Trept x9jat xecpaX^jt
etyov xtdpa;. PL civ. 359, d Trep! x9) yetp! ypusouv SaxxuXiov cpepstv. x) —
2) kausal u. bildlich, wie djxcpt c. d., u. um c. a. im Deutschen,
a) pidyea&at Trept xtvt poet. P, 471 dvr;p Trep! olat ptayetoptevo; xxedxeaatv.
Tyrt. 10, 2 Trept \ Ttaxptöi ptapvdfxevov. K, 240 loeuev oe Trept cav&w MeveXdco.
Hdt. 3, 35 Ttepi icüuxip 6et(xaivovTa. Th. 1, 60 oeotoxe? Trept xiü ycopup, ubi v.
Poppo, vgl. 67. 74. 2,72. 4,70. 6, 9 oppwoiu Trept xtvt. Bei anderen Aus-
drücken der Affekte fast nur poet. Hymn. Cer. 77 dyvuptivrjv Ttepi -atot. Eur.
Hei. 1342 xa Trep! Trap&evto AtjoT d'J|xwja[x£va Xoicav i;aXXd$axe. Theoer. 1, 54
nepi TiXeYfjtaxt 7«9et. PI. Phaed. 114, d dappetv Trept «vi, gutes Mutes
sein wegen einer Sache, vgl. Theaet. 148, c. — b) zur Angabe eines
äusseren Grundes, seit. poet. Pind. P. 2, 59 ti 8e ti; | tjotj xxed-
xeast xe xa! Trep! xtpia Xe-^ei J e'xepöv xtv' dv' 'EXXdoa xwv Trdpotfre 7ev£s9at
1) Verhältnismässig häufig in den att. Inschriften, z. B. d|i.7teyovov Ttsp! t«ü
eo£t, yt-(uv(oxo{ Ttepi :ui dydtXp.aTt, vgl. Meisterhans a. a. 0. S. 180.
494 Lehre von den Präpositionen. § 437.
urcepxspov. Öfter von e. inneren Grunde: Hymn. Cer. 429 ope-6|i.r(v
Ttepl ydp[i,<m (av9ea). Pind. P. 5, 58 Xeovxe? rcepi öei[iaxi cpu-yov. Aesch.
P. 694 alßojxat o' dvxia Xe£ai | aeftev dpyaiw rcepi xdpßei. Über Ch. 35
rcepi cpoßtp s. Wellauer. So auch P, 22 rcepi aöevei' ßXejieaivei, trotzt,
ist stolz auf seine Kraft, die gleichsam von dem Trotzen umschlosseu
gedacht wird, weit bezeichnender als der blosse Dat. oöevei ßX. M, 42
u. s. (Andere fassen hier rcepi als Adverb: über die Massen, gar sehr,
wie in den Wendungen rcepi xvjpt, rcepi <ppe<n'v, rcepi dujAw). In Prosa sehr
selten st. rcepi" c. g. PI. Prot. 313, e opa, p.Yj rcepi xoii; cpiXxdxoi; xußeoT,;
TS xal xtvBuvetJTK. Antiph. 5, 6 dvdyxTj xivoovsuovxa Trspl aurtp xai rcou xi
e'cap.apxeiv. Ferner rcxat'etv, tj'-fdXXeciöai rcepi xivi, gleichsam straucheln an,
dann Unglück haben in, durch. Hdt. 9, 101 dppouSiT], (xy) rcepi Mapoovüu
TcxaidTT) y) cEXXd; „dass M. die Klippe sei, an der Hellas Schiffbruch
leide". Th. 1, 69 xöv ßdpßapov auxöv rcepi auxco xd rcXeico acpaXsvxa, ubi
v. Poppo-Stahl. Vgl. 6, 33.
III. Mit dem Akkusat ive. — 1) räumlich: um a) zur An-
gabe einer Bewegung um etwas herum. X, 42 oi rcoXXol rcepi ßottpov
e'-poi'xcov dXXoöev aXXo;. A, 609 vüv cuu> rcepi youvax' i\s.a. ax^jesdou 'Ayai-
ou? | XiafJOfxevou;. Th. 2, 23 ot A&/)vatoi drceaxeiXav xd; £xaxöv vaüc rcepi
rieXorcövvTjaov, um den P. herum, vgl. 69. 3, 3. — b) gewöhnlich bei
Verben der Ruhe zur Angabe einer räumlichen Verbreitung um,
an, bei, durch einen Gegenstand. 2, 374 eaxdjj-evai rcepi xotyov, rings
an der Wand hin. T, 408 dXX' cuel rrspl xeTvov 6t'£oe xai i «puXaase, um
jenen herum, an seiner Seite. Hdt. 3; 61 Kap.ßuj7) ypovi£ovxi -epl Aip-xov,
in Ägypten herum. 7, 131 Txepl rTtEpiV^v otexpiße f(pipa; auyvd;, in P. herum.
Vgl. d[xcpi c. acc. Th. 6, 2 toxouv Ooivixe; rcepi rcdsav xrjv StxeXiav axpa;
xe etci XTJ öaXdsar) drcoXaßovxe; xai xd iraxeip.eva vYjaioia, in Sicil. an allen
Küsten herum. PI. Lach. 183, b I;u>&ev xüxXcp rcepi xtjv 'Attixtjv xaxd
xd? aXXa; rc6Xei; ircioeixvi>|Aevo; rceptepyexat. Dem. 8, 3 OiXircrco; rcepi EXXy]-
arcovxov cov. Aeschin. 2, 75 xouc dycuva; xou; rcepi -aXa|xiva. Daher: oi
rcepi xivot, einer mit seiner Umgebung (eigtl.: die um einen Verweilenden,
s. § 403, d). — 2) temporal (nachhom.) zur Angabe einer unge-
fähren Zeitbestimmung, wie djxcpt. Th. 3, 89 jtspl xouxou; xoü?
ypovou;. 2, 2 rcepi rcpwxov urcvov. 3, 18 rcepi xö <p8ivörco>pov rfirt dpyo-
[xevov. Isoer. 4, 73 Aaxeoaipövioi rcepi xoü; xaipou; xoiixou; rcoXXcov dfa-
öcuv aixioi xot; 'EXXtjji xaxeaxrjjav. Auf gleiche Weise von einer un-
gefähren Zahlbestimmung. Th. 1, 54 vau; xaxaouaavxe; rcspl
sßoop.r,xovx<x. 117 xrj; OaXdajr); e'xpdxYjaav rjjxepa? rcspl xeaaapac xal osxa.
— 3) bildlich, zur Angabe eines physischen oder geistigen Ver-
weilens, Bemühens, Beschäftigtseins um einen Gegenstand,
wie djjupi c. a., aber häufiger: rcspl o6prca rcoveTadai Hom. (gleichsam
herumlaufend). Attisch: dfxeXw; e^eiv rcepi xt (xiva); sehr oft: elvai rcepi
§ 438. 'Eni, bei, auf. 405
ti, u. so überhaupt zur Angabe einer Rücksicht auf etwas, als: X.
An. 3. 2, 20 djxapxdvEiv Ttepi riva. 1. 6, 8 acixo? zepi xiva. Comm. 1.
1, 20 acucppovstv ~£pi Ueou?. Hell. 2. 3, 53 ouxoi ou jjiövov stffi Tzspt dv&pw-
zou; dor/.cbxaxoi, dXXa xai 7repl ösoü; dssßsaxaxoi. PI. Phaed. 109, b ov
07) afölpa ovojjia^eiv xou; -oXXou; tcuv repl xd totauxa s£u>&rjTu>v Xr/eiv.
Gorg. 490, c rrept icia Xrfsi;. Lycurg. 21 ouosv Öeivbv eys'yivsi Tcept xf,v
7:6Xtv. Antiph. 4, o 2 ooxei 8e jxoi rrepl xov ap£avra xtJc tcXt)77)S to döiX7)[i.a
Eivat, ubi v. Maetzner. PI. Crit. 50, d ol vofxoi oi irspi xou; 7d|xou;.
At Tuspi to acujxa Tjoovca. Td Tcspl tyjv dpext^v , das Wesen der Tugend.
Selbst xaxd xoüc Kepi. Aujiav X670U; PI. Phaedr. 279, a, in Vergleich mit
des Lysias Reden. Leg. 842, d 8 icspi xaÜT7]v xr(v nöXiv vofxo9sTr(;.
§ 438. 2) 'EttC, bei, auf,
'Eiri (sanskr. api, zd. aipi, auf, nach, s. Curtius Et. S. 239)
hat die Grundbedeutung auf (Gegensatz von üno, unter). Sowohl Itu
als uuep bezeichnen die Oberfläche1), mit dem Unterschiede jedoch,
dass jenes eine wirkliche Berührung der Oberfläche, dieses nur ein
Schweben über derselben oder eine leise Berührung derselben ausdrückt.
Vgl. PI. Tim. 59, e (to uowp) oxav irupö? diioycopu&Ev depo? xs jxovu){}yJ,
7I7OVS |xev 6[xaXci)T£pov, suvlcoaxat os Giro xaiv i;t6vx<uv (sc. xou dspo? xai
tcoooc) eu aurö, ::aY£v xs ouxuj xo (xev uirep 77]? [xdXuxa ::ad6v xauxa ydXa£a,
xo 0' Int 77]? xpürraXXo?, x6 os r(txov 7)fMjra7es xe ov ext („quod ailtem
minus est et ex dimidia adJtuc parte concretam" Stall b.) x6 jaev
Girep y 7]; aü yio>v, T0 ^ ^ir't T^? c'-J^Tta^ev, Ix opoao'j 7svöiusvov, <:dyv7]
Xe-ysxai. Es umfasst eine Mannigfaltigkeit von Beziehungen, wie keine
der übrigen Präpositionen. Es ist daher natürlich, dass die Grund-
bedeutung in den kausalen und ethischen Beziehungen für unsere An-
schauungsweise oft nur sehr dunkel hervortritt. Die ursprüngliche Be-
deutung auf tritt am deutlichsten im Genetive und Akkusative hervor,
minder deutlich im Dative, wo es meistens von einer Nähe (bei) ge-
braucht wird. Der Dativ ist auch hier in den meisten Fällen Vertreter
des ursprünglichen Lokativs; doch ist er wohl da, wo er das Ziel, die
Richtung einer Bewegung bezeichnet, als echter Dativ anzuerkennen
(vgl. § 423, 2).
I. Mit dem Genetive. — 1) räumlich: a) zur Angabe eines
Verweile ns auf einem Räume oder Gegenstande oder eines An-
grenzens an einen Ort. PI. Menex. 246, d oux' !tu 77]? ouö u~ö
77]?. 0, 455 Icp' ufjiETEpcov oyso>v . . txsa&ov. X, 225 int [aeXit]? IpEtaösü.
Ähnlich Eur. Ph. 1467 xoÖt^to Ka8jj.ou Xa6? dcnrtScav im, gleichs. auf
Schilde gestützt = mit Schilden gerüstet. Hdt. 7, 111 x6 jj.avT7jiov
!) S. Egg er s a. a. 0. S. 15.
496 Lehre von den Präpositionen. § 43S.
xouxö sjti ini xtov opstüv xtov u^Xoxdxojv. 6, 129 in aüx-rj? (xt;; xpanE^-r;;)
(upyr,aaTo. X. R. L. 14, 4 app.6£ovTe; iicl $evy];, Harmoste seiend auf
fremdem Gebiete. Lycurg. 25 int cevy)? xai dXXoxpta;, ubi v. Maetzner.
Dem. 9, 26 xptdxovxa noXet; inl öpdxrjc iw. X. Cy. 4. 5, 58 int xc5v tnntuv
ovetadai auf Rossen reiten. Hdt. 2, 35 xd ay&sa ol jj.sv av8pe? inl xu>v
xecpaXstuv cpopsouat, at Se -pvaTxe; inl tcov aijxtov. Dann auch da, wo der Begriff
auf weniger hervortritt. Hdt. 7, 188 vis; opfj.sov lz dfxupEwv, vor Anker.
X. An. 1. 8, 9 im xou sÜcdvuji.ou. 3. 2, 36 int tü>v nXsuptuv. 6. 5, 4
cpuXaxa xcov int axpaxonsoou, vgl. PI. leg. 674, a. Ahnliche militärisch-
technische Ausdrücke: int oxpaxtcrc u. im cppoupac X. R. L. 13, 1, beim
Heere, vgl. PI. Symp. 220, c. Aeschin. 1, 74 xou; im xcilv otarjfjidTtDv
xa&E^ofisvou;. ') X. An. 4. 3, 28 EsvocpuJv xeXeüet (auxou;) auxou [XEtvat
im xou Troxajxou, an, bei dem Flusse. Dem. 8, 47 [xsvstv inl xtj; eauxou
auf eigenem Grund und Boden bleiben. 18, 116 iv X7J im xou noxafxou
[xdy7]. Bei Thuk. oft ot im öpaxTji;, xd im SpdxYj? zur Bezeichnung der
griech. Ansiedelungen auf der thrakischen Küste. — b) zur Angabe
einer Richtung auf einen Ort od. Gegenstand hin, los (über den
Genetiv s. §416, 4), schon bei Homer oft. S. Ebeling. Th. 1, 116
nXetv im Sdfxou. Vgl. 8, 16 u. s. 3, 24 xrjv in' 'Aö^vcuv cplpouaav
(ooöv) . . xyjv irrt xu>v 0r$tuv. X. An. 2. 1, 3 dntlvat im 'Ia>vta;. Vgl.
Hell. 1. 2, 11. 1. 4, 8. Th. 1, 54 xov nXouv xöv in otxou irapeoxeud^ovxo.
Vgl. 1, 55. 3, 7. 7, 25 u. s. Dem. 9, 48. Der Genetiv bezeichnet an
sich nur die Richtung auf das Ziel hin; ob das Ziel wirklich erreicht
wird, bleibt dabei ausser Betracht: im Sdposwv in der Richtung auf
Sardes zu — im Kaposi? nach, vor S., vgl. X. Cy. 7. 2, 1 Kupoc euOü;
iizl Sdpoetüv Icpet/ye . . inst os Y]u.spa i-jevexo, euöü; inl Sdpoet; t^e.
Ebenso in' otxou der Heimat zu, heimwärts — in' olxov in die Heimat,
z. B. X. Hell. 7. 1, 29 dnoxXEt'jovxE; auxov xrj; in' olxov 68oo, Cy. 7. 2, 1
npojcüxdxio ttJc in' olxov ooou sxaaxo; dnEywpEt. Daher findet sich der
Genetiv bei im nur selten nach Verben des Anlangens, z. B. Th. 8, 79
xaxanXEuaavXE; int xrj; MuxaXr^. 1, 60 dcpi/.vouvxat int öpaxr,?. Ferner:
PI. Gorg. 486, C int xopprjc xünxEtv. a, 278 Isova noXXd |xdX', osaa Ioixe
cpiX-rj; int natoo; enEaBat, bei einem Kinde, d. i. dem Kinde als Mitgift.
— 2) temporal zur Angabe der Zeit, in od. während welcher
etwas geschieht. Schon bei Hom. B, 797 in' eJp^vTjc. E, 637 inl npo-
xiptüv dvöpwncov. Hdt. 6, 98 int Aapst'ou iflvEXo nXito xaxd xrj 'EXXdöt.
X. Cy. 1. 6, 31 int xüüv ^fiExspcuv npofövcov. Ott in Verbindung mit einem
Partizip des Präsens, als: int Kupoo ßautXEÜovxo:. Hdt. 1, 15 int xouxou
xupavvsuovxo;. 8, 44 'Afhrjvatoi int risXaaYcov iyovxwv xr^v vuv EXXdoa xaXso-
jxevyjv ^aav IMacrpt. So auch: in ip.ou, icp f^wv u. s. w., mea, nostra
i) Vgl. Maetzner ad Antiph. 6 p. 249.
§ 438. 'Et:*, bei, auf. 497
memoria. Dem. 3. 2 sV Efxou -jiYove xauxoc, ubi v. Bremi. 23 xü>v
£-1 TOJV 7Cp070VO)V IpYtDV XOtt XCUV £cp' UjJUOV. 2, 14 010V U7ITJp£e roö' UfJ.lV
i-i Tifioölou, dace Thnotlieo, während der Führung des T. Allgemeiner
Th. 6; 34 eVi xtvoüvou, tempore periculi, s. Poppo, vgl. X. Hipparch.
4, 5 ibiq. Sauppe. Aeschin. 3, 191 im syoX-^;, in Stunden der Müsse.
Dem. 18, 10 Euvotav Ivososiytts iid ttoXXujIv d-fcl>vü>v tcüv jrpoxspov, bei vielen
Prozessen. 20, 51 xou; Ttapasyovxa; ypTjst'fjiou; auxou; eVt xt]XixoÜxcüv xai
toioutcov xatpwvj bei solchen Gelegenheiten. Ib. au|x[Aayou; y]puv im xou
Ttpö? Aax£6a![xovi'o'j; -oXljxou -apiuyov. — 3) kausal u. bildlich: a) von
einer Person in Beziehung auf das ihr Angehörige: x6 iiri xtvoc,
seit. Th. 1, 17 xüpavvot xö itp sauxüiv (jlovov Tipooptütxevot (vgl. 6, 12 xo
eauxcuv axo^ouvte;) „suis tantum rebus prospicientesu Poppo. Ar.
PI. 100 taxov 7ap ^ot) xaV ifxou. In Verbindung mit eIvcu Dem. 39, 21
dxüuexe, oxi i*[tb jxlv sfyxt im xou ovojxaxo; xouxou = eyio xo ovopia xouxo,
wie ib. 20. — b) bei den Verben des Sagens, Schwörens, Be-
teuerns u. a. vor einem. Antiph. 2. y, 8 ou -yap liti jxapxupwv äcXXdc
xpUT:xö[i.eva Ttpajaexai xa xotauxa. Isae. 5, 1 xa d>\ioXo^-t]\ii\)a im xou otxa-
cxTfjpt'ou, coram judicibus, s. Schoemann. fr. pro Euphil. 9 opxov
ouösoii im xou otatXY)xou. 11 [xapxupa; xai im xojv otamqxtov xai £<p' uji-äTv
Ttapeyöfj-eöa. X. Hell. 6. 5, 41 oux £rc öXtyaiv fxapxüpcuv u. s. Dem.
18, 137 iTicüfxöaavxo eVt xwv axpaxrjfiov. Hdt. 9, 11 elrav Ire' opxou, gleich-
sam gestützt auf. Ferner um eine Stütze, einen Schutz auszu-
drücken. S. OC. 746 im TrposTToXou jxia; . . ywpouvxa, mit einer Be-
gleiterin, d. h. gleichsam uni comiti innixum. So bei den Athenern
von den Metöken eVt Trpoaxaxou oixeTv, unter dem Schutze eines Bürgers,
als ihres Verteidigers. Lys. 31, 9 ev 'QpwTccp jiexoixtov xaxaxt&si; Iiri
Tiposxaxou wxEt. Vgl. ibid. 14. Lycurg. 145 ibiq. Maetzner. — c) zur
Angabe der Veranlassung, des Urhebers, besonders in der Redensart:
nach einem oder etwas benannt werden. Hdt. 7, 40 NiqaaToi xaXIovxat
i'nitot Eni xoüös. 74 km Auoou xou Axuo; Isyov xfjV eircuvufxtVjV. 4, 45 systv
ovofia km xtvo;. X. Hell. 5. 1, 36 U. Dem. 20, 54 Eip-^vir] r\ km 'AvxaX-
xtöoo, pax audore (legato) Antalcida facta. 126 ola ^8' av eic' av&pci)7iou
npayölvra ^ovyjpä cpaveiTj, humana auetoritate. PI. Parm. 136, b axoTtsiv,
xt ecp' sxarspa; zrfi üitoBsjsw; dUfxß^aExat. So: sie' oteu Hdt. 4, 45 warum?
ecp1 Eauxou, auf eigenen Antrieb, sua sponte. 7, 150 km Tipocpaato;, unter
dem Vorgeben, gleichs. gestützt auf das V. — ■ d) zur Angabe der
Gemäss heit bei den Verben: etwas an, bei, nach einem Gegenstande
einsehen, beurteilen, sagen, zeigen, nach derselben Anschauung,
indem die Handlung sich auf etwas stützt: ^rpeXv xi stci xivo;, ctxotleiv xi
im xtvo;, Xs^etv (xi) km xtvo;, ETUOEtxvuvai xi km xtvo; u.s.w. PI. Civ. 597, b
ßoüXst ouv ei: auxoiv xoüxtüv ^Tjxf^acDfXEv x6v fj.tfXTjXfjV xouxov, xt; ttox' eoxt'v;
visne, ad haec ipsa imitatorem istum exigamus? S. Stallb. 475, a st
Kühn er s Ausführl. Griech. Grammatik. IL T. 1. Abt. 32
498 Lehre von den Präpositionen. § 433.
ßouXsi, ECpYj, st: ejaou Xlfetv nept xiov Epcuxr/.iuv, ort ouxcd ttoiouji, 3'J7y<üp(ji>
to'j X070U ^dpiv n^a w^ f^e me vei exemplum petaturu Stallb.
Charm. 155, d srri xaXou Xe^cov itatöo?. Isoer. 6, 41 sVi p.ev xr;; rj^erlpa;
TtoXsco; O'jÖev sytu xotoüxov eJtieiv . .; eicl 8s xeov aXXcov -oXXot; av ti; itapa-
oetY(J.ajt ]£pil)aaiTo. 44 eVt Tauxrj? av xi; xr;; tcoXecdc eTclSet'sete xö xoX[j.av
äjxiivEaöat xoö; syöpoö? cb; tcoXXiov dqaötov aixiov Eaxtv. Lycurg. 64 oxav
xauxr,v Ecp' evo; (in einem Stücke) ti? napiSig, XIXt^ev Eaoxöv ecp' andvxwv
xouxo ttettoitjZu);, ubi v. Maetzner. Dem. 2, 1 eVi ttoXXujv piv av ti;
iosiv ÖoxeT |xoi xfjV rapa xtbv dscuv suvoiav cpavspäv Y^vofxevTjv T?i ~oXsi.
18, 294 ei 7' sir' aXiqftsia; Ssoi axorrETjüai. — e) zur Angabe der Ab-
hängigkeit (gleichs. des Gestütztseins auf etwas) bei: ecp' eaoxou, lauxcuv,
Tiixwv auxtüv, eaoTY]?, für sich, besonders. Schon H, 194 euyej&e . .
aifrj sep' üptEtcov , tva [xyj Tpcos; 7s ~'jöu>vxat. Hdt. 5, 98 ofxsovxa; xrj;
^Ppu^iT); ycopöv xs xal xcojxyjv sie ewjxcuv. 4, 114 oixeu>fj.ev eirt f(|j.siov auxeov.
Th. 2, 63 ei r;ou ew acpuiv auxtov a'jxovo|j.oi oix^asiav. X. An. 2. 4, 10 ot EXXtjVe;
irpopcovxs; xoö; ßapßdcpou; a'jxoi sep sauxcIÜv sycöpouv f^sfxovx; syovxs;, gingen
für sich allein. Dem. 18, 224 auxö xö Trpa7p.a av sxpivexo icp' sauxou. So
auch: Hdt. 7. 10, 4 -pojxs-j/djAsvo; krei aeajuxo'j. 3, 71 enl ecdüxou ßaXXo-
[xevov koieeiv xt, auf eigene Hand etw. thun, vgl. 3, 155 u. s. Hiermit
scheint die bei den attischen Historikern oft vorkommende militärische
Redensart zusammenzuhängen: ecp' svö;, s-l xptcov, xsxxäptuv xsxayöai,
or^vai, einen, drei, vier Mann tief od. breit (eigtl.: gestellt werden,
stehen auf einem, die Reihe stützt sich auf einen u. s. w.), wie im
Franz., z. B. sur quatre de hauteur 1). X. An. 1. 2, 15 sxdydr(avv
i-i xExxdpcuv, 4 Manu tief. 4. 8, 11 eV öXfywv xsxa7|xsvoi. Hell. 1. 6, 29
01 Zdp.101 csxa vauaiv em p.id; xsxaY(xEvoi. An. 5. 2, 6 r(v ecp 4vö; tj xaxd-
ßajt; ex xoü ywpiou v. d. Fronte: so dass immer nur ein Mann in der
Fronte gehen konnte. Cy. 2. 4, 2 xö jaexcd-ov etti xpiaxocu'tuv. Vgl. An.
7. 8, 14 6 xotyo; r,v etc' öxtco -Xt'vöiov xö EÖpo;. Th. 7, 79 xtjv -s^f(v
axpaxiav 7rapax£xaYjxEvr(v oüx st: öXqcuv djTri'öcov' oxevöv 77p r(v xö yiupt'ov.
X. An. 4. 3, 26 TtapaYa^ovra; tt)v e'vcojioxi'av eicl cpocXav-yo;, in Fronte
aufmarschieren lassend. Vgl. 4. 6, 6. 6. 5, 7. Cy. 1. 6, 43. 6. 3, 21
E-i cpdXa-/7o; xa8i'rra3&ai. Isoer. 6, 99 sVi (xia; aj-i'öo; -apaTa;a|jiEvo'j;, einen
Schild, d. h. einen Mann hoch. Ferner gehört hierher Eur. Hipp. 1161
(IttttoXoxo;) ösöopxe jxevxoi epco; etti crjxixpd; £0-7^;, sein Lebenslicht hat in
der That nur von einer kleinen Entscheidung abgehangen. Th. 5, 103
diöevEt; xs xal ent poirrj; jita; ovxs;, ab uno verum momento pendentes,
s. Bloomf. Plut. Artax. c. 30 r,v eici jfxixpa; poi:^; b 'Apxa;Ep;r,;. Dann
wird eici überhaupt von einem beharrlichen Verbleiben bei (auf)
einer Sache gebraucht. Dem. 4, 9 oüy 0T6? x' estiv, lyiov i xarsaxpa-xai,
l) S. Poppo ad Xen. An. p. 491.
§ 438. 'Ett(, bei, auf. 499
fjivsiv tm xouxtuv. 6, 4 xu>Xu3aix' av sxeivov (<Di'Xcit7rov) Trpdxretv xauxa, e;p'
cov esti vuv, qu/bus nunc Studet. 18, 167 s'avrcep Eirt TauTTj; fiivrjte ttJ;
rpodeastu?. Vgl. 21, 213. 8, 14. Doch auch aoristisch: Dem. 4, 7
av GfjLet; eVi T7J; ToiauTr,; s'öeX7)(jtjts -fsvsaöai ^ü>\i.i]z, auf eine Meinung, zu
einer Überzeugung kommen. — f) zur Angabe der Aufsicht (des Ge-
setztseins über etw.). Hdt. 5, 109 eV ou e'Tdydyjfjiev, cid rei praefecti
sumus. X. Comm. 3. 3,2 t] dpyq, e«p' vj? ^p-rjcrat, s. das. Kühners Bmrk.,
häufiger d. Dat. aJpewdat b'ju tivi, s. S. 500. Dem. 18, 118 sVt tou
dscopuou xa-ajtaHeu. 38 6 srcl xüjv 07tXü)v (= oitXixiuv) oTpaTrjfö; xal 6
sVi t^; oiot/TjciEüi;, ubi v. interpp. Lycurg. 58 km TaoTTjc tyJ; epfowia;
e^-evsxo, war diesem Geschäfte vorgesetzt. Daher: ot im twv Trpa-fudxcov,
Staatsmänner, Dem. 18, 247. S. Lobeck ad Herodian. p. 474. —
g) zur Angabe der Art und Weise. Dem. 18, 17 oute Bixai'u»; otn
eV dX^ÖEta; ouÖEfitä; eipTjpiva, gleicbs. gestützt auf Wahrheit. 9, 61 eV
e;ouai'a;. PI. Symp. 192, C sxspo; stEpm yai'pei ;ov<i>v ouxu>; eitl |Ae-fdXr(;
<j-ouct]c = vehementer.
II. Mit dem Dative. — 1) räumlich zur Angabe des Ver-
weilens nicht nur, wie beim Genetive, auf, sondern, und zwar häufiger,
in erweiterter Bedeutung an oder bei einem Orte od. Gegenstande:
a) auf. Z, 431 [xt'^v' eVi mSp-yiu. Hs. op. 252 im ydovi. Hdt. 5, 77
xXYjpoüyou; sitl xr, ywp'fl Xei'ttouo'.. 7, 217 E-fsvovxo eici xuJ dxptoxrjpuo xou
opso;. 41 xouxtuv yt'X'.oi etti rot; oöpan dvxt xcuv aauptüxrjpcov pot«; elyov
ypuasa;. Vgl. 74. PI. Phaed. 116, e ol^a1. Ixi yjXiov Etvai e'rcl xou opsatv
xat ouTtcu oeSuxsvai. Th. 1, 56 (floxEioaiaxat) otaouaiv stti xcü 'Iaöp.tu ty;;
naXXifjvTj?. 2, 80 xou; oirXt'xa; in\ vaustv öXtyai; TrsjxTiouai, vgl. 4, 10.
X. An. 7. 4, 4 ol 9paxs; xd; dXcüirE/S; eicl xau xecpaXai; cpopouai xat xot;
wal xal £sipd; (Oberkleider) fj.£ypi xcuv tcoocov eVi xcov t^7:tuv syooaiv. PI. Symp.
212, e s'tu ttj xs'f aX-rj lyoiv xa; xaivia; (aber kurz vorher raivi'a; sy. s'nl ttj;
XEcpaXrj;.). PI. Civ. 614, b xei'jaevo; eVi irt Tiupa. Auf diese räumliche
Anschauung geht zurück die Redensart Xlystv em toi; d:ro9avou<jiv, ur-
sprünglich: auf dem Grabe, dann überhaupt: auf, zu Ehren. Isoer. 4, 74
eiiretv im toi; or^oaia 9a-TO|XEvoi;. Vgl. Th. 2, 34. PI. Menex. 234, b.
Dem. 18, 285. — ß) bei. v, 408 (ai aus;) vEjjLOvxai | Ttap Kopaxo; KETprj
im xe xprjviß 'ApsdouaTj. Hdt. 3, 16 d::o{}av6vxa löa^E im xtjji dupißai.
7, 75 ofxsovTs; etti £xpu|xövi. 89 oi Ooivixe; tö iraXaiov ot'xeov etti tyJ
Epu&pfj ÖaXdaarr Th. 1, 55 'AvaxTopiov eaxtv stii tu> oxojxaxi tou 'AfXTrpa-
xtxou xÖXttou. X. An. 1. 2, 8 I'rrt ßaoi'Xsia im. xat; mr^aT; tou Mapauou
TroxafjLou. Ent c. d. = unmittelbar bei, dagegen ev, bei = in der
Nähe, in der Umgebung, s. S. 464, daher von Schlachten gewöhnlich
ev m. d. Namen eines Ortes, hingegen stets eVi Ay]X{o> od. 7rsp! AyjXtov
PI. ap. 28, e s'v Floxeioaia xai ev 'AptcpiTioXei xat itzl AtjXuo, weil Delion
32*
500 Lehre von den Präpositionen. § 438.
nur ein Tempel war1). Ferner: Dem. 19, 243 eVi xoi? oixasxat; eXe-j-s«,
bei, vor, verschied, v. eVi oixaaxcuv s. S. 497. 2, 501 ajxcpcu 6' iea9r(v
s-l IVropi TteTpap sXesOai, vor dem Schiedsrichter. Dieselbe räumliche
Beziehung findet auch da statt, wo von einer äusserlichen Ver-
bindung, von einem Neben- oder Miteinander der Dinge die Rede
ist. X. Cy. 1. 2, 11 oxav xapooifxov jxovov lycoaiv eTtl tco aixcu, zum Brote.
6. 2, 27. Comm. 3. 14, 2 eaftiouai icdvxe« eicl xcu aixcu o«J*ov. PI. Symp.
214, a oute xi Xlyojxev sitl xrj xüXixt oux' sTrccoojxev. So von einer Hin-
zufügung: eVi xouxoi;, Überdies. I, 639 aXXa xe tcoXX' eVi x^ai (nap-
itr/ojjiev). p, 308 xayu« euxe öeetv eVi eioei", neben, zu seiner Schönheit.
Th. 2, 101 urtOjyojAEvoc dcSeXcprjv sauxoui ccuastv xal ypr}|j.axa sV auxrj. Daher
von der Aufeinanderfolge der Dinge in Raum u. Zeit. H, 163 xcu 8'
ed. TuoEt'oT)? cupxo, bei ihm, d. h. unmittelbar auf ihn oder nach ihm,
vergl. 164. 165. y], 120 07XVY1 e'ti' oy/vt) YYjpajxei, Birne auf Birne.
Xen. Cy. 2. 3, 7 dvEoxrj eV auxcu <I>spaüXa;. 6. 3, 25 u. 27 oi sirl Tcocaiv,
die im letzten Gliede. Eur. I. T. 197 cpovo? e'jiI cpövcu, Mord auf Mord.
So auch beim Komparative = nach, rj, 216 ou -/dp xi axu^spf, ercl
^aaxlpt xuvxspov aXXo | ItcXsto (zu dem Magen hinzu), nach dem M., d. i.
ausser dem M. giebt es nichts anderes Unverschämteres. [Aber Hdt.
4, 118 uiuv 8e ouoev stci touxcu Irre« E'Xacppoxepov heisst: euch aber wird
es darum (deshalb, dass ihr uns keine Hülfe leistet) nicht besser gehen,
s. Baehr.] Ferner: erci nvt eTvgu, fqveoüat, sich mit etwas beschäftigen,
s. Stallb. ad PI. Phaedr. 274, e. ad Civ. 490, d. Ebenso jjiveiv eYi
xcu tcoXIiuu Dem. 4, 33. — 2) temporal meist poet. u. spät pros.,
s. Sauppe ad Arr. ven. 12, 1. eVi vuxxi 6, 529, bei Nacht. Hs. op.
102 voujoi 8 dv&poiTTOutv scp' rjfispY] r(8 Eni vuxxt | auxöfjiccxoi cpoixcuat. So
oft b. Hom. eY r^axi, auch Hs. op. 43. N, 234 eV Yjfiaxt xcpSe, am
heutigen Tage. S. OC. 688 alh e'ti' r>axt, alle Tage (vgl. 682 xat'
T-fiap). Hdt. 2,167 eV Tj[x£p7) exdcor/), ubi v. Baehr, vgl. 4, 112. 5, 53.
7, 187; in der att. Prosa ungebräuchlich, aber Th. 5, 14 £uveßatve xd;
xptaxovxoüxet; onovSa? eV ecögcu elvai, beim Ausgange, seinem Ende nahe,
wie 28 e'ti' s';68cu Ttpö; auxouc ca cmovoai rjaav und X. An. 7. 3, 34 r,v
TjXto? ercl Susixai?. X. An. 2. 2, 4 eVi xco xpi'xcu (SC. arjciEicu) ETtsafre xcu
7]7ou(jlevw, auf das dritte Zeichen (wenn das dr. Zeichen gegeben wird). —
3) kausal u. bildlich: a) zur Bezeichnung der Aufsicht (des Gesetzt-
seins über etw.) u, 209 ('Ooujt^o?) o; ja' e'txi ßouulv | eise. X. Cy. 1. 2, 5
etcI xoi? Tcatsiv ex xcuv -yepaixcpcuv TjprjjAsvoi etai'v xxX. zur Aufsicht über.
2. 4, 25 tov e'tci xa?? apxujt. 6. 3, 28 xcuv eVi xai; jArj^avaic. 6. 3, 33
xcuv eVi xat; xajxTjXoi;. Dem. 19, 113 eVi xcu ÖEcupucp cuv, Vorsteher der
i) S. Hertlein Zimmermann Ztschr. 1838, S. 599. Kühner ad Xen.
Comm. 3. 5, 4.
§ 438. 'Em, bei, auf. 501
Theorikenkasse. 8, 76 ot erct xo?; npa-yiAaui, Staatsmänner (über d. Gen.
s. S. 499). Aeschin. 2, 73 sxirXeiv 'Avu'oyov xov im tuv uK^psTixcSv xat
£tjxsiv x6v aTpatTj^ov xov ^xci ~q ouvdfxst x£xa7|A£vov. Th. 6, 29 itljnteiv
aöxöv eVi tojoutw axpaxEÖp.axt, an der Spitze. — b) zur Angabe einer
Abhängigkeit (penes), als: im Ttvt elvai, ^>e«es aliquem esse. Hdt. 8, 29
in rjfjLiv irrt r^vSpaitooiaöat ujxla;. 7. 10, 3 sV dvSpi ^e evl jrdvxa xa ßa-
otXso? TCp^Yfxata 'ysysvYJjöai. Is. 4, 60 ercl toi; rcatsl 7sv6|xevo;7 in die Macht,
Hand gekommen. Th. 6, 22. PI. Civ. 460, a xo ttXyjOo; twv -fäpicov eici xoi;
ap^ousi TroiTjtJOfjiev, die Anzahl der Verheiratungen werden wir von den Vor-
stehern abhängig machen. Dem. 8, 2 ep' 6p.iv e'gxi (xooxoo;) xoXd£etv; es
steht bei euch. X. An. 6. 6, 23 xo eVt xooxcp dnoXwXafi.ev, so weit es
bei ihm stand. Cy. 5. 4, 11 vov xo piv eV ijxol ofyofiat, xo 8' sitt aot
ahwa[irj.i. So auch Lycurg. 45 xo eVt xoiixcu jxEpo;. Isoer. 4, 142 ü><jxe
xo jaev st:' exetvej) noXXdxt; dv SieX'j&rjaav, si per eum stetisset. 6, 8 xaft'
O3ov eoTtv eV 6[xoi. — c) zur Angabe der Grundlage, auf der, der
Bedingung, unter der etwas geschieht, des Zusammentreffens von be-
dingenden Umständen (bei obwaltenden Umständen). Th. 5, 79 eVi xo?;
hoii xat ofioioi;, auf der Basis der Gleichberechtigung. 'Ojxvövat, os£tiv
otoovat, -trea otoovat xal Xajjtßdvstv im xtvt, z. B. X. An. 3. 2, 4 im xoö-
xo'.; ojxoaa;, auf dieser Grundlage, auf diese Bedingungen hin. 5. 4, 11.
So besonders im xooxcp, unter dieser Bedingung, im tootoi;, e?' <S, in
oüosvt, WMZZa COndicione, nullo JJClctö. Hdt. 3, 83 eVt xoöxu) 07rE;ujxap.at
xrj; dpyrj; sit coxe 6it ouoevÖ; ufxswv ap;optat. Th. 1, 141 xat litt pts-fdX-ir) xal eVt
ßpa^eia ofxouo; Tipocpocjet jjlyj s?;ovts;. So oft litt irpocpotaet, unter dem Vorwande,
vgl. oben S. 497 iixi :;po<pdaE(u;. Ähnl. Dem. 20, 126 im xtp xtSv Oscdv ovöpiaxi
tioisTv xt, auf den Namen der Götter, d. i. unter Vorschützung d. göttl.
Namens. X. Comm. 2. 8, 1 ply)8ev lyovxa, i<p' oxcu av oavst^oi'fjurjv, worauf
ich borgen könnte. Th. 6, 20 im xü> uapovxt d -ytyvcöaxü) a7)|Aava>, unter
bewandten Umständen. Ear. I. T. 471 EuxpEiu^Exs | ä yprj Vi xot; tsj.-
pouiai. Th. 1, 65 ßouXöfxsvo; xa im xoüxot; 7iapaaxEudCstv, das unter diesen
Umständen notwendige. 1, 70 im xo?? ostvoi; eosXrctoe;, unter gefahr-
vollen Umständen. Dem. 4, 51 eV do^ot; ooat xot; dnö xoüxojv Ifiauxio
YEvrjaoijLEvoi;, bei (trotz) aller Ungewissheit über die Folgen für mich.
Ä, 175 dxEXsoxr]X(p im Ipvcu, bei unvollendetem Werke, vgl. -, 111.
Allgemeiner: Hdt. 2, 170 im xotouxcp TTp^fpiaxt, bei einer solchen Gelegen-
heit. X. Hell. 3. 2, 4 tioXXou; a'jxdJv £cp' IxdaxT) ixSpojj/T) xax£ßaXXov.
Ferner: ovopdjetv, xaXstv xi Im xtvt, nomen alicui imponere1). PI. civ.
470, b km {xev xrj xoo otxstou eyfrpa axdst; XExXrjxat, sirt 8e xrj xou dXXo-
xptou TiöXspto;, bei (für) inneren Feindseligkeiten gebraucht man den
Namen <rcd<jt;. Hdt. 3, 14 tcduxo §tcoit)<js xo xat im xtj du-faxpt, idem,
1) Vgl. St all bäum ad PI. civ. 470, b. 493, d. Kühner ad X. Comm. 3. 14, 2.
502 Lehre von den Präpositionen. § 43S.
quod etiam in filia fecerat1). 4, 154 ('Exsapyo; ßasiXsu;) inl fltryaxpl
7.jxr;Topt £7Y)p.e dXXrjv -yuvatxa, zu der Tochter, „cum fiüa?n haberet matre
orbatam, alteras iniit nuptias11 s. Baehr. Vgl. Eur. Ale. 372. Bei
Späteren: xEXsuxdv im. Traut, sterben mit Hinterlassung von Kindern,
cpeu-jEiv im tsxvoic xal 7uvai£t'v, £rjv Itu Ttaioiot; u. dgl., s. Passow. II.
S. 1037 b. Überhaupt von begleitenden Umständen: S. El. 108
im xtux'jTcu r^ü) rcaui TrpocpcovsTv, unter Wehklagen. Ant. 759 km 4*670101
oewaaei; sjxe. Eur. I. A. 1175 iicl oe 8axpuoi; | jxovy) xd9T)|xai. Ph. 1555
oux Iti ovei'öejtv ouö Itu ^apfxaciiv, dXX oouvaiat Xe^tu noux lirtyai'pouja oute
övetSt^ouaa , dXX' o5uvtu|jL£vr]" Schol. Tr. 315 Ch. iitet au, jxdxsp, Inl 8a-
xpuai xal 760131 xöv öavovxa Tiaxspa . . xaxaaxsvoua' s'^ei;. — ^) zur "^n~
gäbe des Grundes. 1, 492 im aol fxaXa itoXXä Ttddov xal TtoXXd [io-^oa,
besonders bei den Verben der Affekte, als: YeXäv Im' tivi, fis^a cppovslv,
jxai'vsaSat, ayavaxTetv u. s. w. im xivi. B, 270 Itc' auxiö" yjou ^eXasasv.
XaXsnai'veiv iret xivi <r, 414. u, 323. X. Oec. 21, 4 [xe-j'aXuvoji.evQue eirl xw
ivavxiooaöai xeo apyovxi. R. L. 12, 5 [xeYaXocppoveaxEpoy; s<p' iaoToT; -yiy-
veaöat, ubi v. Haase. Conv. 1, 14 s^eXasav in' aoxiu. Vgl. 16. Comm.
2. 1, 28 Itc' dpsxrj 8au[xa^eaöat. 2. 6, 11 xoi; In1 apexrj cpiXoxi|xo>j[xsvoi:.
Isoer. 4, 77 Tßa^uvovx' im xoT; xoivo?; afxapx^jxantv. S. § 425, A. 10. So:
Th. 1, 138 im Tcpoooai'a epe^etv. Dem. 2, 10 dvftsi xi Itti xai; IXtci'giv.
3, 24 xfjv ItcI (propter) xoT; SP701; 26;av. X. Comm. 2. 1, 27 sjxs lir'
aYaöoT? ciaTtpsireaxlpav cpavrjvai. 1. 2, 61 ovofj-aaxö; ItcI xouxtu 7E70VE, s. das.
Kühner s Bmrk. Ferner: X. Comm. 2. 2,3 al tcoXei? im xot; [xe^bxoi?
äotxTjjjLaui ^fxt'av Oavaxov itETcoiTQxaatv, haben Strafe gesetzt auf. — e) zur
Angabe des Preises. I, 602 im Scopol? Ipyeo, auf die Geschenke hin, für.
K, 304 ocopip Itci lASfaXtp. Hdt. 3, 38 iiti xt'vt ypr,ixaxi 8s£ai'ax' av xeXe'j-
xcuvxa; xou? TiaxEpa? xaxaxaiEtv Tcupi'5 ebenso vorher: iici xoato yp^axt; um
welchen Preis? Th. 1, 143 Itci x« xtvoüvip oöoeI? av 6e£aiTo xcuv csvcuv
tyjv aGxou 9EU7EIV, keiner unserer Söldner möchte auf eine solche Gefahr
hin sein Vaterland verlieren. 2, 64 orn; ItcI ti^ijxoi; xo Inicp&ovov Xau-
ßavEt, opöiS; ßouXsüsxat, wer um das Höchste den Neid nicht scheut.
X. Comm. 2. 1, 18 6 exouji'cdc xaXaiTctupcov in a-faDr; IXtuoi tcovcuv Eucppai-
vsxai. Vgl. 1. 2, 56. 2. 2, 8. Cy. 3. 1, 43 ItcI tcojco av I&eXoi; xtjv
7'jvatxa aou dxouaai, oxt crxsoocpopsT;; PI. ap. 41, a sVffEvsfjOai 0[J.^pip im
-ooep av xi; os$aix' av upKuv 5 'Et: dp^upto xrjv 'Vj*/v)v TcpoSouvat, ItcI xspossiv
XI7EIV Soph. Dem. 8, 53 fx^ tco&' fiY^uTjaftE ItcI tcoXXw YE^Evr^dai, magno
constitisse. Vgl. 1, 15. — f) zur Angabe des Zweckes, der Absicht
od. Bestimmung: im xoux<p, hoc consilio. Th. 6, 31 im ßpa^ei rcXtp
(Jup[XT)dTf)aav, ad brevem expeditionem. 2, 29 eV w'pEXi'a. 3, 10 ?üfxjjLa-/oi
£7Ev6[XE&a oux ItcI xaxaoouXü)OEi xtilv ' EXXtjVcüv, aXX' ix IXsudspa) ast dr:ö xou
') Vgl. Seh oe mann ad Isae. 3, 20.
§ 438. 'Eni, bei, auf. 503
MtjÖo'j. PI. Prot. 312, b oox Ini xsyv/-, Ejxads:, <u? orJp.ioup-j'6; S(jü|j.£vo;,
iXk' Ini Ttaiosi'o:, nicht zum Zwecke handwerksmässiger Übung, sondern
zur Bildung. X. conv. 1, 5 Upiü-<x-(6p>x noXu dp-fopiov oeoioxot; litt jocpi'of,
ad (Hscendam sap. An. 6. 4, 9 In' i;68tp s&üexo Esvocpwv, für. Vgl.
13. 6. 6, 35 u. s. Comin. 4. 4; 3 ayr/Eiv xtva litt davdxw. Vgl. An. 5.
7, 34. 1. 6, 10 eXaßov ty,; ^covr;c tov 'Opövxav Ini flavdxtp, ad interficiendum
(aber gleich darauf sioöxss ort Ini {Mvaxov a-foivro, gleichs. zum Todes-
platze, s. Kühners Bmrk.). 2. 4, 8 cqstv Ini 70^«. 5 öocojxev Ini no-
Xejjloj ctntEvoct, vgl. Hell. 4. 8, 17 u. 24. Cy. 7. 4, 10 efe ysTp«? 7,X8ev
'Varaano! Int x^ Kupou 5tX7), w£ iudicium esset penes Cyrum. PI. Ap.
20, e tf'suoexai xe xai litt otaßoX'^ xyj sp./^ Xi-^ei. Hdt. 3, 14 litt XüfXTj, um
ihn zu beschimpfen. Sowie vom Zwecke, so wird auch von der Folge
Im' c. d. gebraucht. Eur. Hipp. 511 o. <j' oux' In' atsypoT; out litt ßXdßr,
cppevcuv | naüasi voaou xr^ös. Hdt. 1, 68 Ini xaxcp dvttpu>nou ai'örjpo? dvsu-
prjxat. Vgl. 1, 41. Ferner: das Ziel in feindlichem Sinne: gegen;
seltener in freundlichem Sinne. E, 124 litt Tpcosacu [j.dyea9ai. M, 293
SotpTiTjOÖva jxTjTisxa Zeus | topaev Itt' 'Ap^Etotat. Hdt. 6, 88 xö nav UTjyavTj-
a'jtobai In' AÜyivyjtt^i. 1, 61 fjiaöwv xa noisüjAEva In' swutoj. Th. 1, 40
xbv vojxov Icp upttv auxoT; jxaXXov ^ |cp T)ji.iv O^jets, vgl. Dem. 24, 70 6 v6p-o?
Icp ufxtv XEtxai. Th. 1, 102 xyjv yevojxevtjv Ini xw Mtjö*<o ;ujA|i.ayiav. 3, 13
(vrjec) Icp' f;[xtv xexdyaxat. Antiph. 6, 36 xoux' oux In' Ijjloi IfjL^yavYjcraxo,
dXXä xat l-t Aujtstpdxoj !). In freundlichem Sinne S. El. 85 xauxa 701p
cpspet | vixTjv x' I9' fjjuv xal xpäxo;. Allgemeiner Andoc. 1, 89 jx/jö' In'
dvöpt vöaov xiösvat sdv jxf, xbv aütöv Int nasiv 'A&Yjvat'oi;. Vgl. PI. Gorg.
488, d vojxou; xiftsvxai litt xto evt.
III. Mit dem Akkusative. 1) räumlich: a) zur Angabe des
räumlichen Zieles, der Richtung od. Bewegung auf einen Ort
od. Gegenstand oder nach, bis zu einem 0. od. G. M, 375 01 8' etc'
sndX;£i; ßcuvov. Z, 386 km nüpyov Ißr,, stieg auf den Turm, ß, 590
( Exxopa) -^sipav . . eit aTzfyrp. Lys. 14, 10 oux sx6X|XT]jav Eni xou; innouc
«vaß^vai. Vgl. X. An. 1. 8, 3. 4. 7, 24 u. s. 2. 2, 4 dvaxi'ftEafrs sni xa
üno^ia. A, 12 TjXös boäi snl VTJa? 'Ayatiov. Xen. An. 1. 4; 11 svxsuftsv
IssXaüvei ataöfj.oui xpEi; sni xov Eu<spdTr,v noxa[i.öv. 4, 7, 18 dr.ftxovxo Eni
t6v Apnajov noxajxöv. PI. Hipp. maj. 281, a dst snt npwxov sjie spysxai
xcuv noXtxouv, kommt zu mir, wendet sich an mich. Über den Unterschied
zwischen Int c. g. u. c. a. s. S. 496. Nur selten wird sni c. a. in der
Bdtg. vor, coram gebraucht mit der Nebenbeziehung der Richtung nach
einem Gegenstande. Eur. Suppl. 1066 oö jat] ;xuf)ov km noXXoü; epeu;
Hdt. 3, 82 31710x0 av ßouXsujiata Eni Gu^p-svla? avSp«; ouxcu fxdXtaxa. Vgl.
Xs^etv de, xiva S. 470. — b) zur Angabe einer räumlichen Ver-
•) Vgl. Maetzner ad Antiph. 5, 79. 6, 4S.
504 Lehre von den Präpositionen. § 43S.
breitung über einen Gegenstand hin (auf., hin, über .. hin), bei
Verben der Bewegung sowohl als der Ruhe, ß, 370 ouol xi os ypr, j
Ttövcov sn' dxpufsxov xaxd ndj^etv O'iS' akahrpftai. Vgl. r,, 332. x, 107.
tb} 125. P, 447 ojia xs -yaiav Irrt -vsiei xe xai Spiest, a, 299 xXeo; IXXaßs
oio; 'Opesxrjc | ndvxas eit' dvÖpio-o'j?. S. Nitzsch zu a S. 52 u. ad PI.
Jon. p. 83 sq. X, 577 zk ewsa xeixo nsXsöpa. Hs. th. 95 avops; doiö'oi laaiv
eVi y&öva, vgl. op. 11. 487 xsp-ei ts (xoxxu;) ßporou; e~' dneipova Ya^av-
PI. Criti. 112, e (oi 'Aörjvatot) sni ndsav Eüpiönrjv xai 'Aaiav xaxd ts acu-
fidxcuv xdXXr; xai xaxd xr,v twv 4''JXt"'v ^«vxot'av dpsxfjV sXXo-jtjxot T^av. So
auch Th. 2, 101 Tiapssys Xo-yov xai stxi xoü; xwv AftTjvatcov noXepu'o'j;,
minorem excitavit apud (usque ad) Aih. Jiostes. Daher die adverbialen
Ausdrücke: u>; s-i xo i:\ffto$, d>; s~i xo ndv efaetv PI., oj; s~i xo -oX'j,
i-l 6s;id, in' dpiaxöpd Hom. u. die Folgenden, auf die rechte, linke Seite
hin, zur Rechten, Linken. Seltener v. d. militärischen Stellung st. k-i
C. g. (s. S. 498): Th. 4, 93 s-' da-i'öa; zevxs xai eixoai Qrjßatot sxd;avxo,
25 Mann tief. X. An. 4. 8, 11 sni noXXo-j; xsxaYixsvoi, in langen Kolonnen,
s. Kühners Bemrk. Vgl. Hdt. 9, 31. — 2) temporal zur Angabe der
Ausdehnung über einen Zeitraum, rj, 288 IV r(<u, den Morgen
über. I, 415 eVi orjpiv, auf lange. B, 299 sni ypövov, eine Zeit lang. Th.
4, 1 xö Pttj/iov eni -oXuv ypovov ssxaji-'a^s. X. Cy. 5. 2, 4 sit dvöpcöntuv
■ysvädv. An. 6. 6, 36 duofiivoj aux(ij sni xpsT; rjfxspa; oux EYi^vexo xd tepd.
Th. 3, 68 tyjv 7^v d-stxt'jötoaav ew oixa s'xr,. Selten und zweifelhaft
gegen st. &jto od. repi c. acc. Th. 2, 84 (onsp) etwflsi YlTVE3öai £-i xr,v
so (doch m. d. Var. nept, s. Poppo). Arr. An. 3. 18, 7 iXa&sv s-i ttjv
soj eiunejwv. (An beiden Stellen schreibt man jetzt Otto.) In derselben
Anschauung, wie das räumliche und temporale Ziel, wird auch das Ziel
der Quantität od. des Masses gefasst, als: eni Snrjxöjia, sni xpnrjxöjia
Hdt. 1, 193, bis zu. 3, 113 xd; oupd; TtXareac cpopsoujt xai sni nr;yuv
rXdxo;. Vgl. 5, 9. So: eVi [xs-j-a, noXü (auch schreibt man: etcitcoXü als
Adv. sehr, viel, lange), eni nXsov, jjlei^ov, [xäXXov Hdt. 1, 94. 3, 104.
4, 181, Eni fi'.xpov, (xaxpöv, E~i tojov, scp' oaov. Th. 1, 1 xivirjsts auxr, [jle]13Xti
8t) tou EXXyjjiv s^Ivexo xai [xspei Ttvt xtiuv ßapßdptüv, coc oe einen», xai ercl
nXstaxov dv&ptüTrajv. PI. Phaedr. 261, b eVi nXeov oux dxrjxoa = plus. Gorg.
453, a Eni ttXeov oüvaaöat, ubi v. Stallb. — 3) bildlich a) zur Angabe
des Zweckes, der Absicht: a) schon Hom. 7, 421 ini ßoüv ixo> (ubi
v. Nitzsch), ad bovem petendum. Vgl. w, 466. ß, 808. M, 342. Hdt.
1, 37 ini örjpav tsvai, venatum ire. Vgl. X. Cy. 1. 2, 11. Venat. 6, 5. Hdt. 3, 14
i-\ uScop ixnejxnsiv, vgl. 5, 12. 7, 32 d7iejre|x7re i-\ 7^; ai'xirjitv. Th. 4, 97
xrjp'j; nopeuö[j.evo; s'ni xoü? vexpoü;. X. An. 2. 3, 8 s'Xdeiv xe sni xd stuxtj-
osia xai XaßeTv, ad petenda cibaria, s. das. Kühners Bemrk. 6, 2, 2 Iv&a
li-{zxii 0 'HpaxXft; sni xov Kepßepov xüva xaxaß^vai. Hell. 1. 4, 11 a^yß^
eüi>i> Tufteiou eVt xaxajxo-f,v xcuv xpnfjptov, vgl. Cy. 6. 2, 9. Daher: Irri xt;
§ 439. 'Eni, — Mexa, mit. 505
wozu? ß) in feindlicher Beziehung, als: Hdt. 1, 71 <rcpaTeöe<j&at ir.l
AuSou«. 90 Ist Ilspaa; (eigtl. auf einen los, d. h. gegen). 153 eVt
"Icova; «xXXov -lfX7:£tv BToaTrj^övj 7) bei Tarcew u. ähnl. Ausdrücken: über
etwas setzen. X. Hell. 3. 4, 20 EsvoxXsa eracsv eVt xoü; itt-eT?. 5. 1, 5
aipouvxai Euvojxov vauapyov sie' aux«?, SC. xd; vau; (über den häufigeren
Dativ s. S. 500 f.). — b) zur Angabe der Gemässheit und der Art
und Weise, e, 245 irci axdilfATjv, ad amussim. M, 436 eV Taa, nach
gleichem Masse, gleichmässig. Hdt. 3, 71 xr,v sTn^etpTqatv raur^v \j.r\ ouxco
a'jvxdyuvs dßo'jXco?, dXÄ s^i to aajcppovIjTepov auTrjv Xdfxßavs, mehr der Über-
legung gemäss (fasse sie mehr nach der besonnenen Seite hin auf). Th.
6, 83 upieu [xdXuxa itzl to cpoßspwxspov uhovoeixs. Antiph. 5, 15 cü xsxöÄ-
fi.TjXa; -fsvsjöai vofj.oftEX7]; eict xd TrovTjpöxspa. PI. Phil. 40, C jxefjup/^fxivoci
xd; dXyj&si; (yjSovd?) litt xd 7eXoioxspa. Synip. 214, e eiel xd feXotOTepa jas
l-atveast;; ubi v. Stallb. — c) überhaupt zur Angabe einer Rück-
sicht. Z, 79 o(ptjxot -djeev s'it' töüv, zu jedem Unternehmen. PI. Civ.
370, b ötacpepcüv eVt -pd;tv, für ein Unternehmen. Dem. 44, 59 ixt toi'vov
Im xo xu>v otajxapx'jpouvxtov }j.£po; ouxs otxarnrjpia r^ v.v ouxs d^euvs; e'yi'yvovxo.
Tö ett' epi od. xo eV i\).k elvat, gworf arf me atünet. Th. 4, 28 sxeXsuev
.. xb eVt a'fd; elvat e-i/etpetv , ubi v. Poppo-Stahl. Lys. 13, 58
xo y' btc' exstvov slvott Ijcu&t];. X. Cy. 1. 4, 12 aXXou xtvö? xo eVt as avcr/xir;
Sarai oeiaSat f^a; nach d. best, edd., s. Born. S. Ant. 889 tj^sT; ^dp
d-Yvol xouTtl xr,voE x/jv xoprjv. Eur. Ale. 666 xe&vrjxa y^P 8rj toutii <je. J. A.
1557 xal xoutt' l\i! euxu/eixe. Vgl. Hec. 514. Or. 1345, s. Herrn, ad
Vig. 860. Häufiger der Dativ, vgl. S. 501.
§ 439. 3) Mexa, mit.
Msxd (dafür äol., böot., kret. Tisod § 325, 6), mit, welches im
Althochd. zuweilen, sowie mid im Angelsächs. sehr häufig, auch mit dem
Akk. verbunden wird,1) entspricht dem deutschen mit sowohl in An-
sehung der Bedeutung als der Abstammung. Die Grundbedeutung ist
inmitten, mitten unter. Dieser Bedeutung entsprechend erscheint
[xsxd c. gen. u. c. dat. bei Homer nur bei Pluralen und kollektiven
Singularen: |xsxd axpatxw, mitten drin im Heere. Die Verbindung mit
dem Genetiv ist jüngeren Ursprungs (sie kommt bei Homer nur fünf mal
vor), hat aber allmählich nicht nur die Dativkonstruktion, der sie von
vornherein dem Sinne nach sehr nahe stand (fiExd Tpwat mitten drin unter
den Troern, vgl. § 426, 1 — jxsxd Tpwcov mitten drin im Bereich der
Troer, vgl. § 419, 2) vollständig verdrängt, sondern auch die Funktionen
von oüv mit übernommen und dadurch das Gebiet dieser Präposition
wesentlich eingeengt, vgl. § 431, Anm.2)
i) S. Graff a. a. 0. S. HOf. Grimm IV. S. 707 u. 770. — 2) S. Mommsen,
Beiträge zu der Lehre von den griech. Präpositionen, Berl. 1895.
506 Lehre von den Präpositionen. § 439.
I. Mit dem Genetive. 1) räumlich: inmitten, zusammen mit,
dann: in Verbindung, im Bunde mit. tc, 140 jaex* ojxwcuv . . ttive xat
7,38s. Vgl. x, 320. Eur. Hec. 209 vsxpwv [jixa x£t'crop.at. Ph. 1006 p.d
xov (jlet' aarptov Zvjva. S. Ant. 73 cpt'Xrj fisr' autou X£t'jo|xoti. Isoer. 9, 15
(Ataxö;) Etu« tjv |aet' dvftpwncuv, solange er unter den Menschen weilte.
PI. Civ. 359, e xaOrjdöat jxsxd xaTv aXXtov. Id. Crit. 46 , d e'-iOu^cu eycd-^e
£T:taxE']>aaöoti xoiv^ jaex« aou, Et xxX. Von einer gleichzeitigen Verbindung
zweier Handlungen: Th. 1, 6 dnoouvtsc Xtira {xsid xctj "pixvd*sa&at TjXst^avxo,
bei (gleichzeitig mit) den Leibesübungen. 5, 25 ;xsx' dvoxcuyr]; ou ßsßaioy
IßXanTov dXXT]Xou;, bei (unter dem Fortbestande) einer nicht festen Waffen-
ruhe. PL Phaedr. 255, b oxav TcXr^td!^ [xsxd xou «TrrEjftat s'v 7t>|j.vajiot;,
wenn er sich ihm nähert, indem er ihn zugleich berührt. Nach einem
Substantive lässt sich jxExd oft durch xat auflösen, indem es die enge
Verbindung mit dem vorangehenden Substantive ausdrückt.1) S. Ph. 298
a-rrpr) u'jpb? fXExa, Obdach nebst Feuer. Th. 7, 71 oXocp-jp^w jAExd ßof(?
£yptuvTo, laute Wehklagen. PL Phaedr. 253, e (tir-o?) ixdjxqt jxexgc xsv-
xpwv [AOfi; UTrEt'xtüv. d tijayj; IpavTTfi p.Exd soxppoaüvr,? xe xal atöou;. Im
Bunde mit, auf Seiten jemandes: N, 700 ijlet« Botwxcuv Ifxctyovxo (hier
vielleicht noch rein örtlich: inmitten). Th. 1, 18 Actxscatjxövtoi xat
'A&TjvaTot iTToXE[j.rj3av [xstä xtuv ;u|x[xdya)v irpo; dXXr^Xou;. Dem. 9, 24 jxExa
tiov TjOtxr^Evcov rioX£[XEtv. Th. 3, 56 £v ixEtvta xto xatpü> otos |iet' auxoo
Y]7av, a£> e/ws partibus st ab ant. Eur. Hei. 889 |xe9' "Hpa? ataaa aov adxjto
ßiov. Th. 8, 73 YirspßoXov droxtEivooat jjisxd Xapjxt'vo'j „i. e. Xapfu'voo
auxot; ;'jjjiTTpd;o(vro« xat suvsp-'Tjjavxo;" Ae. Port. „Msxd xtvoc fieri dicuntur,
quae alicuius voluntate, auxilio et consilio fiunt. Th. 3, 66. 5, 29, 82.
6, 28. 79." Duk. "EnsjÖat fxsxd tivo; b. d. Att. PL civ. 467, e jw&rj-
aovxat [xetä :rpsaß'jxEpa>v fjEfxövtuv E-6[x£vot, sich haltend an den älteren
Führern, s. Stall b., versch. von E-sjOat jxExd xtva u. auv xivt.2). Auch
= neben, außer. Th. 2, 15 -/evo^evo; [AExd xou £uvexou xal ouvaxo:, in
Verbindung mit der Einsicht auch tapfer; p.Exa xou c. Inf. praeterquam
quod Th. 6, 65. Dem. 5, 5. — 2) bildlich: a) zur Angabe der be-
gleitenden Umstände. Auch hier findet dieselbe Anschauung statt.
Th. 1, 18 [Asxä xtvoüvtov xd; [xEXsra? uoio6[aevoi d. h. mit Gefahren ver-
bunden, unter Gefahren. 6, 28 d-faX^axtüv rspuoTrat xtve; ujtö vsioxEpar/
|xsxd uaiSid; xal otvou ^E^Ev^fiEvat, in Rausch und jugendlichem Übermut.
5, 69 fAExd xoTv tcoXeplixwv vöfxcov, unter Gesang ihrer kriegerischen Weisen.
X. Comm. 3. 5, 8 jast' dpExrj; ttpcdteusiv, im Bunde mit der Tugend. An.
2. 6, 18 xoutüjv ouSev dv dfXoi xtdafrat (XEtd dötxt'a;, dXXd auv xtu otxauo
xal xaXw (üeto 8stv xouxcov xu-^dvEtv. Conv. 1, 1 IjjloI Soxei xtov xaXwv
i) Vgl. St all bäum ad PI. Phaedr. 276, c. — 2) Mehr Beisp. b. Lobeck
ad Phryn. p. 353 sq. Note f).
§ 439. Mexd, mit. 507
xa-j'ot&tüv dvopcuv ep^a ou fiovov xd [xexd sitouot}; Tipaxxöjj-sva a^tojjLVTjixöveuTa
elvat, dXXd xai xd £v xaT? -atototT;. Antiph. 5, 71 ciqaööv £m p.exa xou ypovou
ßa(iavi£etv xd -päyfiaxa, mit der Zeit, d. h. indem man bei der Prüfung
gleichsam die Zeit zum Bundesgenossen nimmt. Lycurg. 124 xo jxexd
ttoXXcüv Trapdosr/fxdxwv oiodaxsiv potoi'av ujaTv xr,v xpt'atv xa9i3xr(ai, unter An-
führung vieler Beispiele. Dem. 3, 3 p.Exd Trappr^ata? TioiEiaftat X070UC
8, 21. 8, 13 |i.sxi tiXeitttj; Tjauyta; ai;av&', oaa ßouXsxat, Ot'XinTioi oiotxTjjsxat.
9, 74 up.iv 01 irpo^ovot xouxo xo 7£pa; ixxr^avxo xoi xaxIXtTrov fiExd 7roXX(JiIv
xai [leYaXtov xivoüvtov. — b) zur Angabe der Gemäss h ei t, in gleicher
Auffassung: [xexa xcov vouwv, den Gesetzen gemäss, eigtl.: im Bunde,
in Übereinstimmung mit. Th. 3, 82 ou [xexd x<ov xsijxevcuv vojacdv wcpsXi'a
ai xoiauxai £uvooot (-qaav), dXXd rcapd xou; xadsaxu>xa<; TiXeove^'a. Isoer. 6, 66
xou? vÖjaous, p.s& (ov ofxouvxs? Eu6at|xovsjxaxoi xaüv EXXrjveov «aav. PI. Ap.
32, C [xexa xou vojaou xal xou Sixaiou io[i.r(v jjidXXov jjie osiv otaxivouvEusiv tj
p.eö' upLtov Ysvejöai. PI. oft jxexä XÖ700, der Vernunft gemäss. Dem. 2, 4
jxex' dXYjHeta; axorcEiaÖat.
II. Mit dem (lokativischen) Dative nur poetisch u. vorzugsweise
episch, seit, bei anderen Dichtern : a) zur Angabe einer bloss räumlichen
Verbindung: inmitten, unter, zwischen; in der Regel in Ver-
bindung mit dem Plurale od. mit dem Singulare von Sammelnamen, u.
zwar von Personen od. persönlich gedachten Dingen, von den Teilen
oder Gliedern belebter Wesen (s. Passow u. Mommsen a. a. 0. p. 45).
A, 64 Oj; ExXtOp OX£ |XEV X£ JXEXd TTptüTOlJt CpävEUX£V, | C./.XoXE 6 lv TTUJxdxOUt
xsXsücov. Fl, 15 £(bsi . . n^Xsü? [xsxd Mupjxioövsaatv. So |xex dttavdxoi?, |xsx' a7opr1,
in der Versammlung, jxExd axpatco. N, 668 \xtxa vrjuai. 7, 91 fxexa xüfj.aatv.
0, 118 xsiffSai 6}xou vExusaai [xe9' a"|iaxt xal xoviTjatv, mitten in Blut und
Staubwolken. Ferner: [iexa yspsi (auch S. Ph. 1110 jxsxd yspaiv taywv),
Ttoast, 7£vuaat, 7aix<pT]XfJ!3t (in der Mitte), zwischen. A, 245 ouo' dpa
xt; acpt (XExd cppssi 7i7vsxai dXxr;. Hs. SC. 28 aXXrjv jjlyJtiv ucpaive p.Exd cppsaiv,
im Geiste. Pind. 0. 2, 29 Xs^ovxt 8' £v xai daXdasa | [xsxd xöpaut N^p-^o;
dXiai? ßioxov dcp&ixov | 'Ivoi XExdyftat. Eur. Hec. 355 ÖE<7i:oiva tjv | 7uvat£i
T:apÖEvot? x' dnößXEuxo; fxlta. Rein räumlich auch ß, 148 ditsxovxo fj.sxd
-voifj; dv£fxoto u. W, 367 yaixat 6' ippwovro [xexa rvoi^; dvsfxoto, in, unter
den Hauchen des Windes (wofür sonst äjj.a tiv. d.). — b) Zur Angabe
eines Hinzukommens: zusamt, dazu; [j.Exd m. Dat. ist in diesem Falle
proleptisch gebraucht, wie iv in ßdXXEiv £v xovi't^i u. a. (vgl. § 447, A.).
T, 188 I7«jjv . . fXExd xoicitv IXi/ßrp, vgl. 1, 335, zu ihnen (eigtl. unter
ihnen) wurde auch ich gezählt, x, 204 ot/a Tidvxa; rjpt'O^Eov, dpyov 6e jaex'
dfjL^oxEpotatv oTiaaja, unter beiden Haufen, d. i. zu beiden.
III. Mit dem Akkusat ive: 1) räumlich (nur poet., besonders
episch): a) zur Angabe einer Richtung od. Bewegung a) mitten
hinein: f, 264 ixovxo jjisxd Tpwa; xal 'A/aioü«, kamen in die Mitte der
508 Lehre von den Präpositionen. § 439.
Tr. u. A. P, 460 dt'asiov wjx' aqu-tö; jxexa y^va;, mitten unter die Gänse.
E, 804 (t^u&e) I; 6^ß«; TtoXea; jxsxa Ka6|xstü)va;. S, 21 jxe&' ojxtXov tot.
E, 573 vcxpou; spusav jxexa Xaov 'Ayattuv. Selten von Sachen. Z, 511 ^t[xcpa
4 ^ouva cpepei jxsxd t' Tj&sa xat vojxöv ?tctuo>v. B, 376 o? jxs jxsx' d-p^xTüu?
Iptoa; xal veixsa ßdXXet, mitten hinein in Streit. — ß) nach etwas hin,
in freundlichem und feindlichem Sinne. <f> 83 tojxev jxexa 7iatö' e'jxov, zu
meinem Sohne. E, 614 aX\d i jxotpa | yj' i-txoupYjUovxa jxetgc nptajxöv xe
xat ula;. £, 115 acpatpav Ijieit' sppi^s jxex' dfxcptTcoXov ßaatXeta. Z, 21 ßrj os
jxex' AtJTTTjKov xai n^oaaov. W, 391 rj 6e jxex AojxyjXoo utov xoxsooua ßsßYjXEt.
— 7) oft mit finalem Neben sinne: a, 184 ttXeIv jxexa yaXxöv, nach
Erz, d. i. um Erz zu holen, tc, 151 xax' dc^poo; | 7iXd££a0ai jxet' Ixeivov,
nach jenem (um ihn aufzusuchen). K, 73 auxdp 6 ß-rj p' tEvai jxExa Nsaxopa
(um ihn zu holen), ß, 308 jxexqc Traxpö? dxoo^v, der Kunde nach (um
Kunde zu erlangen). Hymn. Cer. 106 ipyöjxevat jx£i)' uocop." Eur. Ale. 67
Eupus<o; TTEjx<j;avxo; titTCEtov jxsxa | oyjrjjxa, vgl. 483. — 8) hinter etwas
her, nach, o, 147 xou- 8s jxsx' 'AxpEtoYj; exie, hinter diesen her. N, 492
Xaol ei:ov}}' ü>;e( te jxsxd xxt'Xov ejeexo jxf]Xa, hinter dem Leitbocke her.
7, 30 6 6' EKEtxa |ast t/vta ßatvs Oeoio. Vgl. 2, 321. C, 260. <p, 190. —
b) zur Angabe einer räumlichen Verbreitung. B, 143 xoTji ok Öujxov
eVi axYjHsjatv optvsv | 7taat jxsxa ttXyjÖov, mitten durch die Menge, vgl.
Nägelsbach. 1,54 xat ßouX^ jxsxä Tidvra? ujxY^Xixac IitXeo aptsxoc, zwischen,
unter allen umher, vgl. v., 419. Hierher gehört vielleicht die auch in
Prosa übliche Redensart jxsxd /s^pa; e/eiv, zwischen, unter den Händen
haben, oecupatum esse in aliquot re. Hdt. 7, 16 taoTifjv xfjv arpa-r^ctalr^
xai xo xapxa (quam maxime) etyojxev jxsxa ysfpa;. Th. 1, 138. X. Ag.
2, 14 s^ysiptöia, xä jxiv yajxat, xä 6' iv awjxast, xa 0' Ixt [xETa ystpa?. — 2) Die
räumliche Aufeinanderfolge wird alsdann auf die der Zeit, des Wertes
oder Ranges und anderer Verhältnisse übertragen: a) seeundum, nach,
insbesondere in Verbindung mit einem Superlative, als: B; 674 xdXXtaxo;
jxexa rirjXetu>va, nach, nächst. 0, 652 01 xaxd oyJjxov dpujxsuouai jxed' Yjjxla;.
Hdt. 4, 53 Ttoxajxo; 1x6715x0; jxexa 'lrrpov. 49 Ijyaxot jxexa KiivYjTa? otxeouji,
■post Ct/nesios. X. Cy. 7. 2, 11 rcöXtv s'/etv xyjv TrXouatcoxdxYjv e*v xrj 'Aat'a
[XEXa BaßüXtova. Aesch. S. 1066 jxsxd 701p jxdxapa; . . o8e KaojxEt'cov rtpozz
röXtv [xt] 'vaxpairrjvat. — b) temporal: nach, als: jxsxd xaoxa, nach-
her. PI. Prot. 311, b fxexa xaoxa dvasxdvxs; Trept^jxev. Th. 2, 68 jxsxa
xa Tpuuxa. Mefr' f^epav nach Tagesanbruch, bei Tage, z. B. X. Conim.
3. 11, 8. An. 4. 6, 12. 7. 3, 37. PI. Phaedr. 251, e oüxs vjxxö; oute
jxeö' fjfxepav.1) Hymn. Merc. 326 y^eps&ovxo (xexa ypuaödpovov rtu>. A, 227
fxexa xXeo; ixex' 'Ayatwv, post niintium de Achaeis aeeeptum. Vgl. N, 364.
PI. leg. 746, d jxsxa xr)v oo;av xr]; xojv ouOExa (xepwv otavojx^c, nachdem wir die
») Vgl. Lob eck Paralip. p. 62.
§ 440. Ilapd, bei und rpoc, vor. 509
Ansicht gewonnen haben, dass der Staat in zwölf Teile geteilt werden
müsse. 794, c [xexd töv e;ext] xal x/jv ecstiv oiaxpivsaftw 7}or) to -yevoc Exaxepcuv,
postquam puer vel puella sexennis f actus est.1) Th. 3, 68 xaxd ta?
TraXaid; Flausaviou piexa xov MtjSov airovSa?. Nicht selten tritt ein Partizip
hinzu: Hdt. 1, 34 jxexa SoXcova ofyopievov, nach Solons Weggange. Vgl.
6, 98. — 3) zur Angabe der Gemässheit, gewissermassen eines ethi-
schen Nachfolgens. 0, 52 tw xe Iloaeiodcov . . atya (letaaipl^eis vöov
;a.£Ta aöv xal Ijxov xrjp, nach deinem und meinem Sinne.
§ 440. 4) flapa, bei, und tt p 6 s , vor.
Die Präpositionen Trapd und Trpo? sind in ihrer Bedeutung einander
nah verwandt, indem Trapd die Nähe, -pö; die Gegenwart der
Dinge bezeichnet, unterscheiden sich aber dadurch von einander, dass
Trapd mehr von räumlichen und äusseren Beziehungen, Trpo; dagegen mehr
von kausalen und inneren, von Thätigkeitsbeziehungen gebraucht wird.
Am schärfsten tritt der angegebene Unterschied beim Genetive hervor,
wo Tiapa mehr ein räumliches und äusseres, Trp6« ein thätiges Ausgehen,
eine Kraftäusserung bezeichnet.
a. Ilapd, bei.2)
riapa [ep. :iapa( § 325, 8, lat. por in portendere, porrigere),
Grundbedeutung: Nähe der Dinge, bei, neben.
I. Mit dem (ablativisclien) Genetive. — 1) räumlich bei den
Verben des Gehens und Kommens zur Angabe einer Entfernung aus der
Nähe einer Person, poet. auch einer Sache, als: IXÖetv Trapd xivoc, wie das
Franz. de chez (= casa) quelqu'un. A, 1 r(ojc 6' ix Xs^ewv icap' d^auoi»
Ttöuivoto | (Jjpv'JTO, von der Seite des T. A, 190 cpdj-yavov . . Epuaad[jt.evos
Trapd (x^pou, von der Seite weg. A, 468 TrÄeupd, xd ot xü^avxi Trap' daraoo?
i$£<padvi}y], vom Schilde her. X. Oec. 4, 18 ~apd ptiv Kupou ouoel; Xifexai
auxojJioX^aat Trpo? ßaatXsa, Trapa 61 ßaatXIcuc TroXXai piüpidosc Trpö; Kupov, vgl.
An. 1. 9, 29. In der Dichtersprache wird Tcapd c.g. bisweilen gebraucht,
wo man Trapd c. d. erwarten sollte, wie der Grieche auch sonst oft das,
was an einem Orte geschieht, als von einem Orte ausgehend auffasst.
0, 5 e-j-pexo 6e Zeus • • Trapd ^puso&povou HpT)?. S. Ant. 966 Trapa öe
xuavEiuv aTnXdocDv | dxxal Boanöptai „unmittelbar von . . an, unweit der
schwarzen Felsen". 1123 Orjßav | vaiexdcuv uap' u^paüv | 'lapnrjvou (ki&ptuv.
Auffallender Pind. P. 10, 62 cppovxioa xav Trap uoSö; st. des gewöhnl.
iv Tiocn'v od. auch rrpoc tcocu'v, die Sorge, die ausgeht von dem vor den
Füssen Liegenden, d. h. von dem Gegenwärtigen, vgl. Ar. Av. 66 IpoZ
xd Tcpöc ttoSwv. 2) kausal u. bildlich zur Angabe des Urhebers:
>) Vgl. St all bäum ad PI. leg. Vol. II, p. 84 sq. — 2) S. R au, de prae-
positionis Trapd usu, in Curtius Stud. III, S. 1 ff.
510 Lehre von den Präpositionen. § 440.
a) fast noch rein räumlich: Hdt. 8, 140 df-feXir] tjxei Trapa ßaaiXeo<;. So
wird regelmässig von Abgesandten Trapd (nicht Trpo;) gebraucht, als:
Tcefxcpb-^vai Trapd xivo; schon bei Hom., «775X01, TrpEaßeti; Trapd xtvo;, aY7sXXeiv
Trapd xivo?, xd Trapd xivo«, jemandes Aufträge, Befehle u. s. w. ; ß) zur
Angabe einer Vermittelung (per). PI. civ. 461, e Sei 8tj xo jxsxa xoüxo
ßsßaiti)3aa8ai Trapd xoü X670Ü. Gorg. 489 , a (iva) ßeßaiu) au>fj.ai tj5t) Trapd
oou „ut hoc per te confirmem", ubi v. Stallb. Vgl. Symp. 199, b.
7) bei den Verben des Empfangens, Erlangens, Erkennens,
Hörens, als: X. An. 3. 4, 8 Trapd Mrjocuv xyjv dpyrjv sXdp.ßavov Uipaai.
Dem. 9, 38 Trpiaaöat Trapd xtvo;. 6, 26 dxoüaavxs; TroXXoü? EXEpou; X670U;
Trapa xeov Trpeaßecuv. X. Comm. 1. 2, 50 |xav9dv£iv Trapa xu>v ETriaxaitEvcuv.
Hdt. 2, 104 6|j.oXo7£ou5i rap' AfyuTrxuov {AsiAaörjXEvai. So: Dem. 8, 75 xa
|j.£v Ip7a Trap' üfioüv aüxtuv ^yjxeixe, xa 6s ßsXxuxa littoxriixTj Xs^feiv Trapa xou
Traptovxo; (apud oratorem). Ferner eüptr/.etv xt -ap' Eauxoü Lycurg. 80
(ex se], ex ingenio suo), ubi v. Maetzner. Isoer. 15, 223 d Trapd xrj;
auxoü cfüssio; ETri'axaxat. 9, 36 oüxoi (ot Tronr(xai) Tiap' aüxtov xatva; (xaöooou;)
auvxifosaatv. Seltener von Sachen. Hdt. 7, 183 xaüxa ot 'EXXtjve; iruv-
öävovxai Trapd. Tiupawv, ubi v. Valken. Antiph. 1, 6 ev oT; aoxui l;ou3i'a
t,v aaepw; sfÖEvai , uapa xrj? ßaaävou, ubi v. Maetzn. 6) bei Passiven
und Intransitiven statt Giro, wenn angezeigt werden soll, dass die
Handlung aus der unmittelbaren Nähe, aus den Mitteln, dem Vermögen
jemandes herrühre in materieller oder geistiger Hinsicht (vgl. d. oben
angeführte ir£[j/f9rjvat Trapd xivo;). Isoer. 4, 26 xa Trapd xrj; xöy/]; Stopr,-
ftivxa. Vgl. PI. Phaedr. 245, b. X. Comm. 1. 6, 14 oV-peXeisfrai Trapd xtvo?. PI.
Symp. 175, e oTjAai 7ap |ae Trapa aoü aocpt'a; TrXYjpcuö^asaftai. X. Cy. 6. 1, 30
yjsav aüxio xdfxrjXoi TroXXal Trapa xtov cpi'Xcuv auv£iXs7|j.lvai, aus den Mitteln der
Freunde. 6. 1, 42 xd 7rapd aoü Xs7Ö|X£va. Vgl. PI. Hipp. maj. 281, b. X. Cy. 5.
5, 20 xoüx' au Trapd aoü stuosixv'ji&u), argumentis e mente tua petitis. An.
1. 9, 1 -apd irdvxiuv 6|j.oXo7etxai, wird allerseits zugestanden. Vgl. Lys. 30, 12.
PI. Hipp. maj. 301, d Trapd aoü dvsStody&TjjiEv. X. Comm. 1. 3, 4 xd. Trapd xeov
Oeojv ar)|xatv6fj.svot. Vgl. Cy. 1. 6, 2. e) bei den Verben des Gebens u. a.
irap' iauxoü, von sich, d. h. aus seinen eigenen Mitteln. Hdt. 8, 5 Trap' ewjxoü
oiooü;. 7, 29 ~ap' i|A£iouxoui. 106 Sid xoüxo or\ 01 xa oaüpa Tr£|XTrexat irapa
xoü ßaJtXsüovxoc; aiel iv Uip^r^i. Dem. 18, 202 -apd Orjßaiiov xoüx' av
djixsvojc eooöt) x9) TröXst. 2, 4 jx^av 7S7evT)[AEvov ooyl Trap' aüxoü, aus eigener
Kraft. 0 vom Besitzer oder Urheber, von dem etwas ausgeht oder
herrührt: Lycurg. 82 xyjv Trapd xcüv öeujv suvoiav. 15 xrjv Trap' üjjlojv xintopiav,
ubi v. Maetzner. 26 xtjv Trapd xeov Oeiuv ßor^Eiav. 130 6 Trapd xtov
TroXixojv cp6ßoc „metus, quem injiciunt cives" Maetzn. Dem. 4, 43 xd;
irapd xoü SsTvo; iXiu'öa;.
II. Mit dem (lokativischen) Dative. — 1) räumlich zur An-
gabe eines ruhigen Verweile ns in der Nähe einer Person, poet. auch
§ 440. riapa, bei. 51 1
einer Sache, als : tJv napä t<u ßasiXe?. A, 358 r,fj,Evr( iv ßevfteaaiv aXö;
rapä iraxpl flpovxi. X. Cy. 1. 2, 8 ou itapä |J.r)xpl jtxouvxat ol TtaToe;, dXXd
Ttapä xto oioasxdXio. Ol -apa xivt, die Leute in der Umgebung (im Hause,
Lande u. s. w.) jemds., x« Ttap' l]ioi, die Zustände bei mir. X. Comm.
2. 7, 4 -orspov Toü; r.apa cjot iXeuHepou; ot'ei [3eXxiouc elvat r, xou; Ttapä
K.£pd|j.a>vi ooüXous; Dem. 18, 19 7]v axpixo; xal 7iapd xouxoi; xal Ttapa toi;
aXXoi; arcasiv ept; xal xapa^r,* xauxa 6' 6p<ov 6 (iH'Xirtiro; toi; Ttap' sxdaxot;
-poooxai? ypr^iiax avaXtaxtov Tidvxa; auvexpous. 287 xouxo iiöptov Ttap' EauxoTi
xal Tiap' ijxoi, uap' ufj.iv 6' ou. Ferner: Ttap' oivcu S. OR. 780 = lv
ofvcp, beim Weine, mfer pocida s. Erfurdt. Seltener sind Beispiele
wie T, 97 Setitvov IrtEttt' ei'Xovxo Tiap' oy&r^iv TtoxajAoio. S. Ant. 712 Ttapä
pst'&poi3i . . oja olvopwv oicsixei. X. An. 7. 2, 25 xä Ttapä OaXdxxr, yu>pta.
6. 2, 2 üjpjxiaavxo Ttapä xtj 'Ayspo'jstäoi XeppovTQato. — 2) Die räumliche
Grundauffassung ist auch in den übertragenen Ausdrücken meist noch
erkennbar: a) zur Angabe des Besitzers: X, 175 Tiap xeivotatv ifiöv -^epa;.
X. Comm. 3. 13, 3 xö -apa aal uocup. Cy. 3. 1, 19 xt,v Ttap' eauxw
S'jvajxiv. PI. civ. 364, b fidvxEi; 7tei'öo'J3iv du? irci Ttapä scpi'ai Suvajxi? ix
ösüiv -opt^o(x£VT). — Daher b) auch von dem, dem einer unterworfen ist.
X. An. 1. 5, 16 TtüV Ttapä ßastXsi ovttuv. Vgl. 4. 3, 29. 1. 4, 3 oicXixa;,
cdv IsxpaxTjYEi -apa Kupw = sub Cyro; — c) zur Angabe einer Rücksicht
auf das Urteil einer Person. Hdt. 3, 160 Ttapä Aapstoj xptffl, Judice
Dario. 1, 32 itap' djAoi, meo juaicio. 86 xoü? Ttapä acpiat auxoi3t ooxe-
ovxa? öXßi'o'j? sivou. Isae. 11, 38 av aicopot Trap ujxtv sivac oo;a>3iv. Vgl.
Dem. 29, 10. Isae. 7, 5 d;ious&ai -ap' ujaTv, ubi v. Schoemann.
Lycurg. 54 a otj xax£7vu>3xat jaev napa xiu oixatoxdxw aruvsSpüo . ., ojioXo-
7eixat 6e Ttapä xio orjfjuo xr,; [xe^isxtjc a£ia etvat xi|xtupi'a?, xoüxcuc ujjleT;
ivavxia 'jnrjcpieiadE} Dem. 2, 3 xojouuo öa'jjxaaxoxEpo; Ttapä Ttast vo;j.i*£xai
(6 OtXiitito;). Ähnlich xpt'vEtv u. a. -ap' Eauttu. PI. Theaet. 170, d xpivac
xt Ttapä aauxco. Dem. 19, 4 ei 3x£<yat3&E Tiap' tjfjuv aoxoi;. In den oben
angeführten passivischen Wendungen wäre auch b-6 c. gen. möglich,
aber in veränderter Auffassung: durch Trapd c. dat. wird nicht ausge-
drückt, dass die Handlung von einem vollzogen wird, sondern nur,
dass sie bei ihm, innerhalb seiner Sphäre vor sich geht. So auch z. B.
X. Cy. 1. 2, 15 oi av Ttai0£'j&ü>3i Ttapa xoi; 6r](xo3t'oi; SioasxdXoi; ])- Isoer.
4, 46 xoaauxrjv XajxßdvEi oöcav, cuaxe Ttapä Ttasiv ävdpä>Tcou dqaTcäsjöai. Ebenso
unterscheidet sich Ttapd c. dat. von uapa c. gen. Dem. 29, 21 xu^ovxa
jxe xtov Stxai'tDv Ttap' up.iv, bei euch, vor eurem Richterstuhle.
III. Mit dem Akkusative. — 1) räumlich a) zur Angabe eines
räumlichen Zieles, a) einer Richtung od. Bewegung in die Nähe
einer Person oder poet. (seit, pros.) einer Sache: zu, neben, bei
•) Vgl. Schoemann ad Isaeum 7. 5; Maetzner ad Lycurg. 3.
512 Lehre von den Präpositionen. § 440.
den Verben des Gehens, Kommens, Schickens (wie das altdeutsche bei
c. acc, als: ich gehe bei dich, auch das goth. bi wird sehr oft m.
d. Akk. verbunden, s. Grimm IV. S. 779). a, 284 eXös . . ^Trdpxrjvoe
rrxpd £avööv MsvsXaov. Hdt. 1, 36 drux6|XEvoi Trapa KpoTaov. 86 Tyjcqov
icapä K'jpov. X. An. 4. 3, 27 6 Xeiptsocpo; TrsjiTtEi Trapa Esvocpcovxa xoü;
7zs.lxa.axaz. A, 347 ?ttjv irapa vrjon; 'AyatuÜv, vgl. 0, 220. Vereinzelt X.
An. 2. 4, 17 icapd ttjv -/Icpupav Trexat, nach vielen und den besten edd.
st. im. Auch bei anderen Verben in der epischen Sprache häufig, in
Prosa seltener, z. B. des Setzens, Stellens: 6, 51 I? £a 9p6vou? e£ov-o
Trap' 'ATpetOTjv MsveXaov, neben M. hin. v, 122 xä jxsv ouv ~apd Tru&fiiv'
IXatrjc d&poa örjxav; des Treffens, Verwundens: A, 109 Trapa oo« iXaae
ci-fsi, neben dem Ohre hin. A, 525 ouxa 8e ooupl Trap' o[xcpaX6v. PI.
Tim. 88, e oüx iyftpöv Trap' ly&pöv xi9e[asvov . . , dcXXoc cpiXov Trapa cpi'Xov
xs&sv. Auf dieselbe räumliche Auffassung gehen auch Redensarten wie
-ap' oüosv xi'ösaöat, rrapd jxixpov Ti'Oeaöai u.a. zurück: neben das nichts,
neben das Geringfügige setzen, d. i. nichts, gering achten (vgl. e\ ooosvöc
uipei, oi' ouoevo? Tiotetjöat, zwischen, unter das nichts einreihen, ouöafxou
xi'ösaöai). Isoer. 5, 79 yprj [xy) xaracppoveiv xoo TrXr]ftoo; [XYjSe Trapa [xixpov
r^sTaftai x6 Trapa iraaiv euooxijxeTv. X. An. 6. 6, 11 Trap' oXqov Itcoiouvxo
x6v KXsavopov. S. OR. 983 xaüft' oxto | ~ap' ougev lau, paaxa x6v ßi'ov cpspei.
Ähnlich Hdt. 1, 120 Trapa ajxtxpa xcuv Xo-ficov ^puv evioi xeywpTjxe, sind auf
Unbedeutendes hinausgelaufen (eigtl. gleich neben das Unbedeutende,
schwächer als im folgenden: xeXecd? U aufteva; Epysxat, vgl. Diog. Laert.
2, 32 xö eu apysa&ai [juxpov jxev (jltj slva;, Trapa jnxpov 61). ß) einer
Richtung od. Bewegung bei einem Orte vorbei, neben hin,
neben vorbei, als: A, 166 oi oe Trap' "iXou (jf^a . ., Trap' IptvEÖv
s'ujsüovxo. X. Cy. 5. 2, 29 Trap' auxrjv xtjv BaßuXiova osi rraptevat. Dem.
25, 28 uiroouEi Trapa xauxa, daran vorbei, daneben weg. Hieraus haben
sich mannigfache ethische Ausdrücke entwickelt, als: Trapa fiotpav £, 509,
neben dem Schicklichen vorbei, d. h. wider, gegen das Schickliche, zdp
oüvapuv N, 787, wider, über Vermögen; nachhom. Ttapd 8ö£av, praeter
opinionem, uapa YvwfXYjv, wider Erwarten, wie Th. 3, 60. 6, 11, wider
Willen, wie Th. 3, 12, wider bessere Einsicht, wie Th. 4, 19 u. 1, 70
Trapa ouvajxiv xoX[j.r]xai xat irapa yvojjayjv xivouvsuxat. Ferner Trap £Xiri'oa, Trapa
cpüatv, irapa x6 61'xatov, irapa xouc opxou?. So oft Trapa xoü; vö|xou; U. dgl. iroisiv,
gegen die Gesetze handeln. (Der Gegensatz ist xaxd, als: xaxd jioTpav,
6üva|jLtv.) Hieraus hat sich ferner die Bedeutung ausser, praeter, ent-
wickelt. Dem. 20, 160 irapd irdvxa 6s xauxa ixstvo Ixi dxounaxs fxou,
neben, ausser dem allen. — b) zur Angabe einer räumlichen Er-
streckung in der Nähe eines Gegenstandes: neben hin. fx, 32 01
jjiev xoijxTQjavxo Trapa Trpu(jLvr;tjia vtjÖ;. Hdt. 9, 15 Trapa xov Ajcuttov , längs
des A. X. An. 1. 2, 13 t(v irapd xrjv 6oov xpTQVTj. Dem. 2, 22 [xs^dÄT]
§ 440. Ilaptf, bei. 513
p07iT), |i.aXXov o' oXov t] xuyr) irapa Tcdvx' iaxt xa tuv dv&pcb;riDv T:pd-fpiaxa,
längs aller menschlichen Angelegenheiten, bei, vgl. Sali. Cat. 8, 1 for-
tuna per omnia Immana potens. Daher überhaupt zur Angabe einer
unbestimmten Nähe 1). Hdt. 4, 87 ouxo; xaxeXei'cp&r] rapa x6v vr,6v.
X. Cy. 1. 4, 18 elitev aux« piveiv Trap' eauxov. Vgl. 4. 2, 23. An. 7.
1, 12 'Exeovixo; stax^xei ~apd xdc nuXa;. Isae. 8, 16 xa&7)|AEvot rcap' auxov.
— 2) temporal zur Angabe der Erstreckung in der Zeit2), indem
die Handlung neben der Zeit gleichsam parallellaufend gedacht wird
(erst nachhom.): während. Dem. 23, 182 Tiap' vjjiepav, im Laufe eines
Tages. Isoer. 3, 24 oixot pisv oXrfap^ouptivous, 7tapa 6e xov TtöXeptov ßaai-
Xe'jofxevouc. PI. Phaed. 116, d Tiapa Tidvxa xov ypovov. Vgl. Dem. 18, 10.
X. Comm. 2. 1, 2 zapa xf(v Ixeivou dpyrjv. llapa xrjv Tioatv, inter potandum,
rcap' olvov Plut. mor. p. 143, c. Ähnl. Eur. H. f. 682 f. Ch. xav cHpa-
xXeoo? xaXXivixov dei'aco Tiapa xe Bpopuov otvoö'oxav rcapä xe ylXuo? iirxaxovoo
jxoXkcxv, ubi v. Klotz. So auch von einzelnen wichtigen Zeitmomenten,
während welcher etwas geschieht, als: uap' auxov xov xi'vöuvov. Dem.
20, 41 Tiapa xoiouxov xatpov. 18, 13 (Set) xat; ix xujv v6[xa>v xifjuupiai? ~ap'
auxa xd6ix^u.axa yprjafrat, ubi v. Bremi. 15 epu-fwv xoü; Tiap' auxa xa
TrpaYJxaxa E'Xe-fyou;. 285 xov ipouvx' im. xoi; XExeXeuxrjxoai uapa auxa xa
uojxßavxa. Aeschin. 3, 170 tva [xtj Tiapa xa oeiva xa'. xoü; xivouvooc i^xa-
xaXiTiY] xov otjjaov, ubi v. Bremi. So rapa/pr]u.a u. in gleicher Bdtg.
rcapa irooa, e vestigio, S. Ph. 838. 'Hptipa nap' ^jxspav, ein Tag neben
dem andern, Tag um Tag. Antiph. 5, 72 [xr/a xot Y]|xepa Trap' fjjjipav
fqvofievrj -/vu)[j.riv ££ öpyr; jxexauxYJüai. Auch: einen Tag um den andern
(abwechselnd), altemis diebus Athen. 593, f. Ebenso das blosse 7iap'
r)[xipav Luc. d. d. 24, 2 xa tij; A^oa; xexva ~ap yjfjiipav exdxepo; iv oüpavco
xal iv Atoou eiai'v. Pind. P. 11, 63 7tap' apiap. Ähnlich tiXt^v xrapa
TuXr^v, Schlag um Schlag Ar. R. 643. — 3) kausal u. bildlich:
a) zur Angabe von einwirkenden Umständen, wie propter: parallel
mit etw. , daher vermöge3). Dem. 4, 11 ouoe ouxo; napd tt)v auxoü
piüjAYjv xojouxov e'TiTjücrjxai oaov Ttapd xrjv Yjjxsxepav dpiiXeiav (in gleichem
Schritte mit, entsprechend unserer Saumseligkeit ist seine Macht ge-
wachsen). 9, 2 oi) Trap' sv oüos 8uo eii xouxo xa izpaYjJLaxa dcptxxat, ubi v.
Bremi. 18, 239 etirep Iveoeyexo uapd xoüs Ttapövxa? xaipou;. Th. 1, 141
exasxo? oo rrapa xtjv eauxou djxIXeiav ol'exat ßXd<j;eiv. So: Tiapa xouxo, Trapo,
quapropter. — Daher b) zur Angabe der Abhängigkeit von etwas:
penes. X. Hipparch. 1, 5 TtoXXoT? tjotj yj aioxrjpta ::apd xouxo i^lvexo.
Isoer. 6, 52 oj[xoXo7eTxo Tiapa xoüxov -fsvea&ai xtjv acoxTjpiav auxoi;, in JlOC ilS
i) Vgl. Schoemann ad Isaeum 9, 22. Kühner ad Xen. An. 1. 8, 5. —
2) Vgl. Wolf ad Dem. Lept. p. 478 sq. ed. Bremi. — 3) Vgl. Fritzsche, quaest.
Lucian. p. 124 sq.
Kühners ausführt. Griech. Grammatik. II. T. 1. Abt. od
514 Lehre von den Präpositionen. § 440.
positam esse solidem. Dem. 18, 232 Trapä xouxo ^s-jove xä xüJv 'EXXtjvu^
(Cic. orat. § 8: in eo positas esse fortunas Graecorum), vgl. Di s sen
p. 390 sq. Lycurg. 63 o&öev <xv Trap' Iva avdptDTiov e^evsxo xouxuw, ubi v.
Maetzner. So Th. 4, 106 xtjv 'Htova Trapä vuxxa i^evexo XaßsTv, die
Einnahme hing von einer Nacht ab, per unam noctem stetit quin. 8, 33
~ccpä xouoyxov ^svexo auxco |xtj reptTrsaelv xoT; 'Adr(vat'oi!;, von einer solchen
Kleinigkeit hing für ihn das Entkommen ab. — c) Aus der Bedeutung
neben hat sich sodann die des Abstandes entwickelt: in einem
Abstände, einer Differenz von. So Th. 6, 37 Trapä xojouxov 7177(1x7x0),
in einem solchen (so grossen) Abstände urteile ich, d. i. so sehr weicht
mein Urteil ab. 3, 49 Trapä xoaouxov jj.e7 r{ MuxiXtjvy] tjXHe xtvouvou, in
einem solchen (so geringen) Abstände von der Gefahr (so nahe am Ab-
grunde) schritt M. dahin, so nahe kam es der Gefahr (der Gen. wie
bei £776«, Y)Xde wie in oiä cpiXi'a; tevat)- Vgl. 7, 2. Statt des Genetivs
steht öfter der Infinitiv: Isoer. 7, 6 Trapä fxixpöv rjX&ofiev icavopairooisd^vat,
wir kamen nahe daran, unterjocht zu werden, non multum afuit quin.
Vgl. 19, 22. Eur. Heracl. 295, ubi v. Pflugk. Th. 8, 76 (2d|io«) -ap'
IXdytaxo7 oy) TjXöe xo 'Adr^vatcuv xpäxo? X7J; flaXdaaT]; äcpEXsaftat, nou multuni
afuit quin eriperet. Mit rhetorischer Steigerung Aeschin. 3, 258 Trap'
ouoev [A£v f,Xöov a7roxxer7at, i;exr^pu;av 6s, nihil afuit quin interficerent.
Statt der unbestimmten Angaben (xtxpÖ7, iXayiuxov kann auch eine ge-
nauere Bezeichnung des Abstandes eintreten. Hdt. 9, 33 dbxeo™ Trs7xdedXov
Trapa ev TrdXaiafxa eopajxs vixav 'OXu[xniaöa (ubi v. Wesseling, Valcken.
et Baehr), im Abstände von einem Gange, bis auf einen Gang (ein Gang
fehlte am Siege). Ferner Dem. 23, 205 Kt'jxcava Trapä xpets jxsv äcpstaa7
^rjcpou? xo |A7) öa7aT(o £r)|Atü>aai, 7re7XYjX07xa oe xdXavx' i£E~pa£a7, mit einer
Differenz von drei Stimmen, d. i. mit drei Stimmen Mehrheit. 24, 138
-ap' 0X170»; '!/Ttcpou;, mit geringer Majorität. Vgl. Isae. 3, 37. PI. Ap. 36, a
Oaufxa^u) exax£p(D7 xu>7 <||rJcpa)7 xov 7E70voxa äpid|x6v ' ou 7ap (üÖjxt^ ouxü>
Trap' 6X1707 laeaOat, dXXd Trapä ttoXu. Eur. I. T. 871 Trap' öXt'707 äTricp^e?
oXEÖpov, knapp, nur um ein Haar entgingst du dem Verderben. Dagegen
Isoer. 8, 95 xauxrp (xrj7 7ioXtrewx7) £7 6X1710 ypovio saXsuaai xat Xudryvai Trapa
[itxpo7 Ittoi'yjsev, um ein Kleines, beinahe. Th. 7,71 cki Trap' 6X1707 rj 01E9EU707
r\ dcTrwXXuvxo, exiguo discrimine, sie waren nur um eine schmale Linie bald
von der Rettung, bald vom Untergänge entfernt. Th. 1, 29 hU-qaav 01
Kepxupatoi Trapä ttoXu , in grossem Abstände (von den andern), bei
weitem. Ar. PI. 445 OEt70xaxo7 Ip7ov Trapä ttoXu | EP71D7 ä:rd7Xü)v lp7aa6[j.£Öa.
— d) bei Vergleichungen. Hdt. 7, 20 cuaxs ixTjxe X07 AapEi'ou (sxoXov)
X07 sVi Sxüöa; Trapä xouxo7 (neben, im Vergleich zu diesem) fxrj6i7a <pai7£Ji)ai.
PI. Phaedr. 236, d 7EX0T0; E30|i.ai Trap' a7adÖ7 Tro!Y)xf(v auToay£Otd»(juv Trspi
XW7 auxu)7. Civ. 348, a av d7XtxaxaxEi7a7xs; \v(ui\xe.v autio X6707 Trapä X670V.
Oft bei Verben des Prüfens, Untersuchens u. ähnl. Dem. 18, 265 E,csxa707
§ 441. lipo;, vor, bei. 515
xoi'vuv Tiap' aWr^n xx so! xdfiot ßsßtiofJiEva. PI. civ. 550, a optov xd £7:1x7;-
oEÜ|Arca outoü eY/üOev -otpd xo: tiuv aXXwv. Nach Komparativen und kom-
parativischen Ausdrücken, wie ciXXo;, sxEpo;, oid^opo;. *) Th. 4, 6 vetpaiv
fjLEt^cüv -apä -CTjv xaÖESXTjxiuxv tupav i-i'sas xo JxpdxE'j|j.a, im Vergleich ZU.
1, 23 fjXiou e'xXetyet« -oxvöxspai rapa tot Ix xo^ irptv ypövoo jj.vt]|j.o-
v£'j6|aevo(. PI. Phaed. 93, a ouoe jjitjV ttoieTv Tt ouoe ti ~dr/Eiv aXXo rrap'
a dv Ixeiva r( ttoitj r, Tiar/r,. Vgl. X. Hell. 1. 5, 5. PI. leg. 754, e £dv
xi; Exspov cpaivrjtai ti Ttapa xx -j-s-j'pxiJt.iASvx xexTKjjxevo?, or([xüJtov Isxu) to
xgiouxov anav. Gorg. 507, a oux syu) ~apd xxuxx xXXa tpdvai. Oft mit
der Nebenbeziehung des Vorzuges, praeter. X. Comm. 1. 4, 14 itapa
xx xXXx J^ula (uJTuep &soi oi xvöpcu-ot ßioxsüousi, in Vergleich mit, vor
den übrigen Geschöpfen. 4. 4, 1 Tixpd xou; aXXoo; eutocxtcov. Ag. 5, 3.
§ 441. b. lipo;, vor, bei.
ripö; [episch Ttpott, daneben t:oti; ebenso böot., thessal., dor. jcoti,
arkad. u. kypr. rrö;, § 325, 7; sanskr. prati, daneben altpers. pati),
bezeichnet die Gegenwart der Dinge: angesichts, bei, vor.
I. Mit dem (ablativischen) Genetive. — 1) räumlich zur An-
gabe einer Bewegung von der Gegenwart, dem Angesichte
eines Gegenstandes her, nur selten: ft, 29 xXcdjaevo; ixet' ijxöv 6w | ^e
-pö; TjOUov tj £J7rspio)V avöptüitcov. S. Ant. 1038 £|X7toXxx£ xöv :;p6; ^OtpOECUV
r/EXTpov, von S. her (wo jedoch Blaydes u. a. xxtto schreiben). Sehr
häufig aber von der Lage der Orte. Hdt. 3, 101 ofoeooat zpo? vöxou
dvE[j.ou. 102 Trpö; ßoplou dvEjxou. 107 npö; |j.saxfAßpnr]s Is^aTY] 'Apotßirj Iuti (wie
auch der Lat. sagen kann: ab Oriente st. ad orientem versus). K, 428 ff.
-pö; fxsv dXö; Kaps; . ., r.pbc, öujjißpif]; 6° IXayov (stationem sortiti sunt)
Auxtot, auf der Meeresseite, nach dem Meere zu. X, 198 «uro; os -ort
-töXio; ttetet' at£t, «f/ urbem versus. Hdt. 2, 154 Etat ouxot oi ywpot Tcpo;
{Jx^dsar;? oXfyov Ivspös Bö'jßdsxio;. X. An. 2. 2,4 ETceaÖE xa utto^Üyioc
e/ovxe? ~poc tou 7:oxa[j.ou. 4. 3, 26 tous Xoyaqou? ~pö; xojv Kapoouycuv
ievai. 1. 10, 3 excpeufet Tipö; tov 'EXXfjViuv, auf der Seite der Griechen.
Hdt. 2, 30 cpuXxxat xaxEaxT]aav Iv xe EXscpavxtvTj TcöXt upö; AldiWcov xal £v
Aätpvr^t irpö? 'Apaßt'wv, gegen die Äthiopen (du cöte des Ethiopiens). Der
Deutsche, von dem entgegengesetzten Standpunkte, d. h. von sich
selbst, ausgehend, sagt: gegen Morgen u. s. f., wie ad orientem
versus. Auf gleiche Weise kann auch der Grieche statt des Genetivs
den Akkusativ anwenden, als: Iftvo? oixTjfievov rrpö; itüj xe xxi rjXiou dva-
xoXd? Hdt. 1, 201. -pö? ßopsr,v xe xai votov 2, 149. Zuweilen finden
sich auch beide Konstruktionen vereinigt. Ibid. 121 xöv jxev .xpö; ßopsco
i) Vgl. Stallbaum ad PI. Phil. 21, d.
33*
516 Lehre von den Präpositionen. § 441.
erretoxa, xov ok ~p6; vöxov („Die zwiefache Konstruktion beruht auf der
Vorstellung, dass der Beschauer am Ende einer von Norden her über
die Statue auf ihn zulaufenden Linie steht, und dass diese Richtungs-
linie über den Standpunkt des Beschauers nach der entgegengesetzten
Seite verlängert über die andere Statue nach Süden hin läuft", Stein).
Ebenso 7, 126 ouxe xö ~po; xrjv Trjto xou Nlaxou t'öoi tt? <zv Xeovxa , ouxe
-pöc ko-ipriz xou 'A/eXcijou u. 7, 55. Auf derselben Anschauung beruhen
Ausdrucksweisen wie Hdt. 8, 22 -po? rjjxetuv 71'veade, tretet auf unsere
Seite. Antiph. tetr. 2, ß, 2 f, [xiv 66£a xcuv -pay&evxtuv -po; xcuv Xs^etv
ouvaiiivcuv Isxi'v , yj 6s dXyj&eta zpo; xcuv ot'xaia xai outa Trpaaaovxcuv, ist auf
der Seite der Redegewandten. Vgl. auch e). — 2) kausal u. bild-
lich zur Angabe einer einwirkenden Gegenwart, einer Ursache,
Veranlassung, des Urhebers, überhaupt eines Thätigen: a) von
der Abstammung, als: 01 rpö; atjxaxo« Blutsverwandte, S. Ai. 13Ö5.
El. 1125. Hdt. 7, 99 -'Ivo; £; c AXcx7.pvY]a50u xd Trpö; raxpöc, t« |Arjxpödev
o£ Kpyjaaa, von väterlicher, mütterlicher Seite. Vgl. Aeschin. 3, 169. —
b) von einer Person oder Sache, der etwas eigentümlich ist, aus deren
Wesen oder Gewohnheit etwas hervorgeht. Aesch. Ag. 592 f xapxa -po;
•yuvatxö? (sc. Ijxi'v) ai'peaöat xeap, es ist Weiber Art. 1636 xö -yap ooXcusai
-pö? -[uvaixo' *iv <J*^p«w!:. Hdt. 5, 12 ouxe Ilepaixa rjv oyxs Auoia xd ::oieuLieva
ix xy)S Yuvaixo?, ouxe ~po; xcuv Ix xrj; AatTjs ouöaixcuv. X. An. 1. 2, 11 ou
■yap 7)v ~pö; xou Kupoo xpör:ou I/ovxa iitj d-oötoövai. Comm. 2. 3, 15 axo~a
Xryet; xai ouoajxco; rpo; aou, fe"6a convenientia, s. Kühners Bern. S. § 418,
A. 2. — c) von einer Person, von deren Standpunkte aus etwas betrachtet
wird. Th. 1, 71 optpitEv «v aoixov ouöev ouxe -pö; decuv ouxe -po; dvftpcu-cuv,
vor Göttern und Menschen, e judicio deornm. X. An. 2. 5, 20 0; ixovo;
jxsv -p6; decuv djeßrj;, jxgvo; 6e -p6; dvöpcu-cuv ataypö?, in den Augen der
Götter und Menschen. Vgl. 1. 6, 6. 5. 7, 12. Hipparch. 1, 22 -oXÜ iau
-po? xrj; ttoXccdc eu6o£öxepov xtJ xtj; cpuXrj? XafjL-poxrjxi xexosfJLTjattai tj jxövov
xrj eaoxcuv axoXrj *). — d) vom Ausgangspunkte und Urheber:
seitens: a) bei dxoueiv und dergleichen Verben, vgl. § 417, Anm. 9, a; —
ß) bei Begriffen des Empfangens, Intransitiven und Passiven, schon bei
Hom., häufig bei Hdt., auch bei den Attikern nicht selten. A, 160
xtitTjv dpvittevot MeveXdco . . irpö; Tpcucuv. X, 302 xijxyjv upö; Zyjvoc l'yovxe;.
Hdt. 2, 139 iva xaxöv xi ~pö; ftecuv Y] rcpö; dv&pcuTrcuv Xdßoi. 4, 144 ein«;
xoöe e'rto; iXinexo dftdvaxov fAvrjtnrjv rpo; 'EXXrja-ovxicuv, gloriam ab Helles-
pontiis omni tempore celebratam. 7, 5 axpaxrjXdxee eVi xd; 'ABrjvai;, fva
Xö^oc ae lyrt rcpös dv&ptuirtov d^adö;, ut laudere ab liominibus (apud
homines). 139 -vcöjxrjv £iu<p&ovov irpo; xcuv 7rXe6va>v, sententiam in invidia
od. oefo'o habitam a plerisque. X. An. 7. 6, 33 lycov Ircaivov t:oXüv xrpo?
1) Vgl. P 0 p p 0 ad Thuc. P. III. Vol. 1 . p. 395 sq. Kühne r ad Xen. An. 1 . 6, 6.
§ 441. lipo?, vor, bei. 517
Ufiuüv dc;re7:opEuöfjur)v. Vgl. 2. 3, 18. A, 831 TO je rpoxi cpaaiv 'AyiXXrjo?
OEOtodydat. Hdt. 1, 61 dxijjiouEjdai upö? nsuiarpocTou. 73 xauxa 7rpo?
Kua£dpsu> -aöövie;. X. An. 1. 9, 20 (Kupo;) öfioXo-yEixai Trpos nävxwv
xpdxiaxoc orj ^eveaöai üepaireüetv (cpiXoo;). Oec. 4, 2 at ßavauaixai xaXoü-
fj.eva! doocoovTai — pöc xtov uöXewv. 6, 17 Iayö|jt.ayov Tipö; rdvxtov xaXöv xe
xd-yaftov £i:ovofAa£ö|AEvov. 10 (eooxei) EÜoo£oxdxY) eivai 7ipo; x<ov uöXecov auxr)
y] ßtoxsi'a, ubi v. Breitenb. PI. Menex. 244, c 'EXXtjji 7ipö« dXX^Xcov
öouXoujxevoi?. — Daher e) auch von dem, in dessen Namen, auf dessen
Geheiss, zu dessen Vorteil etwas geschieht. Z, 456 xai xev . . :tpö;
aXXrj« iaxöv ficpafooi;, im Auftrage, Dienste einer andern. A, 239 oixa-
37roXot, oi xe {Hy-tata; | Tipo; Aio; Eipuaxai, vom Zeus her, in Z. Auftrage.
Cf 207 7rp6; Aio; e£<tiv aTtavTe? | ceivoi xs Tixtoyoi xe, kommen gleichsam im
Namen des Z. X. R. L. 15, 2 (Auxoup-/o<;) s'9r]xs öoeiv ßaaiXla ^po; ttJ?
-öXecu; xa Sr^oaia aiiavxa (nomine civitatis), ubi v. Haase et Sauppe
(Schneider, Dindorf u. a. schreiben upo). Hell. 7. 1, 17 arcovöd;
-otT)aap.evo; upö; örjßatcuv jxaXXov t) Tipo? sauxa>v, zum Vorteile der Th.
PI. civ. 440, e xiÜEodat xa oirXa Tcpö? xou XoYuxtxou, die Waffen ergreifen
zu Gunsten der Vernunft, s. Stallb. u. Schneider (urspr. rein räumlich
nach 1) a. E.). Eur. Ale. 57 Tcpoc xtov lyovxtov, <I>oißE, xov vöjxov tOt):.
Hdt. 1, 75 Kporaoc IXTti'ffa? upo; £a)uxoü xov yprjajxov sTvat. 8, 60 xo sv
axeivco vaujxayEEtv upo; 7]|ascdv laxi. Th. 4, 10 xa rXeiw 6pu> irpoc tjjjuuv
ovxa (Schol.: fjfuv aujAjxaya xai wcplXijxa ovxa). 29 izpo; tcuv ttoXsu-icov
xouxo e\6jju£e [jiaXXov slvai. 92 ypY) 7riax£oaavxa; xiu Oeio rtpö? r^wv saeaöai
öu.63e ytop^jai xoiaos (toi« ■rcoXep.toi;), vertrauend auf Gott, er werde auf
unserer Seite stehen. PI. Hipp. I. 285, b ooxeT, jxot x6v X670V 7tp6? ifxoü
Xe^eiv, zu meinem Vorteile. — f) bei Schwüren und Beteuerungen, als:
7rp6; Oecdv, per deos, eigentlich: angesichts der Götter, vor, bei den
Göttern, v, 324 vuv oe as rpo; Traxpö? YooväCojjiat, vgl. X, 67, ebenso in
Prosa, z. B. X. Hell. 2. 4, 21 Tipö; Oewv 7taxpipcuv xai jj.rjxpaxuv xai auy^-
vEia; xai xTjOEixia; xai sxaipia? . . TiaöaaaÖE au-apxavovxs;. Ahnlich A, 339 f.
xcü 5' auxw [xapxupoi saxeov [ Tipoc xe Deiuv [jiaxdpcDv upö; xs Övtjxojv dvfrptö-
Ttwv | xai :rpo; xoo ßaatX^o«, angesichts, vor. — g) selten vom Anlass
und Grunde. S. Ant. 51 rcpö; a'jxocpcopwv dfxnXaxr^äxajv cirrXa; | o^si?
apa^a;, infolge, ubi v. Wunder. OR. 494 (veixo;) np6? oxou . . sVi
xdv i^ioafxov (pdxiv eljxi, auf Grund dessen. 1236 irpö; xt'vo; ttox' ahiat; ;
El. 1211 Tipo; gi'xr]? Tdp ou axivEi; (1212 ou Btx^ axEvw;). Vgl. OR. 1014.
So auch PI. Phaedr. 252, d xöv Ipwxa xolv xaXwv -p6« xpoTrou ixXr^Exai
c'xaoxo?, seeundum mores.
II. Mit dem Dative zur Angabe eines Verweilens vor, bei
einem Gegenstande. Th. 2, 79 I; jxäyTjv xath'axavrai oi 'AÖYjvatoi irpo?
auxrj x^ tioXei. X. An. 1. 8, 4 KXEapyo? xa osciä xou xspaxo; Ej(tov upo?
reo Eu'fpdxT) ::oxafuo. Vgl. 7. 2, 14. Cy. 7. 1, 33 (at daTiiOE;) xcpö? xot;
518 Lehre von den Präpositionen. § 441.
cujxoi; oytjou, bei, an den Schultern liegend. Dem. 4, 34 Trpo; tw Tspauxio
xa TrXofa auXXaßwv. Th. 3, 78 ol Trpo; rot; Kspxopaioi; , die bei den
Kerkyräern, d. i. die den K. gegenüberstehenden Peloponnesier. 21, 18
oaa 7s e\ tu> ofj|jLw -y^ovev r( Trpo; toi; xptTat;, vor. Zuweilen tritt die
Grundbedeutung mehr zurück, so dass es überhaupt nur eine nahe Ver-
bindung ausdrückt und st. h zu stehen scheint, wie im Lat. apud bis-
weilen gebraucht wird (apud forum audivi). S. Tr. 371 xauxa ttoXXoi
Ttpö; fi.£jTr) Tpa^ivicuv d^opä auve;rjxouov; inmitten der Versammlung (vgl.
423 iv (xlar, Tp. ayopa . . etarjxouj' o^Xo;). 524 b. 0' eucutu; aßpä Tr^ao^st
Tiap' o^dco YjaTO, in tlimulo. OC. 10 ddxrjaiv et xtva ßXETrst; i\ rcpo; ßsßr,-
Xoi; r Trpo; aXjEatv dewv. OR. 180 vtjXIcx öe ^eveOXa Trpo; ueow . . xeitou.
Ai. 95 Ißa'}a; I7/0; eo Trpo; 'Ap^eitov aTpanjI. Pind. P. 1, 87 d^soosr 6k
-pö; ax[j.ovi yaXxsus 7X(3<jsav. So versteht Maetzner auch Antiph. 6, 39
onrjXXaTTov r]|xa; irpö; tuj vew TYJ; A&iqva;. Th. 3, 57 ooöe irpö; lEpoi; toi;
xoivoT; axuXa dvaxed^vat. Vgl. 3, 81. (Aber nicht gehört hierher Th.
6, 68 Trpo; 77J ouo£p.ta cptXi'a, bei keinem befreundeten Lande, wie Dem.
1, 24 tl 7r6Xe[io; 7£votTo Ttpö; t?j x^P?' an den Grenzen unseres Landes.)
Von Beschäftigungen: eivoci, 7i'7vea9at Trpo; tivt. PI. civ. 567, a "va up6;
xio xa{}' Y]jj.spav dtvoqxd^iüvTou eTvat, ubi v. Stallb. Dem. 8, 11 rrpo; toi;
-pd7[xot3i 7i7ve<J&ai. Vgl. 18, 176. PI. Phaed. 84, c Trpo; tco eipir][x£v<.)
XÖ710 7]v, er war noch bei dem Gesprochenen (ganz darin versunken).
Dem. 19,127 (AtcyiVr);) 0X0; 7tp6; T(S XrjfxfjLaTt fjv. Dann: dabei, dazu,
ausser, als: Trp6; toutw, -po; toötoisi Hdt., praeter ea. Th. 4, 87 oux äv
fjL£i^o> -po; toT; opxoi; ßsßaiWtv XäßoiTE. So vereinzelt schon b. Hom.
x, 68 aaadv \l sxapoi te xotxoi Trpö; Total te uttvo;. — Über den Dativ
bei Verben der Bewegung s. § 447, A, d.
III. Mit dem Akkusative. — 1) teils räumlich, teils bild-
lich: a) von der Lage der Orte: gegen, s. b. Gen. 1) a) S. 515 f.,
dann bei den Verben des Sehens nach etwas, eigentlich u. bildlich.
Th. 2, 55 (t) 7yJ) Trpo; risXoTrövvT]aov 6pa, ad P. spectat, vgl. 93. 6, 75.
Dem. 3, 1 otgcv ei; tk TrpdqjAaTa aTroßXe\|;cu xai otccv 7rpo; too; X6700;, ubi
v. Bremi. Oft aTroßXIrrEiv Trpo; xiva, vertrauend od. hilfesuchend auf
einen blicken, wie X. Comm. 4. 2, 2, s. das. Kühners Bmrk. PI. leg.
627, d axoTroüfj-EÖa Trpo; tov tcov ttoXXwv XÖ70V, wir nehmen Rücksicht auf. —
b) von der Richtung, besonders nach Personen, aber auch nach
Sachen u. Orten, sowohl in freundlicher als in feindlicher Beziehung: X.
An. 5. 7, 20 IpxovTtxi Trpo; r][xa;, zu uns, eigtl. treten vor uns. 7. 6, 6 ofia;
c/.;ojj.ev Ttp6; auTOti;. 5. 4, 5 ßooXöjAEfta oiotawÖYJvai Trpo; ttjv EXXdoa =
Trpo; tou; "EXXrjva;, vgl. Cy. 5. 4, 16. 6. 4, 19 IXöovte; Trpo; tx ispd, zur
Opferstätte. PI. Menex. 234, b d<pixöfjnr]v rrp6; to ßouXEOT^ptov (v. den
Ratsherren). Th. 4, 43 üiro/wp^javTE; Trpo; ai|X7.3iäv. 44 uTTEXcopYjaotv
Trpo; tov Xoöov. Bildlich: i'jrajftou Trpo; ti, sich stellen auf die Seite
§ 441. lipo;, vor, bei. 519
einer Person od. Sache. Th. 4, 56 irpoc xyjv Ixei'vujv yvcofjurjv del ejxaaav,
ad illorum partes inclinaverant. Vgl. S. Ant. 299. Maysafrai, koXeiaeiv
7rp6<; tiv«, gegen, eigtl.: vor das Angesicht (tretend) kämpfen, so
auch emsvai up6; xiva immer feindlicli contra Th. 2, 65. 1, 18 |xdyrj
My]6cüv Trpo? 'AÖTjvai'ou;, vgl. 100. 1, 98 upö; Kapucjxiou; auxoi; roÄeao;
£ysvexo. Bei Hom. -pö; Sai'uova gegen den Willen der Gottheit, invito
numine P, 98 67ntöY dvrjp IfteXirj 7ipo; ootijjiova cpum jj-dysadai | ov xe Oeo;
Tifia, vgl. 104. Dann bei allen Verben des Redens u. Sprechens,
indem sich der Redende gegen einen wendet (wie man in der Thüringer
Volkssprache sagt: er sagte vor, für mich (st. zu mir), Xeyeiv, d-ppsusiv
up<k Tiva, b. Hom. auch 6|xvüvai Trpö; xtvoc, einem gegenüber schwören,
einem etwas zuschwören £, 331. Oft d-fcDviCsaöai npö; tou; oixaaTa;,
vor den Richtern, xaxTjyopeiv Ttpö; Tiva, oiaßdXXsiv xtvd irp6c Tiva (X. An.
7. 5, 6), diroXoyiav -oiitobai Tipo; tiva J). Lycurg. 101 xaxaiayuvsiv (xr,v
Tiaxpioa) -pö; a-avxa« tou; 'EXXrjva;, vgl. Aeschin. 1, 54, vor allen Griechen,
allen G. gegenüber. Überhaupt von einem gegenseitigen freundlichen
oder feindlichen Verhältnisse, wie airovodc, ojxoXo-jfi'av, aujAfiayiav, e?p^vrjv,
cpiXi'av, TiöÄefiov iroiEiailai r.pö; Tiva, auyytopetv od. £'jjjt.ßaivsiv jrpo? Tiva
Th. 2, 59. 3, 27, -paTTeiv ttP6; Tiva 3, 28, vgl. 1, 131. 2, 5, unter-
handeln mit einem, urtouoä^eiv r.pöz Tiva X. Cy. 1. 3, 11, wichtige Ge-
schäfte mit einem haben. So auch : ).oyi£ea9ai, axe^aoöai, gxotieiv irpö;
eaoTÖv, secum cogitare2). Andoc. 1, 51 £v£9u|xr,dr(v -po; ijxauTÖv. 52 £lo-
"(uöpr^ Trpo? IjxauTov. Antiph. 1, 31 h ujxiv Ijti axo-eiv Ta Xoina -po?
ujxöc; aurou;. PI. Hipp. 1. 295, a axe^ai'fxrjv xrpo; i|xauTov. Von einer
Verbreitung: X. Comm. 1. 2, 61 SwxpaTr^ xul Tipö; touc aXXou; dv&piD-
Tiou? x6(j[i.ov rfl TcöXet uapsTys. Th. 6, 16 oia iv X7] tcoXei Xa|j.-puvo|xat, xoT;
fxev daxoi; cpöovEixai cpuasi, upo; 8s xou; £evou; xai aux?) layu; cpaivExat. —
2) temporal zur Angabe einer ungefähren Zeitbestimmung: npo;
fjjxEpav X. Hell. 2. 4, 6, gegen Anbruch des Tages, ib. 24 -po; opftpov.
4. 5, 4 upo? ttjv ijKcpav. Ähnlich irpo; xf,v aeXrjvTjv, bei Mondenschein.
5. 1, 9. Andoc. 1, 38. — 3) kausal u. bildlich: a) zur Angabe
des Zieles und Zweckes. Isoer. 16, 27 oi TioXixat -po; dvöpiav inai-
oeuÖTjaav. Th. 1, 96 uapEystv ypr)fAaTa *po« T°v ßapßapo^i «^ devincendum b.
Dem. 3, 19 Ta Tiapövxa dvaXi'axsiv Trpö? d jjlyj oei. 6; 23 ~avxooa~a si>prr
jxsva Tai; mJXeai rpo; ^uXaxrjv xai acüxtjpiav. Daher Redensarten wie irpo;
ydpiv, zu Liebe, nach Gunst. Dem. 8, 69 orn; (j^Sev Xe^si upo; ydpiv,
dXXd xo ßlXxiaxov dsi. 8, 1 eösi xoü; Xsyovxa; a;:avxa<; j^xs Tipo; iyöpav
uoiEiaDai X670V jxrjöeva jxr]X£ Tipo; ydpiv, weder zu Liebe noch zu Leide.
4, 38 Tipo; Y)6ovr,v OTjiAYjYopsiv. — b) zur Angabe der Gemässheit: im
i) Vgl. Schoemann ad Isaeum 3, 25. Maetzner ad Lycurg. 63u. 101. —
2) Vgl. St all bäum ad Plat. Apol. p. 21 D.
520 Lehre von den Präpositionen. § 441.
Hinblicke auf, zufolge, manchmal dem kausalen wegen nahe-
kommend — nach, entsprechend. Hdt. 3, 52 rcpb; tooto to xTjpo-ypa,
im Hinblicke auf diese Verfügung. 1, 38 upo; tyjv o<|hv t<xutt)v tov -/apov
toutov laTieuaa, dem Gesichte zufolge. Th. 2, 59 optuv auTou; rcpb; ra
^apövra yaXEnatvovTa;, vgl. 4, 80. 4, 87 :rpb; xauxa ßouXeüsai^e eu. 106 to
XYjpoypa 7ipo? tov cpoßov Si'xaiov sivat UTreXap-ßavov. X. Cy. 4. 2, 26 trpo;
TauTa touto pövov 6paTE, 07ra>; ttjv vt'xTjv Siaaco^iopEfta, im Hinblick darauf,
demzufolge. S. OR. 766 rcpb; ti toüV lyUaau] Ferner: X. An. 6. 1, 5
Opaxe; Tipo; auXov wpyjrjo-avTo, nach der Flöte, de re equ. 12, 1 <papsv
yp-^vai tov dwpaxa Tipb; to atupa TieTroiTJadat, nach dem Körper, dem K.
entsprechend. PL Phaedr. 231, a npo; tyjv ouvap.iv ttjv outcov eu Tiotouatv,
nach Massgabe der Kraft. Th. 4. 39 6 ap/wv 'ETUTaoa; Iv6seo-tspü>;
sxaoTco Tiapeiyev r] Tipo? ttjv e*;ouo-iav, parcius quam pro viribus. 6, 22
aiTOTtoiou; Ix twv poXtüvcov Tipo? plpo; r^va-yxaapevou;, pro portione (nach
Verhältnis der darin beschäftigten Anzahl). X. Cy. 8. 4, 29 7ipö; tyjv
dji'av IxaaTtp loiöoaav. Ähnlich in den adverbialen Redensarten ?tpo;
cpiXi'av = cptXtxcu; X. An. 1. 3, 19, zpbc, op-pjv Th. 2, 65, ubi v. Bloomf.,
Tipo« ßiav, mit Gewalt, wider Willen, npb; dvä-YXYjv, npo; tixpt'ßsiav, der
Genauigkeit gemäss u. s.w. 1). — Daher c) zur Angabe des Massstabes
bei Ausdrücken des Beurtcilens u. a., sowie bei einer Vergleichung
in der Anschauung der Entgegenstellung eines Dinges vor ein anderes,
wie das Lat. contra. Isoer. 4, 76 o68e irpo; dep-pptov tyjv Eooaipovtav
expivov. Dem. 1, 11 Tipb; to TEXsoTaiov ixßav k'xaaTov tcdv Trpiv uitap;avTa)v
xpt'vsTai. 18, 17 Tipö; tov oirapyovTa xaipov IxaaTa öecupeiv. Th. 2, 62
(rauTa) xyjtci'ov xal eyxaXXcÖTrupa -XoÜtoo -po; TaoTYjV (tyjv oovatp.iv) vopt'savTe;
oXqwp-^aat, gegenüber, im Vergleich zu. Lycurg. 68 to xaXXio-Tov tcdv
Ip-ytuv -po; to aiayiaTov o-op.ßaXsiv y^c-icüse, ubi v. Maetzn. Isoer. 15, 78
-fvtüsEO-öe tyjv Öovapiv aoTüjiv, yjv ~apaßaXXY)TE ~po; ETEpa tmv soooxtpoüvTcov.
4, 107 (lyooai) yu>pav to; -po; to ttXyJ&o; tiov zoXiTtuv ikcnylaxr^. Hdt. 4, 50
ev Tpo; sv oupßäXXsiv. Auch adverbial ev -po; ev, eines gegen das an-
dere gehalten. PL leg. 647, b tyjv £v tc» zoXEpw vixyjv xai aioTYjpiav sv
::po; ev ouosv outw aepoopa (SC. cu; 6 cpoßo;) 7jp.iv eü-sp-ya^sTat, ubi V.
Stallb. Oft liegt die Nebenbeziehung des Vorzuges darin: praeter,
wenn nämlich ein Gegenstand mit mehreren verglichen wird, u. der
eine diesen entweder gleich kommt od. dieselben selbst übertrifft.
Hdt. 8, 44 'Afrrjvaioi -po; -avTdc tou; aAXou; (auppdr/oo;) zapEyopsvoi
via; cryowxovta xal IxaTov, gegenüber, im Vergleich zu allen übrigen
Bundesgen. (so viel als die übrigen zusammengenommen). 3, 94 'Ivool
cpöpov aKa^iveov <tiXeTo-tov)> irpo; iraVca; tou; aXXoo;, s^rjxovTa xai TptYj-
xösia TaXavTa <J^paTo;. Dem. 14, 25 sv TauTY) yp-fjpaT' IvsaTtv oXqou 6sa>
i) Vgl. Viger p. 664.
§ 442. 'l'no, unter. 521
Tcpo? aTidsa? xd; aXXac sfasiv -6Xei;. So bei dem Komparat. Hdt. 2, 35
(Ai^ukto;) sp-ya XÖ700 |ae£u> uapsyetai rrpö; Ttdaav yü)pr,v, im Vergleich mit
jedem anderen Lande. Th. 3, 37 oi cpauXöxEpot tuv dv&pcDTrtov Ttpö?
toü; ;uv£Ta)T£po'j; cd; Inl xö rXeiov afxetvov otxoijat xd; TiöXei;. Vgl. 7. 58, 4.
So auch von der Vertauschung, als: PI. Phaed. 69, a T)8ovd; rcpö;
rjöova; xal Xurca; npö; Xuira; xal cpoßov nrpöc <pößov xaxaXXdxxeadai xal iiEt^to
Tipö; iXdxxa), utoTzep vo(xi'a[xaxa. — d) überhaupt zur Angabe einer Be-
ziehung oder eines Verhaltens zu einem Gegenstande, einer Rück-
sicht auf einen Gegenstand in den mannigfaltigsten Verbindungen.
X. An. 7. 1, 9 oi ffxpaxicuxat a{h>[xouoi Ttpö; xtjv eäjoöov, vgl. Comm. 2. 6, 34.
3. 10, 12 ooxst; fxoi xö supuöjxov ou xad' £auxö Xs^siv, dAXd :rpö; xöv ypiu-
[xevov. Lycurg. 15 rcpö; xou; &eou; EUJEßio; e/eiv. S. Tr. 1211 dXX' et
cpoßT] Tipo; xouxo , xdAXd f' Ip-yaaai. OC. 1119 fxrj daufi.a£s 7rpö; xö XtTiaps;,
in betreff (anders Wunder). Isoer. 15, 284 xoö; dpurca rpöe dpexfjv
TtEcpoxöxa;. Lycurg. 82 Ttdvxcuv xeov EXXtqvcdv dvopcuv dyailtuv -^evojasvcov 7ipö;
xöv xi'vouvov „vis ä vis du peril" Maetzn., der Gefahr gegenüber. Lys.
30, 26 dvöpö; dfaöou rcpö; xou; TroXefxiou;. X. Comm. 1. 2, 1 (Zcoxpdxr);
Yjv)irpo; ystjjuova xai frspo; xal -dvxa; tcövou; xapxEpixd>xaxo;. AtacpIpEtv Trpo; dpsxVjv,
xaXö; ~pö; öpöttov, irpö; TcdXrjv, xeXeo; irpö; dpexr,v PI. So ist auch zu erklären
PI. Lys. 212, b olov (sc. jAUEraftou) svi'oxe öoxouai xal ot Ipaaxal 7rdaysiv 7tpö;
xd Tiaiotxd, in Beziehung auf den Liebling (anders Stallb.). — Nur
scheinbar steht :rpö; c. acc. zuweilen in gleichem Sinne wie Tipö; c. gen.,
z. B. Th. 5, 105 xrj; xcpö; xö frstov eötjievEia; ouö' tjiieT; otöjxEi^a XsXEi^sa^ai.
Hier handelt es sich jedoch nicht um eine besondere Gebrauchsweise
von irpö;, sondern um eine Modifikation des Sinnes von eupivEia: nicht
= Wohlwollen, sondern : gutes Einvernehmen mit, gewissermassen freund-
schaftliches Verhältnis zu den Göttern. Ebenso 6, 80 xf;v rcpö; 7]|xa;
eyttpav, die Verfeindung mit uns. Vgl. Dem. 6, 3 xy)v Ttpö; ujj.d; dnsydeiav
öxvouvxs;. 18, 36 ttjv &TzLyßziav xt,v -pö; Sr^ßatou; xtj ttoXei ^Evsadat.
§ 442. 5) 'Tttö, unter.
'Ytiö [poet. uTiai, äol. u. elisch öird, § 325, 8, sanskr. upa, lat.
sub, got. uf, d. üf, üfan, uffeH u. s. w. l)], Grundbedeutung
u n t e r.
I. Mit dem (ablativischen) Genetive. — 1) räumlich: a) zur
Angabe einer Bewegung aus der Tiefe hervor: drunter hervor,
drunter weg (anschaulicher in dem zusammengesetzten öttex c. g. s.
§ 444). t, 140 auxdp im xpaxö; Xttiivo; psei d^Xaöv ootop, | xp^vT) Giro aitEtou;,
1) S. Schmidt Comm. d. p. 75 sq. Vgl. Grimm IV. S. 789.
522 Lehre von den Präpositionen. § 442.
unter der Grotte hervor. P, 235 vsxpov Git' Afavxo; ipusiv, unter den
Händen des A. weg. vj, 5 Git' dirTjvr]? rjjxiovou; IXuov. Hs. Th. 669 Giro
y&ovö? r;x£ cf6u>;os, unter der Erde hervor. Eur. Hec. 53 repa -/ap
rfi' uTto oxrjv^ 7:60a, ubi v. Matthiae p. 9 et Pflugk. Andr. 411 rj
xal veouaov xovo' Giro irrspcuv airdaac. X. An. 6. 4, 25 (Sevocpcuv) Xaßwv
ßouv ut:o afxäcY]; acpa/iaadfiEvo; ißoiqftei. — b) zur Angabe des Ver-
weil ens unter einem Gegenstande, wie buo mit dem Dative, ohne
deutlich nachweisbaren Unterschied l). 0, 14 ptya) |; Tdpxapov . ., rf/i
ßdöiaxov utto ydovö? laxi ßlps&pov. X, 52 ou "/dp ttoj ixsfrairco Otto yöovöc.
X. Hell. 2. 3, 23 cicpt'öia Giro fiäXr^ e^ovta;. PI. Phaedr. 230, b irr^-r,
Giro ty); irXocxdvoo psT. Ap. 18, b xd Giro ^yJ; airavxa dve£rjT»]xd>?. Oft ep.
bei Verben des Fassens, Treffens, Verwundens. A, 501 oe£ixep-?i o. ap'
Dir dvöspecovo; iXoGaa. Fl, 606 xov ßdX Giro ■paH[AOto xal ouaxo;. S, 493
xov x6d' Gir' öcppuo? oGxot. Proleptisch, wie bei juhtsiv h u. a. i, 375 xov
jxoyXov Giro airoöoü r(Xa<ja. — 2) kausal u. bildlich: a) zur Angabe des
Urhebers bei Passiven und Intransitiven, als: «ptXsuxöai, aco'saöai u. s. w.
Giro tivo«. P, 428 zeaovxo; G<p' ExTopo; (unter Hektors Händen). 2, 149
Gcp' Exxopo? dvopocpovoio | <psÖ70vxe;. Hdt. 1, 137 oux ofxo? xov -/e dX^decuc
xoxsa Giro xou sojoxou iratöo? diro9vT]axEiv. PI. Menex. 244, a yprj xwv Iv
xoüxio xiu iroXE|jiu) xeXe'JXTjaavxwv Gir dXXrjXtuv jxvEt'av lyetv. Th. 1, 130
(ria'jsavi'a;) a>v iv fie^aXco d;iü)fiaxt Giro xwv EXX^voov. Ebenso 6, 15. X.
An. 7. 7, 23 pis^a [xoi oo/ei eu dxoüeiv üito xcov dvöptöirwv. 3. 4, 11 dirojXXuaav
xy]v dpyjrjv uirc llepucov = spoliati sunt imperio a. P. Comm. 3. 4, 1
xpaujxaxa Giro xwv iroXEpu'cuv lycuv = vulneratus, s. Kühners Bern. Hell.
5. 1, 5 oi A{)r]vatot irpdyjxaxa eiyov Gtco xwv Xtstcov. Cy. 1. 6, 10 ix
xouxoo fidXXov xal Gir1 aXXcov aioou? Teufel. 6. 1, 39 Giro xcuv cpiXcuv d>? ae
irs'iEO-fox XÖ70V «v irapeyoijAi (== XE^oifi^v otv). R. L. 6,2 itaii* itXirji'x?
Xaßojv Git' otXXoo. Ven. 1, 11 xo^auxr^; Exoys xifxcupia; Giro 9s<ov. An. 7.
6, 33 eycov Giro xuTv aXXa>v EXXtqvcov suxXEiav. Ahnlich Hdt. 8, 94 xoGxou;
xoiaunr) cpdxt; lysi Giro 'Adrjvaüov. Antiph. 5, 35 6 dvr)p 01a xrj; aux^;
ßa^dvou fwv U7x' ijxou, eodem modo a nie tortus. X. Hell. 6. 5, 4:; Et
IXdoi xl'vouvo? Giro ßapßdpwv, vgl. Dem. 49, 50. So auch X. An. 7. 2, 37
Idv . . cpoßoc Giro AaxEoai[xovtcuv ^ (= ifxßaXXYjxai Giro A.), ohne Grund in
diro geändert, s. Kühners Bern. Ferner Th. 5,2 oua&6[XEvo; (= certior
f actus) Gü' aoxopioXwv, oxt xta. Auch auf Substantive wird die passive
Konstruktion übertragen. Th. 2, 65 i-yt-yvexo Xoytp [xsv OYjfioxpaxia, Ip7co
OE Giro xou irptüxou dv8po; dpyrj. 1, 141 xco auraJ Giro ditdvxcuv oocdjfxaTi.
X. Comm. 2. 1,34 xyjv Gh' 'Apsx^? 'HpaxXsou; Trai'SEuaiv, s. Kühners
Bern., vgl. PI. Hipp. 1. 285, a. X. Comm. 4. 4, 4 xtjv Giro MeXtjxoo fpa-
9r,v I^peufe. PI. Symp. 216, b xv^; xiij-i]? xrj; G~o xojv koXXcov. Vgl. X.
1) S. Ebeling, Lex. Hom. II. S. 384.
§ 442. Tito, unter. 523
Cy. 3. 3, 2. So auch X. Comm. 3. 10, 13 tö ßdpo; (sc. xcuv Ocupäxcüv)
to (xev ü~ö Ttiuv xXsiötuv xal £t:iü|juÖü>v , to 6s uiro xcuv tupitov xtX. , wo das
pass. cfspofievov dem Schriftsteller vorschwebte, s. Kühners Bern. —
b) zur Angabe der Ursache, des Grundes, der Veranlassung,
thätigen Einwirkung, a) einer äusseren, ß, 110 u>; tö [asv izexkktass
xal oüx i&sXous', üz' ava^x^;. Hdt. 1,85 ü~ö xr^ -orpsoüir,? aujAfpopyj;,
unter Einwirkung des gegenwärtigen Unglücks, infolge des gegenwärtigen
Unglücks. 3, 129 ü~ö tou TuapsovTo; xaxou. 1, 191 ü-ö fAE-faSso; trjs 7r6Xio?.
3, 104 ürco tou xaufxaro; oi pLuppL^xe; d<pavsE; -ytvovTai u~° 7'0V- Th. ^, ^5
ut:Ö aTtXoc'a; ivotETpi^ev oux oXi'-fov ypovov. 49 oiacp&Ei'psaöat ü~ö tou Ivto;
xaujxaToc, vor Hitze. 101 Gzö yEijxcovo; lTaXai-ci>pEt, vgl. 6, 104. Antiph.
2. ß, 1. Th. 1, 21 to. TioXXd ü~ö ypovou d-taTcuc 4tcI tö [xuödtoe; Ixvevixr)-
xÖT«, plurima eorum temporis diuturnitate in fabulas abierant. X. An.
1. 5 , 5 zoXXd t<ov u-o^uyi(uv cc-ü)Xsto uro Xtjjiou. 5. 8, 3 ü~ö -ovcov d~-
a-fopsuEiv. R. L. 5, 7 uro otvou acpdXXEsfrai. PI. Phaedr. 234, d i|xol loöxet;
7dvuadat ü-6 tou Xö^ou [j.sTa£ü dvoqqvcöaxcov , dich zu freuen wegen der
Rede. Prot. 310, c ü-6 tivo; dXXou EYsXa&ofAYjv. Leg. 695, b uro [xI&tj;
jxaivej&at. Auch von lebenden Wesen. <P, 494 (-sXsta) ü-' ipTjxo? xo(Xr(v
Etie-TaTo -£Tp7]v. Z, 73. PI. Ap. 17, a «Üto; uz auTcuv oXi-fou ifiauTou
i-EXaBöjxTjV, unter dem Eindrucke ihrer Rede. ß) einer inneren
(geistigen) Ursache. Hymn. Dem. 371 dvöpouj' G-ö ydp|xaTo?, vor
Freude. Hdt. 1, 85 ü-o osou; xal xaxou cptovvjv zoor^t. So: ü-o yapdc,
tjoovyJc, cpdövou, op^vj;, anstpia;, acucppoauvY];, dcppoaüvYj<; u. S. w. X. Cy. 1.
4, 15 ou ouvajjLEvco arydv uzö tyj? ^oovyJc. Dem. 8, 71 oüos -pofjydrjv oud' ü~ö
xspoou«; oud' u-o cpiXoTtjju'a;. — c) zur Angabe einer bloss vermittelnden
gleichsam begleitenden und mitwirkenden Ursache, unter der
etwas geschieht, wo auch wir die Präposition unter anwenden. A, 276
epyöfXEvov xaTa -Övtov ü~o Zecpüpoio kutJs- 2, 492 vüjxcpa; 6 iv. OaXau.o>v
oaföcov urro Xajx-o|j.Evdu)v | yj^iveov. Hdt. 7, 22 cupussov ü~o p.a<jTi'-ju>v, vgl. 56.
X. An. 3. 4, 25 oi ßdpßapoc . . It6;suov u-o [xaaTqtuv, s. Kühners Bern.;
auch von Personen : B, 334 dfxcpi oe vrjs? | ajxEpoaXEov xovdßrjaav duudvTwv
u-' 'Ayatuiv, unter dem Geschrei der Ach. Hdt. 9, 98 u-o xrjpuxo;
Ttporj-^opsuE, praeconis voce. Th. 6, 32 suyd; u-o x^puxo; i-otouvTo „prae-
cone verba praeeunte" Haack. Vgl. Eur. Ale. 737. PI. leg. 917, d.
928, d. Phil. 66, a u-6 ts dy^sX^v ze^ttojv, durch Boten sagen lassend,
s. Stallb. Hdt. 2, 45 oi Aqü-Ttot ('HpaxXsa) ü-ö t:o|jl-y;c izrflov. X. R. L. 5, 7
u-o <pavou -opsüsafrai. Besonders von der Begleitung musikalischer
Instrumente, als: Hdt. 1, 17 luTpaTsusTo ü-o auo^tuv te xal -/jxtiöcuv
xal aüXoü. Ar. Ach. 1001 -ivstv ü~ö ttJ? aä\-qfoz. So: ü-' auXou yopsustv,
ü-6 cpop[j.i77tüv, üzö TujxTtdvtüv u. s. w.; auch von Personen. Th. 5, 70
yojpouvTs; ßpaosto; xal ü~6 auXr^Twv rtoXXwv. X. Hell. 2. 2, 23 to tei/tj
xaTsaxa-tov ü-' aüXr(Tp(öa)v. — Daher auch d) von der Art und Weise.
524 Lehre von den Präpositionen. § 442 .
Eur. Hipp. 1299 u-' eüxXEia; ftocvetv, unter Begleitung des guten Rufes,
d. h. mit gutem Rufe, rühmlich sterben. H. f. 289 uro oeiXia; Oaveiv,
auf feige Weise. S. El. 630 u-' eucp^fiou ßorjc Ooaai. Th. 3, 33 uro
a-ouoYJi l-oteixo Trjv oicd$iv, vgl. 5, 66. 8, 107. X. oec. 7, 5 Ifrr) u-o
roXXrj; i-ijxeXeia?, ottw; xrX. — e) zur Angabe der Unterwürfigkeit,
selten: t, 114 dpexclffi oe Xaol ur' auxou, sind glücklich unter ihm1).
II. Mit dem (lokativischen) Dative. — 1) räumlich zur Angabe
des Verweilens unter einem Gegenstande, als: uro 77J etvai.
A, 404 ai "(dp ur r(eXito xe xai oupavco daxEpöevxi | vaiexdouji roXyje;. PI.
Phil. 38, C srrdvai uro xivi oevopco. X. Hell. 5. 2, 41 dvxi~apexd£avxo 6-0
xw xeiyei. PI. Phaedr. 228, d xi Iv XTJ dpiaxepa eyei? uro xtu i|xaxicp ;
Bei Bergen: am Fusse. B, 866 uro TjxwXw. Hdt. 6, 137 xaxoixY)u;lvou;
xou; neXaryou; uro xtjJ ' Y|xr)<j<j(jl. — 2) kausal u. bildlich: a) zur An-
gabe des Urhebers, wie beim Genetive, aber mehr in sinnlicher Auf-
fassung, vorzugsweise in der Dichtersprache, als: oau^vai uro xivt, -i'rxeiv
uro xivi. Hdt. 1; 91 dpyöjxevo; u-' Ixeivoiat, unter ihrer Herrschaft. Vgl. 103
u. 95 Auooi u-o riep(j7j<ji ioeoouXwvxo, ubi v. Baehr. So bei PI.: -e-atoeufxEvoc,
xeöpafxfjievo; u-o xtvt, z. B. uro xw raxpi, vgl. Civ. 391, c. Lach. 184, e.
— b) zur Angabe der mitwirkenden Ursache, wie beim Genetive,
gleichfalls mehr in sinnlicher Auffassung, poet. u. spät. pros. Z, 171
auxdp 6 ßrj Auxiyjvoe Ostov ur' dfj.u|xovt rojA-f,. Hs. SC 282 f. rai'£ovxe<; ur
opyr^ia-w xai dotÖTJ . , ur' auXrjx^pi sxaaxoc | TtpoatF Ixiov. — c) zur Angabe
der Unterwürfigkeit. Hdt. 6, 121 ßouXoptivou? uro ßapßdpoui xe etvat
'Aör^vaiou? xai uro IrriT]. 7, 157 xrjv EXXdoa ur' eaiuxw -oi7jaa3&at. Isoer.
4, 16 xwv EXXyJvcdv 01 piv uep' 7ju.iv, oi 6 uro i\axeoat|xovioi; etaiv. Dem.
18, 40 rdvxa xd rpd-yu-axa IxeTvov uep' eauxto rorrjciaadat , ubi v. Taylor.
44 ((pi'Xtrro;) ouvd|xet; roXXd; xat u-s^aXa? Iroteib' uep' iauxtu, Vgl, 8 , 60.
9, 21. X. Cy. 8. 8, 1 Kupo? xou« uep' Eaux<p cojrep eaoxou raioac e'xi'jj.a.
8. 1, 6 oi xaxd xr]v 'Acuav uro ßaaiXet ovxs;. Comm. 1. 6, 2 SoüXo? uro
osiroxTj otaixtDu.evo;. PI. Civ. 574, d r,v uro vöjxoi;. Daher auch von der
Unterordnung: PI. Symp. 205, c at uro rderai? xai« xeyvai; ipYaaiat
roi^aei; etat, die im Dienste (im Bereiche) der Künste hervorgebrachten
Erzeugnisse. Hipp. 1. 295, d xd op-yava rdvxa xd xs uro x-fj u-ouctixt) xai
xd uro xaic aXXaic xsyvai;. Vgl. Civ. 511, b.
III. Mit dem Akkusative. — 1) räumlich: a) zur Angabe der
Richtung nach hochgelegenen Orten, indem man gleichsam unter die-
selben zu gehen scheint. B, 216 ur' "IXiov rjXfrsv. A, 407 Xaov d^aYovh'
uro xsiyo;. X. An. 1. 10, 14 oux dveßt'ßa£ev eVi xov Xocpov, dXX' ur aüxov
axTjaa; xo exxpdxsuu.a. 4. 7, 8 drrjXOov uro xd oevSpa. Cy. 5. 4 , 43 ur
auxd xd xeiyrj cqEiv. 6. 3, 13 iXdexavxac; uro xrjv crxorY)v. Hdt. 6, 44 ex
•) Ähnlich auf einer elischen Inschrift: ütto 'EXXavoSixäv x<üv repl AioyjiXov
(statt des gewöhnl. ird c. gen., s. Meister, Griech. Dialekte, II, S. 71).
§ 442. 'Y-6, unter. 525
Octsou SiaßaXdvTs; ~£pTiv ü~o tyjv Y]-sipov Ixo|xi£ovto fjiypi 'Axdvöou, nach
dem festen Lande zu und an dessen Küsten hin. So in Anlehnung an
die sinnliche Auffassung: Hdt. 9, 93 u-a^a^ovTs; jxiv u-o otxocanfjpiov.
6, 136 u-a-feiv xiva ü~o tov Örjjjiov. 82 voaTrjaavTa os ji.iv ÜTrfpfOv oi iyßpol
ü-o to'j; icpopou;. Auch von der Richtung nach unten hin, poet.
2, 145 üzo xujxa daXdaar^ aÜTix' louaav. 333 aeu uuiepo; slu.' u-o 7aTav.
Aesch. P. 839 d-stfju 77J« uro £6cpov xartu. Pr. 154 zl ^ap |x' ü~o 77)7 . .
t;xev. — b) zur Angabe der Erstreckung unter einem Gegenstande
hin. E, 267 frcrccov, osaoi laaiv ü-' Vjto x ^eXtöv te, vgl. ß, 181 u. das.
Nitzsch. X, 498. 619 (jxopov) ov -sp £-(tov oyleaxov ü-' aüfd? YjeXtoio.
0, 349 £o)0U3iv uz' au-ci? ^eXi'oio. T, 260 (sptvuss) au'd' ü~o -yaiav | dvöpiö-ou;
ti'vuvtou. Hdt. 2, 127 uzEUTt otxTjfAaTa u-o 7Y)v. 7, 114 tw u-o ytjv Xs-fO|iivu> elvat
Öew avTi/api^saftat. 5, 10 td ü~o ttjv apxtov doixyjTa ooxsst etvati. 6, 137
^wprjv TTjV ü-o tov Ypuquov eousav. X. An. 7. 4? 5 01 vswTEpoi e"v Tat?
u-o to opo? xtüfxat; iquXi£ovto. Vgl. 11. 8, 21. Dem. 18, 270 tcov u~o
toutov tov rjXiov dvOpd)-(uv, ubi v. Dissen. — c) auch zur Angabe einer
Annäherung. Th. 5, 10 u-o Td; -6Xa; i-ntuv te ttöos; zoXXoi xat dv-
dpä)-o)v u-o9<xi'vovTai (wo jedoch auch die Auffassung: unter dem Thore
möglich ist). Isoer. 4, 108 ü-oxEijjivrjc tt,? Eoßoia; u-o tt,v 'Attixtjv, ubi
v. Bremi. S. El. 720 xsivo; 6' u-1 aÜTTjv laydTTjv oT^Xrjv sycuv | (cursum
tenens) Zypip-x dsi aüpi-^a, sub ipsam metam, unmittelbar unter der
Säule hin. — 2) temporal: zur Angabe einer Annäherung an
einen Zeitpunkt, wie das Lat. sub, als: ü-o vuxtoc, gegen die Nacht
hin, bei Einbruch der Nacht. Isoer. 4, 177 u-o t^v stprjvrjv, zur Zeit
des Friedensschlusses, vgl. X. Comm. 2. 8, 1 ü-o ttqv xcrraXuiiv toü
tzoXIjaou ; wie überhaupt bei unbestimmten Zeitangaben: ü-o vuxt«,
während der Nacht X, 102. Hdt. 9, 58 ü-o ttjv -apoiyofxEVTjv vuxtoc,
während der vergangenen Nacht. Th. 4, 129 ü-o tov outov -/povov, um
dieselbe Zeit, vgl. 101 ü-o Td? aÜTd; Tjfiipas. Hdt. 2, 36 AtySirTtoi uiro
tou; ÖavaTou; dviEi^i ras Tpt'ya? aü;Ea&ai, bei Todesfällen. 1, 51 u-o tov
vyjov xaTaxalvTa, um die Zeit des Tempelbrandes. 9, 60 auvoi'oafj.sv uuuv
utto tov -apsövToc tovoe ttoXejjlov £oüat -po&ujjLOTaToiai , während der Dauer
des Krieges. Th. 2, 27 aeptov so£p-|STat 7]3av u-o tov asta|xov xai tu>v
EiXcDTtuv ttjv 1-avdaTaaiv. Schon FI, 202 d; (d-stXd;) . . dnEiXETts Tpcusuaiv |
rdvft' ü-o fxY)vt&u.6v, während der ganzen Zeit meines Zornes. So auch
von einer ungefähren Bestimmung des Masses in dem attischen ü-6 n,
aliquatenus, einigermassen. PI. Gorg. 493, c TaüY £-ieixük jxev Imv u-6
ti aTOTta, prope modum, s. Stallb. u. ad Phaedr. 242, d. — 3) kausal:
zur Angabe der Unterwürfigkeit. Hdt. 7, 108 rjv uro ßaaiXsa oaafxo-
tpopo; (vgl. § 447, B, a). Th. 4, 60 TdÖE zdvTa . . ü~o aepd; -otEtuöai.
1. 110 Aqu-To; ü-o ßautXea e^evsto. 6, 86 ü~' auToü? Eivai. PI. civ. 348, d
irdXeie te xat IftvY] dvdpto-tüv oep' £auToü; -oiEtJÖai, ubi v. Stallb. X. Cy.
526 Die Präpositionen als Ortsadverbien. § 443.
1. 5, 2 ota-£|j.r£t -po; xoü; biz auxov. 3. 3, 6. 6. 2, 11. Daher auch
von der Unterordnung: PI. leg. 670, a auX^aet 7s yp-^aöai xal xtOapiaEt
-Xtjv odov ü-o op^rjaiv xe xal w8r(v, zur Begleitung von Tanz und Gesang.
Bemerkungen über Eigentümlichkeiten der Präpositionen.
§ 443. a. Die Präpositionen als Ortsadverbien.
1. Sämtliche eigentliche Präpositionen sind ursprünglich Orts-
adverbien (§ 428, A. 4), d. h. sie bezeichnen die Ortsbeziehung
einer Handlung. In der Homerischen Sprache verwalten dieselben fast
alle noch eine doppelte Funktion, die ursprüngliche als Ortsadverbien
und die hieraus hervorgegangene als Präpositionen, indem sie die
Ortsbeziehung eines Substantivs bezeichnen. Auch ist dieser ursprüng-
liche Gebrauch noch häufig bei den Ioniern, wie bei Herodot, in der
guten attischen Prosa aber nur in: rcpö; 8e, xal -poc praeterea. In der Prosa
verbinden sich die so adverbial gebrauchten Präpositionen gewöhnlich
mit oi und nehmen die erste Stelle des Satzes ein, wodurch sie mehr
Nachdruck erhalten.
2. So werden als Ortsadverbien gebraucht1):
'Ex. 2!, 480 TTspi 6' aviuy« ßäXXs cpasivrjv . . I x 8' dcp-ppsov xsXa-
[xojva (und dran st. lz aüxrjs).
flpö, voran, vorn. N, 800 u>« Tpws; Tipo jaev aXXot ap^poxe;, auxdp
sV aXXoi. Hervor: 11, 188 (xov) e^aya-fe Tcpö cpöuxjoE. T, 118. So auch in der
Verbindung oupavottt rcpo P, 3. 'IXiöOi rpö K, 12 u. s., am Himmel vorn,
bei II. vorn = vor dem Himmel hin, vor II., u. auf die Zeit übertragen :
rt<Hbi Tipö A, 50. e, 469, am Morgen vorn, d. h. am Morgen früh.
'Ev 81, drinnen, darunter, dabei, häufig bei Hom. i, 118
vTJsoi . . xsxavuaxou oXrjEcja1, ev 6' 0172; d-Etpsuiat -ye-ydaaiv cr/piat. 132 ff.
iv p.sv fäp XstfimvE; . . i v 8' apoon; Xei'yj . . iv 8e Xip.T)v euopixoc. II, 551
-oXee? 701p ajx' auxw | Xaol Sitovr', i v 8' a'jxö; dpiaxEUEsxE. Auch bei den
Ioniern, häufig b. Hdt., z. B. 3, 39 «juyva? |aev or\ xcov vtjjoov dtpaiprjXEs,
-oXXa 8s xal xyj; "rj-sipou daxsa, ev 8s ot) xal Aeaßtou? . . eIXe (drunter,
d. h. in iis), zuweilen auch b. d. Trag, iv 81, als: S. Tr. 206. OR. 182.
Ant. 420. El. 713 (in Tmesi z. B. OR. 27), s. Ellendt- Genthe
L. S. p. 238.
^üv, zusammen, zugleich. K, 224 uuv xe 86' e'pyou.Evw. Auch
bei den Tragikern. S. Ant. 85 xpucpTj Sexsude' aüv 8' aüxco; £70). Ai. 960
cjüv xe oi-Xot ßajtXyj;. 1288 06' yjv 6 -päaatuv xauxa, auv 8' e^w zapii>v.
Eur. H. f. 785 Ch. aüv x' 'AacoTiiäoe;.
2) Ausgeschlossen sind hier die Fälle, wo die Präpositionen zwar adverbial
stehen, aber auch mit dem Verb verbunden Komposita bilden können. S. § 445.
§ 443. Die Präpositionen als Ortsadverbien. 527
'Avdt, daran u. gewöhnlich sursum, nur bei Homer. 2, 562 pe-
Xave; 6' dvd ßöxpue; 7)<jav, vgl. w, 343. Als Interjektion mit zurück-
gezogenem Accente: avot, auf denn! Bei Homer, z.B. 2, 178, u. auch
bei den Tragikern, als: S. Ai. 193. Eur. Troad. 98 l).
Apcpi, auf beiden Seiten, umher, z. B. A, 328. M, 160.
N, 704. Hs. sc. 172. K, 151 dp.<pi ö' exaipoi euoov 0, 9 u. s. w. 2).
Ilept, herum. T, 384 zepl 8e Tpcoal aXt; rjsav. Oft: in hohem
Grade, vorzüglich. I, 53 -epl piv -oXepu» e'vt xapxepö; lasi. 1, 549
to 6t] ixepi öaupa xexuxxo. ft, 44 tw -jap pa fteö; Tiepl SaJixev doior(v.
Vgl. e, 433 3).
'Etu, darauf, dabei, dazu. A, 630 fe«xpoiT)Xe xpdre^av . ., aüxdp
fe auxT)? ^dXxstov xdveov, litt 61 xpöp'jov. 2, 529 xxstvov 6' £-1 pr/o-
ßoxrjpa;. Auch bei Hdt. nicht selten: fei 8e, zu dem, u. dann. 7,219
i~l 8s xal auxöpoXoi Tjuav ot l;a77eiXavxe;. Vgl. 55. S. OR. 182 i~l
[xaxepe; . . £-taT£vd^ouaiv.
Mexd. Bei Homer a) oft inmitten, darunter, z. B. B, 446.
b) hinterdrein, z. B. W} 133, temporal o, 400. S. Ebeling. Mexd
oe, postea, b. Hdt. u. in der späteren Prosa. Hdt. 3, 11. 39. 6, 125
-pwTov piv . . p.exd oe. 7, 12 pexd or).
Flapd, daneben, dabei, oft bei Hom., z. B. .A, 611. B, 279
u. s. ; -apd oe auch Eur. Iph. A. 201 Ch.
lipo?, zudem, überdies; -pö; oe ganz gewöhnlich, von Homer
an (z. B. E, 307. N, 678 u. s., auch roxi oe K, 108. II, 86) auch in
der attischen Poesie u. Prosa. Hdt. 3, 74 ~pö; 8' Ixt. Ebenso X. An.
3. 2, 2; -pö; oe xai Th. 3, 58 -pö; oe xal 7rjv oouXcoaexe. PI. Prot.
321, d -pö; oe xal ai Aiö; cpoXaxal <poßepal Tjaav. Dem. 20, 112 rj-youpat
xouxov xöv X670V xaxd noXX' daupcpopov etvai xf; iröXei Xeyeai^at, -pö; oe xal
oo8e 81'xaiov. Ferner: Hdt. 3, 6. 6, 125 xal -po;. Eur. Hel. 956.
Ar. PI. 1001 xal rpö; fei xouxot; ewrev, und ausserdem sagte er dabei.
Dem. 27, 68; aber xe -pö; nur poet. Aesch. Eum. 239 dpßXuv yj8y)
-pojxexpippevov xe -pö?. Eur. Or. 622 jol oe xdoe Xe^tu opdsci) xe -po;.
Eur. M. 704 oXcuXa xal -pö; 7' i;eXauvopat gdoväc Hel. 110 PI. civ.
328, a, ubi v. Stallb. 466, e xal -po; 7e a£oo<n. Soph. 234, a.
Öfter am Schlüsse. PI. Gorg. 469, b xal IXeeivöv oe rpo;. Dem. 4, 28
xdXavxa Ivevr^xovxa xal ptxpov xt -pö;, ubi v. Bremi, vgl. 22, 60. Eur.
Ph. 610 xal xaxaxxevco 7c - p 6 ;.
Yzö, drunter, bei Hom. ü-ö öe, 6, 636.
!) Vgl. Spitzner Dissert. de äva et xard ap. Hom. Viteb. 1831, p. 3 u.
p. 5 sqq. — 2) Vgl. Hoffmann Progr. Lüneburg 1857, S. 19 f., der aber mehrere
Stellen hierher zieht, die zu § 445 gehören. — 3) Vgl. Härtung Lehre v. d.
griech. Part. I. S. 329.
528 Verbindung zweier Präpositionen. § 444.
§ 444. b. Verbindung zweier Präpositionen ■).
1. Auch werden in der epischen Sprache oft, bei den Tragikern
nur in lyrischen Stellen zwei Präpositionen zusammengestellt.
von denen die vorausgehende immer adverbiale Bedeutung hat, die
nachfolgende aber auch als Präposition sich mit dem Kasus eines Sub-
stantivs verbinden kann. In dieser Zusammenstellung darf man nicht
einen leeren Pleonasmus erkennen, sondern eine dichterisch malende
Fülle des Ausdrucks.
'Ajjt-cptTtspi am häufigsten, um herum, indem das unbestimmtere
&\L<pi, um, durch das bestimmtere zspi, herum (Kreislinie), genauer be-
zeichnet wird. B, 305 dp-cptitspi xpTjvrjv. li", 191 dixcptnspl ypö«. Adv.
0, 10 oydai o' a[x'^i-£pi p-s-fdcX' iccyov. So auch ~epi x' djxcpi xe. P, 760
Trept x' dtfxtpi xs xd<ppov. Adv. Hymn. in Cer. 276 rcepi x' d;j.cpt xs xdXXo;
airjxo. Getrennt 0, 647 f. djxcpt os ~^Xr($ . . xovdßTjas — e p t xpoxdcpoiai.
rispt als Präp. u. ein Kompos. mit a^yl. W} 561 f. w -Ipi yEup.a • •
dtjAcpioEÖi'v^xai. Vgl. die ep. Kompos. djj.cpt~sptaxlcpsxai d, 175. <£|i.cpi-Epi-
axpwcpa 6, 348. dpucpt— sptcpBtvuftet Hymn. Ven. 271. djjKpi-spixxiovE; Callin.
fr. 1, u. a. b. spät. Ep. (Daher das dorische Adverb -spia[A-sxt'£.)
Ilaps£ u. -apsx c. gen. u. acc, je nachdem der Begriff £;, £x oder
der von 7:apd vorherrscht. Die Form rapsx steht vor Konson., -apsc
meistens vor Vokalen, doch zuweilen auch vor Kons., und zwar als
Adv., wie £, 168 aXXa -ape£ ix£|xvd>}j.Et>a ; am Schlüsse eines Gedankens,
wie A, 486 cjttj os ^otps?; als Präp. vor einer Muta, wie y., 276 -aps;
xtjv vrjaov. 443 -api; -spt|jLr)XEa ooupa. a) c. gen. aus der Nähe weg.
K, 349 r.apiz 6oou e\ vExuEuaiv | xXivörjxrjv, seitab vom Wege. Ebenso
hymn. Merc. 188. t, 116 vrjao; . . -apsx Xtpivoc xsxdvuaxat. Von e.
Person: Ap. Rh. 3, 743 xoia r.ct.pk* ou -onrpo; eV dvlpi firjxidaadai. —
b) c. acc. heraus neben hin. I, 7 -oXXöv 8s 7;aps£ aXa cpuixo; elysusv,
(die Woge) warf aus der Tiefe längs der Meeresstrecke. W, 762.
fi, 443, -, 165 sV. o rjXösv [xE^cxpoto -apix fxs^a xsiyi'ov auX^; neben
weg, vorbei, p., 276 Trapse xtjv vrjaov IXauvExs v9ja. o, 199. Bildlich
Y, 133 jAYj yaXs-aive Tcapsx voov, neben der Vernunft vorbei, unbedacht.
Vgl. K, 391. Nach dieser Analogie Q. 434 o; p.E xsXsoct aso Swpa rcaps;
'AyiX^a osysadai, gleichs. neben A. vorbei, ohne dass A, davon weiss
(hinter Achills Rücken). Vgl. die Kompos. -apEcspysaftai, ~apE;sXaövEiv
u.s.w. — Herodot gebraucht -dpE? c. g. (als Paroxyt.) in der Bdtg.
v. ytupt';, ausser, sowohl vor Vok. als vor Kons. 1, 14 -dcps£ xoü
dpYÜpou ypujov «ttXexov dvsdrjXE. Vgl. 93. 2, 4. 31 u. s. , als Adverb
1, 130 -apE; y] oaov oi Ixüöai ripyov, ausser so lange.
!) S. Spitzner ad Iliad. Excurs. XVIII.
§ 444 Verbindung zweier Präpositionen. 529
'Y-ex vor Konson., 6-1$ vor Vok., c. g., drunter heraus, unten
hervor. N, 89 cpsucsaOai uttex xaxou. Vgl. E? 854. 0, 628. X, 37.
jx, 107. Auch Hdt. 3, 116 Xe-yerat 8e u-ex ttov Ypuircuv dpTrd^Etv 'Apipa-
orrou;. Vgl. die Kompos. u-ExepEUYEtv, UTiEXcpEpEiv u. a.
'Atcex, hinweg aus, c. g., seit. Hymn. Ap. Del. 110 EfXsi'ftutav d-sx
ps^dpoto 06pa!e | EV.7rpoxaXsaao(p.Evrr Q. Sm. 4, 540 dirlx 81'cppoio tteoÖvte:.
Vgl. d. Komp. dc-exXavttdveaflai.
Ailx, durch heraus, c. g. 0, 124 cop-ro otex TtpoOupou. p, 61 8iex
jieYopoto (Jeß^xetv. Vgl. 460. a, 185 u. s. Archil. in Et. M. 324, 17
oiec scdXt(voc u. c. acc. otec to [xupxov. Vgl. d. Komp. 8te£ievai, 8ie£epes<j8ai.
'ÄTtoTcpo cpspwv n, 669 u. 679, fern weg; c. g. von weg. H, 334
xaTaxTjOfjtev autoüs | tutöov d-orpö vecuv. Eur. Ph. 1739 o«teip,t -axpt'oo;
arroTTpo Yai'a?. Or. 1451 (toü;) Siappoaa? d-o-po oeoTtoi'vac.
Aia-pö, durch hervor = durch und durch, ganz durch.
E, 66 Tj os oia~po | dvtixpü; xsfrd xusriv ut: ojteov rXoO dxcüxrj. Vgl. 538.
M, 184 u. s. 5 c. g. E, 281 tt)<; oe ota-Trpo | afyp-r, . . -rapivT) OcbpTjxi
iteXdcjÖT).
Ilspirrp 6. A, 180 -spt-po 7«p ey/ei Oüev, rings vorwärts, d. i. nach
allen Seiten vor. Vgl. II, 699 *).
2. Eine Verbindung dreier Präpositionen b. Ap. Rh. 4, 225
uTiexirpo 8s ttüvtov EtapvEv; häufig aber in Kompos., als: uirexTrpocpeuYeiv,
üzEXTipopEEiv, u-sx-poÖEEiv u. a.
Anmerk. 1. Dass nicht dpcpl 7iep(, -ap ex u. s. w., sondern äfitpurept, -apiv.
u. s. w. zu schreiben sei, zeigt Spitzner a. a. O. Doch bevorzugt bei d|xcpi rcspt
die Mehrzahl der neueren Herausgeber die Trennung. (Vgl. Lehrs in Fleckeisens
Jahrb. 1860, S. 513.)
Anmerk. 2. Ein sehr ähnlicher Fall ist es, wenn neben einem mit einer
Präposition zusammengesetzten Verb dieselbe Präposition als Adverb vorangeht.
*F, 709 5v 5' 'OSuaeüs -oX6{at]ti; dviota-o. .e, 260 iv 5' bnipa<; te -/.aXou; te :r65a;
T1 ^veÖTJOEV £v OCtJTTj.
3. Auch die uneigentlichen Präpositionen Ivexa u. ydpiv werden
mit eigentlichen Präpositionen verbunden, wie im Deutschen: von
Rechts wegen. 'A-o 3otj? Ivexo:, bloss um zu schreien, Th. 8, 92,
ubi v. Poppo- Stahl. Ebenso X. Hell. 2. 4, 31. T(vo« 8t) ydptv
IvExa PI. Leg. 701, d, ubi v. Stallt). Polit. 302, b ä-av»' svexoi
xou toioutou tiävte? optojj.Ev ydpiv. Lys. 26, 9 irept xco v Iv oXi^apyia
dp£dvra)v Evexa. (S. Ph. 554 a toistv 'Ap^Etoutv dpcpi aouvsxa | ßou.
/.EÜfxa-' im' schreibt man jetzt mit Auratus dp.<pl aoZ vsoc.) Vgl. d-
Deutsche um der Freundschaft willen. Ferner: p-syp1 ~pö; c. acc.
!) Hierher gehört auch arkad. litis, auf hin, vgl. Meister, Griech.
Dialekte II. S. 119: d tnis tot fpyot yeYpapLfiEva su7YPa<P°c> der zum Zwecke des
Unternehmens geschriebene Vertrag.
Kühn er s ausführt. Griech. Grammatik. II. T. 1. Abt. 34
530 Tmesis in den zusammengesetzten Verben. § 445.
öfters b. d. Att., z. B. PI. Tim. 25, b. Civ. 586, a. jxe^pi iicl 8«Xxrrav
X. An. 5. 1, 1. So auch a/pi ei; Korutopa 5. 5, 4. laxe IttI to Öa-
jreoov 4. 5. 6 u. b. Spät., s. Passow.
§ 445. c. Tmesis in den zusammengesetzten Verben.1)
1. Die Präposition erscheint entweder, wie wir § 443 gesehen
haben, in ihrer ursprünglichen Bedeutung als ein Ortsadverb oder in
Verbindung mit dem Kasus eines substantivischen Wortes oder
endlich in Verbindung mit einem Verb. In dem letzten Falle tritt sie
zwar nicht wie in dem ersten als selbständiges Adverb auf, hat aber
adverbiale Bedeutung und steht entweder getrennt von dem Verb oder
verschmilzt mit dem Verb zu einem Worte. Die Trennung der
Präposition von ihrem Verb wird Tmesis genannt. (Ausser dem
Verb kommt sie nur noch bei den Adverbien Siafjutepe? und lcovofj.axX^8ir)v
vor: Bia 3' i^zpic, \, 377, P, 309. cp, 422, U 8' övo[xaxX^OY)v 8, 278). Diese
Ausdrucksweise war ohne Zweifel die ursprüngliche und allein gebräuchliche
und daher auch in der Homerischen Sprache noch ungemein häufig. Die
Verschmelzung beider Wörter zu einem gehört erst einer späteren Sprach-
periode an, die aber zur Zeit Homers schon begonnen hat; denn beide
Ausdrucksweisen laufen in seinen Gedichten neben einander ohne Unter-
schied der Bedeutung. Im strengen Sinne des Wortes kann also bei
Homer von der Tmesis noch gar keine Rede sein; denn sie ist bei ihm
ganz natürlich und kunstlos und in dem Wesen der Sprache seiner
Zeit begründet. Mit dem Fortschreiten der Zeit wird sie aus der ge-
wöhnlichen Sprache der Prosa durch die Verschmelzung fast gänzlich
verdrängt und verbleibt fast nur der Dichtersprache, die sie aber in
Vergleich mit der Homerischen nur selten, und zwar stets auf künst-
lerische Weise zur Hebung und Steigerung des Ausdrucks anwendet.
2. Wie in vielen anderen Punkten, so zeigt auch in dem Ge-
brauche der Tmesis die griechische Sprache eine grosse Beweglichkeit
und Lebendigkeit und hat in dieser Beziehung einen nicht geringen
Vorzug vor unserer Sprache, in welcher der Gebrauch der Tmesis auf
ungleich engere Grenzen beschränkt ist, einen noch grösseren aber vor
den Sprachen, die, wie das Sanskrit, die Tmesis gar nicht kennen, oder,
wie das Lateinische, nur in ganz mangelhafter Weise anwenden.
3. Wir betrachten zuerst die Ho m erische Sprache, in der, wie wir
Nr. 1 bemerkten, eigentlich nur von einer seil einbaren Tmesis die
0 Die Tmesis haben in neueren Zeiten Naegelsbach in dem XVI. Exkurse
zu den Anmerkungen zur Ilias. Nürnberg, 1S34, Hoffmann in d. Progr.
Lüneburg, 1858 in Beziehung aufaßt in d. Progr. 1857) und W. Pierson im Rhein.
Mus. 1857, S. 90 ff., 260 ff., 379ff. zum Gegenstände gründlicher Untersuchung gemacht.
§ 445. Tmesis in den zusammengesetzten Verben. 531
Rede sein kann, da in ihr die Präpositionen nicht von ihrem Verb ge-
trennt sind, sondern als selbständige Adverbien neben ihrem Verb stehen.
Wir müssen zwei Fälle unterscheiden.
a) Die Präposition scheint von dem Verb getrennt zu
sein, behauptet aber eigentlich ihre Selbständigkeit als Adverb. P", 34
üito ts xpojxo; eXXaße 7'jToc, unten ergriff Zittern die Glieder. 135
napa 0' eyyea [xaxpa ireitTj-^ev, daneben stecken die Speere. A, 63
i-\o jovial beoi aXXoi. 161 Ix os xal o<J>e TeXei, aus = gänzlich, voll-
ständig. 6, 525 G-o 0' Isyexo jjlisöov, er hielt den Lohn hin, d.i.
versprach. 9, 108 ou? (fimrou;) -ot' d~' Aivei'av eXöfxir)v, die ich weg
(davon) nahm dem Aen. (sXeabat ttvot xt 11, 59.) N, 394 ix os 01
rjvioyo? tcXiqyy) cppeva;, heraus wurde er geschlagen (erschüttert) am
Geiste, [x, 312 7)p.o; 64 xpt'ya vuxxo? eyjv, [xexa 6' arrpa ßeßrjxeiv, und
die Sterne hinübergegangen (über die Mitte des Himmels) waren.
A, 67 d-o Xoqbv djxuvat. Vgl. die Beispiele des § 443. Weit seltener
folgt die adverbiale Präposition nach. M, 195 £v«pi£ov a-' IvTsa. e, 196
vüji/pYj ce Tibet 7:dpa Tzasotv iowor^. P, 91 e? [xev xe Xitoö xaxa xeüyea xaXdt.
H, 425 uoaxt vt'Covxei; «7:0 ßpOTOV. B, 699 xoxe 5' t)8t) syev xäxa fats.
An merk. 1. Wenn in zwei oder mehreren auf einander folgenden Sätzen
dasselbe Kompositum zu wiederholten Malen stehen sollte, so wird es nur in dem
ersten, in den übrigen aber nur die Präposition gesetzt, und zwar steht in dem
ersten entweder ein wirkliches Kompositum, was aber nur selten der Fall ist,
oder ein Kompositum in der Tmesis. *F, 886 f. xal p' t](j.ovsc dvopE; dveoxav,
av piev dp' 'Axpstor)? . . ', av 0' dpa MtjptovT)?. 798 f. xaxd piv ooXiyoaxiov lyyo;
ftfjx' is dcytiivot tpeptuv , xaxd 8' darioa. A,447 oiiv ji>' i^aXov jitvoü;, cuv o' £YX£a
xal jj.evs' ävopcüv. I, 207 £v 0 dpa viöxov I8t)X 6'to; xai ttiovo; atyo;, | ev oe ouo;
aidXoto pdyiv. So auch b. Eur. u. Hdt, s. Nr. 7 u. 1 2. Selten ist die umgekehrte Stellung.
S, 535 iv V epi;, Iv 6e xuSotpiö? opiiXeov, e\ 5' öXo-fj xVjp. Nachgeahmt von Hs. sc.
156. Auch geht bisweilen ein Simplex voran, und eine adverbiale Präposition
folgt nach. T, 268 topvuxo 0' aüxfx1 srcEtxa dva£ dv6p(üv 'A-ja^i^w, | av 8' 'OSuoasöj.
Vgl. H, 168. XY, 755. E, 480 f. iv&' aXoyov x£ cptX-rjv e'Xitiov xai vVj^tov ulov, | 7.010'
oe xxTjjxaxa TioXXa. Q, 232 ff. ypuaoü oe 0XT)aa; Scpepev o£xa Ttdvta xdXavxa, j ex 81
36' at&tuva? xpfTtooa; . . | , ix 3e Oettci?.
Anmerk. 2. Die adverbiale Präposition kann von ihrem Verb nicht bloss
durch ein kleines Wort, wie oe, xe u. s. w., oder durch zwei dergleichen, wie oe ol
u. s. w., sondern auch durch ein, zwei, drei, ja viele andere Wörter getrennt werden.
Mit einem Worte: die Zahl der Wörter lässt sich nicht auf bestimmte Grenzen
zurückführen, sondern nach Vers und Sinn herrscht die freieste Bewegung. Bei-
spiele bietet jede Seite Homers.
b) In dem Satze steht eine Präposition, der Kasus eines
substantivischen Wortes und ein Verb. In diesem Falle kann
der Kasus entweder von der Präposition oder von dem mit der Prä-
position zu verbindenden Verb abhängen. Findet das letztere statt, so
hat die Präposition ihre ursprüngliche adverbiale Bedeutung und gehört
34*
532 Tmesis in den zusammengesetzten Verben. § 445.
zum Verb; beide, das Verb und die adverbiale Präposition, bilden einen
Verbalbegriff, und dieser, nicht die Präposition allein, regiert den Kasus.
In vielen Beispielen aber lassen es der Sinn und die Konstruktion un-
gewiss, ob der Kasus von der Präposition oder von dem in Tmesis
stehenden Kompositum abhänge. Da es in dem Wesen der Präposition
liegt, dass sie sich eng an ihr Substantiv anschliesst, so ist in der Regel
da, wo Wörter von Gewicht dazwischen stehen, die Präposition nicht
zu dem Kasus, sondern als Adverb zum Verb zu ziehen. Solche Wörter
sind: das Subjekt, das Objekt, betonte Pronomen, das Verb, entweder
allein oder in Verbindung mit anderen Wörtern. Z, 509 dfxcpl öe
•/airat cujjloi; dt'saovTai, auf den Schultern wallen die Mähnen umher.
17, 291 £v -fdp UaTpoxXo; cpößov 7)xsv anasiv (Ivtevai ti tivi). B, 156 'AdTrrvairjv
HpY) TT p 6 c (i.u9ov eeiirev ("irpoaEiTrEiv xtvat). E, 310 djxcpi öe oaae xeXouvy]
vü; IxdXu'jiev. £, 140 ix 6£o; e?XeT0 -("ji'ojv (Isatpetsdai Tivö; Tt). £, 167
ouTiai xoiov dvrjX'j&ev £x öopu "yaiTjc (e£avlpye3&ai Ttvo;). t% 343 Iv oe
YeXu)? (Spx' döavdxoiai deoiaiv. (Vgl. A, 599. 9, 326 ocaßeato; 8' ap'
£vu>pTo -feXco; {jLaxdpeaai fteoiatv.) E, 566 repi ^dp öi'e zoipievi Xacuv
(vgl. A, 508 tuj £a jceptöetaav). 6, 485 e\ 8' eneu' 'Qxeavcu (vgl. A, 108
epvTreae -ctpTj). B, 451 Iv Öe afrevo; topsev exäarto (vgl. Z, 499 yöov
-dir^iv svwpasv). So wenn das Verb nach der Präposition, aber vor
dem Kasus steht, ß, 3 -epl öe ctcpo; o£ü der* cojjuü (-eptTi&ej&ai ti tivi).
Z, 253 ev t' apa ot <pu XslP' (£|*'-puvai tivi). o, 408 vouao; iici jru^epYi
7:cXeTat oetXotsi ßpoToiJtv. Oder wenn die Präp. hinter dem Verb, aber
nicht unmittelbar vor dem Kasus steht. S, 198 ßaXeetv t' dirö | ödxpu
-apEtuiv. 0, 149 cjxsoaaov ö' d~o | xrjöea dujjiou.
Anmerk. 3. Die Präposition als solche kann bei Homer nur in
folgenden Fällen von dem Kasus eines substantivischen Wortes getrennt werden:
a) Durch kleine gewichtlose (zum Teil enklitische) Wörter, als: [xiv, oi, te,
pd, ydp, rep, ferner ;aev dp, o' dpa, yotp otj, -/dp acpEaj, oe ot (Pron.), fad ot, o' dpa ot,
|aev ot, (xlv [xe, dpa fitv (£, 452). B, 310 (Spdxtov) 7:p6; £a -Xatavtarov opouaev. A, 135
5td (aev ap Ciu3t-f)po; l\-q\aT0. x, 435 irpo o dp' aüxtüv . . xtSvs; Tj'iaav. A, 128 ix ydp
acpsas ystpäiv cpuyov ?)v£a. 2,432 ix [aev [*' aXXdcov dXtacuv dvopi ödjAaacEv. Auch
E-t: ft, 245 i£ ETt 7rarp(üv, vgl. I, 106. Auffallender y, 348 zapd 7id|A7rav ävs(tj.ovos.
b) Durch einen attributiven Genetiv, als: T, 128 f-asyov Ott' "Ap-rjo;
-aXaij.au>v. 0, 378 TtpocpavEvts dva -xoXsaoto ys^pa?. o, 492 iroXXd ßpotüiv tr.i daxEa.
Auch kann nach dem Gen. die Hauptcäsur stattfinden. A, 44 ßfj 8s xat' OüX6fx7roto j
xapTjvcuv. Vgl. T, 272. T, 227. Auch kann noch ein gewichtloses Wörtchen,
wie M, r.ip, Tdp, dazwischen stehen, vgl. 11, 315. ß, 428. 750. 0, 739. Seltener
durch einen attributiven Genetiv in Verbindung mit einem attributiven Adjektive.
E, 227 oEtSar' i<p' br-oTtoXiDv Op^xäiv opsa. Vgl. U, 673. T, 355. ß, 81. (Aber
A,357 |j.ETa ooupaTo; ip'yEx' ipuv/jv u. M, 284 icp' äXö; roXfijs xsy'jtat XtjxEatv ist
Tmesis: fxETofysa&af ti, i^txEyutaf Ttvt.
c) Wenn die Präp. dem Kasus nachfolgt; auch können gewichtlose
Wörtchen dazwischen stehen. E,64 outi öetöv £•/. ft£3cpara ^'8tj. 729 toD 5' i?
dpifupEo; p'jpLo; tteXev. a, 220 toü pt' ex tpaat ysvlaöat. T, 377 Ta; oe ;jl e t1 i^scpEpov.
§ 445. Tmesis in den zusammengesetzten Verben. 533
ß, 254"Exxopoc (jucpeXet' ävxl . . Ktffxc^iiA) Stehen aber Wörter von Gewicht
dazwischen, so ist Tmesis anzunehmen, t, 332 ifxol oüv [ioyXov ast'pa; (ouvaefpcx?).
c, 175 xo o' o68' eVi vtje; . . TtEpocuciv (iittitep.).
d) Vereinzelte Erscheinungen sind: A, 831 (cpdcpjj.axa) xa oe ixpoxf cpaoiv
'A^iXXtjo ? oeotoayöat. i, 535 eupot ö' ev 7iTjij.ara ot'xip, wie X, 115. e, 155 rap' oüx
e9eA(üv i&eXoua-r), wegen des Gegensatzes. Ebenso N, 829 ev oe oü xotat ne^oeai.
A, 115 xio o' st; dt[j.tpoTEp(u A(0[i.rj6£OS ap[xaxa ßrjx7]v.
Anmerk. 4. Sehr häufig entscheidet auch der Sinn, die Grammatik und der
Homerische Sprachgebrauch, ob der mit einer Präposition verbundene Kasus von
dieser als Präposition oder von dem in Tmesis stehenden Verb abhänge. N, 631
T) ts oe cpaoi rcepi cppevac Ifj.[ASvau aXÄwv = rcspiEivcd xivo; cppiva;, vgl. a, 248 Ticpfeaai
Y'jvatxcJüv eISoc t, 177 äva vrjo; gßirjv = vtjÖ? dvEß-rjv ; denn äva c. <?. kommt nirgends
vor. A, 528 xuctvETjaiv eV äcppuat vsüae Kpovfcuv = Ittsveugs.
4. Wir gehen nun zu den nachhomerischen Dichtern über. Bei
Homer war, wie wir Nr. 1 sahen, die Tmesis ganz natürlich, absichtslos,
in dem damaligen Sprachgebrauche selbst begründet. In der auf die
Homerische Zeit folgenden Sprachperiode wurde die Verschmelzung der
adverbialen Präposition mit dem Verb zu einem Worte allgemeine Norm,
und die Anwendung der Tmesis musste daher etwas Auffallendes, Be-
fremdendes , Überraschendes haben. So geschah es, dass die Dichter
dieselbe zu rhetorischen Zwecken benutzten. Sie wurde eine rhetorische
Figur, ein Zierat, und gebraucht entweder, um der Darstellung eine
gewisse Emphase zu verleihen, indem man durch dieselbe die Begriffe
der getrennten Glieder und besonders den der Präposition, die daher
gerne zu Anfang des Satzes ihre Stelle hat und häufig durch ein
folgendes gewichtloses Wörtchen, wie oe, jxlv, -yap, oder Encliticae, wie
1&j u.e, <js, vtv, [io(, aol, ti;, ti, tI, to(, vuv, gestützt, sowie auch oft durch
den Versictus hervorgehoben wird, zu markieren und auszuzeichnen,
oder um die Darstellung anschaulicher zu machen 2). Die Präposition
geht in der Regel dem Verb voran; die anastrophische Stellung ist
selten.
5. Der Gebrauch der Tmesis findet sich sowohl bei den drama-
tischen als bei den lyrischen Dichtern3); diese wenden sie häufiger
als jene an, was sich aus dem verschiedenen Charakter dieser Dichtungs-
arten erklärt. Aeschyl. Pr. 134 xtuttou -jccp iyio yaXoßo? St^ev avxptuv j
;j.'jyöv, l*. o ItcXti^e fxo'j xdv üe|XEp(muv aiccu (Veranschaulichung des
Plötzlichen). Vgl. 878 f. oir<5 . . »äXiwu*. Ag. 1215 f. uu' au u.s . .
i) In Beziehung auf die letzte Stelle bemerkt Hoff mann a. a. 0. S. ß sehr
richtig, dass ävxi den unechten Präpositionen, die eine sehr freie Stellung haben,
gleich zu stellen sei, da es in seiner Homerischen Präpositionsbedeutung anstatt
keine Komposition mit dem Verb eingehen kann. — 2) Vgl. Pierson Rh. Mus. a. a. 0.
S. 426. — 3) S. Pierson in der S. 530 angeführten gründlichen und geistvollen
Abhandlung über die Tmesis bei den griechischen Dichtern, insbesondere bei
Dramatikern und Lyrikern.
534 Tmesis in den zusammengesetzten Verben. § 445.
axpoßet. P. 101 xö&ev oöx laxiv ü~ex (SO Herrn. St. uixlp) övaxov dXü£avxa
f u-fsiv. Pr. 696 Tip 6 -ye axevd^ei; xotl cpoßou TtXia xi? ei* | IttiV/ec, lax' av xai
xa Xomä -pojfjLa&rj; (Hervorhebung- des Gedankens: zu früh jammerst du).
Vgl. P. 457 f. dfi<pl öe | xuxXoovxo. Ch. 460 £üv 8s fsvou lipo; iyftpoo;.
1025 f. -po? 0£ xapoi'a cpoßo; | aosiv Sxot[xo;. Ag. 944 f. <aXX* e{ SoxeT aoi
-zaZb\ üitat xt; dpßuXa; | Xuot (Lebhaftigkeit des Befehls). Anastrophische
Stellung: P. 871 ai (sc. iroXei?) xaxa yipaov iXyjXajxsvai Tcspi TTüp-yov, die
sich umgelegt haben eine Schutzmauer; doch steht die Stelle kritisch
nicht sicher, s. Wellaue r. Aeschylus gebraucht die Tmesis be-
sonders in lyrischen Stellen, seltener im Dialoge; sie ist ihm mehr
ein Mittel der Emphase als der Veranschaulichung; die Präpositionen,
die er in der Tmesis gebraucht, sind: d-ö, I; (ix), -po, uir6, uuoi,
ajxcpi, cuv, rcpo?, liti, xaxd; er wendet die Tmesis nicht bloss zu
Anfang des Satzes an, sondern auch in der Mitte desselben, nicht bloss
so, dass auf die Präposition ein oder auch mehr gewichtlose Wörtchen,
sondern auch so, dass Wörter von Gewicht (wie P. 917 xaxd jxoipa
xaXu'jm. Ch. 574 f. xaxa uxöjxa dpei, xax' ocpftaXjjioüs ßaXeT) folgen.
6. Sophokles hingegen gebraucht die Tmesis häufiger als Aeschylus,
doch fast durchweg nur zu Anfang des Satzes und so, dass auf die
Präposition ein gewichtloses Wörtchen folgt. Er bedient sich derselben
grösstenteils im Dialoge zur Veranschaulichung. Auch beschränkt er
sich nur auf die Präpositionen: iv, suv, i-t, a~ö, i; (ix), xaxa. El. 746
auv 8 iXi'aaexai. OR. 27 iv 8 6 -uptpopoc Oso; | jxrj'j/a; iXauvei. Ant. 427
Ix 8' dpa; xaxa; | rjpaxo. 432 aüv 81 viv | ftr,pcü[j.e9a. 979 xaxa 6e xaxö-
fjtevot. OR. 1198 xaxa jasv qs&ba;. Tr. 565 ix 8' r^z iTw. Vgl. 1055.
Ph. 817 d-o fi' oXe??. Vgl. 1158. 1177. Anastrophische Tmesis viel-
leicht Ph. 343 TjXtiov jjle vy)l TioixiXoaxoXw fjixa; doch Hesse sich hier [xexa
auch zum Akk. pie ziehen, wie Eur. Ale. 46 8ä(xapx' d[As(<Jja<;, rjv ab vov
Tjxet; jjiexa. l)
7. Bei Euripides ist die Tmesis sehr häufig und wird, wie wir
in den unten angeführten Beispielen sehen werden, mehrfach in einer
Weise gebraucht, die dem Aeschylus und Sophokles fremd ist, indem
sie ihm nicht bloss zur Hervorhebung des Ausdruckes und zur Ver-
anschaulichung, sondern oft auch zur Ausschmückung dient. Er gebraucht
sie meistens in Chören und in lyrischen Stellen. Die tmetisch bei ihm
gebrauchten Präpositionen sind : iv, aüv, drco, i£ (ix), ava, Std, xaxa, uuep,
afjLcpi, -ept, [xexä, i-i, utio, am häufigsten xaxa, dbro, dvä u. ix. Die Präpo-
sition beginnt entweder den Satz, und dann folgt auf sie 81 oder auch
ein anderes gewichtloses Wörtchen — dies ist der häufigste Fall — ,
oder sie wird dem Verb ohne ein solches Wörtchen nachgestellt (ana-
i) Vgl. Krüger, Gr. Sprachl. II, § 68, 48 Anm. 5.
§ 44-."). Tmesis in den zusammengesetzten Verben. 535
strophische Tmesis), oder steht in der Mitte des Satzes vor dem Verb.
Gewöhnlich wird sie durch den Versictus verstärkt. J. T. 832 f. xotxd
öl ödxpua . . to aov voxi£st ßXlcpapov. 1276 u. 1278 Ch. litt o eisusv . ..
dTTo Xatto-uvav vuxtwtcov IceTXev ßpoxwv (wohl richtiger mit Wecklein'
u tc' dXotftoaüvav . . iceTXev = oits^siXev). Tr. 522 Ch. dv« ö' ißöaaev Xecl>;.
543 Ch. vüytov Itti xvetpa? -ap-?jv, wo ein doppelt zusammengesetztes Verb
(iriTrapeTvai) tmetisch steht, was bei Aeschylus u. Soph. nie der Fall ist.
762 dfxcpt ö' ojÄevx; | 'iKiaa ifxotc viüxoiai. Ba. 80 Ch. dcvd Oüpaov xe
xtvdacjcov. 96 Ch. xara f^P1? öl xaXu^«?- 619 ~t»8s irspt ßpoyou: eßaXXe
Yovctoi. Hei. 367 dito 8s TtapMvoi x6|j.a; | I&evto. Hippol. 1109 Ch. |xexd
0' taraxo« dvöpdTiv aiwv. H. f. 1059 cpspe rpo? ou? ßaXto. 53 Ix Y<xp
iacppaYiafjivoi. Mit emphatischer Wiederholung der Präposition nach
vorausgegangenem Verb. comp. H. f. 1055 d-oXeT 7t6X.1v, | d-ö 81 rorcepa.
Anastrophische Tmesis Hec. 504 'A7aiJ.lfj.v0v0? Tte|j.'l'2vtos , u 7ovat,
jj.£xa. (Ba. 620 [xoXe, ypuaiuita xtvdascov I ava öüpaov kann ava Inter-
jektion sein: auf!)
8. Der Komiker Aristophanes bedient sich nur selten dieser
Figur, die sich für die erhabene Sprache der Tragödie und Lyrik un-
gleich mehr eignete als für die der Komödie. Daher wendet Aristophanes
die Tmesis in der Regel nur in den Chören an, in denen er in schwung-
voller Sprache die feierliche und erhabene Ausdrucksweise der Tragiker
parodierte, a) im Chore: L. 262 f. xaxd jj-Iv a-ytov lyeiv ßpera? | xatd v
dxpoTtoXtv ijxav Xaßetv. 1280 ff. i~\ öl xdXejov Apxejjiv, itzl öl öiöujjlov . .,
iitl öl Noaiov. Av. 346. b) im Dialoge: R. 1047 xax' ouv IßaXev. Ach.
295 Ch. im Dial. uou 7' dxoüscujxev; dTtoXe?' xaxd je /w-o|j.sv toT? Xt'öoi;
(pentam. paeonic), ubi v. A. Müller. V. 784 a^ä. xoi jxs -sittet;. N.
792 dito 7dp ÖXo5ja«i, vgl. 1440. Av. 1506. PI. 65.
9. Unter den Lyrikern ist in Beziehung auf die Tmesis besonders
Pin dar hervorzuheben. Von ihm wird diese Figur freier als von den
Dramatikern und den übrigen Lyrikern gebraucht. Zuweilen scheinen
ihn bloss metrische Gründe zur Anwendung derselben bestimmt zu haben,
vgl. 0. 3, 6. 7, 5. 8, 32, oder das Streben nach Euphonie, wie J. 2, 34.
Die Präposition kann bei ihm jede Stelle des Satzes einnehmen. Fol-
gende Präpositionen kommen bei ihm in dem tmetischen Gebrauche vor:
7.-0, ix, iv, ouv, i:, dvd, xaxoc, Im., jtapd, uitö. 0. 6, 14 xaxd 70a' aüxöv
ts vtv xat cp7.ict'ji.a: txitoo; Ipiap^ev. 7, 5 iv öl tpiA.tDv | TtapeovTüiv ^r/i jxtv
^7/.wtov, vgl. 7, 43. 9, 35 dito jj.oi XÖ70V toutov, axop-a, £tyov, vgl. 2, 69.
13, 59. P. 2, 9 l-l 7«p foyiaipa rr/pftlvo? yspl 8t8u[xq< | 0 x' ev-^wvio«
Eppia? a^Xdvta xi'9r(ot x6afj.ov. 4, 34 av 0' euttuc dpicdcai«;. N. 5, 51 dvd
8' [axta xeTvov, vgl. 9, 8. J. 6, 30 £u>a>v x' d-ö xai ttavwv (zur Hervor-
hebung des Gegensatzes). Mit Wiederholung: N. 9, 8 dXX' dvd jj.Iv
536 Tmesis in den zusammengesetzten Verben. § 445.
ßpojxfav cp6p(xr("y', avä 8 auXov in' a6xöv opao|xev. Vgl. Anm. 1. Ana-
strophische Stellung: 0. 1, 49. 3, 6.
10. Die übrigen Lyriker gebrauchen die Tmesis mit gleichem
Nachdrucke wie Pindar, aber nicht in so mannigfaltiger Weise wie
dieser. Von den eigentlichen Lyrikern sind aber die Elegiker zu
scheiden, deren Poesie, aus dem Epos hervorgegangen, einen ruhigeren,
minder gehobenen und schwunghaften Ton angestimmt hatte. Daher
erscheint bei ihnen die Tmesis nicht so nachdrucksvoll wie bei jenen,
und die Präposition entbehrt in der Regel des Versictus. Elegiker:
Tyrt. 10,9 Brgk. 4 atayüvei xe fevo;, xaxa o' dqXaöv stSo? iX^yei. Solon
4, 15 Aür)?, | r\ at^toja auvoioe xa -/i-fvofAeva — p 6 x' iovxa (Hervorhebung
des Gegensatzes). Theogn. 13 xaxa; o' du 6 xrjpa; aXaXxe. 192 <ruv
-(■ap fju'a-fexai IsdXa xaxoi?. 869 Iv [xoi enstxa Trlaoi fi^a; oüpavo; (Iv hat
hier den ictus). Nach Hom. 1064 l£ 2pov tljxevov m. d. ictus. Archiloch.
(Kpo? riepixXea) 9, 3 xoi'oo; ^ap xaxa xujxa . . IxXucjev. 6 Ircl xpaxepy|v xXtj-
(AoauvTjv eöeaav. Jamben: Hipponax 31 a-6 a oXeaeiev "Apxejxi;, oe 6s
xtoiroXXtuv. 32 itpöc |j.4v xuvqaeiv xov . . cEp[i.Tjv. Vgl. 61. Simonid. 7, 63
Xoutai 6e -aar); f^epT); cxtco ^utcov Si';. Eigentliche Lyriker nach d.
Ausg. v. Bergk: Alcm. 45 MwV aye, . . apy' ipaxcuv iirlcuv, litt 8' ?|xe-
pov | u[xv(p xal yapt'svxa xiftei yopov (eindringliche Bitte). Alcae. 34, 3
xaßßaXXe xov yeifitov', iici piv xifretc | raup, £v 2e xi'pvai; olvov. Vgl. 36, 3.
41, 2. 45, 2. 95. Sapph. 16 irap 6' teiai xä zxepa. 52, 3 -apä 8' ep/ex'
cupa. Anacr. 29 i^to o' äit' auti; ^u^ov (oaxe xöxxu£. Vgl. 50. 58.
72. 80. Anacreontea 31, 9 xaxa jj-eu ayt'Cet? öveipou;, vgl. Vers 15
u.29.58, 1 avä ßapßixov 8ov^<ru>. Simonid. 115, 1 cprj x6xe Tt'jxapyoc, -axpo;
Tiept yetpa? eyovxoc, | rjviV acp' iixepxYjV Iitvsev f)XixtY)v. Vgl. 167, 1 u. 5.
11. Mit dem Charakter der Prosa, der sich in schlichter Einfach-
heit, in verstandesmässiger Klarheit und scharfer Präzision kund thut,
verträgt sich die Tmesis, die der erhabenen und emphatischen Sprache
der Dramatiker und Lyriker ganz angemessen ist, an und für sich nicht.
Die prosaische Ausdrucksweise steht im Einklänge mit dem gewöhn-
lichen Sprachgebrauche, in dem zur Zeit, als die Prosa sich entwickelte,
das mit einer Präposition zusammengesetzte Verb als ein eng geschlossenes
Ganzes fest stand, so dass die Trennung der zusammengehörigen Glieder
nur als ein gewaltsamer Vorgang erscheinen musste. Daher bedienten
sich die Prosaiker dieser Figur nur ungemein selten. Der einzige Pro-
saist, bei dem sie ziemlich häufig vorkommt, ist Herodot, dessen Ge-
schichtswerk aber ganz den Charakter eines Epos an sich trägt (s. Einl.
I, S. 34). Die attische Prosa aber hat sich mit Ausnahme nur weniger
ganz besonderer Fälle dieser Freiheit gänzlich enthalten. Natürlich
rauss in der Prosa die Wirkung dieser Figur um so nachdrücklicher
hervortreten, als sie in ihr ungewöhnlich ist.
§ 44-5. Tmesis in den zusammengesetzten Verben. 537
12. Bei Hdt. finden sich folgende Fälle: a) am häufigsten ge-
schieht die Trennung durch die Konjunktion iuv (= ouv), und zwar
besonders so, dass ein Vordersatz mit eVeav (o; av) c. conj. vorangeht,
und dann im Nachsatze die Präposition mit cov und ein Aorist in dem
Sinne von § 386, 7 folgt1). 2, 40 erceav arooetpioai töv ßouv, xaxsu$a|Aevot
xotXiTjv (xev xsi'vTjv iraorav I; «v elXov, aTrXaYyva 8s auxou Xei'rooai. So: 47
oltz tSv Ißa^e, weiter unten xot' wv ixaXu^E. 70. 87. 96 lv tov eVax-
xiuaav. 7. 10, 5 i-eav vyi 6 9e6? cp&ovYpa; cpößov !|i.ßaX-/j r ßpovxrjv, Ö t' iuv eNp&aprjoav
avact'to; scoutcov. 2, 39 xoist (quibus) (xev av 7) dr/opy] . ., ol oe <pspovxe; &<; xr,v ayopYjv
ol-r tov söovto (vendunt). 85 toiui (quibus) äv aTroYsvrjxa'. (mortuus est)
avOpojTTo;, to 9?jX'j -^evo; . . xot' tiuv sVXäaaxo ttjv xscpaXirjv irrjXtp. Oder
st. des Vordersatzes geht ein Partizip voraus. 2, 86 MOcp AiöioTuxtp
ö£et 7rapa3y_i'uavTe? . . 1$ <uv sIXov xyjv xoiXfyv. So 122 xax' tov e'Srjaav.
2, 172 toutov xax' töv xö^a; a'yaXfxa . . lirotTjaaxo'. 3, 82 0u>u.a£6u.evo; oe
av a: v icpawj. 4, 196 ol 8s TrpoasXÖövxsj aXXov irp6; cuv s&rjxav ypuaiv.
Statt des Nebensatzes mit lueav kann auch das Adverb Itteixb stehen.
2, 88 aopp-afa) 6tY)9TQaavxs<; xrjv xoiX(t|V xaptysuouai . . xat IitEtxa au' tov
I8(uxav arcocpepeadai. Vgl. 4. 60. — b) durch xe nur in der Verbindung
äva te s'8papiov xa(: 1, 66 ola (quippe) 8s s'v xe y^P'fl ^T^Otj xai ^X^ftei
oux oX^ttov avSptov, ava xe l8pa|j.ov auxixa xai euHrjviQdrjaav. Vgl. 3, 78.
7, 15. 156. 218. — c) durch 8r) nur 7, 12 jxexa 8tj ßouXsusai, to lUpaa,
jxpaxsufjLa (xtj cqetv im xtjv cEXXa8a; änderst du wirklich deinen Beschluss
gegen Hellas zu ziehen? — d) durch 81: 6, 114 xol xooxo jxev £v xoüxtp
xtp TTOvtp (pugna) b itoXepiapyos KaXXi'p.ayo? Siatpöei'pexat . ., au 6 8' s'öavs
xtov (jxpaxriYüJv SxrjsiXsu);. — e) durch eine Enclitica. 2, 181 to -yuvai,
xaxa |xs £<papfxa;a?. — f) durch ein Adj. u. Subst. nur 7, 164 dmfxrro
£« tyjv SixeXiYjy du 6 Ttävxa xa ypr^jxaxa orytov (ömaYsiv wie 163 extr.). —
g) durch jjlsv und 6 s so, dass in dem zweiten Gliede nur die voran-
gehende Präposition wiederholt wird, offenbar eine Homerische Nach-
ahmung (s. § 445, A. 1). 2, 141 Ivxaufra p.u; xaxa fxsv cpayeiv xou?
cpapexpstuva? auxtov, xaxä 8e xa xö;a. 3, 126 xaxä jxev Ixxeive Mixpoßaxsa,
xaxa 8 s Kpavainrrjv. Vgl. 5, 81. 8, 33. 9, 5. 89 e*v es xtp ttovio xoüxto
au 6 jxev sftave 8 jTpaxrjo;, <£-ö 6s aXXot noXXoi, ubi v. Baehr. (Vereinzelt
mit wiederholtem Verb 3, 36 xal ä-o pisv astouxov tuXeaa; xrj; jeojuxou
-axpi'ooi xaxcus; Trpoaxä;, äio oe tuXsaa; Kopov.)
') Vgl. Stein zu 1, 194: dieser Tmesis mit sperrendem cuv bedient sich
Herodot, wahrscheinlich in Nachahmung eines populären Gebrauches, durchgängig
mit dem empirischen Aorist, bei Schilderung von Sitten und Gebräuchen, um eine
Handlung als energisch und lebhaft oder als plötzlich, unverzüglich, eilfertig dar-
zustellen. — Auch sonst findet sich diese Tmesis mit oüv, z. B. Epicharm. b.
Athen. 277 xai yXuxüv y' i~' tov äiuopies olvov „flugs dann ein Fläschchen süssen
Weines drauf." Dorieus h. Athen. 412 ov fip ^ttojatteuoev ßo^Jv aCuy'JV, e{; xpsa
töv8e I xotyii navxa xat' ouv [jloüvos loa£oaxo viv.
538 Präpositionen in Vorhindung mit Adverbien. § 446.
13. In der attischen Prosa, die doch so umfangreich ist, be-
gegnen ähnliche Beispiele ungemein selten. Th. 3, 13 |j.y] £üv xaxco? ttoieiv
aüxou? |xet' 'AbYjvoucüv, dXXd cuveXsufrepouv, weil das Kompositum su-yxocxo-
TToteiv ungebräuchlich war (Komposita wie cruY/.otxoup-fetD , au7xaxoTraölu>
gehören nur der späten Gräcität an; s. Lobeck Parerg. p. 620), sowie
auch weil die Antithese zum £uvsXeuöepouv die Dazwischenstellung von
xaxtik erheischt. X. An. 5. 5, 21 -otpeaxeuajjjisvoi, av jxev xi; eu tcoitj,
dvx' eu itotetv u. PI. Gorg. 520, e (r, suEp-fsata) xov eu Jia&ovxa l7ii8u|j.eTv
tloiei dvx' eu -oisiv, weil damals kein dvxeu-otsiv, ja nicht einmal ein
eutioieiv, sondern nur dyaOa dvti-otEiv vorkommt, die Antithese aber eu,
und zwar vor 7roisiv verlangt. Gleich darauf auch wegen der Antithese:
eu TroiYjaai; xaüxrjv xtjv suep-fEaiav dvx' eu Tiei.aexai} dvxt-dayetv wird zwar
richtig gesagt, aber nicht eü-dj/co, sondern nur euTraiUm nach § 342,
1, b); dvxsuTraÖEw war ungebräuchlich, obwohl man dvxeiraivsiv, dvreTU-
/.oupso), dvxEuspYEteü), dvxeuvoeto U. a. sagte. Ar. PI. 1029 xöv eu 7ia&6v91
ün' ijxou -dXiv u.' dvx' eu irotsiv. Dem. 20, 64 oaou; eu Tionqaavxa« f]
7röXi; dvx' eu 7te~oiY)xev. 8. 65 jat) auv eu irjrovftotwv x<ov ttoXXiuv
'OXuvfHtov u. aüv eu -e-ovHöto? xou tiX^iJou;, da auviUTtaöeiv damals
noch nicht gebräuchlich war. Da in allen diesen Fällen eu Trdj/eiv,
xotxfü« iroietv einen Begriff bilden, ist die Tmesis nur scheinbar. Aber
PI. Phaedr. 237, a qujjl (jloi Xdßesde ist als eine poetische Freiheit
anzuseilen, da die ganze Stelle eine poetische Färbung hat, vgl. Stallb.
An merk. 5. Nicht gehört hierher: X. conv. 8, 17 dv z.ipi xt izoii^, si
contra aliquid egerit , wie Cy. 1. 6, 33 ä bk rcccpix taüra -otouv (wenn überhaupt
die Lesart richtig ist). Auch nicht die Trennung der mit eT?, exepo; zusammen-
gesetzten Pronomen oüosf;, p.ir)8e(?, ouSsxepoc, pv»j§lxepoc , da das ungetrennte ou5e(;
u.s.w. eine weit schwächere Bedeutung hat als das getrennte. X conv. 3,4 ou5s
xatt' e"v , »e ?(»<7 qitidem in re. Comm. 3. 6, 3 8<Kt{ pnrpe Ttpo? ev d'XXo a/oX^v
Tiotetxai. Th. 2, 67 tou; p-Tjoe p.s&' exeptuv (S;u|j.7ToX£|AoüvTa;), vgl. 72, ubi v. Poppo-
Stahl.«)
An merk. 6. Aus dem ursprünglich adverbialen Charakter der Präpositionen
erklären sich auch Ausdrucksweisen wie Aesch. Pr. 331 Travriuv fj.exaa/üiv *<xt
TEToXp/rjxw; 1\lqL S. Ant. 537 xat £'-iu.|j.ET(ay_u) xai coepui tt(? am'a;. OR. 347 xal
5u[AcpuTeöcai xoupYov efpydiff&ai xe. Dem. 2, 9 xal oupurovEiv xai tpepeiv ras outupopa?,
wo die Präposition sich nur mit dem ersten Verb verbindet, aber auch zum
zweiten gehört.
§ 446. d. Präpositionen in Verbindung mit. Adverbien.2)
Die Präpositionen werden im Griechischen häufig auch mit Ad-
verbien verbunden, die alsdann eine substantivische Bedeutung an-
nehmen. Dieselbe Verbindung findet sich auch im Deutschen sehr oft,
!) Vgl. Bremi exe. III. ad Isoer. Kühner ad Xen. Comm. 1. 6, 2. —
2j Vgl. Lob eck ad Phryn. p. 45—49.
§ 446. Präpositionen in Verbindung mit Adverbien. 539
ungleich seltener im Lateinischen (exinde, deinde, in ante diem, ex
ante diem). Am häufigsten lassen diese Verbindung die Lokal-
adverbien, dann auch die Temporaladverbien, seltener andere
zu. Mehrere Adverbien haben sich mit der Präposition so innig vereint,
dass sie auch in der äusseren Form zu einem untrennbaren Ganzen
verschmolzen sind. Viele Adverbien erscheinen in den Handschriften
sowohl als in den Ausgaben bald von der Präposition getrennt; bald
mit ihr vereint. Die in der klassischen Prosa bis zu Aristoteles all-
gemein vorkommenden führen wir ohne Bemerkung an.
a) su-pojöev [aber eiq npöiftsv Eur. Hec. 9G1 st. des gwhnl. et; to
TTpöj&ev] ; I-t'-poiBsv; xotTÖ-taflsv; u-oxcxtoj 5 6-späv<D seit Aristotel.;
£;o7uaikv [aber poet. l;o7:töe(v), ijo-taw, etaoTu'jco alle drei seit Hom.];
[xeypi öeupo PI. Symp. 217, e (J-e/pi uiv o'jv 8t] osupo tou Äö-yoo;
X. An. 5. 5, 4 fil/pt ivrauöcx, öfter b. PI., z. B. Symp. 210, e; [xr/pi
ttoi u. OTCOt X. Hell. 4. 7, 5 [xeypt [xsv -01 . . jAS"/pi ok ~ot. PI. Gorg.
487, C ßouXs'jofxevcuv, \xkypi 0-01 /ttjv ao^iav dtaxTjTsov ew} ; IcpuiiepHev poet. seit
Hom.; -otpexei Byzantin. (Suid. in l-sxetva); xataüröHt, auf der Stelle, Ap. Rh.
2, 16 u.s. [b. Hom. aber gehört in xai' otuxööt xarä zum Verb1)]; 7rapotu-
röftt Tzetz. anteh. 193; £; öfxöftev, indidem, e, 477; ö-ttevteuOev Polyb.
40. 6, 1; d-sxsl9sv, drcexewe u. drroxdTcüilsv Byzant., s. Lob. 1. d. p. 46;
&-' abxö'.fi = d-1 ctuTcuv A, 44, -ap' aÖTÖcpi = -ap' auTot? M, 302 ; ex:'
aüröcpiv = i<f' Ioidtcov T, 255; et; ajaov Anton. Liber. 41, 186; £? I-^iaxa
oiaxoai'wv Niceph. Greg. 13, 10. 419; xataxpYjfkv od. xata xp^dev Hom.,
Hes., h. Cer. 182; £? oupavööev Hom.; xax oupavöösv Orph. lith. 595;
einiges der Art auch b. spät. Rhetor., wie I? oupavöttev, ex öl>j|aö&ev, in
-aiSööev, diio jjiaxpöftev, s. Lob. 1. d. p. 46.
b) et? vuv PI. Tim. 20, b; ei? tote; Ix töte seit Aristotel. ; £? dsi
Th. 1, 129 u. a.; I? IWa 1, 130; ei? s-eit«; s^öte Ar. Av. 334; £?"öösv =
£; oo, seitdem, Nie. th. 317; Ixtööev, sodann, Ap. Rh. 4, 520 (nicht zu ver-
wechseln mit d. poet. Ixto&ev, von aussen); I? ot Hdt. 1, 67. 3, 31. 4, 12 u. s.
ei? ote ß, 99 2); I? -öte S. Ai. 1185; ei? ö-öts Aeschin. 3, 99; I? öiusaco,
für die Zukunft, u, 199; h (zk) aofti? Th. 4, 63; I? otöiixa Ar. P. 367;
raxpauTt'xa ; d-aufixa Dio Cass. 40, 15; [xs/pi ö<|/e Th. 7, 83; I? o'^e,
späthin, Th. 8, 23, so auch 3, 108 st. Iw? tyi zu lesen, s. Poppo-
Stahl; et; 6^£ Dem. 57, 15; I? «yptov poet. seit Hom., ei? auptov
Aeschin. 2, 46 u. 53; k ucrTspov; piypi töte Hdt. 6, 34. Th. 8, 24;
i) Vgl. Spitzner ad K, 273. — 2) Vgl. Capelle im Philol. Bd. 36, S. 203
der unter Hinweis auf die parallele Verbindung ei; ö xs annimmt, dass ore in der
Verbindung de ote xe bei Homer noch nicht als temporale Konjunktion, sondern
als Akkusativ (0 te) empfunden und deshalb unmittelbar mit et; verbunden wurde.
Anders Schmitt, Über den Ursprung des Substantivsatzes mit Belativpartikeln,
S. 46 ff.
540 Prägnante Konstruktion hei Präpositionen. § 417.
iiri7rp6<j<o, weiterhin, Aret. diut. sign. 2, 12; -poTripuatfv), vor dem vorigen
Jahre (aber ^zuspuat, seit einem Jahre, wird von Lucian. soloec. 7 ge-
tadelt); SxitocXai Plutarch u. a. Sp. st. obrö TrctXaiou Th. 1, 2; irponraXat
Plut. mor. 674, f. u. a. Sp., b. Ar. eq. 1155 scherzweise, wie rpiiraXat
ib. 1153, vgl. Luc. Lexiph. 2.
c) zk cnra£; X70df7ra;; i; xpi'c, auf dreimal; i-färcaäj Luc. u. a. Sp. ;
eruTti^yu, iirl Trdfyyu Hs. op. 264. Theoer. 17, 104; im jxaXXov, mehr und
mehr, Hdt. 1, 94 u. s. PI. leg. 671, a; 6-ip jxaXXov Suid. ; 1$, [xäXtara
Luc. philopatr. 9; et; (j.aTr)v Luc. tragod. 28, 241. Aristid. 2 p. 417;
Iz apoTjv Heliod. 9, 350; i; ot-j-av Procop. bist. temp. sui 1. 3, 8 d. 2. 3, 92 c.
Anmerk. Anderer Art sind Zusainmenrückungen wie ouv^-ps Th. 4, 24.
X. Hell. 6. 5, 17, nahe beisammen, Tipocsert Ar. Ach. 984. X. Cy. 1. 6,22 u. s.,
dazu noch, deren erster Bestandteil rein adverbialen Charakter hat. Wenn In
sich zwischen die Präposition und ihren Kasus einschiebt, wird es zuweilen mit
der Präposition zusammengeschrieben, ft, 245 It-iti TraxpüW, noch von den Vätern
her, vgl. Ap. Rh. 1, 976. I, 106 lUn toü ö'te . . Ißt)?, noch von der Zeit an. h.
Merc. 508 ige-n xei'vo-j, noch seitdem, vgl. Ap. Rh. 2, 732. 4,430; m. e. Adv. auf
Osv Call. Ap. 104 tliti -/elSsv. Aus der späteren Prosa: i^kn veapoü Ael. n. a.
5, 39. e$£Ti veoü App. civ. 2, 86. Ap. Rh. 4, 1397 zhixi t:o'j x*bC6v. Ott etaen vüv,
z. B. Ap. Rh. 1, 1354. S. Lob. 1. d. p. 48.
§ 447. e. Prägnante Konstruktion bei Präpositionen.
Es ist eine Eigentümlichkeit der griechischen, namentlich der
Homerischen Sprache, dass sie häufig mit den Verben, die die Richtung
Wohin ausdrücken, Präpositionen mit dem Dative (seltener mit dem
Genetive, vgl. Anm. 3) und umgekehrt mit Verben, die nicht den Be-
griff der Bewegung enthalten, Präpositionen mit dem Akkusati ve ver-
bindet. Diese Konstruktion ist aus der Zusammenfassung zweier
Momente der Handlung oder aus der Verschmelzung zweier
Begriffe hervorgegangen, indem der Redende entweder neben dem
Momente der Bewegung zugleich auch das Moment der nach
vollendeter Bewegung erfolgenden Ruhe oder neben dem
Momente der Ruhe zugleich auch das Moment der voraus-
gegangenen oder nachfolgenden Bewegung denkt und ausdrückt.
Wir nennen daher diese Konstruktion eine prägnante. Es springt von
selbst in die Augen, wie sinnreich dieselbe ist, und welch malerische
Kürze darin liegt. Denn durch dieselbe werden immer zwei Bilder vor
unsere Seele gerückt, indem wir entweder neben der Bewegung zu-
gleich auch den darauf erfolgten Zustand der Ruhe (tu'kteiv Iv xovitqciiv)
oder neben dem gegenwärtigen Zustand der Ruhe zugleich auch die
vorausgehende oder nachfolgende Bewegung (XI; ecpävr) efc 6ööv) erblicken.
A. Das Verb der Bewegung involviert mit einer Art von
Prolepsis den Begriff der darauf folgenden Ruhe, wenn die
§ 447. Prägnante Konstruktion bei Präpositionen. 541
Präpositionen mit demDative statt der Präpositionen mit dem
Akkusat ive stehen. Das Moment der Ruhe (die Beziehung auf das
dauernde Ergebnis der Handlung) rauss alsdann als das vorherrschende
aufgefasst werden können. Dieser Fall tritt bei folgenden Präpo-
sitionen ein:
a) Bei iv besonders in der epischen Sprache. K, 370 tj 6' iv
■/oüvaai tu-te Aitövrj; 8i' ^(ppoöi'xr) , sank in den Schoss (und verbarg ihr
Antlitz im Schosse) der Dione. a, 200 ifto (xavreüso-xat, w; Ivl 8oj«J>
dddvarot ßdXXouat. A, 743 rfii-s. 8' iv xovtrjjtv. So: ßdXXstv iv xovi'tjji bei
Hom. W, 131 iv xsü-/"™ louvov, vgl. <u, 496. S. Ant. 782 "Ep«o; o; h
/.■nrjjxajt irirzrei«. In Prosa nicht selten beim Perf. u. Plqpf. der vo 11-
endeten Handlung. Th. 4, 14 xal; iv xf, ^ xaxa-stps'JYut'ai;. 7, 71, 7 rpos-
oattüXXuvxo auxot; xai ol iv xrt virjaip avopE; oiaßsßrjXOXE;. X. Hell. 4. 5, 5
erst: sf; xo Hpaiov xaxEcp'j-j'ov , dann: ol o' iv tw Hpat'cp xaxa-EcpEUfOTs;
(als abgeschlossene Handlung) i;r(s!jav (vgl. d). X. An. 4. 7, 17 xd
iiriTTjOEia iv xoüxot; dvaxEXO|xta|xsvot rjdav. PI. Soph. 260, C tov aocfi3TT,v
ecpafxev iv xooxw ttou tw tüttw xaxaTiecpEUfsvat. Th. 7, 87 iv xto xotooxuj
-/copüo ijAitE-xtuxoxa;. PI. Euthyd. 292 , e iv xauxrj xtj diropi'a ivETrsTixtöxr;,
ubi v. Stallb. Hipp. maj. 298, c iv rg autf, iu-nETtxcoxiTE; duopi'a. Bei
e. Verbalsubst. Th. 8, 11 xd irspt xfjv iv xcp ristpatcp xoÜv vecov xatacpu-^v
YjyvsXdiq. Ferner oft: xtfrlvat iv, z. B. C, 76 Iv xi'sty) ixiÖEt . . i6wor,v.
X. Ag. 7, 2 iv xo?; p.£-]fisxoi; uxpeX^ftac« xoÖe xiör^t, rechne zu; xidevat iv
yepaiv, wie im Lat. ponere, colloccire in manibus. X. Cy. 8. 7, 25 xo
6 ifxöv sojjxa, orav xeXeuttjjcu, jx^xe iv ypuaoji 8t]Te [atjxs iv dp^upcu. Sodann:
Ypdcpsiv Iv xtvt. PI. Phil. 39, a -fpd<psiv iv xaT; <j>ir/aT; Xö-you;, vgl. Criti.
120, c. Th. 5, 47 dva-ypd^ai iv axrjXTj, vgl. inscribere in columna. Kaxot-
xtCetv Iv xtvt Th. 5, 35 (häufiger I; xt Th. 1, 103, ubi v. Poppo-Stahl.
6, 7. 50. 63). 'Iöpueiv, ISpÖEsdai Iv xtvt 0, 142. Th. 2, 49 u. et; xt
Eur. Jo. 1573. Th. 1, 131, ubi v. Poppo-Stahl. Kaöeip-yeiv Iv xtvt,
z. B. X. Hell. 3. 2, 3 xadEipYfjtivoi iv xtp 3xaopd>|xaxt. Dem. 18, 97 xdv
iv ofxtoxtp ti? sauxöv xadst'p;a; xrjpTJ u. ei; xt, als: Th. 4, 47 i; otxrj|xa
xaÖEtpJav, ubi v. Poppo-Stahl. KaxaxXEietv X. Cy. 7. 2, 5 xata-
xXeiad|AEvo; iv xot; ßacjtXst'ot; (aber gewöhnl. et; xt, vgl. Th. 1, 109. X.
Cy. 4. 1, 18). Selten b. d. V. aftpoifeadat, auXXiTEaOai u. dgl. Th. 2, 99
$uvr,i}poti;ovxo iv X7J AoßTjptu , ubi v. Poppo. Plut. Aristid. c. 19 xö
'EXX^vtxov iv nXataiat; ddpoi^exat auvsoptov, in d. Regel £*; xt, wie Th. 2,
13. 4,91 u. s. X. An. 6. 3, 3 u. s. KaOtffxdvott X. Cy. 4. 5, 28
xoü; cpt'Xoo; iv dxtvÖuva> xaOtardat. PI. Menex. 242, a o tyjv koXiv iv ttoXejjuu
xot; EXXtjsi xaTstjTTjcrE. Antiph. 5, 61 iv d^tuvt xai xivöüvw [xEfdXy xaxa-
(jtfjffavxi, aber ungleich häufiger st; xt. So zuweilen auch bei den Lat.,
542 Prägnante Konstruktion bei Präpositionen. § 447.
als: Ovid. Fast. 3, 664 in sacri vertice montis abit. Caes. B. G. 5, 10
naves in litore ejectas esse. Sali. J. 5 in amicitia receptus. l)
Anmerk. 1. Beispiele wie: t, 164 ttoXXov y^p (oTvov) Iv äiAcptcpopE-Jotv 't/.aazoi
T^ücajxev. II, 229 ev yjtpeaat Xdß' ouytöa. S. OR. 912. Eur. Hec. 527, auch in
Prosa PI. civ. 517, a XaßsTv e"v xai? yepa(. Hdt. 3, 23 ev tteotjoi ypuasTjat OEoeatlat.
PI. Crat. 404, a h tols 8sa(i.oTs 5-/]oa;. Andoc. 1 , 93 !8s5et' äv £v xw £6X1» (aber
gleich darauf oeiv ek xo £6Xov). Ar. eq. 367 olov oe o-ipw 'v xtjj £6Xii) u. ähnliche
scheinen nicht hierher zu gehören. In denselben scheint die Beziehung des
Mittels und Werkzeugs rein räumlich dargestellt zu sein (§ 431, S. 465 f.).
b) Bei dt jjl cp t u. Tiept. A, 17 xvTjfxtoa; jjl&v rptuxa Tuepi xvrjfrypiv
I&rjxev, legte um die Schienbeine, so dass sie dann fest an denselben
Sassen. 19 oeiixepov otu {höprjxa Ttepl sxYjDeaotv eöuvev. i), 434 apLcpt rcupl
axYJaat xpiTrooa.
c) Bei ItzL A, 55 xco yap litl cppeat OyJxs Oea XeuxtöXevoc Hpr) (wie
iv cppeai deTvat). 11, 310 npr^r]; eVi yaiVj xdt--eae. Vgl. S. Ant. 134 im
ya Treue. I, 488 eVt youveaat xa&taaa;.
d) Bei -po;. t, 284 v£a jxev [ioi xaxeot£e lloaetoao>v ivoat^dcuv, | Ttpö;
Tcexpr^ai ßaXtuv. 289 auv oe outo [xäp'jia;; iuuxe axuXaxa? , ttoxi yaiiß [ x6~xe.
So: ßaXXeiv ttoxi yai'-fl. X. Hell. 4. 3, 18 a>; etoov xoi»; a'jfxfxa^ou? T:po;
'EXtxtüvt •KECpe'jyöxa;. Aeseh. Pr. 56 Xotßwv viv . . iraaaaXeue irpo? Tuexpati;.
S. Ant. 1189 UTixia oe xXivop.at | oei'aaaa rpö; ßjxtuaTüt xdtiioTcXr|<jao[j(.at (sinke
den Dienerinnen in die Arme).
e) Bei Tuapd sehr selten. KaxaXuetv (einkehren) Ttapd tivi PI. Prot.
311, a. Dem. 18, 82 u. Tcapd xtv* Th. 1, 136.
f) Bei utc6 in den Redensarten: ütto xtvt yiyveaOat, unter jemandes
Gewalt kommen, i:oteicr&at xi 6op' §auxiu, sich unterwerfen, s. § 442,
S. 524.
An merk. 2. Da der Dativ sehr häufig den Ort oder den Gegenstand be-
zeichnet, nach dem die Thätigkeit des Verbs strebt, so bleibt es in vielen Fällen
zweifelhaft, ob man eine prägnante Konstruktion oder den Dativ als den Kasus
des Ziels annehmen soll. In folgenden und ähnlichen Beispielen aus Homer ist
der Dativ ohne Zweifel in der letzten Beziehung (des Ziels) aufzufassen: yeipa;
{dXXstv sVt o(xti), tEvai ßeXos Inl xtvt, Trexat oveioov eti( xtvt, IXaövetv fonrou; eVi vt)U3(v,
xixa(vEa&ai x6£a £tt( xtvt, aXXeaftat inl xtvt, [j.dr/Ea«}at ini xtvt, TtlxEoftat ett' äviteatv.
Über die prägnante Konstruktion bei Adverbien s. Anm. 4.
») Vgl. Härtung über d. Kas. S. 68 f. 72. Auch im Gotischen steht
bei den Verben des Fallens, Sinkens, Stürzens, des Legens, Setzens,
Stellen s (bei diesen drei letzten auch im Ahd.) die Präp. sowohl mit dem
Akk. als mit dem Dat.: er fällt auf den Boden hin u. auf dem Boden hin;
im Nhd. nur in Verbindung mit hinter od. nieder, z. B. Gold in dem Schatze
u. in den Schatz hinterlegen. S. Grimm IV. S. 809: „der Akk. bezeichnet mehr
den Akt des Fallens, der Dat. mehr den Ort des Gefallenseins. " — Auf Inschriften
findet sich /cctxaftEtvat £v äxpoTroXet neben xorraftstvat eis TtoXtv, ävaypaiLai e*v ox^Xy)
neben dvaypddiai ei"; oxt'jXtjv, vgl. Meisterhans a. a. O. S. 176.
§ 447. Prägnante Konstruktion bei Präpositionen. 543
An merk. 3. Zuweilen steht auch der Genetiv bei Präpositionen in ähn-
licher Weise proleptisch. So etc£: V, 293 tou; piv xaTedTfjxev ir.i /dovo;. 2, 389
ttjv fiiv £-£irot xa&etaev in\ ftpovou. PI. Symp. 222, c izi tsXe'j-ctj; aöti g&qxa;.
Ebenso 6-6: e, 346 tooe 7cpT,OEp.vov ütto otlpvoto xavöiaat. t, 375 tov p.o/X6v 'jtco
a-oooü Tj'Xaaa rcoXX-Jj;.
B. Das Verb involviert den Begriff der damit verbun-
denen vorausgegangenen oder nachfolgenden Bewegung, wenn
die Präposition ei; (rcpö;, im', irotpdt, uitö) mit dem Akkusative
steht. Das Moment der Bewegung muss als das vorherrschende auf-
gefasst werden können, a) 0, 275 icpdvr] XI; ei; 6ööv, der Löwe ging
auf den Weg und erschien nun auf dem Wege. Vgl. P, 487. X.
An. 3. 4, 13 ei; xooxov tov aia&fxov TuaacpEpvr]; |-£'f ävr(. Hdt. 4, 14 cpavrjvat
i; llpoy.ovvrjjov. Eur. I. T. 620 ei; äva-(*rp xet'pLeö'. Anth. 9, 677 6 jxsv
ei; öXi'fTjv xeixai xoviv, hat sich gelegt in Staub und liegt nun darin, vgl.
append. epigr. 260 u. Plaut. Casin. 2. 3, 26 tibi in lustra jacuisti?
Hdt. 8. 60, 2 i; ttjv 2aKa\ihi Tjpuv u-exxsexou xixvx xe xat 7uvalxe; (in Sicherheit
gebracht). 3, 31 icdvca i; xouxou; dvaxeexai (i. q. dvaxe&eiTcu). Vgl. 1,97. Th.
7, 71. Eur. Or. 1330 dvd-fXYj; 6' ei; Cufov xa&eixafiev. (Oft axTJvai e?;, z. B.
Hdt. 3 , 80 axdvta i; xaoTYjv ttjv dp-/T]v. 62 Txpor^opeus oxd; i; piaov xd
ivxexaXpivot.) Oft raxpeivai ei;, im*, Trpo;. Hdt. 6, 1 rapeivai i; SdpÖi;, Vgl.
X. An. 1. 2, 2. 7. 1, 35. 2, 5. 4, 6. Cy. 3. 3, 12 -apetvai s-ixd; Koagdipou
iltipa;. Th. 2, 34 pvaixe; -dpetcuv iro xöv xdcpov. 3, 3 xpirjpsi; a? Ixuyov
ßoT|Öoi 7:apä jcpa; -apouaai. So uzo xiva etvai (§ 442, S. 525), esse in
potestatem, i. e. venisse in potestatem in eaque esse, z. B. X. Hell. 5.
2, 17 ei oe utc ixeivou; eaovxat. Ps. Dem. 59 , 37 i-iSrjfji.Tjaavxa ei; x«
Ms-yapa, i. e. qui venu M. ibique commoratur. Regelmässig uuXXeYetv,
ouva-fei'petv, dOpoi'^eiv, dXi'^etv ei;, vgl. § 432; ebenso auiu|AiYvuvai ei; X.
An. 6. 3, 24 ßouXöfievo; (jup.|ji.i£ai xo?; aXXot; ei; KdXmrj; Xuasva u. öfter;
xaTa<jy.rjVouv ei;, einrücken und sich lagern X. An. 2. 2, 16 ei; xd; i-pyo-
xdxw xcopia; xaxEaxrjviuaEV. Th. 6, 4 i; Asovxi'vou; ;ujxicoXiTEUja; = i; A.
[jisxotXTjaoi; xat IvTocuöa ;u|xix. 4, 57 TdvxaXov ::apd xou; aXXoo; xaraS^aat
= Trapd xou; ccXXou; dTroqa-fEiv xai xaraS^oai. PI. Phaedr. 268, a xauxor.
utc au-'d; [xdXXov iSajjxev, unter das Licht stellen und betrachten, vgl.
Eur. Hec. 1154. So auch a, 411 ou piv -/dp xi xaxto ei; «ra icpxeiv, vgl.
T, 158, wenn man ihm ins Antlitz sah, wie ei; <5-a ioiabau Auffällig
Isae. 5, 46 ei; ov (?:6Xe(i.ov) 'OXuvöiot uirep xfaöe xyj; 7^; dTiodvrjixouai, i.
e. (wenn die Überlieferung richtig ist) ei; ov uopeu&lvxe; d-oöv., s. Schoe-
mann. — b) ;, 295 i; AißuTjv fi' im vr(6; eesaaxo, er nahm mich an
Bord (um mich zu bringen) nach Libyen. Ähnlich p, 442 auxdp Ijx' i;
Kuupov Seivcp ooaav. Hdt. 3, 11 (xou; itaTSa;) eacpa^ov i; xov xp/jxrjpa. Vgl.
4, 62. 5, 5. 7. 113. X. An. 2. 2, 9 acpd;avie; xaupov ei; dcTTriSot, s. das.
Kühners Bern. 4. 3, 18 (so schlachten, dass das Blut in den Kessel,
544 Prägnante Konstruktion hei Präpositionen. § 447
auf den Schild fliesst). Vgl. Aesch. S. 43. Aehnl. X. Cy. 1. 3, 5 ar.o-
'\ir\idai, d-oxaftaipejdat xyjv yetpa ei; td yetpofjiaxxpGt (sich ans Handtuch
abwischen). Vgl. Cato R. R. 156. 5 in aquam macerare, ins Wasser
einweichen. 39, 2 in fomacem coquere l). Hdt. 6, 100 ißouXeuovxo ixXtrcetv xr,v
tiöXiv i; td axpa xtj; Eoßonrj;, relida urbe se recipere in loca superiora,
vgl, 8, 50. X. An. 1. 2, 24 xrjv tcoa.iv i;IXnrov ot ivotxouvxe; ei; ytoptov
öyupöv im xd oprj = ixXticovTe; ecpo^ov e!;. Lys. 14, 5 e'av xt; Xfa-fl xtjv
xd;tv st; TO'jTrtaa) = xtjv xd;iv Xtirauv e{; xo'jTrtaco itj. PI. Phaed. 116, a
dvtaxotxo eÜ; oi'x7]u.d xi u); Xoi>;j6|Aevo; = dvaaxd; eßr], vgl. Th. 1, 87. 7, 49.
8,45, wie Plaut. Mil. gl. 2. 1, 3 exsurgere foras. X. ven. 3,3 7!
a^uyoi (xive;) dcptaxotvxat xöv rjXtov ticö xd; axtd;, i. e. solem refugientcs
sub umbras fugiunt. (Oft dcptaxotjöai Tcpo? xtva, abfallen zu einem, z. B.
X. Cy. 3. 1, 12; dcpt'axaa&at ei?, secedere in, z.B. X. An. 2. 5, 7.)
Isae. 6, 1 edXtu[XEv ei; xou; TroXeu.iou;. 7, 8 X-rjcpölvxo; ei; xou; tcoXe|j.iou;.
PI. Civ. 468, a xo/ £d)vxa et; xou; TroXefxiou; dXovxa (gefangen in die Hände
der Feinde gefallen), vgl. X. Hell. 1. 1, 23. Auch das Deutsche bedient
sich derselben Prägnanz in Fällen wie X. Hell. 2. 2, 17 Tjpeftrj TipeaßeuxY];
s{; Aaxeömpiova, er wurde zum Gesandten nach Sparta gewählt. Cy. 2.
2, 9 eNuuToXrjv r\v e^poc^a oixaoe, nach Hause schreiben.
C. Die Verben des Hängens, Hangens, Haftens u. a. werden
mit den Präpositionen dt reo 11. i; verbunden, indem der Grieche (wie
der Lateiner) nicht bloss die Handlung an sich, sondern zugleich die
Wirkung (das Herabhangen von etw.) ins Auge fasst. ö, 67 xotS' 6' ix
-aaaaXocpt xp£(j.aaev 'pop^iy/a Xt-yetav, er hängte die Phorminx an den Pflock, so
dass sie alsdann von diesem herabhing. Vgl. 6, 19. K, 475 i; eViöi<ppidoo;
TTUjj-dxr]; lu.dai oeoevxo. A, 38 xrj; (duTtioo;) 3' i; dpppeo; xeXa|xa>v rjv.
X, 278 a'|ia[xevr( ßpoyov afaüv d<f' ü^Xoto [xeXdftpou. Hdt. 4, 72 (yaXtvou;)
ix TtataadXtuv oeouat. 4, 10 cptdXa; ix xwv £ü>axr)pü>v epopeetv. Ar. Ach. 945
eiTcep ix xcoöiov | xdxa) xäpa xp£u.atxo. Th. 3, 81 ix xu>v oevopa)v xtve; dir-
yjiyovxo. X. Hell. 4. 4 , 10 xaxao^sa; ötTio öevoptov xou; ittttou;. R. eq.
10, 9 ix xwv d;6v<üv oaxxüXiot xpejxdvvuvxat. Daher ohne Verb: xd dirö
x9j; 8etp^;, das Halsgehänge Hdt. 1, 51. Auch bei den Verben des
Stehens und Sitzens steht zuweilen ix mit Beziehung auf die von dem
eingenommenen Stand oder Sitz aus sich vollziehende Handlung. S, 153
Hpr) 0' etaetoe ypuaödpovo; <V.pftaX|j.oitjiv | axdu' i; ÜuXufATcoio dito £100, auf die
Höhe hintretend sah sie von da herab. Eur. Ph. 1223 dre' öpfttou axaftet;
-tipyou, ubi v. Matth. Tr. 523 Ch. dvd 8' ißoasev Xed>; | TpiodSo; diro
-expa; axaHei';. X. Cy. 2. 2, 6 axd; ix xou Efizpoa^Ev, von vorn hintretend
und zuschauend. S. Ant. 411 xaö^fxed' axpcov ix rAfutv utctjve|xoi, wir
sassen auf (und beobachteten von) der Höhe. — Prägnante Wendungen
') Vgl. Härtung a. a. 0. S. 71.
§ 447. Prägnante Konstruktion bei Präpositionen. 545
sind auch: dtaoXetireiv ex xivo;, etwas verlassend davongehen, sich
lossagen. Th. 3, 10 dicoXtic6vTcov Ufxcov ix xo-j Mtjoixou TroXep-ou. 5, 4
a?:oXi-övT£; ix t<uv SupaxouroSiv, Syracnsis relictis inde discedentes, ubi
v. Popp o. So Eur. Rh. 595 7:01 oy; Xtrrövxec Tpe>tx<ov ix Tdcetuv ycopetts:
Ebenso i7uÖT]p.ETv (zu Hause sein, verweilen) Ix xtvo;. PI. Parm. 126, b
oxe xo TipcuTov i7re87]}JLirjffa osupo ix KXa£o(i£va>v.
An merk. 4. Wie bei den Präpositionen, so erscheinen nicht selten auch
bei den Ortsadverbien prägnante Konstruktionen, indem das Verb des Satzes
entweder neben dem Begriffe der Ruhe zugleich auch den Begriff der Bewegung
oder neben dem Begriffe der Bewegung zugleich auch den Begriff der Ruhe
involviert und so beide Begriffe zusammenfasst und mit einander verschmilzt.1)
a) Adverbien der Ruhe statt Adverbien der Richtung Wohin. S. Tr. 40 xetvo;
0' oTiou (st. 07:0t, quo) fießirjxev, oöfiel« oI5e. Ph. 256 arjoa^oij otfjMlc rou. Eur.
Andr. 210 r?)v oe Xxöpov oüoaji.o'j tIöij«, nullo loco hohes. Ar. L. 1230 rctvxsyoü
TTpsaßsucoaev. Th. 3, 71 xoo; ixei xaTctrEtpi'jyoTct;. 2,86 ouzsp 6 axpctxo; itpos-
eßeßoTjS'/ixei. X. Cy. 6. 1, 14 otcou IX-ijXu&apiev. Vgl. 5. 4, 15. An. 6. 3, 16 u.
23. Hier. 3, 2. (Vielfach ohne Not in jtoi, 5-ot, o65<xp.ot geändert.) Hell. 2. 3, 54,
ubi v. Breitenb. et ad Ag. 6,6. Hell. 7. 1,25 07:00 pouXij»eiev i£eX»sTv. PI.
Phaedr. 229, a Gv.6r.ii, 07:00 xafttCqsäpefta. Phaed. 113, a ou cü xü>v tstsXeoxtjxoxguv
•Loyal d-ftxvoövxat, wohin kommen u. daselbst verweilen, vgl. 108, b. So Tacit.
Ann. 1, 22 responäe, ubi cadaver abjeceris. — b) Adverbien der Richtung
Wohin st. der Adverbien des Wo. <F, 461 at xeise y£ 'f^pTspot T\aov, hinwärts,
d. i. auf dem Hinwege. Aesch. Suppl. 603 itol xexuptutat xeXoc S. OC. 23 f/et?
oiod£at or, a', otot xa&Eaxapev , 5 i/o 2)roffress^ simus et ubi stetmis. 476 7:01
-zXvjTr^ai. ixe ypT|; 1253 rdpeoxt Seüpo [loXuvefxijs ooe, wie huc adest. Ant. 42
iT 01 pa>f«jc kot' eI; ,wo bist du mit deinen Gedanken hin?" Schneide w.
Eur. H. f. 74 rot t:<ztt;p ir.sa-i 7*,;; ubi v. Pflugk. 1157 rot xaxiöv ip^utav l
eupu>; quo nie vertam, ut requiem inveniam? Hipp. 370 acijfta 8' o6x et iaxiv ot
tpJKvEi xöya Körpioo;. Ar. Av. 9 ttoi 7^; lopiv, wohin wir geraten sind. So steht
auch prägnant Hs. op. 611 rcdvta« dir^Bpene ofxaöe ßöxpo;, deccrpe et domum fei:
Prosa: Th. 3, 8 ockoT; ol Aaxe8aip.6viot elrov '0Xu|ju:(aCe rapEtvctt. Ps. Aeschin.
ep. 10, 684 07:0t Wjfcei -f) xosaoxT] dvcttoyovxfa, i. e. orcot rpoßr.asxat xsi Xr^et. PI.
Phaed. 57, a xuiv itoXtxdiv OXtaofwv oö8sl; -dvu xt tnr/iopid&t td vöv 'AÄ^vaCe
,Athenas venu ibique commoratur" Stallb. Dem. 8, 50 rot dvaooö|A£&cc; quo nos
vertamus, ut perniciem vitemus? S. Bremi. 4, 40 6 rXrjEt; tiel xrj? rXTftfj; trexat,
xav EXEpw3£ raxd^i xt;, IxeTo1 etatv al yetps;. — c) Adverbien der Richtung Wo-
her bei Verben der Ruhe. Aesch. Eum. 80 &•(■*.*§** Xaßwv (Jperac, auf die
Arme nehmend, so dass es alsdann von denselben herabhängt. S. Ant. 521 xt;
oIoev, et xdxcuÜEv z>j*fq xdoE-, ob in der Unterwelt und von dorther als fromm
angesehen wird. PI. Phaed. 78, b o&ev oe direXfeof*ev, ^avEÄftwii-Ev, wo wir unsere
Rede verlassen haben u. so von ihr abgegangen sind, vgl. Gorg. 497, c. Phaed.
112, c oxav äxElftev droXfirfl. Ion 530, a r6&ev xd vöv t^Tv ertOESTifxTjxa;; domo
relicta ad nos venisti.
1) Vgl. Härtung über die Kasusflexion S. 89 f. u. S. 174. Lob eck ad
Phryn. p. 43 sq. Bornemann ad Xen. Cyrop. 1. 2, lfi ed. Lips. Haase ad
Xen. R. L. p. 138 sq. Maetzner ad Antiph. 2, 8 p. 169.
Kühn eis Ausführt. Griech. Grammatik. II. T. 1. Abt. 35
54C) Attraktion bei den Präpositionen mit dem Artikel. § 448.
§ 448. f. Attraktion bei den Präpositionen mit dem Artikel.
Bei Substantivbegriffen mit dem Artikel erscheinen statt des zu
erwartenden richtungslosen h oft proleptisch in Anlehnung an das im
Satze stehende (oder zu ergänzende) Verb die Präpositionen des Woher:
olkö, i'z, uapd, oder die Präpositionen des Wohin: tk, Trpos. Man nennt
diese Konstruktion Attraktion der Präpositionen. Auch in dieser Kon-
struktion liegt ein prägnanter Sinn und eine gedankenreiche Kürze.
Denn auch hier sind zwei Momente — das der Ruhe und das der
Bewegung — zusammengefasst und verschmolzen. So werden
z.B. durch die Verbindung: 01 ix ttJc d^opd? dv&pwTroi, oder bloss
ot ix ttjs dc-yopa? dbrlcp'JYov zwei Bilder in unserer Seele geweckt, indem
wir erstens die Leute, die auf dem Markte verweilen (ot iv vq
dqopa), und dann die Flucht der Leute von dem Markte gleich-
sam sehen.
a) Atto u. i£ statt iv. Hdt. 5, 34 ijrjvsixavxo tä ix xcov dc^ptüv
I? tö xer/o;. Th. 1, 8 ot ix tuv vtqgcüv xaxoopYOt dvsaxTjaav (expulsi
sunt) uir auTOu. 18 ol ix TT]? äXXr); EXXdooc (xupavvot) urcö Aaxe8ai-
jjlovi'ojv xaTeXüörjjav. 2, 5 xd ix ~r\z ytopa? iaexopu'javxo (i; xrjv iroXtv).
3, 22 TjudovTO oi ix xiuv Trup^tuv cpiiXaxe;, vgl. 6,7. 6,32 £ove7tr]6yovxo
os xai 6 aXXo; ojxtXo? 6 ix xrj; yy;;. 7, 70 01 &izb xcuv xaxa(jxpu>|j.dxu>v
xoTc axovxiot? ixpwvxo. Vgl. X. An. 1. 2, 3. Cy. 6. 4, 18. 7. 5, 23.
Conv. 4, 31. Hell. 3. 1, 22. 4. 6, 4. Isoer. 4, 96. S. El. 137 dXX' ouxot
xov-y' i; 'At'oa uaYxotvou Xt'fjLva? Traxep' dvaxdaet;, ubi v. Herrn. PI. Ap. 32, b
oxe u|i.st; xou? osxa axpoexy^ou; xooe oux avsXo|ASvoo; xoo? ex xv]C vaup.a^iac;
ißouXscrils d&poou; xptvstv, ubi v. Stallb. Phaed. 109, e 01 ix xrj; HaXdxTr,:
fy&ue; dvaxu7ixovxe:. Lach. 184, a rjv -yeXtu? xai xpoxoe ottÖ xcov ix xr[;
oXxdoo;. Dem. 9, 15 xou; ix Seppei'oo xetyou? axpaxiwxa; i;lßaXXEv. üapd
C. g. st. uapd C. d. X. An. 1. 1, 5 oaxt; 6' dcptxvetxo xa>v uotpa ßauiXeco;
ixpö? aux<5v (dagegen gleich darauf: xüv izap eaoxi» ßapßdpcov iTrefj-eXeTxo).
Vgl. 2. 4, 24. Comm. 3. 11, 13 öcopoto xd Ttapd asaux^?. An. 2. 2, 1
01 Trapd 'Apiai'ou tjxov, vgl. Kühners Bern, zu 1. 1, 5. So wahrscheinlich
auch xd irepi xtvos st. xd xrepi xiva (das, was eine Person oder Sache
angeht, die Verhältnisse u. dgl.) bei den Verben jxavddvsiv, Trovddveadat,
<ppd£eiv, Xi-ysiv U. dgl. Ttept xivo;. Th. 2, 6 xot; 'Adrjvaiot? ifliiXbr] xd uepl
X(3v nXaxaiwv ^e-yev^fxlva. X. An. 2. 5, 37 outo? p-dOot xd icepl öpo^evou, die
Schicksale des P., s. das. Kühners Bern. u. Hdrf. ad PI. Phaed. 58, a.
X. Cy. 5. 3, 26 iirsl noöotxo xd icspl xoo cppoopi'oo. Hell. 1. 7, 38 Kövcuv
eeppaae xd repl xou 'Exeovixou.
Anmerk. 1. Dieselbe Attraktion tritt auch bei den Ortsadverbien ein,
indem £xeZ9ev, svoo&ev u. a. statt ixst, svoov u. s. w. gebraucht werden. Ar. Av.
1168 00s tpuXetS xüiv ExsTftsv «yy^Xo; la&st 7ip6{ -fjixä? osüpo. PI. 227 touxoSI xo xpedStov
xuiv evSoSev xt{ eioEVEYxdttu Xaß(uv. Aescb. Suppl. 390 Sei tot ae cps^YEiv xaxa v6(xou«
§ 449. Verbindung der Präpositionen mit verschiedenen Kasus. 547
-ob; ofxo&ev. Vgl. Eur. Heracl. 141. Or. 851 (loixe) oq' ayyeXo« Xegstv xä xetdev
z'sj xaaiyvT/jxou r.ipi. X. Cy. 5. 2, 5 rou; IvSoöe^ n-ivra; E^ye. 2. 4. 16 irrea; rpoi-
Xaßojv T(Lv e\S>eV,e Exedpcov i<pix6ftT]V. Vect. 2,7 ol a-6XioE; -fj; ' A&fjVr^Ev [AETOixta;
^P^Yotv'ro *v) /"- inquilinorum, quod est Äthenis, ah Aiheniensium civitate expetnvt,
s. Sauppe. Th. I, 62 Öttcuc Eipyujat to'j; £xeT$ev Ir.tforßw, ubi v. Poppo-Stahl. 2,84
ai. £xet8ev vfjE; dcpixvouvxai. 2. 69 ßXarTEtv tov 7rXoüv tiLv öXxdtöiov xcuv dt7:ö Oao^Xioo;
y.cd OotvfxTj; xai xrj« exsttkv T,-s(po'j (e^eISev unter der Einwirkung von ä-6). PL
Ap. 40, c ixzx'Av.i]z<.z ifj «J^XT) T0^ ~'>~vj toü e\&ev6e s(; aXXov t67tov. Vgl. Phaed.
107, d. Dem. 1, 15 dyvost tov cV.sIihv tt67.eu.ov 5süpo -^ovrct, ubi v. Schaefer in
Appar. T. I. p. 206. Vgl. Isoer. 4, 174.
b) Rt? statt iv (weit seltener). Hdt. 2, 150 iXeyov oi sbuyüpioi xod
<!>; s; Tfjv Supxiv TT)V ic, Acßurjv ixotöot yj Xi'fAVY) auxY]. 7, 239 i; to ypY)-
Tnrjptov to £? AsXcpou? dTrljreix^av. X. Hell. 1. 7, 29 'Epastvior,; (IxeXeuev)
erci xoü? t: p b ^ MiTuXrjvrjv TioXsfiiou; TrXeTv.
Anmerk. 2. Bei einem Adverb. X. Cy. 1. 3,4 ha vpaov rä ofxaSe rcoHoiiq,
damit er weniger Heimweh hätte.
§ 449. g. Verbindung der Präpositionen mit verschiedenen Kasus.
Eine nicht eben häufig vorkommende Erscheinung im Gebrauche
der Präpositionen ist die Verbindung derselben mit verschiedenen
Kasus. In derselben findet entweder eine entgegengesetzte Auffassung
des Beziehungsverhältnisses statt, wie wir S. 515 f. bei 7rp6; c. gen. u.
c. acc. in der Angabe von Himmelsgegenden gesehen haben; oder die
Kasus sind des poetischen Schmuckes wiegen variiert, wie Pind. I. 6, 8 sq.
tivi TuTv -apo;, co p.dx«ipa 0*]ßa, xaXtov iTuycupuDv fi&Xiaxa uüjjlov xeov eueppava;;
7) . .; »] ot' dficpi Tiuxvat; Tetpsst'ao ßouXau;; r ox dficp' 'IöXaov itt-
7t6fi,Tf)Tiv| (&'jjx6v e'jcppai'vstv djxcpt rivt und dtfj-cpt xiva), s. Dissen ad h. 1. 5
oder drittens mit einem Unterschiede des Sinnes. Hdt. 7, 61 -spi (jlev
t7)c7i xecpocX^at elyov xidpa; . . tce p 1 os to aul(xa xiöcuv«;. Dem. 20, 71 at
|xev uapa tou otXXoi; otupetat (die Auszeiclinungen, die er bei andern
geniesst) ßlßaioi uivouaiv auxcp, t% ce ~ap' uu.cov (die er von euch hat)
jxovyj? tout' dcpaipe^uexat, vgl. 35. Öfter bei den Späteren 1).
Anmerk. Nicht selten ist die Wiederholung derselben Präposition
in einem eng verbundenen Satzgliede entweder mit gleichem oder mit
verschiedenen Kasus. Th. 6, 61 xaxEoctpdov ^ v 0T]3Ettp x<ü iv noXst iv 0:1X015. X.
Hell. 5. 2, 29 ev x^ i\ dyopä «<>?> vgl. 7. 2, 2. An. 5. 3, 8 £v tcü is SxiXXoüvn
ycupfu». Cy. 1.6, 2 exEpa Xlyovte; Tccipot Ta itapi xuiv $e<öv 0Y)[xa[v6piEva, vgl. Comm.
1. 3, 4. Verschieden davon sind Beispiele, in denen diese enge Verbindung nicht
stattfindet. Th. 6, 20 2upaxoo£otc inb ßapßapcuv xivuiv an' dtpyTJ; (antiquitus)
'f^pE-c(i (sc. ypf,ij.o:xa , tributa solvuntur). X, An. 4. 4. 14 iooxsi oiaaxTjvTjreov slvat
st; xaj xiufjLot; st? areyas.
i) S. Bernhard y gr. Synt. S. 200 f.
35"
548 Wechsel der Präpositionen. §§ 450. 451.
§ 450. h. Wechsel der Präpositionen.
Nicht selten wechseln die Präpositionen entweder a) so, dass das
Beziehungsverhältnis ungeändert bleibt, oder b) so, dass dasselbe ver-
schieden wird. a) Hdt. 6, 86, 1 dvd Ttdaav piv xyjv aXXrjv \EXXd8a, £v
oe xal Ttspl 'Iaivi'rjv trj?j^ oixatoauvrji; tjv Xö-yo; TtoXXo;. Th. 1, 1 (xEXixrjpia)
ou u.£-ydXa vo|ai£o> 7£v£a{hxi ouxe xota xou? TtoX£|xoo? ouxe I; xd aXXa1).
35 d;t6 te x<ov Ivaitovocov TiXTjpouv xd? vaü? xal Ttpoalxt xarl £x xf(; aXXrj«
EXXdSo; xai oüy rxiaxa ditö xwv ujxexlptuv uTtrjxöwv, vgl. 4, 61. 1, 38 oute
Ttpöc tou; oXXou; ouxe ic, r]jxd? xoiotSe etat "). 3, 54 Ttapey6u.evoi a Iyou,ev
oixata x:p <5 c xe xa Orjßauüv oiacpopa xal I; up.a;. X. ven. 13, 4 (öiödcjxeafrai)
rapd xiov dXrjftco; dqaftöv xt ^ittaxajxsvwv (xaXXov r^ UTtö xgSv IcaTtaxav xeyvrjv
lyovtwv. Isoer. 4, 121 <x>z (ad) £xetvov TtX£op.Ev cuairep Ttpö; 8e<JTt6xr]v.
Dem. 6, 35 xrj? Itu xtjv 'Axxixtjv 6oou xai X7J; e£<; rieXoitovvYjaov xupto; "ye-]fovE.
3, 1" oxav x' tis xä Ttpa-yu-axa dTtoßXs<|ico xal oxav Ttpö? xoü; Xo-youc. 18, 210
xptveiv erst mit dito, dann mit litt c. g. Bei Demosth. oft Ttspi und ÜTtep
C. g. (Vgl. § 435, I. e.) 6, 35 xal TtsTtoiYjy' ujAtv fjt.7) Ttepl xwv 8ixauov |xir)8'
uitlp xtov Ic<o Ttpafu-axtuv elvat xtjv ßouXrjv, dXX' UTtsp xiov e\ xtj yiopa. 1^,
94 ßouXeuofjLEviov ujjuov ou Trepl xou zl TtonqxEov et'pyjvT]v ^ jjnf), dXX' uitsp xou
Ttoi'av xivd3). — b) Th. 1, 2 oute xaxd -yrjv ouxe 81a daXdaaTj«. X. Oec.
8, 6 8itXixa; Iv xd£ei itopeuouivou; . . iTtitea; xaxd xd£et; IXauvovxa;. Dem.
2, 1 Itci TtoXXtov |xev av xt; i8eTv . . 8oxet u.01 xyjv Ttapd xiov Oeiov euvoiav
ipavepdv -cqvojxEVTjV x^ TtoXei, ouy' TjxtJTa 8 Iv xoi? itapouat Ttpdfixaaiv.
3, 25 litl jxev xiov EXXtjvixwv Tj«av xoiouxot' Iv 8e xoi; xaxd xyjv 7t6Xiv auxrjv
ftedaaade OTtoToi Iv xe xotvoT; xal Iv xoi? tötoi;.
§ 451. i. Wiederholung und Weglassung der Präpositionen.
1. In einer Reihe beigeordneter Substantive wird die Präposition
a) entweder vor jedem einzelnen wiederholt, wenn jeder ein-
zelne Begriff besonders aufgefasst und nachdrücklich hervor-
gehoben, oder der Gegensatz oder die Verschiedenheit der Be-
griffe bezeichnet werden soll, b) oder die Präposition wird nur vor das
erste Substantiv gesetzt, bei dem oder den folgenden aber
weggelassen, wenn die Begriffe zu einer Einheit zusammen-
gefasst, zu einem Ganzen verbunden werden sollen, mögen die
Begriffe gleichartig oder verschiedenartig sein. X. Comm. 3. 10, 5 xal
xö fxsYaXoTcpeTt£; xs xal IXeudlptov . . xal 81a xou Ttpouiimou xal 8id xiov
ayjrjfidxcüv 6ia<pai'vei. 1. 3, 3 xal irpö« cpi'Xou«; 6s xal £!vou; xal Ttpöc ttjv
1) S. Kühner ad Xen. Comm. 1. 3, 4. — 2) S. Poppo ad Thuc. P. I. Vol. 1
p. 276. — 3) S. Rehdantz, Indices zu Dem. I unter Wechsel.
§ 451. Wiederholung und Weglassung der Präpositionen. 549
aXXrjv Ötarcav. Conv. 5, 3 (vop.i£u) x6 xaXöv elvai) xai Iv ?tct:o> xai ßot xai
iv ät-^u^oic tcoXXoi; l). PI. Tim. 18 ; C xaxd te 7r6Xe(j.ov xai xaxd ttjv dXXrjv
öiatxav. (So auch asyndet. Dem. 9, 71 e'x-eu.Trcop.ev Tcplaftei; icavta^ot, ei;
lleXoTcövvYjjov, ei; Püoov, st; Kiov.) Th. 1, 6 öiä xd; d^ppdxxou; xe oixrjsei;
xai oux da<paXei; Tiap' dXXrjXou; Icpöoou;. 3, 10 Xopu; Troieta&at rcepi xou
otxaiou xai dpexrj; „von unserer redlichen Absicht" G oller. X. Hell. 1.
1, 3 dno xe xülv ve<ov xai xrj; 77];. 5. 2, 11 TrpoaYj-ya-yov aüxoü; rcp6; xe tyjv
exxXrjaiav xai xoü; aup.u.dyou;. Comm. 1 2, 24 6id 8uva|xiv xtjv |v xtj rciXei
xai xot; aup-p-ayoi;2). (In asyndet. Verbindung wohl nur poet. Theoer.
1, 83 xwpa redja; dvd xpdva;, redvx' aXuea rcoaai cpopeixai. Leichter 117 6
ßouxöXo; up.p.tv £-fo) Adcpvt; oux ex' dv' uXav, oux IV dvd 8pop.<i);, oüx
aXaea.)
2. Bei Gegensätzen mit r( = aw£, r( . . yj mit . . auf, xai,
xai . . xai, oux . . iXki, sowie auch in den Verbindungen durch oüx . .
oüöe, oü u.6vov . . dXXd xai kann aus gleichem Grunde die Präposition
entweder wiederholt oder nur einmal gesetzt werden 3), PI. Symp. 185, c
xuyeiv aüxtu xtva yj utco 7rXY]3p,ovf; rj ürco xivo; aXXou Xüyya e'~irce;;x(uxuiav.
X. An. 1. 1, 7 xai xaxd -/tjv xai xaxd ödXaxxav. Phaed. 99, a r, rcepi Meyapa
yj ßoicmoü;. Dem. 21, 114 rcpo; iy&pov Tj cpiXov. Lys. 1, 2 xai sv otjjxo-
xpaxia xai oXi-fapyia. Ar. P. 770 xdrei xpaTc^Tj xai £u|ATcosioi;. Th. 5, 41 ic, tcoXiv xtvd
r toia)xrjv. 3, 21 Strjxovxe; I; xe x6 eaco p.£xci>Tcov . . xai xo e;ü> , ubi v.
Poppo. 3, 67 xai urcep u;j.(uv xai Y]p.u>v. 8, 56 Ix xe fY); xai öaXdaaYj;.
PI. Phaedr. 273, e (Tcpa^p-axeiav) oüy evexa xou Xeyeiv xai rcpdxxeiv Txpö«
dvdptoTcoo; oei SiaTcovetaöai xöv jcuippova, dXXd xou öeoT; xeyapi-jxeva p.ev
Xe^eiv ouvaaöai, xeyapiap.evu>; oe -pdxxeiv xo reav. Hipp. 2, 366, c ob/
Otto v6aou oüoe xtov xoiouxtuv. Dem. 1,5 oü rcepi oö;r,; oüo urcep (xepou;
ywpa; TroXefioüjiv, dXX' dvasxdaeu); xai dvoparco8iap.ou xyJ; rcaxpiSo;. 9, 72
eaxt rcpö; avöpa xai oüyi auveaxtöaY); rcöXetu; tsyüv 6 rcöXejxo;. Seltener bei
strengeren Gegensätzen durch jxlv . . 8 s. X. Hell. 4. 1, 15 xai
D/jpat ai piv xai lv rcepieip^pivoi; rcapaoeiaoi;, at 8e xai dvarcercxap.evot; xörcoi;,
wo Ddrf. ohne Grund Iv eingeschoben hat. Ven. 4, 9 a-yetv 8e ajxeivov
xd; xüva; e{« xd opyj , xd oe Ip-ya (arva) y)xxov (so mit Par. A zu lesen,
s. Sauppe). Noch auffallender bei vollständig ausgebildeten anti-
thetischen Sätzen. Th. 1, 141 iv ßpayei |xev fxopitu axorcouai xt xeov xoivwv,
xoj de ttXcovi xd oJxeia Tcpauoouji. Bei der Apposition wird die Präp.
nur der Deutlichkeit oder des Nachdrucks wegen wiederholt, sonst
nicht. X. An. 1. 2,6 eis KoXoasd«;, tcoXiv oixou|Aev7)v, vgl. 7. 10. 13. 14
') S. Kühner ad Xen. Coiniu. 1. 2, 53. — 2) S. Bornemann ad Xen.
conv. 5, 3.- 3) S. Bernhardy S. 204. Bremi ad Isoer. 4, 51. Poppo ad Th.
7,47. Stall;baum ad PI. Phaedr. 255, a. Frohberger ad Lys. 1,2 u. besonders
Maetzner ad Lycurg. 104 p. 257 sq.
550 Wiederholung und Weglassung der Präpositionen. § 451.
u. s. w. Th. 6, 80 Kpootoöfjieda utcö %>fj.cuv, Atopir; Aoupiscuv. Dagegen
Th. 3, 53 lv otxaaxaT; oux lv aXXoi?. 6, 82 TjXfrov litt xyjv fATjxpÖTroXiv l<p'
yj|xa?. Ps. Lys. 6, 14 lv 'Apsup -ayw; lv tw aE|xvoxdxw otxaaxrjpüu. Be-
sonders nach Demonstrativen. PI. Lach. 183, c Ix xouxtuv ot ovofxatjtoi
Yqvovxat, ex xiov l-ixrjOEoadvxcuv Exaaxa. Lys. 219, e litt xoöxot? laxiv
e<j~ouoaau.Evr], s~i xoi? evexoc too -apaaxeua^ofxsvoii;. Phaed. 81, b -fE-YOTjXeu-
fxevTj uu' auxou, ut:6 xe xcov l~iftüjju<ov xai f(oovcuv. Civ. 341, d t] xe^vTj
sirt xouxto Trlcpuxev, litt xio xo cjufxcpepov exdixip £y]T8W *).
3. In der Sprache der Lyriker und Tragiker wird zuweilen
auch bei dem ersten Substantive die Präposition weggelassen und erst
vor dem zweiten gesetzt. Pind. I. 1, 29 peE&potat xe Ai'pxa; Icpavev xai
•K<xp' Eupwxa. N. 10, 38 Xapi'xeaat xe xat auv Tuvoapioat?, ubi Dissen:
„quum in continuata constructione facilius languescat oratio , hoc arti-
ficio poetico nova vis et alacritas secundo membro conciliatur , eaque
vera causa est hujus collocationis." Anacr. 14 (9), 21 ulxaaOat op?) xe
xat xax' dYpoü;. 25 (33), 5 t) NeiXov r^ Vi Mlpttpiv. So auch die Tragiker,
als: Aesch. Suppl. 311 xai p.Y]v Kdvu>ßov xa-t MEjxcpiv i'xexo. S. Ant.
366 Ch. -oxe jiEv xaxov, aXXox' lit' la&Xcv sp-ei, ubi v. Schneidew.
1176 -oxepa -axpioa? y\ irpo; otxei'a; XSP^»5 OR,. 733 6oo? ec, xaüxo AsXcpcov
xdicb AaoXt'a; cryei. Vgl. 761. 1205. Eur. Heracl. 755 Ch. jjlIXXw xa;
-axpKüXtoo; 7a?, | (asXXco xai uirlp 66|xu>v . . xt'vouvov . . xe|xstv. Hec. 144
(Ch.) <£XX' t'9i vaou;, tdt Trpö; ß(op.oo;, ubi v. Pflugk. Hei. 863 Tpoi'a? Se
cj<o&et? xc£t:6 ßapßdpou yßovös. Phoen. 283 itlfjwceiv p.avxeTa aejjivä Ao£tou t'
i-K la^dpa?2). Bei den Komikern findet sich diese Konstruktion selten
und nur im Chore oder da, wo die Sprache lyrische Färbung annimmt.
Ar. Ach. 534 [ayjxe 77J purjx' lv dqopa | jxyJx' lv daXdtXTj jji^x' lv r^eipip [aeveiv.
Av. 740 Ch. vdiratai xe xat xopocpal? lv opefai;. Die ähnlichen Beispiele
bei Homer: 8, 476 txladai | olxov Iuxxijaevov xat ar)v e; Tcaxpt'öa -yatav u.
jx, 27 ri dXö; ^ Itti 7% sind anders aufzufassen, da bei Homer die Kasus
noch in lebendigem lokalen Gebrauche sind, vgl. § 410, 4 u. 419, 2 a.
4. Wenn auf das mit einer Präposition verbundene Substantiv ein
in gleicher Beziehung stehendes Relativ folgt, so wird zwar häufig in
Prosa die Präposition vor dem Relative wiederholt, sehr häufig aber
auch, und fast regelmässig bei den attischen Prosaikern, weggelassen.
Hdt. 1, 114 lv xr( xu)[X7] xaüx7], lv xrj r(jav. 8, 8 lv 6e xoiixio Tip ypovio,
sv w oüxot öcpi9|AÖv i-ote'jvxo xcov veiov. X. Cy. 1. 2, 4 dv xai? xexa^fxs-
xat; rj|xepaii;, lv al? aixou? Sei Trapetvat. Lycurg. 129 ef? aoxc\ xouxo xyjv
vtjxtüpiav xä^avxe;, et? 0 (xdXtaxa cpoßoujxevoi xu^^dvou^t, ubi v. Maetzner.
1) S. Stallbaum ad PL Civ. 609, e. Strange Lpz. Jhrb. III. Suppl. III.
H. S. 444 f. Kühner ad X. Comm. 4. 7, 5.-2) S. Matthiä II. §595, 4. Bern-
hard y S. 202 u. besonders Lob eck ad Soph. Ai. 397—400.
§ 451. Wiederholung und Weglassung der Präpositionen. 551
Vgl. PI. Symp. 213, c. Menex. 237, d. Dagegen Th. 1, 28 Bixoc« ^ÖsXov
öouvat i\ neXoKOvv^aiu rapöt 7t6Xejiv, al? av dif-pöxspoi £ujj.ßco3iv. 3, 17 xara
xöv ypövov xouxov, ov at vtJss IrcXeov, vgl. 18 princ. X. conv. 4, 1 ev xto
ypövco, cp ujjlüjv axoüco. Ages. 2, 1 ^iropsüsxo 8id xcTv auxtov lövcov, cövTrep
6 IlepaT)?. Hier. 1, 11 epyovxat Et? ttoXei;, a? av ßoüXcuvxai. PI. Civ. 402, a
£v otTcaaiv, oT; laxi zepicpepopieva. Gorg. 453, e liti xcov auxcov xsyvcov XE-ytoiisv,
covzisp vuv 8t]. Civ. 533, e tu; xoaouxcov irepi axE<jns oacov •fjti.tv upoxsixai St.
Tcspi oacov. Dem. 18, 134 äno xyj; auxrjs ayvot'a?, 7]<rit£p rcoXXd Trpoi'saöe xcov
xotvcov. 21, 155 xaxa xauxYjv xyjv fjXtxiav yjv yjv e^co v^v- 22, 30 itept xou
TrpaYfxaTo; ou xtHsnrj tov vöjxov. 39, 20 xaxa xyjv Tioirjaiv rv 6 TCaxr^p auxöv
Ircoirjaaxo. 29, 14 Trepi ptiv xivtov, tov auxo« ßouXsxai, ubi v. Bremi2).
Seltener bei Dichtern: S. OC. 749 oux av Trox' £$ xoaouxov atxi'a; rceaetv |
s'6oc', ojov 7iei:xcu-/.ev. So die Lateiner, als: Cic. Fin. 4, 20 Zewo «ecyrtt1
Platonem, si sapiens non sit, eadem esse in causa, qua tyrannum
Dionysium 3).
5. Sehr häufig ist die Weglassung der Präposition in Fragen
und Antworten des Dialogs, nicht aber bei den Tragikern; (denn
S. Tr. 421 itoi'oi; iv av&pu>noi<n; . . TioXXotaiv ötaxtov lässt sich nicht an-
führen, da cpdsxEiv sowohl mit iv als mit d. Dat. verbunden werden
kann, s. W und er). Ar. R. 1009 Aesch. <£r:6xpivai [xot, xivoc ouvsxa ypr(
{}au|xd££iv avopa ttoitjxyjv; Eur. SsSiciTifjTo; xai voudsai'otc (sc. ouvexa). PI.
Soph. 243, d itepi oe xou jxEY'!axoo xe xai dpyrjYou TtptoTou vüv axeicxeov.
Theaet. Tt'vo« otj XI7E1?; ubi v. Hndrf. Polit. 283, c — epi oq xoüxcov
cr.uxtov 6 X670C Yjix?v opllcoc av fifvovto. E. TivcoV, X. Mtjxouc xe irepi xxX.
Civ. 456, d tccoc ouv syetc ooc^c xou xoiou8e -rrept 5 Tivoc 0^5 Tou U7roXa|x-
ßävsiv rrapd aauxcui xxX. Prot. 355, c utco xivoc, cpTQffet. Tou dyotdou, cprjaou.ev
vt) Ai'a4).
6. Endlich wird die Präposition im zweiten Gliede der Ver-
gleich ung mit den Vergleichungspartikeln tu? (seltener to<j7tep), rj,
quam, von den Attikern sehr häufig weggelassen, seltener, wenn beide
Glieder der Vergleichung ausgebildet sind5). Isoer. 1, 25 nepi xcov
prjxcov ebe dtaropp7]xcov dvaxoivou. PI. Civ. 330 c Ttepi xd ypr^axa enrouod-
£ouatv, cb; ep-yov sauxeov. Th. 1, 69 inrjöei; ucjlcov £tt eyflp« xo 7tXeov y) afxt'a
{objurgationi) volu'stj xäos XlfEadai. 3, 44 ixepl xou [xeXXovxo; fj.dXXov
ßouXeueaOai t] xou Tiapövxo;. 7, 47 cbcpsXt|j.cöxEpov eepr) sTvat Ttpö; xou? Iv xifj
') S. Reisig Conject. I. p. 241. — 2) S. Bornemann ad Xen. conv. 4, 1.
Stallbaum ad PL Apol. 27, D. Strange a.a.O. Kühner ad X. Comm. 2.1, 32.—
3) S. Kühner Ausf.Lat. Gr. § 112, 2, b) S. 423 u. ad Cic. Tusc. 1. 39, 94 p. 161.
— 4) Vgl. St all bäum ad Plat. Civ. 410, d, ad Pannen. 163, e. — 5) Vgl.
Matthiä §595, 4 b. Bernhardy S. 204 f. Stallbaum ad PI. Civ. 520 e.
Strange a.a.O. S. 443 f. Ma et zu er ad Lycurg. 104 p. 257 sq. Sauppe zu
PI. Prot. 337 e. Cobet Var. lect. p. 163 sq.
552 Stellung der Präpositionen. § 452.
/wpoc . . xov nöXEpov iroteiiOoci yj ÜÜupaxoai'oo;. Vgl. 8, 8. 8, 96 d$ y);
jtXeud r tt; 'Arcixrj; ci>cpsXouvTo. Isoer. 6 , 92 ouy yjttov Iv toi; toioÜtoi;
RouXsup.a<jiv yj tot? sv t<j5 TtoXefxtu xtvöüvoi;. Vgl. 4, 51. 9, 15 Ix tcjv övo-
jj.aTü)v jxaXXov r, xtov Ttpa^jj-axwv, vgl. 63. Dem. 9, 63 ibiq. Bremi.
Aeschin. 2, 28 im xaTaaxoTTYj p.5XXov yj 7toXtopxt'qc. Hdt. 9, 101 f(v dppouoir,
acpt outi Tcepl acpitov gcutuv outuj <ü; tiuv EXXyJvoov. Isoer. 15, 160 urcep tou
(xr) tiXoutsiv uxrirep tcov p.eYi<rcu)v d8iXY)p.dTu>v aKoXoYiav oei itapaaxeoa^eadai.
Hingegen mit wiederholter Präp. Isoer. 12, 23 tou? [xyjo^v 8i' Ixepov
ouaxöXco; Trpo; ps 6iaxEip.lvou; yj otä to SoxeTv yotptsvT«; efpTjxsvai irspi Ttvtov.
Vgl. 8, 14. Sehr häufig ist die Weglassung der Präp., wenn beide
Glieder in ein Ganzes verschmolzen sind, wo die wiederholte Präposition
die Einheit stören würde. Ar. L. 933 u>; rcp&; etöÖToc p.e au t£Xt(öyj Xe^e.
Th. 6, 50 u>; Kapa cpi'Xou; xal EUEp-yeTa; 'Athjvai'ou; doetu? dtauevat. PI. civ.
520, e w; Ik avotYxatov ocutcuv exocuto; elat to ap^etv (i. e. exaaTO; auTfov
slai Ircl t6 ap^eiv u>; In' dtvor/xaTov). 545, e tu; <rpö; Ttaioa; Yjp.a; 7;at£oüaa;
(i. C. Ttpo; Y)p.a; üj; rpö; rcaioa;). Prot. 337, e lojxßr^vat upa; tuuirep unö
otatTTjTcuv yj|xojv aup.ßißa£6vT(uv. Theaet. 170, b coairep irpö; Beou; ly^etv tou;
Iv ixarcoi; ap^ovTa;. (Ahnlich schon o, 413 Xs;eTat Iv piaa-flai vofieu? w;
-weat |XTjXtuv, doch kann tköesi hier lokativisch sein, vgl. Nr. 3 a. E.)
Seltener wird, wenn das, womit etwas verglichen wird, dem verglichenen
Gegenstande vorangeschickt wird, die Präposition wiederholt1). PI.
Phaedr. 255, d ouanrep Iv xcccoTiTpu) Iv tcu eptuvTt sauröv 6pwv XeXyjHe. Civ.
553, b irraiaavTa toarcsp repö; EppaTi itpö; ttj noXei (st. Tipo; EpjxaTi tt; ttÖXei).
Phaed. 67, d IxXuopivYjV comsp Ix osap.iov Ix tou acüjxaxo;. Vgl. 82, e. 115, b.
An merk. Wenn mit Präpositionen zusammengesetzte Verben wiederholt
werden sollen, lassen die Dichter häufig in der Wiederholung entweder das Verb
weg und setzen nur die Präposition (s. § 445, A. 1) oder sie lassen die Präposition
weg und setzen nur das einfache Verb. Letzteres oft bei den Tragikern, in der
Prosa selten. Eur. Ba. 1065 Xaßu>v y<*p IXcitt); oöpdvtov dxpov xXdoov | xatf/Ysv
71T£V *)Tev £'C (xeXav itd8ov. Hec. 167 diriuXeaaT' wXioat'. Or. 181 5ioiYjSp.s8'
oty6p.E0a. 1465 ä 5' dvfav^Ev fayev. PI. Phaedr. 248, a -f) plv (ty'jyjt) u^Epfipsv zii
xov 2S(o x6itov x-Jjv xoü rjvt6you xecpiX^v . . r] 5s tote (aev Tjpsv, tote 5' I5u. Phaed.
59, b TrapTjv xai KptTÖßouXo; xcti 6 TcaT-^p auToü . . yjv 8e xal Ktt^oitttco; xtX., ubi
v. Stallb. mit Emsl. ad Eur. Med. 1219 (1252) Ch. x*t(o£t' TSete.
§ 452. k. Stellung der Präpositionen.
1. Der Begriff der Präpositionen erfordert, dass sie unmittelbar vor
ihr Substantiv treten. Diese natürliche Stellung aber wird in folgenden
Fällen häufig verlassen:
a) Wenn auf das Substantiv ein oder auch zwei, zuweilen selbst
mehr gewichtlose Wörtchen folgen würden, wie : -;i, piv, -fdp, piv -fäp, oe,
J) S. Stallbaum ad 1. d. et Euthyphr. p. 2 C. mit Schaefer ad Gregor.
Corinth. p. 394 und Stallbaum ad Phaedon. p. 67 D.
§ t52. Stellung der Präpositionen. 553
ouv, aucli |xev ao77 oi -/e, jxev ouv, au, 8' au, xai, etium, to(vüv, ijjd; [über
die Homerischen Trennungen s. § 445, A. 4, a)], auch das gewisser-
massen adverbial gebrauchte otfxai (besonders bei PL), so treten nicht
allein in der Poesie, sondern auch in der Prosa diese Wörtchen gern
zwischen die Präposition und das Substantiv, als: iv fxsv Eipyjviß, lv \ih
Y«p stpfjvY). PI. Phaedr. 238, C xat urcö au xtov Eauxrj; au-f/Evwv ^iÖ'jjjlküv.
Th. 2, 34 eVi o ouv toi; rcptoxoi;. PI. Civ. 456, d h ouv xtj ttÖXei. Polit.
302, d ix piv xrj; piovapvia; . . eV. o au x<ov [xtj ttoXXüjv, vgl. Civ. 371, d.
Phaed. 71, b »). Über die Stellung v. ^v u. Öl s. § 528, 1. Phaedr.
263, b lv fxev apa to??, ubi v. Stallb., vgl. Civ. 467, d. Dem. 22, 44
rcapa xa; stcrcpopa; td; drro Nauaivi'xoo, ~ap' tatu; xdXavxa xpiaxosia. PL civ.
564, a I*. 6r)|j.oxpaxia;, I; oip.ai ttJ; dxpoxdxrj; IXeuilspia;, ubi v.
Stallb. 568, C ei; o£ -y£ olpiai xa; aXXa; tioXei;. Polit. 300, b ~apd fdp
oljxat xou; vöfj-ou;, ubi v. Stallb. Dem. 20, 3 xai oXu>; lv olpiai iroXXot;.
Bei Hdt. auch Ixt: 1, 64 ttou; xe sxi xoüxoiat, vgl. 3, 65. 9, 111. 1, 123
irpö 8' Ixi xoüxou. In der Dichtersprache, selten in Prosa, die Encliticae
[xl, <sk} toi, 7roxE. Ar. Ec 975 otd xot a& uövou; £/«>• Hdt. 6, 69 lv "fdp
<je xt) vuxxi xaurif) dvatplopiai. PL Crit. 50, e Tipö; pviv apa aoi x6v Traxlpa.
b) Ganz gewöhnlich ist die Trennung der Präp. von ihrem Subst.
durch Attributive. X. An. 1. 2, 7 Öid pi<rou 8e xou rcapaoEiaoo. 1. 1,
10 u:t6 xiov ol'xoi avxiaxauituTcuv. 1. 2, 11 ei; Kauaxpou ueoiov. 1. 5, 11
Trpö; xo laoxou axpäxeu|xa. 12 liti xyjv lauxoü <jxyjvy)v ota xou Mlvtovo; axpa-
xeüp.axo; u. so an unzähligen Stellen.
c) Aus rhetorischem Grunde wird die Präposition rcpo; in
Schwüren und Exklamationen von ihrem Substantive getrennt. S.
Phil. 467 up6; vuv 3E rcaxpö;, npö; xe purjxpo;, irpo; t st xi croi xax
olxov iffxt -poacpiXl;, ixexy]; (xvoujxai. OC. 1333 vrpo; vuv ae xp/jvojv xai
Oetuv öfxoYvtcüv aiTcS tudlaftai. Eur. Ph. 1665 vai rcpo; as x/jaos [xrjXpoc.
So im Lateinischen: per te cleos ovo. Ferner um gleiche oder
kontrastierende Begriffe zusammenzustellen, wie e, 155 rrap'
oux IftlXwv IttsXoüaY]. Aesch. Pr. 276 Trpö; aXXox' aXXov tttju-ovy] rcpoji^dvEi.
922 xoiov TraXauxYiv vuv Trapaaxsud^sxai in' aüxö; auxiu. PL Phaed. 71, C
jisxa^ü 86o ouoiv ovxoiv.
Anmerk. 1. Selten sind solche Trennungen wie: X. conv. 4, 55 ini vt,
Ata toi; acppoatv. PI. leg. 797, d £v Tp07T0t; 'buyiLv, £v iu; etco; eitteiv oü tot; ;xev,
toi; S' oü, ubi v. Stallb. Th. 6, 76 Ttspl 81 oi piv ocpi'atv äXXd p.Tj £xe£vu> xaxa-
oouXioaeoj;. Dem. 29, 51 tc e p l piv xofvuv, sfcp-rjv £-fü>, xo6xou.
Anmerk. 2. In der Dichtersprache ist die Stellung der Präpositionen
ungleich freier als in der Prosa. Über Homer vgl. § 445, A. 4. Bei keinem
Dichter finden sich so auffallende Stellungen der Präpositionen wie bei Pindai-2),
z. B. 0. 6,53 ev xexpu7rxo T^P ayofvoi. 1, 17 Tiaf^op-sv tpiXav | avope; dp.cpi bipa
xpdTceCav" äXXa Aeoptav äiro cpopjjiiYYa TraaoiXou | Xapßave.
i) S. Heindorf ad PI. Soph. 262, a. — 2) Vgl. Pierson Rh. M. 1857, S. 380.
455 Stellung der Präpositionen. § 452.
An merk. 3. In der Verbindung von tu;, oxi mit dem Superlative wird die
Präposition in der Regel nach diesen Wörtern gesetzt. Th. 1, 63 w; h ikdyriato\
ycupiov. 2, 34 <uj ln\ rcXeToxov, vgl. 35. 3, 46 oxi e\ ßpay^uxdxtp u. oti eV cXayiaxov.
X. Cy. 1. 6, 26 tu; e\ iyuptuxarw, ubi v. Borne m. Isoer. 3, 2 oticus av tu; p.sxa
rrXefaTtuv äyctOtüv xöv ß(ov oiaYtuu-ev. Dem. 18, 246 xaü8' tu; e?s sXayiarov ouoTetXat.
19, 257 tuj fAETÖc TiXeiatY]? ayYYvtujj/yjs. Ein Gleiches geschieht häufig bei ttoXu,
tc<£vu, fi-aXa. Th. 1, 35 TtoXü oe £v nXefov: atda, ubi v. Po ppo- Stahl, wie im
Lat. multo arte majore u. dgl.l). 2, 89 ttoXu os uu.Et; £xe£vois 7iXe(iu cpoßov jrapl^ete.
6, 86 ttoXü oe ÄtiI äXTjrhaxEpav y£ oioTTjpfav. 1, 69 Ttpo; TroXXiij O'jvartoTEpo'j;. X. Cy.
1. 6, 39 ä? (u-Tjyavo;;) xal tioVj £th tote fiixpois $T)p(ou ifnrjyjxvtü, ubi v. Po ppo.
Hell. 4. 5, 4 ota x6 ttcüvu Ecp' ü^tjXoü elvat. 1 u.aXa auv TioXXtü cpoßtp ärrsytupouv, üb
v. Breitenb.
2. Auch kann die Präposition ihrem Substantive nachgesetzt
werden. [Über die dann in gewissen Fällen eintretende Zurückziehung
des Tones (dvaaxpocpY] xövou) der Präp. s. I, § 86.] In der epischen,
tragischen und lyrischen Dichtersprache geschieht dies häufig,
seltener bei den Komikern, in der Prosa nur vereinzelt und in der
attischen nie, ausser bei irspt c (j., hier aber sehr oft und auch dann,
wenn es durch ein oder mehrere Wörter von seinem Substantive getrennt
ist. In der Dichtersprache, namentlich der Tragiker und Lyriker,
werden nicht bloss das nachgestellte Ttept, sondern auch die anderen nach-
gestellten Präpositionen zuweilen sehr weit von ihren Substantiven ge-
trennt, a, 247 'liläxrjV xdxa xoipavloucn. 7, 100 orjtuü Ivi Tpcucuv. Mehr
Beispiele aus Hom. s. § 86, 2. Pind. 0. 1, 13 opeirtüv iiiv xopu<pac apexav
7.710 najav. Aesch. S. 185 ßpETT) Tzeaoüja? Ttpös TcoXia3ouy_cov »letuv. S.
OR. 95 xou deou irapa. El. 34 xtiuv cpov£ua7.vX(uv irdpa. Ant. 518 nopthuv
8e x7)v8e YfTJv, 6 0' dvxiaxa; uirep, i. C. xyJitoe -pjs uicep. 1012 irai^ö; xouo'
ijxavOavov 7tapa. Tr. 370 0 xouoe xuYyavto piaihbv irapa. Ant. 70 Ijjlou y'
av T)0£u); optoTj; [xexa. 528 ocppütov UTtsp. Tr. 708 y]C Iftvirjcry' u:rep. Aj.
302 'Axpeiotov xdxot. 069 xi Srjxa xouö' iK^tXwtw av xdxa; Ph. 6 xtuv
avajaövxtov oito. 298 KUpo? itsxa. Tr. 1160 fjnrjöevos Oavetv otto. Aj. 793
Al'avxo; 6' ort, | ibpaTos eiirsp laxi'v, oü ttapaio tx e p t (durch einen Zwischen-
satz getrennt). Eur. Ale. 46 rv <ru vuv t^xei? piixa. Ba. 736 yeipo? dai-
orjpo'j jiixa. 732 9r)pci>u.£ft' dvcptuv xtuvS' nie'. El. 1026 exxeive ttoXXwv
in'av UTisp. Hdt. 2, 6 xaüxrjs tov airo 01 £sr)xovxa ayoivoi etat. 6, 101 xoüx^u
acpi TTEpi £[xsX£. Tb. 3, 13 «XXoxpi'a? 7% ixepi. PI. Phil. 49, a ao'ft'as ixept.
Apol. 19, c tuv l^eu ouoev o'->T£ p-sya ouxe apuxpov itlpi iuauo. Phaedr.
259, e tüv av |p;iv ~spi fjiXX-fl. So auch inschriftlich: xou TtoXEjxou rcept2).
Anmerk. 4. Von den uneigentlichen Präpositionen gehören hierher
evexa, das meistens (s. § 430, Anm.), u. dvEu, das bei den Attikern zuweilen
einem Substantive nachfolgt. X. Hell. 7. 1, 3 <uv ave-j. Vgl. Cy. 6. 1, 14.
Anmerk. 5. Über die Stellung der Präposition, wenn ihr Substantiv mit
einem attributiven Adjektive oder Genetive verbunden ist, s. § 86, 3. In der
1) Vgl. Kühner ad Cic. Tusc. 5. 36, 104. — 2) S. Meisterhans a. a. 0. S. 180.
§§ 453. 454. Lehre von dem Pronomen. 555
Prosa stehen die Präpositionen nur selten zwischen dem attributiven Adjektive
und dem Substantive1); bei Herodot oft bei ir.l in den Verbindungen ypovov im
-oXXov (pwxxpov, a'jyvov), jrXetoTov, 6X(yov (1,214. 2, 133 u. s. w.), erea eirt TzXito
2, 140, selten bei nepf, 2, 21 u. 4, 8 ffjv itept näoav, über die Anastrophe s. §86, 1.
Th. 2, 36 TpÖTicuv e£ oftuv. 5, 37 xat et xiva itpo« aXXov oeot. PL Crit. 48, c ou§evi
Suv vtp. Criti. 115, c toiölqs e\ t«S;ei. Phaedr. 244, d -otXotiüiv ex fi.7]vt[AaTcuv. Dem.
23, 51 x nap' äatpÖTEpot. Neben 5i' oöSev aXXo sagte man auch öfters ouSev Si1
aXXo, z. B. X. R. Ath. 3, 1; aber Stellen wie Th. 1, 54 vxü? te xaraSucavte« 7cepl
£,35o[j.T]xovta, vgl. 1, 117, gehören nicht hierher, da die Bestimmung der Zahl in
lockerer Verbindung mit dem Substantive steht: und Schiffe versenkten sie
gegen 70.
Viertes Kapitel.
§ 453 Lehre von dem Pronomen als Subjekt, Prädikat,
Attribut und Objekt.
Das Subjekt, Prädikat, Attribut und Objekt werden durch
Pronomen ausgedrückt, wenn die angegebenen Satzteile nicht Be-
griffe von Gegenständen oder Eigenschaften darstellen sollen, sondern
nur angegeben werden soll, dass ein Gegenstand entweder aul
den Redenden selbst oder auf den Angeredeten oder auf
eine andere Person oder Sache bezogen wird. Vgl. Apollon.
Dysc. de pron. p. 10. Alle über das Substantiv und Adjektiv ge-
gebenen Regeln beziehen sich auch auf die substantivischen und
adjektivischen Pronomen; jedoch sind hier noch einige Bemerkungen
über den Gebrauch derselben hinzuzufügen.
§ 454. I. Personalpronomen und Reflexivpronomen.
1. Die substantivischen Personalpronomen als Subjekte:
i'jü>, du u. s. w. werden im Griechischen, wie im Lateinischen,
Litauischen, Slavischen, Gotischen und in gewissen Fällen auch
in anderen germanischen Mundarten 2) , vorwiegend dann gesetzt,
wenn ein besonderer Nachdruck auf ihnen liegt, daher namentlich
in Gegensätzen, zuweilen aber auch der Deutlichkeit wegen. Ebenso
verhält es sich mit den adjektivischen (possessiven) Personal-
pronomen. S. Ph. 123 au [xev jaIvidv vuv xetvov Ivöao' Ixoeyoo, | ifüi o
aTiEtjxt. 248 •?) fap fiETecj^e; xat <ru xouoe tou -irovou; Ant. 559 au jxsv £?)«,
y] 6' ifi-rj <|^yY] irc&ai TlOvrjxev. Wo dies nicht der Fall ist, werden sie
1) S. Krüger, Gr. II, § 68, 4, Anm. 6 u. I, §68, Anm. 2. — 2) S. Grimm,
IV, S. 201 ff.
556 Lehre von dem Pronomen. § 454.
in der Regel weggelassen, und die substantivischen durch die
Verbalendungen, die adjektivischen (possessiven) durch den
dem Substantive vorgesetzten Artikel vertreten. Tpacpu), fpacpei«. CH
|AT)Tr)p eTttI ;xot (meine Mutter). Ol -yovstc axepYouat xä rixva (ihre Kindei").
Über das Personalpronomen ou, oT, '£ u. s. w. {ejus, ei, eum, eam
u. s. w.) s. § 455, A. 6. 7. 8.
Anmerk. 1. Dass übrigens die Setzung und Weglassung der Personal-
prunnmen oftmals von der subjektiven Ansicht des Schreibenden abhängt, versteht
sich von selbst. Daher findet man sie, besonders in der Dichtersprache, nicht
selten so gebraucht, dass weder ein besonderer Nachdruck noch ein Gegensatz
hervortritt. S. Ant. 997 t£ 8' eoxiv; du? £yib T0 00v <pp'3ou> oxojAa. El. 1309 ou fx9]
5e(aTj5. X. An. 2. 2, 3 tb? £~(io vüv 7ruvödvofiat. 5. 5, 8 (b; ^[aei; Tf)xoüoa;AEv. 2. 1, 16
xoooüxot ovte; oaou? ou opä?. Umgekehrt wird selbst in Gegensätzen bisweilen
in dem ersten Satzgliede das Pronomen weggelassen, indem der Schriftsteller
entweder bei dem ersten Satzgliede noch nicht an den Gegensatz dachte, oder,
was aber seltener der Fall ist, das Pronomen in der Absicht wegliess, um den
Gegensatz in dem zweiten Gliede um so nachdrücklicher hervorzuheben, a) Th.
ü, 34 öpu-cup-söa u-tv (sc. Tj[J.eT?) £x cpiXfa; Y_u>pa; . ., xo 8e TieXa-fo; aüxoi; ttoXü
Ttepaioüolkit, ubi v. Poppo-Stahl. So auch 3,56 d vüv u;j.Tv (ücpeXifioi Soxoüotv
slvat (sc. ixsivoi), TtoXü xal 7;fAEis (jtäXXov tote (^(jlev). X. An. 3. 4, 41 Et ßoüAEr,
[xeve in\ T«|i oxpaxeup.axt, s^to oe I&eXuu ropE'jsoftai* ti 5e yprjCeis, rapeuo'j eVi t6 d'poj,
^Y<") oe [xevÜ) aüxoü. 7. 3, 36 6 o' eItte- napaoxEuaodiAsvot ävajAEVExe, e^u> 8e . . r\^(a
TCpo; üfxäs. Cy. 4. 5, 31 oüy otud; av e&eX(doiv, äXX' ono>; av oü ßouXir) (dem
Sprechenden schwebt zunächst nicht der Gegensatz der Personen, sondern der der
Handlung vor: nicht wie sie wollen, sondern wie sie sollen). PI. Menex. 247, a
(AäXiara 8' av vtxipjxeSa, xal üu-ei; vixiiifjXE. Phil. 51, d 7retp(jüu.ai [aev, ou ScbxpaxE;-
TiEtpdJbjxi 8e xal ou oacpeaxepov ixt Xe^eiv. Euthyd. 295, a Ei X^fta ejaiutov oocpo?
ouv, ou 81 xoüxo ^tuSs^ei?, ubi v. Stall D. b) Dem. 18, 265 l8(5aoxE<;, ifw 8' icpof-
Ttov IxeXei;, £yio &' £xeXoÜ|at]V £Ypap.|AdxE'j£c, e^w 8' T)xxX7)ai'aCov xxX. Aber auch
sonst werden die Gegensätze nicht immer durch die Pronomen angedeutet. X.
conv. 6, 3 Tj ouv ßo6Xeofte, ioo-Ep Nixooxpaxo;, ö unoxpixVj;, xExpdu.£xpa upo; xöv
auXov xaxsXEYEV, ouxto xat 6tco xov aöXov 6[xiv StaXEYtufAai ; st. oux<o xal £y<j) • • &■*)•
Nicht auffallend kann die Weglassung der Personalpronomen sein, wenn das
Pronomen auxo; als nähere Bestimmung des Subjekts hinzugefügt ist, weil als-
dann der Nachdruck auf diesem liegt. 8, 649 aüxö? sxcov ol oiüxa. ft, 443 aüxo;
vüv "8s Tt(ü[xa. S. Apollon. de pron. p. 29.
Anmerk. 2. Der Deutlichkeit oder des Nachdrucks wegen wird nicht selten
in Beziehung auf ein schon erwähntes Substantiv oder Pronomen nachher statt
des Personal- oder Demonstrativpronomens das Substantiv selbst gesetzt. Th. 0,
105 (ol 'AifrjvaToO xoi; Aor/.EOatuovtot; T]8ir) sÜ7ipocpdat3xov [AäXXov xtjv a(x(av iz xobz
'AÖTjvatou? toü dauvsaDai ^rrofifjoav (Stahl streicht £; xo?>; 'A&.)( X. An. 3. 2, 23
of ßaotXsuj; axovxo; £v xir} ßaoiXsw? x^P? oUoüoiv (Dind. streicht mit Unrecht ßaot-
Xeoj; dxovxoi)). 1. 9, 15 TtoXX-r] Tjv äcpüovfa auxop (sc. Kop«)) xtöv iüsXövxcuv xtv-
ouve6e!v, ottou Tis ofoixo Küpov ato8TjOEo&ai 2) (Cobet streicht aüxtii). 31 ötto&vtjj-
oxovxo; etüroü (sc. Kupou) TiavTE; ol Ttepi aüxov 91X01 aTtEilavov ^a~^6\xt^oi ÜKEp K6pou.
Comm. 2. 5, 4 xot? cpEXot; . . ol cpfXot. — Über ou 8e s. § 469, 2.
1) Vgl. Bornemann ad Xen. Cy. 4. 5, 2 ed. Goth. — 2) Vgl. Poppo ad
Th. 5. 18, 5 ed. Goth. Kühner ad Xen. Comm. 1. 6, 1. Anab. 1. 6, 11.
§ 454. Personalpronomen. 557
An merk. 3. Der Gebrauch der Personalpronomen der I. und II. Fers, von
irgend einer Person, die ich mir gleichsam gegenwärtig denke, scheint erst der
späteren Gräcität anzugehören, wie z. B. in den unechten Stellen bei X. R. A.
1, 8 o Y^P a^ vojAtCsi? xxX. 11 07ioü 5' EtVi rtXouaiot houKoi, oöx Sxt ivxaüfla Xu«-
xeXeT tov i\xbv ooüXov al SeSievat" Iv 8£ xr( Aa/.coaijxovt 6 e\u6s ooüXo? ae 8e8oixev av
8£ osoiTj 6 aöc ooüXo; ifil xtX.1). (Dass Herodot in Reiseangaben nicht selten
die 2. P. im Sinne des allgemeinen man verwendet, z. B. 2, 30 e\ feiu xpövw
ä'XX(t) T]!;ei<; i; tou; aüxofioXou;, £v öaip rcsp I*- 'EXEtpavxfvTj? y]Xi)e; i; x-Jjv fi/rjxpoTtöXiv,
ist oben bemerkt worden, vgl. § 387, Anm. 1.)
2. Der Unterschied der betonten und der enklitischen
Formen der Personalpronomen, als: Ijxoo und p.ou (jxou) u. s. w.
(§ 88), liegt in dem grösseren oder geringeren Nachdrucke, mit dem
sie in der Rede gesprochen werden. Vgl. Apollon. de synt. p. 121 sqq.
Th. 1 , 3 SoxeT 81 fxot und bald darauf u>« gjiol SoxeT, dort liegt der
Nachdruck auf SoxeT, hier auf eu-oi 2). So werden z. B. in Gegensätzen
die betonten Formen angewandt, als: Ifxou -xev y.ax^eXaae, <je 8e eV
-rjvejev. Apollon. de synt. p. 121 sq. lehrt: wenn die Personalpr.
durch xai u. s. w. mit einem Substantive verbunden sind und dem-
selben nachfolgen, werden die betonten Formen angewendet, als:
Aiovuffuo iXaXrjue xai lp.oi. Atovuaiov xtp.a xai l^ii, hingegen nicht, wenn
sie vorangehen, als: e'yapi'aaxo aoi xai Atovusioj. 'Et£|jw)oI <te xai Atovüaiov.
Der Grund davon liegt darin, dass in der ersteren Verbindung der
Gegensatz stärker hervortritt als in der letzteren. Vgl. f, 724 ^ p.'
dvaetp' r efw «je (so richtig Bekker). S. OR. 1478 xai as rraoe ire, booZ j
oaijjiwv ap.Eivov r p.£ cppouprjaa; xuyoi. Ph. 47 IXoixo p.' ri xou?
icävxa; 'Ap-yeiout; Xaßstv. Eur. Suppl. 3 EÜoatp.ovsiv jxe Orjaea ts. Ol*. 736
xdxiaxo; ei; jxe xai xaaiYviqxirjv £p.7jv. PI. Euthyd. 283 , e o xt p-aftwv pou
xai xuiv aXXwv xaxa^eüSei xotouxo upaYfxa^).
Anmerk. 4. Aber auch sonst werden öfters nicht allein in der Dichter-
sprache, sondern auch in der Prosa die enklitischen Formen statt der be-
tonten gebraucht. S. Ph. 1051 oüx av Xäßois \xoo p.äXXov oü8eV E'jaEßrj. Eur. M.
463 ei 06 fAE axüyEij, | oiix av ouvafpnrjv oot xaxüic eppovstv txote. Andr. 237 6 voü«
o oo« [xoi [AT] £uvoixo(y]. Antiph. 6, 8 Yjifoüfxa! yap p.oi xifXTjV . . auxa o'oeiv, xot; 8e
xatTj-yopoi; . . ateyuv-rjv. Wenn dem Personalpronomen das Adj. (jlovo« hinzugefügt
ist, so kann der Gebrauch der enkl. Formen nicht auffallen, weil alsdann der
Nachdruck nicht auf dem Pronomen, sondern auf piovo? ruht4). Lys. 8, 19 vüv
Ü[aeT; (jle jaovov xaxiü? X^exe. Antiph. 5, 13 o xolc aXXot; "EXXtjoi xoivöv imv, lUy.
Ct)xei? [j.e piovov dirooxepetv. Über aüxov p.z u. s.w. s. Anm. 6.
Anmerk. 5. Die enklitischen Personalpronomen sollten sich eigentlich
ihrem Wesen nach immer an das Wort anschliessen, zu dem sie gehören; dass
dies aber nicht immer der Fall ist, haben wir § 89, A. 7 u. § 90, A. 3 bemerkt.
1) Vgl. Rernhardy S. 271 u. Sauppe ad Xen. 1. d. — 2) Vgl. Fritzsche
Quaestt. Lucian. p. 27. — 3) Vgl. Bernhardy S. 275. — 4) Vgl. Maetzner
ad Antiph. 5, 13 p. 208 sq.
558 Lehre von dem Pronomen. § 454.
Anmerk. 6. Zu den Personalpronomen wird das Pronomen aöroc, ipsc,
selbst (= kein anderer) hinzugefügt, wenn die Person als von allen anderen ausge-
schlossen, allen anderen entgegengestellt bezeichnet werden soll, a) aüxo; wird
dem Personalpronomen vorangeschickt; bei den Pronomen, die eine enklitische
Form haben, steht diese; bei dieser Stellung liegt der grössere Nachdruck auf
aüxö;. E, 459 aüxüi fj.oi ercsaauTo. y, 345 aüxtji tot [AExorrioi}' dyo; iaoexat.
p, 494 efd' out(o; aüxöv oe ßaXot. Hdt. 2, 10 xaxaTtsp ol IpES; E'Xsyov, £86xee xal
aüxiö jxot. 3, 72 aüxiö ol a'[A£tvov £; ypovov laxai. 4, 134 üi; cov outou? tjotj
ooxeövxujv (sc. xüiv TTp7]Y!J.dT(uv) xal aüxtü ij.ot lyeiv. X. Comm. 2. 9, 2 TjSeco? y'
av (sc. ftpE(J>cu;j.i x6v dvopa), e£ [atj cpoßo(fj.T)v, oticus jat) eV aiiöv jjle xpairotxo. An.
7. 7, 39 aüxov oe [xdpxupa 7toiou|i.at. Antiph. 5, 60 oj; aüxep [xot 7rp6cpaatv oüoe-
tjifav Syst. b) Doch können in diesem Falle auch die betonten Formen gesetzt werden,
um den Gegensatz der Person selbst nachdrücklicher hervorzuheben •). Bei Homer
wohl nicht (1, 249 schreibt man jetzt aüxtjj toi fAETOTUffiF dyo? eaaexat statt aüxtp
ool, und 680 aüxov a£ <ppd£eci)ai . . ä'vcuyEv st. aüxöv oe). PI. Symp. 220 ,e auv-
oieoiogs xal xd oTtXa xal aüxöv ^jxe. Phaed. 91, a oü y**P o^w? xoT? 7rapoüoiv . .
dXX' Ö7T(u; aüx<L d(j.oL.56?r( ouxui; sysiv. Isoer. 15,147 aüxov xe oe ^aftiifAoxEpov
Tjyoüvxat £rjv. So in allen Formen, die nur orthotoniert sind. X. Oec. 7, 4 jroxEpa
aüxö? ou drroitÖEuaa? xtjv y^vanca; An. 7. 6, 12 aüxol üpiEi? £it£axa<j&e. c) Auch
kann das betonte Pron. vorangehen, wenn dieses mehr hervorgehoben werden
soll. II, 12 TjE xt Muppiiooveaoi irtcpauoxeat r) ip.oi aüxtp. T, 192 ool 8' aüxtp xoo'
i'jiüv irATiXko\xai. E, 64 al rcäai xaxov TpouEoci yevovxo | ol x' aüxiü, so richtig
Spitzn., da ol in arsi steht; ebenso I, 324 xaxu; 8' dpa ol tteXec aüxr,; daher
auch Z, 91 xoci ol 7:0X0 cpi'Xxaxo? aüx-ß st. xai ol zu lesen. Apostrophiert o' aüx6v.
K, 389 r] o1 aüxöv ilujj.ö; dvfjxev u. s. S. Ant. 1111 f. iyüt . . aüxo? x' eSrjaa xal . .
EV.X6aoji.cti. X. Comm. 3. 8, 9 xoü ftlpouc ö TjXto; ÜTtsp Tjfxcöv aüxüjv xal xcüv
axsYiüv 7ropeu6(xevo; oxidv 7tapeyet. Cy. 5. 5, 20 oe jaev aüxöv dcpfjxa. 6. 1, 14
axsyai 7j[xtv aüxoT? siaiv. Lys. 1, 4 xou; 7iaioa<; xoü; ifxoü? tjo^uve xal ejjle aüxov
u'ßptcsv. PI. ap. 41, a IjAOiys xai aüxiö fta'jfAaoxrj av eitj tj otaxpißrj aüxoih. Gorg.
472, b £y<ju o^ av |A-?j ae aüxöv Iva ovxa [xdpxupa 7tapday(u[jLai, ubi v. Stallb.
Dem. 3, 28 jto&ev dXXodsv toyupö? -yifovtv ^ 1iaP' "^ p- <iS v aüxaiv <1>(Xit:ito;; (X. Cy.
3. 1, 9 vofAioüot oe xal aüxov xaxaotxdCsiv aauxoü steht in den Ausg. vopuoüot oe.)
d) Bei Homer endlich gehen auch oft die enklitischen Formen dem Pron. a6x6;
voran. K, 242 Exapov y£ xeXeuexe p.' aüxov eX^oöai, ubi v. Spitzner. 8, 118
[i.Epji.Tjpt^E . ., tje [xiv aüxöv zaxpö; ddasts fivTjoöf.vai. &, 396 EüpuaXo? oe e aüxov
(sc. 'Oouoorja) dpEoaaoDai ItAeogiv. 0, 226 dXXd x6o' tj[xev ^fxoi r.oXb xspotov jßi oi
aüx^i (ol in thesi), wie ß, 292 2).
Anmerk. 7. Dieses abschliessende ayxo; wird bisweilen auch ohne Hin-
zufügung der Personalpronomen gebraucht, und zwar entweder im Nomin. in
Beziehung auf die im Verb liegende Person, oder in den abhängigen Kasus; in
dem letzteren Falle ist das aus dem Zusammenhange leicht zu verstehende Per-
sonalpronomen weggelassen, um den ganzen Nachdruck auf den Begriff selbst
zu legen. H, 332 atixo't . . xuxXtjoo[aev. N, 252 oüoe toi auxo; | rjailat hl xXiodgai
XiXa(o;j.at. B, 263 st \x-q Eyu) oe Xaßiov dnö fxlv cpi'Xa Ei'ixaxa 86au>, | aüxov oe xXa{-
ovxa ftodc eVi vfja; dcpTjocu, st. aüxov oe im Ggs. zu Etp-axa. x, 26 l(j.oi 7tvoi7jV
Zscpüpou TTpo£rjXEv . ., ö'^pa cpspoi vfd; xe xal aüxoü; (= aüxou; Tjpiäs). y, 38 ox'
i) S. Stallbaum ad PI. Euthyd. 273, h. — 2) Vgl. Thiersch Gr. §205, 15,
Anm. Krüger Gr. II. § 51, 2,A. 5. 6.
§ 454. Personalpronomen. 550
[j.01 xccxexe(pece olxov, . . aüxoü -i Ciuoyxo; 'j;j.Eu.vdaai}s YüvaTxa (= a&xoü p-oo). X.
Cy. 1. 6, 2 07ra); [at, ÖY dXXtuv sppLT)VEu>v xd; xöiv 8e<jüv oufxßouXia; 5uvs£ir)5, dXXd
a6xös . . yryvtixjxoic. An. 3. 2, 21 xd £-txT,0Eia iroxspov tiiveio&at xpelxxov . . ■}] aöxoi>s
XaaßdvEiv, iqvitep xpax(ü;/.ev = -fjpiä; a-jxou;, wie wir auch sagen können: als selbst
zu nehmen, wenn wir siegen. Comm. 2. 3, 13 ei 7s pVjXofuTjv . ., öyjXov, oxt xai
xoüxo öeoi av rpoxepov aüxöv ixetvtp -oieiv, dass es nötig sein würde dieses
selbst zuerst zu thun st. dass ich selbst thäte, s. das. Kühners Bmrk. PI.
Lach. 187, c aöxou? 8tj "/ot, yiyviuoxeiv, ou Ntx£a xe xal Adyjqs. Dem. 2, 2 Sei xo(-
vjv, tu dvops? 'AJbjvaTot, xoüx' t[ot] cxotteiv a6~o6?.
Anmerk. S. Obwohl die griechische Sprache für die Personalpronomen
mit reflexiver Bedeutung (s. § 455) besondere Formen gebildet hat, so gebraucht
sie dennoch oft auch die einfachen Personalpronomen an der Stelle dieser, wenn
die reflexive Beziehung minder stark hervorgehoben werden soll. S. OB. 379
Kpeiov o£ oot 7ifjp.' oööev, dXX' a6xö? ai> ooi. Vgl. El. 618. Eur. Andr. 256 IxSuiocu
;xe cot. Vgl. J. A. 1186. Th. 6,34 ottcu; Suuaayiav TTOHupiEdo Tjiitv. (Stahl
streicht ■fjfüv). Isoer. 15, 323 s^oü vofj.££ovxos, o xi av 6uTv 86;tj, xoürr' e?eiv (xoi
-/.aXdi;. PI. Ap. 38, e ftpTjvoüvxö? xe p.ou xal XEfovxos 7roXXd xai dvd£ia £p.oö (vgl.
dagegen Crit. 53, e dxo6aet iroXXd xcu dvd£ia oauxoö). X. Cy. 2. 4, 16 ouv 7iäat
xol; [aex' £ fx o ü xsiVjpaxa (vgl. dagegen Th. 5. 9, 7 ab ok xous p-Exd oeccuxoü dyiuv
iitexÖetv). X. conv. 1, 4 o!p.at -oXu av xr;V xaxaoxsu^v p.oi Xap.T:poxEpav cpavfjvat.
So im ^4cc. c. 7«/". X. An. 7. 1, 30 eu^Ofiai . . p.opta; £pi ^e xaxd -ff]; öp-pua;
Ysv£a8ai. Comm. 2. 6, 35 Ttdlvu av oIp.at soi l7ttxrjOEtov slvaf p.s auvO^pov. PI. civ.
400, b ot[j.ai oe p.s dx^xosvat. Häufig ooxw p-oi, z. B. X. Cy. 1. 6, 20 oüx d^pu»;
pioi 5oxüi aixoü e'-/eiv. 5. 1, 21. An. 7. 6, 10. Eur. J. T. 1029 systv ooxtü p.o>.
xatvov EtjE'jprjtid xi. Über Homer s. § 455, A 5. Über die possessiven Refl.
s. § 455, 6.
3. Statt der adjektivischen (possessiven) Personalpronomen:
Ijjlö;, 76; u. s. w. gebrauchen die Griechen in gleicher Geltung auch
den Genetiv der substantivischen Personalpronomen, und zwar
im Sing, und Duale der enklitischen (\xoo, sou). Der Genetiv der
Personalpronomen geht entweder dem Substantive voran oder folgt
demselben nach, in der Prosa tritt alsdann zu dem Substantive
gewöhnlich der Artikel; also: a) Icpr) p.ou (aou, f^tüiv u. s. w. , auxou,
aüx^«;, auxwv) -ax/j^ e'^rj piou 6 Ttaxrjp U. S. w. | b) IcpT] ttax^p piou (aou7
Yjfiwv u. s. w.); scpY) 6 itoTTQp u-ou u. s. w. So auch bei dem Reflexive,
als: xov ijxauxou Tiaxspa oder x6v naxipa tov IfxauToü) d-^a-w. Über die
Stellung des Artikels s. § 464, 4.
Anmerk. 9. Über das Possessivpronomen mit xo st. des Personal-
pron., als xö s>6v st. i-jdi, s. § 403, A. 2.
Anmerk. 10. Das Possessivpronomen oo; wird von den Tragikern zuweilen
gebraucht, wenn der Redende mit Geringschätzung auf einen Gegenstand hinweist,
den der Angeredete im Munde führt. S. Ph. 1251 (luv xw oixahp xov aöv oü xapßtü
cpoßov, dein angedrohtes Schrecknis, s. Seh neide w. Ant. 573 dyav ye XutteT; xai xö oov
X£y^o;, du samt deiner Ehe, die du immer im Munde führst. Eur. Hipp. 113 x-^v
crfjv oe KuTiptv 7r6XX' lyw yafpsiv Xsy<u. Hrcl 284 cp&sipou* xö göv yap "ApYo; oü
OEooi/.' ^-(cö. Vollständig: Eur. Rh. S66 oöx oI8a xoi*s aoü; oü? Xeyei; 'OSüaoEa;.
560 Lehre von dem Pronomen. § 455.
Anmerk. 11. Während im Lat. die adjektivischen Personalpronomen
nur selten st. des objektiven Genetivs der Personalpronomen gebraucht
werden, wie Ter. Heaut. 2. 3, 66 desiderio tuo st. tut, geschieht dies im Griechischen
ganz gewöhnlich, da hier der Genetiv der Personalpronomen und die Possessive
in gleicher Bedeutung gebraucht werden, als: ö r.azr^ ;ao'j u. 6 £{*&; Trarrjp. T, 321
ar, ttoOt,. X, 201 aö; zotto;. Aesch. P. 700 xfjv e^tjv cuoü» [Aedei;, Scheu vor mir.
S. OC. 332 a7, Tzpo\j.-t]^ia, aus Fürsorge für dich. EL 343 Tä|A<i vou&ErrjiAccTci, die
mir gegebenen Lehren. Eur. Ph. 365 <jt) nlam, fiducia in te collocata. Th. 1, 69
al ö|A£TEpai e'XttiSe; (spes in vobis collocata) tJotq xivdt? ttou I^Sstpav. 77 (rfjv euvotav)
öta t6 -}](j.£T£pov Ssoj eiXVjtpaxe, Furcht vor uns. 33 cpoßtu T<ji ü^Exspii), kurz darauf:
ic, r?;v 6|AETepav iniidprpvi, ad invadendum in vos. X. Cy. 3. 1, 28 e6Wa xai
tptXfa TTJ i|ji^, gegen mich. 8. 3,32 ttjs e^f,; oiopsä; (dow m&t datfi), ubi v. Born.
An. 7. 7, 29 oö tptXfa ttj ot( inefothjcav yrtö ooD ap/Eailat. PI. Gorg. 486, a eüvoi«
ipw rf, ofj. Antiph. 5, 41 yipin tt} ^ixtj (favore adversus nie), ubi v. Maetzner.
6,41 oti ttjv i[ATjV <j7iou5tjv. Lys. 13, 20 Eivofa ttj ütA£TEp7.. Vgl. F r o h b e r g e r -
Geh au er z. d. St. nebst Anhang.
§ 455. Von dem Beflexivpronomen insbesondere1).
1. Die Reflexivpronomen werden stets so gebraucht, dass
sie auf einen genannten Gegenstand — auf das Subjekt
oder Objekt — zurückbezogen werden. a) X. An. 1. 5, 12
IvXeap^o; dl<$HJtir£.6ei im xrjv eauxou <jxr,vY]v. Dem. 3, 21 xou; ei« twv irpo-jovtüv
f,|xcjv Xeyovxa; dxoua) xotixu> Tco i'öei xyj; TroXtxet'a; -/pY)<jdou, xöv ApiaxetSirjv
£K£ivov, tov Nixt'av, tov 6(jlwvu}xov spia'jxu). PI. Prot. 343, b Yvto&t aauxöv.
Ar. PI. 631 xt o' ernv, <o ßeXxuxs xüiv aauxoy cpiXouv; = au, o; ßeXxiaxo;
ei xuv aauxoo cpi'Xcuv. Antiph. 5, 4 e-f<b aiT^JOjxai u|i.a; ouy arcep oi tioXXoi
tüjv aYcovi^op-evojv dxpoaadat a<f wv auTwv aJxouvxat. Dem. 3 , 28 e^Hpov S
e<p' 7][xa; auxoü; tyjXixoutov rjax^xctfAev. — b) Ar. N. 385 arco aauxoü 'fü
as <5i6a$a). R. 947 xpeixxov focp rv aoi (sc. to tou opäfiaxo? -fivo0 vf, A(
r xo aauxou. X. An. 2. 3, 25 JloXXuSv dvxiXE-fOvxiuv, tue oux a£iov eu]
ßaaiXeT d<psivat xou; ecp' iauxov axpaxeuaa|A£vou?. 4. 5, 35 aüxov tu^exo
aytov Esvocpcov Ttpo; xoü; eauxoü oixExa;. Vgl. Hell. 6. 5,21. Lys. 32, 16
xßaXeiv xouxou; iij£tu>aa; sx Ttj« otxi'as xyjc auxcSv.
2. In den zusammengesetzten Reflexivpronomen behält
das Pronomen aux6c entweder seine abschliessende Kraft bei
oder giebt sie auf. Über die doppelten durchaus gleichbedeutenden
Formen des Reflexivs der III. Pers. im Plur.: eauxiuv und a<p(iTv a&xaJv
u. s. w. s. § 1G8, 1. a) ijj. auxov, me ipsum u. s. w. PI. civ. 354, b
!) Vgl. die gründliche Abhandlung von C. F. G. Arndt de pron. refl. usu
ap. Graecos observatt. Neubrandenb. 1836. — Hinsichtlich der verschiedenen
Vermutungen über Entstehung und ursprüngliche Bedeutung des Reflexivpronomens
vgl. Windisch, Untersuchungen üb. d. Urspr. d. Relativpron., in Curtius
Studien II (1869) S. 201 ff. B rüg mann, Ein Problem der homer. Textkritik
Lpz. 1876. Dyroff, Geschichte des Reflexivums, Würzburg 1892.
§ 455. Reflexivpronomen. 561
oü fiivTot xaXw? 7s Elaxi'ap.ai 61' sfjiauxöv, aXX' oü ota vi. Th. 4, 102
lirot'xou? p.upt'ou? acpujiv xe auiaiv xal twv aXXouv tov ßouXöjxevov ?:l[ji,^avXE?.
5, 114 <puXaxr)v acpu>v xe aüxcov xal xojv ?u[A|Jia)(u>v xaxaXtnovxs?. 1, 60
7i£(x-ou3tv Eauxcov xe i&eXovxd? xal xüJv aXX«uv nsXo7rovvY]3i'a)v. 107 dßorj-
iHrjaav £aux<üiv xe TrsvTaxost'oi? xat ^1X101; OTrXt'xat? xal xtov £up.p.a^ojv p.uptot?.
Isoer. 12, 48 otxatov hn cptXou? piv TrotsTaöat xoü? ojaoico? aüxot? xe xal
xot? aXAot? ^ptupivou?, epoßstafrat os xal OEOtsvat xoü? 7tpo? aepa? piv aüxoü?
ofxEtöxaxa oiaxsipevou? , 7ipo? es toü? aXXou? dXXoxpi'oK- Mit gedachtem
Gegensatze: Th. 5, 67 Sxtptxai dsl xtjv xä?tv eVi <j<ptov aüxwv I^ovxs;.
8, 8 £cp' Eauxwiv Stsvooüvxo dXXio axoXw tiXeiv. Vgl. PI. Prot. 326, d.
X. An. 2. 4, 10. Zur Verstärkung der ausschliessenden Kraft
wird bisweilen der Nom. aüx6? hinzugefügt: PI. Phaed. 94, e oute
-fäp av 'OjiTjpcjj 0p.0X0701p.Ev ouxs aüxol *]puv aüxot?. Leg. 805, b 7re-
-otTjXO!; ijjte xä vüv aüxov ip-auxw E^iirXrjXrstv , oxt raura Etpyjxa. Aeschin.
3, 233 xaxaXsXuxsv aüxo? ttjv aüxoü Suvaaxstav. Aesch. S. 406 xaüxö?
xafr' aüxoü x/,v ußptv p.avxeüaExat. Vgl. S. OR. 228. Eur. Jo 610.
Hipp. 396, s. Anm. 4. S. Ant. 1177 aüxo? irpo? aüxoü (oXwXsv). Isoer.
4, 127 imuc oüx axorcov xä; psftaxa? xtuv -ÖXeujv (iyjo' aüxd? aüxcuiv lav
slvat xupta?; Andoc. 1, 3 erst (yviÜ^v) aüxol itept aüxujv lyouaiv,
dann oTd Trsp xal aüxol Ttspl acpojiv aüxcov Iptosav, dann (jvtüp.Y)v) xai
aüxol -Epl aüxwv eV/ov. Statt aüxo? xov ipauxoü u. s. w. wird auch
xov aüxo? £p.auxoü gesagt: Aesch. Ag. 836 xot? x'aüxo? aüxoü i:Yjp.aatv
ßapuvExat. Vgl. Anm. 4. Zuweilen auch in Prosa: PI. Ale. 2. 144, c
oüo' Ixeivo; xyjv üxouoüv p-TjXEpa öievoeTxo d-oxxEtvat, aXXd xrjv aüxo? auxou.
Ähnlich bei einer Präp., als: sV aüxo? aüx<j> St. aüxo? £<p' aüxcp, s. § 452,
1, C. — b) ip.au xov, me, U. S. w. Tü-xto ipauxöv, xü^xst? aeauxöv, xüuxst
£auxov, x6hto}xev T]p.a? auxou?, xuttxexe ujxa? aüxoü?, xünrouat aepa? auxou? oder
sauxou?. Th. 7, 82 -apiooaav 01 TtävxE? sepa? auxoü?, se tradiderunt.
2, 68 otööastv eauxoü? 'Axapvaai. Isoer. 15, 305 xoü? jxev IftsXovxa? uapa-
TXEudCEtv 3cpa? aüxoü? )(prj(jt|xou? xtj tcoXei -Epl -oXXou uotrj^EU&E. 165
tjxeXXov yprjat'jj-ou? aüxoü? x^ ttoXei 7iaps?Eiv. Hierher gehören auch die
Beispiele von Nr. 1.
Anmerk. 1. Das Pronomen aüro; hat in der Regel bei den Reflexiven
seine Stelle hinter dem Personal- und Possessivpronomen: fjtMÜv oiütojv,
ü(i.(üv aüiüiv, ocfäiv aüttüv u. s. w., tov lp.6v aütoü -axepa u. s. w. So schon regel-
mässig bei Homer: l[i.ol aürü), Sjx' aüxov, 00t aütij), sü aüxoü, kol aüx«ü, oepsa; aüxou?
u. s. w. Nur sehr selten geht bei Homer und Herodot, fast nie bei den Attikern
aüto? dem Personalpronomen voran, um die ausschliessende Kraft von aürö?
nachdrücklicher hervorzuheben. S. § 168, 1.2.b) u. Anm. 1. Getrennt: S. OC. 1417
fj.9) al x' aüxov xai TtoXtv otspY^oT] ist asaurov durch xe getrennt.
3. Das Reflexivpronomen kann im Griechischen wie im
Lateinischen unter den angegebenen Verhältnissen auch in der Kon-
struktion des Accüsativl cum Infinitivo oder des Partizips [wie
Kühne is Ausfuhr!. Griech. Grammatik. II. T. 1. Abt. 36
562 Lehre von dem Pronomen. § 455.
auch im Gotischen1)] und in Nebensätzen gebraucht werden,
wenn dieselben aus der Seele des Subjektes im Hauptsatze,
also als Gedanken desselben, ausgesagt werden. Wenn aber das
Subjekt des Hauptsatzes und das Subjekt des Nebensatzes
oder des Acc. c. Inf. verschieden sind, so kann das Reflexiv ent-
weder auf jenes oder auf dieses bezogen werden, und nur aus
dem Zusammenhange der Rede lässt sich erkennen, welche Be-
ziehung anzunehmen sei. X. An. 1. 9; 23 o<j<x reo acbnaxi aüxoo xöajxov
-sjjuioi xt; . ., xai Tiepi xouxcov Xl-jeiv auxöv (xov Kopov) Icpaaav, oxi xo jiiv
lauTou a<3|xa oux av ouvatxo xotixot? itaai xoau.Yj&fvai, cpiXooc 8e xaXw;
xexoapvqjjiivoo; fAe-yiaxov x6j|aov dvSpi vojxi£oi. 2. 5; 29 IßooXexo 8e xai 6
KXeapyo; arcav xo axpdxeojxa rcpö; iaoxöv eyetv xrjv •yvcbu.rjv, volebat exer-
citum sibi deditum esse. Hell. 3. 1, 3 yj£(ou xd? 'Iwvixd; ttoXeu drcdsa;
iauTtu uTiYjxoouc elvai. Cy. 5. 2,1 sxaaxov sxeXeoae xoi; xatvoT? iaoxalv
Öepditouaiv ehteiv, oxi xxX. Comm. 1. 2, 8 liu'axsue (ScuxpdxT);) x<ov auvöv-
X(ov eaoxuj xou; d7rooe£au.£voo;, ansp aoxö; iooxi'|j.a£ev , efc xöv rdvxa ßiov
eauxio xe xai dXXrjXotc cpiXoo; dqaftoü; eaeadai. 52 6 xaxTj-fopo; ecpTj x6v
2to xpaxtjv dvaTteiöovxa xou; v£oo;, ä>; aoxo; enr) ao<pü>xaxo;, ooxco Staxtfrlvai
xou; iauxco auvovxas , oxjxe [XT]6au.ou nap' auxoT; xou? aXXou; etvai Trp6;
e auxöv (in Vergleich mit ihm). Th. 1,50 01 'A ftTjvaiot oei'aavxe;, jjlt) ai
acpexepai vrje; öXt'-yai du.6veiv wat. 8, 14 X7)v lloXi'yvav Ixei'/i^ov, et xi oloi
acpi'jiv aüxot; £x xrj; vyjgioo;, |v tj ofxooai, irpo; dva^fupTjjiv. X. Hell. 3.
2, 6 ouxoi 0' TjXdov AepxuXXi'8a ipouvXE; jxevovxc ap^etv xai xov iiuövxa
Iviaoxöv" iirtaxeiXat 8& acpi'aiv aoxot; xooe Itpopoo; etareiv, oxt xxX. Lys.
13; 92 (IxeTvot) dirodvYjaxovxec ^JaTv irreaxri^av xuxtupeiv OTrep acpwv aoxüjiv
Aföpaxov. Isoer. 10, 56 xoi; xaxd auveatv r xax' aXXo xi Trpoevoojt
cpdovouu.ev , f)v jxt) xio ttoieiv fjjxa; eö ^xsp-ystv aepa; au xou; dva-yxdacuat.
X. Cy. 4. 2, 10 ot afye^ot T(} Koptij Xs-puaiv, oxi 00x01 etaiv 01 crepexepot.
PI. Symp. 17G, e slarflooit.au (= aofxßooXeuü)) xf,v aoXYjxpi'oa y^atpetv Idv
aoXooaav kuTYj. Nur selten wird das zusammengesetzte Reflexiv
e a oxoo u.s.w. in Adjektivsätzen in Beziehung auf ein Subjekt im Haupt-
satze gebraucht, indem die Adjektivsätze als ein einfaches Satzglied
aufgefasst werden. Th. 2, 7 iröXet; cofx.|xa)(ioa; Tcotoujjievoi, ocou vjaav ^xxo;
xyj? iaoxtTv 8ovdu.so);. 92 xä vaod-fia, oaa Ttpo; x^ laoxwv (^) y|v, dvei-
Xovxo. Hdt. 1, 21 oao? ^v ev xto aoxel aixo« xai Iojoxoo xai Jottotixö;,
xooxov udvxa ao^xo^tja; TrposTrce xxX. 8, 24 oaot xou axpaxoü xoo eaoxoo
rjaav vexpot, efta^e 2). Das einfache Reflexiv 00 hat in der attischen
Sprache einen ungleich freieren Gebrauch. S. Anm. 9.
Anmerk. 2. Das Reflexiv Ioutoü wird hisweilen so gebraucht, dass es
im Satze selbst kein Wort hat, auf das es bezogen wird, sondern eine Person
«) S. Grimm IV. S. 322 ff. — 2) Vgl. Arndt 1. d. p. 3G.
§ 4-55. Reflexivpronomen. 5fi3
gedacht wird , auf die dasselbe zu beziehen ist. 1) PI. Leg. 726 , a -dtvrwv rüv
butoü x-TjixdtTtuv (xeto: fteou; '\>'->yji Oeiöxaxov, oixeioTotTov ov toi o' aixoü ötttä
Travx' ioxi zäaiv, von allem was man besitzt. 730, b xct rcEpl -jovEa? te xatl sauxöv
xat rot saux&ü Sevixa te xai iKi/tupta oisXTjXüöafjiev ct/eSüv 6[xtXTj[j.aTa , die IJm-
gangsverhältnisse, die man hat zu den Eltern, zu sich selbst und dem Seinigen.
(Nicht gehört hierher civ. 367, c to ö?5txov crj-ctü (jlev £uu;p£pov, tüi U tJttovi d$6,u-
(popov, die Ungerechtigkeit ist für sich selbst, d.i. für den Ungerechten, nützlich.
Vgl. 344, c.) Auf ähnliche Weise wird schon von Homer t, 34 gesagt: «5; ouolv
Y^üxiov tjs -atptoo; o'joe toxtjiuv | ftyvEiat, EiTiep xod ti; <knöizpo$i ztova olxov | ^atr,
£v äXXooanf, vai'si ändvEuilE toxt(«jv, obwohl weniger auffallend, da im Nebensatze
xl; steht.
4. Hingegen werden die abhängigen Kasus des Pronomens
wnöz, 7j, 6 oder auch eines Demonstrativpronomens überall
gebraucht, wenn ein Gegenstand nicht sich selbst, sondern einem
anderen entgegengesetzt wird. Th. 1, 107 ^ßor^Hr^av l~' «utou;
(contra eos) oi 'A{h]vaTot. PI. Prot. 311 ;a ti ou ßaot'Cop.ev rcap' auxov;
(ad eum). Phaedr. 231, b ouoiv unoXeinETai iXX' r -oietv 7rpothjpL<o;, o ti
ocv ocutoi; (m*) oudvtou r:pa;avxe; yotpisiaBat.
5. Dasselbe geschieht auch sehr oft in den Nr. 3 angegebenen
Fällen, wenn ein Satzglied oder ein Nebensatz nicht aus der Seele
dessen, auf den das Pronomen bezogen ist, sondern aus der Seele
des Redenden (des Schriftstellers) vorgetragen wird. In
Nebensätzen , namentlich in indikativischen , ist dies sogar die ge-
wöhnliche Ausdrucksweise 2). Auch in der lateinischen Sprache
wird in diesem Falle bisweilen ejus u. s. w. st. des Reflexivs ge-
braucht, aber ungleich seltener als im Griechischen3). Th. 2, 65
iirEtpoxo xoü; 'AÖTjvai'ou; xf,; in' auxöv op*/^« TiapoiXuEiv. 6, 16 ol8a xou;
xoiouxoo; iv Tip x<xt' auxou; ßi'u> XuTnqpoü; ovxa;. X. An. 1. 5, 12 KXe-
apyo; acpiTnreüst im ttjv eauxou uxtjvtjv oia tou Msva>vo; crrpaTEUfiaTo; aüv
oXqoi; toi? Kepi auTOv. Cy. 1. 4, 19 (oi rcoXepuot) suöü; dcp^aouai Trjv
Xeiav, i7ret07.v töcout Tiva; eV ocotoü; iXauvovTa; (contra se). 2. 1, 1 rpou-
TjucavTO ftsoT; ?Xsco; or/esHat au tou; (se). 7. 5, 17 viap-q^ör^&v 6 Kupo;
ytXtdpyot; wxpeivai ~pö; gcutov (apud se). Vgl. 8. 1, 37. 38. An. 2. 3,
25 (TiJjacpepvv];) eXe^ev, oti 6tai:siipa7|AEvo; yjxoi napi ßaatXsiu; ooÖYJvat au tu
(«&&*') acp'üeiv tou; 'EXXirjva;. 7. 2, 15 e\%eto, st itapetev auTip oi Osoi uet-
paadai -p6; SsuOyjv cqeiv to sTpotTeujxa. Comm. 2. 1 , 22 imaxoTzzh oe xai
ei ti; aXXo; auTYjv Oearat. 4. 7, 1 tvjv iauxou 7vu>[xr,v d7ie<paivexo Scoxpanr)«
i:p6; xoü; 6|xtXoüvxa; aüxcp (aber 1.2,3 tou; auvoiaxpt'ßovxa; eauxw. 51 7rapd
xot; eauxw auvouat). Apol. 33 (Scuxpdxr);) syvw tou Ixt Crjv xo XEhvavai
auxcu xpeixxov elvai. Th. 1, 55 (auxou;) iv depazsi'a etyov ttoXXt), omu;
i) Vgl. Schneider ad PI. civ. 307, c. T. I. p. 144. — 2) Vgl. Kühner ad
Xen Comm. 1. 2, 49. — 3) Vgl. Kühner Ausf. lat. Gr. § 117, 6 Anm. 12 S. 446.
36*
564 Lehre von dem Pronomen. § 455.
anoi; tyjv Kepxupav avor/coprjaavTE? TrposiroiTjaeiav, ut sibi Corcyram com-
pararent. So meistens in den Finalsätzen1). X. An. 1. 1, 5 !jre|i.eXerTo;
wc, (oi ßapßapoi) euvoixtu!; eyoisv auxtu. Vgl. Hell. 2. 3, 41. 3. 1, 3.
3. 2, 11 xaxajXEuaaa? Iv xcp ytopito exuXetu 7tavxa xct ItcixyjOeioc, tva euj
aöxt» xocxccyto-pr). PI. Lys. 208, d Ixei'vy] as 15 tcoisiv, o ti av ßouXv], iv'
auxTJ [xaxapio? rfi. Ebenso nach den Verbis timendi. Th. 6, 34 oia
cpoßoo eiaif jjltj ttoxe 'AHy]vcuoi au toi? sVi xrjv tiöXiv eXtlioaiv. X. An. 1.
10, 9 eoetaav oi EXXy)ve;, |xtj uspiitx'JcavXE; aoxous xaxaxö<J>siocv. 3. 4, 1
^(poßouvxo, (xtj ijii9oTvTo aotoTs oi 7roXI|xiot. So jxiv, enkl., b. Hdt. 1,11
(Pu"^;) ixsxeus [i.Tj fxiv avcrf/cu?) IvSeei oiaxpivat xotaux/jV aipsaiv. 45 (6 cpoveü?)
iTtixatascpa^ai [xiv xeXeuwv tco vsxpip. 125 (Kupo<;) e^ 'Acrxucqsa jiiv axpa-
Trflbv riepaltuv dbroSstxvüvat. Wenn schon das Reflexiv eauxou vorangeht,
so folgt gewöhnlich statt des Reflexivs ein Kasus von otoxo; 2). X. An.
1. 3, 9 auva7oqd>v xou; fl eaurou axpaxtcoxa; xat xou? irpoaeXtlovxac outw.
Hell. 1. 4, 12 litel etöpa iauxto euvouv oücrav (tyjv ttoXiv) xal axpaxT)-|,ov
auxov YjpTjpi^vouc (sc. tou? TroXfxa;). Über so, so, oi U. S. w. = aüxou
u. s. w. s. Anm. 6 ff.
An merk. 3. Von diesem Gebrauche der abhängigen Kasus von aiixö; ist
wohl zu unterscheiden derjenige, nach dem dieselben statt des Reflexivs ange-
wendet werden, wenn ein entweder ausgedrückter oder gedachter Gegensatz
einer Person oder Sache zu einer anderen mit Nachdruck bezeichnet
wird3). Aber auch in diesem Falle wird der Gedanke nicht aus der Seele des
Handelnden, sondern aus der des Redenden (Schreibenden) ausgesprochen. Ganz
auf dieselbe Weise werden im Lateinischen die abhängigen Kasus des Pron. ipse
gebraucht4). X. An. 7. 4, 20 6 Ssvocpoüv Beixgu eVi xo opo;, ti ßoüXexai, cuoxpa-
xeusoöai" ti 5e (tt), auxov iäaai. sc. axpaxE'jeaftcu, ipsum, ihn allein. Th. l,50xou;
aÜTüJv (pfXou; äYvooüvTEc exxeivov, ihre eigenen Freunde und nicht die Feinde.
3, 22 ßoYj^Eiv oüoVi; äroXpict Ix xffi au-cuiv cpuXax^s, ex ipsorum statione. 3, 91
xouc MyjXiouc, ö'vxa; vYjaiu)xac xal ofoc IfteXovxac 'j7ra/.ouEiv oÜBe 1<z iö aüxiüv äjujAfxa-
yixov lhai, £ßouXovxo TtpoaaYcqeaöai, «'?« ipsorum societatem venire. Vgl. 8, 48 e'v
xfj a&xou äoyfj, in ipsius imperio. An solchen Stellen hat man ohne Grund meistens den
Sp. lenis in den asper verändert. Bei Hdt. kommt so öfters der Nom. 6 aixoü
in reflexiver Beziehung vor, als: 1, 165 Bstfj.ct{vovx£;, jj.t, cd piv (vfjaot cti Ofvoüoaai)
£(A7:6ptov yevuivxai, t) Se ctüx<üv vfjao; ctTtoxXiqiaflT) sc. £jj.TxopfTjc, ihre eigene Insel.
2, 133 xöv Se -E[A^ai £; x6 (jLavxTjiov . . ävxi[XE,acp6[j.Evov, oxi 6 jxev aüxoü TtaxTjp
xat Ttatpcu; . . ißiuuaav ypövov eVi ttoXXov, aüxo; 8' EÜaeßT)« eVov (xeXXoi xay^w; oüxw
xeXeuxtjoeiv, sein Vater . ., er selbst aber.
Anmerk. 4. In den Handschriften der Tragiker erscheinen bisweilen die
abhängigen Kasus von aüx6« mit vorangehendem Nominative ctüx6;, a6xo{ statt
der Retlexive, und zwar aller drei Personen, z. B. Aesch. S. 194 aüxoi 8' 6ti' auxciv . .
i:op9o6(XEila nach Lips. Vict. Ch. 221 aüxo; xax' aüxoü f apa [rrjxavoppacpüi (ohne
') Vgl, L. Kühnast, die Repräsentation im Gbr. des sog. apotelest. Kon-
junktivs. Rastenburg 1851, S. 98 sq. — 2) Ebendas. S.91. — 3) Ebendas. S. 92 ff.
— 4) S. Kühner Ausf. lat. Gr. § 118, A. 18, S. 4G1.
§ 455. Reflexivpronomen. 565
Var.), P. 415 aüxoi 8' &n' aünüv . . -aiovx' (so Yen. A. Ox. Mose. Aid. Turn. Viel.)
S. El. 285 aar?] r.pbz auxTjv (Laur. A aüx-rjv 7tpos aüx-Z^v). OR. 138 br.lp -jäo ot»yi
x(üv i^torepiu cp(Xu>v, | dXX' aütoc auxoü toüt' a7to(jxe8(ü |j.6aoc (so ausser Laur. A.
auch Suid. unter dutDxep«»). Ai. 113:2 toöc y' aüxö; aüxoü noXepibu; (so Laur. A.
Bar. 2. Mose. a). OC. 1356 xov a6xos auxoü rcaxlpa xovo' diTiqXaaa? (so alle edd.
ausser Laur. A). Eur. Andr. 1143 aüxof 9' ü-' auxtüv (sc. Stutttov). Bei der ge-
ringen Gewähr, die hier die Hdschr. bieten können, schreibt man jetzt mit Lobeck
ad S. Ai. 906 überall aötoü u. s. w., wie es an vielen anderen Stellen auch hand-
schriftl. überliefert ist, z. B. Aesch. S. 406 xauxö« xaö1 a6xoü. S. OR. 228 aöxös
xaft' aüxoü. Eur. Io 610 aüxT] xaö' a&x-Zjv. Hipp. 396 aüx-f, 8' 6tp' aGxfj;. Vgl.
Nr. 7. Doch muss betont werden, dass in jenen Verbindungen die reflexive Ver-
wendung von aoxou u. s. w. an sich recht wohl erklärbar wäre, da sie sowohl bei
Homer (vgl. Anm. 5, d) als im dorischen und böotischen Dialekte (vgl. § 168
Anm. (i) sicher nachgewiesen ist.
Anmerk. 5. In der Homerischen Sprache wird die reflexive Beziehung
auf vierfache Weise ausgedrückt: a) durch das Personalpronomen Ipi, u-e1)-
K, 378 äycuv i[kk X'jooji.at, besonders in der Konstruktion des Acc. c. Inf. N, 269
vjV i\t.i cf>7)[ju XsXao;j.Evov sui-tEvat aXio};, vgl. H, 198, ft, 221. T, 361 ou \xi xi cp7}u.t
|jlji)tj3£(j.£v. Sehr oft b) in der dritten Person durch das orthotonierte Pron. Io
(£to, eu, e&ev), ol, £, acpetujv, acpiot, aviac, (welche sämtlich bei Homer auch als
Pronomen der III. Pers. = ejus, ei u. s. w. gebraucht werden, s. Anm. 6). B, 239
o; xai vüv 'AyiXf,a, lo fj.^1 d[j.EiVjva cptüxa, | t)x([j.7]oev. tj, 217 (yotoxspt) r\ t' ixi-
Xeuoe go [xv-rjcaaSai. A, 400 u'tov Ysfvaxo eio xepTja. E, 96 7ipo s&sv xXov£ovxa
<f£kayyj.s. E, 800 7] öXtyov ol naToa ioixoxa YEt'vaxo Tuosu;. I, 306 ou xtvd «pTjatv
ö[J.otov|oi efXEvcti Aavacüv. A, 239 IXx' irzl ol. Q, 134 axuCssöai ao( tpTjot Oeous, se 5'
ifcova -dvxiov | dftavdxtov xEyoXüioOat. 0, 574 dxovnaE . dp.cpi s na-XTjva;. y, 436
ö Ti)XEfj.ayov . . i; e xaXeaaduEvo? . . TTpoo7]6oa. A, 534 oi e [Ufav r.tp sovxa . .
ou3av ä-o ocoe£u)v. K, 311 co6£iv ßouXEÜouai usxd ocpfaiv. M, 148 Txept acpfai
Äyvutov uXt]v. B, 366 xaxd aepsa; ydp ;j.dyovxai, für sich (jeder Stamm für sich).
tj, 40 oüx s\6-r)aav | £py6(j.Evov xaxd d'axu Std oepsa;. — c) durch die Verbindung
der betonten Personalpronomen mit aüxoü u. s. w., s. § 168, 1). — d) durch das
Pron. «üxo; in dem in A. 4 angegebenen Sinne. I, 342 oaxi; dv^p d^cxOcx; . . x-rjv
auxoü (sc. dXoyov) cptXesi . . * ü>; xal iyia xt,v | ix ftuu-oü <p(Xsov ooupixx7)XTjv rap
ioüoav, Ggs. die eigene Gattin u. die erbeutete, ß, 125 sagt Antinous v. d. Pene-
lope: (Asya fxsv xXeo; aüxr, | ttoieix', aüxdp aol ye TtoÖTjv tcoXeo? ßioxoto. <p, 249 tj
uoi dyo; Tispi x' aüxoü xai irepi Trdvxouv, um meiner selbst willen (Ggs. zuTidvxwv).
8, 247 dXXtp 81 aüxöv cpiuxl xaxaxpuitxcov -rjtoxEv, sich selbst (Ggs. zu d. vorherg.
dvopuüv 8uo|i.£VEU)v). $, 51 loxopEOEv 6' im. 0Ep[j.a . . aüxoü eS/eüvxiov, das sein
eigenes Bettlager war. 389 oü ?dp touvex' lyu) o' ai8looo(xat . ., dXXd A(a ^eviov
OEioa; aüxov x' iXsatptuv, dich selbst, io, 270 e»aoxev | Aa£px7]v . . Tia-sp' E[j.fAEvat
aüxiö. H, 337 8e(^.ou.ev . . TtupYou« ü'^Xou;, slXap vTjuiv xe xat aüxüiv, und unser
selbst, x, 27 auxcüv y«P d™X6[iE&' 4a>pa8iTjoiv 2). Vgl. Apollon. de pr. 101 sq.
Anmerk. 6. Das Pronomen ou hat in der alt- und neuionischen
Mundart nicht bloss reflexive Bedeutung, die wir in Anm. 5 betrachtet haben,
sondern auch die Bedeutung eines anaphorischen, d. h. einen vorhergenannten
Begriff wiederaufnehmenden, auf ihn zurückweisenden Personalpronomens
i) S. Hermann opusc. I. p. 320. Krüger II. §51,2. — 2) Vgl. Hermann
a.a.O. Beispiele aus Ap. Rh. s. b. Wellauer ad 1, 476.
56(3 Lehre von dem Pronomen. § 455.
(wie a&toö, ejus), in welcher es enklitisch ist, s. § 162. I, 377 ippsxu/ ix y*P
eu cppiva; siXexo frrjxiExa Zeu;. S, 427 ouxic sü dxT|0EOEv. 0, 165 inü eu cp-yjfjLt . .
cpspxEpo; slvat. T, 464 sf ixiöc ei 7:scpi'ooixo. A, 114 inet ou eiIev iaxi yEpEfiuv, ubi
v. Spitz n. I, 419 [xdXa fdp eÖev . . Zeu; yelpa et,v ünEpso/E, wo in d. edd. un-
richtig eöev steht, wie auch 0, 199. Y, 305. Einige Grammatiker und Kritiker
wollen eu, £»Ev betonen, wenn ein gewisser Nachdruck auf dem Pron. liegt, doch
mit Unrecht. A, 72 xtjv ol Ttops <I>oit3o;, ei, ihm. B, 515 6 oe ol Tzapiki&ro, ei,
ihr. [x, 422 ix U ol (ei, sc. vtji) bxov dpa$E (sc. xü|A<x). 0, 174 aXx' Inf ol, wo
in d. edd. unrichtig ol steht, s. Spitzn. fl, 109 x«8 oe ol I5pw; | . . Ippssv. P, 7
::p6aÖE 5e ol 56p'j x' sct/e u. so sehr oft. Auch in abhängigen Sätzen, wie ciutou
st. eauxoü (Nr. 5), z. B. E, 298 OEtoa?, ur^io; ol ipuaafaxo vexpov 'A/ouof, wo der
Lat. das Reflexiv gebraucht. M, 458 ipetoap;evo; ßaXe ixEooa; (sc. ftüpa«) . . ha
fxrj ol dcpotupoxepov ßsXo; eit(. B, 197 cpiXei 5s k |j.tjx(et'x Zeus. T, 408 xcu £ cpuXaooE.
A, 236 nepi Ydp öd e (sc. oxTJTtxpov) yaXxö; eXe-Lev u. s. sehr oft. Plur. 2, 311 ix
•(dp ocpeiov cpplva; eI'Xexo IlaXXd;. f, 134 xip o'fEcuv tioXee« xaxöv olxov izEOirov. B, 93
;AExd Oe ocptoiv 6'aaa öeo^eiv. 206 Iva oepfeu ßaatXsuT,. P, 453 Ixi ^dp acpiai xüSo;
ope^iu. B, 614 ou oept daXdaoia sp-fa (j.sfATjXsiv. a, 142 rtapd oe ocpi (sc. TitvdxEoat)
xtlki . . xUTisXXa. A, 73 o ocpiv iü cppovsiuv dyGo^oaxo. K, 195 -apd oe ocpiv . .
'üi-oi | saxaoi. ß, 96 duept o d'pa aept XidCsxo xüfAa. F, 301 co5e oep' iYXEcpaXo;
ycqj.d5tc oEOt = ocpi. ft, 4 aüxö; oe oep' «YOpeue. 2, 304 xa( oep' axpixa vefxea Xuoio.
A, 284- xaf aepsa; cpiovTjaa; Ivita Ttx£p6evxa Ttpoo-quoct. K, 151 6Xkä oepsa; xpaxEpoc
AiojxtjStj; ^Evdpi^Ev. %, 480 ouvsx' dpa oepia; | oi(Jia; |xoüo' i§(oa$E. A, 111 xal yifj
oepe .. eISev = eos. T, 265 oxi; oep' dX(-7]xai. Du. A, 8 xi; x' d'p ocpt»E .. cjuvetj/.e
ad/Eoöai. 8, 317 dXXd ocpius 56Xo; . . ipucjEt. T, 281 o ocpiuiv . . s'Xaiov | yaixdiuv
XaXc/EUE *).
An merk. 7. Neuion. Mundart. Gen. eu enkl. b. Hdt. nur 3, 135 Ar^o-
xtjOTj; 5s oetoa;, jj. -/j eu ixTrEipwxo Aapsio; in einein Nebensatze wie aüxoü nach
Nr. 5. Dat. ol enkl. sehr häufig, z. B. 1, 34 aüxfxa oe ol euoovxi ir^T-q ovstpo«.
45 07lto9E OE E?7tEx6 ol 6 CpOVEu;. 3, 15 dltEXaßE, XT)V ol Ö Ttaxfjp eI^E dp/TjV. 7, 58
xö 7Tp6o(u ^TtopEÜEXO, ouv oe ol 6 tie£oc oxpaio;. Akk. I findet sich b. Hdt. nicht.
PI. Nom. 4, 43 oF, öxtu; ocpsl; xaxaYo(axo xf, vr/t, tpeuYeaxov. Vgl. 7, 168 u. sonst.
Gen. 1, 31 'ApYsfot oe o^eüjv Etxova; . . ävEiteaav. 2, 85 xoepaf ocpEuiv E^ol giI'Se.
3, 15 t]v xa( ocpEtuv ditoaxEcuat. Dat. 1, 31 ol oe ocpi ßisc 06 7:apEY(vovxo. 2, 85
ouv oe ocpi al Trpoo-fjxouoai räoeti u. s. oft. (Aber acpfoi nur reflex.) Akk. 1, 57
xüiv vüv oepsa; 7iEpioixE6vxiuv. 7, 38 xct( ocpEct; xaxaXapißdvEt. 9, 13 iXm^cov öpioXo-
Ytqoeiv acp£a;. In einem Nebensatze 8, 130 oxa&[i.£Ü(j.Evo(, ö'xt oep^ct; oux iTiEoituSav
(sc. ol "F>XXtjve{). 1, 46 eu; ircEfprjxaf ocpEct (sc. xd [xavx^ia) OEUxEpa u. so sehr oft.
Über die plur. Akkusativform ocpi st. ocpEat, oepea s. § 163.
•) Das Verhältnis dieses anaphorischen Gebrauchs zur reflexiven Be-
deutung ist noch nicht genügend aufgeklärt. Nach der hergebrachten Ansicht,
die von Brugmann a. a. 0. wieder aufgenommen und vertieft worden ist, hat
sich der anaphorische Gebrauch aus dem reflexiven abgeschwächt; Kvicala,
Untersuch, a. d. Gebiete der Pron. Wien 1870, S. 47 ff. nimmt den entgegen-
gesetzten Gang der Entwickelung an; Windisch a. a. 0. S. 329 leitet beide Be-
deutungen aus einer älteren Verwendung des Stammes sva als Identitätspronomen
(er, sie, es selbst) ab, dessen ursprünglicher Sinn sich einerseits verengert, anderer-
seits abgeschwächt habe; Delbrück endlich, Vergl. Syntax I, S. 483, ist geneigt,
die Bedeutungsverschiedenheit auf eine ursprüngliche Form Verschiedenheit zurück-
zuführen.
§ 455. Reflexivpronomen. 567
Anmerk. S. Auch in den anderen Mundarten wird das Pron. ou oft als
Personalpronomen ejus gebraucht, und selbst bei den attischen Dichtern
ol enkl. = ei, acp(v, ocp(, occe, ocpdj enkl. = eis, eos, eas, ccpd; u. ocpbt orth., z. B.
S. Ai. 906. Tr. 650. Ai. 570. El. 1070. Ant. 128. OR. 1508, s. §§ 160-165; in
der attischen Prosa aber findet sich dieser Gebrauch nur sehr vereinzelt1).
X. An. 3. 1, 5 6 Stuxpdxrj; &7io-XEuaa;, jxtj ti -po; Trjs -oXeu'); ol (sc. Tvp asvocptövxi)
e-cuxiov etTQ K6piij cpiXov ysvEo9<xi, metuens, ne quid ei a civibus crimini daretur,
quod amicitiam jungeret cum Cyro. Cy. 3. 2, 26 .cuv£cpaadv o l (in beiden Bei-
spielen streicht man jetzt oi). Th. 5, 49 cpdoxovxes aepä; (eos) 07iXa iTtEvE-pcEtv
(Stahl cp(atv). 6, 61 6Y exeCvou (AXxtßidoou) ireiodfjvat ccpd? £uoxpaxsÜEiv (Bekker
u. Stahl ocpioi). X. Hell. 6. 5, 35 oxi . . oeptotv (tot; (-)Y)ßa(oij) ^jjitiooöjv flvotvxo
(oi Aaxeoaif*6vioi). (Dobree aepei;). Bei den Späteren ist dieser Gebrauch häufig.
Weniger auffällig und darum unbeanstandet ist aepsi; u. s. w. da, wo es sich, wenn
auch ohne innerliche Abhängigkeit, auf das Subjekt des übergeordneten Satzes
bezieht. Vgl. Anm. 9.
Anmerk. 9. In der Regel aber hat in der attischen Prosa das Pronomen
ou u.s.w. reflexive Bedeutung2). Es wird jedoch gemeiniglich nur dann ange-
wendet, wenn die reflexive Beziehung eine indirekte ist, d. h. wenn sie nicht
auf das zunächst stehende Subjekt (wie in: ö xtjpawoc vaptCsxai sauxeü), sondern
auf das entferntere Subjekt (wie in: 6 xupavvo; vo[a{Cei xoü; TroXtxac ü7nr]pExeIv
ol) stattfindet. Nur bei Thukydides und seinen späteren Nachahmern, wie Poly-
bius, Appian u. a., wird der Plural ziemlich oft auf das nächste Subjekt be-
zogen. Th. 2, 65 (oi 'Adrjvaiot) oü 7rp6xepov iveoooav (tot; itoXejjuoi?), f\ aüxoi iw
a cp tat xatd xd; IMai Oiacpopd; 7repiTrEoovxe; EacpdX^aav. Vgl. 76,2. 4, 8 ir.l xd? dv
x^j Kspxupa vaü; ocpcüv xd; EcjTjxovxa iKSfitpov. Vgl. 60. 103, 4. 5. 14, 2 ocpcLv.
34, 2 acpcüv. 73, 1 acpiüv. 6, 76, 4 eepfsiv. 7. 5, 1 aeptaev. 8. 10, 2 |xsxd ocpüjv. 90, 1
irpeußet; dr:EaxsXXov acpiüv, ex ipsorum numero. 105 rjp£ocvxo \xipz<. xivi acptüv dxax-
xoxepoi yevecjOcc!. Beispiele vom Sing, sind selten: ou S. OB. 1257 [XTjxpujav o' orcou |
xtyoi oir.Xfjv d'poupav ou xe xai xexvouv. PI. Syrnp. 174, d -Ept(j.lvovxoc ou xeXeueiv
itpot£vat. Beispiele von ou in Beziehung auf das entferntere Subjekt. PI. civ.
614, b £'fT] oe, ErcEtoY; ou ^xßTjvat xtjv 4"jX^vi "ope6eo9at xxX. 617, e xöv ös 7rap'
aüxov ireaovxa (xXfjpov) excicixov dvaipEtadai ttXyjv ou" 1 oe oüx edv. Symp. 175, a xai
e u.Ev ?cp7) d-ovt^Etv xov 7rai5ot. Vgl. ib. c. 223, b aXXou; xtvd; EcpTj o 'Aptaxöofjtj.oc
or/Eodai äittövx«;, e oe (sc. xov 'Aptcsxöo'qaov) uttvov Xaßstv. Civ. 327, b xaxiowv
ouv T)fjiäs ofxaos wfj[j.Tj[j.£vo'j; rioXs[xapyo; IxeXeuae opajxovxa x6v TraiSa nepifjtEivaf k
y.EXeüoat. Symp. 174, e ol usv fdp eü&'j; naiod xivor xcüv svooSev dTravxrjaavxa ayeiv.
Antiph. 1, 16 iqpiuxa aüxT,v, Et ideXrjaet. 8toxov?]oo{ oi. Vgl. 5, 93. Andoc. 1, 15 e*
ol d'ÖEiav ooisv, [itjvüoeiv 7Tcpi xcüv p.uoxyjpt'ojv. 38 ecpt) slvat äv8paito86v ol Ini Aaupt'w.
Vgl. 40. 41. 42. Isae. 6, 27 eIttev, o xt ßouXoixo xd jrpoc xov ulov ol Ki:zpa-(\xhoL
fpd'ia; xaxaÖEofta!. X. An. 1. 1, 1 (Actpslo?) E'ßoüXsxo ol xü> ratOE jrapervai. 2, 8
XsYExat 'AtcoXXcüv ixoslpat Mapauav vtXTjoa; ipiCovxo ol rspi ooepta«. Hell. 7. 1, 38
xö xoiv y"_p7)|Adru)v 7rXfj9o; äXotCovEt'av ol ^e ooxeiv ecprj Elvat. Th. 4, 8 xtjv vf^aov
xauxiQv cpo3o6[AEvot, ij-Tj £$ Gc6xr){ xov 7t6Xe(Jlov o cp ( o t Tiotiüvxa!, örXtxaj öiEßfßaoav ei;
aux^v, darauf in or. obl. acpEt? oe SXTtoXiopxTjastv xo )(iup(ov. 2, 90 oi neXoixowTiaioi
Etxootv s'xaSav (vaü;), 'ör.ujz . . jj.tj otacpuYOtEv TrXsovxa xov ^(tiXouv oeptiiv oi 'AÖTjvaTot
sgtu xoü eauxoüv Xcpw; (oepeiüv u. sauxiüv beziehen sich auf oi IIeX.). X. An. 7. 5, 9
' HpaxXefÖTi« eiaayafoav xoüj dtXXou; axpoiTTjYOÜ; Ttpo« ^euöyjv XsyEiv IxIXsusv aöxou«,
1) S. Arndt 1. d. p. 34 sq. — 2) Ebendas. p. 34. 37.
568 Lehre von dem Pronomen. § 455.
ort oü5ev av tjxxov ocpeij äYct^otev rjjv axpaxtdv t] Ssvocpüiv, se ducturos esse. Hell.
5. 2, 8 £o(o<*axov, cü;, im; ocpet? ofxoi i^oav, iolysxo tj ttoXi? toJ>? Aaxsoai[xov(ou;.
Vgl. Cy. 4. 2, 4. Hier. 2, 9 äocpaXetav acpfaiv Tjoüvrat elvat. Vgl. An. 1. 8, 2. 4.
3, 23. Isoer. 12, 257 l{[eTvat e^tteiv aitoif, Ott acpeT? jasv 6'vxe; ouxtu; 6\lfoi . .
rxoXoulhjaav. Antiph. 6,35 TjYTioavTO xqcuxtjv ocpiotv saEodat aiuxYjptav. Andoc.
3, 27 xeXe6ouoi y«P "fjf*5; xoivj p.Exä acpiöv ttoXe^eiv. Vgl. X. Hell. G. 5, 36. An.
3. 5, 16. PI. Symp. 220, c ol irrpaxitüxai &ir4ßXeitov atixov (2u>xp<rn)) d>; xaxa^po-
voüvxa ocptüv. Ibid. 175, c jaetä xaüxa sspi] aepöt; SemvsTv. X. Cy. 2. 1, 1 Tipoo-
Eu^aaEvot $eoTc iXecu; xai e6jaevei; 7isp.7r£iv aepä;. 4, 7 sXe£(xv, ö'xt r.i[).<l>iit aepä; 6
'Ivotüv ßaatXE6;. Dem. 22, 10 ol ßo'jXsuxat ISeovxo fxtj aepä; äcpsXIoöat xyiv oujpEtdv.
Auch in solchen (indikativischen) Nebensätzen, in welchen der Verband mit
dem Hauptsatze loser ist, ist der Gebrauch des einfachen Reflexivs häufig, während
der des zusammengesetzten eautoti höchst selten ist, s. Nr. 3. Th. 3, 3 za- xiiv
M'jxtXtjvafcuv xpiT|psi;, a? Ixuyov ßofjdol irapä aepä; Tiapoüaai, xaxsoyov ol 'ASvjvaioi.
Vgl. 4. 109, 1. 5,44 xöjv TipEoßEiüv, oi oepfat nepl xdiv oravStöv Ixuyov d7i6vxs;,
Ti(j.EXo'jv. Vgl. 1, 115. 6, 76 -i]it\xö\tt YevoVEVOt T(^v TE 'liuvouv xai ö'aoi iizu acpiöv
(a se sc. Atheniensibus orti) rjaav £6|A[xayoi. Vgl. Sali. J. 61, 1 Metellus in iis
urbibus, quae ad se defecerant, praesidia imponit l). 3, 108 ^7iavayiDpoiJvxE; 8e,
w; Eoupwv xo ttXeov vsvixTj[j.evov, xal oi dXXot 'AxapvävE; otp(ot 7rpoa£xstvxo, yaXE7T(ü;
otsaijjCovxo £; ta; "0X7:a;. 5, 65 e^eiot; ocpEic 7)auya£ov, ivxaüda xou{ lauxcüv axpa-
xtjyo'j; &v aMa slyov u. gleich darauf oxt (weil) ol \xh aipCovxai, ccpEi; 8e npoSf-
Sovxat. 5, 73 ol ' AötjvaTot, tu; (6 tAyic) 7:apT)X8e xal £££xXtvev duo acpcüv xo oxpd-
xsu(j.a, xa9' Tjouyjav ^aouttirjaav. 6, 63 ol 2opax6otot, ^heiot) (ol 'AJb^aToi) ttXeovxe; . .
ttoXÜ duo ocpojv £<pa(vovxo, sxt tiXsov xaxEcppovTjaav (sc. xiöv 'ASrjvaJtuv). Vgl. 1, 30.
1, 55. 8, 90, 1. 1, 20 ol dv^ptüTiot xdc dxodj xiüv npQfzywi]\j.hu>v, xal t]v dTttytopia
aepfaiv rt, . . dßaoavt'axto; Txap1 dXX-/jXouv osyovxat, ubi v. Poppo-Stahl. 6, 32
j'jvETTTjuyovxo 8e xotl ö dXXo; 6'fAtXoc xüiv xe TToXtxöJv xa't Et xt; aXXo; E'JVOUC 7TapT)V
otp£at. Selbst nach y«P- X. An. 5. 4, 33 ££t|xouv (ol Moaauvotxot) xal; sxafpott? a;
r]Yov ol "EXXtjve? auYY^TfVEa^at' ''QH10? T^P ^v o'JTo? oeptot. Hell. 1. 7,5 ol oxpaxrjYOt
ßpayla sxaaxo; d-EXoYTjaaxo' oti yötp TipoiixE^Tj oepfot Xoyo; xaxd xöv v6(i.ov. ('Eauxoü
X. Hell. 5. 3, 13 fjv oü xüi 'AYrjotXdw d-^&o^Evip xaüxa' xal Yr^P Tl? t*£V "«Tpi
aöxo'ü 'Apyi5dfA(ij ^evot Tjdav ol nept rio5dvE[j.ov, . . eauxtü oe ol äpupt IlpoxXea, wo
Keller nach geringeren Hdschr. aüxtp schreibt). Vgl. Nep. Lys. 1 id qua ratione
consecutus sit, latet; non enim virtute sui exercitus, sed immodestia factum est
adversariorum. Über die entsprechende Verwendung des Possessivs eo; bei Hom.
s. Nr. 6, a. Über den häufigeren Gebrauch von aüxoü in den hier angegebenen
Fällen s. Nr. 5.
6. Die reflexiven Possessive werden bezeichnet: a) durch
die einfachen adjektivischen Personalpronomen e^-ü;, <jo;
u. s. w.; b) selten durch den Genetiv der Personalpronomen,
als: xöv TxaTspa |xou; c) durch das einfache adjektivische Per-
sonalpron, mit dem Zusätze des Genetivs von aüxo« (nach
§ 406, 3): töv rjjxeTepov auxcuv iratlpo, oder den Genetiv der eigent-
lichen Reflexivpronomen, als: töv Ijxauxou -atlpa2).
a) Isoer. 12, 241 Ttsuonrjxa? tou; \ih oou? ixpoYÖvou; sfpyjvtxou;, ^Kap-
xiaTa; o' 0i:Epo7iTixoüi;. Lys. 24, 19 xot« xd acpexepa atpCeiv ßouXo|j.£voi;.
i) Mehr Beispiele s. Kühner Ausf. lat. Gr. § 117, A. 11. S. 446 — '-') S.
Arndt 1. d. p. 5 sqq.
§ 455. Reflexivpronomen. 569
Dem. 53, 12 xtuv xxYj|Adxu)v aoi xcov Efj.u>v xi/pr,jj.t o ti ßoüXEt. 40,8 uu.st;
xou; u|XEx£pou; naioa; aya^ats. I, 290 osa' oo JiöiTi; etJ ineotoxe (hr/axpi.
a, 269 ditoxi'sexai . . olaiv Ivl fj^dpotai. Mit Beziehung auf das Objekt:
X, 282 xy)v ~oxs NrjXeu; | ^sv eov 8td xdXXo;. Vgl. t, 369. FI, 800. Mit
Beziehung auf das Subjekt des übergeordneten Satzes 8, 618 r6psv 8e
s Oat'oifxo? . . oft' eo? oöjxo; djjicpsxdXu^Ev | xeTjs jxe vojx^aavxa. Vgl. 741.
K, 256.
b) Antiph. 1, 23 Iftb ufxa; ürcsp xou Tiaxpö; pu xe{}vecoxo; afxoujxai
(Blass nach Franke itaxpö; xoupiou). Ar. PL 55 itufrot'ped' av xov yprjafj.ov
r)[j.(ov c xi voeT. Eq. 565 EuXo-frjaai ßouX6u.E<Ji)a xou; iraxlpa; fj[j.(ov. PI.
Lach. 179, C aixicüfAstta xou; Ttaxspa; yjjxwv. Th. 4, 8 im xä; ev X7] Ksp-
xupa vau; jcptov lTrs(i.'|iav. 5, 14 xoü; ;u|AfJid)(ou; io£8iaav acpwv. 73 u>;
f,<j{}sxo xo eucüvujxov acptov irovouv. Vgl. 8, 105. Bei den Späteren häufiger
und in der xoiv^j ganz gewöhnlich.
c) Im Sing, ist die Verbindung ejaöv au xou rcaxspa, aov atixou it.,
ov auxou ti. ep. poet.; der Gen. auxou dient dazu, den Begriff der
Ausschliessung hervorzuheben. Z, 446 dpvujAsvo; ;taxp6; xe (xs-ya xXso; ^6'
£[xov auxou, und meinen eigenen, ß, 45 ijxov aüxou "/psto;. 490 xd a
auxYJ; Ip-ya xÖ|ju£e. Vgl. ;, 185. /, 218 utjj 8' auxou xpdaxi xi<jei;. K, 204
oux av 8r) xi; dvyjp rcsTcidoix' eu! auxou | (H>[jliu. ß, 138 u|XEX£po; . . Oujjlo;
v£[i,s<Jt£exai auxcov. 0, 39 vtot'xfipov Xl/o; aüxtuv. S. El. 252 Eftb . . xai
xo aov triTEuoEua' ajxa | xai xotjfxov aurrj; TjXfrov. OR. 416 XiXifjda; lyOpo;
(liv | xot; aotcjiv auxou vspdfi xarcl y-^; ava). 1248 xtjv 6s xt'xxouoav Xi'tioi |
xot; otatv auxou 8u<jxexvov Ttatooup-ft'av. Vgl. Ar. PL 33. (Dieselbe Ver-
bindung wird auch in transitiver Beziehung gebraucht, wie 8, 643
Eoi auxou | i}t]Xe;. o, 262 Xiaaofi.' unip . . arj: x' auxou XE<paX-rj; xai Exat-
pwv.) In der Prosa wird in reflexiver Beziehung statt (tov) i>ov
auxou iraxspa u. s. w. gebraucht: xov i[xauxou Jiaxspa u. s. w., und zwar
so, dass entweder a) das Pronomen auxo; seine ausschliessende Kraft
behält oder b) sie aufgiebt. a) Hdt. 3, 68 xov fe stoux^; doEXcpEov
■yivwjxst, ihren eigenen Bruder. Th. 6, 92 xfj Ijxauxoü (x«>p7) pe™ tujv
7ioXE|xt(uxäxtuv EiLepyojxai, meinem eigenen Vaterlande. X. An. 6. 1, 29
vou.t£o> xouxov Ttpo; xtjv e auxou aajxTjpiav axaatd^Eiv. Ps. Andoc. 4, 15
ußpi^Et 7'jvaixa xtjv Eauxou. Aeschin. 2, 144 l~(u> xot; Ifiauxou X0701;
Trspmürcü). Ar. PL 1134 ap' (ixpeXTJaat; av xi x6v jauxou cpt'Xov; über das
hinzugefügte auxo;: auxo; auxou u. s. w. s. A. 4; — b) Hdt. 5,87 (Xs-yousi)
Eipajxav ixaaxyjv auxEtov (xov -pvatxtuv), oxou sitj 8 ecouttj; <*v*)P; ubi esset
saus vir. Th. 2, 101 SxpaxovtxYjv, tt]v 4 auxou cxoeX^v, Siooxji ^euötq, seine
Schwester (nicht: seine eigene S.). Vgl. 6, 59 A^vtiSy) du^axipa lauxoü
'Apyeoi'xYjv locuxe. Vgl. 8, 87, 1. Aeschin. 2, 94 irpö; xtjv ßouXTjv xov dosXcpov
xöv l|x auxou xal xöv dosXffiSouv xai xöv Jaxpöv £TT£|x^a. X. Cy. 5. 4, 42 {Sovxi
570 Lehre von dem Pronomen. § 455.
auxcp TTjv <JT]v Suvatxtv naXtv dtTiapaaxeuQxaxa xä eauxoT cpavetTai. — Im
Plural e ist die gewöhnliche Ausdrucksweise bei der I. u. II. Pers.:
xov 7]ix£xspov auxcuv uaxlpa, xov ufxlxspov auxcuv iiaxEpa, höchst selten
xov Tjjiwv auxcuv -axlpa, xov ujxcuv auxwv Tiaxspa; bei der III. Pers.
aber sowohl xov jcpExepov auxcov naxEpa als auch xov lau xcuv rcaxlpa
(nicht xov acpcov auxcuv rc., aber acpcov auxcuv ohne Artikel in possessiver
Bedeutung), a) I. u. II. Pers. Plur. Tli. 3, 43 xr,v tou ^eidavro; ■yvroixTjv
^jxiouxs xal oü xä? ufxexlpac auxcuv, eure eigenen. 6, 83 eV IXeoOepi'ty
TTj T(3v cu(A~avxu)v xs xal xrj y]|xexepa auxcuv xtvouvEuaavxE?, mit unserer
eigenen. 21 -yvövTai;, oxt TtoXü ärco xrj; TjjxExlpa; auxcuv jxsXXojxev JtXsTv,
fern von unserem Lande. Lycurg. 141 airayyeiXaxe xoT« uixexlpou auxcuv
rcaiffi. Isoer. 3, 57 oiooV/.sxe xoü; natoa; xoü? uixexspou; auxcuv. (Auch
transitiv, z. B. Th. 6. 68, 3.) Th. 2, 11 Sixaiov rjtxa? ixrjxs xcüv rcaxe-
peuv yEt'pou; cpaivsjöai (xr^xe rjixcuv auxcuv ttjs o6£tj; Ivoeeaxspou; St. des
gwhnl. xr); rjixEXEpa; auxcuv oö;r)?. X. Cy. 6. 3, 21 iTuaxe'jiacjils xal xa xcuv
tirucuv xal xa ütxcuv auxcuv orcXa. — ß) III. Pers. Plur. Th. 8, 25 ol
'Ap^sTot xcu aepexspeu auxcuv xlpa 7rpoe;a£avxe; , cum SUO COrnu proru-
pissent. Antiph. 1, 30 otxsxa; xouc c7<pExipou; auxcuv 1-txaXouvxs; jxdp-
xupa;. Lys. 28, 7 Yj-yoüvxai ouxexi xot? uepexepote auxcuv atxapxrjtxaat xov
vouv ujxa; Tipose^eiv. Isae. 10, 17 l'xspot ixlv, oxav -spl yprjixdxcuv ousxuycuat,
xoü? aepexspou; auxcuv 7:aToa; efe Ixspou? otxou; stJTtotoujtv. X. Hell. 4.
4, 17 ol AaxeSatixovtot xcuv lauxcuv jutxtxdycuv xaxecppovouv. Hier. 3, 8
jioXXou; uno "yuvaixcuv xcuv lau xcuv xupavvou? otecpilapjxevou; (euprjaei;), von
ihren eigenen Frauen. Hell. 5. 4, 62 ou öuvaxov toi? AaxEoaifxovt'ot; äixa
ixlv xt]v I auxcuv ycöpav cpuXaxxetv, atxa ol xa; sutijxaytoac -lÖXeu. An. 1.
9, 12 -Xetaxoi autco ijreöufxr^av xal yp^ixaxa xal iroXstc xal xa I auxcuv
acujxaxa irpolattat. 3. 2, 20 sl'jovxai, oxt, yjv xi rcspl Tjfxd; äixaptavcuai, rrepi
xae lauxcuv ij'U/ai xal xa acö;xaxa ä|xapxdvouat. PI. Ap. 19, e xoüc vsoo^
ol; e;eaxt xcuv lau xcuv ttoXitcuv npotxa covsivai cu av ßouXcuvxat. Isoer. 6,
13 vjfxa; acuuaavxec uuep xtj<; auxcuv -oXstxsiv, urclp Meaarjvr); oux ol'ovxat
oetv xtvSuveuetv, aXX tv auxol XTjv acpexlpav auxcuv aacpaXcu; xapTicuvxai,
TiEipcuvxat xxX. 43 3X£py]0£'.x£; xcuv auxcuv, des Ihrigen, ihrer Habe, =
xcuv (jcpsxEpcuv. T, 302 jcpcuv o auxcuv x^oe' Exaaxrj (SC. loxEvaysxo). Hdt.
1, 115 ol -fap ixe natos? iraiCovxe? acplcov auxerv eaxirjoavTO ßaaiXIa. Lys.
13, 72 xa ovojxaxa ßiairpaxxovxcu acpcüv auxcuv Trpoa^pacf^vai Et; xr(v ax^Xrjv.
Andoc. 2, 2 vojxiCousi xf(? ttÖXecu; eu rpaxxoÜTr,; xal xa T5ia sepeuv auxcuv
aixEtvov av cpspEaUat. Th. 2, 68 ot 'Aix~paxicuxai xt(v I'/Opav ano xou avopa-
Tüooiifxou ocpcüv auxcuv Inoirjaavxo. Dem. 18, 150 x/jv ycüpav r^v ot Afxcptjjet;
aepcov auxcuv ouaav ^Ecop^sTv £rj>aaav.
§ 455. Reflexivpronomen. 571
Übersicht.
S. yi\u (cpiXet;, cpiXei) tov £p.ov (aov, iov) «utou nTCEpa poet.
tov ifxauxou (jeauxou, eauxou) -atepa pi'OS.
P. cptXoüjxev (cpiXeixe) tc.v TjfxsTepov (6|jieTepov) aunov rcaTepa [höchst
Seit. TOV T)JJ.(OV (u|A(Ov) aUTOJV IT.]
cpiXouai tov jcpeTepov ocotcov iraTepa 0(1. tov socutwv ::aTepa (nicht
tov a<pd>v cxutcov it., aber ohne Artikel possessiv tov ircxTepa
acpwv auT(üv).
7. Die Reflexivpronomen der dritten Person vertreten
nicht selten die Stelle der Reflexive der ersten und zweiten
Person. Das Reflexiv bezeichnet alsdann nicht eine bestimmte
Person, sondern hält nur die Kraft der Reflexion auf das Subjekt
fest; daher hat es oft schlechtweg die Bedeutung von dem Adjektive
iSio; oder von dem Pronomen auroc, ipse; die bestimmte Person,
auf welche dasselbe zu beziehen ist, muss durch die Konstruktion
des Satzes deutlich angedeutet sein. In der Alexandrinischen
Mundart griff dieser Gebrauch immer mehr um sich, so dass der
Plural ea-jTtu/ u. s. w. st. yjjxiov u. upv «utwv u. s. w. meistenteils
gebraucht wurde, wahrscheinlich, weil die kürzere Form für den
Gebrauch bequemer war; aber auch eauTou u. s. w. st. £|aocutou, aeauTou
u. s. w. war ungleich häufiger als in der klassischen Sprache *).
Auch in anderen Sprachen begegnen wir derselben Erscheinung.
So bilden alle slavischen Sprachen viele Reflexivverben mit dem
Pronomen der III. Person, das zugleich die I. und II. Person ver-
tritt2), z. B. böhm. diwjm se, ich wundere mich, clhvjs se, du wunderst
dich, diwjme se, wir wundern uns, diwjte se, ihr wundert euch. So
steht auch das Possessiv der III. Pers. in Beziehung auf die I. u.
II. Pers., z. B. böhm. oti otee swelio y matkw swan, ehre deinen
Vater und deine Mutter. Auch im Deutschen gebraucht die gemeine
Volkssprache gern das reflexive sich von der I. und II. Pers. des
Plurals, als: wir bedanken sich, wir haben sich gefreut, ihr habt
sich gewundert3); ferner in Verbindung mit Präpositionen, wie „ich
gehe hinter sich, ich fiel für sich"4).
1) S. Arndt 1. d. p. 20. — 2) s. Grimm. IV. S. 49. — 3) Ebendas. S. 37. —
i) Ebendas. S. 319 f. — Dass ein Übergreifen des Reflexivums der III. Person auf
die I. und II. Person innerhalb der selbständigen Entwickelung der Einzelsprachcn
stattfinden kann und thatsächlich stattgefunden hat, ist zweifellos. Dem gegen-
über betrachtet die vergleichende Sprachwissenschaft den oben besprochenen
Sprachgebrauch unter Hinweis auf analoge Erscheinungen im Altindischen und
Altslavischen als ein Erbgut aus der Urzeit, indem sie annimmt, dass die Stämme
sva, sava von Haus aus nicht an die dritte Person gebunden waren, sondern in
ihren substantivischen Formen soviel wie selbst, in den adjektivischen
soviel wie eigen (für alle drei Personen) bedeuteten. Doch räumt Delbrück
a.a.O. S. 497 ein, dass diese Annahme sich nur hinsichtlich des adjektivischen
Reflexivpronomens ausreichend begründen lasse.
572 Lehre von dem Pronomen. § 455.
a) Das einfache reflexive Substantivpronomen der
III. Pers. st. des der I. u. II. Pers. (selten u. nur in der epischen
Sprache). K (Doloneia) 398 cpü£tv ßouXeuoixe jxexd acpiaiv (= (j.etV ü(xTv),
ubi v. Spitzn. Apoll. Rh. 1; 893 £t)'i8icd; 6' av eol" xal auetpova Xaöv
dfeipat; (= aoi). 2, 635 auxdp l-yai-ye elo ou8' ^ßaiöv dxu£o|xai (= Ijjlou).
b) Das zusammengesetzte reflexive Substantivpronom
eauxou u. s. w. st. Ijxauxou, aeauxou u. s. w. häufig sowohl in der
Dichtersprache (aber noch nicht b. Hom.) als in der Prosa. Aesch. Ag.
1142 (ijjLcpt ö auxd; ttpoei; vou.ov avofxov = aeauxrj;. 1297 zi o' lx/)XUfAo>;
piopov xov auTrj; olafra. 1544 -q au too' ep£ai TXrjaTj, xTei'vaa' avopa tov
auTry;. Ch. 111 TiptüTOv [xev auTTjv (= aeaux^v) SC. rrpoaevvene. 1014 vuv
auTov aiv<u = ejxaoTov. S. OC. 966 xaft' auTÖv f oüx av £;eüpot; Ifioi |
ajxapxia? oveioo; = xax' Ijxauxöv. So namentlich in der Verbindung
auxo; auxou, S. Anm. 4. Hdt. 5. 92, 1 auxol r:p(üXot xüpavvov xaxaaxr|ad-
[j.evoi irapd a (f i a t auxo Tai ouxcu xal xoTai aXXoiai oi^ads xaxtaxavati (sonst
nicht bei Hdt.). Th. 1; 82 xd auxtov ä(ia ix7roptCü)|jL£{>a (sonst nicht bei
Th.). X. An. 6. 6, 15 xaxaotxd^w eauTou (nach d. best. edd.). Comm.
1. 4, 9 ouoe xr]v sauxou au -fs <J>uy»]v opd; (m. d. Var. aeauTou), S. das.
Kühners Bern. 2. 1,30 outco Tiaioeuei; tou; iaury, cptXou; (d. meist, ll.
best. edd.). 31 tou TrdvTwv rjSiaTou dxoua|j.atoc, ircai'vou eocutt); (Eigenlob)
dvrjxoo; ei. 2. 6, 35 eVi xou xaXot; Ipfoi; xwv cpi'Xcov d^dXXei ouy tjttov
y; eVl xou 1 auxou. Hell. 4. 1, 35 e';eaxi aot ^yjv xap7ioü[j.Evov xd sauxou
(nach d. best. edd.). 1. 7, 19 euprjaSTe aepd; auTou; 7)fAapTY]X0Ta;. 29
eauTojiv ovxac tou; vofioo; '.puXdxTovxe; , aveu xoüxa>v |nr)8ev Tipdxxetv -eipdaik.
1. 1, 28 oaa; vauu.ayi'a; auxot xaö' auToü; vevi/yjxaTe. Cy. 5. 4, 37 eywv
auv eauxto -opeuou. 6. 3, 27 ^apd-^eXXe xoT; eauxou. PI. Ale. 2, 143, c
ItteXeiv av ae -rpo; tyjv eauxou fXYjxepa 8iaTte7:pdy{}ai, a~sp xxX. , ubi v.
Stallb. Phaed. 78, b oeT r]fj.d; ips^öat sauToü;. 101, c aü 8e oeotd»; av
ttjv eauxou axidv . . outco; drcoxpivato av. Lach. 200, b au SoxeT; ouSev
rcpo; auxov ßXeVeiv, dXXd ?upo; xou; aXXou;. Antiph. 3, 8, 1 Sixaia exdxepot
au xou? otö|xefta Xs-j-siv, ubi v. Maetzncr. 5, 60 8eT ixe xai uitep Auxi'vou
aTroXo-priaaa&at, dXX' ouy u~ep au xou ixövov (Var. auxou). Andoc. 1, 114
aüxo; [xev auxov dTrtoXXuov. 2, 8 ouxa> aepoopa aepd; auxou; i-e'foßirjaHe.
Lycurg. 94 Tiap' cöv rXeiaxa dqaftd 7te~övBau.ev , ei; toutou; (jlyj tov auTtov
ßiov xaxavaXtoaat ixe-yiaTov a3eßr)ti.d iaxi (= f,|j.cov auxcüiv, das eigene Leben).
Isoer. 4, 106 5rexeXeaau.£v daxan'aaxoi icpo; a^d; auxoü;, ubi v. Bremi.
(Bekker oiexeXeaav). 15, 145 et; xou; Xetxoupyouvxa; ou [xövov auxov
Trapeyeic, dXXd xai xov uiöv. Aeschin. 3, 163 ßouXei ae ftto cpoßTjOrivai xai
ypriaaaöai xw auxou xpörw (so fast alle edd.). (Dem. 18, 39 in e. Briefe
des Philippos i'axe r)u.d; xd xaxd xvjv (J>u>xt8a uep' e auxou; TCe-oir)u.evou;.)
c) Das reflexive Adjektivpronomen eö;, acpexepo; st. I|x6;,
aö;, yju-exepo;, ujxexepo; (seit. u. nur episch, acpexepo; ganz vereinzelt auch pros).
§ 455. Reflexivpronomen. 573
a, 402 öä)|i.a3iv otaiv dvaaaoic (Var. aoiat, SO Bekk.). 8, 192 r/r' s-ip.virr
aaip-sila oeio | oTatv evi [xe-fapoiat xai dXXrjXou? spsot|XEv (dieser Vers wird
von Aristarch für unecht erklärt), i, 28 ouxoi I^co^e | tj« -fair,; oüvap-ai
YXuxepwtspov aXXo iösaoai. Vgl. Ap. Rh. 2, 634. v, 320 atel cppeaiv r^iv
eyiov SeSatYfievov r^op YjXüp.Tjv (wird für unecht erklärt). Hs. op. 2
Mouaat . . | oeuxe, At' evvszexe, <j'.p£xEpov itatep' üjxveiousai. 381 aol 8 e(
ttXouxoo ftujj.6; siXosxai sv cppeul Tjjiv (wird für unecht erklärt, s. Goettl.).
Vgl. Anm. 10. Aus der attischen Prosa vereinzelt X. Cy. 6. 1, 10
IjW^ouv (I. P.) -olXiy.k tcuv Y]|x£xlp(uv d70(jLlvtuv (ctww nostrae res diri-
perentur) xai. rcepi xcdv crcpExlpcov 'ppoupt'ojv 7ipcqp.axa sT/ov, de castellis
nostris (Breitenbach sehr, fjtxsxspcuv). Häufiger bei den Späteren, s.
Passow unter a<petepo«. Bei den Späteren wird acpsTspo«, ja selbst
acpwixepo? zuweilen st. efio;, jo« gebraucht. S. § 170. Theoer. 25,
163 scpsxEpTjaiv Evl cppecil ßdXXop.at, mente «16«. 22, 67 otpexepr^ [xr(
cpstoEo xipr,;, arti £w«e ne peperceris. Ap. Rh. 3, 395 0-^p.ov a^tuixs-
poiaiv uiro axifj-potoi ödjjLasjai, unter deinem Szepter.
An merk. 10. Aristarch ändert in den Homerischen Stellen, in denen
das Reflexiv auf die I. u. II. Pers. bezogen ist, die Lesart oder wo dieses nicht
möglieh war, nimmt er Interpolationen an. Seiner Ansicht pflichten Butt mann
im Lexil. I. 91, Bekker, Nitzsch zu Od. a, 402 u.a. bei; ob mit Recht, dürfte
zu bezweifeln sein; besonnener urteilt Spitzner ad K, 398. Vgl. besonders
Brugmann a. a. 0.
Anm er k. 11. Über den Gebrauch von aöxoü u. s. w. st. der Reflexive
der drei Pronomen s. Anm. 4 u. 5.
8. Die Reflexivpronomen worden sehr häufig an der Stelle
des Reziprok pronomens aXX^jXtuv, und zwar in allen drei Personen,
gebraucht, wie dies auch in anderen Sprachen geschieht, z. B. Franz.
se rencontrer, wir begegnen uns, st. wir b. einander, se hattre, stell
schlagen, st. einander u. s. w. 1). X. Hell. 1. 7, 8 oi s^eveTc auvstsi
(j<piaiv auxoi;. PI. Civ. 621, c oixatosuvT;v s7tiXY]OEUSop.sv, ha. xai T)(xiv
auToi« cpiXoi wjxev xai xoT; ösoi;. Dem. 9, 21 dmiaTco; xai axaaiaaxixco;
lyoysi Tipos auxou; oi EXXyjvec. 48, 6 tj|xiv a'jxoi; oiaXtiöpstii. Heide
Pronomen, sowohl das reflexive als das reziproke, werden ge-
braucht, wenn sich die Handlung des Verbs auf einen Gegenstand
zurückbezieht. Beide drücken also ein reflexives Verhältnis
aus und verhalten sich wie das Geschlecht und die Art; da nun das
Geschlecht die Art umfasst, so kann auch da, wo es leicht einzusehen
ist, dass mehrere Personen eine Handlung gegen sich so ausüben,
dass die Handlung wechselseitig ist, an die Stelle des Reziprokums
das Reflexiv treten. Aber da das Reziprokum (aXX^Xou? d. i. aXXo'
aXXov, inter se) zum Gegensatze sauxov sxaaxo;, das für das Reziprokum
1) S. Arndt, 1. d. p. 11 sqq.
574 Lehre von dem Pronomen. § 455.
gebrauchte Reflexiv (eauxoü;, inter se ipsos) aber aXXou« hat, so
leuchtet ein, dass das Reziprokum notwendig da stehen muss, wo
der Gegensatz eaotov exaoTos entweder ausgedrückt oder gedacht ist,
wie Isoer. 4, 168 ixaXXov j(a(pou<5iv sVi xote dXX^Xajv xaxot; ^ xoi; auxwv
toi'oi? a^aDoi;, d. h. 7) eVi toi; auxou Exaaxo; dr/aBot;, als ein jeder über
seine eigenen Güter. PI. Phaedr. 263, a dfx<pKjß7)xou|XEv dXXrjXoi; xs
xal t)(jliv aüTot?, d. h. wir sind sowohl mit einander, einer mit dem
anderen, als auch mit uns selbst, jeder von uns mit sich (saoxtu Ixaaxo;
Tjjj.wv) in Zwiespalt. [Isoer. 12, 13 (novrec tuaaiv) Ipk twv Xo-ycov T)7E|A6va
xouxtov -(EYevTjixIvov xeov 7:apaxaXouvxtov xou; EXXtjvoc; im xs tyjv ojxövoiav xyjv
Trpoc öcXXi^Xo'j; xal TTjv axpaxsi'av tyjv £tu xoü; ßapßdpou; liegt der Gegensatz
in 6[xövoiav u. axpaxsiav, daher nicht ttjv sauxolv.]
9. Hingegen ist es natürlich, dass das Reflexiv regelmässig
da gebraucht wird, wo der Gegensatz von aXXoo; entweder ausge-
drückt oder gedacht ist, wie Isoer. 4, 15 ypi\ oiaXuaa[iivou; ra« itpö;
7j jx a c aüxou? lyOpa? im x6v ßdpßapov xpairsaOai. 18,30 xi'va; m'axsi;
Trp6; tou; aXXou; EüpT)ao[xsv, s.i xä; npö? r][xa; auxoü? YS7svir]|xeva; oux<o;
s?xt) Xoao[xev; Lys. 8, 19 xotouxov -fap Tipo; 6fJ.a; au xoü; Tisiaeaöe, inetoT]
rsp ujxiv Itloc laxlv sva twv cuvövxcov dsl xaxu>; Xe^siv xal irotstv * iTieiSav
üjxiv £70) |xy) £ov(o, Ttpöc u[xa; aoxoü; xps^sa&s xarcstxa xaö' sva exaaxov
ufiiv auxof; dtT:e^Br(jeaÖ£. Dem. 23, 8 aujjißsßrjxe ^ap Ix xoüxou auxolc
jxsv dvxtrcäXou; sivai xouxou;, üfia; 6s depaTreueiv. Lys. 14, 42 oi 8& ei?
anaaav xr(v t:6Xiv ^[xapxrjXaatv dBi'xu); xal :iapav6|Aü>; xal Trpo; xoü; a.XXoo;
~oXix£oÖ[xevoi xai irpo; aepd; auxoüc GiaxEtfASvot. Isoer. 12, 226 £xsivoi
cfcpiaiv auxoi? 6|aovoouvxs; xoü? aXXou; dTioXXoooaiv. X. Comm. 3. 5,16
epftovouatv sauxot; piaXXov tj xote aXXoic dvdp(i>7roi;. Mit gedachtem
Gegensatze. S. Ant. 145 xaft' auxoiv [ oixpaxeT«; X<r/ya; axrjaavx' e^sxov |
xoivoü Oavdxou (xspo; ajAcptu. Th. 4, 38 oi 6s xaft' sauxoü? ßo'jXEUodjxsvoi
xd oirXa rcaplooaav. Lycurg. 80 m'axtv eooaav aoxoTc rcdvxs« oi EXXtjvec.
127 TtapaxEXsosafts ujjuv auxoT?. Isoer. 8, 118 oi piv (0ExxaXol) acpi'aiv
auxot; TroXsp-ouaiv (inter se, non contra exteros hostes). Dem. 4, 10 ^
ßoüXsails -spuovxs? aüxtov (= u(jnuv auxcuv S. S. 572) uuvSdvsailai; einander
fragen. 9, 50 iitstoäv -po? voaouvxa; iv aoxot« TrpoaTrldTQ. 18, 19 udvxac
a-jvlxpous xal -npo« auxoü; sxäpaxxev. So o^oXc^Eiaöat, dfx<pt(jßrjXetadai, oia-
cplpsa&at, evavxiov Eivai u. dgl. ocptaiv <xutois od. iaoxoi«;. Zur Verstärkung
des Gegensatzes wird bisweilen auch ako; hinzugefügt. X. Hell. 1. 2, 17
ex t^? jxa^Y)« xauTYj« (juveßrjsav oi axpaxtiiuxai auxot autote xal TjffTrdCovxo
xou; [xsxa öpaauXXoy. 5, 9 auxol ev auxot? (JxaaidCovxs«. Dem. 43, 9 xo
söcpi(j|xa TjV xouxo, auxou? [jlev eauToT; dova-yom^Eaftai xal ojxoXoYsrv airavxa,
-spl tjjjköv 8e Xl^eiv Ta ouoe-o)7:oxe -/EvojxEva.
10. Wenn aber weder der eine noch der andere Gegensatz
stattfindet, so werden das Reflexiv und das Reziprokum ohne
§§ 4f>6. 457. Demonstrativpronomen: 6, rj, to. 575
Unterschied gebraucht, oft in einem und demselben Satze, bloss
um der Abwechselung willen. X. Comm. 2. 6, 20 cpdovouvxe« iaoxou
jxijoairtv aXXTjXoiK. 7, 12 öcvti ücpopüipivcüv eaura? ^Setu? dXX^Xa; 4o>pü>v.
Vgl. 3. 5, 16. PI. Lys. 221, e ufieu, d cpi'Xot earöv «JXXtjXois, cpuaei tctj)
ofxeibi eaft' ufiiv auToU. Dem. 48, 9 uuvft^xai; e^pa^apLev Tipos T)|xac
a'jxou; 7tspl a-rravTcuv xal opxouc tu^upoü; <uu.öaafAEv öcXXtjX 0 1 ?.
Anmerk. 12. Dass aber äXX-rjXou; nicht für £at>roüc (die Art für das Gee
schlecht) stehen könne, versteht sich von selbst. Daher ist Th. 3, 81 ol ttoXXoi
tiüv ixETwv 8te<p9etpov dcXXrjXouc das Rezipr. nicht mit Matthiä § 489, III. zu
erklären = iairrous, sondern einer den anderen.
II. Demonstrativpronomen.
§ 456. a) '0, ■}], to, der, die, das.
Unter sämtlichen Demonstrativpronomen hat das Pronomen
6 rj tö die grösste syntaktische Wichtigkeit, teils wegen der Mannig-
faltigkeit seiner Bedeutung, indem es nicht allein als Demon-
strativpronomen, sondern auch als Relativpronomen und als
Artikel gebraucht wurde, teils weil wir die allmähliche Entwicklung
des Artikels aus diesem Demonstrativpronomen geschichtlich genau
verfolgen können, indem wir ihn in den Homerischen Gesängen noch
in seiner Entstehung erkennen und nachher sich allmählich in
seinem Wesen immer fester und bestimmter ausgestalten sehen, bis er
endlich in der attischen Prosa den höchsten Grad seiner Ausbildung
erreicht hat, so dass er die feinsten Beziehungen auszudrücken fähig
ist. Dem griechischen Demonstrativpronomen 6, t\, to entspricht in
Form und Bedeutung das gotische sa, so, thata, Gen. this, thizos,
this u. s. w. l), der, die, das. Auch dieses Pronomen hat wie das
griechische die dreifache Bedeutung, und aus ihm hat sich ebenso
wie im Griechischen der Artikel entwickelt. Unter allen Demonstrativ-
pronomen ist dieses das schwächste, und darum eignete es sich am
besten, nach Schwächung seiner demonstrativen Kraft die Funktion
des Artikels zu übernehmen.
§ 457. ix) '0, Th to als Demonstrativpronomen und als Artikel in den
Homerischen Gesängen 2).
1. In den Homerischen Gesängen hat das Pronomen 6 rj
tö noch fast durchweg die Bedeutung eines sowohl substantivischen
als adjektivischen Demonstrativs, das auf einen Gegenstand hin-
') S. Grimm IV. S. 366 ff. — 2) Vgl. ausser den im folgenden angeführten
Abhandlungen: Koch, de articulo Homerico, Leipz. 1872. Stummer, üb. d
Artikel b. Homer, Progr. v. Münnerstadt 1886.
576 Lehre von dem Pronomen. § 457.
weist, ihn als einen bekannten oder besprochenen darstellt oder ihn
vor die Seele des Hörenden rückt und vergegenwärtigt. Am deut-
lichsten zeigt sich die deiktische Kraft des Pronomens, wenn es als
Substantivpronomen auftritt. A, 9 6 -(dp ßaaiXrji yoXwttsi; | vou-
aov dvd axpaxov cupae. Vgl. 12. 29 xirjv 8' syd) ou Xuaa). 43 xoo 8' IxXüe
<I>oTßo; 'A-öXX<ov. Vgl. 55. 57. 58 U. S. W. A, 341 xou; piv -jap üepa-wv
d-dvEuft' sysv, auxdp 6 tie£o; | öuve otd Trpojxaycov. H, 383 auxdp 6 xoiatv
| . . |AEXSCp(i)VEEV. 0, 539 slo? 6 XIU TToXfifJU^E |AEV(UV. 2, 275 U^TjXat XE
TtiiXat daviSs; x' etu xrj; dpaputai. 494 xoupot fT öpyYjaxfps; eSi'veov, e\ 8'
apa xotatv | ayXol . . ßof,v s'yov. I, 74 Ttu 7r£t3Eai, o; xev dptGTirjv | ßouXrjv
ßooXEuav). A, 233 ou; jjiv a7Tsö8ovxa; tooi Aavacov . ., tou; jxdXa ftapauvsaxe.
A, 706 xd exaaxa, das alles, vgl. p, 16. 165. Tcp, drum, deshalb,
s. § 507, A. 2. So auch xö. T; 176 xö xai. xXat'ouaa tIttjxo. Vgl.
T, 213. M, 9. ft, 232. Auf etwas Folgendes hinweisend (was aber dem
Redenden bereits als bekannt vorschwebt): 8, 655 dXXd xö ttaupdCur ißov
Ivddos Mlvxopa , illud miror. E, 564 xd cppovsaiv i'va yspaiv un Alvet'ao
oa|XEt7]. 0, 207 It9Xov xai xo xsxuxxat, ox' a^/EXo; at<jt|xa EtSfj. u, 52 dvi'rj
xai xo cpuXdaffEiv | rdvvoyov EYprjatrovxa, vgl. Nr. 6, a a. E.
2. Minder stark tritt die demonstrative Kraft da hervor, wo das
Pronomen in Verbindung mit einem Substantive ohne darauf folgenden
relativen Satz steht. Doch auch hier dient es dazu, einen Gegenstand
zu vergegenwärtigen, ihn als einen bekannten oder besprochenen hin-
zustellen oder ihn nachdrücklich vor anderen hervorzuheben. In
sehr vielen Stellen muss man das Substantiv als Apposition zum
Pronomen auffassen. A, 20 TO*i8a 8' spoi Xuaat te cpt'XT)v, xd t arcoiva
osyssOat (die er in den Händen hält). Vgl. v, 215. A, 33 ci; s^ar' •
I8si<jev 8' 6 7sptov, der eben genannte Greis. Vgl. 380. 35 roXXd 8'
ETisiT1 djrdvEuftE xtd>v r[p5.b' 6 -fepaio;. e, 98 xöv fiudov sviajiTjao) (die ver-
langte Rede). H, 412 u>; e^ojv xö ax^Tixpov dvEayE&s jcaai OeoTuiv, jenes,
das Szepter (bekannter Gegenstand). A, 167 tqv -oxs Saapiö; ixvjxai, | aoi
xö 7spa; icoXu jxei^ov, das übliche Ehrengeschenk, das du jedesmal
bekommst. A, 1 ot &eoi, jene aber, die Götter (im Gegensatze zu den
Menschen). So oft bei Hervorhebung von Gegensätzen. A, 399 xo?o;
srjv TuSeu? . ., dXXd xöv tuöv | yeiv«xo eio yep^a. ^? ^ sv Ss xd fX7)Xa
Xaßövxs; EßrjaajjLEv, av 81 xat auxot ßatvofjtEv. K, 498 dXX' oxs 8r] ßaatXrja
xiyrjaaxo TuSso; utö;, . . xöcppa 6 ap 6 xXtJ|xcüv 08u<teÖ; Xüe p.tuvuya;
faraou;. 536 'Ü8u<jeu; xe xai ö xpaxspö; Aio|xt)8y);. Ferner: t, 375 xat
tox' s-yd> xöv poyXöv ut:Ö <jho8ou v^Xaaa roXXrj;, den Pfahl, den ich in den
Händen hielt. <I>, 421 f] xuvdjxuta cqEi ßpoxoXorföv "ApTja, jene abscheuliche
Hundsfliege, wie Here von der Aphrodite sagt. Z, 467 a<J* 8' 6 toxi;,
jener, der Knabe (im Gegensatze zu dem vorhergenannten Hektor).
(E, 554 ot(u xtu^E Xeovte ouu) op£o; xopucp-ßjiv sxpacpEtTjv u. s. w hier bezieht
§ 457. '0, tj, xo als Demonstr. u. als Artik. b. Homer. 577
sich TtD-fe auf die beiden Brüder und steht daher substantivisch st. xorfs,
oud Xeovxs oucü u. s. w.). A, 637 Nsaxcop 6 -,'spwv, jener Alte, den ihr
alle kennt. So auch: A, 11 xöv XpooTjV dp7)X7Jpa. <I>, 317 xd xefyea xaXa
von den berühmten Waffen des Achilles. p, 10 xov ;etvov Sutctjvov, den
unglücklichen Fremden, hinweisend auf den kurz vorher angekommenen
Odysseus. t, 378 6 [xoyXö; iXdivo;, jener Stamm von Olivenholz (der
schon 319 ff. beschriebene). P, 80 xöv äptsxov, ihn, den Tapfersten; so:
oi aXXoi, sie, die übrigen, xiXX«, dies, das übrige. A, 107 ai&i xoi xd
xdx' Iffxl cpiXa tppeal |xavxeuEj&at, solche Unglückssprüche, wie du sie jetzt
vorbringst. 207 rjXBov i-jw Traüaoosa xo aov fxevo?, diesen deinen Zorn,
wie du ihn jetzt zeigst. 340 Trpö; xou ßaatXy;o; d^r^vio?, vor jenem Könige,
dem feindseligen. A, 552 ttoiov xov [xudov lewtec; was ist das für ein
Wort, das du da sagtest? s, 183 olov ütj xov [tj8ov iTZEcppds&T]? dyopsuaat.
X, 519 olov xov Tr/ecpi'oTjv xaxevrjparo , qualis vir ille T. fuerit, quem
occidit 1).
3. An vielen Stellen thut sich die deiktische Kraft des Pro-
nomens durch die Stellung kund, die es im Verse einnimmt, d.h.
in der Arsis des ersten Fusses2). Vgl. Nr. 4. b, 388 6 Selvo?
fxdXa jjloi ögxeei 7rsr.v'.>[A£vo; eivch, dieser Fremde. Vgl. <}, 28. x, 482 ab
oi fx' Ixpc'.pe; auif, | nil oco in\ p.a^cu, an dieser deiner Brust, ot, 351 xf,v
^dp doiorjv [xaXXov sVixXsious av&pcürroi, | tjxig dy.O'JGvxssji vEcoTarr) dfxcft-sXTjXoii.
E, 265 ttj<; 7dp xoi 7EVET);, tj; xxX. Ferner wenn ein Substantiv ohne
6 vorangeht und unmittelbar darauf ein Substantiv mit o folgt.
K, 536 'Oö'jueü; xe xal 6 xpaxspöc Aio^orj;, und er, der starke D. T, 320
AivEia; ^o' 6 xXuxo? tjev 'AyjXXeuc. */, 104 außaurj xai :w ßooxoXtp. o, 310
ib&Xd xe xal xd yep7]«- (Gegensätze, vgl. Nr. 2.) Auch wenn die Appo-
sition ihrem Substantive vorangeht. A, 660 ßsßXyjxai jiiv 6 ToSsiSt)«;,
xpaxspo; Ato|AT)87]c, er, der T.
4. In mehreren Fällen stimmt der Homerische Gebrauch des
Pronomens mit deiktischer Kraft mit dem der Attiker überein, z. B.
bei Einteilungen und Gegensätzen. E, 271 f. xoö? piv xsaoapas . .
diiTaXX' Im cpdxvr;, | xd» os 6u' Aivsia otoxsv, die einen, nämlich vier . .
die andern zwei. <-, 435 f. ttjv jxev tav (jxoTpav) vujxcpr^i . . Ovjxev . . , xd;
o aXXa; veijxev Ezdaxoic. E, 145 xöv jxev . ., xöv o EXEpov. So oft 6 jjlev . .
6 6s. B, 52 oi piv Exrjpussov, xoi o' fjYeipovxo fxdX' tijy.a. [x, 73 U. 101 oi
8s oiitü axö-sXot 6 jxev oupavöv Eupöv ixdvst . ., xöv o' exepov (JxotteXov y^a"
[xaXiüxspov o^ei. (Auffallend ohne vorausgehendes ö |xev: X, 157 -apa-
opotfxExrjv, (psu^cuv, o o' o-ijöe otwxcüv.) Häufig wenn einem Worte ohne
i) Vgl. Sommer in Krit. Bibl. v. Seebode 1823, S. 723. Nägelsbach zur
IL Exe. XIX. Nitzsch zur Od. IX, 181. — 2) Vgl. Nägelsbach a. a. 0
S. 328 f.
Kühners ausfuhr!. Grieeh. Grammatik. II. T. 1. Abt. 37
578 Lehre von dem Pronomen. § 457.
Artikel im folgenden ein anderes mit demselben entgegengestellt
wird. B, 217 cpoXxo? firjv, ytoXbz o Ixepov Tröoa, tw oe oi iujjico | xupxco.
N, 616 Xaxe o' öaxeot, xd> oe ot oaae . . Tteaov Iv xovi'tjsiv; oder wenn auf
ein schon erwähntes Substantiv oder überhaupt auf etwas Vorher-
gegangenes zurückgewiesen wird. \l, 167 l$txsro vtju; . . vrjjov
SsipTQvcmv . . 201 ötXX. oxe 6y] tyjv v^ffov iXei'-ofjLsv. B, 329 oj; 7][xeT;
Tojuaut' ersa roXe[xt£o[xev audi, | xio 6exäxu> oe nöXtv atpv)ao|j.ev, „der Artikel,
durch die Erwähnung der vorangehenden 9 Jahre vorbereitet, hebt das
10. als das entscheidende hervor: dann aber im zehnten", Ameis-
Hentze. 7, 306 eiixaexe? rjvaaje . . Mux^vrj;, | xid oe ot oyöocxx« (sc. Ixet)
xaxbv r|X'j8e. Auch das Subjekt des vorhergehenden Satzes kann
durch 6 oe nachdrücklich wieder aufgenommen werden. A, 491 npta-
[aiotj; . . xou }*ev a|xap{}', 6 61 Aeuxov . . ßeßXrjxet. Vgl. 0, 119. 126.
v, 219 xojv jj.£v ap' ou xi T:69ei* 6 0' öoupexo Tiaxptöa -'atav. (So oft bei
Herodot, sonst in Prosa selten, vgl. § 459, 1 c). Ferner, wenn das
mit einem Substantive verbundene Pronomen auf einen folgenden
Adjektivsatz hinweist. K, 322 -rj fxiv xou; iitrcou; . . owaiptev, 01 cpopeouaiv
djxüjxova nirjXettüva. '\>, 28 r^b' 'Oouseu;, . . 6 £eivo;, tov Tiavxec dxt'fjuuv, jener
Fremde. Weit stärker tritt der Demonstrativbegriff hervor, wenn
das Pronomen seinem Substantive nachfolgt, und zwar wird in diesem
Falle die Hinweisung gemeiniglich dadurch noch mehr gehoben, dass
das Pronomen in der Arsis des I. Fusses steht. Vgl. Nr. 3. A, 40 f.
(jL£[xad)c rcöXiv l£aXa~d£at | xtjv £8eXw, oHt xot cpt'Xot dvepe; e^-ye-yäaaiv, eine
solche wo. E, 320 ouö' uto? Kairavrjoc iXrjOexo auvOeutäcuv | xäcuv, a;
IrcexeXXe ßorjv afado; Atoii/r^oT];. Vgl. 332. I, 631 ouoe jxexaxpe-exai cptXö-
ttjto; ixat'ptüv | xr«, 7) |xtv . . ^xi'o;xev. Vgl. N, 594. P, 172 aXXtuv |
xtijv, 03501 Auxnrjv . . vatexdouat. ß, 119 ouoe uaXattuv | xätuv, at Trapo?
r(3av lunXoxafiioe; 'A^atai. Hier überall in d. Arsis des I. F. Ferner:
x, 74 otvopa xov, 0; xe fteoTatv d-s^örjxat [xaxapeaatv, eiim qui. Vgl. <p,
42. Über den attischen Gebrauch s. § 459, 1, a). Ebenso in der
häufigen Verbindung ^jxaxt xip, oxe (an jenem Tage), wo gleichfalls
xuJ seinem Substantive nachfolgt und in der Arsis steht. T, 189 r^axt
xcü, oxe x1 rX&ov 'A}i.a£6ve;.
5. Obwohl nun das Pronomen 6 fj xo bei Homer in der Regel
demonstrative Bedeutung hat, und daher an unzähligen Stellen Sub-
stantive ohne Artikel auftreten, wo ihn die attische Prosa setzen
würde, wie man z. B. aus einer Vergleichung der Homerischen Verse
A, 12 ff. mit PL Civ. 393, e ersehen kann, so finden sich doch schon
bei demselben mehrere deutliche Spuren nicht bloss einer Annäherung
dieses Pronomens an den attischen Gebrauch des Artikels, sondern
auch einer völligen Übereinstimmung mit demselben, indem seine
demonstrative Kraft so abgeschwächt erscheint, dass es gleichsam
§ 457. '0, rlt to als Demonstr. u. als Artik. b. Homer. 579
nur die Bedeutung einer grammatischen Form hat, deren sich
der Redende bedient, um einen substantivischen Begriff zu indi-
vidualisieren, d. h. ihn aus seiner Allgemeinheit herauszuheben
und als einen bestimmten zu bezeichnen. Dass aber in der älteren
Sprache der Gebrauch dieses Pronomens als Artikels verhältnis-
mässig selten ist, rührt daher, dass in ihr die sinnliche Auffassungs-
weise vorherrscht, und daher die Gegenstände von ihr überhaupt
mehr als Einzelwesen betrachtet werden.
6. Die Fälle, in denen bei Homer das Pronomen 6 f, -6 in
der Weise des attischen Artikels gebraucht wird, sind besonders
folgende : x)
a) Der Artikel hat die Kraft, Adjektive, Partizipien, Pro-
nomen u. Adverbien zu substantivieren. Adj. p, 218 u>; aiec tov
&jAotov a-fei dsö? a>c tov OfxoTov, vgl. II, 53. IP? 265 ff. tu> rpdvcw, tw
osuxspw, T(3 -pira-tp, reu TsrapTw, aber 270 ~£|aictü> 6s. E, 414 xoupi'oiov
KOÖeo'jca KoaiVj tov otptaTov 'A^auov. p, 415 ou fi£v jjloi goxesu 6 xdxtsto;
'Axa-.wv | I[xp.svat, £XX' copiaro«. Vgl. N, 154. P, 689. ;, 19. 108.
0, 342 tov otcitcoctov. Vgl. A, 178. I, 579 tö piv r^iau olvorAtioio.
A, 165 to jj.Iv ttXeiov roXodtxo? rroXspioto. £, 12 tö (xeXav öpoo?. o, 324
ola TS toT? i'cxQolii rapaopwuxjt yspYjs;. A, 260 Ap-feuiiv ot apiaToi. A,
658. ß, 277 ol rXsovs; xaxi'oo;, raüpoi 8s ts Tiarpo; apetoue. t, 504 Ta
-[■dp TrpÖTep' IxyuTo rravta. A, 576 |-el Ta yspei'ova vixa. Partizip. T,
702 Toli |xev vtxirjjavTi, vgl. T, 138. 325 tov irpouyovTa. 663 6 viXTjdst?.
<I>, 262 t6v aryovTa. A, 70 o? 7]0ttj Ta t iövTa Ta t' dsaojAEva Trpo t' lövTa.
Pronom. 0, 430 Ta d cppovEcuv. XV, 572 tou; crou;. Sehr häufig ol
aXXoi, ceterij auch TaXXa; tö [xiv aXXo lI", 454; 6 Irepoc, oi ETepoi. Ad-
verbien: häufig to irdpo;, tö -pt'v, tö -poa&sv, tö itdpoiÖEv. A, 613 Ta
f' oiuaös Maydovt itdvTa eoixev. X, 66 vuv os as tojv oirtösv fouva^opiai,
ich flehe dich bei den Zurückgebliebenen an. <j>, 214 ouvexd <s oh tö
TipoiTov, licet toov, mo' d^d-Tjoa. N, 679 7) Ta irpüJTa . . IsSXto. So tö
TpiTov, tö TETapTov. Den Infinitiv substantiviert Homer durch den Artikel
nirgends, u, 52 dvt'rj xai tö cp'jXdaasiv [ ndvv'jyov E^p^aaovTa erklärt Nägels-
bach a. a. 0. S. 328 richtig durch: dvu] xai touto, '.p'jXdcjcjsiv, ebenso
a, 370 Ittei to -(e xaXöv dxousjxsv Iitiv doiooö (vgl. t; 3), S. § 469, 3.
b) Das attributive Adjektiv oder Adverb oder Genetiv tritt
wie im Attischen zwischen den Artikel und das Substantiv. A, 691
J) Vgl. Nägelsbach a. a. 0. S. 323 ff., H. Düntzer in Zimmermanns
Zeitschr. 1837, S. 626 ff., der aber nur einen scheinbaren Artikel bei Homer an-
nimmt, Matthiä § 264, 3, Thiersch § 284, 19 ff., Bernhardy S. 305 ff., der
mit Aristarch den Gebrauch von ö tj t6 als Artikel dem Homer abspricht,
Krüger II. § 50.
37*
580 Lehre von dem Pronomen. § 457.
xcuv rcpoxspiüv Ixecdv. yY, 336 xöv os?ibv iitTCOV. 640 xd pifirta ae&Aa.
Sj 373 xd jj.axpöxaxa i'f/yj- H, 248 Iv xrj ö' Eßoo;xdx7) pivip. B, 681
to risXacr/ixöv Apfo;. A, 42 xöv ifibv yö\ov. A, 185 xo aöv yspa?.
207 xö aöv [ievo?. X, 376 xd cd xtjoec/.. E, 321 xou; jaev eou; ^puxaxe
jjitovuya? "ir~ou;. M, 280 xd a xrjXa. £, 185 xd a auxou xr^oea. 6, 694
6 [iev uu.£T£po; dup.6;. B, 281 oi xrptoTot xe xai uctxocxoi ulec A^aicuv.
A, 597 xtn? aXXoui deot;. E, 274 oi Ivsp&E deoi. 503 t\ npofidyoio
od;xap. 0, 37 xö xaxetßofJLevov Sxuyö; uoa>p. 74 xo nTjXsiöao leXotüp. W, 376
al (l>T)pr)Xtdöao tcooiüxes; frntot. K, 408 ai xojv aXXtuv Tpcoiuv cpuXaxai. Doch
findet sich auch mehrmals die Stellung: 6 dvfjp d-ya96;; alsdann bildet
das Attribut nicht mit seinem Substantiv einen Gesamtbegriff, sondern
wird dem durch den Artikel hervorgehobenen Substantiv erst nach-
träglich hinzugefügt (§ 463, 3). X, 492 dXX' cqs jxot xou rcaioö; dfauou
jjlu&ov ividTTE;, über den Sohn, den erlauchten. (So in den Nr. 2 an-
geführten Beispielen für den deiktischen Artikel <t>, 317 xd tzöyea xaXd,
jene Waffen, die schönen. A, 340 xcpo? xou ßaatArjo; djnrjvlo;, vor jenem
Könige, dem feindseligen, p, 10 xov Sstvov ouctxtjvov, den Fremdling
da, den unglücklichen, i, 378 6 jxoyXö; eXdivo;). An manchen Stellen
scheint diese Stellung des Metrums wegen gewählt zu sein, wie i, 464
xd fjtyjXa Tavaürco'Ja . . £Xaövo|xsv st. xd xavauTioö« [i.
c) Der Artikel wird oft in der Apposition gebraucht. X, 298 xai
Atjoyjv siöov, xtjv Tovoaplou Tiapdxotxiv. A, 614 Ma^dovt tiu 'AaxXT]Kid6T].
a, 333 ' Ipov xov dX^xrjv. <I>, 252 aüsxou oi^ax' syu>v jxIXavo; xou ftrjpTjTYjpo;.
E, 820 Osot? xol? aXXot?. I, 219 xotyou xou ixspoto. A, 288 dvrjp o>pi<jxo;.
N, 794 TjoT XV] 7rpoxEprr <I>, 5 rt\J.o.Ti xo> irpoxspio. U, 358 Ai'a; 6 fis^a;.
H, 213 Ztjvo; xou dptcjxou. K, 11 tceoiov xo Tpunxov. Y, 181 xijjlyJ; irfi
npiapiou. 0, 360 7Taxr,p ouu.6;. 532 6 Toosiöt]? xparspo; Aio|nf)87];. x, 436
ctuv 3' 6 dpaoü; etirsx' 'Oouctcteu?. Bei Pronom., seit. b. Demonst. ct, 114
xouxov xov avaXxov. x, 372 ai xüvs; a't'ös. ß, 351 xeivov oiojjivr) xov xd|x-
fxopov. 7], 223 ifiE xov ouctxyjvov. 0, 211 "^ptia; xoü; aXXou?. In Ver-
bindung mit d. possess. Gen. nur I, 342 dv/jp dya&ö; . . xtjv auxou (sc.
7uvaTxa) cpiXsst. (Aber T, 185 yai'pa) seu . . xov fxüöov dxouaa; heisst: von
dir das Wort hörend.) Bei 7iac öfters, v, 262 oovsxd \xz atsplaai t^;
Xr,iöo« tjÖeXe Tiddr]; | Tpwtdoo?, mich berauben der Beute ganz. S, 279
9eou; cn:avxa; xouc uiroxapxapi'ouc. iü> 79 aTidvxcDv xcuv aAXcov rraptuv. (Aber
noch nicht fj udaa 7^, die ganze Erde, 01 tkxvxec dvöpwTrot, die sämt-
lichen Menschen.) 7j, 55 xox^cav xü>v auxtiSv. 326 r^att xu> auxiu. (Aber
in derselben Bdtg. idem häufiger ohne Artikel, z. B. 0, 107 aunfjv 68öv,
eandem viam. Vgl. x, 263. 71, 138.) Ferner: A, 535 avxu?E? cd uspt
oicppov. <I>, 353 lyßüsz 01 /axd 61'va;. I, 559 dvopcuv | xciuv xoxe. ß, 687
zaios; xoi jxExö^tCT&s XeXei[jl[j.evoi. u>, 497 s; 0' utsTi; 01 AoXioto. Aber die
bei den Attikern häufige Verbindung: 6 dvr,p 6 dyaOöc, 6 7T7.TY]p h i\iö:,
§ 458. c0, rt, x6 als Demonstrativ und als Artikel bei den Dichtern. 581
6 OYjpioc o xcuv 'A9r(vai'ojv; oi av&ptü-oi oi xöxs u. s. w. ist der älteren
Sprache noch fremd.
d) Der Artikel vertritt zuweilen die Stelle des possessiven Pro-
nomens, sowie er auch das zu einem Gegenstand Gehörige, das ihm
Zukommende bezeichnet. 0, 412 ouxw xev x?^ jj.Y]xpö? ipivoa? IcairoTivot;,
deiner Mutter. X, 492 xou -aioö?, von deinem Sohne. T, 331 xöv -atoa,
meinen Sohn. <j; 380 ouö' av p.ot xf,v -jasxsp' övsioi^cov ^Yopsüotc, meinen Bauch,
ft, 195 xai x' aXaö; xot, ssTvs, öiaxpt'^eis xö a^pia, dein Zeichen. H, 412
to; eiTcdjv tu axrJTtxpov dvljysBe, sein Szepter. W, 75 xai ;xoi 66; xr,v ysipa.
o, 218 ^YxocjjjLsr-rE xä xEÜys', IxaTpoi, vr/i fieXaivifl, die zum Schiffe gehörigen
xvr/yj.. X, 339 (j.t)Öe xa oiopa ouxco ypr^ovxt xoXouexe, die einem Dürftigen
schuldigen Geschenke, a, 385 at^a xs xot xä ftüpsxpa . . cpsüyovxt urei-
voixo, die zum Hause gehörige Hausthüre. x, 232 xov oe yixtu/ hörpa,
den zur Kleidung gehörigen Leibrock.
e) Auch dient zuweilen der Artikel bloss dazu, einen Substantiv-
begriff als einen selbständigen, bestimmten und begrenzten zu bezeichnen.
A, 69 tuax' ötjjLTjxrjpc; . . oyjaov sXaüvtojiv . . -opwv r\ xpii)£o>v, xä oe öpaq-
|iaxa xapcpsa tcittttsi.
f) Nur selten wird bei Homer der Artikel zur Zusammenfassung
von Gattungsbegriffen gebraucht (vgl. § 461, 1). T, 108 ahl 6'
67rXoxipa)v dvöpiuv cpp£v£? ^epE&ovxa'.' | ol; o o ■jspwv [xsxs-rjaiv, ajxa rpojstu
xai oiusaci) | Xeutijei. N, 278 s'vd' o xe osiXö? ävqp, oc x aXxijxo;, i;s-
cpaavOr). I, 320 xaxftav' 0|xü>; o x' asp^o; dvrjp o xs ~oXXä £op-ya>;.
Anmerk. Bei nicht wenigen der oben aufgeführten Beispiele ist eine deik-
tische Kraft des Artikels noch mehr oder weniger leicht nachzuweisen, z. B.
A, 185 to oov yepa;, dies dein Ehrengeschenk. X, 66 xüiv ö'-itkv, bei jenen da
hinten, Q, 687 -aios; xot [j-E-onsite X^Xstfapivot, jene die zurückgeblieben sind.
X, 181 Tili.-?,; xf,? Ilptäu.o'j, jener des Priamos. a, 385 xa S'jpsTp«, die Thürpforten
da. Aber der Versuch, sie überall aufzuspüren, ist teils nur mit Künstelei,
teils überhaupt nicht durchzuführen. Es muss vielmehr anerkannt werden, dass
die Abschwächung der Bedeutung, wie sie später die vorherrschende geworden
ist, bereits in Homerischer Zeit begonnen hat.
§ 458. ß) '0, fj, xo als Demonstr. u. als Artik. bei den nachhom. Dichtern.
1. In den Hesiodischen Gedichten entspricht der demon-
strative Gebrauch dieses Pronomens ganz dem Homerischen. Hs.
th. 39 xolv o' axajxaxo; psst auorj | sx axop-axcov TjOEia. 43 ai 8' ajj-ßpoxov
oaaav isTjai | ttsojv -(hoc, . . xXeiouciv. Vgl. 60. 71. 80 u. s. w. 440 xai
xou, ot . . ip7a£ovxat. Oft in Gegensätzen, wie sc. 242 ai os -/uvaTxs;.
255 at ol cpplvi;. th. 84 oi 6e vu Xaot. 142 xa fisv aXXa . . ptouvo; o
ö'föaXjxö?. Zurückweisend: th. 278 ai oüo, die beiden (genannten). 291
y)|j.axi xö), oxe, wie b. Hom. an jenem Tage. Aber auffallend ist es,
dass das Pronomen nirgends als eigentlicher Artikel erscheint. Die
582 Lehre von dem Pronomen. § 458.
folgenden Epiker scheinen sich in dem doppelten Gebrauche des
Pronomens an Homer angeschlossen zu haben, selbst die späteren,
wie z. B. Apollonius Rhod. Während der demonstrative Gebrauch
bei ihnen sehr häufig ist, ist der als Artikel nur selten.
2. Aber auch in den übrigen Dichtungsarten wird der Artikel
ungleich seltener gebraucht als in der Prosa, was auch ganz natür-
lich ist, da der Dichter die Gegenstände in ihrer Individualität als
selbständige Einzelwesen aufzufassen pflegt und daher leicht des
Artikels entraten kann, durch den ein Substantivbegriff aus seiner
Allgemeinheit herausgehoben und zu einem besonderen und be-
grenzten gemacht wird. So findet sich z. B. bei Pindar der Artikel
nur sehr selten, in der I. Olymp, nur 8 6 -oXocpaxo; ofxvo;, 28 töv
dXaörj X070V, 66 tö Tayu-oxfiov dvlpcov eftvo?, 81 6 [xr/a? oe xtvouvo;; 30
xd p.£0aya, 113 -6 8' esyaxov; aber demonstr. bei einem Gegensatze
1 6 &£ ypuao:. Selbst bei den attischen Dichtern, den Tragikern,
besonders in den Chören und sonstigen lyrischen Stellen begegnet
uns der eigentliche Artikel nicht sehr oft, meistens nur in denselben
Fällen, in welchen er sich schon bei Homer findet (§ 457).
3. Der bei Homer, Hesiod und den folgenden Epikern sehr
häufige demonstrative Gebrauch dieses Pronomens hat sich auch bei
den übrigen Dichtern und, wie wir § 459 sehen werden, selbst in
der attischen Prosa erhalten, wiewohl er ungleich seltener ist, sehr
häufig jedoch in Verbindung mit jxev und 6e, ziemlich oft mit fäp,
auch nach Präpositionen, nach xai. Pind. N. 4, 9 x6 (= hoc) jxot
ösptev Kpovt'oa . . üjxvo'j Ttpoxü)[xtov eiVj. P. 5, 40 xö acp lyei . . jxeXaöpov
nach d. meist, edd. = quare, vgl. 0. 6, 56, wie b. Hom., s. § 457, 1.
0. 2, 53 6 |J.dv ttXo'jto; dpsxat; oeoatoaXfjtevo; epepet tujv ts xat xcuv | xatpöv,
hariim et illarum (variarum) rerum opportunitatem. [Ebenso in Prosa,
S. § 459, 1 f).] P. 5, 55 oXßo? . . xa xai xa ve|X(uv. 7, 22 xä xat xä
cpepeo&at, varia, et bona et mala. N. 1, 30 aeo &' djjupt xpo^cu | töjv xe
xai tcuv ypYjate; (ubi v. Dissen), in tuis moribus usus est et roboris et
consilii. J. 4, 52 Zeu; xd te xat xd velisi. 0. 2, 78 IlrjXsü; xe xat Kdöpto? iv xotatv
dXI-j'Ovrai. 6, 75 fxiutto? iz aXXcov xpsp.axat c&dovsövxcuv | xot?, 01; . . 7ioxtffxd£st
Xdpt? EuxXsa itopcpdv. P. 2, 65 xd iiiv . . xa 81. N. 7,55 cpud . . ötacpspoLisv ßtoxdv
Xayovxs; | 0 jjtev xd, xd 8' aXXot, sortiti alius haec, alia alii. J. 3, 11 xd 8e . .
xdpu;e. Aesch. Suppl. 438 t) toisiv r\ toi?. 1047 oxt xot |j.6pat|xöv Irrtv, | xo
-j£votx' dv. Ag. 7 dixspa;, oxav cpdt'viojiv, dvxoXd; xs xtov. Elim. 7 8i'6a>at 0 yj
-(evsöXiov 6Ö31V | $otßtp, ubi v. Well au er. 174 xat töv oux £xX6«Tai. Pr. 237
tu! toi . . xd[j.::xojjtat, deshalb. P. 802 sufißat'vsi -/dp ou xd tiiv, xd 8' ou.
Ch. 241 Yj o£ Travotxtoc lyOatpsxat. Suppl. 358 tcuv -/dp. 970 Ch. xou -/dp.
Eum. 462 xov -ob xoü" epsö-fcov ypövov. Ag. 1478 Ch. Ix xoo -/dp. Vgl. S. 17.
Pr. 234 xai toicw oüoei? dvxeßatve. Eum. 693 h 6s xtp~. Vgl. Eum. 2.
§ 459. '0, •?], to als Demonstrativpronomen in der Prosa. 583
Bei Sophokl. selten allein. OR. 200 Ch. tov. 510 Ch. reo (darum, des-
halb). Ph. 142 to jjLOt svvsirs. Sehr häufig 6 jiiv . . 6 6e, oi fjiv . . ot 8s,
to [xev . . tö 81 u. s. w., oft auch 6 6s, to 6s, s. Ellendt-Genthe L. S.
p. 483 sqq. Ph. 154 Ch. tö 70p jiot [ tiaös^ oöx d-oxai'piov. El. 45 6
7<ip | [xE^iaToc auToi; TUf^vei. OR. 1082 ty;? ^ap -Etpoxa fr/]Tpö; St. TaÖTT);.
1102 Ch. Tw Yap -Xdxs? . . <p£Xai. OC. 742 ix 6s tcov ixdXuT' £70». Ant.
1199 xal tov [jtev. Eur. Ph. 9 tou ok Adßoaxov | cpuvat XI70031V. 17 6 6'
sIttsv. Vgl. 21. 30 -fj 5s. Vgl. 41. 69 tw 81. Ale. 264 oüxTpav cpiXotaiv,
£x 6s tcov fj.dXuT' ifioi. Hrcl. 291 sVi Total 8s 6y) jxaXXov. Andr. 283 Tal
6s. 675 f. xal t<j> iaev . . ttJ 8s. Hec. 566 6 81. 568 rj 6s. 572 ff. 01
jjlsv . ., 01 8s. Hei. 761 td fxsv. Suppl. 207 Tipöi; 8s Toiat. Über 6, 6 Ss,
er, er aber, mit folgender Apposition s. unt. § 469. Die Sprache
der Komiker, wie des Aristophanes , im Dialoge stimmt im Ge-
brauche dieses Pronomens im ganzen mit der Prosa überein.
§ 459. 7) '0, rif to mit Demonstrativbedeutung in der Prosa.
i. Auch in der Prosa hat sich der demonstrative Gebrauch
des Pronomens 6 fj tö erhalten, ist jedoch nur auf gewisse Fälle
beschränkt, und zwar tritt es als Substantivpronomen selten allein
auf, sondern in der Regel in Verbindung mit kleinen Wörtern, durch
welche es gewissermassen gestützt wird, wie 7I, 8s, ixsv, toi, welche
ihm folgen, oder xai, das ihm vorangeht.
a) Ohne eine solche Stütze wird es nur unmittelbar vor einem
durch 0;, o3o;, 010; eingeleiteten Satze gebraucht, der zur Umschreibung
eines Adjektivbegriffs oder, und zwar ganz besonders, eines abstrakten
Substantivbegriffs dient. Unter den Prosaikern am häufigsten bei
Plato zur Bezeichnung philosophischer Begriffe. Hdt. 3,23 iatjosv tcuv
oaa cüXoo larl i^a^pÖTepa. 131 daxsuT); u>v xal s^cov ouSsv tcov öja -spl
ttjv TsyvTjv lazi ip^aXr^ia. Vgl. 133. PI. Soph. 241, e eite fjLijxr)[xaTcov
eI'te cpavTacfxaTtov aurcüV tj xal ~spl Tsyvcov twv osai jtepl TauTa stai, ubi
v. Hdrf. Parm. 130, C ytuplz fi|jt.cov xal x to v 0101 fjfAET; Ijjjtiv -dvreov.
Phaedr. 247, e tt(v h :w 0 Iotiv ov ovtco; iiri<jTirjtAr)v. Civ. 469, b oTav
l " "1-, 1 1 r ~ " * e. > 1 ~ nt
Tl? ",'Tjpa 7) TIVl aA/.W TpOTTCp TSAsUTTjar, TCOV 0501 av CtOtCpspOVTCÜ? £V TCO pitp
(X7a0ol xpi&coat. 510, a Ta Iv toi; uöaat cpavTajciaTa xal Iv toi? oaa
Tiuxva te xal Xsia xal cpavd £ovsaTT]xe. Phaed. 75, b ops^ETat tou ö Iutiv
l'aov. 92, d cojirsp aOTv^; (sc. Trj; <["r/JjO Imv 7] ouai'a syouaa ttjv Ittco-
vofxi'av ttjv tou o lottv (eines abstrakten Begriffs). Lach. 185, d rcspl
Ixei'voo y\ ßo'j/.Yj T'J7^dvst ouaa ou svsxa saxö-st, dXX' ou rcepl tou ö svsxa
oiXXou i£r]TEi. Theaet. 204, d TaüTov dpa Iv 7s toi; oaa sc dtptöixou £gti.
Leg. 873, d ixspcov tcuv oaa dp7a. Prot. 320, d Ix 77^? xal Ttupöc jxicavTsc
xal tcuv osa rcupt xal 77J xspdvvUTai. Lys. 23, 8 tov ts EuduxpiTov xal
584 Lehre von dem Pronomen. § 459.
tov o; I'fT) osj-oTrj; toutou elvat. Dem. 22, 64 xai puasiv tou; oloj-ep
0uT0?. — Bei Homer zeigt der Artikel in dieser Verbindungsweise (s.
§ 457, 4) noch das volle Gewicht eines demonstrativen outo;. In der
Prosa dagegen, wo dieselbe nur zur vollständigeren und nachdrück-
licheren Umschreibung eines dem Schriftsteller ursprünglich vorschwe-
benden einfachen NominalbegrifTes dient (tiov oja i<sxl IXacppitspa = twv
iXa-fpotiptuv, xov o; Icpr) BsarccoTT]; s^vat = den angeblichen Herrn), nimmt
der Artikel eine Mittelstellung ein, insofern er weder vollbetont noch
auch zur Tonlosigkeit des gewöhnlichen Artikels abgeschwächt ist.
b) PI. leg. 701, e im 6e xb axpov d-yafövTiov £xaT£piov, xtuv jjlev 6ou-
Xst'a;, tiov oa TouvavTt'oo, ou uuviQveYxev oute toi; oute toi«, „utrisque
ad summum vel servitutis vel contrarii provectis, id nee his nee Ulis
salutare fuit" Stallb. Ahnlich X. R. Ath. 2, 8 cpiov/jv Trdaav dxoüovTE;
i;sXs?avTo touto jxiv Ix ttj;, touto 8e Ix T7)?. In der unechten Stelle: 12
oü5e TaXXa 6uo ^ Tpia jata TiöXst, dXXd to jj.Iv tt), to Ss rj. PI. civ. 546, c
ty)v jjtEv i3T(v . ., tt)v 8e bojjLiQXY) fxiv T7), rpo^xY) 61, ubi v. S c h ii e i d e r.
c) c0 oe, t6 51 u. s. w. ohne vorhergehendes 6 jxiv u. s. w. einen
(stärkeren oder schwächeren) Gegensatz einführend. X. An. 1. 1, 9
Kupo; Stotüstv auTiu (KXedp^tp) ptuptou; 8apetxo6;' 6 5e Xaßwv to ypuat'ov
aTpdTsu|j.a ouveXes'ev. Dem. 4, 37 o 6' st; tou&' ußpeai; iX-rjXuftEv. 6, 15
6 6e TauTa jjlev jxeXXet. Hdt. 4, 9 ty]v 6e cpävai (^4cc. C. Inf.). PI. Phaedr.
228, b 6 oe e^elÖsto ^po^'Ju.ü);• tw Se oÜoe TaÜTa rjv ixavd. Th. 1, 81
toi; oitXot; auTtuv xat Tip TrXifj&ei urcsp<pspo[j.Ev' toi; oe aXXr) 77] Iuti TroXXrj.
X. An. 1. 3, 21 dxou-avTs; TauTa d-pfEXXouat to?; STpaTttoTai;' toi; 5s
ujto^ia r,v. Dem. 18, 140 tö 0' ou toioutöv Irrt, ubi v. Dissen. Vgl.
PI. ap. 37, a. PI. Phaed. 87, c to 0', olfiai, oüy outid; syst, vgl. Symp.
183, d. Tö ol oft in d. Bdtg. hingegen, jedoch. PI. ap. 23, a
otovrat ydp jxe ot -apövTE; tocut« auTÖv Etvat ooepöv, a av aXXov IcsXs-^id' to
oe xivo'jvEust Tip ovti o tisö; aoepö; elvai, es scheint jedoch, „articulus cum
61 conjunetus indicat id, quod alii cuidam ita opponitur, ut pro vero
haberi debeat" Stallb., der viele Beisp. anführt. Th. 3, 11 tcc oe
(andererseits aber, zum Teil aber) xai d-ö dspa7t£ia; . . 7ispiEit7vö[j.si)a.
1, 107 to 6 e Tt (andererseits aber, zum Teil aber einigermassen) xat avops;
Tiuv 'A9r]vatü>v lirfftov auTou;, S. Poppo-Stalll. 118 to oe ti xat zoXe-
[xoi; otxEtot; E^stp-pfj-Evot. Vgl. 7. 48, 2. Bei Herodot (sonst selten) dient
6 öe auch zur nachdrücklichen Wiederaufnahme desselben Subjekts.
Vgl. § 469, 2. Hdt. 5, 35 'Icrctaio; . . giXXid; jxev ouoajiiu; E?yE dacpaXsiu;
or^rvat iujts cpuXasjofxevEajv tidv 66iov, 6 5e tiuv ooüXiov t6v -tsTOTaTOv
£3Tt;E. 6, 133 Ol OE ndptOt OXID; [JtEV Tt 00)30031 MtXTtdOT) dppptOU OUOSV
StsvosüvTo, oi 51 oxto; 6tacp'jXd;o'j7t ttjv zoXtv touto IfiYj/avEovTO. Vgl. Stein
zu 1, 17. X. Au. 4. 2, 6 hzaZb' laevov a>; tö axpov xaTsy^ovTe?" ot 6' ou
xaTEtyov. Über Th. 1, 87 s. Classen.
§ 459. ' 0, t;, xo als Demonstrativpronomen in der Prosa. 585
d) *0 fiev . ., 6 81, der eine, der andere, ol pisv . . oi 5 s, die
einen, die anderen, tö jxiv . ., to 6s, :i fxsv . . rä 6 s, das eine, das
andere, oder teils, teils, ebenso tt, txsv . . tt, os, hie, illic, teils, teils,
einerseits, andererseits. PI. Synip. 211, a ou T7J jasv xaXov, t?j 6' a?ay_p6v,
ouos 7:po; fiev to xaXov, Ttpö; 6s t6 aisypöv. X. An. 1. 10, 4 oi jxsv 6tü-
xovte; ..,oi 6' ap-a^ovte;. 2. 5, 5 dv&pcö-ou; tou; pisv ix otaßoX-r);, tou;
6s xal I; u-o'jita; xtX. 5. 6, 24 Ip.-stpo; 61 sipu tt^; AioXi'oo; xä fiiv 6td
to IxsT&sv elvai, td oi 6td to cüvETTpaTEojöat sv surr; suv KAsapvc». 4. 8, 10
TT] [ASV a.VOOOV, TT( OS EÜOOOV EOpYjJOJXEV TO OpOC, hier, dOl't, teÜS, teÜS.
PI. leg. 839, b T£yvr(v . . TT] jjlsv parrr^v arajtov, ttj 6s ya\s.r.(axrJ.xr^,
einerseits, andererseits. Auch wird oft ti; hinzugefügt, alius qvis . .
alius quis, wenn die einander entgegengesetzten Gegenstände ungewiss
oder unbestimmt sind. X. conv. 2, 6 xal 6 uiv ti; . . 6 8s ti; . . stsoo;
8s Tt;. Cy. 3. 2, 10 oi fJISV TtVE; dirsiWjSy.OV, Ol 5' £'^£'J-('OV. 6. 1, 1 Ol
fjiv . . oi 6s . ., ö ös -t; 2axa;, ö 6s ti; Tcußpüav = mancher. An. 3.
3, 19 optü t'-itou; ovTa; Iv tü> 5TpaTS'j|AaTt, tou; pisv t'.va; r.rJ.o i\xoi, TO'J;
6s tcov KXsdpyou xaTaA£X£i[X[j.£vou:. Comm. 2. 5, 3 tov [i.sv Ttva . . tov
6s. Vgl. Hell. 4. 4. 3 An. 4. 1, 14 i-opsu^r^av Ta jxsv ti jjLOtyötxsvot,
Ta 6s dvarao6jj.£vot. PI. Phil. 13, c Td; ptsv eTvat Ttvot; r(6ovd; d-,a9d;, Td;
6s Ttva; xaxd;. Euthyphr. 12, a to jasv auTou ojiov, to 6s tl /./i aXXo.
Abwechselnd mit aXXo; PI. leg. 658, b stxo; itou tov pisv Ttva l-t6si>vuvTa
patpiöSi'ov, aXXov 6 s xtftapcuoiotv, tov 6 e Ttva Tpa-'w6(av. Auch ohne ent-
sprechendes oi [X£v. Andoc. 1, 38 saTavat 6s xuxXw dvd -svte xal 61/ a
avopa; , toü; 6s dvd EtV.ost, manche. X. An. 5. 7, 16 tov te KXsdpsTov
d-o/TStvoust xat tüjv aXXcov tjvvq'j;' oi 6 s tive; xal Ei; KspajoovTa a'jTojiv
d-oycupoujt, mancher.
Anmerk. Dem 6 <xh wird oft nicht 6 6i, sondern ein anderes Wort ent-
gegengestellt. Th. 2, 92 dvopa; to'j; [jiv drr/.Tctvav, Ttva; oe xat £^ujYPrj"7V- Dem.
2, 3 6 [aev . . 'jasi; 8e. X. An. 7. 2, 14 tou; fx.lv . . otjto; 5e\
e) Kai tov, xat tyjv, et euni, et eam, zu Anfang des Satzes in
der Konstruktion des Acc. c. Inf. häufig, bei Hdt. auch in anderen
Kasus. Hdt. 1, 24 xal toijc IjeX&siv yoLp ^oovtjv. 2, 162 xal toj od xid;
di/.O'JJtOV I^IVETO TO -OlE'JjJLEVOV. 4, 5 Xal TCUV tOOVT« TCpCüTOV TOV TTpE^ß'JTaTOV
a330v isvai . . xal tov auri? T7.'JTd -otistv. 4, 9 xal tov xoiA'.sdtxEvov (sc.
to'j; i'--ou;) IBeXeiv dna'/.Xdij-Esftcu. 1, 86 xal tou; -poasXfrövTa; l-E'.ocuTav.
X. Cy. 1. 3, 9 xal tov xEXsüsat ooGvat. PI. Symp. 174, a xal tov eltte^.
Im Nomin. aber xal o;, xal r0 xal o't, s. § 518, 4.
f) Tov xal tov, den und den, to xal tö, Ta xal :i, Akkus.,
das und das (vgl. § 458, 3), von einem Gegenstande, den man nicht
nennen will oder kann. Lys. 1, 23 xal dcptxvoup-at u>; tov xal tov, xat
tou; [j.ev oux Ivoov xaTsXaßov, to'j; 6s oux irto^ptouvTa; supov. 19, o^ xat [jloi xdXs'.
tov xal TÖv. Dem. 9, 68 sost -;dp to xat tö 7;otr(3a'. xat to pt-rj -otr;3at. 18, 243
586 Lehre von dem Pronomen. § 459.
ei xö xal xö i-oiY]<jev dvilptuTto:, oux av d:tsfrav£v. 21, 141 xi öy] xd xal xd
Tre-ov9w; 6 Seiva oux iXdp.ßave oixyjv -ap' ifiou; PI. leg. 784, c ö(j.öaavxec
tj [J-yjv douvaxeiv tov xal xöv ßEXxico Tioteiv. Mit einem Subst. PI. leg. 721 b
^Tjjxtousftai ypT^asi xs xal dxifii'a, ypTjjxaai jxev xöooi? xal xösoi;, xyJ oe xal
xt axijxia. Auf ganz ähnliche Weise xösa xal xösa, wie in der an-
geführten Stelle, und xoTo; xal xoto;. PI. Phaedr. 271, d e'rctv ouv
xöaa xal xöaa xal xoia xal xoia, ubi v. Stallb. Civ. 429, b t] xotav auxYjv
elvai y] xoi'av. 438, a xou oe xoi'ou yj xoi'ou.
g) Mit Präpositionen (vgl. § 458, 3) häufiger nur: -pö xou
oder Tip o xou, ganz entsprechend unserem vor dem, entweder in der
Bdtg. ante id, quod modo definitum est, tempus, wie Hdt. 1, 103 -pcoxo?
6iexa;s "/uipl; exdaxou« elvat . . ' -pö xou oe dvafi.1; tjv -dvxa öjaouds dva-
-Eccupfiiva. Th. 1, 118 (oi Aaxeoaiu.oviot) Y]suya£ov xo ttXeov xou ypövou,
cvxe; xal -pö xou [xy] xaysi; üvat e; xou; -oXejjlou;. PI. Symp. 172, C dcp'
ou 8' lyd) ZcuxpäxEi <ruvötaxpißu>, ouöeira) xpi'a exyj soxiv • rpö xou oe xxX.
oder = vormals, ehemals, wie Th. 1, 103 -^v oe xi xal ypYjaxYjpiov
xot? AaxEoatjxoviot; tluihxöv -pö xou xöv [xexyjv xou Aiö? dcptevat. Vereinzelt:
PI. Euthyd. 303, C -oXXd fjiv ouv xal aXXa ot XÖ701 ujjlwv xaXd eyoujiv, iv
oe xoT? xal xouxo fjte-faXo-pe-sbxaxov. (Über iv xotc als Steigerungsformel
beim Superlativ s. § 349, b 7i) u. Anm. 4.) flapd u.ev xou . . -apd öe
xou X. R. Ath. 2, 11. Touxo |j.ev ix xyjc, xouxo 6e ix x rj; ib. 8, s. unter b).
[Aber Th. 1. 2, 5 ist ix xoü inl -XeTaxov = ex antiquissimis temporibus.
4, 63 xal ota xo yjoyj cpoßepouc Trapövxa? 'Adrjvai'ou? sind zwei Konstruktionen
vermischt: 8ta xö . . -apsTvat U. oid y)6y] cp. napövxa? 'AiK s. Poppo in
ed. Goth. ; anders Stahl.] Bei Hdt. 1, 51 xal xdos aXXa ajxa xoiat.
5, 97 xauxd xe cy) IXeye xal itpös xotst xdos. 6, 84 ex xe xou, ex eo
tempore (Var. Ix xe xöaou).
h) Tco xoi, idcirco, (s. § 457, 1) in der Prosa nur: PI. Soph.
230, b xtu xot xauxYj; xrj; 86$T)<; im ixßoXrjv aXXt(u xpÖTtip axsXXovxat. Theaet.
179, d xw xot . . sxe-xeov. Himer. or. 6,4 xu> xoi xal -/pä^at xxX., s.
Hdrf. u. Stallb.
i) "0 75, xo -/£ sehr selten. PI. Euthyd. 271, c -dsuocpoi dxeyvtu?
xcl) 7 s, ouö' fjOY) xxX. nach d. meist, u. best. edd. st. -. dxeyv<a; <!>; £71076
y^oy], so Stallb., aber dagegen Schneider ad Civ. 546, c. 291, a dXXd
jrrjv xö 7 s eu oloa. Polit. 305, C xo 7s oyj xaxavoYjxeov . ., Ott. Hdt. 2,
173 Xdftoi av Yjxot p-avei? y) 07s ärö-Xr,zxo? 7evöfxevo; mit durchaus epischer
Färbung, s. § 469.
k) '0 70p mehrmals bei Hdt., wie 1, 172 xotsi 7dp xdXXioxöv iaxt.
2, 124 xrje |J.ev 7äp fXY^xo? etat ttsvxs axdotot. 148 xou 70p ouiooExa jxev etat auXat.
2. Dass 6 Yj xö auch attributiv, wie von allen Dichtern seit
Homer, so auch in der Prosa in demonstrativer Bedeutung oft ge-
braucht wird, werden wir § 461, 8 sehen.
§ 460. "0, tj, x6 als Relativpronomen. 587
§ 460. 5) "0, t], xo als Relativpronomen.
1. Wie das deutsche Pronomen der, die, das auch als Re-
lativpronomen gebraucht wird, ebenso das griechische, aber durch-
weg betont: o, tj, to. Wie der Gebrauch zu erklären sei, werden
wir in der Lehre von dem zusammengesetzten Satze § 518 sehen.
2. Dieser relative Gebrauch ist in der altionischen (Ho-
merischen) Mundart sehr häufig, aber st. o gewöhnlich o«, sowie
st. toi häufiger ot, desgleichen auch in der äolischen, dorischen
und neuionischen, in jener jedoch nur die mit t anlautenden
Formen, daher im Plur. toi und Tai (st. ot, a"), aber im Sing, öc, tp
in dieser bei Herodot gleichfalls nur die mit t anlautenden Formen,
sowie auch oe, r,, ausserdem aber auch oT, a?; nach den Präpo-
sitionen aber, welche die Apostrophierung erfahren, werden die
gewöhnlichen Relativformen gebraucht, sowie in den Verbindungen
i- ou, iv w, iz o. Hippokrates hat sich dieses Gebrauches des
Artikels fast gänzlich enthalten (doch vgl. § 174, 3). A, 388 ^eft-quev
[j.u8ov, o 6y) TereXespiEvoc £<jtiv. U, 835 Tpoxil . . fASTa-peiiu), o acptv dfiuvto |
Tj[xap dvo^xaiov. ß, 262 xXüöi [jleu, o -/Jh£o; Oeo; YjXodsc YjjjiTepov 6w. A, 72
Y]v ota txavToauvrjv, ttjv 01 Tiops $oißo? 'AtioXXcdv. 125 dXXa zä [xlv ttoXicuv
l;e^päi>o[X£v, xa oeöaaTai, qucie ex urbibus praedati sumus, ea sunt dislri-
buta. H, 146 Teüysa 6' £;evapi;e, zä oi r.öpe yäXxso; "Apr,?. tt, 23 dlftXo'j; [
-oXXoü;, tou; <J>ai'r|XE; irtstp^üavT 'ÜÖurrjo;. Z, 493 Tiaaiv, Ijjloi oe [xäXu-a,
toi 'IXt'co lyye^dtaffiv. Vgl. P, 145. K, 27 'Ap^eioi, toi oyj . . tjX'jOov.
Vgl. a, 23. Beispiele aus der äolischen und dorischen Mundart s.
§ 174, 2. Hdt. 1, 1 t6v ytupov, tÖv xoti vuv oixeo'jji. Ib. xard tcuuto, to
xal EXXyjve; Xl-youai. Ib. tiuv cpopTt'cuv, tu>v acpt rv öup.6; jxdXifjTa. 2 TaXXa,
tÜJv eivexsv d-ixotTo. 5 t6v oe olöa a'jio; TrptTTOv uirdpcavta doi'xu>v fp-j-oov
i? tou; 'EXXtjvocc, toutov arjfiTjvou T.po$rpo\ia\. £; t6 Ttpöacü tou X6700. Ib. Tä
■ydp to iraXat [xe-('äXa tjv, Ta 7:oXXa auTouv opiixpi -j-e^ove, U. sonst sehr oft.
Vgl. § 174, 3.
3. Nach dem Vorgange Homers gebrauchen auch die Tragiker
(nicht aber die Komiker, Ar. Ach. 870 t«v I700 cpspco ist böot.) den
Artikel als Relativ, am häufigsten Sophokles, seltener Aeschylus,
höchst selten im Dialoge, häufiger in den melischen Stellen Euripides.
Im Dialoge werden nur die mit t anlautenden Formen verwandt
(über die Form 0 = 0; s. Anm.), und zwar a) zur Vermeidung des
Hiatus, b) zur Verlängerung einer kurzen Silbe, was jedoch selten
geschieht, c) selten (nur in melischen Stellen häufiger), um den An-
fang des Verses zu kräftigen. Beliebter und nicht auf die angeführten
588 Lehre von dem Pronomen. § 460.
drei Fälle beschränkt sind diese Formen in den melischen Stellen J).
a) Aesch. S. 37 (JXotcou? . . sirefi^«? xou? x-E-ot&a fj.7] fxaxav ooou. Ag. 526
fiaxeXXT, tt] xaTEi'p-jataTou -eoov. S. OR. 1055 ixetvov, ovttv dpTi'uK | (aoXeiv
lcpi£[xeaöa; tov 0' oütoc Xe^ei. Tr. 47 oeXtov Xittwv estei^s, ttjv. 381 'IöXrj
'xoiXeTto, Tr(?. Ph. 14 aocpispia, tm viv autfy' alprjjEiv ooxw. Ant. 1086
To;EUfj.ara J ßeßaia, Tcüv au {HXtto? ouy u-EXOpapvrj. Eur. Andr. 810 xtei-
vouaa, xoü; ou ypr) xtcxveiv. — b) Aesch. Suppl. 305 Apyov, tov 'Ep^rj;
zatoa 77^ xocTEXTavs. Eur. Ba. 712 o>jt' ei napyjfffra, tov Oeov, tov vuv
^£■(■£1?. [S. OC. 35 steht in den edd. <jxo-6; npocr/]XEU xeov a ottjXoujjlev
gegen den Sinn; daher will Steph. lesen ax. -p. twv do7)Xou[j.sv , de
quibus incerti sumus od. quae ignoramus, Schol. nepl wv d-fvoou|jiEv,
aber die Formen mit t, wie twv, werden von Sophokles nur nach vor-
hergehendem Vokale gebraucht; daher Elmsley wv dl8T]Xoujj.ev]. —
c) Aesch. Suppl. 264 y_9öva | tt^vo' sxxaftotipei xvukjcxXcdv ßpoTocpööptuv, | Tä
6y] . . dvrfxs '{VAU. Häufiger in den melischen Stellen, wie Aesch. Eum.
917 ouo' dTipidcju) -ÖXiv, | toev . . vejxei. S. Ai. 226. El. 205. Ant. 606.
826. 1137. Ph. 1127. Eur. Hec. 473 r, Tixdvcuv fevsav, | t«v Zeu; . .
xojxiCei. Rh. 240. Hipp. 1279. I. A. 208. — d) Von melischen Stellen
kommen ausserdem namentlich folgende in Betracht : Aesch. P. 43 I&vos,
tou; . . i£op!J.uJjiv. 894 SaXapuvd ts, toc;. Suppl. 171 rcaTo' dTifxäjac,
tov auTÖ; ttot' extisev föveo. S. Ai. 255. Ph. 707 oux aXXcuv | atptov,
twv v£[x6[JLEada. Eur. Hec. 635 EXsva; im XexTpa, xiv . . AXio? a'j-fd![£t.
Andr. 107 'ExTopa, tov irepl tei^y) | eiXxuas. Suppl. 75 x°Pov? T°v Aioa;
(jlßet. Vgl. 976. Hipp. 747 oupavou, tov "AtXv; s/ei. Vgl. Ale. 967.
I. T. 151 vjxtÖ;, t5<; E^rjXiT opcpva.
Anmerk. Der Nomin. ö = qui findet sich Eur. Hipp. 525 Ch. "EpuK "Epou?,
o xax1 öaij-axtuv | cxdCsu t:g}}ov, durch das Metrum geschützt (Wecklein 6 . .
oxdttov). Ba. 545 Ch. hat Aid. &eoi- | atv, o; \xt ßpo^otai xdv toü, wo Herrn, wegen
des Metrums schreibt 9sci- | oiv, o fj.' h ßpoyotai xctv xoü; A. Nauck schreibt
ÖEOtc, | o; ly-k ßp. t. x. Im Dialoge Eur. Ba. 468 I1E. Zeu; o esx' IxzT xi;, o«
vsou? xfxxst 8eo6«; AI. o6x, dXX' o SepleXtjv e\&d8' gCeu^Ev ydiAoi?, wie Barnes ver-
bessert hat für 6 od. o« ZsfiiXr]? der edd., SefieXiqv edd. Stephani; Musgr. u.
mit ihm andere: oux, dXX' 6 2e;j.eXtjv Ivödoe Cs6£«; Ydi-iot?, Herrn, oüx, dXX' 6
2cu.eXtj; Iv&dSe Ceu^a? -)fdtj.0'js (-fdpiou; Par. 5).
4. Dass auch der attischen Prosa dieser Gebrauch nicht
gänzlich fremd gewesen ist, beweisen einzelne Privatinschriften 2) :
Auxivo; dvEt>r)XEv tt] 'AÖTjvaia to (= o) irptoTov i^'(6.ay.To — ttX^v toTvos
twv (= <5v) IveXewrev. In Staatsdekreten jedoch ist er ebensowenig
nachzuweisen wie in der Litteratur.
i) S. Hahn Progr. Salzwedel 1S46, p. 6 sqq. — 2) S. Meisterhans
a. a. 0. p. 123.
§ 461. '0, ■}], xo als eigentlicher Artikel im Attischen. 589
§ 461. t) '0, r;, xo als eigentlicher Artikel, wie er sich vollständig in der attischen
Mundart, besonders in der Prosa entwickelt hat.
1. Der eigentliche Artikel ist als eine grammatische
Form anzusehen, welche gewohnheitsmässig angewandt wird, um
einen Substantivbegriff zu individualisieren, d. h. ihn aus
seiner Allgemeinheit herauszuheben und aus einem allgemeinen zu
einem besonderen, aus einem unbestimmten zu einem bestimmten
zu machen. Das Substantiv ohne Artikel bezeichnet entweder
irgend ein unbestimmtes Einzelwesen oder giebt den ab-
strakten Begriff ganz allgemein an. Also av&pwTio;: a) ein
Mensch als Einzelwesen, d. h. irgend einer aus der Gattung
der Menschen, als: av&pco-o? yjXdev u»; ijis; b) Mensch, ein Mensch
als Gattung, wo wir der Mensch sagen. PI. Prot. 321, c r) ehxap-
fjLsvrj Yjptipa Traprjv, £v 7) ioei xai av&pwKov £;ilvai ix yrj« ei? <p<o;. X. An.
1. 7, 6 [t-iypi oü otä y.aujxa ou ouvavrai oixeiv avftpcuTtot. PI. Leg. 899, d
opwfiev eiTE [xavco; rfif] toi? ouy rryoojjisvoi? tHsou? eiprjxajxev <!j; etat dsoi,
ettE grci8sa>;. — 6 avdpco-o?: a) der Mensch als Einzelwesen,
der Mensch, den man seiner Betrachtung unterwirft und als ein von
den übrigen Menschen unterschiedenes Einzelwesen anschaut. PI.
Phaed. 117, e (SwxpaTr,?) xarexXiÖ-iq utctio?* outw -fäp iy.sXeu£v 6 av&pcuTioc.
X. Hier. 1, 1 2i|X(uvt'o7]? 6 tcoiyjtyi? dcpi'xsTo txots 7ipo? Ispcova xov Tupavvov.
Comm. 1. 2, 64 o? (Scuxparr,?) dvTi tou p.T) vop.i'£siv tteou? ^avepo? rjv
depaKEutjuv tou? Osoü?, welcher, weit entfernt nicht an Götter zu glauben,
die im Staate anerkannten Götter ehrte; b) der Mensch als Gattung,
wie ich ihn seinem ganzen Wesen nach als etwas Bestimmtes
und Begrenztes denke, indem ich alles, was zum Begriffe Mensch
gehört, zusammenfasse und als eine bestimmte und begrenzte Ein-
heit bezeichne, als: 6 avtlpcorco? Ov/jto? sau, der Mensch (d. h. alle
Menschen) ist sterblich. PI. Prot. 322, a 6 avdp<üi:o? Oei'oc? fxETEa/e
cocpt'a?. X. Hier. 2, 18 ttoXe|xov e/cdv oiolteXeT 6 xupavvo;. Conv. 4, 47
xai EXXyjvs? xai ßäpßapoi tou? ftsou? TjYoovTat ^avTot Eiosvai. Id. An. 2.
6, 10 Xe-[eiv autov Icpasav, a>? osoi tov (jTpaTicÖTirjv cpoßstjöai [xaXXov tov
ap^ovTa rj tou? -oXs[juou?. TaXa, Milch, to -faX?., die Milch,
als ein bestimmter Stoff oder als Gattung gedacht. PI. Tim. 81, c
TE9pa|x[XEvir]? Iv vcUcxxti. To -ydXa rfiö hnv. Zocpi'a, Weisheit, oder
eine Weisheit, t[ aocpta, die Weisheit, die Klugheit, als eine
bestimmte Eigenschaft gedacht. PI. Theag. 123, d xal q fjvio^eia aoyia
Iotiv. Prot. 360, d fj uocpi'a tcov osivaSv xai [xtj oeiviuv dvopsi'a iativ. C>i-
Xoaocpia, Philosophie im allgemeinen, f, cp., die Ph. als eine besondere
Wissenschaft. PI. Theaet. 174, a Btdfystv h (piXosocpia, in pküosophando.
Phaedr. 239, b tooto oe y] fteta cptXoaocpia tu-f/avst ov. Phaed. 69, c
590 Lehre von dem Pronomen. § 461.
xod v) acücppo jovt] xal 7] otxaioauvr] xai aurrj yj cppövYjai? ur] xa&apjxö;
xt? tj; hier werden die genannten Tugenden als bestimmte Begriffe dar-
gestellt. Das Abstraktum nimmt aber auch dann den Artikel
zu sich, wenn es konkrete Bedeutung annimmt, als: tj <rraat;, der
(bestimmte) Aufruhr, xo t.^\li, die (bestimmte) That; daher auch der
Plural: ou axdaEt?, ra -pa-j-fxaTa. Über den Unterschied des Infinitivs
ohne Artikel und desselben mit dem Artikel x6 s. § 478, 1.
Anmerk. 1. Die alten Grammatiker (vgl. Bekk. An. II. p. 899. Apollon.
de synt. p. 26 sq. de pron. p. 16) setzen das ganze Wesen des Artikels in die
dvacpopd, äva7i6X7jot? -poeyvuxjfAEvou xai dnovxo; Trpoaut7:ou. Allerdings wird der
Artikel unendlich oft gebraucht, um eine Hinweisung auf Bekanntes, schon Er-
wähntes zu bezeichnen; allein alsdann tritt der Artikel nicht als eigentlicher,
reiner Artikel auf, sondern mehr in seiner ursprünglichen demonstrativen
Bedeutung.
Anmerk. 2. Der deutsche unbestimmte Artikel ein hat eine doppelte
Bedeutung. Er bezeichnet entweder die Gattung, aber unbestimmt, als: ein
Mensch; in diesem Falle setzen die Griechen das blosse Substantiv, als: dv&pcu-
rcoc; oder er bezeichnet zwar auch, wie der bestimmte Artikel, ein Einzelwesen
der Gattung, aber nicht ein bestimmtes und von den übrigen unterschiedenes;
auch in diesem Falle gebraucht der Grieche das blosse Substantiv, s. Nr. 1 ; will
er aber ein Einzelwesen der Gattung als ein solches bezeichnen, welches ihm
zwar als ein wirklich bestehendes vorschwebt, das er aber nicht näher bestimmen
kann oder will, so verbindet er das Substantiv mit dem unbestimmten Pronomen
xW, quidam, als: pviq xi; opvtv etysv. Über die Stellung von xi; s. § 470, A. 6.
Von dem substantivisch gebrauchten xi;, quidam, unterscheidet sich 6 Sc Iva,
das zwar gleichfalls quidam bedeutet, aber nur in Verbindung mit dem Artikel
gebraucht wird, mag es eine bestimmte Person bezeichnen, die man nennen
könnte, oder eine unbestimmte, beliebige ]).
Anmerk. 3. Aus dem Nr. 1 Gesagten geht hervor: a) dass das Substantiv
als Subjekt des Satzes sowohl mit als ohne Artikel auftreten kann, je nach-
dem dasselbe entweder als ein bestimmter oder als ein unbestimmter
Gegenstand aufgefasst werden soll, als: 6 dvöpumo; dvrjxo; ioxtv und av&pu>-
t. o; &vt]x6; ioxiv. Da aber das Subjekt den Gegenstand ausdrückt, von dem
etwas ausgesagt wird und der die Grundlage des ganzen Gedankens bildet, zu dem
Redenden in eine bestimmte Beziehung tritt und demnach aus der Sphäre des
allgemeinen Begriffes herausgehoben wird, so ist es natürlich, dass dasselbe in
der Regel als ein bestimmter Gegenstand aufgefasst wird. X. Cy. 7. 5, 5 xf,;
cpiXa^T05 övdfxij xoü; TTpioxou; dp(oxou; etvai xai xou; xeXeuxaio'j;, iv pusip hk xou;
xaxfaxouj xexdy Sat. Comm. 3. 1, 8 xou; xe -rrpwxo'j; dp(axou; oei xdxxeiv xai xou;
xEKEuxat'ou;, ev [liaip 5! xou; yeiptefou;, der Sinn ist: man muss die Soldaten so
stellen, dass die vordersten und die letzten die besten sind, s. das. Kühners
Bmrk. Dem. 4, 35 dv xe osivoi Xdycustv dv x' töitüxai oi xo6xu)v Exaxipwv lni[s.z\o6-
jaevoi. Wird aber das Subjekt als blosser allgemeiner Begriff ohne alle Indivi-
dualisation dargestellt, so muss es auch des Artikels entbehren, wie z. B. in dem
Ausspruche des Protagoras b. PI. Theaet. 152, a rdvxiuv yp7][i.dxiuv [Adxpov dvftptu-
t:ov elvat, der Mensch (d. h. was wir unter Mensch begreifen) ist das Mass aller
1) S. Hermann ad Viger. p. 704, 24.
§ 461. '0, T;, xo als eigentlicher Artikel im Attischen. 591
Dinge. Isoer. 3, 7 Xoyo; dXT]8r,; xal vofi.tfi.os xai ofxato; tyjyrfi dYaSf,; xat mar?;;
eiocdXov £axtv. Vgl. Ps. Isoer. 1, 29; — b) dass hingegen das Prädikat ge-
meiniglich des Artikels entbehrt1), da dasselbe in der Regel nicht einge-
stimmtes Individuum, sondern nur den abstrakten Begriff einer Eigenschaft
bezeichnet, die von dem Subjekte ausgesagt wird. Küpo; e^svexo ßaatXeü; xüiv
rUpoüiv, wie im Deutschen: ward König. Hdt. 1, 103 \b% tj ^fiipt) ifivszo, der
Tag ward Nacht. Th. 2, 15 xaXstxat r, dxpo;roXt; bzb 'A^vattuv 7x6Xt;, wiewohl
die deutsche Sprache sehr häufig dem prädikativen Substantive den Artikel hinzu-
fügt. X. Oec. 5, 17 I'fY] ttjv Y£wpytav xtüv dXXouv -zyyüv jxTjXEpa xai xpocpöv
elvat. PI. Phaed. 107, c ei [isv fap t;v ö ftdvaxo; xoü rravxö; drtaXXaYT], sptxatov dv
T\v xot; xaxot; d;ro&avoüat xoö oiöiAaxo; dnqXXdyJlat. PI. Hipp. 1 , 297, c ou&' 6
ttot^p u'tö; £axtv oüo 6 ulö; Ttaxiqp . . oüoe y£ to ^fxtov -j,iYv°fJ-EV°v ^CTtv* °'^£
to 7qv6[jL£vjv o'j aTxtov, nicht ist die Ursache das Werdende, noch auch das
Werdende die Ursache. Symp. 196, c elvat ofAoXoYstxai atotppoauvir] xö xpaxstv
■fjöoväiv xatl Ejriöiifjuiüv. Ibid. 186, c xcöxo eaxtv, (£ ö'vofxa (Prädikat) xö taxptxov
(Subj.), dieses ist das, dem das Heilsame als Name zukommt. Hingegen Phil.
12, b -Etpaxcov ölt:' aüx?;; xfjs Oeoü, t]v ö'os 'Acppoofttjv tiiv XsYEaSat epfjat, xö o' dtXr,-
ftsoxaxov aüxfjc o vofi.ee (Subj.) tjoovtjv (Präd.) elvat. X. Comm. 1. 2, 62 edv xt;
cpavspö; Y£VYltat xXettxujv y] Xcu^oouxiüv . ., xouxot; ftävaioj eaxtv 7] CTjf^a, die für
diese bestimmte Strafe ist der Tod (Prädik.). [Aber in den Redensarten ttdvaxov
Cr]fi.tav xdxxetv, ETrtxMsaftat, tzoieiv ist Crjafav bloss nähere Bestimmung von fldvaxov,
s. Kühners Bmrk. ad X. Comm. 2. 2, 4.] PI. Gorg. 507, d o'jto; (Präd.) s'iaoiye
8oxei 6 axorro; (Subj.) stvat, npö« ov ßX^Tiovxa oei Ctjv. Menex. 248, a oxtu dvopi
dj sa'jxöv dvfjpxTjxat rdvxa xd irpö; s:ioai[i.oviav cpspovxa, xouxip dptaxa rcapEcxEuaaxat
Ctjv, ouxö; £oxtv 6 acu^piuv v.ai ouxof ö dvopEto; xai cppovtfi.o;. Es ist hier die
Rede von dem auxopwv, dvopiio;, «ppovifio; — 6 acixfpujv iexiv ouxo;, oxw. Phaed.
78, c d~Ep del xaxd xaüxd xat cuaauxiu; syst, xayxa ptdXtaxa stxö; slvat xd d£6v&ETa,
d 5' dXXox' dXXtu;, xaüxa oe xd £6v8Exa = td dSuvüsxa Elvat xaüxa, diTEp xxX.
(Doch kann ouxo; auch, wenn das Substantiv ohne Artikel steht, Subjekt und
jenes Prädikat sein. Fl. ap. 24, b auxir; eoxio ixavjj dTioXoYfa.) Id. Phaed. 109, e
exetvo; Eaxtv 6 dXir]&iü; oüpavo;. 111, a örrsp (Präd.) •fjji.iv xo u5(«p (Subj.) r.pbs
XYjv T,(HEXEpav ypstav, xoüxo (Pr.) IxeT xgv iipn, o (Pr.) 5e "fjfxlv 6 d'^p, ixstvotj xov
at&spa. Phaedr. 250, a ö (Präd.) o' saxt xö Trdfto; (Subj.), dYvooÜ3t. Symp. 199, c
diXtoEtSat, ÖTioto; x(? (Pr.) eaxtv 6 "Epto;. Gorg. 44S, e o6o£t; rjpouxa, ::oia xt;
(Pr.) EtT) r\ TopYtou te/vt;, dXXd x(c (Pr.). Prot. 331, a so; (Pr.) ouxo; ö Xoyo;
eaxtv; Euthyphr. 11, c aat (Pr.) y^P at O-o&eaet; Eta(v. Aus demselben Grunde
wird, wenn das Prädikat ein Superlativ oder ein Substantiv mit einem
attributiven Superlative oder ein Komparativ oder ein Ordnungs-
zahlwort ist, im Griechischen der Artikel nicht gesetzt, während er im
Deutschen hinzugefügt wird. Th. 3, 116 o'i sVt xtj AfrvTj x<L opst ofxoüatv, orcep
fieY'O-ov eaxtv opo; ev x^ ütxsXta. Lys. 1, 10 uj.utjv xtjv EixauxoD Y'jva^xa ~^3<üv
a tueppo ve axdxT] v Etvat xiüv ^v xtj -oXst. X. oec. 6, 8 dvopi xaXw xdYaöcö ^PYa*
ota xpaxtan] eaxi fZiupfi1*, vgl. Ag. 1, 3. 5, 5. 7, 2. 9, 7. Conv. 2, 5. 3, 13
u. s. Dem. 35, 2 sial (sc. ol OaoYjXixat) -ovvjpoxaxot dv9pu)-(uv xai dotxwxa-
xot. [PI. Lys. 204, e Af)[j.oxpdrou; 6 rpEaß'ixaxo; uto; scheint OEtxxtxtü; gesagt zu
sein: jener älteste Sohn. Wo aber auf Bekanntes oder Erwähntes hingewiesen
') S. J. Dornseif fen de articulo ap. Graecos ejusque usu in praedicato.
Amstelodami 1856. Procksch, Über den Gebrauch des Artikels, insbesondere
beim Prädikat, in Philol. XL (1881) S. 1 ff . Vgl. Scheuerlein Synt. S. 227 f.
592 Lehre von dem Pronomen. § 461.
wird, muss natürlich der Artikel stehen. PI. Gorg. 448, e 06 fctp d-Exptvdjj.T)v, oxt
(yj pYjtoptxY]) Bit] 7] xaXXtoxY) (tejv?)) in Beziehung auf die vorhergehenden Worte
Topyia; [j.EXEyEi xfj? xaXXtexrjs xüiv xEyvtüv. S. Anm. 4. PI. Leg. 735, e 6 os zpao-
xepo; eaxt T(üv 7.aDap[j.(üv 6 xotoaös Tjixiv ist ö np. Subjekt und 6 xotooos Präd., der
so beschaffene, wie er im folgenden beschrieben wird.] Hdt. 4, 52 ff. xp(xo; 5s
"V-cm; zoxctaöc . . xExapxo; oe Bop'jadlvr,; u. s. w. Th. 1, 55 Ex'jyyavov o'jvd[i.Ei
aJTÜiv ot ttXeio'j; ;ipiixoi ovxe; xfjc ttoXeou;. PL Gorg. 479, d Seiixspov apa larl
TÜJv xa/.tüv [aeyeDei xö doixstv. Steht ein mit dem Artikel verbundenes
Partizip einem Worte ohne Artikel gegenüber, so ist jenes das Subjekt, dieses
das Prädikat. X. An. 2. 4, 5 6 yf^aojxEvoc oüoeU eaxctt, einer, der uns den Weg
zeigen wird, wird nicht da sein. PI. Phaed. 97, c voüs s^xtv ö otaxocaiüv te xal
-dvxiov cutio?. Phaedr. 245, d outiu o-?] xivTjOeu)? cip^Tj xö atjxö ctutö xtvoüv. Mit
Attraktion: X. An. 3. 1, 42 o'jxe rX-r}»}'-;; loxtv ooxe tGyu; •/] £v xüj tt&X^auj xa«
vixa? 7ioiouoa, das im Kriege die Siege Bewirkende (Subj.) ist weder grosse
Menschenmenge noch Stärke (Prädik.). [Jedoch kann auch das Partizip mit dem
Artikel das Prädikat sein, wenn auf etwas Vorhergegangenes hingewiesen wird.
PI. civ. 608, e x6 jaev droXXuov xal otcrjftsipov (Präd.) rcäv xö xaxöv elvat, xö §s
oidC^v xal w:psXoüv (Pr.) xö dya&ov. Vgl. Euthyd. 291, a. S. Anm. 4.]
An merk. 4. Wenn das Prädikat nicht als etwas Unbestimmtes und
Allgemeines, sondern als etwas Bestimmtes, als etwas schon Erkanntes
oder Bekanntes oder vorher Erwähntes, als etwas aus dem Vorher-
gehenden sich Ergebendes oder Geschlossenes, als etwas logisch oder
thatsächlich mit dem Subjekte Identisches dargestellt werden soll, so muss
es den Artikel zu sich nehmen. Hdt. 1, 68 o'jveßdXXsxo xöv 'Üp£oxsa xoDxov
etvat, er schloss, dieser sei jener (nämlich oben erwähnte) Orest. 7, 142 ii;
vta; xö £6Xivov xEt-/o; elvat, unter der hölzernen Mauer sei die Flotte zu ver-
stehen. PI. Hipp. 1. 284, e Etat ö' oGxot (Subj.) oi etööxe; (Pr.) xdX-r]$e;, ot
■rcoXXot. X. An. 3. 2, 18 ot §s avops; (Ggs. zu dem vorherg. '(k-ko'j) etYtv ot -otoüvxe ?
o xt av h xat; |i.dyai; ^qv^xat. Vgl. Hell. 2. 3, 43. PI. Theaet. 145, d dp' oi xö
■jiav&dvEiv (Subj.) Eoxt xö aocpiüxepov flfvtatiai (Pr.), Ttepl o fj.av9dvet xt;; das
Klügerwerden wird als identisch mit dem j^avöavetv bezeichnet. Gorg. 483, b ot
xt&eusvot xou? vou-oü; ol äodevelc avSpiu^ot etat xal ot TtoXXof. Theaet. 205, a
Et-Ep Tj cjXXaßrj a-fj xd axotystd £axtv. Crat. 417, d xö ßXaßspöv xö ßXdrcxov
xöv &QÜV Elvat Xe^si. Symp. 204, c Irrt xö epaaxöv xö tw ö'vxt xaXov. Ebenso
Th. 2, 43 öS? viüv üaEi; £Y]Xu)aavxE; xal xö eü'oaifxov xö e'Xeuftepov , xö oe ^XeOflepov
xö si'-i'j/ov xptvavxes fj.Tj Treptopäa&E xofj; TtoXstxtxo'j; xtvöivo'jc, achtet für das
wahre Glück die Freiheit, und für die rechte Freiheit den freudigen Mut. X. Hell.
1. 7, 6 xö fj-eyeDo? xoü y£tij.äivoc Elvat xö xtuXüaav ttjv dvafpeatv, das Hindernis.
Besonders häufig nimmt bei den Verben des Nennen s das prädikative Substan-
tiv in den genannten Fällen den Artikel zu sich. Hdt. 5, 77 ot l::-oß6xai exa-
X£ovxo ot na^eEs, die Beichen führten den, nämlich oben erwähnten, Namen Itxtio-
ßoxat. 5, 70 ö KXso;x£v7); £(|eßaXXe KXetoddvsa xal (tex' aötoü aXXou« 7ioXXou; 'ASt,-
vctftuv, xo'j? IvoY^a« IttiX^wv, indem er sie als die Fluchbeladenen bezeichnete.
X. Cy. 3. 3, 4 dvaxaXoüvxEs (aöxöv) xöv e-jspyextjv, xöv ä'vopa xöv dyaSov.
An. 6. 6, 7 irciyeipoDoi ßdXXetv xöv AeSjt—ov, dvaxaXoüvxE; xöv irpoSoxTjv. PI.
Gorg. 489, e xob; ßeXxfo-Js xat xpelxxoos jxoxepov xou; cppovtpLtuxEpo'j; Xeyet;; die
man unter dem Worte cpp. versteht. Aeschin. 2, 167 xöv xaXöv oxpaxtwxTjv
iak (i)v6[j.a3av. Eur. J. A. 1354 ot jjle xöv yc»IX(uv ä^ExdXoov ^soova. Or. 1140
ö j»,ir]xpo®6vx7]; ö' oö x«Xei xauxvjv xxavwv. Vgl. S. Ai. 726.
§ 461. '0, f„ t6 als eigentlicher Artikel im Attischen. 593
Anmerk. 5. Wenn aber das Subjekt ohne Artikel steht, so muss
auch das Prädikat ohne Artikel stehen; eine natürliche Ausnahme ist, wenn
das Subjekt ein Personal- oder Demonstrativpronomen ist, wie lfu>, ou, t)|j.cTc,
•j[A£i;, outoc, ^-/.elvo;, aöxo;. Ebenso versteht es sich von selbst, dass das Prädikat
stets den Artikel hat, wenn dasselbe ein Wort ist, das nur in Verbindung mit
dem Artikel die erforderliche Bedeutung hat, wie ö a6xo?, idem, xaüxöv, und so
auch oft xoüvavxiov, das Gegenteil, 8dxEpov, das Eine von beiden. Th. % 61 ifiu
uiv 6 (xijto? stfxt. X. Cy. 5- 4, 28 oi jxev Y«p x(v5uvoi oi a6xo( (ecaiv). PI. Prot.
340, b "aiiov aot ooxel elvai xö fEVEaOai xal to elvat. 332, a. 332, b touvavxiov
dpa iczl x6 d<ppovu>; TTpaxxetv xio aurfpovcoc Crit. 415, c xoivavxfov xooxou 7)
dcpexT) dv eitj. Euthyphr. 7, a xö ivavxituxaxo v to oaiov xip dvooü». Ap. 40, c
O'jolv y«P &axspov ItJTi xo xsftvdvat.
Anmerk. 6. Wenn ein mit einem Fragworte verbundenes Substantiv
den Artikel bei sich hat, so weist er entweder auf etwas Vorhergehendes oder
auf etwas Folgendes hin. PI. Phaed. 79, b Tcoxepiu oov 6[xot6x£pov ti5 E?8et
cecti[xev av elvat y.al ^jYYEveaxepov xo oüi[i.a; in Beziehung auf die vorhergehende
Frage: dXXo xt yj^oüv aüxcöv xo piv GÜSpuz lari, xo £1 ^'-»y^] i ebenso d u. 89, c.
Wenn wir den Artikel ausdrücken wollen, so müssen wir zwei Sätze bilden:
welche Gattung ist nun die, von welcher wir sagen können, dass ihr u. s. w. ?
Gorg. 521, a ir.l rcoxepav ouv fxe jiapaxaXeü xtjv ftspairetav xtj; ttoXeuk; in Be-
ziehung auf die folgende Frage: xtjv toü otafxa^saOai . . y] db? . .;
2. Der Artikel tritt sehr häufig zu einem Gattungsnamen, um
denselben als den einem Gegenstande zugehörigen, eigenen,
zukommenden, mit ihm in einer notwendigen Beziehung
oder Verbindung stehenden zu bezeichnen. Daher vertritt er
sehr häufig die Stelle der Possessivpronomen. X. Cy. 3. 3, 6
e^vöfju^ev, sl s'xaoxo; xo (xspo; dcis-aivov -on^aetE, to oXov auxw xaXto; I^etv
(partem, cui praeest, centuriam suam). 8. 3, 3 vet'fxa? toütü>v (xtuv uxoXwv)
to fjLspoi; exdaxw tcuv ■JjYefAOveov IxsXiUsev aoxoüc toutoi; xosfieiv tou? auxwv
cpt'Xou; (partem debitam). Vgl. 8. 5, 15. An. 2. 5, 38 lCiapyo?, Ircel
l-iopxwv IcpavT), I/et xrjv oixyjv, seine gerechte Strafe. Vgl. 1. 3, 20.
5. 6, 34. 5. 6, 26 uTcu^voujxai ujjuv tt]v [xiaftocpopiav, mercedem ad hoc
iter necessariam. 7. 6, 23 I8et xd Ivsyupa xoxe XaJkTv, pignora ad fidem
confirmandam necessaria. 7. 2, 8 toi? Xk-kok;, equis ad iter faciendum
necessariis. 1. 8, 3 Kopo? xaTa-Y]oiqaac dirö toü apfjiaTo; tov dtopaxa
Iveoo xal dvaßd; £-1 tov ittttov xi TiaXTa efc xac ^eTpa? IXaße, von
seinem Wagen u. s. w. 4. 7, 27 (6 tjysijlüjv, Führer, toüc "EXXrjva?) ^tei
|i.dXirra toü; oaxTuXiou? (ihre Ringe). PI. Phaedr. 227, b t) otjXov, öti
Ttuv Xö-ftov 6[xa; Auut'a; eijTt'a, mit seinen Reden.
3. Da der Artikel die Kraft hat, einen Gegenstand als einen
einzelnen und besonderen aus mehreren hervorzuheben, so wird er
oft gebraucht, wenn ein Gegenstand in distributiver Beziehung
(quisque, jeder) zu dem Prädikate des Satzes aufgefasst werden soll.
X. An. 1. 3, 21 6 Kupo; 6mavvettai ocuaeiv dvTi öapeixou Tpi'a 7]u.iöapetxd
tou |i7jvö? tiii axpaTttÖTT], singulis mensibus singulis müitibus. Vgl.
Kühners ausführl. Grieeh. Grammatik. II. T. 1. AM. 38
594 Lehre von dem Pronomen. § 461.
5. 6, 23. 7. 6,7. Hell. 1. 5, 4 £xsXeuov autov Ta~at tw vauTTQ opayjj.rjv
Attixyjv. Aescliin. 3, 104 toxov 7|VEyxav SpayfiYjv tou p.Y)vbc ttjs [j,va;.
(Zuweilen wird jedoch der Artikel weggelassen. X. R. L. 15, 5 eScoxe
Trajcov tcuv aucilv dro toxou yoipov Xajxßdvstv (t? singulis partubtlS porcellum
accipere), ubi v. Haase. Hell. 2. 4, 23 eI'Xovto oexa, eva d-o cpuXfic.
4. 2, 8 xpnal xaTSJTqoav tcov ;u>xixdyu>v eT? drö -oXecd;, singuli e sin-
gulis urbibus.)
4. Adjektive und Partizipien nehmen, wenn sie als Sub-
stantive auftreten, den Artikel an (nach Nr. 1). c0 5096;, der
Weise, ein Weiser, 01 dyaöoi, 01 xaxot, t6 dfa&öv, tö xaXöv , -a xaXd,
res pulchrae, ta a-;a\}i, bona] ol 8txd£ovTes, die Richter; 01 Xl-yovTe;, die
Redner, 01 eyovTe; X. An. 7. 3, 28, die Besitzenden, 6 ßouXöixsvoc, quivis,
6 T'jycüv, der erste beste, to Oapsouv, das Vertrauen, Th. 1, 36, to ös-
016; auroü, Furcht, ibid., ttjc £ofj^popa? tcu d-oßdvn (Erfolg) d|j.ßXüvs3Öai
2, 87. Thuk. ist reich an solchen abstrakten Ausdrücken. Th. 2, 15
0T)aei>c Ysvoftevo? iast?. tou Suvstou xai SuvoltÖ;, mit der Klugheit auch
mächtig seiend = mit der Kl. auch Macht verbindend. S. § 403. Über
das substantivische Adjektiv und Partizip ohne Artikel s. § 462, 1).
5. Das substantivierte Partizip unterscheidet sich aber
dadurch von dem wirklichen Substantive, dass es mit dem Verb,
dem es angehört, aktive, mediale und passive Formen und
unterschiedene Tempusformen, sowie die Rektion und Konstruktion
gemein hat, s. § 471, 1. Der Gebrauch des durch den Artikel sub-
stantivierten Partizips hat im Griechischen einen ungleich grösseren
Umfang als im Deutschen, und in den meisten Fällen muss man im
Deutschen Umschreibungen anwenden: der welcher, is qui, ein
solcher welcher, die welche oder Leute welche, jeder
der, alle welche. Entweder wird es von bestimmten oder von
beliebigen Gegenständen gebraucht. Hdt. 9, 70 TrpcoTot sV^Xöov
Ts-fErjTou £; to Tstyo;, xat ttjv gxtjvTjV tt(v MapSovtou outoi 7]?av 01 oiap-
-daavTs?. X. Cy. 2. 2, 20 aisypöv dvnXsYEcv to [xy] ouyl tov -XsisTa
-ovouvt« xat cocpsXouvTa to xoivov tootov xai |j.e-^JT(üv d;toüadat. Hell.
7. 5, 24 yaXs-ov eupeiv tou; I&eXtj(Jovto(; [xevetv, ^TiEtödv Ttva; cpeuYovxa?
tcüpv iaoTcuv opcoit. An. 7. 7, 42 6 dpETYjV lycuv ttXouteT [XEV ovtcov cpt'Xtov
-oXXcuv, ttXootsi 8e xat aXXcuv ßooXoii.Evcov -'svEsöai xat su fiiv -pdiTcuv iyzi
tou? cruvirjCTÖTqsojjLEvooi;, £«v 6s ti tjepaXyj, ou a-avi'£si tcuv ßoY]drj ao vtcdv.
PI. Menex. 236, b (t,xou3ev,) ort [aeXXoisv 'Aö^vaioi aipsijflat tov Ipouvta,
qui orationem haberet. Th. 6, 35 6X170V -^v t6 ttuteuov t<Z cEp[xo-
xpdrEi xat cfoßoüfiEvov to txeXXov. Über das substantivierte Partizip mit
tinem Prädikate s. § 464, A. 7; über skiv ot Xe-^ovie; s. § 554, 5.
6. Auch Adverbien des Ortes, der Zeit, der Qualität, des
Grades und das Modalitätsadverb ou, sowie auch Präposi-
§ 461. 0, 7], xo als eigentlicher Artikel im Attischen. 595
tionen mit ihrem Kasus kann die griechische Sprache durch
Vorsetzung des Artikels nicht bloss zu Substantiven, sondern
auch zu Adjektiven erheben, a) Hdt. 1, 177 td fj.lv xatw T7J;
'Actitj; Äp-a-co; dvdrcaxa Ircoiss, xd 6e avco a-jt-Jj; Kupo;, die südlichen . .,
die nördlichen Teile Asiens. 142 oüxs xd dvcu aur% ycupi'a xcuoxö notssi
T7) 'Icovitj ouxs xd xottcü. 96 'Atraupt'cuv dpyovrcuv ttjc dvcu 'Aoi/jc. Th. 2, 48 (yj
voao;) xai I? xtjv avcu köXiv dtptxExo, in den höher gelegenen, weiter vom
Meere entfernten Teil der Stadt, d. i. Athen im Gegensatze zum Piräus.
Vgl. 1, 93, 7. PI. leg. 878, a xot; avcu xou 7evou; (majoribus). S.
Ant. 75 r.Xst'cuv ypovo;, | ov oei ja' dpesxetv xoT; xdxcu {mortläs) xcJuv iv-
0-doe = ^ xot; evftdös {viventibus). Th. 4, 25 Iv toutco tu> t/,exa$u
(Zwischenräume). PI. civ. 393, b rd fxexa£u xcuv p^aecuv. Th. 6, 17 td
xe Ixet euiropcuxepa sjxai, xai xd ivddos. oux iTrtxcuXuijet, rjV ujxeT« öp&cu;
ßooXeoTjoÖs, die dortige, die hiesige Lage der Dinge. PI. Phaed. 109, d
Et; xov £v9doE xütiov. Prot. 327, e x^v xcuv ivödoE dvflpcüTTcuv TCOVTjpi'av.
— b) Th. 3, 9 $u|j.fjLOC/iav xyjv -piv diroXst'-ovxe;. Ib. Trpooöxa; xcuv jrpo
xou cpt'Xcuv. 2, 42xT]vIxt d-6Xauaiv. PI. Phaedr. 228, a Aujt'a; oeivoxaxo; cuv
xcuv vuv Ypdcpsiv. Soph. 256, c xaxd xov vuv Xo^ov. Polit. 272, c xcuv vüv
oi xÖxe otscpspov. Prot. 343, c iv xot? xöxe dvftpcuitoi;. Civ. 450, c Iv tiu
[xexa$u ypovco. Lys. 7, 12 lv xu> xlcu; ypovtp. X. Comm. 1. 6, 14
ol rcdXai aocpoi avöps;. Parm. 156, d xo Ic-aicpvY];, der Augenblick.
Ib. 7j e;aicpv7); cpüat;. Phaed. 103, e st; xov dsi ypövov. '0 dsi oft
der jedesmalige, z. B. S. Ph. 131 olyou xd GUjxcpepovxa xcuv dsi äo-jcuv.
Ferner viele adverbiale Ausdrücke mit dem Neutrum des Artikels,
wenn der ganze Umfang einer Zeitperiode bezeichnet werden soll, als:
xo vuv, jetzt d. h. in der Gegenwart, auch xd vuv, wie Eur. Heracl. 641
süxuyet; xd vuv xdos {nunc cummaxime), xo TidXai, ehemals, d. h. in der ehe-
maligen Zeit, xo itpi'v, xo auxtxa, alsbald (gleichsam in der Sphäre des
Augenblicks), xb notpaoTixa Th. 4, 121. — c) PI. Criti. 107, b rj scpöopa
a-p/ota. Th. 8, 1 ot ~dvu xcuv axpaxtcuxcuv, die ausgezeichnetsten Sol-
daten. 89 xcuv rcdvu axpaxrj-ycuv. X. Comm. 3. 5, 1 tcu xou Tidvu rispt-
xXlou; uiiu. PI. civ. 341, c 6 öpdcos xußspvrjxr;;. Phaed. 66, b xot;
■y vT] a (tu; cptXosocpoi;. Isoer. 6, 28 xoü; cu; dXiqdcu; Me-aYjvtou;, vgl. PI.
Ale. 1, 119 d. X. Hell. 2. 3, 38 xou; biioXo-youfAevcu; auxocpdvxa;.
Dem. 29, 14 xbv 6fj.oXo-coujxEvcu; oouXov. PL leg. 667, c xo eu xat
xo xaXcu;, das gute und schöne Verhalten. Th. 6, 80 atpsTa&s xyjv
auxt'xa dxtvoüvcu; oouXsiav, die für den Augenblick gefahrlose Knecht-
schaft. Hdt. 2, 147 slvat cpt'Xou; xd ixdXiaxa, vgl. 5, 63. 6, 89 fadv
cpi cpiXoi Iz, xd [xdXiaxa, vgl. 1, 20. 2, 73. To xdpxa, vel maxime,
öfters b. Hdt., wie 1, 71. 3, 104 u. s. PI. Polit. 270, e xojjuofj xo
-djx7:av e;r(cpavuexo. Ap. 26, C oux ei'ixi xo Trapdrav {prorsiis) ot&so:.
Th. 1, 68 xcuv auxoT; Jota otaepopeuv. 1, 95 xcuv toia ~po- xtva; dotxr,-
38*
506 Lehre von dem Pronomen. § 461.
fxaTcuv. — d) Tli. 1, 137 T7]v Ttov fEcpuptuv, t(v ^euouk 7rpoa£7:onr]aaTO, tote
6i' aurov ou otaXujiv, pontes non destructos, ubi v. Poppo-Stahl. 3, 95
trjv ou TreptTEt'yi3iv. 5, 35 xaxa ttjv tiuv ^cupituv dXXr(Xot; oüx d-öooatv.
5, 50 xata ty]v oüx Icouai'av ttj; dya>vt'a£u>; = öiä to jxtj icsivai dytuvi^Eaftai
Scbol. 7, ;)4 otä ttjv xcuv Kopiv{Ku>v ouxETi ^Ttava-fcu-^v. Ar. Eccl. 115
ostvov 8' eWiv rj fxr) IfjL-Eipia. Über die Adverbien ohne Artikel
5. § 462, m). Ol djjicpi (itept) Tiva, oi d[x'.pi tov 7iöXEfj.ov, rä jrapd Ttvo?
U. s, w., S. § 403, S. 269 f. 0 Tipo; tou; ilspcja? z6Xe[ao;. H i\ XEppo-
vfjaco Tupawi; u. s. w. Selbst 6 Trpi'v ß. *»/; PI. Phaedr. 259, b Xs^ETat,
cu; -ot T)jav outoi (SC. oi tett^e;) avöpcuTcoi twv Ttpiv Mouaa; fzfovivai,
dass die Zikaden einst Menschen waren aus der Zahl derer, die vor
der Entstehung der Musen lebten. Über tö, xd mit d. Gen et. s.
§ 403, b. Über die Weglassung des Artikels s. § 462, m) am Ende.
7. Jedem Worte endlich und jeder Wortform, sowie
ganzen Wortverbindungen kann durch vorgesetztes Neutrum
des Artikels im Singulare durch alle Kasus die Form und
die Bedeutung eines neutralen Substantivs oder Adjektivs
gegeben werden. To tunttu, to t6-tek. To 'Apiarap^oi -po-
7iapo;uvsToti, to 'ApiaTctp/oi et; ot Xy^ei Apollon. de synt. p. 22. PI.
Soph. 257, b to jjly) xai to oü -poTi&EfAEva. Phil. 20, b to -ydp ei ßouXet
prjöev Xuei TiavTot cpoßov „istuc verbum „se vis", quum pronuntiatum sit"
Stallb. Lys. 10, 17 toCto to jxev EziopxrjaavTa ojjLoaavrd £au, to 6e
opauxä^Etv, o vuv d-ootöpdaxetv övojj.d£o|AEv. 19 to jaev 7ie<pa atxEvcu ;
lau <pav£pcu;, to 6s oixvjo; Oepa-ovTo;. Dem. 3, 10 ort jj.ev oei ßorjOstv,
zdvTEC E^vü>xa|Jtsv' to 8 otcoc, touto Xe^e. 18, 88 up-Eic, w avöpE; Aötj-
vatoi* to o' ufxeTc oTav eiirtu, ttjv TtöXiv Xe-fcu. 20, 29 otd to -yeYpdcpöai Iv
TU) VOfXU) [ATjÖEva fJUjTE T(UV TToXlTCUV fXYjTE TCUV taoTsXtUV fATjTE TCUV ;EVCUV 61VZI
(JteX^ . . xai e*v (X£v tw jxTjoeva -dvra; -£ptXa|Aßdvsiv . ., Iv 6e tcu twv
£evtuv fjLrj oiopiCsiv xtX., in dem Ausdrucke fiTjösva, in dem Ausdrucke
tujv qsvcuv. PI. civ. 341, b otopuat, 7T0T£pcu; Xe^et; tov ap^ovia tov tu;
etco; ef-Etv r± tov dxpißei X67W, iitrum principem dicas eum, qui
vulgari sermone dicatur, an eum, qui subtlliore sermone. 352, d 6
Xo-yo; (^ati) TiEpl xou ovTiva Tpöuov ^pYj £rv. Hdt. 8, 79 aTaaid^Eiv -spi
Toü öxoTEpo; Tjfxetuv -Xecu d-yadd Trjv Ttaxpi'oa ip^daETat. X. Oec.
6, 14 tou; e^ovt«? to aEjxvov ovou.a tooto to xaXo; te xd^a^ö;. 7, 3
7£Xdaa; irl Tcu ti ttoicuv xaXo; xd-yaöo; x£xXY)aai. PI. Phaed. 102, c
o'jöe ve au ut:o Oaiotuvo; oirspE^saBai tio oti Oai'ocuv 0 (haiotuv laTt'v.
Vgl. § 478, 2. Oft als Erklärung eines vorangehenden Substantivs.
PI. Phil. 59, e eu yj ^apotfxia ooxst £XElv T0 xat 815 xai TpU to yc xaXtu;
I^ov l-avanoXsiv Ttu Xo^ti) 8eiv, vgl. Soph. 231, c u. Phaed. 62, b. Aber
auffallend ist es, dass bei Thuk. einigemal auch nach einem voran-
gehenden Genetive und Dative tö folgt: 7, 67 T7J; oox^ascu; upoa-
§ 461. '0, tj, xo als eigentlicher Artikel im Attischen. 597
-/■EyevTjjxevY;- auxcjj, xo xpaxi'jxou; slvai, et tou? xpaxi'axou; ivtx^aa|Jiev , wo
Stahl xo streicht. 8, 87 <ü; xaxaßorj? Ivsxa xrj; I; Aaxsoaipiova, xö
Xe^eodai, w; oux doixsr, wo Poppo xou X. schreibt. 7, 36 X7; rpoxspov
dfiadia xcuv xußepvTjTojv ooxoöar, slvai, xo dcvriTrpcopov ;u-fxpo'j3ai, (xaXiax' av
auxol ypr^aaöat, welche Stelle Poppo für verderbt erklärt. In diesen
Stellen muss man ohne Zweifel xö für den einfachen Objektsakkusativ
halten, dessen Gebrauch sich im Griechischen weit erstreckt; ohne
Rücksicht auf den vorangehenden Kasus setzt der Schriftsteller den
Akk. xo, indem er den Gedanken im Sinne hat: „ich meine nämlich^.
Anmerk. 7. Zuweilen steht nach einem solchen Substantive statt des
neutralen Artikels vermittelst einer Attraktion das Geschlecht des vor-
angehenden Substantivs. X. Comm. 1. 3, 3 xai -pö? cpfXo'j; oe xai £evou;
xai ::po? xtjv gcXXtjv Sistxav xaXr.v ecstj Trapaivsatv x*?jv Käo 86vafi.iv IpSsiv. PI.
Parm. 128, d Sri ^tXoiÖTzpi r.daym av a'jTiüv tj uttö&sci;, r\ zi -oXXä eaxiv, tj tj
xoü sv elvat. Vgl. Polit. 304, c.
Anmerk. 8. Eine Eigentümlichkeit der griechischen Sprache besteht darin,
dass sie den Artikel mit einem Possessivpronomen oder einem attri-
butiven Genetive vorausschicken und das dazu gehörige Substantiv in
einem Nebensatze nachfolgen lassen kann, wenn man in betreff der
Bezeichnung oder näheren Bestimmung desselben schwankt. PI. ap. 20, e xrj;
i(j.YJ?, d Stj xi; lazi aocp£a xai ota, piapxupa 6pi.iv ^ape|ou.at xov $eöv. Ps. PI.
Theag. 121, c r, xoü ulsoc toutouE, eite cpuxsiav ifcz -aioo-ot(av oet a'jXTjv
ovop.dC£tv. Dem. 23, 156 tj up-erepa, ei'te ypr; cpiXav&pwniav Xsysiv ci'&' o xc
ofj-oxc. 18, 20 fj xüiv ä'XXujv 'EXX-fjVuiv, eite ypv] xaxloiv efx1 ayvotav sftE
xc<i dp.cpoxspa xaüx' EiTiEiv. 270 au-f/iupü) aot T'f)v ^f-^Vj sfts x6y/)v eirs Buaxu-
yiav Gvou.d£stv ßoiiXst, Ttavxtuv aixiav yEYsvTjaöai. Mit Attraktion. Isoer. 15, 50
jrepl x-fj? Ip-rj?, Site ßouXEaSs xoXeiv 3'jvdu.Etuc eite otaxpiß-^;, dx?]x6axE. Vgl.
Auct. ad Herenn. 4, 29 obfuit eo tempore plurimum rei publicae consulum, sive
stultitiam sive malitiam dicere oportet sive utrumque J).
8. Da der Artikel ursprünglich ein Demonstrativpronomen ist,
so ist es natürlich, dass er, wie in der Dichtersprache, so in der
Prosa noch häufig (auch abgesehen von dem im § 459 besprochenen
entschieden demonstrativischen Gebrauch) in einer dem Demon-
strativum nahekommenden Bedeutung gebraucht wird. Es sind
besonders folgende Fälle: a) der Artikel weist anaphorisch auf
einen vorher erwähnten unbestimmten, also ohne Artikel ausge-
sprochenen Gegenstand zurück: X. An. 1. 1, 1 Aapsiou Yi'vvovxai <:atös?
ouo . . Ine! oe ^trdlvet AapeTo; xai u-co-xeue xeXeuxtjv xou ßi'ou, e'ßooXsxo xto
ratOE d|xcpoxEpco -apsivat. Lys. 12, 9 eTjtov oxi xdXavxov dpY'jptou exotfxo;
Eirjv Souvat, dann 10 : Xaßüv xo xdXavxov. Andoc. 1, 17 6 -axrjp
£fpd<j;axo xov STteoainirov -apavö[i.cuv, dann 22 otz Z-£Üai~;rov ISlcoxev 6 -axr,p
xüiv -apavöpiüjv, die oben erwähnte Klage wegen Gesetzverletzung. —
b) Durch den Artikel weist der Redende auf einen Gegenstand hin.
*) Vgl. Menke ap. Dissen ad Dem. 18, 20 u. West er mann zu ders. Stelle.
598 Lehre von dem Pronomen. § 462.
PL Theaet, 143, c dXXdc, sc«, Xaßs to ßtßXiov xai XeTe. X. An. 3. 4, 40 ™;
Ti; :oy? avopa; a-eXa ; die Männer dort (die Feinde). Dem. 8, 3 syflpo;
•jitäpx<uv t^ iröXei OiXnvito«, huicurbi. — c) Durch den Artikel werden
bekannte oder berühmte Personen oder Sachen bezeichnet, in
welchem Falle der Lateiner das Pronomen ille oder iste zu ge-
brauchen pflegt. Vgl. Apollon. de synt. p. 26, c. 6. Tb. 2, 47 r;
vöjo?, die allgemein bekannte Seuche. X. An. 3. 2, 13 ore Elp&rjs dfyei'pa;
ttjv avapt'9[XT]Tov atpaxtav ?)X0ev eici tyjv 'EXXaSa, t7Zwn imilimera-
bilem exercitum. 1. 2, 9 Esp£r,; ots ex T7Js 'EXXaSo; jjrnjöel; tt; (te^XTi
dwreytopei, in der Schlacht (bei Salamis). Hell. 3. 1, 2 w; tj \irJ.yi) s-jfe-
vsto (bei Kunaxa). 2, 25 ototßaivovTt tov -oTotfjLov -pousycöpoov AeTpi-
voi den Fluss (d. i. den dort vorbeifliessenden Alpheios). Lys. 12, 53
i-£ior] at Tapäyal -^^evrjixevat T,aav, die (bekannten) Wirren. Aeschin.
2, 80 xac, etxovot; trcare xat tot; Trposoptas xal tou; aTECpdvou; xal
Ta; ev -puxavEi'oj stT^aei; oioote ou toi? ttjv EipTjvrjv draroq^ei'Xaatv, aXXa
toi; x/]v ^ocyr(v vixTjuaffiv, die üblichen Bildsäulen u. s. w. PI. civ. 329, e
to tou 6 e |j.tJTo xXs o u ; £u eye', o; tu) ÜSepicpio) {Seripliio Uli) Xoioo-
poupievu> . . dzExptvaTo. Dem. 29, 19 s^tei jjle tov av{lpa>7rov (sc.
Milyam), &'s£wm hominem, so oft in dieser Rede. — In diesen Fällen
tritt der Artikel auch zu Substantiven, die ihn im allgemeinen ver-
schmähen, s. § 462.
§ 462. Weglassung des Artikels.
Der Artikel kann in gewissen Fällen stehen und fehlen. Die
germanischen Sprachen, namentlich das Gotische, stimmen in dieser
Beziehung im allgemeinen mit dem Griechischen überein l). Wir
unterscheiden folgende Fälle:
a) Die persönlichen Eigennamen, sowie die Namen von
Völkern, Ländern und Städten verschmähen als solche, d. h. in-
sofern sie schon an sich bestimmte Einzelwesen oder einheitlich gefasste
Begriffe bezeichnen, den Artikel, nehmen ihn jedoch in den § 461, 8
besprochenen Fällen an, also wenn anaphorisch auf frühere Erwähnung
zurückgewiesen oder nachdrücklich auf eine anwesende oder im Gedanken
vorschwebende Person u. s. w. hingedeutet wird oder wenn sie als über-
haupt bekannt bezeichnet werden sollen. Isoer. 6, 17 ä-stor] 'HpaxXTj?
jj.ett}XXgc;s tov ßi'ov, xaTa jjiv apyä; oi rraios; aurou £v iroXXot? xivöuvoi; rjaav,
TcXEUTTjaavToc o EüpuaOetu; xaTioxrioav £v Acup'. suaiv, £ni ok TpiTYj? 7s-
vea; eis AeXcpou; dtcpüovTo xtX. X. An. 1. 4, 5 'Aßpoxojxa; ou tout
^oirjaEv, dXX' iirsl tjxouue Kupov e*v K 1X1x17 ovtcc, dvauTpe^a; ex <1>oivixy);
-apä ßa<jiX£a dbiqXaovev. Vgl. 1. 1, 2. PI. Menex. 236, a fiouaiXYjv fiiv
U-6 AdfJLTipOU ~310Eu9eIC, ^r]T0ptXT|V OE U-' 'AvTl'fCOVTO? tou Pa[xvouoi'ou.
i) S. Grimm IV. S. 383. 436. K. F. Becker ausf. Gr. I. § 129.
§ 462. Weglassung des Artikels. 599
Antiph. 1, 14 u-spioov ti yjv, 0 £tye <l>iX6vetu; . . xal rjv aÜT(5 -aXXaxY],
t,v 6 OiXoveüj; xxX. Th. 1, 126 E^a^^xst 8e Ou^arlpa Seotyevou?
Mrfapsw? dvopo;, 0; xax' exeivov xov ypovov ExupdvvEt Meyapcuv, dann:
rapd tou Oea-j-lvou; Bovajxiv Xaßtbv. Lys. 16, 13 u~' 'OpOoßouXou
/.axstXsY|xsvos [--eÖeiv, dann: 7tpoareX.8cbv eipirjv Tto 'OpdoßouXw. PI. Phaedr.
229, b 0.-0 xoü 'IXusou Xi'jzzai 6 Bopsa; xyjv 'Qpet'doiav aprasat (als
bekannte Namen einer bekannten Erzählung). X. An. 6. 2, 2 Iv&a
Xs^exat 6 HpaxArj; im xov Kspßepov xuva xaxaS^vai. Dem. 20, 90 6 2öXa)v.
158 6 Apaxcov. Th. 2, 1 apysxat 8s 6 -6Xstxo; evÖsvos r(orj 'A&^vat'ojv xal
IIeAo-o vvTjai'tuv. 2 |X£xä E'jßoi'a; aXtostv. 2, 80 'A;j.-paxici) xat xal
Xaovs; ßouXofAEvoi 'Axapvavt'av -dsav xaxasxpe'j/aj&at xocl 'AOr^vatcuv a-o-
axYjaat -it'öouji Aax Eoai[xoviou? xxX., dann: ot 84 AaxEoatjjto vio t . . xotc
'AjxTrpax t (üxai?. X. An. 5. 5, 2 evxeu&ev dtptxvouvtai et1; TißapTjvou;*
T] 8e xäiv Tißapr(väjiv ywpa ~oXu Y]V -eotvcoxEpa. Hell. 1. 3, 2 saxpaxo-
-soE'j3avxo -pö; KaXyrjoovi" oi 61 KaXyYjoovtot xxX. Ar. Ach. 519
£juxo^avxEt Ms^apEüiv xd yXavioxta, dann 526 : xdö' otMsYapYJ; dvxlxXs'jjav.
Th. 6, 2 ZtxsXol 8 sc 'IxaXt'a; Sießyjaav e; SixeXt'av, dann: Etol 8e xal
vuv In sv X7j 'IxaXt'a SixeXot . . . sX&ovxs; 6e e; xyjv 2ixsXtav. 2, 19
dcpt'xovxo s; 'Ayapvd;, dann 20: YvtufX'/j os xotdos Xlysxat xov 'Apytoajj.ov
-epl xd? 'Ayapvd; p.sTvac. Dem. 20, 59 ff. -apaoovxe; ujjliv 0daov . .
ßu^dvxtov -apaoovxs;, dann 61: yj Bdso; Tnv xoxe xal xc Bu£dvxtov
Aaxsoat|Aovt'oi; o^xsTa. Aeschin. 1, 143 et; ttjv Tpotav, vgl- Lycurg.
62, das sagenberühmte Troja. Ar. N. 214 dXX' y] Aaxeoai'[xtDv tcou' <jtiv;
das jetzt im Vordergrund des Interesses stehende Sparta. ''EXXyjvs;
gilt nicht als Volksname, sondern als Gattungsname, wie ßdpßapot, daher
regelmässig 01 'EXX., wie ot ßapßapot. Ebenso yj cEXXd;, wie y] ßdp-
ßapo;. Ferner y] Euptö-Y] und ^ 'Aat'a, als Namen von Erdteilen,
nicht von bestimmten Einzelländern *). Isoer. 10, 67 (eup^:io|xsv) xyjv
Euptl)-yiv xyj; 'Aat'a; xponaiov <jxT]jaaav. Entschieden adjektivische Bildungen
wie Y) 'Axxtx/j , rj Botam'a, yj AaxcoviXYj , yj Aoxpt';, y) (Diuxi's, ot Aaxcovtxo!,
ot Botwxtot u. a. erhalten den Artikel. — Fluss- und Bergnamen
erscheinen, wo sie als unbekannt eingeführt werden, ohne Artikel (daher
oft bei Herodot und in den geographischen Schilderungen der Anabasis),
sonst mit Artikel (so regelmässig, mit der unter f) besprochenen Aus-
nahme, bei Thukydides und in den Hellenica, deren Schauplatz bekannte
und oft genannte Namen aufweist, sowie in den Marschberichten der
Anabasis). Meist wird bei erstmaliger Erwähnung -oxa|i,o;, opo; hinzu-
1) Dagegen Atß6v] ohne Artikel, weil Afrika nicht als Erdteil betrachtet,
sondern ursprünglich zu Asien gerechnet wurde. Vgl. Blass im Rhein. Museum
N. F. Bd. 44 (1889) S. 12. — Über den Artikel bei Länder-, Fluss- und Gebirgs-
namen vgl. besonders Kai lenberg im Philol. 49 (N. F. 3) p. 515 ff. u. im Progr.
d. Friedrich-Werderschen Gymn. Beil. 1891.
600 Lehre von dem Pronomen. § 462.
gefügt, zunächst bei unbekannten Flüssen und Bergen der Deutlichkeit
halber, dann rein gewolmheitsmässig. Hdt. 6, 20 ev "Apt-r; -6Xi, -rap'
rv TrypT)? TroTapto; zapapplwv e; OdXasaav e£iet. X. An. 5. 3, 8 £tuy_£
ötappecüv otd tou -/cupt'ou ~oTajj.o; 2eXtvou;. Th. 2, 5 o Asiutto; 7:oTa|xo;
Ippürj fii^a;. X. An. 1. 4, 19 dcptxvoüvTat -po; tov 'Apä;r,v -0Ta|j.6v. Von
vornherein ohne -oTajj.6; nur die je nach Sachlage bekanntesten Flüsse:
regelmässig 6 NeiXoc, z. B. Isoer. 11, 12. 31, oft 6 Bopuaftsw]; Hdt. 4,
18, 6 "Icxtpo; Hdt. 1, 202, 6 'AX<psio« X. Hell. 3. 2, 29, 6 EöpÜTas 5.
4, 28, 6 Kr,<pw6« 2. 4, 19, 6 'Umso; PL Phaedr. 229, a. Hdt. 7, 74
d~' 'OXujxrrou opso; xaXsovTat 'OXuu.-nr]voi. Th. 3, 106 XaßojAEvoi tou 0ud-
{jlou opou;. Ohne opo; meist o 'Attco;, z. B. Isoer. 4, 89, 6 Ktftatpcöv Th.
2, 75, 6 ricxpvac;7Ö? Th. 3, 95, 7) Aitvy] Lycurg 95 u.a. — Meernamen
erhalten (als ursprüngliche Gattungsnamen oder substantivierte Adjektiva)
den Artikel: 6 IIövto;, 6 Euptrco;, 6 'Aopt'a;, rt ^upxt;. Bei 'EMVja-ovTo;
schwankt der Gebrauch, je nachdem mehr das Meer oder die Landstrecke in
Betracht kommt. X. Hell. 2. 2, 5 Ix tou EXX-rjazovTou vaual otaxoat'at;
dcpixop-evo; st; Assßov. 1. 7, 2 cpdaxtov e; EXXtjjhovtou auTÖv e/etv yprj[xaxa
ovra tou orjjxou. Dagegen immer 6 FIövto;, auch vom Lande. Isoer. 15, 224
Ix SixeXta; xai tou FIövtou. — Bei Götternamen ist der Artikel teils empha-
tisch, wie in der feierlichen Schwurformel optvupu vf, töv Ata, „bei Zeus da
droben" (dagegen vtj Ata abgeblasste Beteuerungsformel), teils weist er
auf bestimmte Kultusformen oder Lokalkulte hin: A.ÖT]vd ist Athene
ohne bestimmte Einzelbeziehung, bei tj 'A&Yjva denkt der Redende an
die im Orte verehrte Athene. X. An. 3. 2, 12 Eu;dpt£vot ttj 'Apxepiiöt,
näml. der JA-'poTEpa. Isoer. 15, 2 Ostoiav tov to tt}; A&r(va; £6o; sp-,ajd-
jxevov. Daher auch mit Apposition: f) 'A&rjvd tj Nixy), s. Anm. — Die
Namen von Festen entbehren, insofern sie schon an sich bestimmt
sind, des Artikels. X. Comm. 4. 8, 2 ävx.-(Y.r\ eflvsTo auup (Scoxpd-st)
[xred ttjv xptatv TptdxovTa Yjfxepa; ßtwvat otd t6 Ar; Xta exei'vou tou jxyjvo; stvat.
R. Ath. 3, 4 yopr)-fot; otaotxdjat Et;Atovu3ia xai 0ap7Y)Xta xai Ilava&^vata
xat ripojxr)f)eta xai ' H cpataxE ta. Antiph. 6, 11 yopr^o; xaTEaTddy]v et; 0ap-
-[TjXta. Isae. 5, 36 ttJ cpoX^fj ef; Atovuffta yopYj-^aa; xlrapTo; efsveto.
Vgl. Lys. 21, 2. 3. Dagegen Th. 8, 9 xa "Ijftpua, a töte rjv, und
mit Hinweis darauf 10 xd 'Iaöpua sy^vsto. Treten aber unterscheidende
Zusätze hinzu, so erhalten diese den Artikel: Lys. 21,4 riavaJ}r(vatot;
toi; fxixpot;. Bei Demosth. oft in den eingelegten Urkunden, z. B. Ato-
vuat'oi; toi; [ASTfaXot«, Tpa-ftpooT; xatvoT;, vgl. 84. 115 U. s.
Anmerk. 1. Tritt zu einem Personennamen eine nähere Bestimmung,
so steht der Artikel vor dieser, wenn die Person ausdrücklich von anderen gleich-
namigen unterschieden oder als eine bekannte hervorgehoben werden soll. Th.
3, 91 At)u.03(>£vtj; ö 'AAxtattevou;, üpoxXfj; 6 Oeoocopou, Ntxfa; 6 Ntxvjpatou. PI.
Ale. 1, 131, e 'AXxißidörjs 6 KXeiviou, 2a>xpdt7]; 6 2ur.p povtaxou xai <I>atvap£7T];.
Menex. 236, a 'Avncpiüv 6 'Paptvousro;. Hdt. 1, 27 Bta; ö IIptt]ve6c, üttTaxö; ö
§ 462. Weglassung des Artikels. 001
M'j-iXTjvato;. 5, 36 'ExaTctto; 6 Xo-/o-oto;. X. Cy. 1. 5, 3 Kpotao; ö Auotov ßaatXsü;.
Folgt dem Vaternamen noch eine weitere Apposition, so wird diese ohne Artikel
angereiht. Th. 2, 29 2itc£Xxt)s 6 Tifjpe<D, 0paxü>v ßac.Xeu;. Vgl. 21. 47 u. s. w.
5. Poppo ad 2, 74 ed. maj. Die Apposition steht voran, wenn auf ihr beson-
derer Nachdruck ruht, vgl. § 406, 2. Hdt. 2, 44 6 'AjAcptTpücuvo; 'HpaxX-fj;. 3, 68
6 Kupou 2;x£pot;. 6, 40 outo; 8e 6 Ktaouvo; MtXxidS-n« (überall in scharfem Gegen-
satze zu den vorhergenannten gleichnamigen Personen). Isoer. 10, 68 6 TavxctXou
IlsXo'ii. PI. Symp. 185, d tov iaxpöv 'Epu£i[j.ayov. Zuweilen erhält auch der
Personenname den Artikel, doch nur bei anaphorischem Hinweise auf frühere
Erwähnung, oder bei besonderer Hervorhebung. X. An. 6. 4, 13 6 8s StXctvo; ö
'Aa-paxicuiTQ; Vj8t] ct-sosopcixEt, der oben (5. 6, 16 ff.) erwähnte S. Isae. 9, 19 oxe
ctTTsövTjaxev 6 EüöuxpaTT]:, 6 TraxTjp 'AoxuaJXou, mit Verweisung auf § 17. Th. 2, 67
tov Sdooxov xov 7EY£V'f]fJ-£vov 'AÖYjvaTov (vgl. 29). 4, 67 xoü Ayj(jlo3i}svo'.j; xoü ex^pou
OTpOtTYjYOÜ. 5, 46 TOV SsvetOTj TOV fcpopOV. 6, 81 6 E'jcpTjUO; Ö Tüjv 'A9t]VC(((UV 7TpE3-
ßcUTTj?. 8, 50 tov 'Aaxüoyov tov Aaxeoaipiovfwv vaüapyov. 8, 75 6 ©paaußooXo; 6
xoü Auxou xai 0pdta'jXo;. Aeschin. 1, 183 6 SoXeov 6 tojv vojxoOst<üv e\8o56xaxoc.
Soll ohne jede Nebenbeziehung schlechthin die Herkunft u. s. w. konstatiert
werden, so steht kein Artikel. Th. 1, 24 $aX(o; 'EpctToxXdoo'j. 2, 67 A£apyo;
KaXXtudyo'j. 2, 99 IIep§(xx<x; 'AXe£d\8pou. 8, 91 'AY^aavoptoa; 'Ayirjodvopou 2rcap-
Tidnr);. 5, 49 'AvoooaOsvT}; 'Apxd;. Dem. 59, 45 Sa'jpfa; AaiMtxps6c. (Lys. 1, 16
'Epaxoo&svr]; 'Ov^ev). l) So Hdt. 1, 1 'Hooooto; ' AXixapvnsaeu;, H. aus Halikarnass.
Th. 1 , 1 (-)o'jx'jotoTj; 'AtlTjvcdoi. Die Zufügung des Artikels würde anmassend
klingen. — Bei Götternamen erhält die Apposition den Artikel, wenn ihn der
Name hat, s. oben. Lycurg. 17 to Upöv toü Aio; toü cwT-f^po; xai xtjs 'Ad-rjvä; ttjs
GoutEt'pa?, ubi v. Maetzner. Vgl. 136. Th. 5, 31 tu Ali xJj 'OXufMrfcp. Dem.
18, 253 tov Ata tov AcoSuivaiov. 21, 115 tcü Au toü NsfXEftu. 35, 40 piä xov Ata
tov avaxxa. Th. 1, 103 toü Ato; toü 'IiIcupLTjxot. X. An. 7. 8, 4 e^iuiooiö; aot ö
Zef»s 6 (jLctXr/io; ecti. 7. 6, 44 £&üeto tw Ati tu} ßaciXst. Seltener beide Glieder
ohne Artikel, z. B. Th. 2, 71 All £Xsuftcptw. 1, 126 Ato; bpx-?) fjieiXiyJou [xt-^ia-q,
oder der Artikel nur bei der Apposition. Th. 3, 14 Ata xov 'OXüfMtiov. X. An.
6. 2, 15 xtü tif£[j.6\i 'HpaxXef. Ar. PI. 1175 toü aiüxfjpos iepsu; u)v Ato; (hier wegen
des Gegensatzes von ä-6Xu)Xa u. 0(uTr,p, während Ato; nur erklärend nachfolgt).
— Bei Völkernamen erhält die Apposition den Artikel in demselben Sinne wie
bei Personennamen. Th. 1, 5 Tcsp: te Aoxpoü; toü; 'OCoXa; (zur ausdrücklichen
Unterscheidung von den anderen Lokrern) xal AtTiuXoü; xai 'Axapväva;. 3, 92
luvenpeaßeiSovxo 8s aüxot; xai AouptT]; r\ jjLTjTpojioXt; toüv AaxE8atptovt(jov. Hdt. 7, 75
9pT)(x(Dv Ss tcüv iv ttj 'Aattj i]p*/E Baiadxrj; 6 'Apxaßdvou. Seltenere Ausdrucks-
weisen: X. Hell. 1. 3. 2 toü; Bi&uvoü; 0päxa; (Btöuvol 0päxs; bildet einen
Gesamtbegriff, wie •/) Btftuvi; 0paxir) 3. 2, 2). Aeschin. 3, 113 u. 123 oi Aoxpol o't
'A[Acpt3aEt; (mit Hindeutung auf das vielbesprochene Ereignis). — Namen von
Flüssen und Seen treten zwischen Artikel und -oTarj.6;, Xtpivv). Hdt. 1, 72 6
"AXu; TioTctfiö;. Th. 2, 102 ö 'AysXiöo; noxopio;. X. An. 1. 4, 11 sVi tov EücppaTr,'/
zoxapLov (s. oben). Th. 1, 58. 4, 103 -ht BoXßf] XtptviQ. (Selten sind Beispiele wie
Th. 7, 80 i-l T(ü TTOTatjuö toj Kax-j-doEt, ubi v. Poppo -Stahl. Vgl. 7, 82.)
1) Daher verschmäht, nach Ausweis der Inschriften, die amtliche Aus-
drucksweise den Artikel wie beim Personennamen selbst, so beim Vaternamen
(ausser beim Zusammentreffen zweier zusammengehöriger Genetive, wo die Deut-
lichkeit ihn erfordert!, und beim attischen Demotikon: KaXXta; 'Imtovfxou, 'Aptoxo-
ady-rj ' AptaToxXso'j; (aber 'ASjtoyoj toü 'AXxtßtdoo'j), IlEpixXf); XoXapysu;. Vgl.
Meisterhans a. a. 0. S. 184.
G02 Lehre von dem Pronomen. § 462.
Ebenso die Namen von Bergen und Vorgebirgen, wenn sie gleiches Geschlecht
oder wenigstens gleiche Flexion mit der Apposition haben (was wohl überall auf
adjektivischen Ursprung zurückzuführen ist). Hdt. 5, 16 tö Ehi-f yatov opo;. 6, 105
to IIapj}£viov opo?. 7, 129 tö Ilr(Xiov opo;. Th. 2, 96 xoü Exop-ßpo-j opou;, ibid.
ivzbt toü AZao'j opou;. 2, 19 tö AtyccXsiuv opo;. 4, 42 6 SoXuyeioc Xö^oc. X. Hell.
1. 6, 26 ir.i TT) MaXia axpqt. Dagegen bei verschiedenem Geschlechte : Hdt. 8, 116
e; to opo; tt]v 'Poootitjv. Th. 3, 85 £; tö opo; ttjv ' IsnüvTjv. 4, 70 üiro Tiij o pst ttj
repavefa. 1, 46 tj cr/.pa tö Xstjiipiov. Seltener mit Voranstellung des Namens:
Hdt. 1, 43 ii tov "OXujjltcov tö opo;. Th. 8, 108 Sri tt",; "Iotj; to5 opou;. 3, 116
ir.i tt, Aitvtj tiü opet. 1, 47 ir.l ttj Aeuxf{j.p.Tj tw dxpwTrjpitu. Vereinzelt 4, 96 rcpö;
rictpvTjöa tö opo;. — Bei Orts- und Inselnamen mit Apposition finden sich
folgende Stellungen des Artikels: a) adjektivisch: X. An. 7. 8, 21 ütcö tö Ilap-
tteviov noXiapia. Th. 4, 43 E7it ttjv ^oXüyeiccv x(u,ut)v. Hdt. 4, 169 tj nXccTEa vfjao;.
8, 95 i; T-f,v TuTTaXetav vTJtrov. Th. 8, 42 £; tt;v 'jE'j-Xoüsaav vvjaov [4, 130 tt,v
Mevgtjv r:6Xtv streicht man jetzt Mevotjv]. L) Th. 3, 100 i% 'HpixXeia; ttj; £v
Tpayjvt ttoXeu);. 3, 103 £-' "IvTjaaav tö ZtxeXtxov 7r6Xtapt.a. 1, 116 ~pö; Tpayf« ttj
vTjO(p. 1, 109 £; npoacuirtTtoa ttjv vfjaov. Vgl. 4, 13. 67. 2, 93 £x Niacda; tgü
vE(up{ou ct'jTcüv. c) Th. 4, 54 ttjv Sxdvöeiav to ir.i tiü Xifiivt jt6Xto{ia, das oben er-
wähnte Sk. 2, 94 £x to5 Boooöpo'j toü cppoupiou. 4, 113 I; tt(v AtjxuSov to cppou-
oiov. 4, 66 £zi ttjv Nfoaictv xöv Xt[AEva «ötüJv. 2, 93 toü rUipcuii; toü Xtasvo; Ttüv
'AÖTjvcdcov. d) Th. 7, 3 tö cppo6ptov tö AccßSaXov, das oben (6, 97) genannte
Fort L. 1, 100 tö ycopiov cd 'Ewk öoot (Cobet u. Stahl streichen cd 'E. 6oo().
X. An. 1. 2, 26 ttjv r:6Xtv toü; Tocpaou; (toü; T. ist verdächtig). Hdt. 8, 76 £;
ttjv vtjciScc ttjv •EdttgcXeiciv. Th. 4, 46 e; ttjv vtjoov rrjv IlTuyJav. e) Vereinzelt
Hdt. 1, 64 ttjv vrjaov AtjXov.
Anmerk. 2. Tritt zu einem ausdrücklich gesetzten oder zu ergänzenden
Personalpronomen eine Apposition, so erhält sie meist den Artikel (in dem-
selben Sinne, wie sie ihn in veränderter Fügung an sich haben würde). Th. 4, 85
f.tAeiS ol Aaxe8aiji.6viot. 6, 80 Xsyo|j.Ev oi Supaxootoi, X. An. 3. 2, 5 Tjpta; toü;
K'jpoj cptXo'j;. 2, 5, 25 et ßo6Xsa8e [i.ot ot te aTpctTTjYoi xal ci Xoyayoi iXtteiv. Th.
1, 44 acpJat toi; ActxEoataoviotc, ubi v. Classen. Eur. Or. 1626$oi36; <j' ö Atjtoü;
-cd; oo e^y'j; *"v **Xcü. Dagegen Hec. 503 TaX96,3io; tj'xuj Aava'iSwv ü-tjpettj;.
Th. 6, 34 SixsXiüJTat ei ilsXotpiEv lüpiTrav-E; drcavTfjaat 'A&Tjvcdoi;. — Eur. Or. 293
ifti> 5' ö tXtjUwv u. so oft. S. El. 450 xctpioü TaXcdvTj;. Eur. Or. 185 tiü rrpöcrxEt-
aai öouXa tXc<;j.u>v; aber 190 ttü ö' b. TXc<p.iov . . BouXeuoü) YpaD;. X. Gy. 4. 6, 5
xctTü) ö T<xXa; vexpöv ävxi vuucpi'ou ixo1atcaij.Tiv.
b) Ebenso kann der Artikel fehlen bei denjenigen Gattungs-
namen, welche zugleich als Eigennamen oder an der Stelle der-
selben gebraucht werden, als: rjXto;, oeXrjvrj, öocXactjor, oupavo;, ypovo;,
acrrpa, ytj, die Erde, copat, die Jahreszeiten, xspa'jvö;, avEjxot u. ähnl.,
die Namen der Winde und Gestirne, ferner Lokalnamen wie
7.3tu von Athen, -6Xt; von einer bestimmten Stadt, die aus dem Zu-
sammenhange bekannt ist, insbes. auch v. d. Burg Athens, dtxpö-oXi;,
orfopa, ßouXsuTrjptov, TtpuTavEibv, vetüpiov, vrjao; v. e. bestimmten Insel,
Tstyo; v. d. Stadtmauer, s. Schoemann ad Isae. 5, 22, jtsoiov v. e.
bestimmten Ebene Attikas, doch alle diese Lokalnamen vorwiegend mit
Präpositionen, vgl. unten f), oder in formelhaften Wendungen. Endlich
ßaitXeü; von einem bestimmten Könige, in der Regel vom Perserkönige.
§ 462. Weg-lassung des Artikels. 603
X. Au. 7. 3, 34 tjv tjXio; eitt oujjAat;. 1. 10, 15 TjXio; eoÖexo, S.
Kühners Bmrk. PI. Tim. 38, c iva YevvTjÖT) ypovo;, tjXio; xai as-
Xt^vt) xai tcevxs aXXa aaxpa. Crat. 397, d cpai'vovxat [xoi ot ?:pcoxot twv
av&ptü-tüv xouxou; fiovo'j; xoij; Oeou; rjetaftai, tj X t o v xai aeXrjvrjV y.o[
■yrjv xai ajxpa xai oupavov. Symp. 172, a sx&Yyavov -piur(v ei; aaT'j
(Athenas) oi'xo&sv dvicLv (PaXYjpoikv. (Aber Civ. 327, a 6.-7^.^ rpo; xo
gcjtu.) PI. Menex. 243, e Eu;aa&ai fjurjo'eva ttoXiv eauxoü voarriaai. Tb.
8, 67 iepov rioaeioulvo; e';cd tioXecd;. Dem. 23, 57 sav eXöwv et; rroXiv
oiXT] ~oü. Lys. 13, 80 Inep-^av sx fleipatu); xyjv -ofA-r(v st; t:6Xiv (= dxpö-
-oXtv). Ar. eq. 1093 eooxei tj ftso; auxr] ex -öXeco; eXOetv. X. Hell.
6. 4, 20 Y] ßouXyj sxu-f/avev sv axpozoXei xaör)pivr(. Dem. 9, 41 fpotfi.-
uaxa a xeivoi xaxedsvt' et; ax^Xrjv ^aAxrjv 7pd'.pavxe; efc dxporroXtv. PI.
Ap. 17, c ev d-fopd £7x1 xaiv xpaTie^ojv. Ar. Th. 457 eli «-/opav aitetjAi.
Lys. 13, 23 xatlp^ovxat et; xov üeipaia xai TrepixuyovxE; aüx« ev dyopa
e^yjxo'jv a-yeiv. PI. Ap. 36, d ev Tupuxavsicp sixeiaöat. Phaedr.
227, a 7iopEuo[xai -po; -EpiVaxov s|oj xEi'you; (Stadtmauer). Th. 4, 133
Orjßafoi Öeotuscuv xetyo; icepieiXov (formelhaft, vgl. 1, 101 xeTyo; te
xaöeXovxe; xai vau; icapaoovxe;. 1, 117. 3, 3. 3, 50). PL Gorg. 523, b
ei? [xaxdpcuv vYjdouc druovxa. Dem. 8, 74 07jßatou; eyovxe; ev v7|a(p
(Euböa, aus dem Vorhergehenden zu verstehen) xi ^pTJueo&e xai ti oeT
Tioieiv; ubi v. Bremi. X. An. 5. 7, 7 E-t'srasÖE, oxt ßopsa; piv e;cd
xoij Flovxou st; xr]v EXXaoa 'f£p£t; voxo; Se eiaw et; <I>djtv. 1. 4, 10 irdvxa,
oaa topat cpüoojt. Comm. 4. 3, 14 xspauvo; xs . . xai dvsjxot. Hdt.
8, 118 vuv xi; oiao£;axu) ujaecdv ßaatXso; xr;öo[AEvo;. Th. 8, 37 purjoe
iAapEtov ßajtXea pir^os cov ßaatXsu; aPXet* -^n> 1* 1? ^ »pov a( Itovtxai
ttoXei; Ttfjoacpspvou; xo dpyatov ex ßasiXeo)? oEOOfxEvat. 1. 2, 8 ptE-jdXo'j
ßaatXicü;, wie 4, 11. 7, 2. 2. 4, 3 ßastXla (xs-j-av (öfter mit Art. 6 pi-fa;
ß., z. B. Lys. 2, 56, ß. o ui-^ac, z. B. Hdt. 1, 188, Lys. 19, 25; ebenso
ö IlEpawv ß. X. Hell. 3. 4, 25. 7. 1, 33. 6. 1, 12. Aeschin. 3, 132
u. s., 6 x-rj? 'AaltK ßaatXso; X. Hell. 3. 5, 13. Lys. 2, 21).
Anmerk. 3. Wie bei Eigennamen, so steht auch bei der Bezeichnung des
Perserkönigs der Artikel dann, wenn anaphorisch auf eine vorhergehende Er-
wähnung Bezug genommen oder nachdrücklich auf eine bestimmte Persönlichkeit
hingewiesen wird, z. B. Hdt. 7, 147 eaßXETrovxE; £; xöv ßojtXeo, zurückweisend auf
ö Eep-jr,;. X. Hell. 7. 1, 37 axoüovxo; xoü ßaaiXeto;, mit Bezug auf 36 ^piij-tu;j.£vo;
•jt:6 ßaciXeiüc. An. 2. 4, 4 är:aYY£lXai cü; TiLLEt? xoaofos ovxe? £vtxcö<j.Ev tov ßaatXsoc
ent xai; ftupai? aütov, jenen mächtigen Perserkönig. Dem. 19, 137 frcoCTjasv av
xaüxo xiü ßaotXet, jener Perserkönig (Artaxerxes Mnemon). Andere Beispiele für
6 ßaoiXs'j; (zum Teil mit Unrecht verdächtigt) sind: Hdt. 3, 84 tiö ßaaiXet. Th.
8, 37 -po; ßaatXfa Aapctov xod xoi; Tratoa; xoü ßaotXeu);. 47 tuJ Ttaoa^lpvet xai
xiü ßaatXet. X. An. 2. 5, 38. Oec. 4, 15. Hell. 7. 1, 38 e^vet xi xoü ßaciXetu;.
Isoer. 4, 145 p.£xa xoü ßaatXeiu;. 147 6 ß. änop^aa;. 12, 162. — In Beispielen wie
X. B. L. 13, 1 eVi ccpoupä; xp£cpei t] jroXt; ßaoiXsa, 15, 1 86siv ßaoiXea irpö xf,;
TToXcto; u. oft, wo von den spartanischen Königen die Bede ist, entbehrt ßaotXa'J;
ß04 Lehre von dem Pronomen. § 462.
des Artikels deshalb, weil es als abstrakter Gattungsname (vgl. d) das Amt des
Königs im allgemeinen, nicht ein einzelnes Individuum bezeichnet.
c) Üblich ist die Weglassung des Artikels in manchen formel-
haften Wendungen, die der Gesetzes- oder der technischen Sprache
angehören, wie: ys^pa? irpoiu^eo&ai, um Pardon bitten Th. 3, 58 ixov-
xa« ts sXdßETE xai yetpac rcpo'uyofAEvou;, o Se vojxo; Tot? EXXtjsi |xt) xxel'veiv
toÜtou;. Vgl. 3, 665 0£;tav (osciac) otoovai, Xa|xßdvEtv, cpspetv, -EjJL-stv
X. An. 1. 6, 6 OE?iav eAaßov xal lowxa. 2. 3, 28 os;ia; EÖoaav. 2. 4, 1
ös£ta; Trapa ßaatXscoc £<pspov jjlyj jxvTjatxaxTjaEtv. Ag. 3, 4 ßaaiXei ouy u-rj-
xouae 6s£iav jTEfiTrovxi. Th. 6, 57 öectov jxev xspa; Apystoi elyov xai
MavTtv^c, 'A9r(vatoi ok to jaIsov. 1, 48 euwvujxov ok xspa; 01 Kopiv&iot
elyov. 2, 81 [Aiaov (xev syovxs? -pojTjaav Xdovsc, ex oscta; 6 auxaiv
Asuxdoiot, ev dpiaxepa oe Kvv][xo?. (So namentlich mit Präpositionen,
s. unter f.) Th. 3, 109 Tiposcpspsi Xoyov ~spi vexpwv dvaipEsstu;' oi oe
vexpou? drloosav. Vgl. 4, 14. 7, 5. 8, 106. 5, 10 extr. vexpoo? te
iaxtiXeuse xai xportatov lotrjue. 1, 101 xstyoc te xaOsXövxe? xai vau;
•rapaoovXEC, S. b). 1, 107 sATuaavxE; 0-Jjp.ov (= oYjjxoxpaxi'av) y.axaitauasiv.
6, 28 sVt 6tj[jlou xaTaXussi (neben xbv c^jjlov xaTaAusiv, -f] tou oyjjjlou xaTaAu-u).
d) Der Artikel fehlt zuweilen bei verwandtschaftlichen und
ähnlichen Benennungen, bei denen die Beziehung von selbst klar ist,
als: -naxrjp, |J.vynrjp, rcdinro?, uiö?, dÖsX'po;, -pvei;, iuai8s;, dvrjp, Ehemann,
7'jvrj, Ehefrau, u. a. (doch nicht, wenn von einzelnen bestimmten Indi-
viduen die Rede ist). Andoc. 1, 48 tjxov oe tw jxev jxyjttjp, tw 6s
doeXcpr), tw 8s yuvy) xai TcaiSe?. PL civ. 574, a auTÖ? d£iü>JEt vswTepo;
üiv Ttaxpo? xe xai |X7]Tpo; ~Xsov eysiv. leg. 881, d £dv oe tu ocpXv] StXTjv
alxi'a? ','oveiov, seiner Eltern. 930, e fovscov d|j.sXsTv o>jte Oeo; oute
otvöpwTio? £üp.ßouX6? ttote ysvoix' av oucsis ouoevü Ale. 1, 126, e 6p.6voiav,
-/■vTisp Ttaxrjp xe oiov (seinen Sohn) cptAüiv 6|xovosr xai [xifjxiqp xai dosXcpö;
doeXcpto (seinem Bruder) xai -/uvfj dvopi (ihrem Manne). Ahnlich bei
-axpt';. Th. 6, 68 xcspl 7iaTpi'8o« Icrxai 6 d-ytav. Vgl. 69. PL Menex. 237, b.
(Dagegen im konkreten Einzelfalle z. B. Andoc. 1, 50 -pcuxov jxev aeauxöv
acoaov, etxa oe tov raTEpa, stra oe t6v XY]0EaTr)v, o? eyet aou ttjv dtösXcp^v.)
— Ebenso bei Beamtennamen (mit derselben Beschränkung). PI. leg.
766, b ai Ttasai dpyai tiXyjv ßooXYJ« (Abstr. pro concr.) xai TipuTavecov
<pEpovT(üv <j>T)<pav. X. An. 7. 6, 7 6apeixöv sxaaTo; oiset tou [xtjvo; ufjullv, X oy ay o;
oe to oitzXouv, 5TpaxTj7o? 6i to TETpaüXoüv. (Dagegen z. B. 2. 3, 28
Ss£id; soosav toi; tcov ' EAXtjviov aTpaTYffOu xai Xoya-coT;.) So auch ßaatXsü;
von nichtpersischen Königen, s. Anm. 3 a. E.
e) Der Artikel kann wegbleiben, wenn zwei oder mehrere bei-
geordnete Substantive zu einer Gesamtheit verbunden werden, wie
im Deutschen: Weib und Kind, Ross und Reiter u. dgl., wie überhaupt
in Aufzählungen. Th. 2, 72 nöXtv xai otat'a; Yjpuv -apdöoTe (Stadt und
§ 462. Weglassung des Artikels. 605
Haus, Haus und Hof). Ib. TratÖEc acpJTv xai -/uvaixE?. X. An. 1. 4, 8
l^a) auxwv xai xsxva xai -('uvatxa?7 s. das. Kühners Bmrk. 4. 1, 8 IxXi-
Ttövxs? rd? otxia; iyovxe; xat -/uvatxa; xat ixaioa; Icpeu-yov litt xd opr], vgl.
7. 4, 5. 7. 8, 9. 3. 5, 7 oi fjiev aXXot Tiepl xd iTuxrjöeia rjaav, axpaxrffol
os xai Xo^a^ol auvr^av. PI. civ. 461, a sugovxai xai lepEiai xai icpei; xai
;'j(x-a<ja T) tioXi;. 574, b [xa^ofxlvtuv -(Ipovxöc xe xai 7paö;, obwohl vorher-
geht xoüc -(oviaii. Dem. 9, 69 yprj xai vauxYjV xat xußepviQXYjv xai rcavx'
avopa £;yj? upo&u[xo'j; elvai. Auch in Verbindung mit einem Adjektiv-
satze. X. Cy. 3. 3, 44 xai uirep 77};, Iv 7) Icpoxe, xai ol'xtuv, iv oi? ixpd-
cairjxe, xai uitsp ^uvatxwv xe xai xexvajv. Th. 5, 82 01 'Ap-yeiot Tiav07]|j.Ei, xai
auxol xai 7'jvaixes xai ofxsxai, ixsiyt^ov. — Bei Herodot, sonst selten,
auch in Gegensätzen. Hdt. 3, 29 opxrj piv oy] oteXsXuxo Afyj-xioiat,
01 oe tpee; iotxaieovxo. 5, 67 KXeiafrsvr]? yopou; fxiv xio Aiovuauo d-EÖcDXs,
xf,v Ös aXXrjv doatYjv MsXaviTnuo. 9, 88 'Axxa7?vo; [xsv IxStSpYJaxei ix xou
arceo;, iraToa; oi auxou riaujavir]? öwteXose xf; aixirjc. X. Cy. 2. 3, 18
sxüiyavov xai ötupäxcuv xai ylppcov, 01 8e xai fxTjpou xai xvTjfiToo?' orcou oi
ojxoae Yevotvxo, ettoiov twv jjl£v fiTjpoüc, xiuv 8e yetpa?, xcuv 8s xv^(j.a?, xcov
6e xai iTitxu7ix6vxa)v Itcoiov xoü; xpayTJXou? xai xd vu>xa.
f) Ungemein häufig ist die Weglassung des Artikels in der Ver-
bindung mit Präpositionen, weil alsdann der Ausdruck einen
adverbialen Charakter annimmt und die Gegenstände weniger be-
stimmt hervortreten. Th. 4, 11 Ix xe 77^; xat ex öaXdaaTj? yjixuvovxo (31
o r,v Ix xe ftaXdaaT); aTroxprjfxvov xat Ix xrj; 7^; Tjxiaxa eVi'jxayov). X. An.
I. 1, 7 6 Kupo? InoAiopxei MiXtqxov xai xaxd 7TJV xai xaxd ödXaxxav, wie im
Deutschen: zu Wasser und zu Lande. Vgl. Th. 4, 8. X. Hell. 6. 2,8.
Th. 2, 83 zapd 77JV ocpcuv xofit^o|j.EviDv (aber 2, 90 IttXei Tiapd xtjv 7tv).
X. An. 6. 2, 1 IttXeov Ttapd 7^v, s. das. Kühners Bmrk. 3, 10 Tiopsuo-
[Xevo; Tiapd ddXaxxav (aber 6. 2, 18 Tcapd xtjv 0.). 5. 3, 2 iirl ftaXdxxrr
Cy. 2. 4, 3 eVt [xexojzou öusvai (in Front), liie^Öai xaxd yü>pav (jeder an
seinem Platze), xax' oüpdv dxoXou&sTv. 7. 1, 21 xax' dxpov, am äussersten
Teile. 2. 3, 21 (xöv Xöyov) -apa7Stv eic jj.excot:ov. 6. 3, 21 eVt <päXa77o;
xa&tuxaaöai. X. An. 5. 2, 26 01 xaxd axojxa, in fronte collocati. R. L.
II, 10 7t7vexat 6 xax' oupdv Xoyoc Tiapd oöpu . . Trap' djniöa {sinistrorsam)
xaih'sxaxat. So die Kommandos eVi öopu, eV dartoa. Th. 2, 76 oid yet-
po; eyetv. 8, 50 I? yETpa; tevat. 4, 113 oiacpöei'povxai h yepalv auxwv.
3, 97 xtjv h tcoctiv (xw^v). X. An. 4. 8, 2 Elyov UTrep os;twv ycoptov otov
yaX£TTü)xaxov xai ic, dptaxEpdc aXXov iroxajxov. Hell. 2. 4, 33 dvsyu>pouv litt
Ttöoa. 4. 7, 66 1770; ttuXwv. An. 3. 4, 15 e£cd ßeXwv arrsytüpei. 7. 3, 16
Im dupat? ^aav (aber 2. 5, 31 rjsav i-l xai; öupat; xat; Tiaja^lpvou?).
Th. 4, 14 d-b ved>v iireCoixdyouv. 8, 68 xai iv oixajXTjptw xai Iv o^fxw.
1, 98 'Hiova xtjv im 2xpu}x6vi. 5, 82 AitJ; 01 iv A9a>.
()( iß Lehre von dem Pronomen. § 46*2.
g) Oft fehlt der Artikel bei Ausdrücken von Zeitbestimmungen,
doch meist nur in den abhängigen Kasus und in Verbindung mit Prä-
positionen (vgl. f.), seltener im Nom. als Subj., aber stets nach § 461,
S. 591 als Prädikat. Th. 4, 25 xai vü£ l-z^lvzto tw £0700. X. Cy. 4.
5, 14 licei 6s r,[A£pa üirlcpoiivs, vgl. An. 3. 2, 1. 4. 2, 7. 4. 3, 9 sto;
uTclwatvev. Ag. 1, 25 lap &7teepaivs (aber Hell. 5. 4, 58 Ü7ro<pat'vovxo; xoü"
rOO?). All. 3. 1, 33 OXE OS TaUTCX Y)V, (jyEOOV JJLEjat 7]3av vuxxe;. 4. 2, 4
xaöxa inoio'jv, pusypt gxüto; iyEVEXO. 4. 4, 1 dpLcpi. pis-ov vjjxspa; i-opsö-
9r,aav. 6. 5,32 — e p l f(Xtou 8uap.d;. 7. 3, 34 w% rjv tjXio; IttI ouspLai;.
2. 6, 7 xai Tjjxlpac xai voxxö;. 6, 3, 23 eu&Ü; d'.p' isirspa; to/ovxo
d-iövxs;. 4. 6, 12 jjl s ö' rjjxepav fxayöfjLsvo;. Th. 2; 52 <opa sxoo;,
aestate. X. Comm. 2. 1, 21 i-si ix rcaiScov eU Tißiqv <op[x5xo. PI. Civ.
519, a ix Ttaioö;. Prot. 325, c ix ~aiou)v ojxixpcov dp;d|A£voi.
Anmerk. 4. Die unter c) — g) genannten Beispiele haben das Gemein-
same, dass die Beziehung auf bestimmte Einzelwesen und konkrete Fälle zurück-
tritt. Wo dagegen diese Auffassung unzulässig ist, muss der Artikel stehen.
Daher schreibt man jetzt statt av&pa>Troc, dW(p, wenn bestimmte Personen damit
gemeint sind, dvöpionoc, dvr(p. So Antiph. 2, ß, 2 e\u.oi os £<iv «zv&pcuTco; ävaxpo-
7T£?j; xoü of/.ou iyevexo. PI- Phaedr. 268, c [tatvexat dvöptoro;. Bei Demosth. sehr
oft von Philipp. Antiph. 5, 66 eäv e^üpio ö'xcp xpozip dbavr,; £axiv dvirjp.
h) Ganz natürlich ist die Weglassung des Artikels, wenn die
Gattungsnamen eine abstrakte Bedeutung haben oder eine Thätig-
keit ausdrücken, auch hier am häufigsten in Verbindung mit Präpo-
sitionen. X. Comm. 1. 3, 6 Im Ssiitvov iXösiv, zu Tische (= zum
Essen) gehen. (Aber An. 4. 2, 4 tote d-^XÖov sVi xo osittvov, zu der
bestimmten Mahlzeit, in Beziehung auf § 1. Vgl. Bornem. ad X. conv.
1, 13, der aber unrichtig keinen Unterschied annimmt.) 'E<p' forcou =
reitend, z. B. tlvai. X. Cy. 1. 2, 9 oxav i;i'yj ßaaiXsü; im. örjpav (d. i.
venatum, ad venandum). (Aber 11 i;spyovxai int xyjv örjpav in Be-
ziehung auf das Vorhergehende, vgl. 1. 4, 5.) Comm. 1. 1, 9 röxspov
srruxdpisvov y)vtoyeTv IjzI ^süfo; Xaßsiv xpsixxov r( |A7] s:uaxd|i.Evov (ad ve-
hendum), s. das. Kühners Bmrk. 1. 4, 5 xd 6td cxöpiaxo; ■qSea, quae
edendo percipiuntur. 3. 9, 11 iTTEÖEixvoEv Iv xe vijl (= in navigando,
in wat'ß regenda) xöv |jiv i-ijxdfxsvov apyovxa, xov ös vauxXiqpov xai xoü;
dUou; xoü; iv x f, vr/i (in dem Schiffe) -ävxa; uEiftopiEvou; xco i;:i3xa|X£vu>,
xai iv -/Ecop^ta xoü; xsxtyjjjlsvou; d-ypoü;.
i) Die Abstrakta entbehren oft auch dann des Artikels, wenn
sie in einer bestimmten Beziehung auftreten oder eine konkrete Be-
deutung annehmen, so besonders die Namen der Künste und Wissen-
schaften, der Tugenden und Laster; ihnen schliesst sich auch
^uyrj an. PI. Phaedr. 245, d piovov xo otüxo xtvouv . . toi; aXXoi; . •
z/j-jfj xai dpyr, xir/jas^;* dpy?] 8s d-yEvrjXOv' i; dpyr); -fdp dvd^xr) ~5v xo
-jiYvöjxsvov YiyvEaOoit. X. Comm. 1. 2, 23 Tzdvxa £tuotfe Soxei xd xaXd xai
§ 462. Weglassung des Artikels. GOT
xä ayxby. dbxr(Tä elvai, ouy Tj/tsra ok o-cocpposü vr(. 3. 9, 5 ircei xd otxacz
xai xi aXXa xaXd xs xai dyaÖa zdvra dperr( TipaTTEToct, ovjXov etvat, ort xal
oixato aüvr, xal r( ccXXtj zasa dpETr, socpi'a iatf. Cy. 8.3, 25 fj.dXi3ra £y.s-
jxsXt]xsi autoj {-r.iy.r^- Oec. 6, 8 iooxijxa30t[j.ev dvopi. xotXco xs xdfaöol
ipYacaiav eivat xol ijttcrnf)jjnr)v xpaxt'o-xr(v Yea)P7'av> wo Darf, mit Unrecht
x^v hinzugefügt hat. PI. Symp. 186, e tj xs ouv üatpur,, uiarrEp Xs^a),
-aaa 81a xou ftsoü xoütou xußspvaxou, ojjoiÜtu); oe xai •yufi.vaaxtXT, xa;.
7 s tu p 71a' p.ou<jixT) os . . xaxd xaurd syei (fj taxpixirj in Beziehung auf
das Vorhergehende). Prot. 313, c SV ouv 6 oocpiatT)? xuyydvsi wv
Ejj.-opo; xi; r] xot-rjXo; xiov dYarftfituv dcp' u>v iu^T] Tpe^pexaiJ Ferner wenn
das Abstraktum einem Verbalbegriffe gleich zu achten ist. X.
Comm. 1. 2, 24 AXxtßtdSvjs oid xdXXoc u-ö zoXXüiiv fuvatxcüv [IrjpcDjxsvo;,
nicht : wegen seiner Schönheit, 6td xö xdXXos, sondern = oid xo xaXo;
eTvcc. 3. 3, 11 xaux« zdv-a o-.d Xo-you ijxd&oiAsv = animi sensu* oratione
expromendo. — Sehr häufig werden auch die Substantive: jj-e-ysöo?,
- X yj ö 0 ? , u 6 0 ? , EÜpo;, TrXdxo?, ß d ö 0 ; , 7 s v 0 ; , ovoji.cc, z p 6 cp a ct t v
u. ähnl. im Akk. ohne Artikel gesetzt, indem sie gleichsam als ad-
verbiale Ausdrücke aufgefasst werden. X. An. 1. 2, 23 roxafj.o; Ku8vo«
V0JX7. , £upo; oüo TrXs&pcuv. 4. 2, 2 01 jxsv iiropeuovTO t:XyJ{}o? du; oisyt-
Xiot. Comm. 1. 4, 8 tcXtJ8o<; d::sipa. (Aber 1. 1, 14 dirstpa xo -Xfjfto;.)
Cy. 2. 1, 25 TrX-rjöo; jjlev . . [J.E7SÖ0; os. (Aber Comm. 1. 3, 12 r)jxtio-
ßsXtata xo fj.rfsBo?.) Cy. 2. 4, 4 tt(v xd;iv ei; ocöosxa Tdrxstv ßdBo-.
(Aber An. 1. 7, 14 xdcppo; yjv opoxTT) ßaöst«, xo jjlsv supo; öpYutal irivxs,
xo os ßdöoi öpYuiat xpsu.) Th. 3, 111 01 Mavxtvtjc -pöcpaaiv im Xaya-
vtjtxov £;sXtc)ovrs?. 5, 80 6 oi dY<uvd xiva npooa jiv YüfJLVlX0v zoitjaot?.
k) Wenn ein mit einem attributiven Genetive verbundenes
Substantiv einen Gesamt begriff darstellt, so wird der Artikel
gemeiniglich bei dem regierenden Substantive weggelassen, dem Gene-
tive aber hinzugefügt.1) S. OR. 1530 xlptxa xou ßiou, Lebensziel.
OC. 725 xspp.a xtjs acoxrjpt'a;. Ph. 900 Suayspeia xou voo^[j.7to?, Krank-
heitsbeschwerde. Th. 4, 12 xtov ycoptcov yotXE-ötTjXi. 8, 33 im fftuXTrjpia
xwv dvöptoTrcov. X. Comm. 1. 5, 2 im tsXsut^ tou ßtou, Lebensende.
Vgl. An. 1. 1, 1. Ap. 30. Cy. 5. 1, 13. 7. 2, 20 iv dxfxf, xou ßtou,
Lebensblüte. R. L. 2, 1 xwv mu'ocov -082;, Knabenfüsse. Comm. 3.
6, 10 m?pi cpuXaxrj«; 77^; yu>pa?. PI. leg. 770, a iv ouo-jxcu; xou ßtoy.
Seltener steht auch bei dem regierenden Substantive der Artikel. X.
An. 1. 9, 30 iv X7j xeXeux7] xou ßi'oy. R. L. 10, 1 im xco xspfj-an xou
ßtou. PI. Phaed. 65, a xrj; xou acI)|j.aTo; xoivoavia«. Alsdann werden beide
Begriffe selbständig und bestimmt aufgefasst, wie in anderen Beispielen,
z. B. PI. Gorg. 474, e xo xwv [X3&-r][xdT(ov xdXXo;. Ist der Genetiv
i) Vgl. Kühner ad Xen. Comm. 1. i, 12.
008 Lehre von dem Pronomen. § 462.
ein Eigenname, so wird der Artikel weggelassen, jedoch kann er zu
dem regierenden Substantive hinzugefügt werden. Hdt. 3, 26 xaxd
EXXtjvcdv •yXüjiaav, aber 2, 30 u. 4 , 52 xaxd xyjv 'EM^ytuv -fXcuasav. Th.
2, 2 [XETa Eüßoia; aXwsiv, aber 3, 51 |i.exd xy]v Aeaßou aXwaiv. Werden
aber beide Begriffe allgemein aufgefasst, so entbehren beide des Artikels.
PI. Menex. 246, e ouxe acDjxaxo; xdXXo; xai laybc, SetXw xai xaxol ;uvoi-
xouvxa TipEirovra cpaivExai. Th. 1, 1 oid ^povou rcXrjfto;. 1, 69 ir, Kzpä-
tcüv 7^?. 1, 103 irepi 7tj; optov. Ein Gleiches gilt auch von anderen
Verbindungen, in welchen zwei Substantive in einem näheren Verhält-
nisse zu einander stehen. PI. civ. 354, a ougehox' apa XuaixeXeoxepov
aötxi'a oixatosuvT]?, aber b XuaiTeXeoxepov fj äStxi'a rrj; otxaiocJuvTrj;, dort
werden beide Begriffe als rein abstrakte, hier in Beziehung auf das
Vorhergehende als schon erwähnte aufgefasst.
1) Ein substantivisch gebrauchtes Adjektiv und Partizip
(vgl. § 461, 4) entbehrt des Artikels, wenn der Begriff ganz allgemein
bezeichnet werden soll; im Plurale auch dann, wenn nur ein Teil des
Ganzen ausgedrückt werden soll, wie dies auch bei den wirklichen
Substantiven der Fall ist. a) Adjektiv. PI. Menex. 246, e oüxe aü-
ixaxo; xdXXo; xai layitz SetXw xai xaxiu £uvoixouvxa 7rp£7Tovxa cpaivExai. Civ.
610, d diraAXafT) -(äp av eu) xaxwv, von den Übeln. Th. 2, 81 [xeaov
i'yovTe; Tipoar^av Xdovs;, die Mitte. 4, 31 [xeuov xat 6[j.aA cöxaxo v . .
elve. X. An. 1. 8, 8 tjotj tjv jxiaov y][xlpa?, vgl. 23. Th. 1, 8 6~sp
-Ä-jxtao Kaps; £cpdvr(aav (über die Hälfte), ubi v. Popp o- Stahl, vgl.
8, 68. X. Cy. 3. 3, 47. An. 6. 2, 10 u. Kühners Bmrk. Hell. 4.
3, 15 7j[ju<ju (J-opac xy^; e; 'Op^ofxevou. Ar. Lys. 546 aXc, sv. cpüji;, Ivi
ydpu, evt 8s Opauo;, Ivi 6s ao^ov. Bei Piaton begegnet öfters das Neu-
trum des Sing, ohne Artikel von abstrakten Begriffen. Symp. 186, d
saxi ol iyßia-cv. xd evavxtwraxa, 'Lu/pov 9ep(xu), mxpov -(Xu xsl, ;T]p6v
u-ypio, irdvxa xd xoiauxa. Hipp. 1, 293, e axörrei, ei aot SoxeT xaXov elvat,
oü xai vuv oy) sueXaßüjjieila ev xvj diroxpiasi (ubi v. Stallb.), ob das
Schöne dir das zu sein scheine, das wir eben jetzt berührten.
Aber ohne Artikel muss es nach § 461, S. 591 stehen, wenn es Prä-
dikat ist. Phil. 11, b (NXrjßo; dyadöv slvai «fYjai xo ^at'petv. Civ. 505, c
ol xr;v T^ovriv d^adov opt^o^evot. — b) Von dem Parti zip e wird am
häufigsten der Plural so gebraucht. Homer verbindet zwar auch schon
das substantivierte Partizip mit dem Artikel (s. § 457, 6), dass er ihn
aber auch weglässt, bedarf nach § 457, 5 kaum der Erwähnung1).
K, 47 ou -yap ticu t'6ö[j.r)v ouöl xXüov aüovjaavxo; (einen, der da sagte) |
avop Iva xoaadoe . . fj.YjXijaai}ai. e, 400 xöjuov änr^ , ojaov x£ fE-youvE
ßoYjjja;. Hs. op. 12 x^v jxev xev iiraiv^tjete vo^aa;, ein Verständiger.
1) Vgl. Matthiä II. § 271, Anm. Kühner ad Xen. Comm. 1. 3, 8. ad An.
1. 1, 7.
§ 462. Weglassung des Artikels. 609
S. Ant. 687 yevoixo pivxav ydxlpio xaXuj? £y.ov> es dürfte jedoch auch
einem andern ein sich schön Verhaltendes (ein guter Gedanke) zu teil
werden. OR. 517 et; ßXdtßYjv cpspov. El. 697 orav 6s xi? ÖeöJv | ßXairTTj,
ouvaix' av ouo' av isyücuv cpo-yeiVj ein Starker. Eur. Ph. 270 a-avxa -(dp
xoXfxw-n Seiva cpatvexai „rem difficilem aggredientibus". X. Cy. 6. 2, 1
t^XBov ixapd xou 'Ivoou yprjpiaxa a'(ov:e;. Hell. 5. 1, 19 d-ppövcu; etcXei
owosxa Tpnrjpei? lytov sVt TtoXXd? vau; xexx7]|j.evous. Comm. 1. 3, 11 icp'
ol? ouo av [xai v6 jjle vo ; «touSaastev. 1. 4, 14 oute -/dp ßoo? av lywv
ccu[i.a , dvöpwTroü 6s 7vü)(j.yjv ISüvat' av ixpaxxetv a sßouXexo. Oec. 8, 10
f, yo>pa autfj to [xtj ov rodlest, xai OEOfXEvov öepa-Eta; sssxdaEi y] o-jn;
[wo Hirschig t6 8e6|x. schreibt]. An. 2. 3, 23 doixoovta 7rsip«jöu.£9a
äjxuvaaöat. 6. 4, 3 6 KdXüTj; Xi|xr,v ev piatp XEixai £y.ax£pu>9sv ttXecJvxcuv
s; HpaxXei'a; xai Bu£avxtoo. PI. Lys. 213, C oxav r\ |X7) fiicouv tt? cptXr;
7) xai cpiXouv [xi^fj. Civ. 595, C TtoXXd xoi o;uxspov ßXErövxtov dfxßXuxEpov
opwlvxs? zpo-Epoi Etoov. Soph. 238, a fjLY) ovxi oe xt xwv ovxcov dpa
-po<j"jfi'7ve(j8at cprjjofxEv ouvaxov etvai; einem Nichtseienden, b jjltj ovxa snEtodv
Xs-yeofAsv, Nichtseiendes; die ganze Stelle ist zu vergleichen, wo ja-?) ov,
[xt) ovxa, als Unbestimmtes, dem x6 jx-rj ov, xd jxyj ovxa, als Bestimmtes,
den ganzen Begriff des Nichtseienden und der nichtseienden Dinge Um-
fassendes, entgegengestellt wird. Leg. 795, b oia<pspet rcajjutoXu [laftüv \lt\
fjLadovxo? xai ö ifuixvaoa|xevo« xou jat; -/'SYU'xvaafj.Evou, wo die Weglassung
des Artikels um so auffallender ist, da er unmittelbar darauf gesetzt
ist. Ahnlich X. Cy. 7. 5, 73 vojjlo? saxiv, oxav -oXejxoovTtDv txoXi? dA«,
xwv eXovxcuv sivat xai xd awu-axa xajiv iv ttj ixoXet xai xd ypr(fxaxa. Ganz
gewöhnlich bei -sja-siv. X. Cy. 3. 1, 2 xarauxei^opiivouc ercepTte. Vgl.
An. 1. 3, 14.
m) Nur selten schliessen sich adjektivisch gebrauchte Ad-
verbien (§ 461, 6) oder Präpositionen mit ihrem Kasus an Sub-
stantive ohne Artikel an. a) Hs. th. 486 OupaviS-g \xi-f avaxxi (ubi v.
Goettl.), das aber weniger hart ist, da in avaxxi der Verbalbegriff von
dvd j3eiv noch deutlich hervortritt, vgl. Verg. A. 1, 21 populus lote rex
= late regnans; härter ist Eur. Hec. 891 xaXst a dvacaa 6f, no: 'IXi'ou
st. av. r, -ox' 'IX. Theoer. 9, 43 out' lap Ica-iva? -'XuxEpcoxEpov (ubi v.
Kiessling et W7uestemann) = ver siibitum. Dem. 19, 141 xwv
£y»Hp<uv Ou)xeo)v dporjV oXsdpo«, gänzliches Verderben. 18, 62 ev xoiaüxr)
xaxaaxdjEi xai Ixi dfvoi'a. PI. civ. 564, a tj ayav eXeudspta lotxsv oux ei;
aXXo xt t] st; d-/av BouXsiav ijLExaßdXXstv, die allzu grosse Freiheit scheint
in eine allzu grosse Knechtschaft umzuschlagen. S. Schneider ad h. 1.
Leg. 639, b ouoajxw? dvopwv dpyovxa, dXXd xivcuv aepöopa -/uvaixtov, ubi v.
Stallb. Th. 7, 81 xoiaüxai; -poajBoXat; xai ou cjusxaoov (= axaoi'at?)
u.äyat; ol Supaxöaioi sypiovro. 1, 122 xr,v rpaav t'axu> oux aXXo xi cpspouaav r(
avxtxpu? BouXsiav, direkte Knechtschaft (vgl. 8, 64 h.\ xr^v avrixpu; IXeu-
Kühners ausführt. Griech. Grammatik. II. T. 1. Abt. 39
610 Lehre von dem Pronomen. § 463.
Jlspiav). 6, 66 Ipujjta Xi'doi; Xo7aOY)V xal £6Xot; cid xayea>v u>p{}(oaav. Vgl. 4, 31.
7, 44 i|xrcetpia [AaXXov (= jj.dXXov s^-sipoi ovxe;) xrj; yd>pa; 6iEcpü-p(avov.
7, 86 xoiaüxr, r( oti if-föxa-a touxcdv atxt'qc ixsövYjxsi. Selbst b. oo Eur.
Hipp. 196 (Anap.) öi' djreipoaov^v aXXoo ßioxoo j xoux dT:ö5et£iv tcuv uro
•yaiac. Ba. 1288 iv oü xatpej) (zur Unzeit) Ttdpei. Vgl. Plaut. Pers.
385 non tu w?mc hominum mores vides. Ter. Andr. 175 heri
semper lenitas. C. Verr. 2, 192 magis vir. Tusc. 2. 22, 53 C. Marius,
rusticanus vir, sed plane vir u. dgl., s. Kühners L. Gr. II, 1 § 58 b)
S. 165. (Zweifelhaft sind solche Beispiele, in welchen das Adverb zu etvai
oder zu einem anderen Verb gezogen werden kann, als: jxdXa yetu.d>vo; övxoc,
jj.dX' eÖTjjxepiac ougyjs, s. § 353, 4. X. Hell. 6. 2, 39 Xaßpiav fidXa axpa-
T/j^bv vo(ii^6[xevov. 2. 4, 2 u.dx' eu^fispta; ouoyjs. Cy. 4. 2, 5 jxdXa cjofi-
<popav xooxo YjYOUjAsöa. X. An. 7. 4, 3 yjv 6s yiwv tcoXXy] xai ipoyoi; ouxeu;.
Th. 2, 47 cpdopa o'jtju; dv&pcuTicuv. Aach die Beispiele, in denen aXXiu?
in dem Sinne von bloss, nihil n/'si zu einem Substantiv tritt, sind
von anderer Art. Th. 8, 78 äXXo>; ovojxa xai oux IpYov. PI. Theaet.
176, d ou Xrjpoi eist, 77J; aXXcu; ayörj, vgl. u, 379 dXX' auxco; ayßoz dpoöpr,;.
Dem. 19, 24. Ar. N. 1203. Eur. Hec. 626. Hei. 755. 1421.) — ß)
Pind. P. 1, 77 iv 2~dpxa 6' iplu» rp6 Ktdaiptovo; u.dyav = xrjv upö K. jj..
S. OR. 55 (f/)?) £uv dvopdatv xdXXtov yj xevrj; xpaxeiv. El. 61 ouosv pYjua
(7 0v ZEpSct xaxöv = xspSaXeov. 1283 opy^cv avauSov oüöi aüv ßoa.
OC. 586 Iv ßpayei (= ßpayetav) ydpiv. Th. 6, 90 ix -yy)« icpop|xau,
Angriffe von der Landseite. 1, 6 p.expta ijßrjxi xai I? xov vuv xpo~ov.
Vgl. Ov. Met. 1, 26 ignea convexi vis et sine pondere caeli.
§ i-G-3. Von der Stellung des Artikels.
1. Der Artikel wird sehr häufig durch dazwischentretende
Wörtchen von seinem Substantive getrennt, wie jj.Iv, |xev 7 dp, joiv ouv,
61, 6' oüv, ysj 6s ys (aber 6e xai seit.), xl, xl "(dp, xot, xot'vuv, ^dp, 6r(,
dpa; selten durch au, ;xlv oov 6r;; öfter durch olfxai; durch xl? oft bei
Hdt., zuweilen auch bei den Späteren, bei den Attikern aber nur,
wenn auf den Artikel ein Attributiv folgt, also zwischen dem Attri-
butive und dem Substantive ; durch aöxö; autoo (poet. s. § 455, A.); oft
finden sehr starke Sperrungen statt, um alle zwischen dem Artikel
und dem dazugehörigen Substantive stehende Wörter gleichsam als
ein grosses Substantivganze darzustellen. Vgl. § 461, 7. X. An. 1.
2, 1 xyjv jxlv -pö'faaiy. 1. 1, 2 6 jxlv ouv rcpejßoxepos. 3 yj 61 (xifjxYjp.
2, 12 xt) 6 ouv axpaxtöc. 18 r( xs Ki'XiJua. 1. 1, 5 xal xaiv Trap laoxw
6s ßapßdpcüv. 8 xyjV [xlv irpo; laoxov iitißouXYjv. 9 xot; ujrep EXXyjs-
-ovxov ofaooat. 2, 18 xov ix tuv 'EXXyjvcdv ei; xoo; ßapßdpo'j; cpößov. 5.
8, 24 xou; jxlv 7a p xüva; U. s. w. Th. 1, 36 xyJ; xs 72p 'IxaXi'a? xai
§ 463. Stellung des Artikels. 611
SixeXia?. (Wenn eine Präposition vor dem Artikel steht, so sagen
die Prosaiker entweder: irpo; ol töv dvopa oder upo? töv dvopa 8e3 nicht
aber rpö; tov os avopa. PI. Phaed. 59, a ä.r.6 te ttJ; tjoovt^. 75, a ex
7£ twv ateörjcjEwv. X. Hipparch. 1, 19 Tiept te tyj; tioXsw?. Anders die
Dichter, wie Eur. M. 475 U twv os irpwTwv.) PL Symp. 189, d f, -/dp
-dtXat rjii.tuv <pöau, vgl. leg. 813, b. 219, a rj toi tt^; oiavoi'a; o^t;.
Phaed. 75, b rrpö tou apa ap;aa9ai. Civ. 413; b too; toi'vuv ßia:;9svTa;.
Th. 6, 22 tov oe xai auTofrsv uitov. PI. Phil. 25, d ttjv au too Trepaxo;
yewav. Phaed. 112, e xd jxiv oüv oyj dXXa. Gorg. 483, d f, 6s -'s olp-ai
cfjcju, ubi v. Hdrf. et Stallb. Dem. 54, 38 oi -jap oI;j.ai ßsXTtGToi.
Hdt. 1, 84 twv Ttva Auocuv, ubi v. Baehr. 85 twv ti? IlEpalwv. Vgl.
109. 124 u.s. Th. 5, 82 twv h UeXoko^t^m tive« -öXewv. Vgl. 1,45.
X. An. 2. 5, 32 tcuv ßapßcipwv Ttvs; t7T-!u)v. 5. 7, 19 twv 6' a^ocpo^ovTajv
Ttvä? 'EXXrjvwv. Vgl. Cy. 5. 4, 1. 7. 2, 3. PI. Gorg. 451, a toütwv
ti; tü>; Tsyvcuv. b twv 6ia Xö-you ti; to xupo; s'yo'j-wv. In der Dichter-
sprache ist die Trennung des Artikels von seinem Substantive oft
Sehr frei, wie S. Ai. 311 xai tov p.sv yj<jto 7:XsT3tov a<p9ofyo; ypövov.
Durch das Streben der griechischen Sprache, die zu einem mit dem
Artikel versehenen Substantive gehörigen Wörter zwischen den Ar-
tikel und das Substantiv zu stellen, wird oft eine Häufung der
Artikel hervorgebracht, die wir im Deutschen zu vermeiden suchen.
PI. Soph. 254, a ti tyJ? twv ttoXXwv tyuyjfi ofip-aTa. Polit. 281, a to
ttj; too caivovTo? Tcvvtj; ep'fov.
2. Wenn zwei oder mehr Substantive durch xai oder te . . xai
mit einander verbunden werden, so wird der Artikel entweder bei
jedem wiederholt; alsdann werden die einzelnen Begriffe als für
sich bestehend betrachtet , oder sie stehen in einem Gegensatze zu
einander; oder er wird nicht wiederholt; alsdann werden die
einzelnen Begriffe als zu einer Gesamtvorstellung verbunden be-
trachtet. Hdt. 4, 71 iv T7J Xoinrj supoywpu) zrtt ÖvJxtj? twv TraXXxxswv ts
jjtiav ditojTvt;avTE? ödnTouai xai tov otvoyoov xai (jidystpov xai iTT-oxöpiov xai
öirjxovov xai d^sXirjCpopov xai i'-Troo; xai twv aXXwv dirdvTwv aTrapyd; (Ge-
samtvorstellung von allem, was der Verstorbene im Leben gebraucht
hatte). Th. 1. 1 tov ttoXejxov twv risXo-ovvYj3twv xai A&rjvatwv (eine Ge-
samtvorstellung), s. Poppo ed. maj. u. zu 1. 71, 4. 97, 1. 2, 13 toi»;
dypo'j; toö; exotou xai otxia;. 1, 143 Tr(v jxev "ytjv xai oixta? dcpeTvai, t-^;
oe öaXäjj^; xai ttoXsw; cpuXaxrjv e/eiv. 1, 57 toi; inl Opaxrjc XaXxtosuat
xai BoTTtaiot;. 140 ttjv ßsßaiwaiv xai Tcetpav ty^; -(vw^T;;. PI. Crat. 405, C
tov dxöXou&ov te xai ttjv dxotTtv, jeder Begriff wird für sich betrachtet,
aber d tov 6|i.ox!Xsuftov xai 6[j.6xotTiv werden die Begriffe zusammengefasst.
Gorg. 469, e xai Td ye 'AOrjvai'wv viwpia xai Tpifjpets xai tx TiXoTa TrdvTa
xai Ta ör(;j.öata xai td i'öia, wo Stallb. unrichtig mutmasst xai ai Tpuj-
39*
ßl2 Lehre von dem Pronomen. § 463.
psic; denn zuerst werden xd veoip. x. Tpi-^pEt«; zusamrnengefasst, dann das
folgende als etwas Selbständiges nachdrücklich angereiht. Dem. 2, 9
T(o vx ytopia xai XipiEva; xai ta Toiauxa 7rpoeiX.Y)cplvat. PI. Crat. 422, e arjfiai'veiv
tat; yepal xai xE<paX-rj xai xcu aXXcp aw[xaxi liest Stallt), mit einigen edd. xai
ttJ xecp.; ohne Grund; Tai; y. x. xsep. bilden ein Ganzes, u. tw aXXw a.
wieder eines. X. Comm. 1. 1, 19 ScoxpdtYjc rcdvTa rjeixo {reou; efölvai,
Ta te Xe^ojAeva xai -paTTo;i.sva xai Ta ai-fr, ßooXsuö|xsva (die beiden ersten
Glieder bilden ein Ganzes, das letztere aber ist demselben entgegen-
gestellt, s. Kühners Bmrk. ad h. 1.). 2. 1, 20 ai paötoop^iat xat
ix too -apayprjfjia TjÖovai. 3. 10, 5 to [AEfaXorrpETTE; te xai iXetidepov
xai to TajiEivov is xat dvsXEÖÖEpov. An. 3. 2, 20 irspl Ta? saoxojv <\>oyaz
xai <jcü|xaxa. Vgl. Rehdantz zu 7. 1, 13. Isae. 8, 37 toi te ypEa TtdvTa . . xai
toxoo;. Lycurg. 141 draY^EiXaiE toi; uu.ETspoi; aoxtov -aial xai -yuvaicjiv.
(Dagegen Dem. 18, 205 r^etro aöxeSv exauTo? ooyl tw racxpl xai xtj fAYjxpl
[aovov Y£T£v*^5^al» dXXd xai xrj Tiaxpioi. X. Oec. 1, 1 tj taxpixT) xai tj yaÄ-
xeuTixT] xai rj xexxovixt), wo Breit enb. mit Unrecht die Lesart xat y^aXx.
vorzieht.) Dem. 18, 212 '<> sö|xßooXo; xai pTjxcop £-(w, ubi v. Dissen.
Hingegen mit Nachdruck 278 t6v TroXtxEootxsvov xai tov pWjxopa. 205 t6v
ttJ; stfxap[j.EvY); xai tov aoTO(j.a~ov frdvxxov, um den Gegensatz hervorzuheben.
Seltener ist die Weglassung des Artikels in Gegensätzen, die alsdann
gleichfalls als zu einer Einheit zusammengefasst zu denken sind. Th.
1, 7 ai koXei; ai te i\ xai; vYjaoi; xai e*v Tai; TjTtsipoi;. PI. Euthyphr.
9, c to oaiov xai u.y). 15, e xd te oaia xai p/r) (aber c to oaiov te xai to
dvöaiov und 12, e Td te euje^y) xai ojia xai xd fxyj werden die Gegen-
sätze für sich betrachtet), s. Stall b. p. 209. Hart auch Leg. 903, d
jjLExaTi&svai to jj-ev ap.Eivov -j'qvou-svov Tjfro; ei; ßEXxi'w xörcov, -/Eipov o£ ei;
töv ysi'pova st. tö oe ysipov sc. -fiYvöjjiEvov. Weniger hart Antiph. 2, ö, 7
xoo oe dEpdirovTo; 7iü>; ypr) iU3Toxlpav xyjv fxapxopiav t) xojv eXsuSIpcuv r^eX-
aöai; weil [xapxupiav dem Gen. xwv iX. nahe steht; hingegen hart würde
es sein: xoo ok fr. xr,v jx. neu; ypr) Ti. Tpf. t) xo)v IX. In der Regel aber
wird, wenn ein vorausgegangenes Substantiv noch einmal stehen sollte,
wie im Deutschen der Artikel wiederholt. ]) Isoer. 2, 4 troxspov Ijtiv
d;tov £Xsa&ai tov ßi'ov tov t<ov iökütsoovtcüv . . r\ tov tcov TopavvsoovTcuv.
Ps. PI. ep. 354, e jxETpi'a f, t}sw öqoXeta, d|X£Tpo; oe yj toi; dvOpd>j:oi;.
Zuweilen wird der Artikel bei Adjektiven oder Partizipien mit Nach-
druck wiederholt, obwohl dieselben von dem nämlichen Gegenstande
ausgesagt sind. Antiph. 1, 21 tcj> TEthsum öp.d; xeXe6u> xai Tai y)otxT)p.ev<p
Tifiojpou; -fsvsa&ai, ubi v. Maetzner. Dem. 19, 160 (friXtnito; Icmv 6
rijc EipyjvT); i-ifropKov xai 6 -ÖXX' uüir^voöfxsvo;. 280 too öpaaußouXou xou
öt)u.otixoo" xai xou är.b <I>oXrj; xaTa-faYOvTo; tov ör^ov. 311 tt)v 6aiav xai
i) S. Matthiä II § 282, 1.
§ 463. Stellung des Artikels. 613
tyjv Stxatav 'j/rj'fov. Vgl. Lycurg. 128. Dein. 1, 25 ttjv u-äpyouaav xai
Tf(v otxsiav Taürrjv dosw; xap7toü|i.svot. 23, 132 Toü öpaxö; xai tou ßap-
ßäpou. 23, 150. 21, 124. Isoer. 15, 258. Nur in der Dichtersprache
wird des Metrums wegen, doch nur sehr selten, der Artikel erst dem
zweiten Satzgliede hinzugefügt. Eur. El. 1352 (Anap.) oiaiv o omov
XOl TO Sl'xaiOV | CpiXov cV ßlOTto.
3. Wenn das mit dem Artikel versehene Substantiv mit attri-
butiven Bestimmungen (§ 400) verbunden ist, so sind hinsichtlich
der Stellung des Artikels folgende zwei Fälle zu unterscheiden:
A. Das Attributiv ist mit seinem Substantive zu der Einheit
eines Begriffes verbunden (vgl. der gute Mann = Biedermann,
der weise Mann = der Weise) und bezeichnet einen Gegenstand,
der anderen Gegenständen derselben Gattung entgegen-
gesetzt wird. Alsdann findet eine dreifache Stellung des
Artikels statt: a) 6 dya&ö; dvVjp; — b) 6 dvrjp 6 d-faOo;; —
c) av-r)p 6 dcyaftü;. Diese dreifache Stellung des Attributivs nennen
wir die attributive, weil in derselben das Attributiv wirklich als
Attributiv auftritt. — Bei der ersten Stellung: 6 d-fadö; dvrjp ruht
der Ton auf dem Attributive. PI. leg. 805, d 8e? itatoeia; xoivio-
vew tö &yJXu -ysvo; t)[j.Tv Teil tfljv d p p s v u) v ",'EVci. Bei der zweiten
und dritten Stellung: 6 ävYjp 6 d-^aöo; und dv7)p 6 dr/adoc hin-
gegen ruht der Ton auf dem Substantive, und zwar wird das
Substantiv bei der zweiten Stellung: ö dvrjp 6 d-fadö; von vorn
herein als ein bestimmtes oder schon erwähntes, bei der dritten :
dvY)p 6 d-fado? dagegen zunächst als ein unbestimmtes gesetzt und
erst durch das hinzutretende Attributiv näher bestimmt, in beiden
Fällen aber einem anderen Substantive entgegengestellt. X. An. 5.
1, 1 oaa jjlsv 07) iv t^ dvaßdaei t 7j jjLSTa Küpou sirpagav oi EAXyjve; xai
oaa Iv ttj -opsia TT] \xiypi £~l OdXaTTav, £v tw -poa&sv Xo-yco osor,-
XtoTai. 5. 8, 24 rjv acücppovT^te, toutov xdvavTi'a ttoiTjSSTS t, tou; xuva; tcoi-
ouai" xou; |aev "fdp xiiva: tou; ^ocXsttou; Ta; jxev Tjfxepa; otosaat, tk;
6s vuxia; dcpiaat, toutov 6e ttjv vuxTa fxiv otJssts, tt(v 6i ^ptspoiv Äcpr^asTe
(Hinweisung auf das vorangehende xtiva; und Gegensatz zu toutov).
Ps. Isoer. 1, 16 toc; r,6ovd; drjpsuE tcc; fxsTa 66£y];. Aeschin. 3, 6
oioixoovToti ai (xev Tupavvi'os; xai oXi-fap^iai toT; TpoTroi; toJv ecpeaTTj-
xÖtcuv, ai 6s tzoXei; at 6r]fj<.oxpaTou[j.svai toi; \6[j. ot; toi; xeijae-
vot;. PI. Lach. 191, b tö fj.sv fdp itctuxov tö e*xsi'vü>v (tcuv 2xu9cjv)
outcd jxdyETat, to 6s ÖtcXitixÖv to ^e twv EXXiqva>v, tu; £(tb Xe^oj.
Menex. 240, e ixei'vou; toü; avopa; cpTjjxt ou (xövov rä>v GW|j.aT(uv tojv
T](j.STEpu)v -axipa; Etvat, dXXd xai ttJ; IXEuöspia; ttj; te TjpiETspa; xai
C0[X7tdvTa>v. Isoer. 4, 15 6is;£p-/ovTtxi Ta; te aufxcpopd; Ta; £x tou -oXe-
jaou tou ~pö; dXXrjXou; rjpLtv ]S]£vr][j,eva? xai Tä; cötpsXsia; Ta; Ix
g|4 Lehre von dem Pronomen. § 463.
TYJ; axpaxEia; T7)C In Ixetvov laou-lva;. — X. Comm. 2. 1, 32 lytü
0£ auveijxi ijiv OeoT;, auveiu.1 8s dvfrpcüTiot? xot? d-fau-oi?. 4. 5, 11 Tt
Stacplpei avöpcü-o? dxpaxfj; &Y]piou xoo du.a{}ecrxdxou; PI. Crit. 51, a
[XTjtpo; xs xai -atpö; . . xiu-tcöxEpov Isxiv f] rcatpi« xai -apd ösoi? xal Jtap
av&pw-oi? xoT; vouv iyooai. Polit. 294, a xo o' ocpioTov oö xoo;
vöixous laxiv t'jyusiv, dXX' avopa x6v u.Exd cppovi^aecoi; ßaaiXixov. Zu-
weilen wechseln die Stellungen von 6 d'/aOö? dv/jp und dvr,p 6 dfadö;.
X. Cy. 3. 3, 8 xa? [AE-faXas TjSova? xal xa 4-yada xa u-s'/aXa yj Jtet8<u
xal Tj xapxepi'a xal oi Iv xio xatpco -ovo-, xal xivSuvot -apeyovxat. PI. civ.
545, a -io ; ~ox£ r, axpaxo; otxaioaüvr) irpö? doixt'av xr(v dxpaxov
An merk. Eine freiere Stellung haben die attributiven Genetive, vgl.
§ 464, 3 u. Anm. 1, sowie zuweilen Adjektive in Verbindung mit anderen attri-
butiven Zusätzen, s. § 464, 7 u. Anm. 4. In Fällen wie PL Phaed. 57, d tcüv
zoXtxüiv OXiaaituv und Men. 70, b ot toü aoö srafpou 'Apiox£7tnou TroXixat Aapioafou
sind <t>Xtaahov und Aaptoafou als substantivische Apposition zu fassen. PL
Ap. 32, b Tjacüv 7] cp'jXr] 'Avtioyi; ist 'Avttoyi; als Glossem verdächtig. Die Bei-
spiele für eine abweichende Stellung des Possessiv ums sind durch Konjektur
beseitigt: S. Ai. 573 u.t(8' ö Xuu.ec.jv gfi.6? (Schäfer u.T|T£ Xuiietuv). Eur. Hipp. 683
Zeo; o' 6 -/EwriTcuo iu.ö; 7Tpoppi£ov extpi'iiEtEv (Wolff Ze6c as YEvvTiTcup). Theoer.
27, 59 Täix-r/ovov Trottete £u.6v paxo? (Hermann a<).~iyß\rri . . s'u.av).
B. Das Attributiv ist mit seinem Substantive nicht zu der Ein-
heit eines Begriffes verbunden, sondern hat prädikative Bedeutung,
indem es sich als das Prädikat eines verkürzten Nebensatzes auf-
fassen lässt, und bildet nicht einen Gegensatz zu einem anderen Gegen-
stande derselben Gattung, sondern zu sich selbst, indem angezeigt
wird, dass der Gegenstand für sich, ohne Rücksicht auf andere, in
einer gewissen Eigenschaft zu betrachten ist. Im Deutschen gebrauchen
wir in diesem Falle bei dem Singulare den unbestimmten Artikel
ein und lassen bei dem Plural e den Artikel ganz weg, ausser
wenn bestimmte Gegenstände genannt werden. In diesem Falle
findet eine zwiefache Stellung des Artikels statt: a) 6 av-Jjp dya-
9o;, b) a-fabbz 6 avrjp, ein guter Mann (= orva&ö; cov, der Mann,
welcher gut ist, insofern, weil, wenn er gut ist). Wir nennen diese
zwiefache Stellung die prädikative. Auf dem vorangehenden
Worte liegt der Ton. Man vergleiche : ol dvöpco-ot ixi^oy«« xov avopa
xaxöv od. xaxöv xov avopa, hassen einen schlechten Mann, d. h. hassen
den Mann, der schlecht ist, insofern, weil, wenn er schlecht ist, mit:
xov xaxöv avopa od. xov avopa xov xaxöv, den schlechten Mann, im Gegen-
satze zu dem guten; daher: tou; iiiv d-fa&oü; dvftpcöiroui; d7a.j1cou.sv, xoü;
os xaxou; u.iaouu.£v. Der Franzose setzt in diesem Falle auf gleiche
i) Vgl. Krüger in Jahns Ztschr. 1838, S. 62.
§ 464. Bemerkungen über die Stellung des Artikels im § 463. 615
Weise das Adjektiv hinter das mit dem Artikel versehene Substantiv.
Th. 1, 49 oi Kepxopaibi Ivextpiqadv xe ta« uxTfjvd? lpr(jxou? xat xä ypr,p.axa
onQp::a3av (quia deserta erant), ubi v. Poppo-Stahl. 2, 49 (noXXoi. acpä;
7,'jtou; eppt'^otv £; cppsaxa) xr, otyiß dtvarcau gx co £uvsy<Sp.evot. 93 xä; Tpt/j-
pei« dtpei'Xxuaav xsvd; = cuaxs stvai xsvd;. 4, 122 ■qj xaxä 77JV AaxeSot-
}j.ovia>v iryüi ävwcpEXsT ttuxe'jovxs; (= xai'zsp ävtucpc/si oujt,). 5, 99 touc
vrj-ritöxa; ävdpxxou; (== £äv avapxxot cuotv). 6, 37 auxaT; rat? vauct xou-
cpais, ipsis navibus expeditis = etiamsi impedimentis non sunt oneratae.
7, 70 tov xtü-ov [xe-^av (= fiifav ovxa). 8, 27 dTeXet xrj vtx-n. Vgl.
1, 19 ibiq. Poppo ed. maj. X. Comm. 1. 4, 13 (6 öeöc) tyjv <\>uyr^
xpaxiaxYjv xtp dv9ptü-tp ive<poae, eine vortreffliche Seele, = i <j>'jyr,, m &
öeo; xcij dv&p. cvecp'jue, xpaxi'axr, £ixtv, s. das. Kühn er s Bmrk. 2. 1, 9
d;ioJ to'j; ÖEpaTtovxa; ijxol acpdova xä imTTjoeta Jiapasxeod^stv = xä lit.
Ttapaax., wrrs acpOova slvat. 30 "va xoöoTxvtaoY); 7]6eiu;, xä; jxpcojxvä; u.a-
Xaxa; jrapaaxeua^Ei. 3. 10, 8 xcov jjlev {i.ayop.svu>v äirsiX Yjxt x ä xa ojAuaxa
a-£tX7.7X£0V, XCOV OS VEVIXITJXOTCOV E U rp p a t V 0 JA S V (O V T) 0'|t; fJLltJ.TjXEa = OJJXE
ä;tstXirjxixä slvai u. tuaxs sucp patvojiivtov etvat. 4. 7, 7 urcö xo-j rjXi'ou xaxa-
XajATiofjLEvoi xä ypü)fj.aTa [XEXdvxEpa syousiv (das Schwärzersein der Haut
ist erst die Folge des xccraA<£prej&ai u-6 xou tjXi'ou). Ps. Lys. 2, 36 d
u-6 Twv ßapßdpwv el> xuyrjad vxcüv xou; G-Exxs&lvxa; TjXtti^ov -el'jecÖoci, d.i.
et e'jxuy_r(jEtav. Dem. 21, 193 xa cppoupia rpav eprjfia XsXotjroTe; = toaxs
Eivai Ipr^txa. Eur. fr. 612 xä; &<AtXi'a; | isOXä; Subxetv, w veoi, arrouod^Exs.
Der Artikel kann auch auf vorhergegangenes oder folgendes hinweisen.
S. Ai. 1121 Men. 6 xoc-oxr,; (sc. Teucer) eoixev oö fffuxpov tppovsTv. Teuc.
o'j -ydp ßavauffov xy;v xEyvrjv (sc. xo;ixr(v) IxTYjffdfiTjv, d. h. ja, denn ich
erwarb mir diese Kuust als eine nicht unedle, oder: diese K.7 die ich
mir erwarb, ist nicht unedel. OR. 526 xo-j-o; 8' icpdvÖY), xau l^aT;
7vc!)[xat; oxi | rreiaüsi; 6 [xdvxt; xou; X6-/ou; 'Leu 6 ei; XI7015 der Priester
habe jene Worte als lügnerische gesagt. Ph. 352 IrceiTa ptivxot yw X670;
xaXö; rpoarjv, | ei xä~l Tpoi'a 7iEp^afi.' atprjaoifji' tcov, sodann kam auch
noch die Erwägung als eine lockende hinzu, wenn u. s. w.
§ 404. Bemerkungen über die angeführten Stellungen des Artikels bei attributiven
Bestimmungen.
1. Bei Verbalsubstantiven, die eine Handlung oder einen
Zustand ausdrücken, zuweilen aber auch bei anderen Substantiven,
tritt oft das durch eine Präposition mit ihrem Kasus ausge-
drückte Attributiv nach seinem Substantive ohne Wieder-
holung des Artikels hinzu. Dasselbe geschieht auch, wennschon
eine attributive Bestimmung zwischen dem Artikel und dem Sub-
stantive eingetreten ist. Th. 2, 52 q £07x0^.187] ix xwv dqptov iz xö
616 Lehre von dem Pronomen. § 464.
daxu, commigratio ex agris in iirbem. 2, 65 f, Trpövota aötou l<; xov
tcoXsjjlov. X. Hell. 6. 4, 37 xd al'xia xrj; 1-ißouXyj; ur.b xyJ; -j'uvaixo; St.
tt]? uro x. y- l~lß- 0(^- T^ ^TC- T^' "tco T- T* ^h* ^? ^ fteta 0£ XTjV X(ijiv
xupdvviuv xatdXuaiv Ix xt;; EXXdoo;. 1, 110 xd fisv xaxd xf(v {leyoXTjv
axpaxsi'av 'AÖTjvai'tuv xai x<ov ;ujj.jxdyu>v I; Aip-xov ouxu>; IxEXEUxrjaEv.
2. 65, 11 xaxd xd; töia? oiaßoXd; icepl xr;; xou 6t-|xou Ttpoaxaaia?. 3, 44
fj vuv upisxEpa op-fT) I; MixuXYjvat'ou;. X. Hier. 3, 3 xrj; twv -pvatxwv
cpiXta; -pb; xou; avöpa;. PI. civ. 383, a xr(v xou Ivu-vt'ou -ojjltttjv utcq
Aiö; xtu 'Afai&ejxvovi. Dem. 9, 72 oci Ttlpuai -pe aß etat rcept xtjv ilsXoTröV
vTjaov IxeTvat. Bei Substantiven, die nicht Verbalbegriffe darstellen, er-
scheint die Weglassung des Artikels oft dadurch erleichtert, dass noch
eine weitere Bestimmung nachfolgt. Th. 1; 51 cd sixoai vf(s; coro xtov
'AÖTjVüIv auxai. 6, 55 yj axT,Xrj icepl xr]s xcov xupdvvcov docxi'a; 7] Iv xt, Af)r,vat'cüv
dxpozöXei axa^slaa. 7, 41 ai xepaiat uirlp xuJv ejttXcdv at 7)pfi.svai. Härter
2. 31 oi TXEpi ricXo-öwr^ov 'AÖTjvotToi Iv xai; exaxöv vauai'v. Statt eines
präpositioneilen Attributs steht der Lokativ Isae. 11, 41 xöv auxoü iScoxev
dvpbv 'EXeujivt ouoiv xa/.dvxotv. — In Beispielen wie Lys. 12, 34 p\a8iav
üijliv xfjv 6ia <|>Tj 9 iaiv -spi auxou -sttoi'tjxsv, vgl. Isae. 1, 21, steht das
präpositioneile Attribut zugleich in Beziehung zum Verbum. Ebenso
manchmal da, wo es vor dem mit Artikel versehenen Substantiv steht.
Th. 2, 18 -/■ xs iv Tcj) tafrjjuo i-ijxovr, Yevopivr) xal xatd tyjv aXXrjv tto-
psiav T) ay oXaioxYj; oießaXsv auxov. 2, 38 <»v xad' rjjjLepav rj xeptju;
xo Xuicrjpöv Ix-XVjaaei. Vgl. Classen. Ar. Ach. 636 rpoxspov 6' up.d;
d;:6 tiuv ttoXsojv oi Tipscyßei? I;a7iaxcuvxs;. Dagegen mit besonderem
Nachdruck Th. 1, 133 m'ariv Ix xou tspou ötoovxo; xrj; dvaaxdaEtu; (= xt[;
dvaaxdasoj; Ix xou tepou).
2. Nähere Bestimmungen eines substantivierten Partizips oder
Adjektivs oder Infinitivs werden häufig nicht von dem Artikel und
diesen Wörtern eingeschlossen, sondern dem Artikel vorangeschickt,
um sie nachdrücklicher hervorzuheben. Hdt. 7, 184 xa? xafxTJXou;
xou; iXaüvovxa; 'Apaßiou;. Th. 6, 64 elvai os xauxa xou; £uvöpdaovxa;
ttoXXou;. X. Comm. 1. 6, 13 xai ttjv aocpi'av xou; dp-yupi'ou xtp ßouXouivu>
TtujXouvxa; aocpiaxd; dnroxaXouaiv, s. das. Kühners Bmrk. 4. 4, 7 -epi
dpid[xwv xo?; Iptuxüjaiv. PI. ap. 39, C -Xei'ou; laovxai üjxa; oi IXe-cyovxe;.
Dem. 8, 28 Xspucnv ot vö^oi xauxa xou; doixouvxa; etaa-^eXXEiv. Vgl.
14, 25. 57, 65. X. Cy. 5. 3, 19 6 'Aaaüpio; TtaToa; fjisv, d>; e'otxe, xo
-oieia&ai dcpeiXsro, ou [jlevxoi xxX. ubi v.Born. Vgl. 8. 8, 13. S. Ant. 324
e£ oe xauxa (x.Y) | cpavEixl p.ot xou; opwvxa; = xou; xauxa opcovxa;. 384
Y]S' lax' IxeiVY] xoup^ov T) 'cErp^aau-lvr). 710 dXX' dvopa, xst xi; 7) aocpo;,
xo (j.av8dvEtv | ttoXX' afa/pov ouSev = xo avöpa -oXXd piavO. Tr. 65 ak
iraTpo; ouxoj Sapov I;evu)[j.evou xö [xrj uu&sj&at, nou 'axtv, a?ayüvr)v (pspst.
OR. 139 03Xt; fdp r(v Ixeivov 6 xxavwv. Ph. 1242 xt; laxat jx' outcixoj-
§ 464. Bemerkungen über die Stellung des Artikels im § 463. 617
Xüaiov xaos 5 Ai. 522 "/dpi; /dpiv fdp Iotiv rt ti'xto'jj' aet. 116G Ch. Ivtta
ßpoTOi; tov ftcifxvrjiTov | Tacpov . . xaÖE^ei = tov ßp. dEtjxv. Th. 6, 77
Tipö Sc auTO'l tov TCajyovta xaö' auiov ouaxuyeiv = tov lipo cxutoü ~. X.
Comin. 2. 2, 4 toutou fe tcov ditoXuaovTojv jj.£aTotl ai &oot = tcov to'jtou
a::oX. Th. 7, 75 toütiov toi; ivavTiots. Bei Adverbien ist eine der-
artige Stellung kaum nachzuweisen. (Th. 7 , 72 TrXrjpcöaavT^ ett tä;
XoUld? TtÜV VEIOV. 1, 137 SxetVCp 0£ Iv ItUXIVÖÜvCÜ 7:dXlV Yj ÖT:OXO[XtOYj Ifl-
-fveTo. 1, 82 opwvTe; y][xojv yJotj ttjv irotpasxsuiQv gehören die Adverbien
zum Verb). Nur dei = exarroxe kann ebensowohl eingeschoben als
vorangeschickt als nachgestellt werden, da es in ebenso enger Beziehung
zum Verb wie zum Partizip steht. Th. 1, 11 toi? dsl u-oXet-ojxsvot;
avTt-aXoi ovte;, den jeweilig zurückbleibenden. X. An. 4. 7, 23 oi dsi
i-iovTs; löeov opoaw im toö; del ßocuvTac. Hell. 2. 1, 4 dsl 6 dxoucov
osotoj; [xtj otpöetT], weil immer (jedesmal) jeder, der es hörte, in Furcht
war, v. Breit enb. Cy. 1. 4, 3 cxuto; del tou? -apovToc; dvyjptÖTa. Th.
1. 2, 3 jxdXtaTa 0£ irfi 7TJ; i] dpitiTY) det t«? fJieTaßoXd; twv ofxTjTopiuv sfyev,
das beste Land erfuhr immer den meisten Wechsel. X. Cy. 2. 3, 2 toc
tcuv vtxto[x£Vü)v irdvTa xoic, vtxiuaiv d.Et adXa TcpoxeiTOti. *) — Nachgestellt
ist das Adverb nebst präpositioneller Bestimmung z. B. Dem. 9, 15
ooircü AtoTTEi&oui; oTpaxrjouvTo; ouoe tiov ovtcdv £v X£ppov^aw vjv (= tcuv
vov iv X. ovtcdv) dz£jTaXfj.£vu)v. Ähnlich S. OR. 1043 ?) toü Tupdwou
t-^cjos 7^; -dXai ~ot£ (= tou TtdXai ~ote Tupawou).
3. Wenn ein mit dem Artikel versehenes Substantiv mit einem
Genetive verbunden ist, so findet die attributive Stellung von
A nur dann statt, wenn das Substantiv mit seinem Genetive einen
Gegensatz zu einem anderen Gegenstande derselben Gattung bildet,
als: 6 töIv 'A&r,vou'u)v oYjfxo? oder 6 Srj^o; 6 t<uv 'AOrrvoticov, das athenische
Volk im Gegensatze zu einem anderen Volke. Der Nachdruck liegt
dann auf dem Genetive. Hingegen wird der Genetiv dem regieren-
den mit dem Artikel versehenen Substantive entweder nach- oder
vorangeschickt, wenn das Substantiv einen Teil des im Genetive
stehenden Substantivs bezeichnet, und dieser Teil einem anderen
Teile desselben Substantivs entgegengesetzt wird; der Nachdruck
liegt dann auf dem regierenden Substantive, als: & or^o? tcov 'A9rr
vai'wv oder twv 'A9r,va:(uv 6 87)1*0«, das Volk der Athener und nicht
die Vornehmen. Bei dieser Stellung findet also nicht ein attribu-
tives, sondern ein partitives Verhältnis statt. 'H 2<uxpdTou; cpiXoao-
cpia oder f] tp. fj Sfoxparooe, die Ph. des S., d. h. die Sokratische Ph.
im Gegensatze zu der Ph. eines anderen. Hingegen: rj cp. L'cuxpdToo;
oder SmxpdTou; fj cp., die Philosophie des S. und nicht etwas anderes
i) S. Kühner ad Xen. An. 4. 1, 7, ad Comm. 4. 8, 10.
61g Lehn' von dem Pronomen. § 464.
von ihm. z. B. sein Leben. Hdt. 1, 5 otd xtjv 'IXiou aXcuatv, aber ib. xr^
dpyj(v xrj; zyßpr^ xr,; i', xou; "EXXrjvcf.; (t] dpyr] e. Teil der eyflpr,). [Aber
Th. 1, 93 'AiVjvaTo'. jjl£v ouv ouxtu; ixE'.yi'attrjaav euHu; piExa xtjv Mxjocuv
dva/cüpY](jtv; nach dem medischen Rückzuge. 3, 51 aexd xdjv Aeoßou aXcu-
siv. In gleicher Bdtg., wenn der Genetiv nach einer Präpos. steht, die
einem anderen Substantive angehört, wie Th. 1, 65 p.Exd 8s tyj; Boxi-
oai'ot; ty)v d-oxEi'yiaiv = [xetd 6e xtjv tt}? 0. d~.] 3, 101 c'jvs-passov auxo>
'AfjuptjaYi; 6tä xo tojv <I>coxecdv lyflo;, wegen des Hasses gegen die Ph.
(Über Ausnahmen s. Anm. 1.) 4, 132 rispot/.xoc; xot; xcuv ,AQr^a(<o\ axpa-
xri^oT; e'-ixvjpuxEusdfAEvo; &|AoXo'Yiav -oisTxai rrpo; xoü; 'Ad7|vatoo; otd xtjv xou
Bpacioou £y$pow} wegen der Feindschaft gegen den B. J). Hingegen: X.
An. 1. 2, 18 r) KiXifftia (oouaa ttjv Xau.-p6xrjxa xal xf,v xd;iv xou sxpaxeu-
|j.axo? eöaupiaae im Gegensatze zu anderen Dingen. PI. Men. 90, b xou-
tov vj I&p£'|i£ xai s-alosujcv, w; öoxeT 'AO^vottcov xcu i:Xr(9£[, der grossen
Menge der Ath. im Ggs. zu den Einsichtsvollen. Lys. 204, e xo eTöo;
xou -7i66; im Ggs. zu xouvoua xou -atoo;. Dem. 2, 10 cuo-Ep ot/.i'a; xd
xdxwöev {infimas partes) kyupöxaxa Eivai 8er, oux<u xal xwv Tpd;£a>v -d;
doyd; xai xd; &7toöl<m; dXrjdeti; xai otxai'a;. — Auch kann das Substantiv
ohne Artikel vorangehen und der attributive Genetiv mit dem
Artikel nachfolgen, wodurch das an und für sich als Gattungsbegriff
genommene Substantiv näher bestimmt wird (s. Nr. 3, A). Hdt. 5, 50
d-o {laXdjcjrjc trj; Icüvcov, von dem ionischen Meere. X. An. 6. 4, 19
eVi axTjVTjV ?6vxe; xy]v Esvo'f üjvxo;. Th. 4, 1 xaxd syüo; xo Pyj^i'vojv, vgl. 7, 57.
Anmerk. 1. Doch finden sich auch Beispiele, wo der attributive Gene-
tiv wie der partitive ohne Artikel hinzugefügt wird, wie dies wohl am häufigsten
bei Thukydides geschieht. Hdt. 1, 5 sub-fExo Ttji vauxX^ow xf,; veo;. Th. 2, 85
eot'.ou x-fjV ytiV xüiv Kuoiuviaxwv. 5, 67 ot ;u;j.uayoi 'Aoxdotuv. 7, 55 xfj; oxpaxsta;
ö aETa|j.EXo? (die Heue wegen). X. An. 1. 2, 26 8td xov o'Xsöpov xüiv autjxpaxiojxüjv.
1. 3, 16 xtjv EÜr^Etav xoü xd -Xota afxslv xeXeuovxo;. 1. 4, 12 zapd x6v 7iaxspa xoü
Kupou. 4. 3, 22 Aü/to; 8' ö x^v xd£iv r/cov xtüv i-irsiuv xal AtaytvTj; 6 xt,v xd;iv
xä)v TiEXxaoxiüv. Cy. 8. 1, 8 izX xa; Supa; Kupou (aber An. 2. 5, 31 irl xat; ftupai;
xai; Ttaoaoipvou;). PI. civ. 387, e xou; ftp-fjvou; xäiv övouasxcöv dvopojv. Grit. 47, a
oö zdaa; vp-rj xd; oo;a; xüiv dv8pci)7:cuv xip.äv, dXXd xd; fiiv, xd; 8' ou nach d. best.
edd. Euthyd. 277, d iv xfj xeXext, xcüv Kopußdvxiuv. Lycurg. 93 eVi tov ßtofiöv xwv ow-
or/.a i^ecöv, ubi v. Maetzner. Dem. 4, 3 xtj xöxe puip-r, xcüv Aaxsoataovfcuv, wo
diese Stellung weniger auffallen kann, weil eine attributive Bestimmung voran-
geht, s. Nr. 1, ebenso ib. xf, vüv ußpei xoüxou. So auch öfters bei Verbalsubstan-
tiven, die eine Handlung oder einen Zustand ausdrücken, s. Nr. 1. Th. 1, 12 r\
dvayiöpTjat; xtüv 'EXXVjviuv ^ MXfou. 3, 2 (jlexoc oe xyjV iaßoX-fjv xä/V nEXoTrow-fjofcuv.
X. An. 1. 2, 25 lv 81 xf, ÜTtEpßoXfj xüiv öpseuv. Auch wird zuweilen der attribu.
tive Genetiv, wenn er nachdrücklich hervorgehoben werden soll, dem regie-
renden Substantive vorangeschickt. Hdt. 1,2 (Ufouai) 'EXX/jviuv xtvd; dpTrdoat
xoü ßaaiXdo; xtjv ftuyaTspa Eüpou-rjv (die königliche Tochter st. xt,v xoü ß. ü.). Th.
1) Vgl. Poppo ad Thuc. 1. 12, 3 u. 103, 3 ed. maj.
§ 464. Bemerkungen über die Stellung des Artikels im § 463. 610
8, 85 TtEpl xoü jjua&oü xr(; ärtoooaewj. X. Hell. 6. 4, 19 xfjs v(xyjs x6 jaeye9o;. PI.
Prot. 321, d 6 IIqo|j.t)&e?j; xXe-tel 'H'fouaxou xat 'Aür^vöt; xy,v evte^vov cocptav ouv
rupt. — Nur selten hat der partitive Genetiv eine von der Regel abweichende
Stellung. So findet er sich zwischen den Artikel und ein substantiviertes Partizip
oder Adjektiv eingeschoben. Th. 1. 126, 11 ol xü>v 'A&tjvoucdv iTrixexpafiiiivoi xt,v
(p'jXaxTjv. 3. 22, 5 ol e"v xtj tioXsi xtüv U/.azaitLy &7roXeXet|i.fi.e\ot. 3, 65 xou; 'jaiöv
XEtpou«. Vgl. Stahl zu 6. 62, 5.
4. Wenn statt der possessiven Pronomen der Genetiv der
Substantivpronomen gebraucht wird, und das damit verbundene
Substantiv den Artikel bei sich hat, so haben die Reflexive £\xau-
xou, azaoToZ u. s. w. die attributive Stellung von A, als: x6v ijj.au-
xoo Tratepa oder x6v -axlpa xov i;j.aoxoG oder Ttaxspa xov £u.a'jxou, s. die
Beispiele § 455, 67 c), die einfachen Personalpronomen p.ou, cud
u. s. w. hingegen die partitive Stellung, als: 6 -axr(p u.ou oder p.ou o
Trax/jp, o -ax^p oou oder aou 6 Ttaxi^p, 6 -axr]p auxou (auxr];) oder auxou
(aux-q;) 6 TtaxTjp, mein, dein, sein (ejus), ihr Vater, 6 -nrrf(p r];j.ä>v, u|xuiv,
vü)v, ouxojv oder Tju-wv, ufiüjv, vwv, auxäiv o -axf,p, unser, euer, ihr (eorum,
earum) Vater. PI. Phaed. 117, a ew; av aoy ßäpo; lv xoT; axeXsat '(evr(-
tati. Symp. 215, e ouo' ix£Öopußr)x6 p,ou rj <|>uyjrj. Isoer. 4, 58 xaxicpo-yov
eVi xou; Tipo-j-ovou; v)(j.ü>v, und 64 ^.(uv ot -pcrfovoi. Wenn aber das Sub-
stantiv noch ein anderes Attributiv bei sich hat, so können die Pronomen
dazwischentreten. Ar. R. 485 et; xfjv xdxa) p.ou xoiXiav. Th. 1, 32 y]
Öoxouaa Yjfxtuv -pöxspov aü>'.ppoaüvrj. 144 xä; otxet'a; yjjxwv ä|xapxia;. 121
UTtoXaßeiv oloi x' £7jxev xou; £evou; auxtov vaußdxa;. Isoer. ep. 5, 1 xo
y.axaXsXeifi|j.£vov u.ou [xlpo;. PI. Symp. 189, d q -jap zäXat Tjficov cpuai;
ouy auxT) r,v, rprsp vuv, dXX' dXXoi'a. — Die attributive Stellung von A
haben auch die Genetive der Demonstrative und des Reziprok-
pronomens, als: ö xoüxou (ixsivo'j) -axrjp oder 6 -rr^p 6 xoüxou (Ixei-
vou). PI. Symp. 219, b u-a xov xpi'ßwva xaxaxXivEi; tov xoüxou. Civ. 558, d
u-o x<p -axpt XE&pau.[jivo; £v xoT; Ixeivou rjfreai. Andoc. 1, 47 r( fJ-TjXrjp
v; Ixeivou xal 6 -ax^p 6 lu,o;. Isoer. 4, 168 yai'pouaiv 1-1 xot; dXXiqXüJV
xaxol;. Zuweilen finden sich jedoch die Demonstrative auch ohne
Artikel nach dem mit dem Artikel versehenen Substantive, als: oi dva-('-
xaioi ixsivou Isae. 9, 10. xd tepd ixst'vou 36. xou Tiaxpo; xoüxcov 10, 4.
xrj vuv ußpei xoüxou Dem. 4, 3 (hier nach Anm. 1 ohne Anstoss, während
die drei Isäusbeispiele mit Recht beanstandet werden).
Anmerk. 2. Von der angegebenen Regel über die Stellung des Artikels
bei dem Genetive der Personalpronomen und des Reflexivs kommen im ganzen
nur sehr wenige Ausnahmen vor1), als: Aesch. Ch. 279 xds es vüiv vocou;. S. OR.
62 xo iaev Yctp üy-tüv aXyo$. 1458 7] jj-ev fp-wv f*oip'. Ar. L. 168 xou? [*ev äuiüv
avopa;. 416 xf(; piou Y'jvaiy.o;. Av. 1110 xä; ydp üaeüv or/aa:. Hdt. !), 50 ot te
GcpEcuv ötteiuve;. 2, 133 6 ;j.Ev a'jtoü Tiax/jp. Die attischen Prosabeispiele sind an-
1) S. Krüger II. §47,9, Anm. 5 ff. Poppo-Stahl ad Th. 3,
620 Lehre von dem Pronomen. § 464.
fechtbar. Th. 6, 89 xüiv o1 t^cüv Trpoyovojv xtjv jrpo£evlav (wofür Haackc mit
Recht xüiv 8' i[xwv t:.). 3, 22 tt}s aüxcüv cp'jXax-T;?. 91 £? xö a'jxüiv £'j;j.|Aayix6v.
8, 48 xt) aoxoü dtpy-fj. Isoer. 7, 55 xai? aütwv littfieXefati; (wofür überall aüxcöv.
aöxoü geschrieben werden kann). Über 6 ctüxoü in reflex. Beziehung s. § 445, 5,
Anm. 3. Auch das partitive aüxojv findet sich öfters zwischen dem Artikel
und dem dazu gehörigen Substantive. Hdt. 1, 143 tot« ce cörüiv vYjotujxrjOt. 167
oi 8e aürojv i; xö 'Pt)-/iov xaTccf'jyovxE;. Vgl. Stein zu 6, 30. Th. 6, 102 oi Tipöj
xt]v z6Xiv a'jxüiv xo Tipöirov xaxot ©uyovxe?, s. Anm. 1. — Ar. Pax. 880 iuia'jxoü xüi
xisi st. xiü dixauxoü tteei. Ar. fr. 579 M. (Dind. 488) xaaoi xdxafjov xt] xscpoX^
cauxoü Xfttw. Ar. N. 515 rrjv cp6aw auxoü. 905 xöv Traxsp' auxoü. Aber Av. 472
ist mit Bergk xöv TtaxEp' aöxfjs zu lesen. Von Prosaikern hat diese Verbindung
Hdt. an mehreren Stellen, als: 6, 23 d>; ettuöovxo lyophrp xt;v 7:6Xtv euvjxüiv.
5, 5 ocpdCsxai U7xö xoü oixirjioxdxoo e<duxtjc, ubi v. Stein. Ferner: X. Hell. 7. 1, 44'
xauxTjv xtjv Tifaxtv £[Aa'jxoü (m. d. von den Neueren aufgenommenen Var. xauxrjv
-bxiv ia.). 7. 3, 12 xou; EuspyE-cc; eauxüiv (m. d. Var. aürojv).
Anmerk. 3. Homer setzt zu den mit den Substantivpronomen verbun-
denen Substantiven den Artikel nicht hinzu J) ; er sagt also z. B. Treibst; otj jae-j
öjaöv ^, 230, oeu cp(Xa yoüvaxa v, 231, ^uscuv xecpaXdj i, 498, atpscuv youvaxa co, 381,
ovoja' aüxoü ö, 710 u. s. w. [T, 185 yaipio aeü, AaepTidSi], xöv ;aü9ov dxouaa; gehört.
asü zu dxotiaa;, ich freue mich, von dir ein solches Wort zu hören.! Zu bemerken
ist aber, dass Homer in dieser Verbindung oft auch die orthotonierten
Pronominalformen gebraucht. Z, 344 oäsp iaslo. E, 214 dtt' £[j.eio xdpr] xdpvot.
TT, 241 oeio fAEfcx xXeoc Auch bei den Attikern kommen einige solche Beispiele
vor. Ai*. V. 1398 i\xoü xd ccopxia. L. 301 xä; Xr^a? l\xoü. (Aber R. 964 ist mit
Krüger a. a. 0. und mit Bergk zu lesen yvtoasc 6e xou; xoürou xs xdaou? lxax£-
pou pLaÖYjxdi; st. xouxou xe xdjxoü y' ex. und Eq. 910 mit Bergk cu Afjjji, jaou irpö;
x^v xetpctX^v st. tu Afjfj.', ifj.oü.) Zu Anfang eines Satzgliedes Andoc. 2, 24 e\<aoü xö
[jlev o(L(A7. Ebenso Isoer. 15, 16 ol jiev dXXoi xoT? Xoyot? 8iaX6ovxcti xä; StaßoXdc,
e\aoü os A'j7i[j.ctyo; aü-ou; xou; Xoyou; SiaßeßXfjxEv, um so weniger auffallend, da
£[j.oü durch das dazwischentretende Aua. von seinem Subst. getrennt ist. (Aber
Isoer. 12, 15 xüiv [jlev pTjxoptov xöv xponov disyovxs; Trpooxdxa; ayxou; xf|i tiöXeoj; 7:0t-
oüvxat, EfxoiJ 2s xou; Xoyo'j? ettcuvoüvts; aütai (i.oi »ftovoüai ist laoü notwendig und
ebenso wie der Gegensatz xü>v p^xopuiv als partitiver Genetiv aufzufassen.)
5. Sehr deutlich tritt der Unterschied der beiden Stellungen
des Artikels A und B bei den Adjektiven: axpo;, jjiejo;, eayaxo;
hervor. Wenn die Stellung von A stattfindet, so haben diese Ad-
jektive eine wirklich attributive Bedeutung, und das Substantiv
bildet mit seinem Attributive einen Gegensatz zu anderen Gegen-
ständen derselben Gattung, als: i\ jjubrj rcoXi« oder r] -öXu f] |a!<jt] oder
ttoXi? t] jj-eaTj, die mittlere Stadt, im Gegensatze zu anderen Städten, f,
eV/dxr] v^ao;, die äusserste Insel, im Ggs. zu anderen Inseln. Th. 4, 35
I; xo Isyaxov e'pu;xa xrfi vrjaou, im Ggs. zu anderen Ipüjxctat. PI. leg.
823, a xöv axpov -oXixy]v, den vollendeten Bürger, im Ggs. zu anderen.
Wenn hingegen die Stellung von B stattfindet, so haben die genannten
Adjektive prädikative Bedeutung, und das Substantiv wird sich selbst
2) S. Krüger a. a. 0. 9. Anm. 3. 4. 5.
§ 464. Bemerkungen über die Stellung des Artikels im § 463. 621
entgegengesetzt, indem durch das Adjektiv eine nähere Bestimmung (ein
Teil) desselben angegeben wird. Im Deutschen drückt man in dem
letzteren Falle diese Adjektive gewöhnlich durch ein Substantiv mit
dem Genetive oder durch Adverbien aus, als: im x<o opsi dxpip oder £V
axptp T(jj opei, auf der Spitze des Berges oder auf dem Berge oben,
oben auf dem Berge (eigtl. auf dem Berge, da, wo er am höchsten
ist); iv piov] ttj -oXei (seit, iv T7J 7t. |xlar(), in der Stadt da, wo ihre
Mitte ist, in der Mitte der Stadt; h £o/dx7j t^j vtjoio oder s\ v^aw T7j
lay&i-Q, an dem Rande der Insel. Hdt. 1, 185 8id ttjc -öXio; pioyji;.
5, 101 otd pior,; zrfi d-fop^c. X. Cy. 2. 2, 3 xaxd pioov xov xuxXov. An.
1. 2, 17 -pö xtj; ^dXa-pco? pior,;. Hell. 5. 4, 33 iv pi-oi; toi; tcoXe}iioi;
äzsBave. PI. Phaed. 109, d oiscsXöeiv ir' eV/cxtov xov depa. X. ven. 3, 4
axp« xt) oüpd asioujiv. 4, 8 eVi xat; fAYjpiatcu- axpai?. Cy. 8. 8, 17 (oi
flspaat) Tcept axpat; rat; x£Pat X£lP^a? Sotosia? I^ouaiv. (Ohne Artikel Th.
2, 49 iz, atooia xal I; axpa; 7£tp2? xai Tiöoa;, vgl. § 462, e.)
6. Auf ähnliche Weise nimmt das Adjektiv p.6vo; die Stellung
von A ein, wenn es eine wirklich attributive Bestimmung seines
Substantivs ■ ausdrückt, als : 6 p.ovo; Trat?, der einzige Sohn ; hingegen
die Stellung von B, wenn es eine nähere Bestimmung des Prädikats
enthält, als: 6 Trat? icat'Cst p.ivo? oder p.övo; 6 -. jxai'£si, der Knabe spielt
allein (ohne Gesellschaft). X. Cy. 4. 6, 4 xov piovov p.ot. xal cpt'Xov iraiöa
dflpstXexo XTjV 4"J"/"'1V' Comm. 1. 4, 12 p.6v7jv x^v xwv dvdpco-cuv (-'Xtuxxav)
1-oiVjoav (oi 9eoi) o't'av dpOpouv ttjv tpcov^v, d. i. r, xwv dvöp. ^XtuTTO p.6v7]
eaxi'v, r,v srotr^av oiav xxX., nur die menschliche Zunge machten sie so,
dass sie die Stimme artikuliere. S. OC. 1135 xot; fdp ipviteipotc xaxwv
p-övoc; olöv xe oovTaX«Mta>petv xdoe. Ferner 7]p.ioo?. X. Hier. 8, 4 ai
drö ouvaxcüxdxcov -^p-iosiai ydpixe; -Xeov tj oAov xo rrapa xoij totcuxou ocöpr^p-a
ouvavxai, halbe Gunst. Cy. 8. 3, 10 xä acp-axa xä Tjpuosa. PI. leg. 946, a
£dv xov vjptoov dpiöpov ttXei'cd ttoicooiv, die halbe Zahl : hingegen : rptioo?
6 dpt&fiö?, die Zahl zur Hälfte, die Hälfte der Zahl. Doch überwiegt
hier, indem der Unterschied verschwindet, die attributive Stellung.
Über oXo? u. -d; s. § 465, 6.
7. Wenn dem Substantive zwei oder mehr Attributive, die in
dem Verhältnisse der Erschliessung (§ 405, S. 277) stehen, bei-
gegeben werden, so finden folgende Stellungen statt: a) das ein-
sch lies sende Attributiv mit dem Artikel geht voran, der Artikel wird
aber nicht wiederholt: tj p. 5 710x7) xou Atö? £opxrn das grösste Zeus-
fest. X. Hell. 7. 4, 38 efe xd; aXXocs 'ApxaSixd? icoXei«. — b) das ein-
schli essende Attributiv mit dem Artikel geht voran, und das zweite
folgt mit dem Artikel und dem Substantive nach: 7] p. 5740x7] f( xou
Atöt; £0pX7]. Hdt. 7, 196 6 vauxixöc ö xcuv ßapßdpcov axpaxo;. 8, 108
xov £-£xstov atYi xöv xolv 'EXXtjVcüv xapTtov. 9, 3 £; xr,v uoxspr(v tyjv Mao-
622 Lehre von dem Pronomen. § 464.
Sovioo l-iarpaTTjiTjV. 8, 42 6 Xoirro; 6 xu>v EXXiqvtov vauxtxo; axpaxö;.
4, 175 ttj; aX>.Tj? x-^; TrpoxaxaXeyÖeiaT]? AtßuT];. (Über 6 a.XXo<; in Ver-
bindung mit einem substantivierten Adjektive s. § 465, 9.) Th. 7, 54
(xpoiraiov) xtjc avu> xrj; Trpo; Tw xet'yei dTroXr]<i;£üK xcuv o-Xixuiv. PI. civ.
565, d tö h 'Apxaoia xo xoü Aiö; xou Auxaiou Eepov, das arkadische Heilig-
tum des L. Zeus. Th. 1, 23 7] ouy rjxiaxa ßXd<l/a.3a r; Xot|A(i)OY)(; vöso;.
— c) das eingeschlossene Attributiv geht mit dem Artikel voran,
und das einschliessende Attributiv folgt mit dem Artikel und dem Sub-
stantive nach: Th. 1, 126 iv t-?J tou Atöc x'Tj fi e 7 i j t tj eoptTJ. 8, 90
iiz a'jxöv xöv iid reo axöjxaxi tou Xi[xevo? tov exepov -'jp-^ov. Hdt. 6, 46
iy. xojv ix SxanrrTj? YXtjs xtuv ypu^Etuv |xsxdXXü)v. PI. Crat. 398, b £v xrj
dpyaia rg 7,|xEXEpa epeuvf,. — d) auch kann das ei nschli essend e Attri-
butiv zwischen dem Substantive und dem eingeschlossenen Attributive
oder zwischen dem eingeschlossenen Attributive und dem Substantive
stehen, und der Artikel wird alsdann jedem der drei Bestandteile vor-
gesetzt. Th. 1, 108 xd xst'/Y] xd iauxtuv xd [iaxpd dtTrsxeXcaav. Andoc.
1, 16 £v xrj oMy xfj Xapjxt'oou x?j -apa xo 'OXufiTCiEtov. Beim einschliessen-
den in der Mitte stehenden Demonstrative fällt aber der Artikel weg,
da es schon an sich den Artikel in sich schliesst: Ar. N. 766 f. xfjv
Xt'&ov | tocut/)v EOpaxa; xfjv xaXrjv xyjv oiacpav-^. Th. 8, 80 ai jjls.v xtuv
llsXoiTOvvTjaituv auxat vyjs?. PI. Symp. 213, e t/jv xoüxou xauxrjvt xyjv
t}aup.aaTTjv xecpaX^v. — e) zuerst steht das einschliessende Attributiv
mit dem Artikel, dann folgt das eingeschlossene Substantiv und das
dazu gehörige Attributiv, beide ohne Artikel: S. OR. 1198 xdv iafxd/cb-
vyya zap&svov yprjC[itp6öv. El. 1143 xf- iptTJ? -dXai xpocfrj; dvtucpEXyjxou.
Eur. Hei. 457 Ttpo? xa? -dpoittsv <jufi/.popd; euoat'jjLova;. X. Hell. 4. 3, 15
d~o xtuv iv TT] 'Aji'ot -öXstuv EXXyjvt'otuv. 4. 8, 26 xd; u~o TT] Opaxfl oixoü-
tmc, tcoXsk; ' EXXTjViöa?. Vgl. Ag. 1, 10. Th. 6, 46 ix xtuv £776; -äXetuv
xai <I>oivixtxöjv xai ' EXXrjVioiuv. 6, 31 ei xt; iXo^icraxo xr^v xe x/j; -oXitu?
dvdXtuaiv OY)u.oaiav xai xtuv axpax£UO|j.Evtuv ttjv 161'av. PI. civ. 532, C xd £v
uoaat cpavxa7p.axa Osia. — f) zuerst steht das eingeschlossene Attri-
butiv mit dem Artikel, dann folgt das einschliessende Attributiv und
zuletzt das Substantiv, beide ohne Artikel, worauf aber noch ein neues
Attributiv mit dem Artikel folgen kann : Th. 2, 80 oi fj.sx' atixou yi'Xioi
6zXixai. 8, 2 ~po? xr,v Ix xrjs ^i/.sXia? xtuv 'Aftrjvat'tuv [xe^/dX^v xaxorcpa^iav.
8, 13 xai ai d-o xrj? ütxeXia? [leXoTrovvTjaicuv exxaiOExa vt(ec ai fxexd ToXi-iiou
cuvoia-KoXejxYijaaai. - — g) zuerst steht das Substantiv mit dem Artikel,
dann das eingeschlossene und zuletzt das einschliessende Adjektiv, beide
mit dem Artikel. Andoc. 3, 7 xo xstyo; xo fxaxpov xo voxiov. (Ahnlich:
S. Tr. 872 xo owpov 'HpaxXst xo Tröjjuuaov, donum Herculi missum. Eur.
Andr. 215 d|j.cpi 0pTjxr,v yiivt xtjv xaxdppuxov.)
§ ifi4, Bemerkungen über die Stellung des Artikels im § 463. 623
8. Wenn ein attributives Partizip eine nähere Bestimmung
bei sich hat, so finden folgende Stellungen statt:
a) o ~po; tov -öXsjxov alpedei? axp aTTj 6 ;, d. zu dem Kr. g. F.
b) 6 arpaTYjYo; 6 -po; tov jtoXsjaov aipsOei';,
c) 6 atpsdsi; -po; tov -6Xsfj.ov uTpaTrjp;,
d) 6 aipsdsi; aTpaT7)"]fo? -po; tov -ÖXe[aov,
e) ö ~po; tov iroXefiov JTpaTrj-j'o; aipE&si; *).
a) Dem. 8, 25 touc -ap' a&xcov IxrcXIovTa; lu.-6pou;. X. Hell.
3. 4, 1 irrl to icptuTOv ivap[i.£vov -Äoiov et? ttjv EXXdoa. Aeschin.
3, 25 Siä ttjv -pö; EoßouXov Yevo[xev7)v iuttiv ufj.iv. Dem. 18, 95 tujv
xaft' ujxa; ttet: payfj. ev <dv xaXcov rrj -oXei. 4, 4 tt); vüv UTrapyouarj;
ot'jT(;j ouvauscu;. 20, 83 tgc; -ap ujjlüjv ÜTiapyoüsa; atj~<jj Ttfjid;.
Th. 6, 88 oi ii TTjV Kopiv&ov xai Aaxeoai'fAova xwv Supaxoaitov d-oaTa-
Xevtes -psjßEi?. Vgl. 8. 89, 1. — b) X. Comm. 2. 6, 18 icäXeic
al tclv xaXuJv fj.dXiaTa iTcifxeXofxsvat. Durch diese Stellung wird das
attributive Partizip nachdrücklich hervorgehoben = eas dico, quae oder
urbes, et eae quidem, quae. 2) Th. 3, 69 ai TeauapaxovTa vyje; tujv
ricXo-ovviQaicov ai Asaßtot; ßor^oi 1X9 oücai. Dem. 8,46 ixeivo? etoi|j.ov
syst 6uvafj.iv tt(v dotxTjcrouaav xai xaTaoouXü>aou.svY]v a~avTa; tou;
EAXYjva;. — c) X. Au. 7. 3, 22 tou; -ap axEifxsvou; vutcu apiou;.
Dem. 6, 22 T7(v xadESTcucav vuv osxa 6a p */ t av. 8, 10 ttjv urdp-
youaav ttj -oXei 6uvajj.iv. — d) Th. 7. 70, 2 tcjjv TETa-f (xevu) v veüjv
ttoo; auToj. X. An. 4. 3, 23 xara t ä ; ~p oar] xoüaa; oyda; Itti tov
-OTafxöv. Cy. 8. 6, 6 tou; iövTa; saTpd~a; la\ TauTa; Ta; ycopa;.
Hell. 3. 4, 11 ty)v Trapouaav ouvajxiv 'Ay^siXatp. 5. 2, 4 tov psovxa
-OTafxöv 6id tt,; -öXsaj;. Dem. 6, 8 ttjv rpoaoöoav doo;iav tcu
-pd-,'p.aTU 18, 176 t6v IcpsaTT] xö Ta xi'vSuvov t?j -kÖXei. 25, 40 tou;
■[e u o fj.svo u; xtiva; tüjv -poßaTujv. 19, 174 ttjv -/pa^starav IkKttoXyjv
utc' £fj.ou u. sonst oft. Aeschin. 2, 155 tt-; -apouarj; d^opi'a;
aoTto. 3, 55 tt,v u-dpyoujav sipirjvTjv tJJ -6Xel 3, 126 £v toi;
TETa-ypievoi; ypövoi; u~o tcuv -popvcov. Lycurg. 118 tou; uuTepov
-po java-ypacps via? zpoooTa; ei; TauTTjv ttjv <jtt/]X7)v. So auch bei
weggelassenem leicht zu ergänzenden Partizipe, wie X. Hell. 3. 2, 30
rrjv jxETa;ü (sc. xsijjiviqv) iröXtv 'Hpai'a; xai Maxistoo. Dem. 18, 197
oirsp 6 av 6 oa'jXÖTaTo; xai 8u<jjj. evEdTaxo; avöpwTio; ttj ttoXei (sc.
-oiriJEtE), toÜto -E-ot^xd); Ec^Taiai st. des gwhnl. xai xrj TroXsi oujjx.
oder xai ö'jcjtj.. u) v t^ iroXst; denn an sich ist bei Adjektiven diese
J) Vgl. Fr. Franke quaestt. Aeschin. Fuldae 184-1, p. 15 sq. Dissen ad
Dem. 18, 292. Maetzner ad Antiph. 5, 81. Stallbaum ad PI. Phil. 20, b.
Frohberger in d. N. Jahrb. f. Philol. u. Päd. 1861 (84. Bd.) S. 175. Poppo-
Stahl ad Th. 1. 90, 1. - 2) Vgl. Kühner ad Xen. Comm. 2. 7, 13.
624 Lehre von dem Pronomen. § 464.
Stellung nicht üblich (Blass streicht av&pcDTio;). — e) In dieser Verbindung
ist das Partizip in der prädikativen Form B angereiht, indem es
eine nähere Bestimmung der vorhergehenden Worte, z. B. einen Grund,
angiebt und so gewissermassen zugleich auch auf das Prädikat des
Satzes bezogen wird, z. B. icpoßouvxo xyjv 'AOrjvai'cov i; xov Mt;6ixöv TröXspiov
ToAfxav -j'svofj.evTjV (vgl. Th. 1, 90), sie fürchteten die Verwegenheit der
Athener, wie sie sich in dem m. Kriege gezeigt hatte; hingegen xr,v
'Ad. i; rbv M. zöXs|aov -j-evojaevyjv ToXfjuxv, die in dem m. Kriege bewiesene
Verwegenheit der Ath. Aesch. Pr. 313 t6v vuv yöXov irapovxa. S.
Ph. 1316 f. ras {aev ix öeu>v | Tuya; ooOsi'ja?. Tr. 436 f. tou xaa'
ocxpov Oüxatov vai:o; | Atö? xaxaaxpdrtxovTo?. Ar. PI. 996 f. xat TaXXa
Täcirl tou juvgcxo? Tpa^Yjfxaxa i-ovta. Th. 2, 15 i? ttjv vuv ttoXiv
ouaav ^uvtpxiue Travra;, in die Stadt, wie sie jetzt ist. 18 yj te iv ti»
ta&puo ETrtjjLOvrj ^evo|X£vt). 3, 56 x6v jrasi vopiov x a 9 s<jt wtoc. 5, 5
toi; ix MEaaTjvTj? i-oi'xoi; ix~ sit tou x 6 atv. 5, 11 Trpo tt}? vuv d-yo-
pd; ouarjs. 6, 37 ti'; vuv arpcTia? s-'.ourr];. X. An. 5. 3, 4 to ömo
tojv atyjxaXajxwv dp-yupiov -/evÖjjisvov. Hell. 5. 1, 36 ix ttjs irc 'AvtäX-
xt'oou EfprjvT)«; x aXou jae vr) ?. Antiph. 5, 81 toi? ä-o xtuv Oecov art-
jxsiois fsv ojjlevo tc. Isae. 3, 50 toi; 70 ix xy]; ■yvYjsi'cc; 9uyaTpo; -aiai
-j'S'yov öaiv. Lys. 13, 61 xr(? tote roÄiteia; xad taxa[x s v rj ;. Dem.
20, 55 xd; tote otupsid; ooÖEiaa;. 18, 126 Std xd; u~o xouxou ßXa-
<s cp r, JA 1 a ; EtprjfxEvac:. — Sind zwei oder mehr nähere Bestimmungen
da, so stehen sie in diesem Falle entweder zwischen dem Artikel und
dem Substantive oder werden so getrennt, dass die eine entweder vor
das Partizip oder hinter dasselbe gestellt wird. Th. 1, 11 tou vuv
-Epl au tojv Sia xoü; -oi^tolc, X670U xaxEsyYjxoxo;. X. Cy. 8. 1, 38
Ifrrjpa xd iv toT; ~apaÖEtaot; &Y)pi'a xpscpöjjieva. An. 7. 7, 32 o>. vuv utio aoi
0paxs; 7ev6|j.£voi. Dem. 18, 98 ttjv tote Örjßai'ot; ^ü)jj.r(v xat 6ö;av
ü-dpyouaav. 20, 76 xr,? Iv kxäa~v> vuv -spi 7. uxou oo£tj; ÜTtapyousrjc.
X. An. 5. 6, 20 t-?,; xüxXtp ycbpa; -spi xov llovxov oixoujxEvr]?. Dem.
18, 35 oi zapd xouxou X0701 tote pYjöivxsc;. 82 ot irapä xoü KXsi-
xdp^OU XOXE TTpEjßEl? 6 E U p' d'-ptXVOÜ[XEVOt. 19, 84 XaÜXTJV XYjV d TT 6 XOU
xottou dacfdtXetav u-dpyouuav xrj icoXei. Aeschin. 1, 93 01 jjlsv ^dp iv
x tu -apsXTjXuHöxi ypovop X6701 Xe^Öjaevoi rcept Ttp. dp y o j.
Anmerk. 4. Die letzte Ausdrucksweise e) findet zuweilen auch bei Ad-
jektiven statt. Ar. P. 294 ttjv rcäotv EiptjvTjv cciXtjv. Aeschin. 2, 132 xd xüiv
-apooouv xüiv e£; flüXct; ytopta xupta st. xa tiüv t:. t. ei; II. xupta y. oder xa ywp(a
xd xüiv TT. et; II. xupict. 3, 241 xoü; [aev ö'vxtus avopa; äyailou; st. xoü; \x. övxu>;
äy. dvop. Dem. 18, 271 tyjv a7:ävx\ov, co; eotxEV, dvSpüjTtujv xuy/jv xoivVjv.
Anmerk. 5. Ist der Begriff des Substantivs ein unbestimmter, so wird
der Artikel weggelassen. X. Hell. 1. 1, 23 dz Aaxeo«(p.ova Ypdp.|i.axa -r.zixvühra.
Oec. 9, 4 oioitxrjXTjpta xoT; dvöptuTiot; . . XExaXXujztouEvcx, ubi v. Breit enb.
§ 465. Gebrauch des Artikels bei Pronomen und Zahlwörtern. 625
Anmerk. 6. Da Piaton sich der Ausdrücke raöxöv und &d-epov bedient,
um abstrakte Begriffe (Einerleiheit, Verschiedenheit) zu bezeichnen, so verbindet
er sie zuweilen mit dem Artikel. Leg. 741, a ttjv öfiotör/jxa xai ia6xrt~a xai xö
xaöxov. Tim. 37, b irepi xö xaöx6v. Ib. 6 toü ^ot-epou xuxXo;. 44, b to te
{MxEpOV Xal TÖ TKÜTÖV. Soph. 255, b TO OV 7.7t TO TOE'JTCIV üj; Sv XI 0iav07]TEOV
■Jjfüv. c xlxapxov OTj eISoj xö xaäxöv tiÖcüjasv; . . to SaxEpov apa fjpüv Xexteov
Anmerk. 7. Wenn zu einem substantivierten Partizipe prädikative
Bestimmungen hinzutreten, so können diese entweder zwischen dem Artikel und
dem Partizipe oder nach dem Partizipe stehen. X. An. 5. 6, 22 ev aoKKöfva xcüv
a-cpa-tuj-tiv ovxouv, in conventu hominum, qui erant milites. 4. 4, 21 oi c{voy6oi
©doxovxE; elvat = hotnines, qui pocillatores se esse diciint. PI. civ. 341, c Xe^e
xöv xtö ovtt taTpöv ovra. Isae. 6, 16 icapd t<üv ovxojv ÖEpocrövTiuv, ubi v. Schoemann.
§ 465. Gebrauch des Artikels bei Pronomen und Zahlwörtern mit und ohne
Substantiv.
1. Zu den persönlichen Substantivpronomen im Akku-
sativ e tritt bisweilen der Artikel, wenn entweder statt der blossen
Person die Persönlichkeit mit Nachdruck hervorgehoben, oder
— und dies ist der häufigere Fall — auf eine vorher erwähnte
Person zurückgewiesen wird, a) PI. Phaedr. 258, a xal o? elire,
tov a'uov 8rj Xs-ftov [xdXa aep.vä>; xai eVyxojpuaucDv (sein liebes Ich), nbi v.
Stallb. Phil. 20; b ostvöv psv toivov Ixt -poaöo/av oöoev cet tov £p.s' x6
7ap vd ßo-jÄEt" fcrfth X'jei Ttdvxa cpoß&v, meine Person, s. Stallb. 59, b
tov psv 8t] as xai i[xe xai TopYtav xai Oi'Xrjßov -/pf, tjuyvä yatpeiv iav.
Theaet. 166, a oöxo? 6y] 6 Sojxpdxr); . . "yeXojxa ör, xöv i jx £ Iv xou Aöfot;
aTrsöei^Ev, einen Mann wie mich. Vgl. Soph. 239, b. Apollon. de pron.
p. 15 führt aus Kallimachus an: vai pa xöv au xöv i\ti u. xöv ai Kpo-
Tu)vidor,v u. aus Menander: vuv 6s xaxd ttoäiv eupTjxe xöv sTEpov, xöv ae,
xöv £[ik xouxovt. — b) PI. Lys. 203, b oeüipo 6tj, 7j 6' o?, eudü 7]poIv . .
flot, Ifrjv £70), Xe^et; xai itapä xi'va; xoö; upa?; d. i. xai xt've? etalv oöxot,
ou; Xe^et? "^3:;; s- Stallb. Phil. 14, d oxav xt; Ipi cprj npwxapyov Eva
■yE-fovöxa cpüaet ttoXXoö? elvat TraXtv, xoö; l\t.i xal evavxt'o'j; dXX^Xoi; xiOspsvoc.
2. Zu den Interrogativpronomen: xt«, xt, ttoTo; tritt der
Artikel, wenn nach einer erwähnten Person oder Sache oder Be-
schaffenheit gefragt wird. Dies ist besonders der Fall, wenn im
Zwiegespräche einer etwas erwähnt hat, um es näher zu bestimmen,
der andere aber diese nähere Bestimmung nicht abwartet, sondern
die Rede unterbricht und, durch den Artikel auf dessen Worte
hinweisend, fragt, was dies bedeute.1) S. OC. 893 Oed. roiirovöa 8sivä
xoüo u;: dvopö; dpxt'cu;. Thes. xä uota xauTa; xt; ö' ö TTTjpyjva; ] Xs-fs.
El. 671 Paed. <I>avoTeü;, 6 <Pu>xeu;, Trpa^pa Tropaüvwv pe^a. Cl. xö 7:010 v;
l) Vgl. Hermann ad Viger. p. 705, 25.
Kühners Ausführl. Griech. Grammatik. II. T. 1. Abt 40
626 Lehre von dem Pronomen. § 465.
Vgl. Ph. 1229. Tr. 78. Ar. N. 1270 Am. ilXä jjloi ta XPVaTa I ™v
uiöv duoSoüvai xeXeusov aXaßev. Str. xa TioTa xa~xa yp-rjpaxa; P. 696 Try.
euoaifjLovsr* rAiysi oe flaufiaaröv. Merc. to xi; Eigentümlich Pax 693 Merc.
ola \l IxeXeujev dvaTtu&ib&at aou. Tryg. ti xi; wofür auch gesagt werden
konnte: ta xiva; (Dind. nach Reiske xo v). PI. Phaedr. 277, a Socr.
Nuv hrt ixsiva Tjor(7 u> <l>aTop£, cuvafxsöa xpi'vEiv. Ph. xd iroia; 279, a Socr.
Neo; Ixt, a> (Dcuops, 'IjoxpdxY);* o jxevtot [xavTEuopiai xar' auxou, Xs-feiv i&sXaj.
Ph. xö -otov otqI PI. Civ. 550, C eiT) oe '{ av, (L; s^tupLcn, öXrfapyt'a f)
jxexa xfjv xoiauxrjv -oXixsi'av. Al^si; 81, yj 6 o?, xyjv Tioiav xaxdaxasiv öXi-
-fapyiav; Lach. 193, e Socr. BoüXet ouvw Xs^opisv TcsifrcupiEila xo 7E xoaouxov ;
L. xo -otov 6t) xoüxo xai xivi xpörcp ; Vgl. Civ. 375, a. 421, e ibiq.
Stallt». Crat. 395, d. Selten b. Xenoph., z. B. Oec. 10, 1. Aesch. Pr.
249 Pr. övTjToü; I^a'jaa jjltj -poospxeoöai jxöpov. Chor, xo ttoiov eupoiv
xrjaoe cpäpfxaxov vojou; Hier ist zwar in den Worten des Prometh. das Wort
cpapjxaxov nicht ausdrücklich gesetzt, liegt aber in denselben versteckt.
Ausserhalb des Dialogs z. B. PL Euthyphr. 12 d d jxepo; xö ocnov xou
otxato'j, ost OYj r^a; e^eupsiv xo ttoiov fj.£po; av eit] xou oixatou xo oatov
(dagegen gleich darauf ohne Beziehung auf vorhergegangenes: ttoTöv
{lipo; istlv apti}[xoij xo aptiov). Zuweilen auch in Beziehung auf folgendes.
PI. Phaed. 78, b ouxouv xoiövos xt Sei 7)|xa; ipssflai iauxou? (= W&Z aü-
xo'j;), xco ttoicu xivt apa Trpojrjxei xouxo xo 7ta9o; -da/siv, xö oiauxEodwusöai,
xai OTr&p xou -oiou xtvö? oeoiivai, [xtj rd8(] aüxo ; Dem. 18, 64 f(olco; av
£pot[XT)v, xrj; -ot'a; jxspioo? Yevla&at xf(v röXiv IJBoüXsx' av, -oxspov xyj;
auvaixi'a? xcuv oup-ßEßrjXÖxcüv toi? EXXr(ai xaxiuv 7] xrj; TtEp'.eopxxuta; xaüxa
-;r1'vöji.eva £tu xf, xyj? tot'a; xcXeov£cta; iXixtSt.
Anmerk. 1. Von dieser Ausdrucksweise ist diejenige zu unterscheiden, in
welcher auf ein Fragwort ohne Artikel ein Substantiv mit dem Artikel
oder ein Demonstrativ folgt. Wenn ich sage: 'Epü 001 [xü&ov, und der andere,
die Erzählung selbst nicht abwartend, fragt: TövitoTov; so weist der Artikel
bloss auf das vorangehende Wort jj.ü&ov, Erzählung, zurück, und der Fragende
will nun die bloss durch das Wort angedeutete Erzählung erfahren. Wenn ich
aber frage: Botov xöv p.üftov eine;; so hat der andere schon etwas erzählt, und
ich will nun eine nähere Erklärung davon haben. Nachdem Zeus der Hera ge-
sagt hatte, es komme ihr nicht zu. nach allem zu fragen, ruft diese aus: 10 tov
töv fAÜttov eiirre;; was ist das für eine Rede, die du gesagt hast? Ebenso bei
dem Interrogativ in Verbindung mit einem Demonstrative. Gorg. 521, a i~l
roxspotv ouv u.t TtapaxaXEis tt)v ftEpansiav xfj; zoXeüj;; Euthyphr. 14, e cppaaov
ge p.ot, x(; -f) wcpEXta xot< Ö£ot? Tuy/avei ouaa dicö xcüv ocuptov. Crit. 43, c. Cr.
'AfYEXtav a>£pw yaXen^v. Socr. Tfva xauxijv; Symp. 202, a t£ touxo; Ap. 20, d
oiä oocptav nvi xoüro to övo(j.a eV/Tjxa. lloiav 07; ao^ptav rauxTjv; Hdt. 7, 48 xolct
Taüxa Xs-fEi; elvai 8jo fiot TroXEp.t(jurara;
Anmerk. 2. Das unbestimmte Pronomen 115 aber wird nicht mit dem
Artikel verbunden; denn in Stellen wie S. OC. 289 6'iav 6 xiipio; -apf, xt;.
OR. 107 xoLi; aüxoEvxa; xiva;. Ant. 252 ä'ar,ao; obpfdvtis xt; rjv gehört der Artikel
§ 465. Gebrauch des Artikels bei Pronomen und Zahlwörtern. 627
nur zum Substantiv: 6 xupio? ~i;, der Herrscher, irgendwer (den ich nicht kenne).
Vgl. § 470, 2. Über das philosophische 6 ti; i'vOpuj-o; u. a. s. § 90, 5.
3. Ein mit einem Possessivpronomen oder dem Genetive
der Personal- und Reflexivpronomen (§ 464, 4) verbundenes
Substantiv steht ohne Artikel, wenn der Gegenstand als ein unbe-
stimmter, mit dem Artikel, wenn er als ein bestimmter aufzu-
fassen ist. Vgl. Apollon. de synt. p. 79. [Schon b. Homer, obwohl
meistens ohne Artikel § 457, 6, b).] 'Ejxö; docÄcpo; od. dösXcpo? fxou, ein
Bruder von mir, einer von meinen Brüdern (ganz unbestimmt), ebenso
reflex. docX'sov lu-auToü, z. B. Th. 2, 102 d-b 'Avapvavoc, ratoo; kutou,
tfj; ympa; ty;v |-cuvo|At'av lyxaTsXt-e. 0 iixo; Trax^p, 6 -arf(p 6 £u.o;; 6 ao;
X670S, 6 X670; 6 ao;, dein Wort (ein bestimmtes); b sp.6? rat?, mein Sohn
(ein bestimmter von mehreren oder auch der einzige); ebenso 6 X670;
aoü oder aoü 6 X070;, tov aeamou rcaTEpa od. tov -cnipa tov asauToo.
Über die Stellung des Artikels s. § 464, 4. Auch im Gotischen, Alt-
und Mittelhochdeutschen steht nicht selten der Artikel vor dem mit
einem Possessivpronomen verbundenen Substantive l), als: der min fatar,
diu min muoter; desgleichen im Italienischen, als: il mio padre, la mia
madre. Bei Wörtern, wie 7:0X1;, Tcaxpt's u. ähnl. , sowie bei Verwandt-
schaftsnamen, wie — axrjp u. s. w., kann der Artikel auch dann weg-
gelassen werden, wenn sie an sich nicht unbestimmt sind, s. § 462, d
u. e nebst Anm. 1. Lys. 6, 54 AioxXy^ 6 Zaxopou tou Upocpavcou, -dr:r:o;
8e -frijAeTepo; (als zweite Apposition, nach § 462 Anm. 1). 13, 27
-otxpioa scpsTspav auTcuv xaT«Xi;rövTs;. Ib. ou ra.Tpica av aatUTO'j
xaxlXi-e;, „den heimischen Grund und Boden", s. Fr ohb erger z. d. St.
PI. Menex. 243, e turus fxf, av aXXw; eu;aa9-oti fxrjolva tcoXiv saoToo
vorhat. Ps. Dem. 59, 12 ei [xyj Xr^ofiat oi'xtjv u~£p aoeX^YJ? xal X7]osaxoü
xat do£X(ptoö)v xal 7'jvaixo; ijxa'jTO'j 2). Dagegen ist beim Hinweise auf
eine bestimmte Person oder ein bestimmtes einzelnes Land der Artikel
notwendig. Isoer. 4, 46 cd jj.Iv aXXai -avr^upsu . . , r, 0' f^erspa 7:6X1;.
Mit Emphase: S. El. 207 oiouixaiv yetpotv, | ai tov lu.6v eTXov ßiov | irpoooxov,
Schol. rav'j -sptreafieu; " ainvs; yeTps;, at aveXou^ai tov \A7auvEfjLv0va, t6v Ijjlov
ßi'ov dvsiXov xal -posowxav toi; lyöpoi;. 536 sagt Klytämnestra: dXX' ou
jxsttJv auToTji tt,v 7' IfjLTjv (oV/aTEpa) x-avsiv. Das Substantiv kann auch
zuerst ohne Artikel unbestimmt gesetzt und erst durch das folgende
Possessiv mit dem Artikel näher bestimmt werden (wie dvrjp 6 dqaöö;
§ 463, 3, A.). Th. 1; 53 ^[xtv -oXs|j.iou; tou; f,|xsTspou; TtfxtDpouuivot;
l|XTcood>v "rrasih. PI. Soph. 225, d xaTa 7vu)Jj.t)v ttjv £|xtjv.
4. Ein mit den Demonstrativen: outo;, ooe, IxeTvo;, sowie
auch auTÖ?, ipse, verbundenes Substantiv nimmt regelmässig den
i) S. Grimm IV. S. 403 u. 140. Becker ausf. Gr. § 130. — 2) S. Poppo
ad Thuc. P. 3, Vol. 2, p. 479. ■
40*
628 Lehre von dem Pronomen. § 465.
Artikel an, und zwar in der Stellung von B (§ 463, 3, B), da die ge-
nannten Pronomen nicht als Attributive, sondern entweder als Sub-
stantive (dieser, der Mann) oder räumlich in prädikativem Sinne
(der Mann hier, der Mann dort = der Mann, welcher hier, dort
ist), aufgefasst werden, also:
outo; 6 avrjp oder ö dvyjp outo; (nicht 6 oüxo; avrjp)
Y]oe rj 7vtö[XT) oder yj yvü>u.t] Tj6e (nicht r( rioe y^F0))
Ixetvoc 6 avrjp oder ö dvyjp ixstvo; (nicht 6 ixetvo; dvVjp)
autö; 6 ßaatXsu; oder 6 ßaatXeu; auxö;| aber 6 auTo; ßajiXeu;, selten
(6) ßaaiXeu; ö auxöc = Jcfem rex.
Anmerk. 3. Häufig wird das Demonstrativ von seinem Substantiv durch
ein oder mehr Worte getrennt. PI. Menex. 237, e ?)oe etexev r{ y-rj toü; itpoYovoosJ
Symp. 213, c 6 toutou eocd? toü dvÖpioixou. e xr,v to'jtou TctuTTjvi ~ip Oaup.a-
aTT,v xe^ocX^v. Dem. 18, 153 -Jj [A'.xpi xE^aX-rj xapd^aaa a'JiTj.
Anmerk. 4. In Stellen wie Th. 1, 45 i; xüiv e'xeivwv ti yujpftuv hängt der
Gen. e\e(vujv von xüiv yu>p((uv ab: contra aliquod ex illorum ojypidis, vgl. 1. 53, 4.
X. Hell. 4. 8, 33. 7. 1, 13.
Anmerk. 5. Wenn das mit dem Artikel verbundene Substantiv eine attri-
butive Bestimmung bei sich hat, so kann das Demonstrativ dazwischen treten.
Th. 8, 80 xat ai ,uev xcüv nsXoi:ovv7]o{a)v au Tat vtje<; st. auxai al xiöv U. vt^ej. X.
An. 4.2, 6 piaorö; rjv ünsp aöxcüv, ixap' öv r^v -f] otev?] outt] öoo; st. aSxT) i\ ox. oo.
Dem. 4, 17 Ird xa? ^aEcpvTj; TocuTa? äzb ttj? ot'xEta; yiopa; aöxoü oxpaxEta; st. ^7ti
xa'jxa; xa; t~. clko x. otx. y^. auT. oxp. 6, 21 oö y^P astpaXEli; ~^tJ noXiTetai; al itpö?
xo'j; X'jpavvou; aoxoti Xtav öuiXfat st. auxat ai Xfav Trpo? tou; t. ö\x. PI. Prot. 313, b
xiö äcpixo|AEvip xouxqj £svw, ubi v. Stallb. Phaed. 69, c ol tot; teXe-ä; Tjfjtiv
o'jtoi xaxaoT^ffavTE? '). So auch PI. Lys. 217, d taurov toüto yjnötxa, diese näm-
liche Farbe. X. Hell. 3. 4, 13 eVi töv outov toütov Xocpov.
Anmerk. 6. Der Artikel wird bei dem Substantive weggelassen:
a) Wenn das Pronomen die Stelle des Subjekts, das Substantiv aber die
Stelle des Prädikats einnimmt (§ 461, A. 3). Hdt. 1, 120 c Apitdf^ 'A^xuayT,;
5(x7]v xa'jx-rjv iTTEÜTjxE, dies als Strafe. 4, 139 SS'oijl ocpt xäoö 'ipyi xe xsi E7TEa 7rpoo-
&Elvat, folgendes als Wort und That zugleich. Th. 1, 1 xivtjsi? ccurr} [i.^h~7\ 8t)
toT; "EXX-qaiv eyeveto, dieses ward die grösste Bewegung. 55 aixia auxt] Trptux^
e'Yeveto. 5, 75 xai tt;v u-6 xcüv 'EXXtjv<dv tote l7itcpEpo[AEVT)v aMav . . vA e'pyw
TooTip äTXEX'jjavTo = und dieses war das einzige Werk, wodurch sie u. s. w. X.
Comm. 1. 2, 42 itdvxE; oStoi vojaoi staiv, o'j? t6 ttXt^o; ooxiudaav lypa'bz, alles das
sind Gesetze, was. PI. Symp. 179, c E'japtduiqToi; 5tj ticjiv S8ooav toOto yipiz ot
&so(, dieses als Ehrengeschenk. Apol. 2i, b a'jXY] eotiu Ixav^j är:oXoYia. Lys. 1, 16
xavxTjv xiyvTjv r/ct, dies treibt er als Gewerbe. 7, 10 xe{Kt]xe xcöxa rpta extj, es
sind 3 Jahre, li, 12 xouxip TiapaoE^iJ-axt ypw.asvrji, dies zum warnenden Beispiele
nehmend. Isoer. 4, 71 [aey^xqu ir&XifAou o'jsTdvT&t ixeivou, stände hier das Subj.
voran, so würde es heissen Ixefvou toü txoXeu.ou iiEY^aTou ouoTavTM;, als der grösste.
Dem. 18, 150 xevt, irpo^dast xaüTig xaTEypui, dieses als leeren Vorwand. Hat das
prädikative Substantiv ein Attributiv bei sich, so kann das Demonstrativ da-
zwischen treten, vgl. Anm. 5. Th. 1, 98 TiptuTtj te auxT) tto/.i; Sj'jixjjLayu n«pa x6
xa&saxtixös, dies war der erste verbündete Staat, der. X. Cy. 1. 5, 3 Xeyojv, tb?
1) S. Rost Griech. Gr. § 98, Anm. 3.
§ 465. Gebrauch des Artikels bei Pronomen und Zahlwörtern. 629
fi.qdX'jt xe etV] xaüxa e&vt) xai iayupd, st. xaüxa err] fAEf. x. (ay. e9vtj, s. Born.
An. 4. 7, 5 (öpcifisv) öXqou; xouxo'j; dvöptonou;, wir sehen diese, die nur wenige
sind, s. das. Kühn er s Bmrk. 8, 4 otaat ey-^v xauxTjv Traxptocc sivai st. xaux-rjv
eTvoc« i;x. t.. Soll jedoch das prädikative Substantiv als ein bestimmter oder vor-
her erwähnter Gegenstand bezeichnet werden, so tritt der Artikel hinzu (s. § 461,
A. 4). X. Comm. 4. 6, 15 örcöte (Suixpdnr)?) xt xw X^yu) 5is;ioi, oti xujv [idXtoxa
öpio/.OYO'jaiviüv iTropEuexo, vo[x(£<i>v tocjxtjv xtjv dacpdXstav Etvca Xoyo'j, dieses sei die
sichere Lehrweise, nämlich wie sie aus den vorhergehenden Beispielen deutlich
dargestellt war, s. das. Kühners Bmrk. Wenn das Substantiv mit einem Ad-
jektivsatze verbunden ist, so kann der Artikel fehlen, da er durch den Adjektiv-
satz vertreten wird. Hdt. 3, 111 e\ toToiSe ywpiotat . ., s\ xoiat (== oT;).
4, S £z y^v -auxrjv . ., f]v xiva. Th. 2, 74 irct yt,v tVjvSs tJX&o[aev, e-> yj xxX.
3, 59 Tjaepa? te ävaaiav^ry.OfAEv ixefvTjc, fj xxX. 4, 85 OTpctTiä ye ttj§', -^v vöv
lyw I^a). Ferner auch, wenn das Demonstrativ bloss eine räumliche Beziehung
(= hier, dort) ausdrückt, und der Bedende gleichsam mit dem Finger auf etwas
hinweist. Vgl. § 467, 2. Das Pronomen folgt dann in der Regel nach. Hdt. 3, 21
to£ov xoos 3i56vxs;, den Bogen hier. 9, 27 s6vo8ov ttjvoe. 5, 26 *fj vatxtüv
toutecuv, w £eivoi, I<m ufxtv ttoXXtj e'j7tete(t), der Weiber hier. 2, 115 yuvatxa
Ta'jTTjv. 4, 9 I'ttttoli; jxev 8y] x«6xas drctxopeva; e\9doö fsioad xot E^tu, die Pferde
da. Ib. ycupTji; y«P ttjctSe sytu xö xpdxo; aüxT|, aber gleich darauf, wo ein anderer
spricht: toötov pisv xfjaos ttjc y.oupTjs otxV|Topa r.oivj. Th. 1, 51 rtptv xive; toovxs;
eTtcov, oxi vtjec exEivai stcitcXIouoi, dass Schiffe dort, auf jener Seite heransegeln.
X. Cy. 8. 3, 6 cpeps Xaßi'ov ytxoüva ; (jitv xo'jxouct rot; xüiv oopu^opwv ■itfiixöv.,
xaiä; 0£ xo'jsos roü; Ecommou; toi; xüiv cTtr-Eiov tjyeijioji ooc, xal xiüv ip.adxtuv
xot; TjEiAoatv aXXou; xouooe yixtüva?, Unterkleider da, Decken hier, nämlich
Pferdedecken. Ar. L. 635 «otTdfcat x-rjaos YPa^s TTiv YV(*&ov. (Das Substantiv
ohne Artikel kann aber auch Subjekt und das Demonstrativ Prädikat sein, wie
PI. ap. 18, a vüv xoLxo jpicöv hio\xai otxatov, xov jj.ev xporcov xtj; Xe;ew; säv, a'ixö 2s
xoüxo oxorsiv xai xo6xuj tov voöv irpoaEystv, Et o£xata \£yw t] fx-fj* or/.ctaxoü p.ev y<*P
aSxT] 4p£x-/|, pfjxopo; 5e xccXt^tj X^stv, denn eines Bichters Tugend besteht darin,
dass er untersucht, ob einer gerechtes sage oder nicht, eines Hedners aber darin,
dass er die Wahrheit sagt.)
b) Wenn das Substantiv ein Eigenname ist, als: outoj, 88e, £xe!voc, atixo;
SüjxpdxY];. X. Comm. 4. 2, 3 F/ji}6orjao; ojxoof. Symp. 2, 3 r\ NtxTjpixou xoüoe
sc. yuvt1" 2, 19 Xapfj.(§T]? o&toci. 3, 8 AixoXuxw xo6xw. Vgl. 4, 62. An. 1. 5, 13
a&Tov JVUvwva. 2. 1, 5 a6xo; Mevcuv. Dem. 18, 114 oüxoai NeottxoXe^o;. So auch
wenn ein Gemeinname die Stelle des Eigennamens vertritt (s. § 462, b). X. An.
1. 7. 11 aüroü ßaoiXEüic, vgl. Hell. 3. 5, 14.
c) Wenn der absolute Begriff eines Gegenstandes bezeichnet werden soll,
so wird bei Piaton oft das Substantiv ohne Artikel mit dem Pronomen a6xo;
verbunden. PL Parm. 133, d. e ei xi; t^cüv xou oeo-oxyj; t] öoDXo? saxtv , oöx
ctöxoü oect:6xou ö^-cj, ö' iaxt 8eotc6ttj?, £/.e(vo'j ooüXo; ioxiv, o'joi aÖToü SouXoü,
o £3Tt ooiiXo?, OEa-oxY]? ö OEonoTTj;. Theaet. 175, c Et; oxs'itv a'jxfjj otxaioouvrj;
xe xal dotxfa;. Civ. 476, c atixo xdXXo;!).
d) Wenn outoj d v t, p mit Affekt, besonders in verächtlichem Sinne, so ge-
braucht wird, dass der Bedende auf die Person hinweist. PI. Gorg. 489. b oGxool
dvTjp tiü -ctuoErai tcX'japcüv. Eitte [xoi, tu Ziuxpaxs;, oijx atiyuvst xtjXixoüxo; aiv öv6-
jxaxa ÖTjpE'jcuv; 505, c Callicl. 06x oI8', äxxa Xs^st;, tu Stöxpaxs;, dXX' ä'XXov Tivöt
iptöxot. Socr. Ouxo; dv-^p oüy 'jr.o\xivzi üj^eXo6u.evo;. Eur. Ph. 920 sagt Tiresias
1) Vgl. Stallbaum ad PL Phaedr. 247, d.
ß30 Lehre von dem Pronomen. § 465.
von dem anwesenden Kreon: dvrjp 88' o'JxeS' a&xos, Ixveuei TzdXiv. So oft bei den
Tragikern mrß o8e od. o8e 6 äv-rjp st. lyu). S. Ph. 1036 6Xeicj!}e o' 7]oix7)x6xe; | tov
txvSpa xövSs, fteoiatv ei o(y.Y); p-eXst. Vgl. 1375. Ai. 78. Ant. 1035 toEeusx ävopö?
xo58s. Eur. Ale. 331 xouxi; dvxi aoü ttoxe | xöv8' avopa vi>|xcp7j 0eaaaXU zpoacp&EY^xai
— tpi). 689 pv/] övfjtr/' üTtep xoü8' ävopos, ouo1 i-(ia Tipö aoü [= üreep i[xo"j] 1). So
auchHdt. 1, 108 oute o"XXote xid rapetoe; ävopl tiüoe «XaPl °ö8ev = i[xoi Antiph.
6, 9 oute ptixpov oute [aey« e^eXey^i ä8ixoüvxa xovSe tov avopa = i\x£, s.
Maetzner. Ähnlich schon hei Homer ouxo? äv/jo. ß, 40 io yepov, ouv^ ex«! ouxo;
dv/jp, xd/a o1 ei'asai a&xoc, | o; Xaöv rfltipat..
e) Zuweilen, wenn ooe auf etwas folgendes hinweist. Hdt. 3,3 X^Exat 5s
xai ooe Xoyo;, vgl. 7, 167. 3, 21 xd&e etteo Xi^exe. 137 irpoioyj>{jivous litea taOE.
4, 135 Tipocpdaio; 8e xtjooe. Bei den Attikern selten. Th. 2, 9 noXei? 8' sxdxEpoi
xdo8' c'yovtE; £'JHfxdyo'j; £; tov -oXejiov xatKaxavxo. X. R. L. 7, 1 evavxta xai xdoE
toic ä'XXoi; "EXXrjOt xax£ax7]<jev ö Auxoüp'/os £v tt, ÜTrdpxTj vö;j.tjj.a. Doch häufig
(namentlich vor Aufzählungen) in den Inschriften2). (
f) Die Dichtersprache lässt den Artikel sehr oft auch da weg, wo ihn
die Prosa setzen muss. So Homer gewöhnlich. 0, 206 toüto etto? xaxä [xoipav
eei-ec. [Aber II, 30 [>■■(] spi y' oüv outo; ye Xdßoi 76X0?, ov au cpuXdaasi? nach a)].
2, 295 [XTjxsxi xaüxa vo-/|fi.axa cpaiv' ivl §T|[j.oj. t, 598 Xe£so xiöo' eVt otxoj. N, 121
xaxov TiotTjOETE (aeiCov | XTjOE fxE&T][jioo6vTrj. B, 37 Tj'fxaxi xe(viu. X, 614 oj xeIvov xsXa-
fjiüiva et] £Y*dx&sxo xeyjVTß. Pind. 0. 1, 115 xoüxov ypovov. 3, 7 xoüxo fts65[Aaxov
ypeo;. 5, 14 xövos oä;j.ov. 6, 8 l\ xouxu» tteoiXw u. s. Aesch. Pr. 20 xijio1 aTtav-
dpu>Tt«u Ttdyw. 31 aTEpTTT] ttjvSe cppoop'/jasu TTEXpav u. s. oft. S. 400 vuxxa xau-
tt]v. 579 ÄE^st 8e xoüx' e-os u. s. oft. S. 551 aüxot? e"xe(vois ävoat'oi? xopi-
Tidafiaotv. Ebenso häufig b. Soph. u. Eur., selten aber bei den Komikern
und unter den Prosaikern mehrmals bei Hdt. mit nachgestelltem Demonstrativ.
Hdt. 1, 9 Xey<u X670V xovoe, so öfters. 7, 8 a vojaov xovos sv üjjlTv xdh(<;. 2, 39 iz
y.EcpaXT]v Taüxrjv xparrsaöai. 2, 169 xou; ix vo^oü xouxou Ysvoiiivou; ßaatXla?. 5, 82
xaxa ypovov xeIvov. 2, 39 xEcpaXr) xs(vt). 3) — So auch b. Hom. gwhnl. aüxo?
= klein, seit, mit dem Artikel. M, 225 £Xsus6[ae8' aüxa xEXeuöa. ft, 107 -^pys 5e
-("> aux-fjv ö56v, tjv Txep oi aXXoi. Vgl. x, 263. -, 13S u. s. Hs. sc. 35. 37. Ver-
einzelt b. Pind. N. 5, 1 iXtvusovxa . . dtYdXfj.ax' eV aüxä? ßa&a(oo?, signa in loco
statura in eadem basi, s. Dissen ed. Goth.; den Tragikern aber ist dieser
Gebrauch fremd. 4)
5. Ein mit den demonstrativen Attributiven: toiooto?, xoiö<j8e,
Toaouxoc, xooojoe, TTjXtxoÜTo? verbundenes Substantiv steht ent-
weder ohne Artikel, wenn der Gegenstand unbestimmt ist: irgend
einer von denen, die so beschaffen u. s. w. sind, wie PI. Symp. 203, c
axe oov Oopou xai Fleviac utö? wv 6 "Epw; h xoiaüxr] xuyo xa9£axrjxe, be-
findet sich in einer solchen Lage; oder mit dem Artikel, und zwar
in der Stellung A (§ 463, 3), wenn der Gegenstand als ein be-
stimmter bezeichnet wird, indem die durch die genannten Ad-
i) Vgl. Stall b. ad PI. Gorg. 467, b. Ellendt-Genthe L. S. p. 508.
Monk ad Eur. Ale. 341. — 2) z.B. atos ttoXei; xaxaxcXoüoi x6v epopov — 'Afrrjvatav
-6Xei; aioE a6[xixayoi — xptT,pEi; a'i'oE i^s^XE'jjav, s. Meisterhans a. a. 0. S. 191.
3) S. Krüger Gr.' II. § 50, 11, A. 1. 3. — 4) S. Ellendt-Genthe L. S. p. 108.
Hermann opusc. I. p. 333 sqq. u. besonders Matthiae ad Eur. T. VII. p. 502.
§ 465. Gebrauch des Artikels bei Pronomen und Zahlwörtern. 631
jektive angedeutete Qualität oder Quantität entweder als einem
schon erwähnten, zuweilen auch erst zu erklärenden Gegenstande
oder als der ganzen Gattung vorhergenannter Gegenstände zukommend
ausgedrückt werden soll. Ebenso substantivisch: 6 coiouxoc, xd xoi-
auxa u. S.w. X. Comm. 1. 2, 8 ticu; av ouv 6 xoiouxo; dvyjp otscp&stpoi
tou; vlou;; i. e. talis vir, qaalem descripsimus Socratem. 5, 4 lv auv-
ouat'a os xt; av tjg&eit) t(;> xoiouxoj, ov stöstT] tw o^w xe xai xoj oi'vco
yat'povxa [jloXXov r, xou cpiXotc; wo nicht bloss auf das Vorhergehende,
sondern auch auf das Folgende hingewiesen wird. 4. 2, 21 ti aoi coxei
ö xotoüxo?5 Cy. 5. 5, 32 ap' av oüvctto xöv xoiouxov afiefiixcov <pi'Xov
vojjiiCeiv; i. e. talem, qualis antea descriptus est. R. L. 1,7 6pwv xou?
xyjXixouxou; cfuXdxxovia; [xdXuxa xd; -yuvaixa? in Beziehung auf das vor-
hergehende 7£pauu, zugleich aber die ganze Gattung der -/spatot an-
gebend, vgl. Ven. 9, 10. PI. Lys. 214, e. Dem. 18, 305 xcdv tojou-
tcov xai toioÜtwv «YaÖtuv üijliv xat xoT; aXXo«; 'Adyjvatoic e-/ovxe; X°Ptv'
(Aber PI. civ. 351, e xoidvos xtvd cpaivExat I^ouaa xtjv ouvajxiv prädi-
kativ = f, ouvajju?, Tjv !'•/£(, cpou'vExat xotaÖE Tis ouaa, s. Stallb.) Oft als
Apposition zu xdXXa. X. Cy. 1. 2, 2 xat xdXXa xd xoiauxa, und das
Übrige, das so beschaffen ist, wie das Erwähnte, s. Born. Oec. 19, 16
xai -Ept Tiuv aXXcuv xcov xotoüxcuv. Ferner xd xoiauxa = und dergleichen.
Dem. 8, 25 -apa7r£;j.-E3ilai xä rXota xd aüxcuv, xä xoiauxa, s. Schaefer
App. p. 506. S. Ant. 726 sagt Kreon auf sein eigenes Alter hinweisend:
ol XTjXtxoiöe xai oica;6u.£3Öa 6t) | cppovEiv u- dvopo; xr(Xixouo£ xr(v cpüjiv}
Findet aber die Stellung von B (§ 463, 3) statt, so sind die genannten
Wörter prädikativ zu nehmen. Th. 6, 43 xottjos xrj rcapaaxeuTJ 'Afrrr
vaiot . . ii xtjv ZixeXiav iTtEpaiouvxo = xoarjoE yjv rj TrapasxeuT], rj. 44 xosauxr]
rt -ptDXTj TrapaaxeuY] ~po; x6v ~6Xe[jlov SilrcÄet. PI. Prot. 318, a xoaouxo; o
■(t Yj[j.£TepO(; X670?. Gorg. 456, C rj |X£v ouv 6uva[j.i; xoaauxr, Irrt xai xoiauxr)
xyj« xl^vrj;. In Beispielen wie Dem. 20, 34 xt ouv oieuiIe xouxov xbv
xoiouxov TC£pi u;jia; 7eyevtj|x£vov gehört der Artikel zum Partizipe und
xoiouxov ist Prädikat. 98 xou; u.y] xotoüxou; xpiölvxa?, die nicht als solche
Beurteilten. Oft jedoch wird der Artikel weggelassen, wo er stehen
könnte. Th. 2, 18 iv xotauxr) jxev op-ff, ö crxpaxö; xöv 'Apytoau-ov Iv x^
xaölopa eI/ev, vgl. 41, 5 ibiq. Poppo. 54, 1. Stets in der Formel
xoiauxa eurov, vgl. 1, 44. 79.
An merk. 7. Über 6 oto« oü dvVjp s. § 555, A. 10.
G. Wenn ein Substantiv mit i«, udvxs«;, 0X0; verbunden wird,
so sind folgende Fälle zu unterscheiden:
a) Der Artikel wird nicht gesetzt, wo er auch ohne T:d?
fehlen würde, also wenn der Begriff des Substantivs ganz all-
gemein oder unbestimmt aufgefasst wird. Hd« dvftpwTto; (selten
dvöp. -d?) ein jeder Mensch, d. i. jeder dem das Prädikat Mensch zu-
(J32 Lehre von dem Pronomen. § 465.
kommt, rcavxec avftptüjrot, alles was Mensch heisst, alle Welt. Dem. 8, 5 rdvxa;
<£v&pci)Jioo; autjxeuaCefat ly ^jfia?. Vgl. 18, 72. And. 3, 25. Lys. 12. 60. X.
Cy. 7. 5, 52. Comm. 4. 4, 19. Dem. 18, 294 v»j töv 'HpaxXEa xal Trdvxa;
öeou;. An. 2. 5, 9 aüv aol Tiaaa piv öoö; EU7:opo;, 7:5; 5i 7:oxafxo; öiaßaxo;,
ein jeder Weg. Vect. 5, 2 TtaaaJv t:6Xe<üv 'AÖTjvat jxdXnxa T^cpüxaaiv e*v
eJpYjvT) au;£aöai. PI. civ. 445, a jxsxd -avxcüv aixitüv xe xai tcoxojv xai -avxo;
ttXouxou xal iraffri? dpyrj;, *m Besitze aller denkbaren Genüsse und alles
Reichtums. Daher bei Abstrakten: PI. Tim. 23, d -cbav rpodojxi'av e/eiv.
Bei Eigennamen (§ 462, a): X. Cy. 1. 2, 15 I$e<m -aji Ilepjaic — ejx-itsiv
xoo; eauxtov -aioac ei; xa xotvd otoaaxaXsr«. Hell. 4. 8, 28 Trpoardxai rAnr^
Asaßou E-jovxai. Lys. 2, 15 xr(v l~ dixdarjs riEXoTtovvfjjou axpaxtdv. Bei
paarweiser Zusammenstellung (§ 462, e): PI. Menex. 243, b -avxac
'EXXT(vd; xe xai ßapßapou«. (Dagegen -ävxe; oi "EXXtjve; leg*. 631, b.) Bei
•jf, u. ähnl. (§ 462, b): Ar. N. 206 aonfj oi aoi 77) ; 7:sptooo; TtdaTjc, der
ganzen Erde. — Oft lässt sich t:5; durch lauter übersetzen. PI. civ.
575, a 6 "Epw; e*v Ttdtar, dvapyi'a xal dvojita £wv. Polit. 284, b (al xlyvai)
xo jxexpov atoCouüai Tidvx' d'faHä xal xaXd d-sp^d^ovxai. Dem. 18, 279
ndsav lysi xaxiav. PI. civ. 579, b xuxXio <ppoupo6}xsvo; bizo zdvxojv t:oXe[aiü)v.
In diesem Falle ist das Substantiv eigentlich Prädikat: Trdvxs; i>f' wv
cppoupsixat -oXIfjLtoi efatv. — OXyj 7:6X1;, eine ganze Stadt, -öXt; oXrj,
eine ganze Stadt. Dem. 20, 51 7coXei; oXa; 3Ujj.fxdyou; fjp.iv Ttapsayov.
Vgl. PI. Gorg. 512, b.
b) Wenn das mit Tid>, Ttdvxs;, 0X0; verbundene Substantiv als
ein Ganzes im Gegensatze zu seinen einzelnen Teilen be-
zeichnet werden soll, so nimmt es den Artikel in der attributiven
Stellung (§ 463, 3) an. H -asa 77], die ganze Erde, oi -dvxe; TroXtxai,
die gesamte Bürgerschaft, die sämtlichen Bürger ohne Ausnahme, oder,
wie man in der Volkssprache sagt, die ganzen Bürger, f, oXt; ttöXic Th.
4, 60 xfjv -asav SixeXtav, Vgl. 61. 6, 6 aüxol xrjv artaaav 6uvajj.iv x^;
SixsXia; ay^aouji. 3, 36 I6o;sv aüxoT; ou xou; irapövxa; jaovov drroxxsivai,
dXXd xal xoü; a-avxa; MtxuXrjvaiou;. X. Comm. 1. 2, 8 et; xov Tidvxa
ßiov. An. 5. 6, 7 oi Ttdvxe; avfrpcoTcot, die ganze Menschheit. S. Ant.
1023 dvdpü>-o tsi -ydp | tot; Trdcji xoivov l-zxi xo'j;ajxapxdv£iv. PI. Civ.
546, a xov arcavxa ypovov. Gorg. 470, e iv xooxtp rj rtasa suoai-
txovta £gtIv. Theaet. 204, a xö oXov dvd-f/tYj x« 7:dvxa fJ-Epr) elvai. Prot.
329, e oijTkEp xa xou 7:po!jü)7:oo jxöpia syst 7:po; x6 oXov 7:pö<jto7: 0 v. X.
An. 6. 2, 10 f,v i>7:Ep tj|xisu xoü oXou axpaxEÜjxaxo; 'Apxdoe; xal Ayaioi.
Cy. 8. 7, 22 (oi OeoI) x^v xcov oXwv xd;iv cjuvr/oujiv, die Ordnung des
Weltalls. Hieraus erklärt sich auch die Bedeutung im ganzen bei
Angabe von Zahlen. Hdt. 7,4 ßaatXEucravxa xa rdvxa 2; te xal xpujxovxa
Ix£a = xa rdvxa Ix£a, a eßaai'XsuJS, ftv e; xe x. xp. Th. 1, 60 TTEfxrouaiv
e;axoaiou; xal yiXiou; xoü; 7:dvxa; OTrXixa; = oi 7:dvXE; 07:Xixai, 00; tc£[x-
§ 465. Gebrauch des Artikels bei Pronomen und Zahlwörtern. 633
icouoiv, s;axöjtot x. yiXtot etaiv, vgl. 1, 100. 4, 38. 39. 5, 26. 6, 43
A&tjvcuoi £$ tt,v ZixeXiav iTrspato'jvxo Tpnqpeat Tai; rcäjai? xeaaapai xai
Tpiaxovxa xai sxaxov. [Bei Homer u. Hesiod ohne Artikel, wie 2, 373
TptTzooa« 7«p ^eixooi rravta?. Vgl. 470. H, 161. Hs. th. 803 Iwia ~dvx'
Ixea, aber auch zuweilen in Prosa: Hdt. 1, 163 Ißtwcje rcdvxa eixoji xai
£xaxöv exea. Th. 4, 129 £u|i.-avTE; e-xaxdatot &7xXiTat, vgl. 5. 3, 4. Bei
Hdt. auch in der Bdtg. von exaccoo fsvoo;. 1, 50 xxTjvea xd fluatpia
zdvxa xptayi'Xta eOuae, von allen, d. i. von jeder Art, je 3000. So
-avxa olxa, alles zehnfach, sprichwörtl. zur Bezeichnung reicher Fülle.
4, 88 Aapeio; xöv dpyixsxxova lotüpr^axo Trdai 6exa, denis rebus ex quoque
genere. 9,81 riajTaviirj Tidvxa oexa ££aips&7] xs xai loö&ri} ^uvaiks;, itctcoi,
xdXavxa, xdjrr]Xot, m; oe auxw; xai xaXXa ypr^axa.] *).
c) Wenn einem bestimmten und deshalb mit dem Artikel
verbundenen Gegenstande der Begriff ganz oder alle als eine blosse
nähere Bestimmung beigefügt wird, so findet die prädikative
Stellung des Artikels B (§ 463, 3) statt. Dies ist der bei weitem
häufigste Gebrauch von ~d;, Ttdvxs;, oXo;. Im Deutschen übersetzen
wir zwar yj rasa TröXt; Und raja 7) zoXi; oder yj TtoXt; -aja, oi uavxe?
uxpaxiwxai und rdvxe; oi axp. oder oi axp. Trdvxs? meistens auf gleiche
Weise die ganze Stadt, alle Krieger; im Griechischen aberfindet
ein wesentlicher Unterschied statt. CH it<SXt<; -dsa (oder -aja t{ 7t6Xi;)
rjpiÖT] wird von den Griechen so aufgefasst: die Stadt ward eingenommen,
und zwar ganz, oder ganz (gänzlich) ward die Stadt eingenommen. Oi
oxpaxiülxat rcdvxs; (oder Travxe? oi axp.) xaXcu? ijjLaylaavxo, die Krieger, und
zwar alle (ohne Ausnahme), kämpften mutig, oder ohne Ausnahme
kämpften die Kr. mutig. X. An. 7. 1, 7 otaßaivouai itdvxe« th tö Bu^dvxtov
oi axp axiuJxai. Comm. 2. 1, 28 (et) utco X7J? 'EXXaooc 7id<nr]s d£tots
sV dpexTJ daufidCeJÖat, xtjv 'EXXdoa -etpaxeov süi 7totsiv. 4. 8, 11. Cy. 1.
2, 15 -asa yj flspucuv TtoXiXEt'a. PI. leg. 728, a -d; o x' eVi -jfrj; xai uro
■ff? ypyao; dpex-r;; oux ävxd;to<;. Lys. 14, 42 repi -dvxa; xou? Oeou?
Vjasßrjxacri xai et? a-asav xtjv -6Xtv yjfxap-Tjxajiv. Antiph. 6, 45 xoü;
vofjiou? ä-avxa;. Beide Stellungen finden sich vereinigt Ar. Av. 445 f. op.vufji'
eVi xo'jxoic ~dai vtxav toi; xpixat; | xai xot; OsaxaT? Trastv. — X.
An. 1. 2, 17 oTYjsa? xo ap|xa 7rp6 xrj; cpdXaYyoi }ae3T); . . IxsXeuje TrpoßaXsada'.
xä oirXa xai e'-iytopTJcjai oXrjv xr,v cpdXayYa. PI. Symp. 219, C xaxs-
xstjiiqv tyjv vuxxa oXrjv.
Anmerk. 8. Zuweilen erscheint das Substantiv mit r.äz ohne Artikel, wo
man ihn erwartet, und zwar nicht allein in der Dichtersprache und bei Herodot 2).
sondern auch, doch nur selten, in der attischen Prosa. 3) S. Ai. 480 -dvx' dxVj-
1) S. Hermann ad Viger. p. 727, 94. Baehr ad Hdt. 11. dd. — 2) S.
Krüger a. a. 0. Anm. 3. — 3) S. Schneider ad PI. Civ. T. III. p. 250.
634 Lehre von dem Pronomen. § 4G5.
y.oa; X6yov, vgl. Ph. 1240. Ai. 734 xot; xupiot? yip zdvxa yyrt SyjXoüv Xoyov. Hdt.
2, 113 Ttdvxa X6yov s?rjY£'V-vc,t) ">» £ty£ nEP* r')v 'EXsviyv, die ganze Geschichte er-
zählend, vgl. 1, 21 (hingegen 6, 2 fj.a86vx£? tov 7:dvxa Xoyov). 5, 46 dntxovTo itavxl
aroXiu. PI. Tim. 38, c to TtapaOEiywa 7iavxa at'äivd eaxtv ov st. x&v zdvxa aüöva.
Civ. 608, c näc outo« ye 6 ix rat5ö; fii/pt irpesßoTOU ypovo; 7tpos 7ravxa oXfyos
itoü xi; av EtTj st. rcpös xov rdvxa.
7. Wenn ein Substantiv mit exosto?, jeder, quisque, ver-
bunden wird, so bleibt, wie bei ^5? in der Bedeutung jeder, der
Artikel weg, wenn der Begriff des Substantivs ganz allgemein auf-
gefasst wird, wird aber hinzugefügt, wenn der Begriff des Sub-
stantivs mit Nachdruck hervorgehoben wird. Die Stellung des Ar-
tikels ist die prädikative B (§ 463,3). X. Comm. 4. 2, 12 oux ÖXiya
£<sr\ xaö1 IxaffTTQv YjfAepav Totauxa öpav te xal dxoustv {qitotlflie, täglich,
jeden Tag, alle Tage, allgemein), vgl. Cy. 1. 2, 5. Hell. 3. 5, 13.
Lycurg. 126 ibique Maetzner. Dem. 18, 68 xa-ä tt,v f,fAEpav ExdaTY]v7
an jedem einzelnen Tage, vgl. 249. X. Cy. 8. 6, 6 o ti dv s\ ttj 77J
sxätjxTj xaXöv i\ dyaöov rn in jedem einzelnen Lande. Vgl. An. 7.
4, 14. PI. Phaedr. 248, e. Hipp. 1. 281, b, ibique Stallb.
8. Ein Substantiv in Verbindung mit exaxspo?, jeder von
beiden, aj/.<pu> und dfj.cpixepos, beide, nimmt in der attischen
Prosa immer den Artikel zu sich, und zwar gleichfalls in der prä-
dikativen Stellung B (§ 463, 3), da in diesem Falle immer nur
von einer erkannten, also bestimmten Zweiheit die Rede sein
kann. Vgl. Apollon. de synt. p. 44 sq. Choerob. in Bekk. An. III.
p. 1248. Th. 4, 14 xa&' exdxEpov tov ItjtXouv. 93 litt xto x£pa Exaxlptu.
94 scp' Exaxepcp xio xlpa. 96 £xat£ptuv xiuv cxpaxo-socuv. X. An. 3. 2, 36
£ju xciiiv -X£upcov £/.ax£po)v. Ven. 5, 32 xto cüxl ixaxEpuj. Th. 5, 23 ajj/.pa)
XO> TtOAES. 3, 6 I-' d[XCfOX£pOt; XOt? XlJAEatV. X. An. 1. 1, 1 X Ü) raTÖE
d|icpox£pcü. 3. 1, 31 df/.cpöxspa xd. ojxa. PI. leg. 757, e xoTv tioxr/roiv
djxcpoTv. Prot. 314, d djicpotv xotv yEpotv. Civ. 455, d lv djxcpotv xotv
£d>oiv. Ohne Artikel Aesch. P. 130 Ch. dficpoxspac . . afac S. OC.
483 I; djxcpoiv yspotv. Hdt. 1, 180 i;apd yEiXo? sxdrEpov xo-j -oxajxou.
181 iv cpdpjEi sxaxepip x-/-; uöXio;. [Aber Plato sagt nicht bloss
Hipp. 1. 303, a aox6 x6 sxdxepov xal x6 dfxcpöxspov. Symp.
209, b x6 c'jvajjLcpöxspov u. s., sondern behandelt djxccöxEpo?, ;'->vapicp.
zuweilen ganz wie ein wirklich attributives Adjektiv. Theaet. 203, c
xyjv suXXaßtjv -öxEpov XEy(o(j.£v xd dficpöxspa axoiysTa; Phil. 22, a zi 6
6 cjovaptcpöxspo; (3i'o;) 1$ dfxcpoiv aojxfn^deU xoivo; ysvofxEvo;;] — So auch
bei 7:öxepo;7 6-öxspo; Dem. 16, 9 axcmEtaös , -oxspav xtjv dpyjjv
xaXXiova xal cpiXavftptu-oxspav Tronrjasa&E. Aeschin. 3, 168 ttEcopr^ax' aüxöv
jjltj &itoxepoo xo'j Xöyou dXX' ö^otEpou xou ßi'ou iaxiv, und vereinzelt bei
ouoEXEpo? PI. Phil. 21, e oööexepo; 6 ßi'o? ifiot-ye xoüxwv aipexo;.
§ 465. Gebrauch des Artikels bei Pronomen und Zahlwörtern. 635
9. "AXXo« = alius, im Gegensatze zu aoxö«, ipse; 6 aXXo; =
reliquus, o\ aXXot = die anderen, ceteri; rt aXXr) 'EXXä?, Th. 1, 77
cetera Graecia, oi aXXoi avdpuiiroi, die anderen Menschen, in Be-
ziehung auf bestimmte Personen, oder die übrigen, ceteri. (Homer
gebraucht sowohl oi aUoi als auch aXXoi in d. Bdtg. ceteri, z. B. B, 1
aXXot fxev öeoi . ., Ata 6s, ubi v. Spitzn.) Wenn oi otXXot, xä aXXa
mit einem substantivierten Adjektive oder Partizipe verbunden wird,
so nimmt dieses in der Regel den Artikel zu sich und ist als Appo-
sition von oi aXXot, xaXXa zu betrachten. X. Hier. 9, 5 xaXXa xä t:o-
Xixixä. Oec. 19, 16 nspl xcov aXXwv xcov xoto'ixiov. Ap. 11 oi aXXoi oi
-apaxirp/ävovxs;. PI. ap. 22, d xiXXa xä (x^iota. Selten wird 6 aXXo;
nachgesetzt, wie PL leg. 963, c xai xä 6uo xaXXa, und die übrigen beiden.
Nur sehr selten wird der zweite Artikel weggelassen, wie X. An. 7.
1, 13 xäXXa ibtxYjöcta nach d. best. edd. A. B. st. xaXXa xä Imx^Seia. Ein
Gleiches gilt von oi «XXot nävXE; oi, xaXXa ^ävxa xä, doch auch
hier kommen zuweilen Ausnahmen vor, häufiger doch bei Substantiven
als bei substantivierten Adj. Dem. 15, 30 xots aXXoi; a-astv ävdpiüTroi«.
18, 274 Tiapä xot« aXXoi? sy«?' optu träaiv äv&pcu~o'.;. 8, 49 xou; aXXou«
rävxa? ' EXXr]vac. [Antiph. 6, 45 ist statt dz xaXXa ~ävxa ispä mit cod.
N. zu lesen xaXXa ispä -ävxa, und 4, o, 3 hat Bekker wohl richtig
emendiert: xcov aXÄcov är.ävxojv xcuv xaxYj"yopouixEv«)v St. x. a/X. ä~. xax.] *).
10. "Exepoi; heisst einer von zweien (unbestimmt, welcher),
oder es bildet einen Gegensatz von 6 aixo; (Dem. 34, 12 exepo? rjorj
rjv xai oty b auxö;) und bedeutet Verschiedenheit oder Gegen-
satz; 6 Ixspo? = der andere, d. h. der Bestimmte von zweien;
oi exepot in Beziehung auf zwei Parteien (aber auch die Gegner,
wie X. Hell. 4. 2, 15. 7. 5, 8). Eur. Ph. 952 xoTv8' eXou ouoiv ttoxjaoiv j
xov s'xspov. X. All. 5. 4, 31 ävaßocuvxiuv äAX^Xwv auviqxouov ei; ttjv exepav
ex xr;; exepa? ttÖXeuk. PI. Theaet. 180, C ouos -j'iyvEXai xcuv xoiouxtov s'xspo?
exepo'j [xaftr(x^?, äXX' auxo[xaxoi ävacpuovrat , xai xöv exepov 6 sxspo? ouoev
r^eixai stölvai. (Auch schon b. Hom. zuweilen mit Artikel, z. B. 3, 272 f.
2, 509, doch meistens ohne Artik.) Ferner 6 sxspo; tiou«, vj sxspa v^ei'p,
6 Exspo« öcpöaXpio? u.s.w. sagen die Attiker; unatt. u. spät auch 6 IxEpo?
xcov tiooojv u. s. w.; [Hom. lässt den Artikel weg, wie ^coXo; exepov 7166a
B} 217] 2). Die Stellung des Artikels ist stets die attributive
(§ 463, 3, A).
11. Bei -oXü?, rcoXXot sind folgende Fälle zu unterscheiden:
a) das Substantiv erscheint ohne Artikel, wenn ein Gegenstand als
ein unbestimmter bezeichnet wird: ttoXo; tiövoc, -oXXtj airouoV], ttoXü;
l) S. Bornemann ad X. ap. 33p. 77. Maetzner ad Antiph. 1. d. Kühner
ad X. An. 7. 1, 13. — 2) S. Lob eck ad Phryn. p. 474.
636 Lehre von dem Pronomen. § 465.
XÖ70;, tcoXXoi otv&pcoTtot. PI. Phaedr. 248, b TroXXat piv ywXEoovxat, ttoXXcu
8e 7roXXa TTtepa Hpa'jovxat' ixdaat 6e tcoXuv iyo'jzai irovov dTeXeu rf; xou
ovtos ftea; drelp/ovrai. — b) mit dem Artikel in attributiver
Stellung, wenn ein Gegenstand als ein bestimmter oder vorher
erwähnter oder bekannter bezeichnet wird. S. £1. 564 td
7:oXXa TTveüfia-c' hy' h AuXiot multos illos ventos, qui flare ibi söhnt.
PI. Phaedr. 248, b r] ttoXXy; <jtcoo8t] xö dlrfisiac, föefv ttsSi'ov „magnum
illncl, de quo dixi, Studium, s. Stallb. 270, a wv jtept xov tcoXuv
Xoyov ^notEtTo 'Ava^a^opac, multum ilhim sermonem, e scriptis eius satis
coynitum. Phaed. 88, a h rai« rcoXXai; -fevEjEat, in den erwähnten
vielen Geburten. OS rcoXXol avOpwTroi bedeutet entweder die er-
wähnten (bekannten) vielen Menschen oder eine zusammen-
gehörige Menge von Menschen im Gegensatze *zu Teilen des
Ganzen, daher 01 -oXXot der grosse Haufe, plebs, oder auch die
meisten im Gegensatze zu einzelnen; xö roXü, der grösste Teil.
X. An. 4. 6,24 twv tioXsjju'ujv to fiiv -oXu ejaevev, fxspo; 6' auxcuv öiTrrjvTa
toi? xaxd xd axpa (das Gros des feindlichen Heeres). Comm. 1. 2, 45
03a 01 öXt-fot xoöc iroXXou? jjlt) TiEtGavXEc, dXXd xpaxoovxs; Ypacpoutji. PI.
Phil. 67, b 01 710 XX 01 xpt'voujt xd; Y]8ovd; ei; xo £t]v r)fjuv eu xpaxt'rra;
elvat. Eur. Or. 772 oeivov ot TtoXXot, xocxoupyou; oxav £y<uai Tipoaxdxa;.
Was vom Positive gilt, gilt auch vom Komparative und Super-
lative. Hdt. 6, 81 xrjv tcXew axpaxtYjv dirrjxe, den grösseren Teil
des Heeres, als ein bestimmtes Ganze. X. Comm. 1. 6, 9 sdv cpt'Xou;
7\ TtÖXlV (jV^sXeTv OSYj, 7T0XEp(p Yj k X E t CD V <J "^ 0 X Y] XoÜXlÜV sVl|AEXsTcfrail, XIU lb;
i-fd) vuv, ^ xu> ok cju iiaxapi£ei; StaixtofjLEvw (die grössere Müsse als ein
bestimmtes Ganze gedacht). An. 7. 6, 16 et lotöou, sVt xouxtp av £8t8oo,
O— tu? i[Xol 80U$ JJ.EIOV |XT) dltoSoiT) U(XtV XO JtXsToV. R- L. 9,2 s'üEXOU XTJ
dpsxTJ atp^sjttai st; xov tiXeiio ypövov fxdXXov yj xrj xaxia. Oi uXeioo;
oder x6 tcXsov, die Mehrzahl im Gegensatze zu der Minderzahl (ot
IXdxxou:), also ein bestimmtes Ganze, ol jrXsiouc auch = plebs, oi
TcXetoxot, xö zXEiaxov, der grösste Teil, gleichfalls als ein bestimmtes
Ganze zu denken, ß, 277 -aüpot -/dp xoi -atos; 6jjloioi Ttaxpi -iXovxai, j
ot ttXeove; xatxt'oo;. Th. 8, 73 xot; TrXstoaiv (opjxrjvxo InixiOsaftat (Volks-
partei). PI. leg. 718, a lv £X~tatv äfaftcnc, cidpvxE; xö -Xetaxov xoG ßt'ou.
Zuweilen wird bei o[ icXeioui; der Gegensatz mit vj oder dem Gen. der
Vergleichung ausdrücklich hinzugefügt. S. OC. 796 xdx' dv Xdßot; xd
t:Xeiov t] (jtuxrjpta. Ant. 313 Ix xcov ■ydp ataypcov XTj[xjxdxo)v xou; rcXetova;
dxa)(xlvoo? toot; av -q <jsj(i>cj|xsvou;. Eur. Hipp. 471 xd uXet'to yp^axd
xcov xaxolv exeti' ^ei Thuk. oft xö zXeov r( st. des gewöhnl. uXeov r\,
z. B. 3, 12 osst xö ttXeov ^ cpiXt'a xotxE/öfiEvot, d. h. von Furcht den
grösseren Teil als von Freundschaft. Mit Abschwächung des kompara-
tivischen Sinnes erscheint xd nXeitu u. a. in der Bedeutung das
§ 465. Gebrauch des Artikels bei Pronomen und Zahlwörtern. 637
Weitere (manchmal = xa Xotita). S. OC. 36 Ttplv vüv :i ttXeiov' taxopeiv,
£x xtjcto' göpa; | e';sX&s „das Weitere, was du sagen willst." Ph. 576 jxt]
vuv p.' Ipr) T<i uXeiova, das Weitere, was du hören willst. Tr. 731
ffvyav av apjxö^oi ts x6v rXeiw X070V, die weitere Rede, die du im
Sinne hast, s. Schneide w. Eur. M. 609 <L; ou xp'.voujiai xu>voe aoi xa
jrXei'ova. Ar. R. 160 dxäp ou xatHc« xauxa xov -Xei'tü ypivov. Th. 4,
30 Im; av xi Tx^pt xoü ttXeovo; ^ufxßaö^, donec aliquid de reliquo (über
das Weitere) convenisset. Vgl. 4, 117. — c) oder es findet die
prädikative Stellung des Artikels B (§ 463, 3) statt; alsdann tritt
rcoXu; als eine prädikative nähere Bestimmung zu dem Substantive.
Th. 1, 52 <j<pi(ji TroXXa xa ocTropa SufxßeßiQxoxa (opcuvxs;), sehend, dass sich
ihnen die Schwierigkeiten in grosser Menge zeigten ; hier weist der Artikel
auf das Vorhergehende, doch auch oft ohne eine solche Hinweisung, wie
6, 46 tioXXyjv tt)v atxLav etyov Giro xöJv oxpaxicoxtiuv, sie wurden von den
Soldaten heftig angeschuldigt. 7, 71 6 -e;ö; -oXüv xov aycuva xas £uaxaaiv
X7j? Yvt"H-Ti' e^Xsj bestand in hohem Grade einen Gemütskampf und eine
Aufregung. X. Cy. 1. 3, 6 iicei liöpo r;oXXd xa xpea, das Fleisch in
grosser Menge.
12. 'OXt'^ot, wenige, als: oXt'701 avftpwrrot; ol 0X1701, die
Wenigen, d. h. entweder die erwähnten Wenigen oder als ein
bestimmtes Ganze zu denken, vorzugsweise die Oligarchen als
ein Ganzes im Gegensatze zu 01 noWoi gedacht. Th. 5, 84 Trpesjki;
oi MtjXioi lipo; piv xo ttXtj&o; oux 7)701707, Iv ok xai; apyaT; xal toi; 6X1-
701c XI7EIV IxeXsuov. X. Comm. 1. 2,45 oa-x ot 6X1701 xou; ttoXXou; \m\
jceidavxe?, dtXXä xparouvTe; ^pacpouai. PI. Polit. 291, d xtjv utco xcov 6Xl'7ü)v
ouvaaxet'av. Wenn aber der Begriff Oligarchen nur unbestimmt bezeichnet
wird, so fehlt der Artikel. X. R. Ath. 2, 15 -poöoÖTjvai tt]v iröXcv urc'
öXqcov, von Oligarchen, nicht von den 0., wie auch iroXXoi. Th. 4, 126
0? 7s [j-Tjoe dito noXixetojiv xoiouxtuv 7)xexe, Iv al; ou iroXXoi 6X17 cd v apyouaiv,
aXXa TiXeiovaiv itaXXov £Xdsaou;.
13. Ist ein Substantiv mit Kardinalzahlen verbunden, so
bleibt der Artikel weg, wenn der Begriff des Substantivs unbestimmt
ist, als: xpet; avöpe; TjXftov; der Artikel tritt aber hinzu, und zwar
a) in der attributiven Stellung A (§ 463,3) am häufigsten, wenn
auf ein mit einer Kardinalzahl verbundenes Substantiv (ohne Artikel)
zurückgewiesen, oft auch, wenn das mit der Kardinalzahl verbundene
Substantiv durch einen folgenden Adjektivsatz näher bestimmt1)
wird; sodann auch, wenn der Begriff als ein bestimmter oder als
ein distributiv aufzufassender (vgl. § 461,3) oder als eine Ge-
samtheit, ein Gesamtbetrag bezeichnet werden soll, so besonders
i; S. Arnold b. Poppo ad Thuc. P. III. Vol. 2 p. 541.
638 Lehre von dem Pronomen. § 465.
nach den Präpositionen dfjupt, ~ept, eis, uuep, wo die Zahl der Gegen-
stände summierend zusammengefasst wird, sowie wenn einer
erwähnten oder selbstverständlichen Gesamtanzahl ein bestimmter
Teil entgegengesetzt wird, a) Th. 1, 49 xo?; Kspxupai'oc? xwv eixoai
vsajv ou Trapoujwv in Beziehung auf die vorhergehenden Worte: oi Ksp-
xupaibt süxo at vauslv auxoü; xp£<|d|A£voi. 4, 2 'Aftrjvatot Ta? xsaaapd-
xovta vaü; i; iStxeXi'av d-sxxeiXav (in Beziehung auf 3, 115). X. Cy. 1.
2, 12 eVeiGdv xd 8exa Ixtj otareXlacomv, i;£pyovxai et; xoü; teXei'ou; dvSpa;
(in Beziehung auf § 9). — ß) Th. 3. 3,4 xa; xcuv MurtXTjvauov 8sxa
xpi-rjpei;, al stuyov ßorj&oi Tiapouaai. 22 ot xptaxosioi aüxcuv, ot; e'reTaxxo
zapaßorjöeiv. 8, 15 xd; 6xxd) r,6Tj -eja-eiv, ai dvEXsycüpTJxesav. — -y) X. Cy.
1. 3,8 ot xcuv ßaaiXetov ofvoyoot xot; xptai oaxxüXot; öyouvxs; xirjv cptdXTjv,
mit den drei dazu bestimmten Fingern. PI. civ. 460, e» 5p' ouv Suvooxsi
fxstpio; ypovo; dxfj.^; xd etxoatv Ixt; -yuvaixt, dv8pl 8e xd xptdxovxa;
indem Piaton einen bestimmten Zeitabschnitt im Sinne hat, den er gleich
darauf näher erklärt, s. Stallb. — 6) Hdt. 4, 62 oaou; dv tiov ;roXefj.tcüv
^u)-(pTi<Ja)!3i, d-o xwv ixaxov dvSpcuv avöpa ttüousi, vom Hundert einen.
6,42 irapasdYfa; xaXiouji oi üepffai xd xptdxovxa axdota, je 30 St.
PI. civ. 337, b £pei;, ort eVcl xd Bcoöexa oi; e;. — e) X. Cy. 3. 2, 3
t-iret; et; xou; XEXpaxitjyiXt'ou; auvsXsfovxo aüxto xal xo;6xat ef; xou;
jjtupiou;, vgl. 6. 1, 50. 54. An. 2. 6, 15 yjv, oxe IxeXeuxa, dfitpi xd ttevxt)-
xovxa exy; (er hatte etwa die Summe von 50 Jahren erreicht). 1. 2, 9
e^evovxo -eXxaaxal djxcpl xou; ouyiXi'ou;, vgl. 2. 6, 30 u. sonst. 4. 8, 15
e^evovxo (jlev X6yot . . dfxcpt xoü; o-fSo^xovxa, 8 8e Xoyo; s'xaaxo; ayeoöv
Et; xou; Exaxöv. Zuweilen auch bei nicht runden Zahlen, wie X. Cy.
1. 4, 16 djxcpt xd Tievxe 7] exxat'Sexa Ixt). PI. leg. 794, a diro xpiexou;
[i.£ypt TiSv e; ixcov. Bei -Xlov und IXaxrov: X. Hell. 7. 2, 9 driEftavov
oux ^Xdxtou; xtöv o-jfSorjxovxa. Cy. 1. 2, 13 i7TEt8dv xd irevxe xal eixoaiv
ex*] 8taxeXeau)3tv, eujfjav av ouxoi TrXeTöv xt ■ye70v<^T'e^ *) ^d revxTQxovxa exrj
d-o 7evea;. — £) Beim Teile im Gegensatze zum Ganzen schon b. Hom.
E, 270 ff. xo>v (tit-<üv) ot e; iyEvovro eVt [xe^dpoiai ^evedXT)" | xoü; [xev
xEaaapa; aüto; £yu>v du'xaXX lizl cpdtvT), | xa> oe oi' Atvsta Scoxev, wo
der Ursprung des Gebrauches noch ersichtlich ist: die einen, nämlich
vier — die andern zwei. Vgl. T, 269 f. Hdt. 6, 27 rAptyavi I; AeX'foü;
yopov v£r,vil(üv ixaxöv ouo fiouvoi xoürcüv d7i£V03Xif)aav, xou; 8e oxxd) xe xal
svEvrjxovxa auxcov Xot|xo; ü:roXaßü>v drti^vsixs. Th. 1,116 ('A&rjvaiot) ivau-
[xd^dav Zaixi'wv vaualv ißoojxrjxovTa, <uv 7jjav ai eixoai axpattcüxioe;, die
Athener lieferten 70 Schiffen der Samier ein Seetreffen, von denen
20 Transportschiffe waren; die 20 werden der ganzen Anzahl entgegen-
gestellt. 8, 39 jrepixuyovxe; vaual oexa 'Adrjvai'cuv xd; xpeT; Xafxßdvouai.
Vgl. 1, 36. 6, 43. 7, 22. 25. X. An. 5. 4, 11 xpei; dvopa; wv of p-ev
8uo Ixßdvxs; et; xd;tv Iilevxo xd 07:Xa, 8 6s eT; ejaeve. Cy. 5. 4, 51. 7.
§ 4G6. Kurzer Überblick über die Geschichte des Artikels. 639
1, 24. Bei der Angabe von Bruchteilen wird sowohl dem Ganzen als
dem Teile der Artikel hinzugefügt, da beide in einem bestimmten Ver-
hältnisse zu einander stehen. Th. 1, 10 rieXoTiovv^soo xtuv itivxe t« ;
66 o [xcu'pa; vefiovrat, zwei Fünfteile. So auch bei Weglassung des
Ganzen. Th. 1, 104 xou xe Ttoxafiou xpatouvre? xat xr^ Mlfx^iSo; tu»v
ouo jxepcov -p6; xö xpt'xov £jroXefiouv (2 Drittteile). 2, 10 ^uvrpav xä oüo
filpT) oltzo zöXeo); exobrr-j? £; xöv 'Ijöfxov. Vgl. 2. 47, 2. — b) in der
prädikativen Stellung B (§ 463, 3), wenn zu einem bestimmten
Gegenstande die Zahl als eine blosse nähere Bestimmung hinzutritt,
und die Zahl noch nicht erwähnt war. 'Efxaysaavto ol fiexa Uepivliow,
6-XTxai yihoi od. ^tXioi oi [xerä U. öitXixai. Th. 3, 22 piexa 8s auxov oi
sTtöjxEvot s; Isp' exarspov xtuv Tiup-fcov dveßatvov, die folgenden, u. zwar 6,
vgl. Poppo in ed. Goth. Vgl. 6; 43.
14. Ein mit einem Ordinalzahl wo rte verbundenes Substantiv
kann sowohl ohne als mit dem Artikel (und zwar in attributiver
Stellung) stehen, je nachdem der Gegenstand entweder unbestimmt
oder bestimmt bezeichnet werden soll. Da durch dieses Attributiv
ein Gegenstand schon als ein bestimmter hervortritt, so lässt sich
die Weglassung des Artikels um so leichter erklären. Th. 4, 90
r( jx e p ot 8s dp;ajAsvoi xpixirj, ubi v. Poppo. 101 xou 8s Ar,Xio*j önxaxai-
8exaxTj Yjfj.£pa XirjcpdsvTo;. 1, 12 s^TjXOJXw Itsi }aet7. 'IXiou aXwatv.
8, 58 xptTto xat Ssxaru) Ixet. X. An. 7. 7, 35 or/.arov xoüxou jxspo;
nach d. best, edd., s. Kühners Bmrk. 4. 6, 1 liest 6e r,|iipa rjv 8786^.
Hell. 2. 4, 13 ou; ufxet; Tjfxipav TrejiTrnrjv xps^djxevoi £6iü>*axe. PI. Prot.
309, d xpiTTjv -('£ rör^ rjfxipav. Phaedr. 276, b h 07801p |at)vi. Menex.
235, c xsTaprr, r icIjahtit) ^epa. Lys. 7, 10 Tpi'xw Ixst, aber gleich
darauf tio Ss xexapxcp wegen des Gegensatzes. Th. 2, 70 xai x6 6eu-
xepov exo? e'xsXe'jTa xw r.oXipt» tipos, sonst lässt Th. in dieser Formel
den Artikel weg, wie 2, 47 Trpcilxov izoc, xou ttoXI|xou xoüoe IxeXeuxa.
103 u. s. w. 1, 87 iv tw xstapxüj xat Ssxäxco Itei, ubi v. Poppo -Stahl.
2, 2 xc~ TTSjxTtTtu xal Sexdxco exet. Dem. 42, 5 xou jjiexaYEixvuovo; jitjvÖ; xt;
8euxspa. 11 xt) svosxäTT) xou ßor)8po;j.ituvo; ;j.tjvo;. Schon b. Hom.
s. § 457, 6, a).
§ 466. Kurzer Überblick über die Geschichte des Artikels.
1. Dass der Gebrauch des Artikels, allerdings nur selten und
auf gewisse Fälle beschränkt, schon in den Gedichten Homers und
Hesiods sich findet, ist §457 gezeigt worden. Es findet sich keine
Mundart, der der Gebrauch des Artikels fremd wäre; seine höchste
Vollendung' aber hat er erst durch die attische Prosa erreicht,
und zwar ganz besonders in der philosophischen Sprache Piatons,
640 Lehre von dem Pronomen. § 466.
in der uns die feinsten Nuancen im Gebrauche und Nichtgebrauchs
des Artikels, die scharfe Bezeichnung der Begriffe, die genaueste
Unterscheidung des Individuellen von dem Allgemeinen am deut-
lichsten vor die Augen treten. In der Dichtersprache zeigt sich
in den verschiedenen Gattungen derselben ein grosser Unterschied.
Denn je erhabener eine Gattung ist, und je mehr sich ihre Dar-
stellungsweise von der gewöhnlichen Sprache des Lebens entfernt,
um so sparsamer wird der Artikel angewendet (§ 458); je näher
hingegen eine Gattung dem wirklichen Leben steht, und je ver-
wandter ihre Sprache der Mundart des Volkes ist, um so häufiger
ist in ihr der Gebrauch des Artikels. So sehen wir, dass er in den
erhabenen Gattungen der Lyrik und in den Tragödien, namentlich
in den lyrischen Stellen, nur selten vorkommt und t sich besonders
auf die Fälle beschränkt, in welchen schon Homer denselben ge-
braucht hat (§ 458), während in den Dichtungen, deren Stoff aus
der Wirklichkeit des Lebens geschöpft ist und mit ihr in näherer
Berührung steht, wie in den Komödien, und zwar nicht bloss den
attischen, sondern auch in den dorischen des Epicharmus, und
in den dorischen Mimen des Sophron, der Gebrauch des Artikels
dem in der attischen Prosa durchaus entspricht. Ein Gleiches gilt
von den idyllischen Gedichten, die uns ein lebensvolles Bild der
Wirklichkeit vor die Augen stellen.
2. Was die Prosa betrifft, so finden wir den Gebrauch des
Artikels schon in den Bruchstücken des Philo laus sorgfältigst aus-
gebildet1). Auch in den in neuionischer Mundart abgefassten
Schriften des Herodot und Hippokrates stimmt derselbe im
allgemeinen mit dem attischen überein, obwohl Herodot noch
manches mit Homer gemein hat, indem er öfters den Artikel weg-
lässt, wo ihn die attische Prosa würde gesetzt haben, und ihn
sogar als relatives Pronomen anwendet (§ 460). In betreff der
echten Schriften des Hippokrates ist zu bemerken, dass der Ar-
tikel in früheren sparsamer, in späteren nach seinem Aufenthalte in
Athen abgefassten häufiger und dem attischen Gebrauche ent-
sprechender angewendet wird2). Ebenso zeigen die übrigen Dialekte,
soweit das vorhandene Inschriftenmaterial ein Urteil gestattet, den
Artikel in einer dem attischen Gebrauche fast durchgängig gleich-
artigen Verwendung 3).
1) S. Chr. Petersen Ztschr. f. Altertumswiss. 1840. S. 902. — 2) S.Petersen
a. a. 0. S. 903. — 3) z. B. das Kyprische, vgl. Meister, Griech. Dialekte II,
S. 286 ff.
§ 467. Demonstrativpronomen ooe, guto;, ixstvoc. 641
§ 467. b) Die Demonstrativpronomen ooe, o5to?, sxetvo;. *)
1. Die Bedeutung der Demonstrativpronomen, und zwar nicht nur
der adverbialen xf^os, tauTTf], ixe?, sondern auch der entweder sub-
stantivisch oder adjektivisch gebrauchten oöe, outo;, Ixeivo; ist eine
lokale, indem sie auf einen Gegenstand hinweisen, der entweder
sich in der Nähe des Redenden befindet (o8e; der hier, celui-ci,
ooto:, der da) oder von ihm entfernt ist (ixeivo;, der dort, celui-lä).
Der ursprüngliche Unterschied von ooe und ouxo? ist der: oöe, hie,
deutet auf einen Gegenstand, der sich in der unmittelbaren
Nähe des Redenden befindet; es ist so recht eigentlich das
Demonstrativ der ersten Person; daher so oft im Dialoge der Dra-
matiker, in dem die Beziehungen auf die erste Person natürlich
ungemein häufig sind; outo;, iste, deutet auf einen Gegenstand, der
sich zwar auch noch in dem Bereiche und in der Nähe des
Redenden befindet, aber nicht als Gegenstand der unmittelbaren
Anschauung hervorgehoben wird, der, sei es als zweite oder
dritte Person, dem Redenden gegenübersteht. 'ExeTvo?
(ixe!) aber bildet einen entschiedenen Gegensatz nicht bloss zu oSe,
sondern auch zu ooto;, insofern es einen Gegenstand bezeichnet,
der nicht in dem Bereiche des Redenden liegt. Was vom Räume
gilt, gilt zugleich von der Zeit. Denn das Gegenwärtige wird
von dem Redenden als ein in seiner Nähe Liegendes, das Ver-
gangene als ein von ihm Geschiedenes und Entferntes angeschaut,
wie: T7)oe tt) r^ipa., an dem heutigen Tage; tc.üty] tt) fjfiipqt bedeutet
dasselbe, ist aber weniger nachdrücklich, exeivt, T7J r^ipa, an jenem
(der Vergangenheit angehörigen) Tage.
2. Die Grundbedeutung der Demonstrative tritt uns am deut-
lichsten und am häufigsten in den Homerischen Gedichten entgegen.
Den sprechenden Homer muss man, wie Nitzsch (zu a, 185)
treffend sagt, sprechen, nicht lesen, v, 345 <i>6pxuvo; jiiv c 8' £<m Xiu.t,v
(dies hier), . . touto öl toi airlo; e<rri (da aber), ooe auf das Nähere,
touto auf das Entferntere hinweisend, e, 343 z'{\j.aia tiut' d^oou; (die
Kleider da = deine Kleider) . . TTJ 6e, t6öe xprjöejxvov ütto <jT£pvoto
Tavuaaai (den Schleier hier = meinen Schleier). Vgl. W, 807 ff. Z, 460
xat tiote ti; eiTTYjjt i6ü>v xardt Saxpu ysooaav' | ExTopo? rj8e ^uvyj, diese hier,
a, 76 dXX' äyeö', >'j|xet« oiös TiepicppaSwjjLeÖa xrdvre;, wir alle hier wollen
beratschlagen, ö, 26 Set'vcu o-q tive xcböe, siehe, hier sind zwei Fremde.
t, 348 o'fp' eto^;, olöv ti tcotov x6öe vt)u; ixexeudetv r^etkpri} was für ein
Getränk hier. cp, 207 IvSov jxev 8tj 00' aoto? i-ytö. <I>, 532 tj -jap 'AyiXXsü; j
1) Über das Verhältnis von ooe zu ooto; s. Hentze in Philol. 27, S. 509
u. Wind i seh in Curtius Stud. II, S. 256 ff.
Kühners Ausfuhr!. Griech. Grammatik. II. T. l. Abt. 41
ß42 Lehre von dem Pronomen. § 467.
£776; ooe xXovewv, hier in unserer Nähe. Vgl. A, 287. Y, 345. ß, 47.
6, 235. -rr, 205. t, 372. y, 367- w> 55- 321- Auch a; 186 V7)S« 8= H-0'-
tjo' eTcrjxsv iü' dcYpou voj^i ~6Xr]o;, hier in Ithaka; ebenso p., 322. ;, 395.
Daher tooe = huc. 2, 309 x66' ixdvw, vgl. 298. Q, 172 u. sonst, s.
Nitzsch zu a, 409 (zu erklären nach § 410; Anm. 5). K, 82 ti? 8'
outo; xaxd vrja; dva axpaxov ep^eoti oto;; wer bist du; der du da so
allein gehst? Vgl. 341. A, 612 Neixop' Ipeto, | ovxiva xouxov a^et, wen
er da führt. Oft entsprechen sich ooe und ouxo; in Frage und Ant-
wort, indem ouxo; anaphorisch auf die Frage des andern Bezug nimmt.
T; 167 üi; fxot y.ol xovo avopa ueXcöpiov I;ovo|xy)vtq;, | oaxt; oo' Icmv, wer
der Mann hier ist. 178 ouxö; 7' 'AxpeicT);, der Mann da, nach dem
du fragst, ist der Atride. Ebenso 192 u. 200, 226 u. 229. T, 391
xetvo; 07' iv öaXdpup, der dort. E, 604 xal vuv 01 uapa xeivo; Aprjc,
dort. T, 344 xstvo; o-ye . . rjrrai öoupopievo; exapov , dort sitzt er.
Vgl. a, 239. S. Ph. 29 xöo' I;ü-ep9e, hier oben (näml. ist die Höhle, xo
dvxpov). El. 1216 eirtsp 7' 'Opeaxou coI[j.a ßasxd^«) xooe, wenn ich hier
den Leib des 0. trage. 1228 6pdV 'Opltrrrjv xövoe. OR. 2 xt'va; t:o9'
eöpot; xdcjoe (hier) jxot frodCexe; Ai. 46 noi'awt xoXjxat; taiioe xal cppevcov
Opaaet; Ph. 1 axxr) (xlv rjSs, die Küste ist hier. Eur. Hec. 187 xt xöo'
d-^eXXeic; was meldest du hier? J. A. 155 ff. <j:pp 01710 <x tpuXota-j' tjv eVt
oeXxtp I XTfjvoe xojxi^ei;' t&r Xe'Jxafvel | xooe «p<o; 7)6yj Xd|X7iou3' ^co;. Bei
den Tragikern oft, wenn auf eine eben auftretende Person hingewiesen
wird. S. Ant. 155 dXX' ooe 72p or) ßotJtXeu; ywpoi; . . ytopet, doch sieh,
hier kommt. Vgl. 526. OC. 111 Tiopeöovxai 701p ot'oe ö^ xtve; | XP^V<P
TrotXotioi. 723 asaov Ipyexoti Kplcov 0 5' r^iv. Eur. Ale. 24 rfi^ 81 xövoe
ödvotxov ebopü) ~eXot;. 136 dXX' r,8' örraocuv Ix oö|i.u>v xt; Ipyexat , ubi V.
Monk. Hec. 724 dXX' etjopto 701p xoüoe Sejiröxou oejxa;, | 'A7a|ai|Avovo;.
Seltener wird bei deu Tragikern ouxo? in räumlicher Beziehung ge-
braucht1). Eur. Hec. 501 Tis ouxo; oiofxot xoupiov oux las | xetadai; wer
bist du da, der . .? S. El. 1431 Or. etjopdxe uoü xov avop'; El. Icp
rj[xiv ouxo; Ix irpoa<Jx(ou J ytoper, da kommt er, anaphorisch mit Beziehung
auf die vorhergehende Frage. Ebenso 1474 auxrj ueXa; uou, da ist sie
neben dir. Ar. N. 214 Str. dXX' yj Aaxe8a([xo)v -ou 'oxtv; Disc. öVou '<jtiv;
auxrji, du fragst, wo es liegt? da. Av. 1158 xott vüv airavx' exeiva
-ercuXcüxat wSXoti;, alles dort. Hdt. 1, 111 vuv xe ooe laxt, hier ist er
„le voici cet enfant" La r eher, s. Baehr. Th. 1, 53 fjjxd; xouaoe Xot-
ßövxe; ypYjo-aaite a>; 7roXE|Ai'oi; , nos, qui llic SUmus. 51 elirov, oxi v^e;
IxeTvat iixwXlouffi, dort, s. § 465, A. 6. PI. Civ. 327, b v]pö>T]v, oxou
ouxo; eiTj. Ouxo;, e'cpr], oiuaöev Trpoaepyexat, da kommt er hinter dir her
(anaphorisch). Ferner 06' I7W in der Bdtg. siehe, hier bin ich. T, 140
1) S. W. H. KoIsUt zu Sophokles' Elektra im Philologus 1850, p. 202.
§ 467. Demonstrativpronomen ooe, ouxo«, exetvo;. 643
owpa o' e^fojv ooe nävxa Trapocjyepiev, siehe hier bin ich, um alles zu
gewähren. Ohne £701. Eur. Or: 380 oo' dp 'Opbxr,;, MeveXeco;, ov
[jxopet;. Hdt. 1, 115 ei cuv ot] xouoe eivexa <t;i6? reu xaxoo eip.1, ooe tot
Trapei-ju. (Nicht gehört hierher Pind. 0. 4, 24 oüxo; i^to xayuxau = tafe's
sum celeritate, s. Dissen.) So auch raSe zavxa = -avxa ra eVauÖst
ovxa. Hdt. 4, 118 (6 Uipir^) fefpopoi Ttoxajxov 'b-pov, ßouX6jj.evo; xat xäoe
-avra 6it Scouxio itoiqcraadai. Th. 4, 60 xaoe zävxa -npasajftou uro u^a;
jroieifföai. Mit Beziehung auf das Vorhergehende Ar. eq. 99 rcavTcc
xauxi xaxa-asa) *).
3. Aus der Grundbedeutung von ooe erklärt es sich, a) dass
es oft auf nachdrückliche Weise statt des Possessivpronomens der
I. Person gebraucht wird, wie S. El. 353 xi [xot | xepoo; ^evotx1 5v
xcuvoe X-qzäa^ 7010V, meiner Klagen. 450 f. a|xtxpa (xev xaö', klein ist
meine Gabe. 912 t^jo' <i-oaxfjvc<t otsyt)?, unseres Hauses. 1004 xoujo'
duoüsexai X6700;, meine Gründe. Ant. 43 ei xov vsxpov £uv x-fjoe xoucptei;
yepi, im Verein mit meiner Hand. OR. 51 dXX' d<j<paXsiqc xtjvo' avöpdoxjov
-öXiv, unsere Stadt. 811 ax^-xpcu toirel« Ix ttJjoe ^eip6;, von meiner
Hand; — b) dass es poet. statt l-(ö> gebraucht werden kann. S. Tr.
305 X7jaoe fe ^üjjrj; Ixt St. i[xou. 1013 stxI xtpöe vououvxt st. ejxou El.
956 cüv xfjö' dosXcp-^ = ?üv l|iot. Ai. 902 xaxeitecpve?, avcc;, xovoe tjuwccoTctv.
PI. Lach. 180, d ei' xi I^et? xwoe, xco aoc'jxoy otjjj.Öx7), dyadov oujxßou-
Xeuaai = ijxoi. [Auffällig und höchst wahrscheinlich falsch überliefert
Antiph. 6, 17 atxtcuvxai oe ouxoi . ., cu; ouxo; xeXeuiste tcisiv xov iratoa
xo cpdpjxaxov, wo oüxoc xeXeösete = i^w xeÄeuaai;xi sein müsste.] Schon
b. Hom. so das demonstrative 6. a, 359 ;xuöo; . . jieXVjaei . . ip.oi'
xou -)fotp xpdxo; lot' £vi ol'xcu = ip-ou, s. Nitzsch. Über avf,p ooe =
171!) s. § 465, A. 6; d); — c) dass es passend in der Redensart xao'
itjxt'v, 00 TdcS' ioxiv angewendet wird, durch die auf etwas dem
Redenden Vorliegendes hingewiesen wird, wobei aber zu be-
merken ist, dass der Plural sich nur auf einen bestimmten Gegen-
stand bezieht, schon bei Homer (a, 226), besonders aber bei den
Dramatikern häufig, auch der Prosa nicht fremd; zuweilen steht
auch xaoxa in dieser Redensart in Beziehung auf erwähntes,
&. § 366, Anm.
4. Aus der sinnlichen Anschauung entwickelt sich die geistige.
In dieser treten die Pronomen aus ihren ursprünglichen engen
Schranken heraus und drücken freiere Beziehungen aus. So können
zwei Gegenstände räumlich dem Redenden gleich nahe stehen; beide
liegen in seiner Sphäre, sind ihm aber nicht von gleichem Werte;
l) S. Bernhardy S. 279 f., der aber mit Unrecht hierher zieht PI. Theaet.
168, d, wo unter xaos ravxa die xüxb-x npösuHCz zu verstehen sind, s. St a IIb.
41*
644 Lehre von dem Pronomen. § 467.
alsdann wird der in den Vordergrund des Interesses tretende durch
o8e, der minder wichtige durch ouxo; bezeichnet. 8, 109 xo6xu>
|xev (utrctü) dspdurovxe xofieixcuv, xii>8e oi vcüt | Tpcuaiv |<p' !ir;ro8a|Aoi; f&uvojj.ev.
Hier bezieht sich xouxw auf die Rosse Nestors, deren Langsamkeit
Diomedes getadelt hatte, die sich aber in seinem Bereiche befanden
(100 <rcT) 8e 7tp6a9' iTrittuv), twoe aber auf seine eigenen, die er wegen
ihrer Tüchtigkeit lobt. So findet man öfters das von dem Re-
denden Hochgeschätzte und Gepriesene durch o8e, sowie das von
ihm Geringgeachtete und Getadelte durch outo? bezeichnet. So kann
ferner o8e von Gegenständen gebraucht werden, die sich räumlich
auf die zweite oder dritte Person beziehen und daher dem Bereiche
des Redenden ferner stehen , die aber der Redende in lebhafter
Auffassungsweise in seine unmittelbare Sphäre herüberzieht und als
seine eigene Person berührend anschaut1). S. El. 884 wo; ßpoxwv
Xo-yov | xovö' etsaxoöaaa' u>6e TcioTeuei« oqotv; von wem hast du deine Er-
zählung gehört? 888 I; xi |aoi | ßXe^aaa daXicr) x(£6' dvrjxeaxco itupi; von
deiner unheilbaren Glut. Ai. 1032 f. sagt Teukros: ooxo; (Ata?) 8'
ixei'voo ( Exxopo;) xrjvoe 8a)peav 2/cov | rrpo; xoo8' oXwXe. Hier bezieht
sich XTjvSe Scopeav (das dem Aias geschenkte Schwert) und rcpö; xouoe sc.
xou xvcdSovxoc auf den Aias; Teukros aber hält jetzt das Schwert in
seiner Hand. El. 1192 xoic Tcaxpo? ('foveoat aövxpo<po; efyu)' elxa xoiaSe
SooXeoio ßict, weit emphatischer als xoüxot;. Ja selbst statt seines
Gegensatzes Ixelvoc kann ooe stehen. So sagt Klytämnestra von ihrer
geopferten Tochter El. 540 Tröxepov ixeivtu (MeveXew) Tcatoe; oöx 7jff«v
StTiXoT, ooe xY]ioe p.5XXov st'xo; r(v Ovrj^xeiv; Obwohl sonst von Ver-
storbenen regelmässig £xeTvo? gebraucht wird, so gebraucht Kl. doch
TTjsoe, weil sie mit allen ihren Gedanken bei ihrer Tochter verweilt.
Ebenso sagt Eur. Ale. 881 Admet von seiner gestorbenen Gattin: (jltj icoxe
",r;(jLa; | uxptXov otxeiv \iexä xrjsSe 8ö|xoo; (dagegen 898 fxex' ixeivrj;). In
ähnlicher Weise 7, 352 xouo' dvopö; '08ojoyjoc7 indem Nestor den
abwesenden Odysseus gleichsam vor seinem geistigen Auge sieht.
Auch können beide Pronomen: ooe und ooxo; auf einen und den-
selben Gegenstand hindeuten, oSs denselben emphatisch vergegen-
wärtigend, outo; auf denselben bloss hinweisend; ooe . . ooxo; ver-
halten sich gleichsam wie Arsis und Thesis, outo; . . oSe wie
Thesis und Arsis. S. Ant. 189 rjo' (rj x^")V? patria) loxlv /] aipCooaa,
xal xauxT)? Im j ttXIovxs; opÖTj? xoö; cpt'Xoo; T;oio6ji.eda. 295 xouxo xal
TTüXet? | ropöei, xöo' avSpa; IcaviVnqatv oojjlojv. 673 dvap^i'a; 8e fieT£ov oüx
erriv xaxoV ] auxir] -oXei; oXXuaiv, r 0 avaaxaxoo; | oixouc xiörjaiv, -»joe aufi-
\t.äyou oopo; | xpoicä; xaxappTjYvost. 64 xal xaox' dxooeiv xaxt xaivo' aXfiova.
i) Vgl. Kolster zu Sophokles Elektra a. a. O. S. 199 ff.
§ 467. Demonstrativpronomen oös, o5toc, ixelvo;. 645
El. 981 touto) cptXsTv yjpy\, Ttöoe ypy] zävTa; aeßeiv. Ph. 1437 tpuXäaaeTov
outo; ae xai <rö tovoe. Th. 1, 143 ou -yap Tace (näml. oJxi'ai xai 7^)
tou; avopa;, dtXX' 01 avöps; TauTa xTtuvTai.
5. Auch outo; wird, nach Nr. 1 u. 2, häufig von dem gebraucht,
was der Redende vor sich sieht, mit seinen Sinnen wahr-
nimmt. S. El. 1346 Tis outo; hx , <ä8eX<pl; Hdt. 1, 115 01 7<ip [ae ix
ttq; xu>u.tj; rcaiös;, Ttov xai oSe v)v, Ttai'^ovTE; acpsuiv auTiov IrciqaavTO ßaaiXea . .
outo; 8e dcvirixoüaTee. Pind. 0. 1, 115 zXt\ ae ts toutov u-|/ou ypovov tcoctsTv,
Schol. ov Cwjxsv „per harte vitam, donec fato fungaris" Boeckh. PI.
Phaed. 75, e Tai; ataOrjasjt ypwpiEvoi zepi TauTa ixsiva; avaXau.ßavou.sv Ta;
iitiJTTjixa; , in rebus sensibus nostris subiectis. Phil. 58, e ai 7toXXai
Tsyvat xai ösai Trept raura usKovtjvTai in m rebus, quas quotidie videmus.
S. Stallb. ad h. 1. So bei Plato xauta, diese Welt und alles, was
auf derselben ist. Dem. 57, 8 EußouXiorj; outo;, Eubulides iste. Lys.
13, 65 oaa xaxä xai toutu> xai Tot; toutou dosXcpot; £~iTSTT)8suTai, U. SO
regelmässig bei den Rednern mit Bezug auf den anwesenden Gegner.
Allein outo; ist weit weniger nachdrücklich und lebhaft als 06 e,
da es den Gegenstand nicht, wie dieses, als in der unmittelbaren
Nähe des Redenden befindlich bezeichnet. Dem entsprechend dient
outo;, aus der sinnlichen Anschauung in die geistige übertragen,
sehr oft dazu, auf eine bereits früher in die Seele aufgenommene
Vorstellung hinzuweisen, während ooe eine eben erst herantretende
Erscheinung zum Ausdrucke bringt. So wird outo; von allem Be-
kannten gebraucht, auf das der Redende hinweist, sowie auch von
berühmten oder berüchtigten, überhaupt vielfach bespro-
chenen Personen oder Sachen. Pind. N. 9, 29 Ttetpav jjiv dqavopa . .
xoüiav, notos hosce Impetus, Dissen. S. OR. 562 tot' ouv 6 ;j.<xvti;
outo; rjv |v tt) t^/vt]; vgl. 568. X. An. 1. 5, 8 syovTs; toutou; tou:
•KoXu-iXei; yiTwva;, jene kostbaren Gewänder. PI. Hipp. 1. 282, c b
fjliiTspo; ibatpo; ilp68ixo; oüto;, der bekannte P. , wie vorher b Top-fta;
outo;. Men. 76, a oiov TauTa Ta ev Tai; fEcufASTpiai;. Phaed. 69, c xtv-
Suveuoucri xai ol Ta; TsXeTa; f,|j.Tv outoi xaraiTrjaavTe; ou cpauXoi elvai „cele-
brati Uli". Gorg. 472, a 'Api<7ToxpaT7); ou e:jtiv ev riuöoi touto t6 xaXöv
dvä9rjU.a. Crit. 45, a ouy opa; toutou; tou; auxocpavTa;, a>; suteXsi;, diese
berüchtigten. Symp. 181, e toutou; toü; Ttavor^oo; £pa<rcä;. Dem.
4; 19 Ta; iirtoToXifiat'ou; TauTa; ouvdl[xet;, eure beliebten papiernen Streit-
kräfte.
Anmerk. 1. Über outo; beim Ausrufe s. § 356, 4, über outo; dviqp
§ 465 Anm 6, d.
6. In Verbindung mit Orts- und Zeitadverbien dienen die
Demonstrative t68e, xdtöe, touto, TaÜT7), TaÜTa zur schärferen Bezeich-
nung des Orts- und Zeitverhältnisses. Hdt. 1, 189 Tf,v depeurjv raaav
646 Lehre von dem Pronomen. § 467.
aüxou tautTj) oisrpi^av, gerade hier. Vgl. 4, 80. 9; 11 autou xtJos.
Eur. Heracl. 641 euxir/eT? ta vuv xd8e, «/(wc ipsum.
7. Entsprechend dem in Nr. 5 erörterten Unterschiede werden
in fortlaufender Rede ou:o;, outiu;, xoiouxo;, tojouto; und oSe,
(ooe, xoiöjös, TT]Xtxöj6e gewöhnlich so gebraucht, dass jene auf
das zunächst Vorhergehende, diese hingegen auf das zunächst
Folgende bezogen werden. o, 485 xauxa jxiv ouxco otj xeXecu, 7spov,
u>; aü xeXsuei;' | dXX' ct^e u.oi xooe ei-s. Vgl. T, 309 ff. Hdt. 6, 53
xauxa |xev (d. Vorherg.) Aa/.EÖat[j.6viot Xe^ouji . . , xdöe ße (d. folg.) . .
i'joi 7pdt<piü. 58 xauxa jxsv (quae dicta SWlt) £u>ai xoi3i ßaaiXeuai osooxai
ix xou xoivou xcov STiapxnrjxecDv' diro&avouai 6e xdoe (d. folg.). Vgl. 7, 133.
Th. 1, 53 oi u.sv oy) (Kopivihot) xotauxa eTttov . ., oi oe 'A87]vaToi xotdoe
d-£xpivavxo. 67 oi Kopivdioi . . i-eiiiov xoidoe in Beziehung auf das
Folg., aber 72 xoiaüxa jtev (in Bezieh, auf d. Vorherg.) ot Kopt'v&ioi
eTjigv. X. Cy. 5. 2, 31 xai 6 Kupo; dxoüaa; xou Fioßpuou xoiauxa
(d. Vorherg.) toidSe (d. folg.) ~pö; auröv eXs;s. Comm. 2. 4, 4
xoaouxov (in Bez. auf d. Vorherg.) An. 1. 9, 29 xexjxTjpiov 6s
xoüxou xai xoos. Daher der so häufige anaphorische Ge-
brauch von ouxo; statt eines abhängigen Kasus von aux<5?, das
die Anaphora weit schwächer bezeichnet, z. B. Lycurg. 3 wz-ep
cu'fsXijjLüv lau X7j tiÖXei eIvou xou; xpi'vovxa; iv xauxr; xxX., ubi V. Maetzn.
117 TroirjuavXE? (JXTjXrjv e\by)^p{aavTO ei? xa uxy]v dva^pdcpsiv xou; dXixTjpiou;.
Vgl. 126. Ferner b. Aristoph. in Verbindungen wie xoux' lern xouxi
xo xaxöv, ou-;co 'Xe^ov P. 64. Toux' laxi touxi xo xaxov, o fi dnoXcüXsxEv
N. 26, ubi v. Kock. — Nicht selten jedoch werden die ersteren
Pronomen auf das folgende bezogen1); die Hinweisung ist aber
schwächer als bei den letzteren: während oös den folgenden Gedanken
als eben erst an den Redenden herantretend hinstellt, lässt ihn
ouxo; (wie zuweilen illud) als vorher schon in der Seele schlum-
mernd erscheinen, jjl, 112 ei o' aye orj jxoi xoüxo, frsd, vrJ|j.£pxE; Ivtaite«,
auch das, illud. Hdt. 1,125 cppovxi'£<ov suptaxsxat xauxa xatptwxaxa stvat,
das, d. i. folgendes. 7 tj os t^sjaoviy] ouxo) Trepi7JX&E. 178 xo Ovojxadtöxaxov
(TtoXtau-a) tjv BaßuXcov, Eouaa xotaüxr) örj xi; nöXt;- xssxai xxX. Th. 4, 58
' Epfxoxpdxrj; e; xo xoivov xotoiixou; orj X670U; elrcev. X. All. 1. 3, 15
ouxo; (jt.ev xoiauxa (d. Vorherg.) eTtts ' fisxd oe xoüxov Kkiapyoi eItie xoaouxov
(d. folg.), vgl. 2. 1, 9. Comm. 1. 2, 61 Atya; 6vo|xaaro; eVi xourw
(d. folg.) 7E70VE. PI. Lys. 219, d |vvor]aiuu.£v 7ap ouxwai (d. folg.).
Ganz gewöhnlich xooxo, oxt od. w; (dass), s. §469,3, ouxco; räne,
s. § 583. Ungleich seltener, wenigstens in der attischen Prosa,
werden ooe, xoiöaos, xoaoaöe, u» 0 e auf schon erwähntes be-
») S. Kühner ad Xen. Comm. 1. % 3. ad Anab. 2. 5, 10.
§ 467. Demonstrativpronomen 85e, ouxoc, Ixstvo;. 647
zogen, indem der Redende sich dasselbe vergegenwärtigt oder
etwas Vergangenes in seine Gegenwart herüberzieht und es als
etwas Gegenwärtiges gleichsam vor Augen stellt, wie der La-
teiner häufig hie gebraucht, wo man is oder ille erwartet1). Andoc.
1, 25 tXt {AEV |XY)VUJ£U CO 0 E TTEpl XCOV fJ.U'TrrjplCüV ttUXat E^EVOVXO XEXXapS?. Th.
1, 41 6txatcöfj.axa [xev ouv xaoe rpo; ujj.a; I^ojaev (die eben dargelegten).
Th. 2; 34 iuoe jaev (wie vorher beschrieben ist) fraTrcouai. 60 irpoaövto;
61 xal Touoe in Beziehung- auf das Vorherg. 71 xäo£ ptiv fjjjuv TiaxEps?
oi ufXETepoi looaav. 6, 2 ßdpßotpot jjlev ouv togoios StxsXt'av xal ouxcuc
tpxTfjaav. Öfter bei Hdt., vgl. Stein zu 1, 137.
8. Auch in der Verbindung xal ouxoc weist ouxo? auf etwas
Vorangehendes hin; sie bedeutet a) auch dieser, gleichfalls,
b) und zwar, et hie guidem, isque. a) X. An. 1. 10, 18 xal xäc a(aa;a;
[X£3xa; «Xsupiuv . . xal xauxa; otrjpiiaTav. 3. 2, 5 'Apiaibs ok . . xal
ouxo? Tjtxac xaxio; rotstv Ttetpaxat. 2. 6, 30 'A-yt'a? oe xal Stoxpdxr^ xal
xouxco duiEÖavEX^v. 1. 1, 11 Zo'^at'vEXov xal Scoxpdxrjv £svou? ovxa; xal
xoüxou?, s'xsXEuasv xxX. — b) Hdt. 1, 147 ouxoi fxouvot Icüvcov oux ofyouai
A::axoupia, xal oüxoi xaxa cpövou xtvd crxrj'^iv. X. oec. 2, 6 £svou? TrpoaiQXEi
cot noXXoü; osyscxilat, xal xotixou; fis-faXo-psütu;. An. 2. 5, 21 ditopcov
xal xoüxcuv -ov^pcov. Sehr häufig xal xauxa, idque, mit Beziehung auf
einen vorausgehenden Verbalbegriff. X. An. 2. 4, 15 Mevcuva oi oux
i^r\Tti, xal xaüxa -ap 'Aptai'ou cuv xou Mevcovo; £evou. Vgl. 7. 1, 29.
6, 35. Über xal xauxa vor dem Partizipe s. § 486, A. 9.
9. Als demonstratives Korrelat zu einem Relativpro-
nomen (is qui, derjenige welcher) dient in der Regel das schwächere
outo;, xotouxo? u. S. w. r, 177 xouxo 51 xot ipsco o \x' dvetpsat. X.
Comm. 1. 3, 13 xosoüxto . . ösep. PI. Gorg. 473, e oxav xotauxa
Xiytfi) a xxX. X. An. 6. 1, 29 voixi^cd oaxt; iv TtoXspup cov axaatd^Ei Trpo;
apyovxa, xouxov r;pö; xr,v sauxou acüTY]pi'av a-aatd'stv. Nur selten, wenig-
stens in Prosa, die stärkeren Demonstrative oSe, xoiöooe u. s. w.,
und zwar immer so, dass der Gegenstand als eben in den Gesichts-
kreis tretend lebhaft vergegenwärtigt wird. PI. Lach. 191, a erst:
avopetoc tiou ouxo?, ov xat au As-'Et?, o; av sv ffl xa^st jjlevcdv piay^xat,
dann: dXXä ti au ooe, b? av epeufcov [xä/rjxai; vgl. leg. 627, e. S. Ph. 199
7:plv o 6' c£tjxoi ypovoc, w xxX. Ant. 623 xo xaxov ooxeiv ~ox' IsöXöv j
xtuo' eptpisv, oxcp eppsva? | öeo; «-/st rpb; dxav. Bei vorangehendem Re-
lativsatze S. Ant. 464 ojti; 7«p h zoXXotatv, u>; l^co, xaxot; | £tj, neu?
öo' ouyj xaxflavcov xlpSo« epipst; Vgl. 646. 666. Ai. 1080. Tr. 23. 820.
Ph. 87. El. 441. Anderer Art sind die Beispiele, in denen o8e
seine volle hinweisende Kraft (dieser hier) bewahrt und der Rela-
Jj S. Kühner ad Xen. Comm. 1. % 3. 1. 7, 5. u. ad Cic. Tusc. 1. 3, 5.
648 Lehre von dem Pronomen. § 467.
tivsatz nur die Geltung einer nachträglichen Ergänzung hat, wie
B, 346 toÜgöe o' la cpthvufJeiv, Iva xat oüo, toi xev 'Ayattöv | vöjcpiv f.ou-
Xsutost, die paar Missvergnügten hier (mit Hinweis auf die Partei des
Thersites). a, 371 xaAöv dxous|z£v s'axlv dotoou | toiouo', olo? oo' iaxi'.
S. Tr. 283 xdaoe 5, asnep Etaopd;. Ph. 471 Iv xaxotai toiffS', oioi; opd;.
Vgl. 613. 831. OR. 383. 649. 798. 1130. Ai. 255. l) Eur. Hipp. 101.
Th. 2, 103 xptxov izoz tw roXl[i.cp ixeXzüxa xtSos, ov OouxuSi'ot); cuvE-fpa^s,
dieses hier geschilderten Krieges. X. An. 7. 3, 47 eine- xdöe ot|, w
Hevo^u>v, a au iXs-ys;, siehe, hier ist's, was (wie xdo' ixeiva a Nr. 13).
PI. Charm. 165, a ou ötj ouv evsxcc Xe^u) xaiixa 7:dvxa, xoo' £<jti, wo x66e
auf das folgende geht. [Th. 1, 37, X. Cy. 7. 5, 6 u. s. schreibt man
jetzt statt 03u>-xo jüjoe : oato-xösto os.]
10. Zuweilen wird ein zwei- oder mehrmals gesetztes ouxo;
auf einen und denselben Gegenstand bezogen. Dies geschieht immer
mit einem gewissen Nachdrucke; wo dies der Fall nicht ist, wird
an der zweiten Stelle ein abhängiger Kasus von «6x6« gesetzt. PI.
Symp. 214, d ouxo;, idtv xiva i^o> iitaivsaio xoiixou rcapövroc r\ tHeov y]
avftpcoTcov aXXov yj xoüxov, oux dcpicexai (xou xw XS'P£* ^° 534, C 6 &eo;
l$aipoüp.evo; xoüxcov xov voyv xouxot; XP*)Tott u^YjpIxat;. Dem. 29, 7
7rpid|AEvoi uapä xoüxou xouxio x«c xtfxd; oisXuaav, ubi v. Bremi. Auch
ixetvos wird zuweilen von einem Gegenstande doppelt gesetzt. S.
OC. 1760 ff. djISlTTEV IfXOt XEIVO; | (XT]XE -£Xd£siV £; XOÜSÖE X07T0U;, | (XTjx'
IrtKpuivEiv }jLY]8£va dvrjxwv | ör^x^v tspdv, Y]v xsTvoi; syst. Tr. 605 ff. x6v8e
tppaC orta); jJLTjöstc ßpoxtuv | xeivou TiäpoiHsv d|x'.pi6uaExai ypot, | . . 7ipiv
xsivo«; auxöv . . osi'ct) OsoTaiv. Ai. 1039 xeTvo; x' ixsiva axfip^Exw xd-yw
xdös, wo Ixstva st. des Reflexivs steht. Schol. id sauxou oo7fxaTa. X. An.
5. 5, 7 t)v ydp heivuiv xai cpopov ixeivoi; ecpspov. Isae. 3, 1 iv yp6vtp
xoao'jxw lyovxo; ixsivou xov xXyjpov ouoel? tküttoxs . . ^(jL^iaßiQxrj^E X7J; xXy)-
povo(x(a; Ixeivw. In der Prosa jedoch folgt auch in diesem Falle
häufiger ein abhängiger Kasus von «uro;. X. Hell. 3. 2, 9 Trpb« piv
Ixsivou? oux eiirsv rjv I^oi -/■vtöu.TjV xaux dxouaa;, dXX aTTEirE^Ev autoii;.
PI. Phaed. 60, d oux Ixeivto ßouXofxsvo; ooos xot? Ttotiqp.aatv auxou dvxt-
xsyvo? slvai liroir^a Tauxa. Verschieden davon ist der Gebrauch von
Ixeivo; nach einem vorausgegangenen Kasus von aüxo? oder einem
Reflexive, s. Nr. 12.
11. Das Pronomen IxeTvo; bildet, wie wir Nr. 1 gesehen
haben, einen Gegensatz zu ooe und ouxo?. Während diese einen
Gegenstand bezeichnen, der in dem Bereiche des Redenden liegt,
also einen dem Redenden im Räume oder in der Zeit oder in der
Vorstellung näheren Gegenstand, bezeichnet £ xsivo; einen dem
1) S. Ellendt-Genthe L. S. p. 510. Wunder ad S. Ph. 87.
§ 467. Demonstrativpronomen 6'Se, outos, £xeivo;. 649
Redenden entfernteren. Da aber die Demonstrativpronomen häufig
eine rein geistige Beziehung ausdrücken, so wird in Gegensätzen
nicht selten durch ouxo« nicht der grammatisch nähere, sondern
der wichtigere Gegenstand, um den es dem Redenden besonders
zu thun ist, und durch IxeTvoc nicht der entferntere, sondern der
minder wichtige bezeichnet. Ganz dasselbe geschieht auch im
Lateinischen mit hie und ille. l) X. Comm. 1. 3, 13 xoaouxw 8etvoTsp6v
iixi Twv cp 9X27710) Vj ouw Ixe Iva jjisv a^äjASva, xouxo os ouq äitTOfisvov.
Lys. 16, 7 tuaxs tcoXu av Öixatoxepov Ixeivoi; Tot; 7pä|j.|j.a3tv i\ xouxot;
Tuaxsuotxs' Ix (xev 7ap xouxcuv xtX., ubi v. Bremi. Dem. 8, 72 xal (Sei)
t6 ßsXTiaxov äst, }xr) x6 paxrov a~avra; XE7S1V Irc IxeTvo (to paarov) (jlev
70p tj cpuai; auiY] ßaotsixai, Ire! touto (to ßsXxtaxov) os xuj Xo^tp ost repoä-
7Ej&at otSäaxovra xöv ä7a&öv ttoXittjV, ubi Schaefer: relationem dicas
logicam, non grammaticam; quippe xo ^qbxov removendwn, x6 ßsXxiaxov
amplexandum. PI. Euthyphr. 14, c ävdiYXTj x6v IpdJvxa xu> Ipupivw äxo-
Xouft&Tv, otttt] av IxeTvo; (sc. 6 IpcöjxEvo;) urcäy/).
12. 'Exetvo; weist oft auf ein vorhergehendes Substantiv oder
auf einen vorhergehenden obliquen Kasus des Pronomens auxö; oder
des Reflexivs sauxou zurück und scheint statt eines obliquen Kasus
von «uro; oder des Reflexivpronomens zu stehen. Allein Ixeivo;
bezeichnet alsdann stets auf nachdrückliche Weise einen Gegensatz,
während durch die andere Ausdrucksweise nichts weiter als die
dritte Person bezeichnet wird. 2) Th. 1, 132 -atötxä -ote iuv aoxou
xal Tnrcoxaxo; ixetveu (beides auf Pausanias bezügl.), ubi v. Stahl.
2, 11 oxav sv xri 77) 6pcuatv 7)fj.a; ÖTjOovxä; xe xal xäxEtvcov cpöetpovxa; =
xal xä a-fcüv. 8, 45 (01 Xibi) ä;tou3t xai xoi; atöfiaat xal xoT; ypV)|j.aaiv
aXXou; urtsp xtj; Exetvtov iXsudspt'a; -/.ivouvsüsiv = UTiip xrj; aepcov IX. X.
Comm. 1. 2, 3 xio cpavspö; elvat xotouxo; u>v IX~i£etv l-ot'si xoü; auvötaxpt-
ßovxa; eauxtil pujxoupLSVou; Ixstvov xotoüsos 7EvriUEj9at. 4. 1, 1 ouoev
«ucpsXi[j.(DTEpov yjv xoü 2 <o x p ä x e t auvEivat xal jasx Ixstvou ötaxpißstv. An.
4. 3, 20 xal Xetptaocpo; fj.sv Ivlßatvs xal o't auv Ixeivw. 7. 4, 10 Itctj-
pexo h SeÜ&Tj; xov Tcatöa, tl TcatssiEv auxov ('Etuij&evtjv) ävxl Ixei'vou (SC.
xou" -at66;). Vgl. Cy. 4. 2, 12. 4. 5, 20. PI. Prot. 310, d av auxto
otouü; äp7tiptov xal Ttetdig; Ixeivov. Euthyphr. 14, d afietv xe epr,; auxou;
(xou; Ösou;) xal oioövat Ixeivoi;. Vgl. Lys. 210, a. Phaed. 106, b.
111, b. Civ. 558, d uto; ütto xiu 7raxpl xs&pau-fjLEvo; lv xoT; Ixstvou
TjHeat. Lysias 14, 28 ouy u>; ä6sXcpov auxrj;, äXX' <u; ävopa Ixsivrj;.
Von diesem Gebrauche muss man aber den unterscheiden, wo un-
i) Vgl. Stallbaum ad PI. Phaedr. 232, d. Kühner ad X. Comm. 1. d. ad
Cicer. Tusc. I. 49,117. Ausf. lat. Gr. IL §118, A. 5, S. 454. — 2) Vgl. Kühner
ad Xen. Comm. 1. 2, 3. Frohberger zu Lys. 15, 11.
550 Lehre von dem Pronomen. § 467.
mittelbar nach einem Substantive Ixeivo; von einem Verstorbenen
oder Abwesenden gesagt ist, wie Isae. 1, 1 teXsuT^aavTo? KXecuvjp.o'j*
IxeTvo; "(dp xxX. j).
13. Wie das lateinische ille, so wird, jedoch seltener, ixstvoc
von bekannten Gegenständen, berühmten oder berüchtigten
Personen gebraucht. S. OC. 87 (<J>otßo)) o; [xot, xi rctSXX' ixeiv' ox'
i-iypy] xaxa, J xauxrjv IXe^e roxuXav. Eur. I. T. 205 iz öcp^a«; jxoi ouaoai|Xü)v
oai;xojv xa; [xaxpo; £iöva; | xat voxxoc xstva;, jener verhängnisvollen Nacht.
Ar. N. 534 'HXsxxpav xat' sxeivtjv. Ach. 708 ixstvoc tjvi'x' t(v 0ouxu-
otÖTjc- Ec. 167 6i' 'Etci'yovov y' ixeivovt. Dem. 18, 219 KaXXtaxparo;
sxeivo?. Vgl. 3; 21. 21, 62. 23, 202. In Verbindung mit oSe weist
IxeivcK auf etwas Besprochenes oder Bekanntes, o<k auf etwas
Gegenwärtiges hin. S. OC. 138 öS' Ixetvo« e^cÖ, jener, den ihr sucht,
bin ich hier. Ph. 261 oo' ei|a' lfü> a0' xeivo«, ov xXueii; ijco? | xcuv
'Hpotx/vSituv ovxa oea-öxTjv o~Xaiv. Ant. 384 tj ö' Ijx ixEivrj xoup^ov
r/ cstp7a3[jL£vrj. El. 665 tjoe cot xeivy] -apa. 1178 Ol*, r, cov xo xXeivov
eToo;, 'HXIxxpa, xooe ; El. xöo' lex' ixetvo. Ar. N. 1167 oo' ixstvo?
dcvTjp. So auch outo? . . Ixeivo;. Ar. P. 240 ap' ouxö? lex' ixetvo;,
öv xat cpsü-cofAEv^ Hdt. .1, 32 ei os ~po; xoüxotat £-t xeXeuttjjei xov ßt'ov eu,
ouxo; ixeivo?, xov aü Ciqxeets. Hierher gehört auch das der Umgangs-
sprache angehörige xoux' ixeivo, xöö' IxsTvo mit u. ohne iari („da
haben wir's"), das besonders in den Dialogen des Aristophanes und
Piaton, aber nur selten bei den Tragikern vorkommt; ixetvo weist
auch hier auf etwas Besprochenes, Bekanntes hin, und xouxo, xö8e be-
zeichnet die Anwendung desselben auf die Gegenwart. Ar. N. 985
aXX' ouv Totüt ioxlv ixstva, i; u>v xxX. 1052 xaux' iaxt, xaux'
ixetva, a xtX. Vgl. R. 318. 1342. Ach. 41 xoux' ixeTv', ou-jeu 'Xe^ov*
I; xt]v 7:poEoptav ica? dev^p toaxi^Exat, ubi V. A. Müller. Vgl. 820. Av.
353. 507. Bei Soph. findet es sich nur einmal, und zwar in Ver-
bindung mit einem Adjektive, El. 1115 xoux' ixstv' -yjSrj aacpE? = xouxo
fbnv -qor] aaeps; £xe!vo „was nämlich der Pädagog 757 ff", angekündigt
hatte". Eur. M. 98 xöo' ix stvo, cpiXot iratös;' [x^x^p | xiveT xpaötav, xiveI
8s yöXov. Or. 804 xoux' ixEtvo* xTaffft' sratpou;. Vgl. Hei. 622. PI.
Phaedr. 241, d xoüx' ixstvo, cd »hatops, in Beziehung auf den vorher-
gehenden Vers: „hoc illud est, quod ante dixeram, me dithyrambos
propemodum loqui" , s. Stallb. Symp. 223, a xaux' IxsTva, cpavat xov
'AXxtßtäoTjv, xa Etcu&öxa" 2cüxpäxou? Trapövxo; xcuv xaXtov txExaXaßstv äouvaiov
aXXco. Vgl. Symp. 210, e. Charm. 166, b xouxö isxtv ixstvo, iepir),
tu Scuxpxxs;* sV auxö.Tjxstc SpEUvcuv xxX. Hipp. 1. 296, d aXX' apa xoux'
1) S. Schoemann ad Isae. 1. d. p. 177.
§ 468. Das Pronomen aux6{. 651
r,v exetvo, o IßouAsxo f^wv r( '^u/r, efceiv. (Vgl. Nr. 7, S. 646: xoux'
Igti xouxt.)
An merk. 2. Da ixeivo? auf einen dem Redenden entfernten Gegenstand
hinweist, so kann es nicht bloss von einem schon erwähnten, sondern auch von
einem erst folgenden gebraucht werden. S. § 469, 3.
§ 46S. c) Das Pronomen aüro;. ')
1. Das Pronomen «uro; (s. § 173, 6) steht in der Mitte zwischen
den Personalpronomen und den Demonstrativpronomen. Es wird
auf dreifache Weise gebraucht: a) mit ausschliessender Bedeutung,
wie das deutsche selbst und das lateinische ipse; b) in den
obliquen Kasus vertritt es die Stelle des Personalpronomens
der III. Person (§ 455, 4); c) in der Bedeutung idem, ebender-
selbe, bei Homer gewöhnlich ohne Artikel (§ 457, 6, b), in der
Prosa mit dem Artikel (§ 465, 4).
2. In der ausschliessenden Bedeutung bezeichnet es stets
einen entweder ausgedrückten oder gedachten Gegensatz zu etwas
anderem und steht a) entweder allein, wie in den bekannten
Worten der Pythagoreer auxb? Icpa, ipse dixit, er selbst, nicht etwa
ein anderer. Ar. N. 219 Str. cpepe ti? fäp ouxo? ouki xf; xpsjxdöpa;
dv^p; Disc. Aoxö;. Str. xic, auxö?; Disc. 2coxpd-nr];, Er. Welcher Er?
— oder b) es lehnt sich an ein Substantiv oder substantivisches
Pronomen an, als: 6 axp'xxYj-p; aox6? &Tziyr(ev, der Feldherr selbst,
oder aüxö; 6 axp., selbst der F., wegen der Stellung des Artikels s.
§ 465, 4, l~(u> auxö?, au auxöc oder aoxb; 170), auxö? ah, jenes, wenn die
Personen unterschieden werden, dieses, wenn der Nachdruck auf a6xö;
liegt, vgl. X, 428 u. 0, 234 2), auxov i\ik u. s. w., oder afrrov jxs, auxov
ae oder Ipk auxov, ae auxov, s. § 454, A. 4; in Verbindung mit e'xaaxo;,
sxdxspo; scheint aüxö; stets voranzugehen, nicht, wie im Deutschen,
nachzufolgen. Aesch. Pr. 950 aufr' Ixanrot <ppd£e. Eur. Hec. 1227 xä
ypTjjxä ö' auö' hast £/£i cpi'Xou?, vgl. Or. 1393. Ph. 494. Hdt. 3, 82
auxb; sxaaxo?. 1, 107 aüxd hana. Vgl. 3, 128. 5, 78. 7, 19. 8,
123. 9, 26 aüxol exdxepoi. Th. 7, 70 aüio; exasro«, vgl. Dem.
14, 15. Daher seit Aristoteles auOexaaxo;3); — oder es lehnt sich
an die im Verb liegende Person an. H, 332 aoxot 0' aYpojxevoi
xuxXr,aop.ev ivfrdöe vsxpoü;, wir selbst aber, im Ggs. zu d. vorangeh.
ai. P, 332 dXX' auxoi xpeTx' asTrexov, ihr selbst, im Ggs. z. d. vorang. Zej?.
J) Vgl. Hermann opusc. I. p. 308 sqq. W indisch in Curtius Studien II,
S. 362 ff. — 2) Vgl. Hermann 1. d. p. 322 sqq. — 3) Vgl. Matthiä II. § 468, 6.
Hermann ad Vig. p. 733, 123. Baehr ad Hdt. 9, 26. Valcken. u. Klotz
ad Eur. Ph. 497. Passow Lex. II. unter aäSexctutos.
ß52 Lehre von dem Pronomen. § 468.
Anmerk. 1. Diese ausschliessende Bedeutung ijpse, auf die alle übrigen
Gebrauchsweisen des Pronomens zurückzuführen sind, ist bei Homer noch die
durchaus vorherrschende, während sich die abgeschwächte Bedeutung eins u. s. w.
bei ihm nirgends mit Sicherheit nachweisen lässt1). Auto? betont bei Homer
regelmässig die Person oder Sache selbst im nachdrücklichen Gegen satze zu
andern in Verbindung damit auftretenden Personen oder Sachen. So ist unter
a'jTo; X, 574 u. 602 Herakles selbst im Ggs. zu seinem ei'5u>Xov in der Unterwelt
zu verstehen; A, 4 unter airous die Körper der Getöteten im Ggs. zu ihren
Seelen, vgl. A, 470. *Ir, 66; oft die Person selbst im Ggs. zu den dazu gehörigen
Sachen, seien sie nun körperlicher oder geistiger Natur, wie A, 46 sxXay^av 5' dp'
«jioToi . . aÜToD xivTjiHvTo;. E, 450 aüxiii -' Atvsfa ixeXov xal teu/ecu toiov. t, 219
EtTts |xot, öjinoi' acaa nspl ypot zlpata esto, | aüio; 9' oto; etjv, vgl. B, 263. B, 466
opiEpoctXe'.v xovdßi£s rcoSuiv auttüv te xal fatrnuv. $, 574 aÜTOj; te TtoXtd; t1 tb vats*
Totooa:, vgl. i, 40. t, 257 8Etadvx(uv cpDoYTfov te ßapuv aütov te 7rlXiopov. C, 328
toü ö1 eV-X'je IlaXXä; 'Aötjvt]" | auTiü 5' ou7i(o cpatvEr' ivavrh], seine Bitten, ihm per-
sönlich aber, t, 329 o? fifcv d*"^; abxbz Itj xal d^vEa £t§fj, vgl. 332, in seinem
persönlichen Auftreten wie in seiner Gesinnung. Ebenso die Sache selbst im
Ggs. zu ihrem Zubehör, wie s, 254 £v ö' Iotov ti&Ui xal ^Tt(xpiov dpjAevov aiiTiö, an
ihn selbst (den Mast als Hauptsache), vgl. 235. t, 97 cpipe ?•?) o(cppov xal xü>a? eV
aü-oü. Oft die Person selbst im Ggs. zu ihrer Umgebung, wie Z, 18 aÜTÖv xal
thpd::ovTa, vgl. B, 418. E, 460. T, 105 ocpp' opxia Tdptv^j | atixo;, irsf oi JtaiSE;
CctEpcpfaXot. t, 275 6o6aavTO fdp aüriji | Ze6? te xal 'HeXto;' toü fdp ß°a? E*Tav
exatpot. Das Ganze im Ggs. zu seinen Teilen, wie y, 175 inooTpe^avre Tiöoa; xai
yEipa; UTrspüsv | i; 9dXa[j.ov ßaXEEtv . . oetp^v oe ttXexttjv ££ atiToü 7:EipT|vavTE, an ihn
selbst, d. i. um seinen Leib. H, 474 pivol; . ., oüi^ai ßosaatv, die Binder selbst,
d. i. ganze, lebende Binder. Die Person im Ggs. zu sich selbst, wenn zwei oder
mehrere Handlungen von ihr ausgehen, von denen sie eine selbst, die andere
mittels einer Sache ausführt, wie P, 48 aüro; im Ggs. zu d. vorherg. y/aXxiü.
0, 75 a'jTÖ; im Ggs. zu der durch die Wage gegebenen Entscheidung. Weniger
deutlich tritt der Ggs. hervor 1, 450 ttjv aüxö; co'Xeeoxev, die er selbst liebte,
nicht aber von anderen geliebt wissen wollte. 2) Aus der attischen Sprache sind
besonders Beispiele hervorzuheben wie: PI. Symp. 179, d tpiopa. 5e(£<xvtsi; tt(; pvai-
xo; iy t]v tjxev, aÖT-rjv 5e 06 oovte; (wie X, 574 eiocuXov u. a6xo;). Gorg. 511, e
aobaaaa xal oijtöv (den Hausherrn) xal rcaiSas xai ypT|(xa-a xai Yuvaixa«. X. B.
A. 1, 19 xal auTov (Herr) xai tov o^xettjv. Comm. 1. 5, 3 ooüXov u. aöxov. Oec.
3, 5 ßXdßfjv cpspei aÖTiji xai tiü oTxuj, vgl. Haase zu B. L. 5, 4. Comm. 3. 8, 10
aÜTÖ? (Hausbesitzer) u. Ta ovxa (Habe). B. eq. 8, 1 xal aüxov (Beiter) xai tov
i7t7iov. — Sehr häufig ist der Gegensatz nicht angegeben, liegt aber in dem Zu-
sammenhange der Stelle. S. Ph. 316 Toiaüx' 'Axpeioaf ja' t] t' '05uo3ecu; ß(a . .
OESpdxao', oT' 'OX6fjLi:ioi MeoI | ooiev tcot' aütoi; ävxfTioiv' ipoü 7ra3etv, was sie mir
zugefügt haben, das mögen sie einst selbst erleiden. Dem. 1, 2 tiüv npaiffAdTiov
•jjüv äxsfvujv aÜTois ävTiX^TtT^ov ^axiv, persönlich, nicht durch Söldnerheere.
Anmerk. 2. Aus der ausschliessenden Bedeutung haben sich folgende
entwickelt: a) allein, solus (ausgeschlossen von anderen, ipse, auf sich selbst be-
schränkt, dagegen jj-ovo; im Ggs. zu mehreren). Vgl. Apollon. de pr. p. 71, a.
80, b. 9, 99 TüSeiBt]? o', aOxos zep ioüv, irpoiAdyotaiv ^(yöt], ubi v. Spitzn.
») Vgl. Doederlein, Öffentl. Beden S. 361 f. Wagnon, le pronom
d'identite, Genf 1880. — 2) S. Hermann opusc. I. p. 309 sqq.
§ 468. Das Pronomen aüxö;. 653
Vgl. <D, 467. N, 729. £, 8. o, 311. X. An. 2. 3, 7 rjpwxa, ä aüxoi; rot; dv-
öpdai orr^vSotto, t) xai xol; dXXoi; faoivxo O7iovoa(. Vgl. 4. 7, 11. 7. 3, 35. Cy. 8.
4, 2. Oec. 7, 3. Comm. 3. 14, 3 ia\ Tic dvsu xoü aixou xo o'iov aüxö icriX-g, s.
das. Kühn er s Bmrk. PI. civ. 368, b xExfxaipo[j.ai oe i-/. xoü dXXou xoü üjjtsxipoo
xpÖTioy, ^ttei xaxd y£ aüxoü; xoü; Xoyouc 7j7u'axo'jv dv ü[xlv. Phaed. 63, c aüxö;
sycov x-^jv ötdvotav xaöxY)v e'v vtü syst? drciEvai, r\ xdv rpüv {«.exaSo (■/];; ubi v. Stallb.
Daher die attische Formel aüxof Iojaev PI. Parm. 137, a. Ar. Ach. 507 u. s.,
im Vertrauen, wir sind unter uns vde iis, qui ut soli cum amicis et fami-
Uaribus liberius loqiti solent"', Hermann ad Vig. p. 733 sq. Vgl. Opusc. 1. d. 314.
— b) sogar, wie ipse und selbst. Z, 451 dXX' ou [j.oi Tpuxuv xöaaov f/iXst
«Xye? Ö7ria-(iu, j out' aüxfj; 'ExdßTjc, vgl. B, 597. — c) von selbst, sua sponte,
wie ipse, im Gegensatze zu fremder Hülfe, insofern der, welcher etwas gezwungen
thut, es gleichsam nicht selbst zu thun scheint, s. Herrn, opusc. 1. d. p. 313.
P, 254 dXXd Tis aüxö; i~<u. Vgl. W, 591. Th. 4, 60 oi xai xoü; jat] E^ixaXo'ju^vou;
aüxoi dniaxpaxeüouai. 3, 65 Et ^(J-lic aüxoi eVayö[j.E9a . ., dotxoüfJtEv, ubi v. Düker
ap. Poppo P. 3. Vol. 2, p. 744. — d) gerade, eben, wie das lat. ipse. X.
Comm. 4. 5, 7 aüxd xd s\avx(a oiocppoaüvirj; xai dxpaafa; sp^a £ax{v, gerade das
Gegenteil, aüxö xoüxo oder xoüx' aüxö, hoc ipsum1); so öfters auch aüxö in der
Bdtg. v. aüxo xoüxo, besonders von einer Sache, von der gerade die Rede
ist. X. Comm. 3. 10, 14 sfp7]/.a; aüxö, 8t' orcep E7107E xd i<xa fpya zXebxo'j d£ta
vo|jl(Cu) elvai. An. 4. 7, 7 aüxö dv xö 8eov ew), äoc ipsum opus sit, vgl. PL civ.
362, d ibique Stallb. Charm. 166, b. Lys. 204, b. S. Anm. 3. Auch ipse
= gerade, unmittelbar. N, 615 uro Xocpov aüxov, unmittelbar unter dem
Helmbusch hin. Lys. 12, 12 xaxaXaußdvousi Tipo; aüxat; xai; öüpai;, gerade an
der Thür. — e) in Verbindung mit Ordnungszahlwörtern von xpfxo; an
entspricht es unserem selb. Th. 61, 8 KaXXfav jre.u.TTTov aüxov axpaxYjyöv {Itzz^tm)
selbfünften, d. h. Kallias selbst wird als die Hauptperson vor den übrigen
genannt. 46 Koptv»h'u>v axpar^yo; r,v SevoxXsiStj; itä[i.nxos aüxo?. 116 nEpixX£ou;
OExdxo'j aüxoü axpaxTjYoüvxo;. Vgl. 2, 79. X. Hell. 2. 2, 17. (So bei Spät, auch
ohne aüxo;: Theoer. 2, 119 ii]v9ov yäo x^yiuv, . . rj xpfxo; yje x£xapxo; ^wv cp(Xoc,
mit zwei oder drei Freunden. PI. Pelop. 13 sk otx(av ocuocxaxo; d7reX9u)v, vgl.
Horat. ep. 1. 5, 30 tu quotus esse velis rescribe). — f) xai aüxö;, wie im Lat.
et ipse, auch selbst = gleichfalls. ?, 45 6'cppa xai aüxo; . . ejjtt]; auch du
selbst deinerseits. X. Hell. 3. 1, 10 Mavfa, -f] xoü Ztjvioc pv^, Aapoavi; xai aüx-f,
(kurz vorher Zfjvi; Aapöavsü;), ubi v. Breitenb. An. 3. 4, 44 oi o' eVi xoü Xöcpou
itoXe'ji.ioi, ä»; ivo'^aav aüxtöv xt,v Tropefav, eüHü; xai aüxoi ojpfXYjaav dfxtXXäaftai ln\
xo dxpov. 5. 5, 9 ä£toü;xcv oe "EXXtjve; o'vxe; xai aüxoi uep' üjxäiv ovxcuv 'EXXVjviov
dyaOöv piev xi 7räay£iv, xaxöv oe [xTjOev. 7. 6, 18 -dpsaxi 5e xai aüxö; xai ftxoüwv
güvoiöe" (Jiot, Et Ir.iopxiL. (Ähnlich xai oüxo; s. § 467, 8.) Doch kann es auch
heissen vel ipse. X. An. 2. 6, 9 ^xoXaCe xe (KXEapyo;) tayupüi; xai öpyT] ^vioxe, w?
xai aüxw (AExatiiXsiv saD' oxe, so dass er auch selbst Reue empfand.
Anmerk. 3. Da aüxo; einen Gegenstand dadurch näher bestimmt, dass
es ihn als von allen übrigen gesondert und ausgeschlossen bezeichnet, so wurde
es in der philosophischen Sprache dazu angewendet, abstrakte Begriffe als
solche auszudrücken. PI. civ. 493, e aüxö xö xaXov, dXXd \i-t) xd rroXXd xaXd,
y] aüxö xi Ixaaxov xai ;xyj xd 7ioXXd E/.aaxa !a$T 07i<u; nXfj&o« dv^Exai -q Tj/^Exat
e^va'. ; Theaet. 175, c de, oxs-kv aüxTJ; otxaioauvv]; xe xai äotxfa;. 196, a Xe^w (atj
J) S. Stallb. ad PI. Gorg. 482, d. Maetzner ad Lycurg. 92. Kühner
ad X. Comm. 3. 12, 2.
654 Lehre von dem Pronomen. § 468.
äv!)pci)7T0'j; stxd xai rtlvxe . . dXX' oiüri rclvxe /.cd ettt«. Civ. 582, a fiavftdvuiv
air-fjv TTjV dX-/)9stav, oTom iaxtv. So wird bei Piaton oft dem zu bestimmenden Be-
griffe das Neutrum et 0x6 vorausgeschickt. Prot. 360, e x( Trox' ioxlv aüxo t, dtpexTj;
worin besteht das eigentliche Wesen der Tugend? Civ. 363, a oüx. atixo Sixaio-
auvijv ^7raivoüv-Es, dXXd xd; in' a6xrj; E'jooxipvr(aEi?, ubi v. Stall b. 472, c e^tqxoü-
fiev ct6xö otxato3UVY]v, olov ioxt. Vgl. Theaet. 146, e. Cratyl. 411, d. Seltener ist
der Plural zur Bezeichnung von Gattungsbegriffen. PI. Soph. 225, c zept
oixodcuv a'jrüiv xccl d-itxwv.
Anmerk. 4. Wenn auf av-ö; ein Adjektivsatz folgt, so hat es die Bdtg.
von eben, gerade dieser oder von dem betonten Personalpronomen der
III. Pers. Eur. Tr. 667 d-s-xus' ci'jxtjv, 7}xt; avopa xöv rdpo; | xatvoicu Xsxxpoi;
droßciXotia' dXXov ^iXei, sie, die da . . liebt. Isae. 9, 7 dvaYxatov fiot eaxtv l£
ct'jxüiv wv outoi Xe^quoiv ^Xey/Etv 'J;el»5ei; o'Jaa; xds otaÖTjxct?, ex eis ipsis. Dem.
9,63 ol o' e\ aöxolc ot{ ~/ap(Covxcu OtXfrcTri» autATTpdxxoucuv. S. die Beisp. Anm. 2, d.
Wenn hingegen der Adjektivsatz vorangeht und ein obliquer Kasus von i ü x 6 s
in demselben steht, so hat es die Bedeutung eines schwachen und unbetonten
Demonstrativs und kann daher nie zu Anfang des Satzes stehen, l) Th. 3, 1 3 u>
-(dp ooxst [Afltxpav drcEivai Tj AejJjO?, xtjv ojcpEXtav aüx<ji ^yy^ev zapfet. X. An.
6. 4, 9 oSj os [J.T, iQuptoxov, xEvoxd'^iov a ü x o I ; i^o(7]3av. Vgl. 1. 9, 29. 2. 5, 27.
Hell. 3. 1, 28 ou; yjSpsv . ., slrsv aixo!« xxX. Vgl. 1. 7, 35. 3. 4, 15. Cy. 8.
8, 16. Lys. 16, 11 x<üv vstoxspiov oaoi itspl xüßouc -r] tcoxou; . . x'jYydvo'jsi xd; 8ta-
xptßd; 7ioio'j[XEvot, rdvxa; auxo'j; ötLsoös f^oi otacpopo'j; ovxa?.
Anmerk. 5. Über aüxo? in Verbindung mit den Beflexivpronomen s.
§ 455, 2 u. b, c); über atixo? statt der Reflexivpronomen aller drei Personen
s. § 455, A. 4 u. 5; ebenso wird aüxo; in der epischen Sprache öfters auch
statt der Personalpronomen aller drei Personen in Verbindung mit aixo;
gebraucht. Q, 503 dXX' olIoiio ihoö;, 'A/iÄeü, aöxov x' ^Xetjcsov = i^k atixov.
C, 389 dXXd Ala ;eviov oeba; ot'jxov x' IXEsfpwv = oe cöxov. P, 163 o.vbi xev
'ApYEtot Sap-r^ovo; e'vxeci xaXd | Xuastav xa( x' auxov dYCiipLEÖ« "IXtov ei'cüo = xa(
v.e atv aüxov. 2)
Anmerk. 6. Im Nominative bezeichnet aüxos, r\, 6 nie das einfache
Personalpronomen er, sie, es, das durch die III. Person des Verbs ausgedrückt
wird. Dass bei Homer diese abgeschwächte Bedeutung auch für die übrigen
Kasus bezweifelt werden muss, ist in Anm. 1 bemerkt. Die dafür angeführten
Stellen lassen sämtlich andere Erklärungen zu. So ist A, 218 aüxoü nicht ein-
fach = eum, sondern: eben den, hunc ipsum, s. Anm. 2, d. A, 360 xai pa
-dponV aüxoio xci&eCexo, vor ihn selbst = unmittelbar vor ihn, s. ebenda.
Anmerk. 7. Auch in der Verbindung mit dem komitativen Dative
(§ 425, 4) trat ursprünglich die steigernde Kraft von aüxo;, ipse, deutlich hervor:
*F, 8 dXX1 aöxols i.'7:7iotat xol ap,aaaiv aaaov iovxej | ndxpoxXov xXa(cu[XEv, unmittel-
bar, gleich mit Rossen und Wagen (wie wir gehen und stehen). %, 186 (x6t<j>
cpdpEi, gleich mit dem Mantel (ohne ihn erst abzulegen). 9, 24 aüxT) xev yo(t)
^P'jaaifj.' o6xtj xe ftaXdaaT], gleich mit der ganzen Erde und dem Meere.
Anmerk. 8. Von dem Pronomen otüxo? ist das poetische Adverb ai'x<uc
gebildet, über dessen Ableitung, Aspiration (auxco; und ocjxid;) und Bedeutung die
1) Vgl. Maetzner ad Lycurg. 136. ad Antiph. 6, 10. Strange Lpz. Jhrb.
v. Seebode III. Suppl. S. 442 f. Kühner ad X. An. I. 9. 29. — 2) Vgl. Her-
mann opusc. 1, p. 318 sq.
§ 468. Das Pronomen auxo;. 655
Ansichten der alten wie der neuen Grammatiker verschieden sind. *) Eustath.
ad B, 120 hält auxtu; für aeolisch und erklärt daraus dessen -MAtost;, und ad
6, 151 oux auxtu; [j.uSW]ao,u.at meint er, au-to; habe dorisch den Lenis. Da es
jedoch zweifellos von aöxo; abzuleiten ist, so muss die Form mit d. Lenis als die
ursprüngliche angesehen werden. Die Zurückziehung des Tones erklärt sich ebenso
wie bei anderen Adverbien, z. B. otj.<u; neben oijlo?. So ist denn bei Homer
überall auxtu; m. d. Lenis zu schreiben, wie aus dem angeführten o6x auxtu; u.
y¥, 268 Ix' auTiD?, ubi v. Spitzn., deutlich erhellt, obwohl die edd. zwischen
auxtu;, auxtu; u. aüxtu; (ohne Spiritus) variieren. Die Aussprache mit dem Asper
scheint sich erst in der attischen Mundart gebildet zu haben, sei es in Anlehnung
an das dem attischen Gebrauch von auxtu; (auxtu;) entsprechende aüxo; = ö aö-
xo;, sei es unter dem Einflüsse der dieser Mundart überhaupt eigentümlichen Vor-
liebe für die Aspiration (vgl. § 22, 10). Und so wird in den edd. der Tragiker
meistens aüxtu; geschrieben. Die verschiedenen Bedeutungen von auxw; lassen
sich alle erklären, wenn man es von aüxo; ableitet. Die Grundbedeutung ist auf
selbige Weise, ebenso, daher auch nur so, ohne weiteres, schlecht-
weg, zuweilen = u-axYjv, vergeblich. Von oüxtu; unterscheidel sich auxto; wie
o'jto; von aüxo;; daher es denn auch in der zusammengesetzten Form tuaauxtu;
(s. weiter unten) mit ouxtu; und in der einfachen mit aiSs verbunden werden kann,
also: üjo auxtu;, so eben, so gerade, nämlich wie bislang, oder wie etwas
anderes geschah, vgl. S. Tr. 1040. Überhaupt drückt es häufig einen Gegensatz
zu einem anderen Zustande aus. So xai auxtu;, auch so schon, ohnehin,
vgl. A, 520. E, 255. I, 599; ferner den ursprünglichen, unveränderten Zustand
im Ggs. zu den Veränderungen, denen er ausgesetzt ist. 1, 33S xotppa ol p.ot . .
xstasat auxtu;, so lange wirst du mir unbeerdigt liegen ebenso, wie du jetzt liegst,
vgl. ß, 413. T, 268 (Xsßrjxa) Xeuxöv et' auxtu:, noch ebenso blank, wie er ur-
sprünglich war. Nur eben so = schlechtweg, ohne weiteres, auch fernere, sine
causa, nur ebenso hin, daher auch zuweilen umsonst. K, 50 ooa'(,Exxa>p !ppe£e . .
uta; 'Ayattüv J au:«);, oute &Eä; uio; 91X0; oü'xe &egTo, nur ebenso als Mensch und
nicht als ein Sohn eines Gottes. £, 151 oüx auxtu; u.u&rio'iu.ai, iWä oüv opxtp,
schlechtweg, u, 379 oüoe xt IpYtuv | lu-aiov ouoe ßfys, äXX' auxto; cr/fto; apo6pY]s,
sondern nur eben so eine Last der Erde. T, 348 u.adi auxtu; EÜyExdtaoDat, nur
ebenso ins Blaue hinein prahlen. Z, 400 -atöa . . vr(r:iov auxtu;, nur eben so ein
stammelndes Kind. B, 342 auxtu; -(ip etceeco' ipt£aivou.sv, umsonst. Sowie aüxo;
bei Homer ohne Artikel gewöhnlich st. 6 aüxo;, idem, gebraucht wird [§ 457, 6, b)],
so hat auch auxtu; die Bdtg. auf eb endieselbe Weise, gerade ebenso.
Hs. th. 702 Et'iaxo o' avxa | . . ö'aaav axoüaae | aüxtu;, tu; oxe TaTa xal Oüpavo; EÜpü;
üTTEpöe | mXvatvxo. S. OB. 931. Ai. 1179. Ant. 85. Selbst mit dem Dative wie
6 aüxo;: Anacr. fr. 21, 14 Brgk. (b. Ath. 533, e) irat? Köxiqs xal oxiaoiaxTjv IXscpav-
xivtjv cpopEEt | fuvaiSlv auxtu;. (Aber A, 17 ist mit Aristarch d o' au xrtu; zu lesen,
s. Spitzn.) Die letzte Bdtg. tritt besonders deutlich in dem aus 6 aüxo?, idem,
gebildeten Adverb tu o a 6 x oj ; hervor, das seit Homer (bei diesem aber immer
durch 8e getrennt: tu; o' auxooc) in der Dichtersprache und in der Prosa gebraucht
wird. T, 339 tu; 8' auxtu; MsveXao; 'Apr|io; Ivxs' ioovev. So zuweilen auch bei
anderen Schriftstellern, z. B. X. An. 5. 6, 9 tu; 5' auxtu; xal 6 [lap&Evto; aßaxo;,
!) S. Buttmann Lexil. I. S. 35 ff. Hermann opusc. I. p. 338 sqq.
Matthiä IL p. 601. Thiersch § 198, 5. Ellendt L. S. I. p. 274 sq.
Schneider dial. Sophocl. p. 20. Hoffmann XXI. u. XXII. Buch der Ilias
I. Abth. S. 203 f.
656 Lehre von dem Pronomen. § 469.
s. Passow, meistens aber ungetrennt, oft komparativen Ausdrücken entsprechend,
als: (ü'oTTEp, olov . . iboautio;; zuweilen auch verstärkt durch oüxu»;, xaxa xa6xd u.
ähnl. Ausdrücke, s. Passow. Wie im Lat. pariter ac, so wird öoocjtcuc ''•&<■ ge-
sagt Hdt. 7, 86 BdxTpioi Se ioxeodSaxo waauxcu? xai h x<p rcsCüj, waren gerüstet
wie im Fussvolke. Auch wird es wie 6 ctuxo; mit d. Dat. verbunden. Hdt. 2. 67
du; 8e et'jTuj; xf.ot xuci oi tyveuxat OdTrroviai. S. Tr. 372 xaüxa roXXoi . . ouve£-/]-
/.o'jov cooa'jxcu; i;j.o(. (Wie PI. leg. 646, d u. Civ. 576, d der Genetiv zu erklären
sei, s. § 417, Anm. 10.)
§ 469. Bemerkungen über einige Eigentümlichkeiten im Gebrauche der Personal-
und der Demonstrativpronomen.
1. Die Demonstrativpronomen werden in gewissen Fällen
weggelassen1): a) vor Relativen, s. §554, 4; — b) bei den Dich-
tern in der lebhaften Rede, bei Äusserungen der Em-
pfindung, o, 292 a)qiov ' ou -pp o't xi xd 7' r]pxsas Xu-ypöv oXs&pov,
(das ist) um so schlimmer! Vgl. n, 147. Theoer. 15, 79 Xsixxd xai <i»c
^apievxa* ftetüv ^spovdjiaxa cpaset;, ubi v. Wuestemann. So auch S.
Ph. 863 to o' dXcöat[j.ov I|jl5 cfpovxi'81, irai' irövo; 6 |ay] cpoßtuv xpdxuxoc,
„was meinem Sinne fasslich ist, ist das: gefahrlose Mühe ist das Beste",
Schneide w.; — c) in der Prosa, wenn man das Gesagte in einem
kurzen Urteile zusammenfassen will. PI. Phaed. 89, e ouxouv, r\ 0 0;,
aiü/pöv; nonne (hoc) turpe est? Leg. 791, a -/aX^vTjv rjjuyiav xs lv tyJ
-|;'JY7] cpat'vsxai direp^aaafxs-T) xr^ . . 7tt]Öy)<jeük., TravxaTxatJiv &-{o.Ki]-:ö\ ti, und
das ist hoch anzuschlagen. Lycurg. 70 ctpd 72 ofxotov rip cpsüifovxt rr)v
-axptSa; sieht das wohl einem ähnlich, der u. s. w.? S. Maetzner. —
d) häufig, besonders bei den Rednern, in den Redensarten: xsxfjirjpiov
6e, jxapx'jpiov oi, ar^siov 8e, otj'Xov oe, xecpdXatov oi, atxtov 8s, [xlYttjxov oe
u. dgl. PL leg. 821, e Texpnqpiov oi' l^ü xxX. X. Comm. 3. 4, 12 xö oe
uifiaxov, Ott. Ps. Lys. 6, 15 8siv6v oi jxot ooxsi elvai • av jxev xt; dvSpo;
jwjxa Tpwarj xxX. Gewöhnlich mit folgendem fäp, s. § 544, 1. Doch
wird auch das Demonstrativ hinzugefügt, wie X. An. 1. 9, 29 Texfjufjptov
oe toÜxou xai xöoe ' napä fxev Küpou . . oiiosi; dn-rjst rcpo; ßaaiXea, S. das.
Kühners Bern. Mit dem Demonstr. u. 70p s. § 544, 1.
2. In der epischen Sprache wird oft in zwei auf einander
folgenden Sätzen bei durchaus nicht zweifelhaftem Subjekte in
dem zweiten Satze das Subjekt durch 0 7 e oder auch ein Personalpr.
mit einem gewissen Nachdrucke wiederholt, um die Identität des
Subjekts für beide Sätze hervorzuheben. A, 320 ouö' W/ajjifxvwv ;
Xrff' epioo; . ., dXX' 07 e xxX. 496 6£xu 8' ou AtjiW Itpexjjtiwv j Tiaiöö; eou,
dXX' -^7' dvsoiaexo xSjia OaXagcrr)?. ß, 664. A, 226. 0, 586. a, 4 ubi
1) Vgl. Bernhardy S. 285. Matthiä § 615, 2. § 630 f. Benseierad
Isoer. Areop. 17, p. 174.
§ 469. Eigentümlichkeiten im Gebr. der Personal- u. Demonstrativpronomen. 657
v. Nitzsch. Ebenso in disjunktiven Sätzen. r, 409 et; o xe a' y)
aXoyov TTOir^aETat yj 07 e SouXyjv , ubi v. Naegelsbach. K, 481 dXXd Xu'
fcirou;" | t^e suf' ävopa; evaipe. M, 240 ou8' dXE7i£<o, | sit' eVi 8e£i' uuai . .,
eit' eV dpiaTEpä toi'ye. ß, 327 7] Tiva? ix IluXou acEi . ., yj 07s xai Hirap-
xr^sv. So auch Hdt. 2, 173 Xdiloi av yjtoi jxavEt; yj 07s dirorcXYjXTo; 7SV0-
u.svo;. 7, 10 extr. axoöaea&ai Tivd cp^fxt Mapooviov (=as; denn Artabanos
redet zu M.) . . urco xuvwv te xai opviBwv SiacpopEÜfxEvov (dilaniatum)
tj xou iv 77J ttj 'AÖTjvai'tuv Tj je )E lv T7j Aaxs8aifi.ovicuv , ubi v. Baehr.
Theoer. 5, 69 tu 8 , a> cpt'Xe , }ay)t' I|ae, Mopacov, I iv ydpiTi xpiVYj?, ja^t' cov
T^a toutov övaaT)?. Bei den Tragikern findet sich dieser Gebrauch
selten und fast nur in melischen Stellen. S. Ph. 1118 Ch. ttötiao; ae 6at-
fxövujv xdo' (= sie), | ou6e ue 7s 06X0? eays, ubi v. Buttm. et Wunder.
OR. Ch. 1101 Tic us, tsV.vov, ti; 5' etixte TcJüv [xaxpatwvtüv (Nympharum) . .
tj as 7E tu du7c«TTjp Ao;i'ou; Vgl. Anf. 789. Im Nachsatze Aesch. Ag.
1060 e{ 6' dc'JVY)fj.ü>v ouaa jjlt] SsyY] X670V, | ct o 8' dvTi cptDVYJ; cppd£e xapßdvw
yept. Ebenso im Lat. Hör. 1. 9, 16 nee dulces amores sperne puer,
neque tu choreas. Verg. Aen. 5, 457 nunc dextra ingeminans ictus,
nunc ille sinistra. Aber auch im ersten Satzgliede mit Hinweisung
auf das Subjekt eines vorangehenden Satzes, ß, 132 TiaTYjp 0 ijxo; aXXoöi
7otTj«, I £ü>ei 07' tj te»vy)xs. Vgl. S, 821. 0), 113. A, 190 ('AytXXeu?)
|XEp(i.Y)pi;Ev; I 7) 07E <pa<J7avov Oi;u £puaaa|xevo; . . tou; |xsv avaaTYjoEisv, ö S
'ATpEioYjv Ivapi'^ot I yjs y8Xov rcaüasiev, wo 07s auf den Achilleus geht, ebenso
8 0, das wegen des Gegensatzes zu tou; jxev das Subjekt wiederholt,
s. Nägelsbach z. d. St. u. Exkurs IV. K, 503 uEpp.Yjpt^E . ., yj 07s . .
s^Epüoi y^ . . e'Xoito. Vgl. 7, 89. Wie A, 190, so wird oft die Wieder-
holung des Subjektes durch einen vorangehenden Gegensatz hervor-
gerufen; der Gegensatz liegt aber alsdann nicht in den Personen,
sondern in den Prädikaten (Handlungen). K, 237 \xt\ok 367' a{88|Asvo; . .
tov [xev dpEio) xaXXeiTietv, au ok ysi'pov' oredaasat, vgl. (x, 219 f. So auch
Z, 46 £a>7pEi, 'ATploc uil, aü 6' d£ia 6££ai a7ioiva, wo zugleich der Gegensatz
zwar nicht ausgedrückt ist, aber vorschwebt: schone mich, du aber nimm
dafür Lösegeld. Hdt. 1, 206 au 81, d [i^dXco; irpoöufAsai Maaaa7ST£(uv
-EipY)9^vat, epspe, [xoydov jxev . . airs;, au 6e . . 8tdßaivE. 7, 10 extr.
e? 8e rauTa fisv uitoouvsiv oux IdeX^aet;, au oe axpaTEUjxa dvd;Et; iid tyjv
f EXXdoa. S. El. 448 dXXd TauTa jxev |xe9e?, au 8e . . 60;, ubi v.
Schneidew. — Ebenso bei 8 oe, besonders in der epischen Sprache
und bei Herodot. 9, 119 xai tou jxev p' dcpdfxapTsv, 8 8' Yjvi'oyov . .
ßdXe, diesen nun fehlte er, traf dagegen, vgl. 126. 302. Y, 321. e, 15.
ja, 171. Hdt. 1, 66 01 Aaxeoai[x6vtot 'Apxdotuv [xev tojv aXXcuv dirEi'yovTo,
01 8e (sc. AaxEoaijxövioi) lid TE7EY^Ta; ia.TpaTEuovTO, ubi v. Baehr. Vgl.
1, 107. 5, 120. 7, 163. 6, 3 tyjv fxsv 7evo(ji.£vyjv auxoiai aixiYjv ou p.dXa
£cE<paivs, 8 oe I'Xe/e a<pi. Ähnlich PI. Phaedr. 247, b. c. ai jxev . . laTYjaav
Kühn er s Ausführl. Griech. Grammatik. II. T. 1. Abt. 42
658 Lehre von dem Pronomen. § 40d.
eVi xio xou oupavou vümo, otaaa; 6e otuxä; zepta-yet 7) neptcpopa, ai oe öeto-
pouai xa l:a> xou oupavou. Aber auch ohne einen solchen Gegensatz, wo
alsdann 6 8e so viel ist wie idemque. 8, 320 ocuxo? 6' Ix Sicppoto yotfiai
Öope . . , 6 oe yepfxdotov Xaße, vgl. y , 86. Eur. Or. 35 voset | xXrjpKuv
'Opecjxrj;, 6 oe zeacov iv oep-viot; xetxai, wo Nauck ohne Grund liest
Opeaxrj; ooe jieatöv x' iv 8. x. X. An. 4. 2, 6 «uxoi £vrocj&a epievov w;
rb axpov xaxeyovxe?* ol 8' ou xaxeiyov *).
3. Die Personalpronomen und die Demonstrativpro-
nomen stehen oft in enger Beziehung zu einem folgenden Sub-
stantive, indem sie entweder nachdrücklich darauf hinweisen und es
gleichsam vorbereiten oder darin als in einer epexegetischen
Apposition ihre nachträgliche Erklärung finden (beides wie
im Deutschen)2). So das Personalpronomen der III. Person:
ou, ol, '£, jiw und das Dem-onstrativ 6 bei Homer häufig,
6 auch bei anderen Dichtern, doch seltener, und vereinzelt auch
in Prosa. <I>, 249 tva jjuv zaüseie zövoio, | 8i"ov 'AyiXXrja. Vgl.
\T, 315. a, 194 8y) -/ap [xiv £<pavx' £irtoV)|j.iov elva-, | aöv raxepa. £, 48
r] }xiv I'ceipev, | Na'jatxaav lö-eTiXov. N, 600 ucpevoöVß, t(v apa ol ftepaitwv
Eye, zoifj-Evi Xattiuv. A, 488 6 fxrjvte . ., oto^evr^ ÜtiX^o; ulo?, noSa; u>xü;
'AytXXeu?. 7, 125 y; o' ea-ETo, TlaXXä; 'AdVjvirj. e, 68 7) 8' auxou xexdvuaxo
repi crzei'ou; -{Xocpupoio, | f^epl« Tjßiücoaa. E, 508 xou 8' Ixpai'atvev icpexfxac,
Oot'ßou 'A-öXXcuvo;. <I>, 13 tu 8e cpXe-yet, dcxau.axov nup. Pind. N. 5,38
ev&a jxtv eucppove? IXat auv xaXdfi.oto ßoa deöv osxovxai , ubi v. Dissen.
S. Ph. 371 o 8' ein', '0 8-jaaeü;. Ai. 780 6 6' eäöu« £; k'8pa; |
-e^t-et fie . ., Teuxpo«. Vgl. El. 136. OR. 1171. Th. 6, 57
xal ö [jlsv xou; oopu^öpou? xo aoxfa« 8ia'fe6-('£i, 6 A p 1 5x07 eix tu v. Fer-
ner die Demonstrative oüxo;, öoe, £xeivo;, auxo;, xoaou-
xo; sehr häufig in der Dichtersprache sowohl als in der Prosa vor
einem folgenden Substantive oder, im Neutrum, vor einem
folgenden Infinitive oder ganzen Satze, a) Vor einem Sub-
stantive, a, 159 xoöxoicrtv jxev xauxat [jiXet, xiftapic xal dot8rr PI.
Gorg. 478, c ou xoux' f,v eu8ou|xovia, tu; eotxe, xaxou dnaXX a ■;■}], dXXd ttjv
äpyfjv \xrfik XT7)<xi?. Ap. 37, a xoüxo'j xt[xu>|xat, iv rpuxaveuo aixrjae«);.
Civ. 583, d xoijxo xöxe r,8u iffco; xal dqaixrjxov ^i'-cvexa!., Tjauyt'ct. 606, b
exstvo xepoafvetv 7j-(eixai, xtjv r(8ovr(v. Phaed. 81, b 7£yo7]xeo}j.evy) uz'
auxoG, 'jttö xe xcuv gittftu}j.iu>v xal 7)8 ovcov. — b) vor einem Infinitive
1) Vgl. Bernhardy Synt. S. 310. Krüger Comment. ad Dionys. histo-
riogr. p, 264. Naegelsbach IV. Exe. z. Iliade S. 217, f. Förstemann, Be-
merkungen über d. Gebrauch des Artikels b. Homer, Salzwedel 1861, S. 13. Baehr
ad Herodot. 5, 120 u. Stein zu Hdt. 1, 17. — 2) Vgl. Matthiä II. §§ 289,
A. 9. 469, 10). Thierseh § 284, 17. Nitzscb z. Od. VI, 48. Ellendt-
Genthe, L. S. p. 484.
469. Eigentümlichkeiten im Gebr. der Personal- u. Demonstrativpronomen. 65<)
oder Acc. c. Inf. mit und ohne Artikel, a, 82 et [xlv otj vov touto
cpi'Xov p.axdp£3ffi öeoiuiv, | voaTrjaa'. 'Oöufffa. i, 3 r,Tot piev tooe xaXov
dxouejxEv iariv dotooü. u, 334 art Taoe fiTjTpt . . xaxdXscov, | Y^aodott.
Eur. Or. 1162 ßdpo; Tt xdv iwo' eWv, atvEtff&at Xi'av. (Über to =
tou"to vor d. Infin. b. Hom. s. § 457, 6, a.) X. Cy. 2. 2, 8 toutq
[xovov 6pctv ravTa;, Tiil ttpöa&sv £-sff{}at. 6. 1, 15. 8. 7, 25 ti ^dp tou-
to u [xocxaptcÜTEpov, tou fTfr |xiy&7jvai; Hell. 4. 1, 2 i-opeüexo ;rdXai
toutou iTtidufiiov, tou dcptffTavat Tt IfJvo; ditö ßafftXlu>;. Hier. 7, 3 ooxsl
toÜtco oiacplpstv dvTjp twv aXXouv £cotov, Tiu Ttu-rj; opeyeaftat. PI. leg.
670, d |x£y_pt ys tocoutou TTEnatosüffdat cryscov dvayxatov, [xlypi tou 8u-
vaTÖv etvai SovaxoXoodeiv. Vgl. X. Comm. 4. 7, 5. PI. Civ. 341, d
int toutw itetpuxev, lirl tco to cupL'^spov ixdjTcu ^teiv. Ap. 35, c ou
ydp litt TouTio xd&rjTat ö otxaffTr,;, iz\ Tto xaTayapt(s ff 9 ai ta ot'xata.
38, c. Civ. 578, d. Gorg. 474, e ou oi^itou eV.tö; toutwv Ijti Ta xaXd,
tou 7) uicpsXijAa sTvat r( r(8£a y) djxtpÖTspa. Dem. 18, 123 iyd> Xotoopi'av
xanrjyopta; toÜtw otacpspEtv f(you[jiat, tw tt,v [jiv xctTiqyopiav dSix^txaT'
£-/£tv xtX. — c) vor einem P a r t i z i p mit und ohne Artikel. S. Ph. 1305 t o a o u -
TOV f' hbl , TOUC TtpiOTOU; ffTpOTOU . . XGCXOÜ? | OVTOt;. Al'. N. 380
touti [x IXeXr,Ö6t, 6 Zeu; oux cuv, dXX dvT outou Aivo; vuvl ßafftXEutuv.
Th. 3, 18 ot A9ir]vaToi ruv9avö;x£vot xauTa, tou; T£ Muti Xr, vatou; Trj;
yvj; xpaTouvTa; xal tou; ffcpsTepou; ffTpaTtioxa; ouy txavoü; ovras Eipystv.
X. Cy. 3. 1, 28 irap Ixsivcov (cpiXiav T0jauTr(v Xdßot[xt), 7iapd tcov p.Tjoe-
-oTe TroXe(xiu)v yEy£vr(|X£vü)v. PI. Ellthyd. 284, b cusr' ixetva itoir)<jetev
av xal 6ffTt;ouv, Ta |A7]öa[j.ou ovTa. Leg. 680, d jjlüjv ouv (rotauTat 7:0X1-
T£iai ytyvovTat) Ix toutojv, tojv xaTd fiiav oixr(<jiv xai xaTa ysvo; StEffnao-
alvtov . .5 Lach. 183, C ix toutcüv oi ovojxaoTot ytyvovTat, ^x tcov |-t-
rrjOEUudvTiü v IxaffTa. Isocr. 7, 27' Treu; av ti; Eupot tocÜtt); 6txatOT£pav
OTjfioxpaTt'av, t-^; tou; fiev ouvaTtuTaTou; Ijri xd; 7:pd;£t; xonSiffTaaT];, auTtuv
0£ TOUTOJV TOV Öy^AOV XUpiOV 7T 0 1 0 U ff T; ; J 4, 12 TTpO; ixElVOU; IffT'. tou;
ouoev d-oo£;ofj.svou;. — d) vor einem ganzen Nebensatze, zu-
weilen auch vor einem Hauptsatze. X. conv. 4, 40 tiXeiutou ö' d;tov
XT^|xa lv Tw ip.w ttXoutco Xo7i'Sojx.at slvat ixetvo, oti xtX. 49 ixeivo
t(6ecu; av 7iu9ot'[j.riv, -tu; auToü; &£pa-£Ücuv outcü cpi'Xou; Eyst;. PI. Gorg.
515, e tooe }j.ot eJtie lizl toutoj, e( XeyovTat ?A9r,vaibc otd nspixXsa ßeXTtou;
•/e^ovlvot. Dem. 4, 5 dXX' slos touto xaXw; Ixstvo;, oti xtX. 18, 142
ixstvo '-ioßoujjiat, jjlyj . . uTroXYjcpOfj. PI. Gorg. 474, d Tt 6e tooe; Ta xaXd
ztX. Vgl. 476, b !).
!) Vgl. Matthiä II. § 472,2. Krüger Comment. ad Dionys. hist. p. 291 sq.
St all bäum ad PI. Phaed. 81, b. Lach. 183. c. Civ. 338, d. Ap. 35, c. Hein-
dorf ad PI. Prot. 356, c. Schneider ad PI. civ. 606, b. Herbst ad X. conv.
4, 40.
4-2*
660 Lehre von dem Pronomen. § 469.
Anmerk. 1. Ebenso werden auch die demonstrativen Adverbien ge-
braucht. X. An. 4.6, 10 £yui o' oilxw YtYvcuaxco* ei [iev dvapii] xrX. PI. civ. 618, e
aÜT-rjv exetcte d£ei, et? rb äotxcutepav ^lyveatlat.
4. Hingegen haben die Personalpronomen und dieDemon-
strativpronomen ouxo« und aoxö; sehr häufig auch zurück-
weisende Kraft, indem in demselben Satze nach einem voraus-
gegangenen Substantive oder Substantivpronomen teils der Deut-
lichkeit wegen, z. B. wenn zwischen dasselbe und das dazu
gehörige Verb ein längerer Zwischensatz getreten ist, teils des
rhetorischen Nachdrucks wegen ein solches Pronomen
gesetzt wird, welches das vorausgegangene Substantiv oder Sub-
stantivpronomen noch einmal aufnimmt und entweder wieder ins
Gedächtnis ruft oder nachdrucksvoll der Aufmerksamkeit vorhält,
a) Bei den Personalpronomen stehen alsdann an der zweiten
Stelle regelmässig die enklitischen Formen. Eur. Ph. 498 eixoi
piv, b{ xai jxyj xad' EXXtjvcuv yOova | xeOpdixiied , dXX' oüv Juvetd p. o t Öoxei;
Xi^eiv. X. Cy. 4. 5; 29 axl^at 61 oicu ov~t jjloi Tcept as oto? cuv itept i\ik
Ijcettd |xoi jxejxipsi. 6. 4; 7. Oec. 3, 16 oT|xai 6s aot . . xoü; dctcu;
X6700 exdaxrjv £p-ya£o|xEvout I'jretv av |jtt8eT$ai uoi. An. 6. 67 20 e'xeXeusi
öe . . xpivavrd 55 auxöv yp^5i)at xtX. Ps. Dem. 47, 74 ouxot wovxo i[ti,
et -oXXd [xou Xdßotev ive^upa, aafj-evov dcpirjoeiv jj. e xou; }xdpxupa?. S. Tr.
220 Ch. töoü \x dvaxapdssei | eüot jx' 6 xisao«, ubi v. Schneidew. Ar.
Ach. 384 vuv oüv |x e Trpcuxov, ~piv Xlfetv , Idsaxe | ivjxeudsasdai |x' olov
d&Xtcüraxov, ubi v. A. Müller1). — b) Outo?, besonders aüxö;, seit.
ixeivo;, ep. d. Demonstr. 6, ep. u. poet. d. Pron. der III. Pers. oü.
A7 300 tcuv 8' a XX cuv a txot Irrt . ., x cu v oux av xi cpepot;. Z, 426
ixTjxepa 8', -f\ ßast'Xeuev urco IlXdxco uXy]£557] , | xyjv iirel xxX. je, 78 x6v
cetvov, eirei xeov t'xexo ocutxa, eaacu ixiv yXatvav. (Nach dem Relative
T, 5 01 x' ercel . . cpu-^ov . ., xXa^Yfj xai xe 7texovxai.) S. OR. 248 xax-
eu^ofxat 6e x 6 v oeopaxöV, ette xt; | ei; cuv XeXirjdev, eixe uXetovcuv ixsxa, |
xaxov xaxcu; vtv ajxopov Ixxpfyat ßi'ov, ubi v. Schneidew. Vgl. 270.
Tr. 287 ff. Eur. Ba. 202 Traxpiou? Tcapaooydc ac d' opujXtxa; XP^vlü I
xexxTQfAeö', ouoel« auxd xaTaßaXei* X070S. Hdt. 3, 63 ö 8e iaoi iiayo?,
xov Kattßujr]? Iicixpoitov xcuv otat'tuv dire6e$5; ouxo? xauxa Ivsxei'Xaxo. 85
xüiiv ÖTjXecuv tmicuv |xtav7 xtjv 6 Aapet'ou tnito? Isxepye |xdXt5Ta, xaüxrjv d-jaycuv
I- xö Tcpod.5reiov xateoTjae, ubi v. Baehr. Auffallender 2, 124 I*. xcuv
Xidoxoixiecu v xcuv £v xco 'Apaßuo opet, Ix xoutecuv eXxetv Xt'ftou; und
gleich darauf: -po; xo Aißuxov xaXeutxevov opo?, rrpo? xouxo
e'Xxetv. 4, 172 ojxvuouji toü? Tiapd acpisi avSpa; Stxatoxdxou; Xe-j'oixevou;
•yevs5Öai7 xouxou?, xcuv xuixßcuv djtxotxevot. Sogar nach dem Relative und mit
J) Vgl. Mattbiä II. § 465, 4 u. besonders Fritzsche quaestt. Lucian.
p. 14 sq.
§469. Eigentümlichkeiten im Gebr. der Personal- u. Demonstrativpronomen. 661
Wiederholung des Substantivs 4, 44 o; ßooXopiEvo; 'Ivoov rcoTafiov, o; xpo-
xo8eiXou; SsuTepo? outo; 7TOTa|xojv -dvTojv TrapsyEtai, tou tov tov tiotv. jjlov
etosvat, tt) I; ddXaaaav IxotooT. Mit Wiederholung des Verbs 3, 14xaTi'aa;
i; to Trpodrrsiov sVi Xuu.tj tov ßastXla tojv Aituttticuv ^Fafxp.rjvtTov, ßaaiXsufjavTa
fxfjva; e£, toutov xaTiaa?. 2, 100 ttjv IXsyov TijAojpsoucav doEXcpsoj, . .
toutiü Tifxcupeoujav. 152 tov Se lFa(j.|x^Tiyov toutov upoTepov cpEÜ-fovTa tov
AüihWa -aßaxojv, . . toutov cpEu-fovTa. 4, 145 i;sXaaOsvTs; u~ö neXaryojv . .
utt6 toutcuv i;eXa3&£vT£c. 6, 42 Ta; */ojpa; u,ETpT)<ja; acpeojv xaTa Trapaadf/a;, . .
xaTa 8v) toutou; jiETp^a?. Eine solche Ausdrucksweise stimmt ganz zu
dem Wesen des Vortrages Herodots, der durchweg die mündliche Er-
zählungsweise wiedergiebt. Th. 8, 61 Aeovtcc, o; 'Avtisösvei InißatYj?
CUVE^TjXÖs, TOUTOV XEXOU.KJU.cVOl. Vgl. 1, 80. 4, 44. 5, 91. 5, 36 KXeo-
ßouXo; xai ZEvdpTj?, outoi oi'irsp tojv icpopojv IßouXovTo p.dXiaTa oiaXuaai
Ta; arcovSd;, X670U; TrotouvTott. X. Hier. 4, 5 xai dvTi 7E tou eip-yeiv ix
tcuv Upuv . . , dvTt toutou xai süxova; iv tou ispot; irrdjiv ai ~6Xei; tcuv
TO TOIOUTO TTOlTjjdvTOJV. Cy. 1. 4, 19 0 t > YjV £k EXEl'vOU; TJJtetS £XaÜvü)fJ.cV,
UTroTsptouvTat Tju.d; IxeTvot. Vgl. R. L. 10, 4. Hier. 1,17 to Tä dioftÖTi
uTiEpßdXXov, touto TiapEyEi Ta; fjSovd;, ubi v. Breitenb., vgl. 21. 25.
R. Ath. 1, 2. Conv. 4, 1. 8, 33. An. 2. 4, 7 iTtb ,aev ouv ßacnXla . .
oux oloa o ti oei auTÖv ou.6aai. 5. 6, 15. 5. 7; 30. 6. 5, 17. Cy. 8.
7, 9 to Ss rrpoßouXsusiv xai to TjyEia&ai, Icp' c ti dv xaipo; ooxt;
ElVat, TOUTO TrpOJTOtTTO) Tip TtpOTSptp fSVOU-SVCO. Vgl. § 12. X. Comm. 1.
2, 24 'AXxißidoTj;, coaiTEp ot tojv -fUu.vixojv dyojvojv d9XT)Tai paoioj; Trpoj-
tsuovte; du.sXouai tt]? daxTjasoj;, outcd xdxEtvo; T)u.sXt)3ev auTou, wegen des
Gegensatzes, wie oft. Vgl. Hell. 2. 4, 41. PI. Theaet. 155, e ydpiv
ouv [xoi Eijst, Idv aoi dvopö;, fxaXXov 61 dvopojv 6vou.a<JTOJv tt); oiavota;
ttjv dXTj&stav diroxexpu|jLU.EvTjv auv£$Ep£UVT]aojfj.ai au tojv 5 Phil. 54, C to 7E
(jltjv, ou svexa . . -fr/votT av , iv ttj tou öqaOou jxoi'pa ixeivo £rci. Civ.
398, a avopa 8tj . ., e£ tju-Tv dcpt'xoiTO eU ttjv ttoXiv . ., -poffxuvoTjxev av
auTov. 477, d i7ii<jTT)[AT)v iroTspov 0uvau.1v Ttva cpTj; Eivai aÜTfpj Lycurg.
117 iTr-apyov ouy k ou.£i'vavTa ttjv iispi tt]; Tcpoooat'a; iv toj 0T|fj.oj
xpt'aiv, dXX' sprjjxov tov dycova iäaavTa, OavaToj toutov ^T)[j.ia)(javTE;. Isoer.
4, 1 toi? 0' u-sp tojv xotvtijv töta -ovTjaaai . . toutoi? 0' ouoefit'av tijxtjv
aTTEVEipiav. 36 ou ydp auToü; eoe', xTojpiEvou? ycopav oiaxtvouvEÜstv, dXX eis
ttjv ucp' fjjxojv depo pia&s i(jav, ei; TaÜT^v otxstv fovTa;. Lys. 13, 87 6
aiTio? tou davaTou, outoc Iü' auTocpojpoj izxi. Dem. 28, 6 au ttjv 6e ttjv
oiaOTjXTjv, ci' tj? . . i*cqvovTO xuptoi . ., TaÜTTjv 6' oux ijrjfj.f]vavTo J).
Anmerk. 2. Über die Wiederholung des Substantivs, wo man ein
Demonstrativpronomen erwartet, s. § 454, Anm. 2.
l) Vgl. Matthiä II. § 472. Bernhardy Synt. S. 283 u. 290. Stall-
baum ad PI. Phil. 30, d. Conv. 195, a. Charm. 163, c. Theaet. 155, e. Gorg.
482, d. Maetzner ad Lycurg. 24. 27. Bornemann adXen. conv. 4, 63, p. 154-
Kühner ad X. Comm. 1. 2, 26. 1. 4, 18. An. 2. 2, 20.
662 Lehre von dem Pronomen. § 470.
§ 470. III. Unbestimmtes Pronomen ti?, tl.
1. Das unbestimmte Pronomen ti?, ti hat als Substantiv-
pronomen häufig kollektive Bedeutung, wie das deutsche man.
II, 209 Iv&a ti? aXxipiov TjTop sfycov Tpwsaat piaylail<u , man = jeder.
Vgl. B, 382 ff. v, 427 nplv xai xtva -/aTa xadefcet, gar manchen. Dem.
4, 8 aXXa xal pussi ti; IxsTvov xai öeote , gar mancher. B, 271 u>8e 81
ti? efaeoxev. So Xe-yot ti? av, ^airi ti« av, wie das Lat. dicat quis od.
quispiam, man kann sagen. S. OR. 964 ti otjt' av, w -jfuvat, <jxottoTt6 ti; j xr(v
Hu&6[j.avTiv eaTiav; Oft bezieht sich ti« auf vorher genannte oder bekannte
Personen, wie wir auch unser man gebrauchen. Aesch. S. 384 xai vüxxa
xauxYjv yjv Xe^ei; . . Tay' av fevoiTo jxavTt? rj 'voi'a tivi, stultitia facile ominosa
hat cui , i. e. ei, de quo locutus es. Th. 5, 14 xa,i aXXa? (sTrovSä?) oüx
r&eXov a-svOEaftai ot 'ApyEioi, ei fiY) ti? auxot; ttjv Kuvoupi'av fvjv aTroötöset,
nisi quis, sc. Lacedaemonii, de quibus ante actum est. S. Düker.
Vgl. 4, 13 v)v IctkXe7] Tic« X, Cy. 6. 4, 20 ExaaTO? üpicov [»-o^^rpxkxtü
tou? p.e&' auxou, aicep £70) ujxa?, xai. i-ioetxvuxu) ti? toi? dpyou.svoi? sauTov
a;tov apy-^?. Auch gebrauchen die Griechen ti? in allen Kasus statt l-(ü>,
au, wie auch wir unser man anwenden. Ar. Th. 603 ttoT ti? Tp£<J>sTai;
= s-ytb Tpe^ofiai (wie gleich darauf xaxoöai'jjuuv iyio). R. 552 xaxov TjXei
tivi = tibi. 554 ocuaet ti? Si'xtjv = tu. S. Ant. 751 r8' ouv QaveiTai
xai davouu' oXsi xtva, wo Tiva in Hämons Sinne = me, von Kreon aber
als = te aufgefasst wird. Ai. 245 Ch. wpa xtv' ^8r) . . -oootv xXomäv
dpeaöat = me oder nos, es ist Zeit, dass man die Flucht ergreift. 404
ttoT xt? ouv cpuyinj ttoi [aoXguv {xevw' 1138 xoüx ei? dvt'av toutto? Ipysxai
tivi = tibi. Eur. Andr. 577 yaXav xeXeuw oEapia, zplv xXaisiv xtva. PI.
Ale. 2, 138, a Socr. <t>ai'vEi -yi toi £3xuÖpu)7raxEvai . ., tu? ti ?uwoo6|asvo?.
Ale. Kai ti av ti? ?uvvooito; was könnte man (= ich) bei sich denken? l)
Ähnlich schon A, 289 naori 6e oTrjpiaivEiv (iilsXsi), a Ttv' ou TrsiaEaDa1. 61'co,
mancher, in erster Linie ich.
2. In Verbindung mit Substantiven vertritt ti? die Stelle des
unbestimmten Artikels in dem § 461, Anm. 2 besprochenen
Sinne: 1, 142 xai ti? dsö? 7)7E(x6veuev ein (irgend ein) Gott, p, 501 £eTvö?
ti? ein (mir nicht bekannter) Fremdling, x, 552 'EXmfjvwp 8s ti? ejxs, ein
gewisser (nicht weiter bekannter) Elpenor. PI. Prot. 313, c 6 aocpuTTj?
Tuyydvst wv I|j.7Top6? Tt? t) xdrcr]Xo? ein (eine Art von) Händler. Wenn
aber das Substantiv den bestimmten Artikel bei sich hat, so tritt
bisweilen ti? als nähere Bestimmung hinzu, durch welche der
i) Vgl. Matthiä IL § 487, 3) und besonders Düker ad Thuc. 5. 14, 4 b.
Poppo P. 3, Vol. 3, p. 471.
§ 470. Unbestimmtes Pronomen tu, xl. 663
Redende andeuten will, dass der durch den Artikel 6 bestimmte
Begriff für ihn mit einer gewissen Unbestimmtheit verbunden sei.
S. OR. 107 toutou öavovto; vjv i-taisAXet sacpcüi; | toÜ; auTOEvTa; /E'p'-
Tt|xwpeiv Ttvas. Dass Laios ermordet ist, steht fest, daher -rou? airr.,
aber wer sie sind, ist noch nicht erforscht, daher Ttvas. Ebenso Ant.
252. OC. 289 OTav o' 6 xupto; | ~apif] TIS; uixwv octtis imv tt/sjaiÖv,
tot' ekaxosjwv z<zvt' Itliotit^tj. Dass das Land einen König hat, weiss
Oedipus, daher 6 /..; aber die Person des Herrschers kennt er noch
nicht, daher tu.
3. Da -!; etwas Unbestimmtes, von keinen bestimmten Grenzen
Umschlossenes ausdrückt, so dient es in Verbindung mit Adjek-
tiven und Adverbien dazu, den Begriff dieser Wörter je nach
ihrer Bedeutung oder nach dem Zusammenhange der Rede ent-
weder zu verstärken oder zu schwächen. In Verbindung mit
Pronomen und Kardinalzahlwörtern entspricht es dem lat.
fere und dem deutschen etwa. Ml^ocs tu ävVjp, ein ich weiss nicht
(ich kann nicht sagen) wie grosser Mann, ein gewaltig grosser Mann,
[juxpo; tu avVjp, ein gar kleiner Mann. Schon b. Hom. &, 449 tu; tu
&7p3otXlo; xai dvauÖYj; iasi rcpoixTYjs. Vgl. X, 618. s, 391. ep, 397. Hdt.
2, 43 «XXa Tis dpyaiö; im OeÖ; , ein ganz alter Gott, vgl. Stein zu
5, 33. PI. civ. 596. c oeivov tiv et Xifeu xal ilauitajTov avSpa. So im
Lat. quidam x). Cic. Ac. 2. 1, 2 incredibilis quaedam ingenii rnagni-
tudo; habuit enim divinam quandam memoriam rerum. X. Comm. 1.
3, 12 oeivov t>. vj XI-fEt; ouvat|juv tou <piXYJ[i.otTo; elvai, s. das. Kühners
Bmrk. Oec. 7,39 rj Iiltj cp'jXotxY] -/sXoi'a Tis av olfiai cpatvotTO. PI. leg.
686, a xal ■/pövov tiv' av ttoXuv |xevsiv. 698, d Iv Ttvt ßpotysT yptjvip.
Dem. 18, 18 dXXd Tis t)v axptTo; Ipu xal TapayYJ. X. Cy. 7. 2, 21 eauTov
6e outu £oti; ndvTat Tivd ivoiii^ov ötvdpa>-ov stosvat, wohl jeder Mensch.
6. 1, 42 sxacrcos tu- Ebenso bei einem substantivierten Adj. T, 220
cpaiTj; xs CdxoTÖv ts tiv' lufAEvai acppovd t' otuT(uc; „ein rechter Sauertopf",
wie im Lat. iracundum quendam. Cic. Tusc. 2. 4, 11 te natura excelsum
quendam genuit. <j, 382 xai -ou Tis Soxeeu fiE-j-ou eluasvcci xal xptrcaios.
H, 156 -0XX0; -j-dtp Ti« Ixeito, gewaltig lang lag er da. Vgl. K, 41.
1, 11 touto Tt jxoi xdXXuTov . . eiöstou sTva'. , überaus das Schönste.
Bei Adverbien. Hdt. 3, 38 icoAXov ti xoXXicttüus (vofxous). Th. 1, 138
I BsixittoxXtJ;) ota'fepövTtu; Tt . . itaXXov STEpou oc;to; Oauixasat. (Ebenso
-(!>;, z. B. PI. Menex. 235, a xdtXXtsTdt -cd; toi; övojjuxari -oixi'XXovtec.)
X. Hier. 4, 7 frarröv ti. Oec. 4, 11 oye86v Tt, vgl. PI. Phaed. 63, e
ibiq. Stallb. Lach. 192, c. X. An. 7. 6, 26 louvdtiEÖot sTtov Xajißaveiv
>) S. Kühner Ausf. lat. Gr. II. § 119. A. 6, S. 472 u. ad Cicer. Tusc. 2. 4, 11.
gß4 Lehre von dem Pronomen. § 470.
oüöev ti acpOovov, durchaus nicht. Vgl. Comm. 1. 2, 42. Oec. 3, 8
ibiq. Breitenb. So oü ti, ja?) ti Oec. 8, 21. Cy. 2. 4, 27. An. 4.
8, 26 [xaXXöv ti. 5. 8, 11 7Jrcöv xi. PI. Lys. 204, d ou zävu ti 6eiv<x
esTtv, ubi v. Stallb. X. Cy. 1. 1, 1. — X. Comm. 1. 1, 1 ^ Yp«^
xät' auTou Toiäoe ti; yjv (Äf/ec /er#). 3. 6, 5 Xecov, Troaat xive; Etaiv
(al -pöaoooi tt) TiöXei), quot fere. Schon x, 45 (töü>fi£da), oaao; ti;
ypuao; . . daxco eveaTiv, wie viel wohl, t, 348 ocpp' e^ot);, olöv ti ttotov
tooe vyjuc £xsxeü&siv. So outw ti (oder outcu -cd;), sie fere. Daher
ostis, wer etwa. — Bei runden Summen.1) Th. 3, 111 e; Siaxoaiou;
Tiva; auxcuv ditsxreivav, etwa, ungefähr. 7, 87 rj|A£pa; eßoojATJxovTa Tiva;.
8, 73 TpiaxovTa jaev Tiva;. 7, 34 ercTa 6e tive; (vrjs;) aTiXoi lyevovTo „ein
Stücker sieben". PI. leg. 704, b aysoov . . ei; Tiva« ÖYOorjxovTa «rraoiou;,
wie im Lat. all quo s viginti dies, quadringentos aliquos milites u. s. w.,
und im Deutschen einige dreissig. Ebenso Th. 3, 68 iviaoxov Tiva,
etwa ein Jahr. Doch findet sich ti? neben Kardinalzahlen auch in
Fällen, wo der Begriff der Unbestimmtheit nicht der Zahl, sondern dem
damit verbundenen Substantive zukommt, wo also ti;, wie quidam, sich
enger an das Substantiv anschliesst, während die Zahl die Geltung
einer Apposition hat. Th. 8, 100 rrapEYevovTo Ttve« ouo vre;, advenerunt
naves quaedam duae, nämlich zwei. 6, 61 xai Tiva (xi'av vuxTa xai xaT-
eöapdov lv ÖTjaeüo , und es war sogar eine Nacht , aber nur eine, in
der sie im Theseion Nachtwache hielten. PI. civ. 601, d rcspl exauTov
TaÜTa; Tiva; Tpst; Tsyvat; elvai, ypYjaoiiivTiv, Tioirjaouaav, (xi[XTiaofi.evYjv, ge-
wisse Künste, nämlich folgende drei, vgl. Schneider, der vergl.
Phaedr. 265, d toutojv os tivcov Iy. Tuyjr,; prj&£vT(uv öuoiv stöotv, von diesen
etwa zufällig genannten Arten, näml. den zwei, den beiden, vgl. 265, a.
Dem. 23, 142 iv 8y) Aap4>axtü tive; avBptoTioi yqvovTai 600, öepaaYopa;
ovojx' auTwv OaT£p<->, :w 6' 'E^xeiTo;, gewisse Leute, zwei. Ähnlich et«
ti;, einer, irgendwer (dessen Persönlichkeit gleichgültig ist). A, 144
eT; 8e ti; apyo; dvrjp ßouXr^opo; ettco, vgl. Lycurg. 95 Iva Tivä. PI. Io
531, d ei; Tic. Ebenso Dem. 20, 145 Tpeü ue tive; -/pa^ättsvoi.
Anmerk. 1. Daher die Bedeutung von tW, tI: eximhis quidam, eximium
quiddam, wie auch im Lat. aliquis, aliquid gebraucht wird. Eur. El. 939 wei;
ti« Eivai Toiai xPV«°t o&eviov. Theoer. 11, 79 otjXovot' ev xä 7a xtjiov ti; <pa(-
voLiai rju-Ev. Dem. 21, 213 TÖ Ögxeiv tive; slvat 81 EÜ7iop{av TTpoaEiXrjtpoTE;. % 14
e><xvt) ti xojxo auva|i.cp6x£pov. PI. Phaedr. 243, a xö j^oev üyis; XiqovxE <jEfj.vtjvsa&c<i
w; ti ovte. Vgl. Cic. in Q. Caec. 48 ut tu aliquid esse videare. Ov. Trist. V. 1, 59
est aliquid fatale malum per verba levare. X. Comm. 2. 1, 12 faio; av xi Xe-pu,
aliquid (rem magni momenti, etwas Beachtenswertes). Cy. 1. 4,20 25o$£ xi Xejeiv
rüi 'Acx-jd-fet. PI. Phaedr. 260. a. Symp. 173, c oieo&e xi tioieTv o68ev noiotme«,
i) S. Kvicala. Untersuch, auf d. Geb. d. Pron. Wien 1870. S. 22 ff.
§ 470. Unbestimmtes Pronomen xi;, xi. ßß5
wo der Gegens. oiSev ist. So -oietv :t X. Cy. 3. 3, 12. L) — Sicherlich ist für
den Griechen in den genannten Wendungen das Indefinitum ebenso wenig betont
wie für den Deutschen das entsprechende etwas in Fällen wie: er bildet sich
ein etwas zu sein, während er doch eine Null ist (PL Ap. 41, e), er glaubt
etwas geleistet zu haben. Daher hat die Schreibung xt sTvat, xi ÄEyEiv keine
Berechtigung. Vgl. § 90, 5, S. 345.
An merk. 2. Die aus dem gewöhnlichen Leben entnommene, bei Herudot
und den Attikern, sowie auch bei Späteren vorkommende Formel -rj xt; t] cüosi;
bedeutet kaum irgend wer, so gut wie keiner. Hdt. 3, 140 ävaßeßTj/.i V rj xic
rj oü6e{; -/.tu Ttctp' rjo.£a; aütüjv, ubi v. Baehr. X. Cy. 7. 5, 45 toijtcdv hk xciv
-EptsaxYjxoxiuv V] xtva y] oüosva oioa. PI. ap. 17, b ouxoi r] xi y] ouoev äXT)8e; Eipirj-
xaotv, nihil propemodum, sie haben so gut als nichts Wahres, wenig oder nichts
Wahres gesagt, s. Stallb., vgl. Civ. 496. c. Vgl. Pers. sat. 1, 3 quis leget haec?
vel duo vel nemo (h. e. vix quisquam), ubi v. Casaub.
Anmerk. 3. Zuweilen findet sich xt;, xt wiederholt. X. Cy. 1. 6, 11
ofsi xt, ?cp7j, tjxxov xt xoüxo elvai cur/pov; nach den besten edd., s. Born, in ed.
Lips. p. 109. Aesch. Eum. 889 fj.f;v£v xiv r\ xotov tiv1 i) ßXdtßirjv. S. Ant. 689
öaa | X£y£t xi;, y] rzpasaet xt;, y] '^EyEtv syst. Eur. Or. 1219 cpöXaaae 6', rjv xt;,
xrptv xeXs'jxy)8y) aovo?, | t] £6;j.uLcr/ö; xt; y" y.aaf'/v^xo; Ttoxpö; | ^Xilüjv £• oi'xo'j; «&'{(.
Andr. 734 saxt foep xt; oä -poato | Sr:cf.pxYj; rcoXt; xt;. Hec. 1178 Et xt; YuvaTxa;
xtüv jrptv EtpYjXEv xaxw;, | i\ vüv XEycuv lazh xt; y] iaeXXei Xeystv. 2)
Anmerk. 4. Über die scheinbare Weglassung von xi in Verbindungen wie
itct'j[j.ctox6v Xiyet« s. § 360, A. 1. Sowie der Grieche sowohl ftot'jixaoxov xt als
öau(i.aoTÖv Xe^ei; sagen kann, ebenso der Deutsche sowohl „du sagst etwasWunder-
bares" als „du sagst Wunderbares"; nur darin unterscheidet sich das Deutsche
von dem Griechischen, dass es den Plural nicht vom Singulare durch die Form
unterscheiden kann, wie dies im Griechischen geschieht, z. B. X. Comm. 4. 8, 6
ya'jaaoxä X^st;.
Anmerk. 5. Über die Ellipse von xt; als Subjekt s. § 352, g); über xt;,
xt in Verbindung m. d. Plur. § 359, 3, b); über xt; oder nä; xt; m. d. II. Pers
Imper. § 371, 4, y); über die Betonung von xi; § 90, 5.
Anmerk. 6. Die gesetzmässige Stellung von xi; ist die, dass es als
eine Enklitika dem Worte, zu dem es gehört, nachfolgt, als: dvf(p xt;. In zu-
sammenhängender Bede aber geht es demselben sehr oft auch voran. 11, 406
tu; oxs xt; cptu;. PI. Phaedr. 248, c v.-n Ttvt ojvx'j/t'a ypYpauivYj. 250, a 'j-6
xtvtov ötxtXttüv. Dem. 9, 47 faxt totvuv xt; eüyjÜyj; Xo^oj. Wenn xi; zwei Wörtern
gemeinschaftlich ist, so wird es zuweilen erst dem letzteren hinzugefügt. Aesch.
Pr. 21 ouxe '^tuvYjv oüxe tou [AopcpTjv ßpoxtüv. S. Tr. 3 oüV ei ypYjaxo; out' ei xu>
xaxo;, ubi v. Schneidew. 1254 07tapaypiöv rj xtv' oloxpov. Ant. 257 aYjusTa oute
thfjpö; oüxe tou x'jviüv. Eur. Hec. 370 06V sX-ioo; y«p &'^e T°'-> 86$7]c. Solon.
eleg. 4, 12 o'j&' lepcöv xxegcvwv oute xt OTjjxooftuv q>Eto6f*evoi. PI. Phil. 42, e ou'xe
t/jovt, yfyvotx' <*v *v tliJ TotoÖTtj) rcoxE oüV «v xt; X'j-Yj. Sehr häufig wird es durch
i) Vgl. Matthiä II. § 487, 5). Hoogev. u. Zeune ad Viger. p. 152 u.
Hermann ad Vig. 731, 112. Wuestemann ad Theoer. 1. d. Haase ad Xen.
R. L. 2, 12. Kühner ad Cic. Tusc. 1. 20, 45. — 2) Vgl. Matthiä II. § 487, 7.
Reisig Conjectan. 1. p. 234. Porson in Addend. ad Eur. Hec. p. 100 ed. Lips.
Ellendt-Genthe, L. S. p. 735.
6ß0 Lehre von dem Pronomen. § 470.
ein oder mehrere Wörter von dem Worte, zu dem es gehört, getrennt. X. Hell.
4. 1, 11 '-Tav ti tot; <p£Xoi; 'iyaülv i&oplax.to. Dem. 18, 65 ■qv <xv xt; xc zu tut/
evavttu)9evTujv of? Inpaxrev £xeivo; fj.e (j. 6 c« xat xarrjYopia. PI. Symp. 201, e 3/e-
oo v -jap xt. Vgl. Lach. 192, c. Phaed. 63, e, ubi v. Stallb. Lysid. 204, e oi
fap -avu, IcpT], rt. Über die Stellung von ti; beim Artikel s. § 463, 1; über
die Stellung von tu zu Anfang eines Satzes oder Satzgliedes s. § 90, 5.
5. 345. [S. Ant. 158 schreibt man jetzt mit Herrn.: "/.oipe! x(va 5^ | fATJTtv £p£oou>v st.
■^tupst, Ttva — »Ttvot lebhafter als xtva" Schneiden., wie auch Eur. Ph. 1067:
<ÖTj, t(; . . xupEt; st. ti;.]
An merk. 7. Über die Relativpronomen s. die Lehre von dem Adjektiv -
satze (§ 554) und über die Fragpronomen die Lehre von dem Fragsatze
{§ 587).
^2>-^&h
PA
Kühner, Raphael
254
An s f uhrl i che Gramma tik .
K74
3. Aufl.
1890
T.2
Bd.l
PLEASE DO NOT REMOVE
CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET
UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY