Skip to main content

Full text of "Vitruvii De architectura libri decem"

See other formats 


-JK- 


>*.■"-* 


■4  ja»L"r  ■> 


»,-^. 


Js:   ♦•- 


,->* 


Digitized  by  the  Internet  Archive 

in  2011  with  funding  from 

University  of  Toronto 


http://www.archive.org/details/vitruviidearchitOOvitr 


VITRUVII 

DE  ARCHITECTURA 

LIBRI  DECEM 

EDIDIT 

f!'  krohn 


508Q71 

66     So 


LIPSIAE  IN  AEDIBUS  B.G.TEUBNERI  MCMXD 


LIPSIAE:  TYPIS  B.  G.  TEUBNEKI. 


PRAEFATIO 

Dubitari  adhuc,  quo  tempore  conscripti  sint  Vitruvii  de 
architectura  libri  X,  cum  id  ante  pugnam  Actiacam  factum 
esse  W.  Dietrich  (Quaestionum  Vitruvianarum  specimen.  Mis- 
niae  1906)  et  L.  Sontheimer  {YUruvius  u/nd  seine  Zeit. 
Tiibingen  1908)  luculenter  ostenderint,  vehementer  miror: 
non  dico  sententiam  illorum,  qui  sub  imperatore  Tito  aut 
etiam  posteriore  aetate  vixisse  auctorem  horum  voluminum 
docent,  cum  iis  mihi  res  est,  qui  Vitruvium  27  demum 
a.  C.  n.  anno  hoc  opus  componere  coepisse  contendunt  scilicet 
ea  potissimum  causa  adducti,  quod  cap.  I  libriV  (pag.  107, 
3  pr.  ed.Ros.)  commemoratur  coniuncta  quaedara  cum  basilica 
Fani  aedes  Augusti,  cuius  tituli  ante  mensem  lanuarium 
a.  27  mentionem  fieri  nequisse  iure  obtinent.  attamen 
eorum  in  sententiam  quominus  pedibus,  ut  aiunt,  eamus, 
certae  quaedam  res  impedire  videntur.  namque  ut  omittam 
leviora  illa  (ne  ex  silentio  argumentum  efficere  videar),  quod 
templa,  quae,  ut  singulorum  aedium  generum  exempla  essent, 
enumerata  videmus,  liberae  rei  publicae  suntomnia,  cumimpe- 
ratoris  Augusti,  licet  ei  dedicata  sint  Vitruvii  volumina, 
magnificorumoperum  marmoreorum  mentio  omninononfiat — 
quid  quod  ut  araeostyli  exemplar  aedes  Cereris,  quae  deflagra- 
vit  anno  31,  citatur?  qliod  memoratur  porticusMetelli,  cuiusin 
locum  paulo  post  Dalmaticum  bellum  (a.  33)  substituta  est 
porticus  Octaviae? 

lam  vero  si  quis  quaerat,  quomodo  Augusti  nominis  ab 
eodem  auctore,  qui  etiamtum  Cereris  templum  superfuisse 
praedicet,  commemorati  difficultas  atquerepugnantiatollenda 
sit,  dubitatio  non  datur,  quin  illud  capitulum,  quod  est  de 
basilica  Fanestri,  spurium  esse  iudicemus.  „quid?  num 
Vitruvium  basilicam  istam   cum   aede  Augusti  coniunctam 


ly  PRAEFATIO 

architectatuna  esse  negabis?'^  critici  dicent.  sane,  ut  qui 
maxime  auctorem  horum  de  architectura  librorum  illam  basi- 
licam  et  aedificasse  et  descripsisse  nego,  cuius  rei,  cur  faciam, 
sic  reddam  rationes. 

Vitruvius  ostendendae  suae  artis  architectonicae  negatam 
sibi  facultatem  ob  eamque  causam  scriptis,  quoniam  operi- 
bus  non  liceat,  virtutem  suam  se  probare  cogi  saepicule  que- 
ritur.  quae  quomodo  ei  opinioni,  qua  basilicam,  haud  con- 
temnendae  auctoritatis  aedificium,  struxisse  putatur,  con- 
veniunt?  quodsi  re  vera  illius  operis  cura  a  Fanestribus 
ei  delata  fuisset,  certe  non  habuisset,  cur  se  parum  notities 
adsecutiim  esse  quereretur  (cf.  133,9). 

Nec  vero  argumentum  solum   eius   de  quo  agimus  capi- 

tuli  cum  eis,  quae  Vitruvius  de  se  ipse  memoriae  prodidit, 

pugnat,  sed  etiam  scripturae  genus  a  solito  Vitruvii  stilo  in- 

mane  quantum  discrepat,  quod  sic  mecum  recenseas  velim. 

pag.  106,14.  quod  hoc  loco  tes^wc^o appellatur,  idVitruviusmec?nm 
spatium  dicit;  quae  ab  eo  testudo  vocatur,  machina 
est  illa  ad  oppugnandas  urbes  utilis. 
17.  columnae  altitudinibus  perpetuis  cum  cdpitulis,  ubi 
altitudinibus  perpetuis  abest  a  Vitruvio,  qui  simpli- 
citer  columnae  cum  capitulis. 

22.  cantherium  collective  numero  singulari  usurpatum 
Vitr.  ignorat;  is  semper  (decies!)  plurali  numero 
utitur  (cf.  etiam  pag.  88,14). 

23.  summittere  (si  modo  integra  est  lectio)  semel  occurrit 
in  Vitruvio  prorsus  alia  significatione.  Vitruvianum 
esset:  quae  sunt  subiectae. 

pag.  107,2.  ne  impediant  aspectus  pronai.  voce  quae  est  aspec- 
tus  Vitruvius  vicies  quater  (i.  e.  omnibus  locis) 
singulari  numero  utitur;  hoc  uno  loco  numerus 
pluralis  invenitur. 

3.  in  medio  latere  parietis.  similem  elocutionem  in 
11.  X  de  architectura  frustra  requires. 

5.  tribunal.  mirandum,  quod  Vitruvius  in  describenda 
summatim  basilicae  forma  tribunalis  mentionem 
omnino  non  facit. 

7.  curvatura.  hanc  vocem  plane  alia  significatione 
hic  usurpari  atque  apud  Vitruvium  iam  pridem  in- 
tellexit  et  exposuit  W.  Schmidt  (Bursians  Jahres- 
berichte  108  (1901),  122),  unde,  sitne  eius  auctoris 
haec  explicatio,  ipse  quoque  dubitat. 


PRAEFATIO  V 

8.  negotiantes  ana^  Xsyofisvov  (negotiatores  Vitr.) 
13.  fulmentis  an.  Xsy. 

16.  everganeae  (?)  &7C.  Xsy.  quod  nimis  sapit  inferiorem 
latinitatem. 

17.  quihus  insuper.    insuper.,  nisi  est  adverbium,  Vitr. 
cum  accusativo  coniungit.  {quo  insuper  278,17). 

18.  culmen  ocTt.  Xsy.    {columen  Vitr.) 
23.  operosam  an.  Xsy. 

Quod  duabus  rebus,  cum  argumento  tum  elocutione,  com- 
probatur,  Vitruvio  cum  basilica  Fanestri  eiusque  descriptione 
nihil  rei  esse,  idem  ne  architectum  quidem  fuisse  eura,  qui 
inseruit  illud  capitulum,  demonstrando  manifestius  etiam  fiet. 
an  architectum  se  collocavisse  curavisseque  aedificium  fa- 
ciendum  dicturum  fuisse  credis?  aliud  enim  est  opus  cu- 
randum  recipere,  quod  architecto  Vitruvius  tribuit  (242,  7), 
aliud  opus  faciendum  curare,  quod  est  eius,  qui  sumptus  im- 
pendit  seu  aedificium  struendum  locat.  eum  autem,  qui 
Coloniae  luliae  Fanestri  basilicam  curavit  faciendam,  ne  vo- 
cabula  quidem  architectis  usitata  satis  novisse  ex  ea  re 
apparet,  quod  dicit  (107,  9):  supra  colwmnas  ex  trihus  ti- 
gnis  Mpedalihus  compactis  trahes  sunt  circa  conlocatae  item- 
que  V.  15:  ex  duohus  tignis  hipedalihiis  trahes.  rideret,  ea 
si  legeret,  Vitruvius.  nescit  enim  vir  bonus,  id  quod  ex- 
presse  lucideque  Vitruvius  exponit  (pag.  88,  11),  duas  res 
plane  diversas  esse  trabes  atque  tigna,  nec  posse  ex  tignis, 
etiamsi  compingantur,  trabes  fieri;  nescit  idem  eas  trabes 
ab  architectis  trahes  compactiles  appellari  (cf.  100,  6.  7). 
rideret,  inquam,  Vitruvius! 

Denique,  ut  absolvam  eam  quaestionem,  Vitruvius  Fani 
basilicam  propterea  aedificare  non  potuit,  quod  omnino  nun- 
quam  in  eo  municipio  fuit.  qui  sciam,  quaeris?  eius  rei 
ratioues  sic  collige  mecum.  libro  altero  (pag.  59,  4  sqq.) 
incredibiles  et  inauditas  res  narrat  de  larice:  eam  ab  carie 
aut  tinea  non  noceri  neque  flammam  ex  igni  recipere  nec 
ipsam  per  se  posse  ardere  propterque  pondus  ab  aqua  non 
sustineri  et  resinam  eius  pthisicis  mederi.  mirabiliorem 
deinde  narratiunculam  de  inventione  eius  materiae  subdit, 
quam  narratiunculam  si  perleges,   architectum  optimum  a 


VI  PRAEFATIO 

milite  nescio  quo  glorioso  mendaciis  probe  oneratura  esse  fa- 
cile  perspicies.  Komae  (nec  miriim!)  eius  materiae  facul- 
tatem  non  esse  ait  nec  notam  esse  nisi  iis  municipalibus, 
qui  sint  circa  ripam  fluminis  Padi  et  litora  maris  Adriani; 
deportari  autem  per  Padum  Ravennam  et  praeberi  in  colo- 
nia  Fanestri,  Pisauri,  Anconae  reliquisque  quae  sunt  in 
ea  regione  municipiis!  —  posthac  si  quis  eundem  Vitruvium 
rettulisse  eas  quas  supra  commemoravimus  ineptias  de  larice 
eundemque  aedificavisse  basilicam  coniunctam  cum  aede  Au- 
gusti  Coloniae  Fanestri,  quod  emporium  esse  dicebatur  ad- 
mirandae  istius  materiae,  obtinebit,  non  ego  vetabo.  aedifica- 
vit  nempe  eam  basilicam  trabibus  ex  tignis  larignis  com- 
pactis,  quibus  quod  neque  ignis  nec  caries  neque  tinea  potest 
nocere,  eam  non  exstare  ad  hodiemum  diem  vehementer 
mirandum  est. 

Haec  habui  quae  afferrem  ad  confirmandam  sententiam 
virorum  supra  laudatorum  Dietrich  et  Sontheimer,  de  rati- 
one  autem,  quae  intercedit  inter  Vitruvium  et  Athenaeum 
mechanicum,  scilicet  sub  Athenaei  nomine  latere  ipsum  Vi- 
truvium  alio  loco  uberius  disseram,  qua  disputatione  me 
comprobaturum  esse  spero  illum  libellum  neQi  firjiavrj^idxcov 
dedicatum  esse  Marcello,  cui  nupserat  Octavia,  cuius  per 
commendationem  Caesar  Octavianus  architecto  nostro  ea 
quae  acceperat  pro  refectione  ballistarum  commoda,  cum  ei 
tributa  esset  recognitio  tormentorum,  servavit  (cf.  2,  6). 
nunc  vero  paucis  tangendum  est,  quod  E.  Oder  (Philologus 
Suppl.  VII  (1898)  231  sqq.)  nisus  Plinii  (5,51)  et  Am- 
miani  Marcellini  (22,  15,  8)  testimoniis  et  sibi  et  aliis  per- 
suasit  eas  res,  quas  Vitruvius  de  origine  Nili  profert,  redire 
ad  regis  lubae  Ai^vyid^  quem  librum  ante  annum  26  scribi 
coeptum  esse  negat  Oder,  cum  Sontheimer  lubam  admodum 
adulescentulum  iam  anno  34  scriptoris  munere  functum  esse 
haud  abnuendum  arbitretur.  equidem  utra  sententia  vera 
sit,  diiudicare  nolim,  quod  de  lubae  commentario  in  exqui- 
rendo  istorum  verborum  fonte  cogitare  non  necesse  esse  reor; 
nam  cum  Ammianus  regem  lubam  in  libris  Punicis  eam  doc- 
trinam  invenisse  haud  ambigue  testetur,  quid  impedit,  quo- 


PRAEFATIO  VII 

minus  C.  lulium  Masinissae  filium,  eundem  qui,  cum  utere- 
tur  Vitruvii  hospitio,  cum  eo  de  philologia  et  praecipue  de 
aquae  virtutibus  disputavit  (cf.  203, 11),  hausisse  ipsum  quo- 
que  ex  istis  lihris  Punicis  et  ea  quae  invenerat  de  Nili  ori- 
gine  cum  Vitruvio  communicavisse  suspicemur?  quod  autem 
et  Plinius  et  Ammianus  Marcellinus  regi  lubae  repertorum 
primum  Nili  fontium  tribuunt  laudem,  id  minime  mirandum 
videtur;  quis  enim,  ut  de  Nili  origine  quaerat,  de  architectura 
libros  adibit? 

Denique  quod  commemoratur  pag.  71, 12  aedes  Apollinis 
et  Dianae,  quam  esse  celeberrimam  aedem  Palatinam  dedi- 
catam  ab  Augusto  anno  28  plurimi  voluerunt,  id  tantum 
abest,  ut  labefactet  nostram  de  Vitruvii  aetate  sententiam, 
ut  eam  maxime  confirmare  videatur.  Vitruvius  enim,  ubicun- 
que  exempli  causa  aedem  alicuius  divinitatis  complures  Ro- 
mae  habentis  sedes  sacras  aflfert,  tam  accurate  eam  designare 
solet,  ut  ne  minima  quidem  dubitatio,  quod  templimi  intelle- 
gendum  sit,  in  legentium  animis  haerere  possit.  ergo  ex  ea 
ipsa  re,  quod  simpliciter  dicit  aedem  Apollinis  et  Dianae, 
luce  clarius  apparet  tum,  cum  scribebat  auctor  noster  de 
architectura  librum  tertium,  nondum  perfectum  fuisse  tem- 
plum  Palatinum  et  significari  aedem  illam  vetustissimam  ad 
portam  Carmentalem,  quae  usque  ad  Augusti  tempora  teste 
Asconio  (ad  Cic.  in  tog.  cand.  or.  91)  sola  Romae  Apollinis 
aedis  erat.  eique  rei  optime  convenit  quod  iudicium  Vitru- 
vius  improbans  diastyli  speciem  de  eo  fano  facit,  cum  dicit 
eam  dispositionem  hanc  habere  difficultatem^  qiiod  epistylia 
jpropter  intervallorum  magnitudinem  frangantur,  hoc  est  eius- 
modi  opus  brevi  tempore  vitiosum  atque  ruinosum  fieii 
necesse  esse.  hasne  voces  virum  urbanum,  cui  cum  ipsa  im- 
peratoris  familia  necessitudo  erat,  ei  ingesturum  fuisse  su- 
spicabimur,  cui  dedicaturus  erat  opus  suum,  de  eo  praesertim 
operae  architectonicae  monumento,  quo  potissimum  ille  et 
delectabatur  et  gloriabatur?  adeo  absurda  res  videtur,  ut, 
ne  possit  ex  ipsa  significatione ,  de  quo  templo  agatur,  iu- 
tellegi,  qui  de  Palatina  aede  cogitant,  eorum  sententiam  fu- 
tilem  esse  appareat. 


Vm  PRAEFATIO 

Quare  sublato  eo  capitulo,  in  quo  Augusti  nomen  invenitur, 
cum  res  raultae  vel  omnes  ad  id  terapus,  quod  interiectum 
est  inter  annum  quadragesimum  circiter  et  pugnam  Actia- 
cam,  legentes  vocent,  illo  temporis  spatio  conscriptos  esse  de 
architectura  libros  X  statuendum  est;  prooemium  autem  ad- 
ditum  esse  scriptaque  ipsa  imperatori  tradita  esse  haud  ita 
multo  post  annum  28  ex  ipso  prooemii  arguraento  facile 
cognoscitur. 

Absoluta  quaestione,  quae  est  de  Vitruvii  aetate,  pauca 
dicenda  sunt  de  libris  manuscriptis.  eos  omnes  recedere  ad 
unum  eundemque  archetypum  (^x)  nunc  deperditum  et  ex 
lacunis  omnium  codicum  communibus  et  ex  textus  quadam 
confusione  foliorum  transpositione  orta  perspicitur.  ex  isto 
archetypo,  qui  litteris  anglosaxonicis  fuerat  exaratus,  quat- 
tuor  derivati  sunt  libri  mss.,  quorum  ad  fidem  restituendum 
esse  Vitruvii  opus  cognovit  restituitque  Valentinus  Rose,  ita 
ut  is  demum  studiis  Vitruvianis  solidum  fundamentum  iecisse 
iudicandus  sit.  eorum  autem  codicum  antiquissimus  cuique 
maxima  auctoritas  tribuatur,  est  Harleianus  (H)  musei  Bri- 
tannici  2767,  saeculo  IX  exaratus;  cum  eo  plerumque  facit 
S,  bibliothecae  Selestadiensis  nr.  1153''^^,  saec.  X  vergentis, 
minoris  quidem  auctoritatis ,  quod  haud  paucis  locis  tradi- 
tam  lectionem  de  suo  corrigit  ita  tamen,  ut  non  raro  rectum 
invenerit.  ab  altera  parte  stant  duo  codices  Gudiani  biblio- 
thecae  Wolfenbuttelensis,  quorum  alter  E  (nr.  132)  saec.  X 
continet  Vitruvium  excerptum  singulis  Faventini  capitulis 
interpositis,  alter  Gr  (nr.  69)  saec.  XI  totum  Vitruvium,  uti- 
lissimus  ad  explendas  quasdam  lacunas  in  alterius  familiae 
libris  mss.  extantes.  quorum  omnium  codicum  excutiendorum 
facultatem  mihi  datam  esse  insigni  liberalitate  eorum  vi- 
rorum,  qui  praesunt  bibliothecis  musei  Britannici,  Selestadiensi, 
Wolfenbuttelensi,  grato  animo  memini  atque  commemoro. 

Editiones  atque  editorum  nomina,  quibus  singulae  emen- 
dationes  in  adnotatione  quam  dicunt  criticam  relatae  deben- 
tur,  sunt  haec:  ed(itio  princeps  Siilpitli),  ed.  Fl(orentina)<, 
ed.  Yen(etd),  Joc(undus),  Mach(aeropieus) ,  Phil(^ander), 
Barb(arus),  Laet,  Perr(ault\  Gal(iani),  Bode,  Schn(eider), 


PRAEFATIO  IX 

Mar(ini),  Lor(entzen),  Bo{se)^  Ghoisy.  quae  Sch  signo  notavi, 
ei  debentur,  qui,  cum  amice  ac  fideliter  has  schedas  mecum  per- 
legeret,  optime  de  emendando  Vitruvii  textu  meruit,  gym- 
nasii  civici  Halensis  directori  designato  C.  F.  W.  Schmidt,  cui 
quas  debeo  gratias  magnas  ago,  non  solum  pro  dicata  opera 
sed  etiam  pro  repertis  ac  restitutis  vocabulis  graecis  prae- 
sertim  artius  se  adplicantibus  ad  traditam  lectionem  (velut 
TEXQCidiaQ(xiq^  TtEvradcoQcog^  evnley.rov^  TtevrifxoiQOV,  SiTcXaGlcova^ 
KQLoSoKLg  etc,  etiam  apparitio  cf.  ital.  apparecchio).  eidem 
primo  contigit,  ut  exquireret  Pausaniae  patrem  (4,23)  ab 
quibusdam  Agesilam  appellari  (cf.  Ps.  Plutarch.  Parall.  10: 
UeQC&v  rriv  '^EXidda  XerjXarovvrcov  UavGaviag  6  r&v  AaKe- 
daLfjLOVLCov  orQarrjybg  TtevranoGLa  ')(^qvCov  rdXavra  naQo.  AeQ^ov 
Xa^cov  e^eXXe  TtQodLdovaL  rrjv  I^TcdQr^v.  (pcoQad^evrog  de  rovrov 
AyrjalXaog  6  jtarrjQ  ^ey^QL rov  vaov  riqg  XaXKLOLKOv  CvvedCco^ev 
Ad^rivag  Kal  rdg  Q^vQag  rov  re^evovg  TtXivd^co  cpQdS,ag  Xl^ico 
aiteKreLvev,  rj  de  firjrrjQ  %al  aracpov  eQQLipev.  ag  XQv6eQ(iog 
iv  devreQcp  ^laroQL&v).  quod  autem  felici  coniectura  (9,20) 
Xoyog  oQLKog  restituit  pro  codicum  logos  opticos,  id  Platonis 
testimonio  (Phileb.  17  CD  etResp.443D)  comprobatur.  deni- 
que  quod  pag.  12,22  navihus  interscalmio ,  qiiod  dLitYnvaia 
dicitur  legendum  proponitur,  conferendi  sunt  versus  Apollonii 
Rhodii  I,  378 sq.: 

vipL  S^  aQ^  evd-a  nal  evd^a  [AsraCrQe^avreg  eQer(jLd 
TtrjiVLOV  TtQOvyovra  TteQL  6KaX(i0L6Lv  edrjCav 

ad  quos  Etym.  Magn.  s.  v.  7Trj%vLOV  itQovyovra'  ^AitoXXcavLog. 
OL  (lev  (iLTtQov  [(lavridLOv  ro  avveyov  rrjv  KcoTtrjv  TtQog  rov 
0Y.aX(i6v  ^  o(v)7teQ  ^ArrLKol  nriyvaXea  %aXovCLv'  ot  8e  t6  om- 
Gd^ev  (leQog  r^g  xcoTtr/g,  OTteQ  aareycov  6  vavrrjg  %C07trjXareL. 
eum  autem  locum,  qui  corruptissimus  exhibetur  in  libris 
mss.  pag.  217, 11  sq.,  ita  corrigi  posse  putat,  ut  in  amolcie 
dvroXniriv  (servata  ionica  Democriti  scriptura)  latere  sta- 
tuat,  i.  e.  vim  attractoriam,  quam  Democritus  signando  ex- 
pertus  sit. 

Iniecta  mentione  loci,  qui  emendatione  adhuc  egere  vide- 
tur,  data   facultate  utor  subiungendi  nonnuUos  locos,  quos 


X  PRAEFATIO 

impresso  libro  relegens  mutatos  velim.  pag.  9,20  haud  scio 
an  etiam  a  geometris  delendum  sit;  totius  autem  sententiae 
conformatio  haec  erit:  similiter  cum  astrologis  et  musicis  est 
disputatio  communis  de  sympatliia  stellarum  et  symphonia 
<^eayrum  in  quadratis  et  trigonis  diatessaron  et  diapente,  [a 
geometris  divisusj  qui  graece  Xoyog  oQiKog  appellatur. 

6,18  hydraulicas  quoque  machinas  et  cetera  quae  suMt  similia 
his  organa  sine  musicis  rationibus  efficere  nerno  potcrit. 

19,  23  mare  tempestatibiis  actum  in  paludes  redundantiam 
motionibus  concitat  amarisque  mixtionibusnonpatiturbestiarum 
palustrium  genera  ibi  nasci. 

176, 19  servata  codicum  lectione  sic  interpungendum  est: 
eadem  ratione  melinum:  quod  eius  metalli,  insidae  cycladi 
Melo  dicitur  esse  (cf.  Fav.  306, 12). 

Lacunosum  atque  mendosum  temporum  iniuria  et  libra- 
riorum  incuria  Vitruvii  opus  ad  nostram  aetatem  pervenisse 
nemo  ignorat;  quae  quidem  minores  lacunae  cum  aliqua 
probabilitate  expleri  possint,  explevi,  ceteras  asteriscis  notavi. 
praeterea  glossis  et  interpolationibus,  non  minus  qui  casu 
in  ipsum  orationis  tenorem  inrepserunt  titulis  opinione  peius 
deformatum  est;  talia  uncis  quadratis  [  ]  inclusi;  quae  autem 
ex  dittographia  orta  inveniuntur  additamenta,  ea  in  adno- 
tatione  enumeravi.  plus  quinquagies  ad  et  in  particulas  in 
his  libris  deletas  esse  nosces,  quibus  sub  signis  (unde  ad  et  in 
additivum  vocavi)  verba  a  librariis  omissa  in  margine  anti- 
quorum  librorum  suppleri  solita  esse  commentariolo,  qui  in- 
scribitur  ^c/,  in  und  andere  Falaeographica  (Miinster  1911), 
exposui.  multis  item  locis  que  sive  Quae  (sic  plerumque  G) 
delendum  fuit,  quam  notam  pro  quaere  accipiendam  esse 
mihi  quidem  persuasum  est;  cetera  autem  additamenta  quae 
sunt  esse,  fuit,  futurum,  perfecta  (cf.  adn.  ad  pag.  218,4) 
decies  fere  occurrentia  quid  sibi  velint,  videant  acutiores. 

In  rebus  orthographicis  ad  Rosii  editiones  adplicata  est 
haec  editio,  nisi  quod  genitivis  pluralis  in  um  pro  orum 
exeuntibus,  quod  multas  eiusraodi  formas  non  solum  male 
intellectas  sed  etiam  ab  editoribus  temptatasessevideo,  apicem 
adposui;  praeterea,  prout  in  libris  mss.  extant,  iuxta  posui 


PRAEFATIO  XI 

formas  camara  et  camera^  trullizare  et  tridlissare  et  quae 
sunt  similia;  item  servanda  videtur  scriptura  codicum  fide 
probata  decusls^  quam  vocem  apud  Vitruvium  ubique  inde- 
clinabilem  esse  animadvertendum  est. 

Numeri  paginarum  et  in  margine  adscripti  et  in  adno- 
tatione  citati  sunt  Rosii  editionis  prioris;  eos  autem  addidi 
et  propterea,  quod  ea  editio,  sicut  digna  est,  pro  vulgata 
semper  habebitur,  et  eodem  consilio,  quo  olim  addidit  Rosius 
in  altera  editione,  „ut  huic  quoque  editioni  servaretur  indicis 
Nohliani  utilitas,  quo  de  Vitruvii  sermone  ita  nituntur 
recentiorum  studia  universa,  ut  sine  eo  non  existerent  om- 
nino." 

Scr.  Monasterii  m.  lun. 

F.  Krohu. 


k 


VITRUVII 

DE  ARCHITECTURA 

LIBRI  DECEM 


VITRUVII  DE  ARCHITECTURA 

LIBER  PRIMUS. 

Cum  divina  tua  mens  et  numen,  imperator  Caesar,  im-  i 
perio  potiretur  orbis  terrarum  invictaque  virtute  cunctis 
hostibus  stratis  triumpho  victoriaque  tua  cives  gloriarentur 
et  gentes  omnes  subactae  tuum  spectarent  nutum  populus- 

6  que  Romanus  et  senatus  liberatus  timore  amplissimis  tuis 
cogitationibus  consiliisque  gubernaretur,  non  audebam, 
tantis  occupationibus ,  de  architectura  scripta  et  magnis 
cogitationibus  explicata  edere,  metuens,  ne  non  apto  tem- 
pore  interpellans  subirem  tui  animi  off ensionem.  cum  vero  2 

10  attenderem  te  non  solum  de  vita  communi  omnium  curam 
publicaeque  rei  constitutione  habere  sed  etiam  de  oppor- 
tunitate  publicorum  aedificiorum,  ut  civitas  per  te  non 
solum  provinciis  esset  aucta,  verum  etiam  ut  maiestas 
ijnperii  publicorum  aedificiorum  egregias  haberet  auctori- 

15  tates,  non  putavi  praetermittendum ,  quin  primo  quoque 
tempore  de  his  rebus  ea  tibi  ederem,  ideo  quod  primum 
parenti  tuo  [de  eo]  fueram  notus  et  eius  virtutis  studiosus. 

2  cum  autem  concilium  caelestium  in  sedibus  inmortalitatis 
eum  dedicavisset  et  imperium  parentis  in  tuam  potestatem 

20  transtulisset,  idem  studium  meum  in  eius  memoria  per- 
manens  in  te  contulit  favorem.  itaque  cum  M.  Aurelio 
et  P.  Minidio  et  Gn.  Cornelio  ad  apparationem  ballistarum 

(6)  et  scorpionum  reliquorumque  tormentorum  refectionem 
fui  praesto  et  cum  eis  commoda  accepi,  quae,  cum  primo 

1  cum  HS:  primam  Utteram  om.  G,  quam  D  pro  C  suppl. 
manus  recens  11  constitutione  SG'^:  -nem  J3",  -ne  G  17  del. 
Schn       (virtutis)  erat  S       24  Quecuq,  pr.  G 

ViTRirv.  de  architect.  ed.  K  r  o  b  n.  1 


2  VITRUVn 

mihi  tribuisti  recognitionem,  per  sororis  commendationem 
3  servasti.    cum  ergo  eo  beneficio  essem  obligatus,  ut  ad 
exitum   vitae   non   haberem   inopiae  timorem,   haec  tibi 
scribere   coepi,   quod  animadverti  multa  te  aedificavisse  (le 
et  nunc  aedificare,  reliquo  quoque  tempore  et  publicorum  et   i 
privatorum  aedificiorum,  pro  amplitudine  rerum  gestarum 
ut  posteris  memoriae  traderentur,  curam  habiturum.    con- 
scripsi  praescriptiones  terminatas,  ut  eas  attendens  et  ante 
facta  et  futura  qualia  sint  opera  per  te  possesnotahabere;(if 
namque  his  voluminibus  aperui  omnes  disciplinae  rationes.  ic 

1  Architecti    est    scientia    pluribus    disciplinis   et   variis 
eruditionibus  ornata,  cuius  iudicio  probantur  omnia  quae 
ab  ceteris  artibus  perficiuntur  opera.   ea  nascitur  ex  fa- 
brica   et   ratiocinatione.    fabrica   est   continuata  ac  trita(2( 
usus  meditatio,  quae  manibus  perficit[ur]  e  materia  cuius-  15 
cumque  generis  opus  [est]  ad  propositum  deformationis.    1 
ratiocinatio  autem  est,  quae  res  fabricatas  sollertiae  ac 
rationis  pro  portione  demonstrare  atque  explicare  potest. 

2  itaque  architecti,  qui  sine  litteris  contenderant,  ut  manibus  (2! 
essent  exercitati,  non  potuerunt  efficere,  ut  haberent  pro  2(  ili 
laboribus    auctoritatem;    qui   autem   ratiocinationibus   et  3 
litteris  solis  confisi  fuerunt,  umbram  non  rem  persecuti 
videntur.    at   qui   utrumque   perdidicerunt,   uti   omnibus 
armis  ornati  citius  cum  auctoritate,  quod  fuit  propositum, 

3  sunt  adsecuti.   cum  in  omnibus  enim  rebus,  tum  maxime  25 
etiam  in  architectura  haec  duo  insunt:  quod  significatur  (6 
et  quod  significat.  significatur  proposita  res,  de  qua  dici- 
tur;  hanc  autem  significat  demonstratio  rationibus  doctri- 
narum  explicata.  quare  videtur  utraque  parte  exercitatus 
esse  debere,  qui  se  architectum  profiteatur.   itaque  eum  3(, 
etiam  ingeniosum  oportet  esse  et  ad  disciplinam  docilem;(i 
neque  enim  ingenium  sine  disciplina  aut  disciplina  sine    1 


1  recognotionem  S         2  (eervasti)  in  animo  S         12  cuiuB 
iudicio  probantur  omnia  GS:  om.  H      iZexGS.&H    15-16  del 
Kr      cuiuscumque  HG:  unius  cuius  q;  S  {unde  unius  in  marg. 
suppl  G")      22  fuerant  G      31  disciplina  H^S:  -na  H,  -nas  G 
32  aut  sine  ingenio  disciplina  G 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  I,  1  3 

ingenio  perfectum  artificem  potest  efficere.  et  ut  litte- 
ratus  sit,  peritus  graphidos,  eruditus  geometria,  historias 
complures  noverit,  philosophos  diligenter  audierit,  musi- 
5)cam  scierit,  medicinae  non  sit  ignarus,  responsa  iuris- 
5  consultorum  noverit,  astrologiam  caelique  rationes  cogni- 
tas  habeat. 

Quae  cur  ita  sint,  haec  sunt  causae.  litteras  architectum  4 

scire  oportet,  uti  commentariis  memoriam  firmiorem  effi- 

cere  possit.   deinde  graphidis  scientiam  habere,  quo  facilius 

0  exemplaribus  pictis  quam  velit  operis  speciem  deformare 

valeat.    geometria  autem  plura  praesidia  praestat  archi- 

tecturae;  et  primum  ex  euthygrammis  circini  tradit  usum 

<^regulaeque)>,  e  quo  maxime  facilius  aedificiorum  in  areis 

expediuntur   descriptiones    normarumque   et  librationum 

[  et  linearum  directiones.    item  per  opticen  in  aedificiis  ab 

5  certis  regionibus  caeli  lumina  recte  ducuntur.    per  arith- 

meticen  vero  sumptus  aedificiorum  consummantur,  men- 

surarum  rationes  explicantur,  difficilesque  symmetriarum 

)  quaestiones  geometricis  rationibus  et  methodis  inveniuntur. 

)  historias  autem  plures  novisse  oportet,  quod  multa  orna-  5 

menta  saepe  in  operibus  architecti  designant,  de  quibus 

argumenti  rationem,   cur  fecerint,   quaerentibus  reddere 

debent.    quemadmodum  si  quis  statuas  marmoreas  muli- 

)ebres  stolatas,  quae  caryatides  dicuntur,  pro  columnis  in 

.  opere  statuerit  et  insuper  mutulos  et  coronas  conlocaverit, 

percontantibus  ita  reddet  rationem.    Carya,  civitas  Pelo- 

ponnensis,  cum  Persis  hostibus  contra  Graeciam  consensit. 

postea  Graeci  per  victoriam  gloriose  bello  liberati  com- 

muni  consilio  Caryatibus  bellum  indixerunt.  itaque  oppido 

capto,  viris  interfectis,  civitate  deflagrata  matronas  eorum 

in   servitutem   abduxerunt,   nec   sunt  passi  stolas  neque 

2  graphidis  S  7  sint  haec  JSS:  sunt  h^  G  »  qd  fac.  S 
18  add.  Kr  aeris  S  16  opthicen  HSG'^,  optichen  G  16  di- 
cuntur  G  arithmetichen  x  22  argumenti  Bo:  -tis  x 
24  cariatides  HS  26  percontantibus  HG:  percuntantibus  H'^, 
percunctantibus  SG*^  caria  x  peloponnessis  H,  peloponen- 
sis  GS  2»  cariatybus  G,  cariatibus  S  80  deflagrata  Kr: 
declarata  x. 


4  viTRUvn 

ornatus  matronales  deponere,  non  uti  una  triumpho  duce- 
rentur,  sed  aeterna,  servitutis  exemplo  gravi,  contumelia 
pressae  poenas  pendere  viderentur  pro  civitate.  ideo  qui 
tunc   architecti   fuerunt  aedificiis  publicis  designaverunt  (20) 
earum  imagines  oneri  ferendo  conlocatas,  ut  etiam  posteris   5 

6  [nota]  poena  peccati  Caryatium  memoriae  traderetur.  non 
minus  Lacones,  Pausania   Agesilae  filio   duce,    Plataico 
proelio   pauca  manu  infinitum  numerum   exercitus   Per-  5 
sarum  cum  superavissent,  acto  cum  gloria  triumpho  spo- 
liorum  et  praedae,  porticum  Persicam  ex  manubiis,  laudis  10 
et  virtutis   civium   indicem,   victoriae   posteris   pro   tro- 
paeo    constituerunt.    ibique    captivorum    simulacra    bar-  (5) 
barico  vestis  ornatu,  superbia  meritis  contumeliis  punita, 
sustinentia  tectum  conlocaverunt,  uti  et  hostes  horrescerent 
timore  eorum  fortitudinis  effectus,  et  cives  id  exemplum  15 
virtutis   aspicientes   gloria  erecti  ad  defendendam  liber- 
tatem  essent  parati.   itaque  ex  eo  multi  statuas  Persicas 
sustinentes  epistylia  et  ornamenta  eorum  conlocaverunt,(io) 
et  ita  ex  eo  argumento  varietates  egregias  auxerunt  operi- 
bus.   item  sunt  aliae  eiusdem  generis  historiae,  quarum  20 

7  notitiam   architectos   tenere  oporteat.     philosophia  vero 
perficit  architectum  animo  magno  et  uti  non  sit  adrogans, 
sed  potius  facilis,  aequus  et  fidelis,  sine  avaritia,  quod  est(i5) 
maximum;  nullum  enim  opus  vere  sine  fide  et  castitate 
fieri  potest;  ne  sit  cupidus  neque  in  muneribus  accipiendis  25 
habeat  animum  occupatum,  sed  cum  gravitate  suam  tuea- 
tur   dignitatem  bonam  famam   habendo;    et   haec   enim 
philosophia  praescribit.   praeterea  de  rerum  natura,  quae(20) 
graece  qpucioXoTia  dicitur,  philosophia  explicat.  quam  ne- 
cesse  est  studiosius  novisse,  quod  habet  multas  et  varias  30 
naturales  quaestiones.   ut  etiam  in  aquarum  ductionibus. 
incursibus  enim  et  circumitionibus  et  librata  planitie  ex- 

1  non  uti  Kr:  uti  non  x       2  aetema  Kr:  -no  x       4  (de- 
signavemnt)  quod  add.  S      6  nota  ut  ex  marg.receptum  del.Kr 
7  Agesilae  Sch:  hagest  ill(a)e  polidoa  x  Plataico  (Plataeeo 

Joc) :  pitalco  x      29  physiologia  H,  phisiologia  S,  phisioloya  G 
(dicitur)  quae  add.  S      32  circuitionibns  x 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  I,  1  5 

25)  pressionibus  spiritus  naturales  aliter  atque  aliter  fiunt, 
quorum  offensionibus  mederi  nemo  poterit,  nisi  qui  ex 
philosophia  principia  rerum  naturae  noverit.  item  qui 
Ctesibii  aut  Archimedis  et  ceterorum,  qui  eiusdem  generis 

5  praecepta  conscripserunt,  leget,  sentire  non  poterit,  nisi 

6  his  rebus  a  philosophis  erit  institutus.    musicen  autem  sciat  8 
oportet,  uti  canonicam  rationem  et  mathematicam  notam 
habeat,  praeterea  ballistarum,  catapultarum ,  scorpionum 
temperaturas  possit  recte  facere.  in  capitulis  enim  dextra 

10  ac  sinistra  sunt  foramina  hemitoniorum,  per  quae  tendun- 

tur  suculis  et  vectibus  e  nervo  torti  funes,  qui  non  prae- 

cluduntur  nec  praeligantur,  nisi  sonitus  ad  artificis  aures 

certos  et  aequales  fecerint.   bracchia  enim,  quae  in  eas 

tentiones   includuntur,    cum   extenduntur,    aequaliter   et 

16  pariter  utraque  plagam  mittere  debent;  quodsi  non  homo- 

tona  fuerint,  inpedient  directam  telorum  missionem.  item  9 

theatris  vasa  aerea,  quae  in  cellis  sub  gradibus  mathe- 

matica  ratione  conlocantur  sonitum  ex  discrimine,  quae 

Graeci  rixeia  appellant,  ad  symphonias  musicas  sive  con- 

20  centus    componuntur    divisa    in    circinatione   diatessaron 

16)  et  diapente  et  <^diapason  ad)>  disdiapason,  uti  vox  scaenici, 

sonitu  conveniens  in  dispositionibus  tactu  cum  offenderit, 

aucta  cum  incremento  clarior  et  suavior  ad  spectatorum 

perveniat  aures.   hydraulicas  quoque  machinas  et  cetera, 

25  quae    sunt   similia   his   organis,    sine   musicis   rationibus 

20)  efficere  nemo  poterit.    disciplinam  vero  medicinae  novisse  10 

oportet  propter  inclinationem  caeli,  quae  Graeci  KXijuaxa 

7  dicunt,  et  aeris  et  locorum,  qui  sunt  salubres  aut  pesti- 
lentes,  aquarumque  usus;  sine  his  enim  rationibus  nulla 

30  salubris  habitatio  fieri  potest.    iura  quoque  nota  habeat 


4  Ctesibii  Joc:   cumthesbia  x  10  emitoniomm  HS 

11  suculis  Joc:  surculis  x  13  fecerunt  H  15  utraque  rec 
utraeque  x  homotona  Phil:    o   motonia  x  i.  equaliter  so- 

nantia  add.  S  16  impediendi  rectam  H  18  ex  discrimine  ^r : 
et  discrimina  x  1»  echea  x  21  add.  Bo  22  sonitu  rec: 
-tus  X      27  climata  x 


6  VITRUVII 

oportet,  ea  quae  necessaria  sunt  aedificiis   <^locis)>  com- 
munibus  parietum  ad  ambiti;m,  stillicidiorum  et  cloaca-  (5) 
rum,  luminum,  item  aquarum  ductiones  et  cetera,   quae 
eiusmodi  sunt.    nota   oportet  sint  architectis,   uti  ante 
caveant  quam  instituant  aedificia,  ne  controversiae  factis  5 
operibus  patribus  familiarum  relinquantur,  et  ut  legibus 
scribendis  prudentia  cavere  possit  et  locatori  et  conduc- 
tori;  namque  si  lex  perite  fuerit  scripta,  erit  ut  sine  cap-(io) 
tione  uterque  ab  utroque  liberetur.     ex  astrologia  autem 
cognoscitur  oriens,  occidens,  meridies,  septentrio,  etiam  10 
caeli   ratio,    aequinoctium,   solstitium,   astrorum   cursus; 
quorum  notitiam  si  quis  non  habuerit,  horologiorum  ratio- 
nem  omnino  scire  non  poterit.  (i6) 

11  Cum  ergo  tanta  haec  disciplina  sit,  condecorata  et  abun- 
dans  eruditionibus  variis  ac  pluribus,  non  puto  posse  <^se^  15 
iuste    repente    profiteri   architectos,    nisi   qui  ab   aetate 
puerili  his  gradibus  disciplinarum  scandendo  scientia  ple- 
rarumque  litterarum  et  artium  nutriti  pervenerint  ad  sum-  (20) 

12  mum  templum  architecturae.   at  fortasse  mirum  videbitur 
inperitis,  hominis  posse  naturam  tantum  numerum  doctri-  20 
narum  perdiscere  et  memoria  continere,    cum  autem  anim- 
adverterint    omnes    disciplinas    inter    se    coniunctionem 
rerum   et  communicationem  habere,   fieri  posse  f aciliter  (25) 
credent;  encyclios  enim  disciplina  uti  corpus  unum  ex  his 
membris   est   composita.    itaque   qui  a  teneris  aetatibus  35  8 
eruditionibus   variis   instruuntur,   omnibus   litteris  agno- 
scunt  easdem  notas  communicationemque  omnium  discipU- 
narum,  et  ea  re  facilius  omnia  cognoscunt.    ideoque  de 
veteribus  architectis  Pytheos,  qui  Prieni  aedem  Minervae 
nobiliter  est  architectatus,  ait  in  suis  commentariis  archi-  .10  (T 
tectum  omnibus  artibus  et  doctrinis  plus  oportere  posse 


1  locis  add.  Kr  {cf.  25, 15)  15  add.  Joc  17  plerarumque 
Frisemann:  plerumque  x  19  at  rec:  ac  x  20  hominis  Mar: 
hominibus  x  26  qui  a  G'^:  quia  x  29  Pytheos  Bo:  pythios 
H,  pithios  G,  pythius  S 'it^%  prieni  H:  primus  S,  primus  i 
prieni  G 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  I,  1  7 

facere,  quam  qui  singulas  res  suis  industriis  et  exercitationi- 

bus  ad  summam  claritatem  perduxerunt.   id  autem  re  non 

expeditur.    non   enim  debet  nec  potest  esse  architectus  13 

(10)  grammaticus,  uti  fuerat  Aristarchus,  sed  non  agrammatus, 

5  nec  musicus  ut  Aristoxenus,  sed  non  amusos,  nec  pictor 

ut  Apelles,  sed  graphidos  non  inperitus,  nec  plastes  quem- 

admodura   Myron   seu  Polyclitus,   sed   rationis   plasticae 

non  ignarus,  nec  denuo  medicus  ut  Hippocrates,  sed  non 

[i5)aniatrologetus,   nec  in   ceteris  doctrinis  singulariter  ex- 

10  cellens,  sed  in  is  non  inperitus.   non  enim  in  tantis  rerum 

varietatibus  elegantias  singulares  quisquam  consequi  pot- 

est,  quod  earum  ratiocinationes  cognoscere  et  percipere 

vix  cadit  in  potestatem.   nec  tamen  non  tantum  architecti  14 

:20)non  possunt  in  omnibus  rebus  habere  summum  effectum, 

15  sed  etiam  ipsi,  qui  privatim  proprietates  tenent  artium, 

0  non  efficiunt,  ut  habeant  omnes  summum  laudis  princi- 

patum.   ergo  si  in  singulis  doctrinis  singuli  artifices  neque 

omnes  sed  pauci  aevo  perpetuo  nobilitatem  vix  sunt  con- 

secuti,  quemadmodum  potest  architectus,  qui  pluribus  ar- 

20  tibus  debet  esse  peritus,  non  id  ipsum  mirum  et  magnum 

facere,  ne  quid  ex  his  indigeat,  sed  etiam  ut  omnes  artifices 

superet;  qui  singulis  doctrinis  adsiduitatem  cum  industria 

summa  praestiterunt?    igitur  in  hac  re  Pytheos  errasse  15 

videtur,  quod  non  animadvertit  ex  duabus  rebus  singulas 

25  artes  esse  compositas,  ex  opere  et  eius  ratiocinatione,  ex 

;io>his  autem  unum  proprium  esse  eorum,  qui  singulis  rebus 

sunt  exercitati,  id  est  operis  effectus,  alterum  commune 

cum  omnibus  doctis,  id  est  rationem,  uti  medicis  et  musicis 

et   de   venarum  rythmo  et  pedum  [motus];  at  si  vulnus 

30  mederi  aut  aegrum  eripere  de  periculo  oportuerit,  non 


4  fuerat  rec:  fuerit  x        aristarcus  G        6  imperitos  H 
9  aniatrologetus  H^G:  -gecus  jET,   -gicus  SG'^  10  his  x  (ut 

semper  fere  pro  is)  11  eligantias  x  16  effiunt  H 

22  qui  J2":  quin  S  (qui  in  S^,  &  qui  G       28  ratione  S:  ratione 
SG         2»  rythmo  ed  {S'^:  pythmo  x  pedum  Kr:  adpedu 

GS^  adpedem  H  {cum  ad  additivo)         motus  ut  glossam  spec- 
tantem  ad  rvthmo  eiecit  Kr       at  ed.  Fl:  \ii  x 


8  VITRUVII 

accedet  musicus,  sed  id  opus  proprium  erit  medici;  item(iB) 
in  organo  non  medicus  sed  musicus  modulabitur,  ut  aures 

16  suavem  cantionibus  recipiant  iucunditatem.   similiter  cum 
astrologis  et  musicis  est  disputatio  communis  de  sympathia 
stellarum  et  symphoniarum  in  quadratis  et  trigonis  dia-  5 
tessaron   et   diapente,   a   geometris  [divisus]  qui  graece(20) 
XoYOC    opiKOC    appellatur;    ceterisque    omnibus   doctrinis  10 
multae  res  vel  omnes  communes  sunt  dumtaxat  ad  dis- 
putandum.    operum  vero  ingressus,  qui  manu  aut  tracta- 
tionibus  ad  elegantiam  perducuntur,   ipsorum  sunt,   qui  10 
proprie  una  arte  ad  faciendum  sunt  instituti.    ergo  satis  (B) 
abunde  videtur  fecisse,  qui  ex  singulis  doctrinis  partes  et 
rationes  earum  mediocriter  habetnotas,  easquaenecessariae 
sunt  ad  architecturam,  uti,  si  quid  de  his  rebus  et  artibus 

17  iudicare  et  probare  opus  fuerit,  ne  deficiatur.   quibus  vero  ib 
natura  tantum  tribuit  sollertiae,  acuminis,  memoriae,  ut(io) 
possint  geometriam,  astrologiam,  musicen  ceterasque  disci- 
plinas  penitus  habere  notas,  praetereunt  officia  architec- 
torum  et  efficiuntur  mathematici.    itaque  faciliter  contra 
eas  disciplinas  disputare  possunt,  quod  pluribus  telis  di-  20 
sciplinarum  sunt  armati.    hi  autem  inveniuntur  raro,  ut 
aliquando  fuerunt  Aristarchus  Samius,  Philolaus  et  Archy-  (i5) 
tas  Tarentini,  ApoIIonius  Pergaeus,EratosthenesCyrenaeus, 
Archimedes  et  Scopinas  ab  Syracusis,  qui  multas  res  ^me- 
chanicas,)>  organicas,  gnomonicas  numero  naturalibusque  25 
rationibus  inventas  atque  explicatas  posteris  reliquerunt. 

18  Cum  ergo  talia  ingenia  ab  naturali  sollertia  non  passim  (20) 
cunctis  gentibus  sed  paucis  viris  habere  concedatur,  offi- 
cium  vero  architecti  omnibus  eruditionibus  debeat  esse 
exercitatum,  et  ratio  propter  amplitudinem  rei  j^ermittat  30 
non  iuxta  necessitatem  summas  sed  etiam  mediocres  scien- 


3  suavem  Choisy:  suae  x  5  tridonis  H  6  glossam  eie- 
cit  Kr  7  XoYoc  6piK6c  Sch:  logos  opticos  x  12  ex  om.  S  (in 
suppl  S^  22  phylolaus  HG  architas  GS  24  ab  HG: 
a  S  {H'G')  24  add.  Kr  27  ab  HG:  a  H'G',  ac  S  (natu- 
ralis  S^)      2»  debet  S      31  mediocris  H 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  I,  1.  2  9 

11  tias  habere  disciplinarum ,  peto,  Caesar,  et  a  te  et  ab  is, 
qui  ea  volumina  sunt  lecturi,  ut,  si  quid  parum  ad  regulam 
artis  grammaticae  fuerit  explicatum,  ignoscatur.  namque 
non  uti  summus  philosophus  nec  rhetor  disertus  nec  gram- 

5  maticus  summis  rationibus  artis  exercitatus,  sed  ut  archi- 
tectus  his  litteris  imbutus  haec  nisus  sum  scribere.  de 
artis  vero  potestate  quaeque  insunt  in  ea  ratiocinationes 
polliceor,  uti  spero,  his  voluminibus  nonmodoaedificantibus 
sed  etiam  omnibus  sapientibus  cum  maxima  auctoritate 

10  me  sine  dubio  praestaturum. 

(10)      Architectura  autem  constat  ex  ordinatione,  quae  graece  II 
laHic  dicitur,  et  ex  dispositione,  hanc  autem  Graeci  bm- 
Geciv  vocitant,  et  eurythmia  et  symmetria  et  decore  et 
distributione ,  quae  graece  oiKOVOjuia  dicitur. 

15      Ordinatio  est  [modica]  membrorum  operis  [commoditas  |  2 

(15)  separatim  universeque  proportionis  ad  symmetriam  com- 
paratio.  haec  componitur  ex  quantitate,  quae  graece 
TTOCOTrjC  dicitur.  quantitas  autem  est  modulorum  ex  ipsius 
operis   e   singulisque  membrorum  partibus  sumptio  uni- 

20  versi  operis  conveniens  effectui. 

(20)  Dispositio  autem  est  rerum  apta  conlocatio  elegansque 
compositionibus  effectus  operis  cum  qualitate.  species  dis- 
positionis,  quae  graece  dicuntur  ibeai,  sunt  hae:  ichno- 
graphia,  orthographia,  scaenographia.    ichnographia  est 

25  circini  regulaeque  modice  continens  usus,  e  qua  capiun- 

(25)tur    formarum    in    solis    arearum    descriptiones.     ortho- 

12  graphia  autem  est  erecta  frontis  imago  modiceque  picta 
rationibus  operis  futuri  figura.  item  scaenographia  est 
frontis   et   laterum  abscedentium  adumbratio  ad  circini- 


1  peto  HG'.  Pio  eo  S  (expostulo  post  lecturi  add.S*^  12  ta- 
xis  X  diathesin  x  18  eyrithmia  x  14  oeconomia  x 
16  modica  commoditas  ut  glossam  ad  oiKovo|uia  pertinentem 
eiecit  Kr  16  seperatim  G  proportionis  S:  -nes  H,  propor- 
ticionis  G  18  possotes  HS,  posotis  G  1»  sumptio  transp. 
Kr:  ante  e  singuliaque  exh.  x  (sumptione  singularisq;  *S,  unde 
eumptione  G^  20  eflFectui  Kr:  effectus  x  21  elegans  S:  eli- 
gans  HG  23  ideae  x  25  equa  G:  aequa  HSG'^  26  solis 
G:  soliis  HS 


10  VITRUVII 

que  centrum  omnium  linearum  responsus.    hae  nascuntur 
ex   cogitatione   et   inventione.    cogitatio  est  cura  studii(5) 
plena  et  industriae  vigilantiaeque  effectus  propositi  cum 
voluptate.    inventio   autem  est  quaestionum  obscurarum 
explicatio  ratioque  novae  rei  vigore  mobili  reperta.    hae  5 
sunt  terminationes  dispositionum. 

Eurythmia  est  venusta  species  commodusque  in  com- 
positionibus  membrorum  aspectus.  haec  efficitur,  cummem-(io) 
bra  operis  convenientis  sunt  altitudinis  ad  latitudinem,  la- 
titudinis  ad  longitudinem,  et  ad  summam  omnia  respondent  10 
suae  symmetriae. 

Item  symmetria  est  ex  ipsius  operis  membris  conveniens 
consensus  ex  partibusque  separatis  ad  universae  figurae(i5) 
speciem  ratae  partis  responsus.   uti  in  hominis  corpore  e 
cubito,  pede,  palmo,  digito  ceterisque  particulis  symmetros  15 
est  eurythmiae  qualitas,  sic  est  in  operum  perf ectionibus. 
et  primum  in  aedibus  sacris  aut  e  columnarum  crassitudi- 
nibus  aut  triglypho  aut  etiam  embatere,  ballista  e  fora-(20) 
mine  <(capituli)>,  quod  Graeci  7TepiTpr)T0V  vocitant,  navibus 
interscalmio,  quaebmrixuaiadicitur,  itemceterorumoperum  20 
e  membris  invenitur  symmetriarum  ratiocinatio. 

Decor   autem  est  emendatus  operis  aspectus  probatis 
rebus   compositi  cum  auctoritate.    is  perficitur  statione, 
quod  graece   GejLiaTiCjuuJi   dicitur,    seu   consuetudine   aut(25) 
natura.    statione,  cum  lovi  Fulguri  et  Caelo  et  Soli  et  25 
Lunae  aedificia  sub  divo  hypaethraque  constituentur;  ho-l$ 
rum  enim  deorum  et  species  et  effectus  in  aperto  mundo 
atque  lucenti  praesentes  videmus.    Minervae  et  Marti  et 
Herculi  aedes  doricae  fient;  his  enim  diis  propter  virtutem 
sine  deliciis  aedificia  constitui  decet.   Veneri,  Florae,  Pro-  30 


9  convenientis  Ro :  convenientia  x       lOrespondent  G :  -deant 
HS  U  ratae  GS:  latae  H  18  ballista  e:  ballistae  H, 

balist§  S,  baliste  G        1»  capituli  add.  Kr  (cf.  13,  19)        peri- 
treton  x      20  6nrr]xuaia  Sch:  dipheciaca  x      24  thematismo  x 
26  constituuntur  G       28  videmus  GSP:  vidimus  HS      80  diliciis 
(-as  H)  H'G  a.  c. 


m  ARCHITECTURA  LIB.  I,  2  11 

(5)  serpinae ,  f ontium  nymphis  corinthio  genere  constitutae 
aptas  videbuntur  habere  proprietates,  quod  his  diis  propter 
teneritatem  graciliora  et  florida  foliisque  et  volutis  ornata 
opera  facta  augere  videbuntur  iustum  decorem.    lunoni, 

D)  5  Dianae,  Libero  Patri  ceterisque  diis,  qui  eadem  sunt  simi- 
litudine,  si  aedes  ionicae  construentur,  habita  erit  ratio 
mediocritatis ,  quod  et  ab  severo  more  doricorum  et  ab 
teneritate  corinthiorum  temperabitur  earum  institutio  pro- 
prietatis.     ad  consuetudinem  autem  decor  sic  exprimitur, 

1 10  cum  aedificiis  interioribus  magnificis  item  vestibula  con- 
venientia  et  elegantia  erunt  facta.  si  enim  interiora  pro- 
spectus  habuerint  elegantes,  aditus  autem  humiles  et  inho- 
nestos,  non  erunt  cum  decore.  item  si  doricis  epistyliis  in 
coronis  denticuli  sculpentur  aut  in  pulvinatis  columnis  ex 

1 15  ionicis  epistyliis  [capitulis]  exprimentur  triglyphi,  translatis 
ex  alia  ratione  proprietatibus  in  aliud  genus  operis  offende- 
tur  aspectus  aliis  ante  ordinis  consuetudinibus  institutus. 
naturalis  autem  decor  sic  erit,  si  primum  omnibus  tempHs 
saluberrimae  regiones  aquarumque  fontes  in  is  locis  idonei 

30  eligentur,   in  quibus  fana  constituantur,  deinde  maxime 

(25)  Aesculapio,  Saluti,  ut  eorum  deorum,  quorum  plurimi  me- 

14  dicinis  aegri  curari  videntur.  cum  enim  ex  pestilenti  in 
salubrem  locum  corpora  aegra  translata  fuerint  et  e  fon- 
tibus  salubribus  aquarum  usus  subministrabuntur,  celerius 

25  convalescent.    ita   efficietur,   uti   ex  natura  loci  maiores 

(6)  auctasque  cum  dignitate  divinitas  excipiat  opiniones.  item 
naturae  decor  erit,  si  cubiculis  et  bybliothecis  ab  oriente 
lumina  capiuntur,  bahieis  et  hibernaculis  ab  occidente  hi- 
berno,  pinacothecis  et  quibus  certis  luminibus  opus  est 

80  partibus,  a  septentrione,  quod  ea  caeli  regio  neque  ex- 


1  fontium  nymphis:  fontycumphys  HS,  fonticym  phis  G 
(phys  G'^)  7  ab  (severo)  om.  G  8  earum  Joc:  eorum  x 
11  prospectus  rec:  perfectus  x  14  ex  Kr:  et  x  15  capitulis 
del.  Ro  {videtur  esse  illud  capituli,  qiiod  desideratur  12,  21) 
triglyphi  Joc:  triglyphis  G,  triclyphis  H,  tricliphis  S  17  in- 
stitutus  Kr:  -tis  x  2i  ut  Kr:  et  (&)  x  2»  pinacothicis  H 
et  a.  c.  S 


12  VITRUVII 

claratur   neque   obscuratur  solis  cursu  sed  est  certa  in-(io) 
mutabilis  die  perpetuo. 

8  Distributio  autem  est  copiarum  locique  commoda  dis- 
pensatio  parcaque  in  operibus  sumptus  ratione  temperatio. 
haec  ita  observabitur,  si  primum  architectus  ea  non  quae-  6 
ret,   quae  non  poterunt  inveniri  aut  parari  nisi  magno. 
namque  non  omnibus  locis  harenae  fossiciae  nec  caemen-(i5) 
torum  nec  abietis  nec  sappinorum  nec  marmoris  copia  est, 
sed  aUud  alio  loco  nascitur,  quorum  comportationes  diffi- 
ciles  sunt  et  sumptuosae.   utendum  autem  est,  ubi  non  est  lo 
harena  fossicia,  fluviatica  aut  marina  lota;  inopiae  quoque 
abietis  aut  sappinorum  vitabuntur  utendo  cupresso,  populo,  (20) 

9  ulmo,  pinu;  reliquaque  his  similiter  erunt  explicanda.  alter 
gradus  erit  distributionis,  cum  ad  usum  patrum  f amiliarum 
et  ad  pecuniae  copiam  aut  ad  eloquentiae  dignitatem  aedi-  is 
ficia  apte  disponentur.  namque  aliter  urbanas  domos  opor- 
tere  constitui  videtur,  aliter  quibus  ex  possessionibus  rusti-  (25) 
cis  influunt  fructus;  non  item  f eneratoribus ,  aliter  beatis  15 
et  delicatis;  potentibus  vero,  quorum  cogitationibus  res- 
publica  gubernatur,   ad  usum  conlocabuntur;  et  omnino  20 
faciendae  sunt  aptae  omnibus  personis  aedificiorum  dis- 
tributiones. 

ni     Partes  ipsius  architecturae  sunt  tres:  aedificatio,  gno-(5) 
monice,  machinatio.   aedificatio  autem  divisa  est  bipertito, 
e  quibus  una  est  moenium  et  communium  operum  in  pu-  25 
blicis  locis  conlocatio,  altera  est  privatorum  aedificiorum 
expKcatio.    publicorum  autem  distributiones  sunt  tres,  e 
quibus  est  una  defensionis,  altera  religionis,  tertia  oppor-  (lO) 
tunitatis.  defensionis  est  murorum  turriumque  et  portarum 
ratio  ad  hostium  impetus  perpetuo  repellendos  excogitata,  30 
religionis  deorum  inmortalium  fanorum  aediumque  sacra- 
rum   conlocatio,   opportunitatis   communium  locorum  ad 
usum    publicum    dispositio,    uti    portus,   fora,    porticus,  (i5)j 

4  cum  (ratione)  add.  S^       6  potuerunt  H      11  loca  G^ 

13  reliquaq;  qu§  G  16  apte  Kr:  alte  x         urbanos  G 
17  construi  S       18  item  Phil:  idem  x        28  est  una  HS:  una 
est  G      31  sacrorum  x      33  uti  HS:  ut  G 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  I,  2.  3.  4  13 

balinea,  theatra,  ambulationes  ceteraque,  quae  isdem  ratio- 

nibus  in  publicis  locis  designantur. 

Haec  autem  ita  fieri  debent,  ut  habeatur  ratio  firmi-  2 

tatis,  utilitatis,  venustatis.  firmitatis  erit  habita  ratio,  cum 
!0)  5  fuerit  fundamentorum  ad  solidum  depressio,  quaque  e  ma- 

teria,   copiarum   sine   avaritia   diligens   electio;   utilitatis 

autem,  ^cum  fuerit)>  emendata  et  sine  inpeditione  usus  loco- 

rum  dispositio  et  ad  regiones  sui  cuiusque  generis  apta 

et  commoda  distributio ;  venustatis  vero,  cum  f uerit  operis 
\)  10  species  grata  et  elegans  membrorumque  commensus  iustas 

habeat  symmetriarum  ratiocinationes. 

In  ipsis  vero  moenibus  ea  erunt  principia.  primum  elec-  lY 

tio  loci  saluberrimi.  is  autem  erit  excelsus  et  non  nebu- 
IGlosus,  non  pruinosus  regionesque  caeli  spectans  neque 
15  aestuosas  neque  frigidas  sed  temperatas,  deinde  si  vitabi- 

tur  palustris  vicinitas.    cum  enim  aurae  matutinae  cum 

sole  oriente  ad  oppidum  pervenient  et  his  ortae  nebulae 
(5)  adiungentur  spiritusque  bestiarum  palustrium  venenatos 

cum  nebula  mixtos  in  habitatorum  corpora  flatu  spargent, 
20  efficient  locum  pestilentem.   item  si  secundum  mare  erunt 

moenia  spectabuntque  ad  meridiem  aut  occidentem,  non 

erunt  salubria,  quod  per  aestatem  caelum  meridianum  sole 
(10)  exoriente  calescit,  meridie  ardet;  item  quod  spectat  ad 

occidentem,  sole  exorto  tepescit,  meridie  calet,  vespere 
25  fervet.    igitur  mutationibus  caloris  et  refrigerationis  cor-  2 

pora,  quae  in  his  locis  sunt,  vitiantur.    hoc  autem  licet 

animadvertere  etiam  ex  is,  quae  non  sunt  animalia.  in 
(i6)cellis   enim  vinariis  tectis  lumina  nemo  capit  a  meridie 

nec  ab  occidente,  sed  a  septentrione,  quod  ea  regio  nullo 
so  tempore  mutationes  recipit  sed  est  firma  perpetuo  et  in- 

mutabilis.    ideo  etiam  ea  granaria,  quae  ad  solis  cursum 


1  balinea  H:  balnea  H^^GS       ambulationes  Kr:  inambu- 
lationes  {cum  in  add.)  x  2  locis  om.  H  et  a.  c.  S  6  ad 

solidum  dispositio  &  cu  erit  e  materia  S      7  add.  Mar      usus 
rec:  usu  x       10  membrorum  {om.  que)  <S       15  si  Joc:  sic  x 
22  quod  HS:  quia  G      81  ea  Bo:  et  (&)  x 


14  VITRUVII 

spectant,  bonitatem  cito  miitant,  obsoniaque  et  poma,  quae 
non  in  ea  parte  caeli  ponuntur,  quae  est  aversa  a  solis(20) 

3  cursu,  non  diu  servantur.  nam  semper  calor  cum  excoquit 
e  rebus  firmitatem  et  vaporibus  fervidis  eripit  exsugendo 
naturales  virtutes,  dissolvit  eas  et  fervore  mollescentes  5 
efficit  inbecillas.  ut  etiam  in  ferro  animadvertimus,  quod, 
quamvis  natura  sit  durum,  in  fornacibus  ab  ignis  vapore(25) 
percalefactum  ita  mollescit,  uti  in  omne  genus  formae  fa- 
ciliter  fabricetur;  et  idem,  cum  molle  et  candens  refrigere- 
tur  tinctum  frigida,  redurescit  et  restituitur  in  antiquam  lo 

4  proprietatem.   licet  etiam  considerare  haec  ita  esse  ex  eo, 
quod  aestate  non  solum  in  pestilentibus  locis  sed  etiam 

in  salubribus  omnia  corpora  calore  fiant  inbecilla,  et  peroo) 
hiemem  etiam  quae  pestilentissimae  sint  regiones  effici- 17 
antur  salubres,  ideo  quod  a  refrigerationibus  solidantur.  15 
non  minus  etiam  quae  ab  frigidis  regionibus  corpora  tra- 
ducuntur  in  calidas,  non  possunt  durare  sed  dissolvuntur; 
quae  autem  ex  calidis  locis  sub  septentrionum  regiones  (5) 
frigidas,  non  modo  non  laborant  inmutatione  loci  valetu- 

5  dinibus   sed   etiam   confirmantur.    quare   cavendum   esse  20 
videtur  in  moenibus  conlocandis  ab  is  regionibus,  quae 
caloribus   flatus   ad  corpora  hominum  possunt  spargere. 
namque  <^e)>  principiis,  quae  Graeci  CTOixeia  appellant,  ut(io) 
omnia,  corpora  sunt  composita,  id  est  e  calore  et  umore, 
terreno  et  aere,  et  ita  mixtionibus  naturali  temperatura  25 
figurantur  omnium  animalium  in  mundo  generatim  qua- 

6  litates.    ergo  in  quibus<^vis)>  corporibus  cum  exsuperat  e 
principiis  calor,  tunc  interficit  dissolvitque  cetera  fervore.  (ib) 
haec  autem  vitia  efficit  fervidum  ab  certis  partibus  cae- 
lum,   cum  insidit  in  apertas  venas  plus  quam  patitur  e  30 
mixtionibus   naturali  temperatura  corpus.    item  si  umor 
occupavit   corporum   venas   inparesque  eas  fecit,   cetera 

4  e  rebus  Bo:  aeribus  x       8  omni  HS  (-e  S^       10  redu- 
rescit  et  restituitur  Joc:  redurescat  et  restituatur  x       1»  vali- 
tudinibus  x      23  e  add.  rec:  om.  x      stoechia  x      24  acalore  G 
27  quibusvis  Kr  (scil:  quib,uis):  quibus  x       2»  certis  ed:  cae- 
teris  x 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  I,  4  15 

20)  principia  liquido  corrupta  diluuntur,  et  dissolvuntur  com- 
positionibus  virtutes.  item  haec  e  refrigerationibus  umo- 
ris  ventorum  et  aurarum  infunduntur  vitia  corporibus. 
non  minus  aeris  etiamque  terreni  in  corpore  naturalis  com- 
5  positio  augendo  aut  minuendo  infirmat  cetera,  principia 
terrena  cibi  plenitate,  aer  gravitate  caeli. 

18      Sed   si   qui   voluerit  diligentius  haec  sensu  percipere,  7 
animadvertat   attendatque   naturas   avium   et  piscium  et 
terrestrium  animalium,  et  ita  considerabit  discrimina  tem- 

10  peraturae.  aliam  enim  mixtionem  habet  genus  avium,  aliam 

(B)  piscium ,  longe  aliter  terrestrium  natura.  volucres  minus 
habent  terreni,  minus  umoris,  caloris  temperate,  aeris 
multum;  igitur  levioribus  principiis  compositae  facilius  in 
aeris  impetum  nituntur.  aquatiles  autem  piscium  naturae, 

15  quod  temperatae  sunt  a  calido  plurimumque  ex  aeris  et 

:iO)terreni  <(principiis)>  sunt  compositae,  sed  umoris  habent 
oppido  quam  paulum,  quo  minus  habent  e  principiis  umo- 
ris  in  corpore,  facilius  in  umore  perdurant;  itaque  cum  ad 
terram  perducuntur,  animam  cum  aqua  relinquunt.   item 

20  terrestria,  quod  e  principiis  ab  aere  caloreque  sunt  tem- 

[15)  perata  minusque  habent  terreni  plurimumque  umoris,  quod 
abundant  umidae  partes,  non  diu  possunt  in  aqua  vitam 
tueri.  ergo  si  haec  ita  videntur,  quemadmodum  proposui-  8 
mus,  et  e  principiis  animalium  corpora  composita  sensu 

23  percipimus  et  e  superationibus  aut  defectionibus  ea  la- 
borare  dissolvique  iudicamus,  non  dubitamus,  quin  dili- 

(20)  gentius  quaeri  oporteat,  uti  temperatissimas  caeli  regiones 
eligamus,  cum  quaerenda  fuerit  in  moenium  conlocationi- 
bus  salubritas.   itaque  etiam  atque  etiam  veterem  revo-  9 

30  candam  censeo  rationem.  maiores  enim  pecoribus  immo- 
latis,  quae  pascebantur  in  is  locis,  quibus  aut  oppida  aut 

(26)  castra  stativa  constituebantur,  inspiciebant  iocinera,  et  si 
erant  livida  et  vitiosa  primo,  alia  immolabant  dubitantes, 

1  liquido  Kr:  nt   aliquida  H^  ut  liquida  G,   aut  aliquida 

S  {scil.  fuit:  ui  0)  8  attendat  Joc:  tendat  HS,  intendat  G 

9  consideravit  H  12  temperate  G:  -tae  H,  -ti  S      16  add.  Kr 
80  cen8&  H 


16  VITRUVn 

utrum  morbo  an  pabuli  vitio  laesa  essent.   cum  pluribus 
experti  erant  et  probaverant  integram  et  solidam  naturam 
iocinerum  ex  aqua  et  pabulo,  ibi  constituebant  munitiones ;  19 
si  autem  vitiosa  inveniebant,  iudicio  transferebant  item 
humanis  corporibus  pestilentem  futuram  nascentem  in  his  5 
locis  aquae  cibique  copiam,  et  ita  transmigrabant  et  muta- 

10  bant  regiones  quaerentes  omnibus  rebus  salubritatem.  hoc  (5) 
autem  fieri,  uti  pabulo  ciboque  salubres  proprietates  ter- 
rae  videantur,  licet  animadvertere  et  cognoscere  ex  agris 
Cretensium,  qui  sunt  circa  Pothereum  flumen,  quod  est  10 
Cretae  inter  duas  civitates  Gnoson  et  Gortynam..   dextra 
enim  et  sinistra  eius  fluminis  pascuntur  pecora;  sed  ex  his(io) 
quae  pascuntur  proxime  Gnoson  si  ♦   *   *  *  quae  autem 
ex  altera  parte  proxime  Gortynam,  non  habent  apparentem 
splenem.  unde  etiam  medici  quaerentes  de  ea  re  invenerunt  15 
in  his  locis  herbam,  quam  pecora  rodendo  inminuerunt 
lienes.    ita   eam   herbam   colligendo   curant  lienosos  hoc(i5) 
medicamento,  quod  etiam  Cretenses  acTrXr|VOV  vocitant. 

ex   eo  licet  scire  cibo  atque  aqua  proprietates  locorum 
naturaliter  pestilentes  aut  salubres  esse.  20 

11  Item  si  in  paludibus  moenia  constituta  erunt,  quae  pa- 
ludes  secundum  mare  fuerint,  spectabuntque  ad  septen- 
trionem    aut    inter  septentrionem   et   orientem,    eaeque(20) 
paludes   excelsiores  fuerint  quam  litus  marinum,  ratione 
videbuntur  esse  constituta.    fossis  enim  ductis  fit  aquae  25 
exitus  ad  litus,  et  mare  tempestatibus  actum  in  paludes     | 
redundantia  motionibus   concitata  marisque  mixtionibus     •! 
non  patitur  bestiarum  palustrium  genera  ibi  nasci,  quae-(25: 
que  de  superioribus  locis  natando  proxime  litus  perveniunt,  20] 
inconsueta  salsitudine  necantur.  exemplar  autem  huius  rei  30 
GalUcae  paludes  possunt  esse,  quae  circum<(cingunt)  Alti- 


4  item  Buttmann :  idem  x  5  humanis  Bo :  inhumanis  {mm 
in  add.)  x  »  (terrae)  habere  add.  S^  10  pothemm  S  11  cor- 
tynam  JT,  cortinam  GS  18  proxime  GS^:  -ma  HSG^  16  ro- 
dendo  S:  rudendo  HG,  radendo  G'^  17  lienosus  H  18  asple- 
non  X  25  fit  G^:  om.  HS  26  mare  H:  mari  GS  actum  Kr: 
aucto  X      paludis  HS      27  marique  H      31  add.  Kr 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  I,  4.  5  17 

num,  Ravennam,  Aquileiam,  aliaque  quae  in  eiusmodi  lo- 

(5)  cis  municipia  sunt  proxima  paludibus,  quod  his  rationibus 
habent  incredibilem  salubritatem.  quibus  autem  insiden- 12 
tes  sunt  paludes  et  non  habent  exitus  profluentes  neque 
5  per  flumina  neque  per  f ossas,  uti  Pomptinae,  stando  pute- 
scunt  et  umores  graves  et  pestilentes  in  is  locis  emit- 
tunt.    item  in  Apulia  oppidum  Salpia  vetus,   quod  Dio- 

lOmedes  ab  Troia  rediens  constituit  sive,  quemadmodum 
nonnuUi  scripserunt,  Elpias  Rhodius,  in  eiusmodi  locis  fu- 

10  erat  conlocatum,  ex  quo  incolae  quotannis  aegrotando  labo- 
rantes  aliquando  pervenerunt  ad  M.  Hostilium  ab  eoque 
pubhce  petentes  impetraverunt,  ut  is  idoneum  locum  ad 

i5)moenia  transferenda  conquireret  eligeretque.  tunc  is  mo- 
ratus  non  est,  sed  statim  rationibus  doctissime  quaesitis 

15  secundum  mare  mercatus  est  possessionem  loco  salubri 
ab  senatuque  populoque  Romano  petit,  ut  liceret  trans- 
ferre  oppidum,  constituitque  moenia  et  areas  divisit  num- 

20)moque  sestertio  singulis  municipibus  mancipio  dedit.  his 
confectis  lacum  aperuit  in  mare  et  portum  e  lacu  muni- 

20  cipio  perfecit.  itaque  nunc  Salpini  quattuor  milia  passus 
progressi  ab  oppido  veteri  habitant  in  salubri  loco. 

Cum  ergo  his  rationibus  [erit]  salubritatis   [moenium  V 
:25)Conlocandorum   explicatio]   regiones[que]  electae  fuerint 
fructibus    ad    alendam    civitatem    copiosae,    et    viarum 
25  munitiones  aut  opportunitates  fluminum  seu  per  portus 

21  marinae  subvectionis  habuerit  ad  moenia  comportationes 
expeditas,  tunc  turrium  murorumque  fundamenta  sic  sunt 
facienda,  uti  fodiantur,  si  queat'  inveniri,  ad  solidum  et  in 
solido,  quantum  ex  amplitudine  operis  pro  ratione  videa- 

isotur,  crassitudine  ampliore  quam  parietum,  qui  supra  ter- 


1  aquilegiam  x      5  per  (flum.)  om.  H  et  ante  ips.  corr.  S 
1  diomedis  H         »  elphias  x         10  quodannis  H         11  mar- 
cum  G        12  ut  his  HS,  uti  his  G        18  elegeret  quae  H 
16  romano  GS.xH       petiit  SG'^       21  veteri  HS  -re  G       in 
HS:  om.  G  22  titulum  cuin  interpolationibus  eiecit  Kr 

moenium  Fhil:  inmoenium  x         20   subvectionis  S'^:  -nes  x 
28  queat  ed.  Fl:  queant  x      29  videatur  G:  -antur  HS 

ViTRtjv,  de  architect.  ed.  Krohn.  2 


18  VITRUVU 

ram  sunt  futuri,  et  ea  impleantur  quam  solidissima  struc- 

2  tura.  item  turres  sunt  proiciendae  in  exteriorem  partem, 
uti,  cum  ad  murum  hostis  impetu  velit  adpropinquare,  a 
turribus  dextra  ac  sinistra  lateribus  apertis  telis  vulnerentur. 
curandumque  maxime  videtur,  ut  non  facilis  aditus  sit  ad  5  (lo; 
oppugnandum  murum,  sed  ita  circumdandum  ad  loca  prae- 
cipitia  et  excogitandum,  uti  portarum  itinera  non  sint 
directa  sed  scaeva.  namque  cum  ita  factum  fuerit,  tum 
dextrum  latus  accedentibus ,  quod  scuto  non  erit  tectum, 
proximum  erit  muro.  conlocanda  autem  oppida  sunt  non  10  (li 
quadrata  nec  procurrentibus  angulis  sed  circinationibus, 

uti  hostis  ex  pluribus  locis  conspiciatur.    in  quibus  enim 
anguli  procurrunt,   difficiliter   defenditur,   quod  angulus 

3  magis  hostem  tuetur  quam  civem.    crassitudinem  autem 
muri  ita  faciendam  censeo,  uti  armati  homines  supra  obviam  15  (2 
venientes  alius  alium  sine  inpeditione  praeterire  possint, 
dum  in  crassitudine  perpetuae  taleae  oleagineae  ustilatae 
quam  creberrime  instruantur,  uti  utraeque  muri  frontes 
inter  se,  quemadmodum  fibulis,  his  taleis  conligatae  aeter- 
nam  habeant  firmitatem;  namque  ei  materiae  nec  caries  20    , 
nec  tempestates  nec  vetustas  potest  nocere,  sed  ea  et  in(25) 
terra   obruta   et   in  aqua  conlocata  permanet  sine  vitiis 
utilis  sempiterno.    itaque  non  solum  in  muro  sed  etiam 

in   substructionibus   quique   parietes   murali  crassitudine 
erunt  faciundi,  hac  ratione  religati  non  cito  vitiabuntur.  25 

4  intervalla  autem  turrium  ita  sunt  facienda,  ut  ne  longius  22 
sit  alia  ab  alia  sagittae  missionis,  uti,  si  qua  oppugnetur,       | 
tum  a  turribus,  quae  erunt  dextra  sinistra,  scorpionibus 
reliquisque  telorum  missionibus  hostes  reiciantur.    etiam- 
que  contra  interiores  <(partes)>  turrium  dividendus  estmurus  30  (6; 
intervallis  tam  magnis,  quam  erunt  turres,  ut  itinera  sint 


8  tum  H:  dum  G,  tunc  S      »  quod  SG'^:  quo  HG      11  cir- 
cinationibus  Kr:  circuitionibus  x        14  tueatur  G        17  taleae 
Joc:  tabulae  x        20  nec  aries  a.  c.  G,  necessaries  a.  c.  H 
21  tempestas  G      22  permanet  G:  permanent  HS  (utiles  S) 
27  sagitta  emissionis  x       30  interiores  <^partes)>  Kr:  inferiores 
X  (inferiora  S^) 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  I,  5  19 

interioribus  partibus  turrium  contignata,  neque  ea  ferro 
fixa;  hostis  enim  si  quam  partem  muri  occupaverit,  qui 
repugnabunt  rescindent  et,  si  celeriter  administraverint, 

(lO)non   patientur   reliquas   partes  turrium   murique  hostem 

5  penetrare,  nisi  se  voluerit  praecipitare.  turres  itaque  ro-  6 

tundae    aut  polygonoe   sunt  faciendae;    quadratas  enim 

machinae  celerius  dissipant,  quod  angulos  arietes  tundendo 

frangunt,  in  rotundationibus  autem  uti  cuneos  ad  centrum 

:i6)adigendo  laedere  non  possunt.  item  munitiones  muri  tur- 

10  riumque  aggeribus  coniunctae  maxime  sunt  tutiores,  quod 
neque  arietes  neque  suffossiones  neque  machinae  ceterae 
eis  valent  nocere.   sed  non  in  omnibus  locis  est  aggeris  6 
ratio  facienda,    nisi  quibus   extra    murum  ex   alto   loco 
plano  pede  accessus  fuerit  ad  moenia  oppugnanda.  ita- 

16  que  in  eiusmodi  locis  primum  fossae  sunt  faciendae  la- 
titudinibus  et  altitudinibus  quam  amplissimis,  deinde  fun- 
damentum  muri  deprimendum  est  infra  alveum  fossae 
et  id  extruendum  est  ea  crassitudine,  ut  opus  terre- 
num  facile  sustineatur.  item  interiore  parte  substructionis  7 

20  fundamentum  distans  ab  exteriore  introrsus  amplo  spatio, 
ita  uti  cohortes  possint  quemadmodum  in  acie  instructae 
ad  defendendum  supra  latitudinem  aggeris  consistere.  cum 
autem  fundamenta  ita  distantia  inter  se  fuerint  constituta, 
tunc  inter  ea  alia  transversa,  coniuncta  exteriori  et  inte- 

i26riori  fundamento,  pectinatim  disposita  [quemadmodum 
serrae  dentes  solent  esse]  conlocentur;  cum  enim  sic  erit 

23factum,  tunc  ita  oneris  terreni  magnitudo  distributa  in 
parvas  partes  neque  universa  pondere  premens  <^non)>  pot- 
erit  ulla  ratione  extrudere  muri  substructiones.     de  ipso  8 

30  autem  muro,  e  qua  materia  struatur  aut  perficiatur,  ideo 
non  est  praefiniendum,  quod  in  omnibus  locis,  quas  opta- 

(5)  mus  copias,  eas  non  possumus  habere.  sed  ubi  sunt  saxa 
quadrata  sive  silex  seu  caementum  aut  coctus  later  sive 

6  mtundae  a.  c.  H      6  polygonoe  Kr-.  polygonea  HG^  po- 
ligonea  S      8  cuneus  H      14  munia  x      17  infra  Kr-.  intra  x 
18  est  (ea)  om.  G         25  glossam  eiecit  Kr        26  solentes  se  G, 
solventes  se  H  et  a.  c*.  S      28  pondera  G      add.  Phil 

2* 


20  VITRUVII 

crudus,  his  erit  utendum.   non  enim,  uti  Babylone  abun- 
dantes  liquido  bitumine  pro  calce  et  harena  ex  cocto  latere 
factum  habent  murum,  sic  item  possunt  omnes  regiones 
seu  locorum  proprietates  habere  tantas  eiusdem  generis(io) 
;  utilitates,  uti  ex  his  comparationibus  ad  aeternitatem  per-  5 
fectus  habeatur  sine  vitio  murus. 
VI      Moenibus  circumdatis  sequuntur  intra  murum  arearum 
divisiones  platearumque  et  angiportum  ad  caeli  regionem 
directiones.   dirigentur  haec  autem  recte,  si  exclusi  erunt(i5) 
ex  angiportis  venti  prudenter.  qui  si  frigidi  sunt,  laedunt;  10 
si  calidi,  vitiant;  si  umidi,  nocent.  quare  vitandum  videtur 
hoc  vitium  et  avertendum,  ne  fiat  quod  in  multis  civita- 
tibus   usu   solet   venire.    quemadmodum  in  insula  Lesbo 
oppidum  Mytilenae  magnificenter  est  aedificatum  et  ele-(20) 
ganter,  sed  positum  non  prudenter.  in  qua  civitate  auster  15 
cum  flat,  homines  aegrotant;  cum  corus,  tussiunt;  cum 
septentrio,  restituuntur  in  salubritatem,  sed  in  angiportis 
et   plateis   non  possunt  consistere  propter  vehementiam 
2  frigoris.    ventus   autem  est  aeris  fluens  unda  cum  certa(25) 
motus  redundantia.  nascitur,  cum  fervor  offendit  umorem  20 
et  impetus  spiritus  factionis  exprimit  vim  flatus.  id  autem 
verum  esse  ex  aeolis  aereis  licet  aspicere  et  de  latentibus 
caeli  rationibus  artificiosis  rerum  inventionibus  divinitatis  24 
exprimere  veritatem.  fiunt  enim  aeoli  pilae  aereae  cavae,  — 
hae  habent  punctum  angustissimum  —  quae  aqua  infundun-  25 
tur  conlocanturque  ad  ignem;  et  antequam  calescant,  non     ^ 
habent  ullum  spiritum,  simul  autem  ut  f ervere  coeperint,  effi-  (5)  ~ 
ciunt  ad  ignem  vehementem  flatum.  ita  scire  et  iudicare  licet 
e  parvo  brevissimoque  spectaculo  de  magnis  et  inmani- 


2  ex  jRo:  et(&)  x  5  utilitatis  H         7  secuntur  H 

8  angiportum  Ro  {in  adn.  crit.):  angiportuum  x  9  dirigen- 

tur.  haec  autem  rect(a)e  x  13  usus  G  16  chorus  x 

1»  certa  Kr:  incerta  x  21  spiritus  transp.  Kr:  post  vim  (vi  S'^ 
exh.  X  flatum  GS'^  22  aeolis  Kr:  eolis  S  (in  marg.  t  eolip- 
pilia  /S^,  acolis  H,  eolypilis  in  ras.  G'^  aeris  H  24  aeoli- 
pilae  X  {ex  hoc  loco  male  intellecto  nata  est  omnis  „aeolipilarum" 
Qatio)       2B  quae  aqua  GS:  quae  qua  H       28  vehementum  H 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  I,  6  21 

bus  caeli  ventorumque  naturae  rationibus.   ^venti  autem  3 
si  ex  habitationibus)  exclusi  fuerint,  non  solum  efficient 
corporibus  valentibus  locum  salubrem,  sed  etiam  si  qui 

(lo)morbi  ex  aliis  vitiis  forte  nascentur,  qui  in  ceteris  <(mi- 

5  nus>   salubribus   locis  habent  curationes  medicinae  con- 

trariae,  in  his  propter  exclusiones  ventorum  temperatura 

expeditius  curabuntur.   vitia  autem  sunt,  quae  difficulter 

curantur  in  regionibus,  quae  sunt  supra  scriptae,  haec: 

(i6)gravitudo   arteriace,   tussis,   pleuritis,   pthisis,  sanguinis 

10  eiectio  et  cetera,  quae  non  detractionibus  sed  adiectioni- 
bus  curantur.  haec  ideo  diificulter  medicantur,  primum 
quod  ex  frigoribus  concipiuntur,  deinde  quod  defatigatis 
morbo  viribus  eorum  aer  agitatus  est  <moIestus;  namque 
ubi)  ventorum  agitationibus  extenuatur,  a  vitiosis  corpori- 
D)  15  bus  detrahit  sucum  et  efficit  ea  exiliora.  contra  vero  lenis  et 
crassus  aer,  qui  perflatus  non  habet  neque  crebras  redun- 
dantias,  propter  inmotam  stabilitatem  adiciendo  ad  mem- 
bra  eorum  alit  eos  et  reficit,  qui  in  his  sunt  inpliciti 
morbis. 

5)  20      Nonnullis  placuit  esse  ventos  quattuor:  ab  oriente  aequi-  4 
noctiali  solanum,  a  meridie  austrum,  ab  occidente  aequi- 

26noctiali  favonium,  ab  septentrionali  septentrionem.  sed 
qui  diligentius  perquisierunt,  tradiderunt  eos  esse  octo, 
maxime  quidem  Andronicus  Cyrrestes,  qui  etiam  exem- 

25  plum   conlocavit  Athenis  turrem  marmoream  octagonon 

(5)et  in  singuhs  lateribus  octagoni  singulorum  ventorum 
imagines  excalptas  contra  suos  cuiusque  flatus  designavit, 
supraque  eam  turrim  metam  marmoream  perfecit  et  in- 
super  Tritonem  aereum  conlocavit  dextra  manu  virgam 

30  porrigentem,  et  ita  est  machinatus,  uti  vento  circumage- 

1  add.  Kaihel  {qui  sic:  igitux  venti  si  ex  h.)  4  minus  add. 
Kr  6  exclusiones  v.  temperatura  Kr:  temperatura  (-am)  ex- 
clusiones  v.o;  »  tiphisis  ^r  \^  add.  Kr  U  extenuatur  Jbc: 
extenuabitur  unaque  {unde  elicui  namque  ubi)  x      20  ventus  H 

25  turrim  SG"        octogonon  G       27  exscaptas  G,  ex^calpas  H, 
exsculpas  S 


22  VITRIJVII 

retur  et  semper  contra  flatum  consisteret  supraque  iraa- 

6  ginem  flantis  venti  indicem  virgam  teneret.   itaque  sunt(io) 
conlocati  inter  solanum   et  austrum  ab  oriente  hiberno 
eurus,  inter  austrum  et  favonium  ab  occidente  hibemo 
africus,   inter  favonium  et  septentrionem  caurus,   quem  5 
plures    vocant   corum,    inter   septentrionem   et   solanum 
aquilo.    hoc   modo   videtur   esse   expressum,    uti   pateat(i5) 
numerus  et  nomina  et  partes,  unde  flatus  certi  ventorum 
spirent.   quod  cum  ita  exploratum  habeatur,  ut  invenian- 

-6  tur  regiones  et  ortus  eorum,  sic  erit  ratiocinandum.  con-  10 
locetur  ad  libellam  marmoreum  amusium  mediis  moenibus, 
aut  locus  ita  expoliatur  ad  regulam  et  libellam,  ut  amu-(jo) 
/sium  non  desideretur,  supraque  eius  loci  centrum  medium 
conlocetur  aeneus  gnomon,  [indagator  umbrae]  qui  graece 
CKio6r|pr|C  dicitur.  huius  antemeridiana  circiter  hora  quinta  ib 
sumenda  est  extrema  gnomonis  umbra  et  puncto  signanda, 
deinde  circino  diducto  ad  punctum,  quod  est  gnomonis      i 
umbrae  longitudinis  signum,  ex  eoque  a  centro  circum-(25) 
agenda  linea  rotundationis.  itemque  observanda  postmeri- 
diana  istius  gnomonis  crescens  umbra,  et  cum  tetigerit  20  1 
circinationis  lineam  et  fecerit  parem  antemeridianae  um- 

7  brae  postmeridianam,  signanda  puncto.  ex  his  duobus 
signis  circino  decusatim  describendum,  et  per  decusa- 
tionem  et  medium  centrum  linea  perducenda  ad  extremum,  (5) 
ut  habeatur  meridiana  et  septentrionalis  regio.  tum  postea  25 
sumenda  est  sexta  decima  pars  circinationis  lineae  totius 
rotundationis ,  centrumque  conlocandum  in  meridiana 
linea,  qua  tangit  circinationem,  et  signandum  dextra  ac 


6  chaurus  G         6  chorum  x        7  pateat  Kr  (cf.  103,  17): 
capiat  X  11   libellum   S  12  hamusium   G  (ut  postea 

HG)  14  aeneos  H         15  sciotheres  HG^  ciotheres  S  Qiuc 

pertinentem  glossam  quae  est  indagator  umbrae  eiecit  Kr)  ante 
meridiana  hora  (quinta  S)  x  16  gnomonis  HGS^:  gnominis 
S  {item  V.  20  HS)  l»  rotundationis   6r^:    -ni   GS,   -ne  S^, 

r&undationi  H  20   tetiger&  H  et  a.  c.  S  28  decussa- 

cione  G  26  septentrionales  H  tunc  G  28  qua  Fhil: 
quae  x 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  I,  6  23 

(10)  sinistra  in  circinatione  et  meridiana  et  septentrionali  parte. 

tunc  ex  signis  his  quattuor  per  centrum  medium  decusatim 

lineae  ab  extremis  ad  extremas  circinationes  perducendae. 

ita  austri  et  septentrionis  habebitur  octavae  partis  desi- 

6  gnatio.    reliquae   partes   dextra   ac   sinistra   tres   et  tres 

(i5)aequales  his  distribuendae  sunt,  in  tota  rotundatione  ut 

aequales  divisiones  octo  ventorum  designatae  sint  in  de- 

scriptione.  tum  per  angulos  inter  duas  ventorum  regiones 

et  platearum  et  angiportorum  videntur  deberi  dirigi  de- 

10  scriptiones.  his  enim  rationibus  et  ea  divisione  exclusa  erit  8 

(10)  ex  habitationibus  et  vicis  ventorum  vis  molesta.  cum  enim 

plateae  contra  directos  ventos  erunt  conformatae,  ex  aperto 

caeli  spatio  impetus  ac  flatus  frequens  conclusus  in  fauci- 

bus  angiportorum  vehementioribus  viribus  pervagabitur. 

15  quas  ob  res  convertendae  sunt  ab  regionibus  ventorum 

(26)  directiones  vicorum,  uti  advenientes  ad  angulos  insularum 
frangantur  repulsique  dissipentur. 

Fortasse   mirabuntur  i,   qui   multa   ventorum   nomina  9 
noverunt,  quod  a  nobis  expositi  sunt  tantum  octo  esse 
20  venti.  si  autem  animadverterint  orbis  terrae  circumitionem 

27  per  solis  cursum  et  umbras  gnomonis  aequinoctialis  ex  in- 
clinatione  caeli  ab  Eratosthene  Cyrenaeo  rationibus  mathe- 
maticis  et  geometricis  methodis  esse  inventam  ducentorum 
quinquaginta   duum   milium   staditim,   quae   fiunt  passus 

})  25  trecenties  et  decies  quinquies  centena  milia,  huius  autem 
octava  pars,  quam  ventus  tenere  videtur,  est  triciens  non- 
genta  triginta  septem  milia  et  passus  quingenti,  non  debe- 
bunt  mirari,  si  in  tam  magno  spatio  unus  ventus  vagando 
inclinationibus  et  recessionibus  varietates  mutatione  flatus 
so  faciat.    itaque   dextra   et   sinistra  austrum  leuconotus  et  10 


6  tres    et   tres    aequales    his    Kr:    tres    aequales    et   tres 
his  X        9  debere  G        10  excluserit  H       11  molesta  vis  G 
12  derectos  x  ventus  HS  15  ad  reg.  HG^  a  reg.  S 

16  derectiones  HS       20  venti  GS'-.  ventis  H,  ventos  S       ad- 
verterint  G         21  gnominis  HS        ex  Joc:  et(&)  x         22  era- 
t(h  (r)08thenin  H  et  a.  c.  G        23  methodiis  RG'',  -dus  GS 
24  stadiorum  SG'^       25  quinquies  centena  Kr:  quinquaginta  x 


24  viTRUvn 


1 


altanus  flare  solet,   <(circa)>  africum  libonotus  et  subve-(io) 
sperus,  circa  favonium  argestes  et  certis  temporibus  etesiae, 
ad  latera  cauri  circius  et  corus,  circa  septentrionem  thracias 
et  gallicus,  dextra  ac  sinistra  aquilonem  supernas  et  caecias, 
circa  solanum  carbas  et  certo  tempore  ornithiae,  euri  vero  5 
medias  partes  tenentis  in  extremis  euricircias  et  volturnus.  (i5) 
sunt  autem  et  alia  plura  nomina  flatusque  ventorum  e  locis 

11  aut  fluminibus   aut   montium  procellis  tracta.    praeterea 
aurae  matutinae,  qua  sol,  cum  emergit,  de  subterranea 
parte  versando  pulsat  aeris  umorem  et  [impetu]  scandendo  10 
praeurens  exprimit  aurarum  antelucano  impetu  flatus.  qui  28 
cum  exorto  sole  permanserunt,  euri  venti  tenent  partes, 
et  ea  re,  quod  ex  auris  procreatur,  ab  Graecis  eupoc  vide-     J 
tur  esse  appellatus,  crastinusque  dies  propter  auras  matu-     " 
tinas  aupiov  fertur  esse  vocitatus.     sunt  autem  nonnuUi,  15  (? 
qui  negant  Eratosthenem  potuisse  veram  mensuram  orbis 
terrae  coUigere.   quae  sive  est  certa  sive  non  vera,  non 
potest   nostra  scriptura  non  veras  habere  terminationes 

l2regionum,  unde  spiritus  ventorum  oriuntur.  ergo  si  ita 
est,  tantum  erit,  uti  non  certam  mensurae  rationem  sed20( 
aut  maiores  impetus  aut  minores  habeant  singuli  venti. 
Quoniam  haec  a  nobis  sunt  breviter  exposita,  ut  fa- 
cilius  intellegatur,  visum  est  mihi  in  extremo  volumine 
formas  sive,  uti  Graeci  dicunt,  cxr||uaTa  duo  explicare,  unum 
ita  deformatum,  ut  appareat,  unde  certi  ventorum  spiritus  25  ( 
oriantur,  alterum,  quemadmodum  ab  impetu  eorum  aversis 
directionibus  vicorum  et  platearum  evitentur  nocentes  fla- 
tus.  erit  autem  in  exaequata  planitie  centrum,  ubi  est 
littera  a,  gnomonis  autem  antemeridiana  umbra,  ubi  est 


1  add.  Kr      subvesperos  x      2  ergastes  x      &hesi§  S  ((r'^), 
aetthestae  HG       3  chauri  x       circlas  H       chorus  x       6  te- 
nentis  Joc:  -tes  x     euri  circias  GS^,  euri  certias  H  (-cias  S) 
vulturnus  G       7  nomina  plura  S       8  a  fluminibus  S       9  qua 
Bo:  quas  x  10  del  Kr  11  impetu  {cf.  v.  10)  Kr:  spiri- 

tu  X  11  praeurens   Kr:  prudens  HG.,  procedens   {in  ras.) 

S  {G^        13  aurus  x       15  aurion  x       autem  HS:  enim  G 
24  formas  Phil:  forma  x       schemata  (scem.  S)  dicunt  x      ex- 
planare  S 


{ 


j 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  I,  6  25 

(20)  B,  et  a  centro,  ubi  est  a,  diducto  circino  ad  id  signum 

umbrae,  ubi  est  b,  circumagatur  linea  rotundationis.    re- 

posito  autem  gnomone  ubi  antea  fuerat,  expectanda  est, 

dum   decrescat   faciatque   iterum  crescendo  parem  ante- 

5  meridianae  umbrae  postmeridianamtangatquelineamrotun- 

(26)  dationis ,  ubi  erit  littera  c.    tunc  a  signo,  ubi  est  b,  et  a 

signo,  ubi  est  c,  circino  decusatim  describatur,  ubi  erit  d; 

deinde  per  decusationem  et  centrum,  ubi  est  a,  perducatur 

29  linea  ad  extremum,  in  qua  linea  erunt  litterae  e  et  f.  haec 

10  linea  erit  index  meridianae  et  septentrionalis  regionis.  tunc  13 

circino  totius  rotundationis  sumenda  est  pars  xvi,  circini- 

que  centrum  ponendum  est  in  meridiana  linea,  qua  tangit 

rotundationem,   ubi  est  littera  e,   et   signandum   dextra 

(6)  sinistra,  ubi  erunt  litterae  g  h.  item  in  septentrionali  parte 

15  centrum  circini  ponendum  in  rotundationis  et  septentrionali 

linea,  ubi  est  littera  f,  et  signandum  dextra  ac  sinistra, 

ubi  sunt  litterae  i  et  k,  et  ab  g  ad  k  et  ab  h  ad  i  per 

centrum   lineae   perducendae.    ita   quod  erit  spatium  ab 

(10)  G  ad  H,  erit  spatium  venti  austri  et  partis  meridianae ;  item 

20  quod  erit  spatium  ab  i  ad  k,  erit  septentrionis.    reliquae 

partes  dextra  ter  ac  sinistra  ter  dividendae  sunt  aequaliter, 

quae  sunt  ad  orientem,  in  quibus  litterae  l  m,  et  ab  oc- 

cidente,  in  quibus  sunt  litterae  n  et  o.    ab  m  ad  o  et  ab 

(16)  L   ad  N  perducendae  sunt  lineae  decusatim.    et  ita  erunt 

25  aequaliter  ventorum  octo  spatia  in  circumitione.  quae  cum 

ita  descripta  erunt,  in  singulis  angulis  octagoni,  cum  a 

meridie  incipiemus,  inter  eurum  et  austrum  in  angulo  erit 

1  ubi  est  A  diducto  ed:  ubi  est  .a,  et  .b.  deducto  x      id  HS: 
om,  G  4  parem  G:  partem  HSG'^         6  ubi  erit  littera  .c. 

GH^:  ubi  erit  littera  .e.  HS^,  ubi  erat  littera  .d.  S{G^  7  ubi 
est  .c.  HGS^:  ubi  e  .d.  SG"  ubi  erit  d.  HGS^:  ubi  erit  .e. 
SG'  8  ubi  est  A  Kr:  ubi  est  .d.  HGS\  ubi  est  e  SG' 
»  ad  5:  2i\y  HG  erunt  litterae  SG"^:  erit  littera  HG  lo  in- 
dex  HG :  indextra  S  septentrionales  H  12  qua  Gal:  quae  x 
17  ad  .k.  S:  ad  .h.  GS\  om.  H  20  ab  .i.  ad  .k.  H-SG':  ab 
.i.  ab  .k.  HG  21  dextra  ter  ac  sinistra  ter  Kr:  dextrates  ac 
sinistrates  GS^,  dextra  tres  ac  sinistra  tres  HSG'^  28  ab  .1. 
ad  .n.  H-:  ab  .i.  ad  .n.  x  26  circumitione  G^  -nem  J3" 


26  VITRUVII 

littera  g,   inter  austrum  et  africum  h,  inter  africum  et 
favonium  n,  inter  favonium  et  caurum  o,  inter  caurum(20) 
et  septentrionem  k,  inter  septentrionem  et  aquilonem  i, 
inter  aquilonem  et  solanum  l,  inter  solanum  et  eurum  m. 
ita  his  confectis  inter  angulos  octagoni  gnomon  ponatur,  5 
et  ita  dirigantur  angiportorum  divisiones. 
VII     Divisis  angiportis  et  plateis  constitutis  arearum  electio  30 
ad  opportunitatem  et  usum  communem  civitatis  est  ex- 
plicanda  aedibus  sacris,  foro  reliquisque  locis  communibus. 
et  si  erunt  moenia  secundum  mare,  area,  ubi  forum  con-  10 
stituatur,  eligenda  proxime  portum,  sinautemmediterraneo,  (5) 
in  oppido  medio.    aedibus  vero  sacris,   quorum  deorum 
maxime  in  tutela  civitas  videtur  esse,  et  lovi  et  lunoni 
et  Minervae,  in  excelsissimo  loco,  unde  moenium  maxima 
pars  conspiciatur,  areae  distribuantur.   Mercurio  autem  in  15 
foro  aut  etiam,  ut  Isidi  et  Serapi,  in  emporio;  Apollini(io) 
Patrique  Libero  secundum  theatrum;  Herculi,  in  quibus 
civitatibus   non   sunt  gymnasia  neque  amphitheatra,   ad 
circum ;  Marti  extra  urbem  sed  ad  campum ;  itemque  Veneri 
ad  portum.    id  autem  etiam  Etruscis  haruspicibus  disci-  20; 
plinarum  scripturis  ita  est  dedicatum,  extra  murum  Veneris,  (15; 
Volcani,  Martis  fana  ideo  conlocari,  uti  non  insuescat  in 
urbe  adulescentibus  seu  matribus  familiarum  veneria  libido, 
Volcanique  vi  e  moenibus  religionibus  et  sacrificiis  evocata 
ab  timore  incendiorum  aedificia  videantur  liberari.   Martis  25t 
vero  divinitas  cum  sit  extra  moenia  dedicata,   non  erit(20 
inter  cives  armigera  dissensio,  sed  ab  hostibus  ea  defensa 
2  belli  periculo  conservabit.   item  Cereri  extra  urbem  loco, 
quo  <(non  quoIibet)>  nomine  semper  homines  nisi  per  sa- 
crificium  necesse  habeant  adire;  cum  religione,  caste  sanc-  30 
tisque   moribus  is  locus  debet  tueri.    ceterisque  diis  ad 
sacrificiorum    rationes    aptae   templis   areae   sunt   distri-(2fi 
buendae. 


2  chaurum  x  18  et  (iovi)  HG:  ut  S  22  insuescat  S^: 
-cant  X  24  vi  Joc.  vis  x  25  a  timore  G  27  defensa  GS^: 
-si  HS      28  belli  Krx  a  belli  x      cerei  H      2»  add.  Kr 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  I,  7.  II,  1  27 

De  ipsis  autem  aedibus  sacris  faciundis  et  de  earum 

symmetriis  in  tertio  et  quarto  volumine  reddam  rationes, 

31  quia  in  secundo  visum  est  mihi  primum  de  materiae  copiis, 

quae  in  aedificiis  sunt  parandae,  quibus  sint  virtutibus  et 

6  quem  habeant  usum,  exponere,  <(deinde)>  commensus  ae- 

dificiorum   et   ordines   et   genera   singula   symmetriarum 

(6)  peragere  et  in  singulis  voluminibus  explicare. 


LIBER  SECUNDUS. 

Dinocrates  architectus  cogitationibus  et  sollertia  fretus,  i 
10  cum  Alexander  rerum  potiretur,  profectus  est  e  Macedonia 

ad  exercitum  regiae  cupidus  commendationis.   is  e  patria 
(10)  a   propinquis   et  amicis  tulit  ad  primos  ordines  et  pur- 

puratos  litteras,   ut  aditus  haberet  faciliores,  ab  eisque 

exceptus  humane  petit,  uti  quamprimum  ad  Alexandrum 
15  perduceretur.    cum  polliciti  essent,  tardiores  fuerunt  ido- 

neum  tempus  expectantes.  itaque  Dinocrates  ab  his  se 
16)  existimans  ludi  ab  se  petit  praesidium.    fuerat  enim  am- 

plissima  statura,  facie  grata,  forma  dignitateque  summa. 

his  igitur  naturae  muneribus  confisus  vestimenta  posuit 
20  in  hospitio  et  oleo  corpus  perunxit  caputque  coronavit  po- 

pulea  fronde,  laevum  umerum  pelle  leonina  texit,  dextra- 
;20)que  clavam  tenens  incessit  contra  tribunal  regis  ius  di- 

centis.    novitas  populum  cum  avertisset,  conspexit  eum  2 

Alexander.  admirans  ei  iussit  locum  dari,  ut  accederet, 
86  interrogavitque ,  quis  esset.  at  ille:   ^Dinocrates',  inquit, 

*architectus  Macedo,  qui  ad  te  cogitationes  et  formas  ad- 

fero  dignas  tuae  claritati.  namque  Athon  montem  for- 
:26)mavi  in  statuae  virilis  figuram,  cuius  manu  laeva  designavi 
82civitatis  amplissimae  moenia,  dextera  pateram,  quae  ex- 
80  ciperet  omnium  fluminum,  quae  sunt  in  eo  monte,  aquam, 


1  earum  Phil:  arearum  x      6  add.  Mar.      10  e  (macedonia) 
HS:  a  m.EG         18  ut  S:  om.  HEG         17  exestimans  H 
«4  ei  iussit  HS:  iussit  ei  EG      2»  dextra  EG 


28  VITRUVn 

3  ut  inde  in  mare  profunderetur'.   delectatus  Alexander  ra- 
tione   formae   statim   quaesiit,    si  essent  agri  circa,   qui 
possent  frumentaria  ratione  eam  civitatem  tueri.    cum  in-  (5) 
venisset  non  posse  nisi  transmarinis  subvectionibus:  ^Di- 
nocrates',  inquit,  ^attendo  egregiam  formae  compositionera  5 
et  ea  delector,  sed  animadverto,  si  qui  deduxerit  eo  loci 
coloniam,  fore  ut  iudicium  eius  vituperetur.  ut  enim  natus 
infans  sine  nutricis  lacte  non  potest  ali  neque  ad  vitae(io) 
crescentis  gradus  perduci,  sic  civitas  sine  agris  et  eorum 
fructibus  in  moenibus  affluentibus  non  potest  crescere  nec  10 
sine  abundantia  cibi  frequentiam  habere  populumque  sine 
copia  tueri.   itaque  quemadmodum  formationem  puto  pro-     i 
bandam,  sic  iudico  locum  inprobandum;  teque  volo  esse 

4  mecum,  quod  tua  opera  sum  usurus'.   ex  eo  Dinocrates  ab(i5: 
rege  non  discessit  et  in  Aegyptum  est  eum  persecutus.  15 
ibi   Alexander    cum    animadvertisset   portum   naturaliter 
tutum,  emporium  egregium,  campos  circa  totam  Aegyptum 
frumentarios,  inmanis  fluminis  Nili  magnas  utilitates,  iussit 
eum  suo  nomine  civitatem  Alexandriam  constituere.    ita(20 
Dinocrates  a  facie  dignitateque  corporis  commendatus  ad  2o| 
eam  nobilitatem  pervenit.  mihi  autem,  imperator,  staturam 
non  tribuit  natura,  faciem  deformavit  aetas,  valetudo  de- 
traxit  vires.  itaque  quoniam  ab  his  praesidiis  sum  desertus, 
per  auxilia  scientiae  scriptaque,  ut  spero,  perveniam  ad(2j 
commendationem.  25 

5  Cum  autem  <(quae)^  primo  volumine  de  officio  archi- 
tecturae  terminationibusque  artis  perscripsi,  item  de  moeni- 
bus  et  intra  moenia  arearum  divisionibus,  insequatur  ordo  32 
de  aedibus  sacris  et  publicis  aedificiis  itemque  privatis, 
quibus  proportionibus  et  symmetriis  debeant  esse,  uti  ex-  3( 
plicentur,  non  putavi  ante  ponendum,  nisi  prius  de  materiae 


l  ratione  EG:  natione  HS  2  qu^siuit  GS  3  pos- 

sent  EG:  possint  HS         6  siquid  eduxerit  HS         loci  Phil: 
loco  X         1  fore  EGS^:  forte  HS        13  iudicio  H        15  ab- 
cessit  S      20  dignitatisque  H      24  auxilia  HS:  auxilium  EG 
26  add.  Kr 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  II,  1  29 

[5)  copiis ,  e  quibus  conlatis  aedificia  structuris  et  materia- 
tionibus  perficiuntur,  quas  habeant  in  usu  virtutes,  ex- 
posuissem,  quibusque  rerum  natura  e  principiis  essent 
temperatae,  dixissem.  sed  antequam  naturales  res  incipiam 

5  explicare,  de  aedificiorum  rationibus,  unde  initia  ceperint 

10)  et  uti  creverint  eorum  inventiones,  anteponam,  etinsequar 
ingressus  eorum,  qui  antiquitates  rerum  naturae  et  initia 
humanitatis  et  inventiones  perquisitas  scriptorum  prae- 
ceptis   dedicaverunt.    itaque   quemadmodum  ab  his  sum 

10  institutus ,  exponam. 

Homines  vetere  more  ut  ferae  in  silvis  et  speluncis  et  I 

i5)nemoribus  nascebantur  ciboque  agresti  vescendo  vitamex- 
igebant.  interea  quodam  in  loco  ab  tempestatibus  et  ventis 
densae  crebritatibus  arbores  agitatae  et  inter  se  terentes 

15  ramos  ignem  excitaverunt,  et  eius  flamma  vehementi  per- 
territi,  qui  circa  eum  locum  fuerunt,  sunt  fugati.    postea 

10)  re  quieta  propius  accedentes  cum  animadvertissent  com- 
moditatem  esse  magnam  corporibus  ignis  teporem,  ligna 
adicientes   et   is   conservantes   alios  adducebant  et  nutu 

10  monstrantes  ostendebant,  quas  haberent  ex  eo  utilitates. 
in  eo  hominum  congressu  cum  prof undebantur  aliter  <(atque 

5)aliter^  e  spiritu  voces,  cotidiana  consuetudine  vocabula,  ut 
obtigerant,  constituerunt,  deinde  significando  res  saepius  in 
usu  ex  eventu  fari  fortuito  coeperunt  et  ita  sermones  inter 

15  se  procreaverunt.  ergo  cum  propter  ignis  inventionem  con-  2 
4  ventus  initio  apud  homines  et  concilium  et  convictus  esset 
natus,  et  in  unum  locum  plures  convenirent  habentes  ab 
natura  praemium  praeter  reliqua  animalia,  ut  non  proni 

1  materiationibus  Kr  {cf.  88,  9):  materiae  rationibus  x 
8  natura  e  Kr:  naturae  x  4  temperata  HS  5  coeperint 
J3'G'"  7  eorum  qui  antiquitates  r.  n.  et  initia  Kr:  antiquita- 
tis  r.  n.  et  eorum  qui  initia  x  8  humanitates  H  12  exige- 
bant  HS':  eigebant  G  13  quondam  H  a  temp.  G  15  eius 
Sch:  eo  GS  (ea  5"^),  eos  H  16  effugati  S  17  re  quieta  S': 
requieta  HS.,  requie  data  G  proprius  H  cum  —  adicientes 
om.  S,  suppl.  S^  18  ignis  A>:  adignis  {cam  ad  add.)  x  19  is 
Kr:  id  x  21  add.  Kr  {cf.  5,  24):  aliter  e  x  23  obtigerant 
SG*^:  optegerent  H 


30  VITRUVU 

sed  erecti  ambularent  mundique  et  astrorum  magnificen-    j 
tiam  aspicerent,  item  manibus  et  articulis  quam  vellent  rem  (5) 
faciliter  tractarent,  coeperunt  in  eo  coetu  alii  de  fronde 
facere  tecta,  alii  speluncas  fodere  sub  montibus,  nonnulli 
hirundinum  nidos  et  aedificationes  fearum  imitantes  de  5 
luto  et  virgulis  facere  loca,  quae  subirent.  tunc  observantes 
aliena  tecta  et  adicientes  suis  cogitationibus  res  novas, 
efficiebant  in  dies  meliora  genera  casarum.    cum  essent(io; 
autem  homines  imitabili  docilique  natura,  cotidie  inven- 
tionibus  gloriantes  alius  alii  ostendebant  aedificiorum  effec-  10 
tus,  et  ita  exercentes  ingenia  certationibus  in  dies  melio-  ■ 
ribus  iudiciis  efficiebantur.    primumque  furcis  erectis  et 
VTTgulis  interpositis  luto  parietes  texerunt.  alii  luteas  glae-  (15; 
bas  arefacientes  struebant  parietes,  materia  eos  iugumen- 
tantes,  vitandoque  imbres  et  aestus  tegebant  harundinibus  15 
et  fronde.  posteaquam  per  hibernas  tempestates  tecta  non 
potuerunt  imbres  sustinere,  fastigia  facientes,  luto  inducto 
proclinatis  tectis,  stillicidia  deducebant.  (20; 

Haec  autem  ex  is,  quae  supra  scriptae  sunt,  originibus 
instituta  esse  possumus  sic  animadvertere ,  quod  ad  hunc  ao 
diem  nationibus  exteris  ex  his  rebus  aedificia  constituuntur, 
uti  Gallia,  Hispania,  Lusitania,  Aquitania  scandulis  robu- 
steis  aut  stramentis.   apud  nationem  Colchorum  in  Ponto  (26 
propter  silvarum  abundantiam  arboribus  perpetuis  planis 
dextra  ac  sinistra  in  terra  positis,  spatio  inter  eas  relicto  26 
quanto   arborum  longitudines   patiuntur,   conlocantur  in    | 
extremis  partibus  earum  supra  alterae  transversae,  quae    * 
circumcludunt  medium  spatium  habitationis.  tum  insuper^so 
alternis  trabibus  ex  quattuor  partibus  angulos  iugumen- 
tantes  et  ita  parietes  arboribus  statuentes  ad  perpendi-Sc 
culum  imarum  educunt  ad  altitudinem  turres,  intervalla-  si 
que,   quae  relinquuntur  propter  crassitudinem  materiae, 
schidiis  et  luto  obstruunt.   item  tecta,  recidentes  ad  ex- 


1»  scriptae  Laet:  scripta  x  21  constitunntur  G:  -antur  HS 
22  hispania  S:  spania  HG  (ispania  H^)  aequitania  G  (eq.)  S 
scandulis  G:  scandalis  HS      28  tunc  G 


DE  ARCHITECTDRA  LIB.  II,  1  31 

tremos  <^angulos)>  transtra,  traiciunt  gradatim  contrahentes, 
5)  et  ita  ex  quattuor  partibus  ad  altitudinem  educunt  medio 

metas,   quas  fronde  et  luto  tegentes  efficiunt  barbarico 

more  testudinata  turrium  tecta.   Phryges  vero,  qui  cam-  5 
5  pestribus  locis  sunt  habitantes,  propter  inopiam  silvarum 

egentes  materiae  eligunt  tumulos  naturales  eosque  medios 
o)fossura  detegentes  et  itinera  perfodientes  dilatant  spatia, 

quantum  natura  loci  patitur.  insuper  autem  stipites  inter 

se  religantes  metas  efficiunt,  quas  harundinibus  et  sar- 
10  mentis   tegentes   exaggerant   supra   habitationes  e  terra 

maximos  grumos.   ita  hiemes  calidissimas,  aestates  frigi- 
5)dissimas    efficiunt   tectorum   rationes.    nonnulli   ex   ulva 

palustri  componunt  tuguria  tecta.   apud  ceteras  quoque 

gentes  ex  cannula  pari  similique  ratione  casarum  perli- 
5  ciuntur  constitutiones.  non  minus  etiam  Massiliae  animad- 

vertere   possumus  sine  tegulis  subacta  cum  paleis  terra 
0)tecta.    Athenis   Areopagi    antiquitatis   exemplar   ad   hoc 

tempus   luto   tectum.   item  in   Capitolio   commonefacere 

potest  et  significare  mores  vetustatis  Romuli  casa  et  in 
0  arce  sacrorum  stramentis  tecta.  ita  his  signis  de  antiquis  6 

inventionibus    aedificiorum,    sic    ea   fuisse   ratiocinantes, 

possumus  iudicare. 
i)     Cum  autem  cotidie  faciendo  tritiores  manus  ad  aedi- 

ficandum  perfecissent  et  sollertia  ingenia  exercendo  per 
)  consuetudinem  ad  artes  pervenissent,  tum  etiam  industria 

in  animis  eorum  adiecta  perfecit,  ut,  qui  fuerunt  in  his 
B  studiosiores,  fabros  esse  se  profiterentur.   cum  ergo  haec 

ita  fuerint  primo  constituta  et  natura  non  solum  sensibus 

ornavisset  gentes  quemadmodum  reliqua  animalia,  sedetiam 


1  add.  Joc       6  materia  G       1  fossura  G'^-.  forsura  G,  fos- 

sniae  HS      detegentes  Sch:  detinentes  x  8  in  quantnm  G 
•  qua  H       10  exaggerant  rec:  -rabant  x       habitationis  H 

11  crumoB  X       aestatis  H      12  elFicit  H  14  ex  cannula  Kr: 

et  nonnulla  loca  {scU.  &  nnuUa)  x  17  ariopagi  G         19  \e- 

edificantinm  i 

tustates  H       28  tritores  H       ad  ^dificandu  p  fecissent  S^ 
;  24  ingenii  G      27  se  om.  G      28  solum  HSG':  plus  G 


32  VITRUVU 

cogitationibus  et  consiliis  armavisset  mentes  et  subiecisset 
cetera  animalia  sub  potestate,  tunc  vero  ex  fabricationibus  (5 
aedificiorum  gradatim  progressi  ad  ceteras  artes  et  disci- 
plinas,  e  fera  agrestique  vita  ad  mansuetam  perduxerunt 

7  humanitatem.  tum  autem  struentes  animose  et  aevo  pro-  5 
spicientes   maioribus   cogitationibus   ex  varietate  artium 
natis,  non  casas  sed  etiam  domos  fundatas  et  latericiis  (k 
parietibus  aut  e  lapide  structas  materiaque  et  tegula  tec- 
tas  perficere  coeperunt,  deinde  observationibus  studiorum 

e  vagantibus  iudiciis  et  incertis  ad  certas  symmetriarum  k 
perduxerunt  rationes.   posteaquam  animadverterunt  pro- 
fusos  esse  partus  naturae  et  abundantem  materiae  copiamcii 
ad  aedificationes  ab  ea  comparatam,  tractando  nutrierunt 
et  auctam  per  artes  ornaverunt  voluptatibus  elegantiam 
vitae.  igitur  de  his  rebus,  quae  sunt  in  aedificiis  ad  usum  li 
idoneae,  quibusque  sunt  qualitatibus  et  quas  habeant  vir- 
tutes,  ut  potuero,  dicam. 

8  Sed  si  qui  de  ordine  huius  libri  disputare  voluerit,  quod(2i 
putaverit  eum  primum  institui  oportuisse,  ne  putet  me 
erravisse,  sic  reddam  rationem.  cum  corpus  architecturae  2( 
scriberem,  primo  volumine  putavi,  quibus  eruditionibus  et 
disciplinis  esset  ornata,  <^oportere)>  exponere  finireque  ter- 
minationibus  eius  species  et,  e  quibus  rebus  esset  nata,  (2 
dicere.  ergo  in  primo  de  artis  officio  itemque,  quid  opor- 
teat  esse  in  architecto,  ibi  pronuntiavi.  in  hoc  de  natura-  2 
libus  materiae  rebus,  quem  habeant  usum,  disputabo.  nam- 
que  hic  liber  non  profitetur,  unde  architectura  nascatur, 
sed  unde  origines  aedificiorum  sunt  institutae  et  quibus  3 
rationibus  enutritae  et  progressae  sint  gradatim  ad  hanc  i 


2  ex  (e  Phil);  &  (et)  x  5  tunc  G  struentes  Kr:  in- 
struentes  {cum  in  add.)  x  aevo  prosp,  Kr:  ae  prosp.  ante  ras. 
H,  eprosp.  G^  ~^  prosp.  S  8  tectas  G  -.  tecta  HS  12  naturae 
et  abundantem  materiae  copiam  Kr:  ab  naturae  materia  &  ab- 
undante  copiarum  H^  natur^  ad  materiam  et  abundantem 
copiam    GS^  22  add.  Kr  {cf.  37,  28)  24   ergo   —   offi- 

cio  transp.  Kr:   post  pronuntiavi  exh.  x         itemque   Kr:    ita- 
que  X 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  U,  1.  2  33 

finitionem.    ergo  ita  suo   ordine  et  loco  huius  erit  volu-  9 
minis  constitutio. 

Nunc  revertar  ad  propositum  et  de  copiis,  quae  aptae 

(6)  sunt  aedificiorum  perfectionibus,  quemadmodum  videantur 

5  esse  ab  natura  rerum  procreatae  quibusque  mixtionibus 

principiorum  congressus  temperentur,  ne  obscura  sed  per- 

spicua  legentibus  sint,  ratiocinabor.   namque  nulla  mate- 

riarum  genera  neque  corpora  neque  res  sine  principiorum 

(lO)coetu  nasci  neque  subici  intellectui  possunt,  neque  aliter 

10  natura  rerum  praeceptis  physicorum  veras  patitur  habere 
explicationes,  nisi  causae,  quae  insunt  in  his  rebus  quem- 
admodum  et  quid  ita  sint,  subtilibus  rationibus  habeant 
demonstrationes. 

(16)      Thales  primum  aquam  putavit  onmium  rerum  esse  prin-  n 

15  cipium;  Heraclitus   Ephesius,    qui   propter   obscuritatem 

scriptorum  a  Graecis  CKOTeivoc  est  appellatus,  ignem;  De- 

mocritus  quique  est  eum  secutus  Epicurus  atomos,  quas 

nostri  insecabilia  corpora,  nonnulli  individua  vocitaverunt ; 

(ao)Pythagoreorum  vero  disciplina  adiecit  ad  aquam  et  ignem 

30  aera  et  terrenum.   ergo  Democritus,  etsi  non  proprie  res 

nominavit  sed  tantum  individua  corpora  proposuit,  ideo 

ea  ipsa  dixisse  videtur,  quod  ea,  cum  sint  disiuncta,  nec 

laeduntur  nec  interitionem  recipiunt  nec  sectionibus  divi- 

(25)duntur,  sed  sempiterno  aevo  perpetuo  infinitam  retinent 

25  in  se  soliditatem.  ex  his  ergo  congruentibus  cum  res  om-  2 

nes  coire  nascique  videantur  et  hae  in  infinitis  generibus 

rerum  naturae  sint  disparatae,  putavi  oportere  de  varie- 

tatibus  et  discriminibus  usus  earum  quasque  haberent  in 

(30)  aedificiis  qualitates  exponere,  uti,  cum  fuerint  notae,  non 

30  habeant  qui  aedificare  cogitant  errorem,  sed  aptas  ad 
usum  copias  aedificiis  comparent. 


1  ita  om.  S  6  ne  G:  nec  H^  n  S  14  Tales  x  16  sco- 
tinos  X  17  quoque  SG'^  quas  Ro:  quos  x  19  pythari 
eorum  H  20  aera  G:  aerea  HS  22  nec  laeduntur  rec:  nec 
leguntur  HG^  negleguntur  SG'  27  naturae  sint  Kr:  natura 
essent  x 

ViTRUv.  de  aroliitect.  ed.  Krohn.  3 


34  VITRUVII 

III      Itaque  primum  de  lateribus,  qua  de  terra  duci  eos  opor- 
teat,   dicam.    non  enim  de  harenoso  neque  calculoso  luto  38 
neque  sabulone  soluto  sunt  ducendi,  quod,  ex  his  generibus 
cum  sint  ducti,  primum  fiunt  graves,  deinde,  cum  ab  im- 
bribus  in  parietibus  sparguntur,  dilabuntur  et  dissolvuntur  5 
paleaeque  in  his   non  cohaerescunt  propter  asperitatem.  (5) 
faciendi  autem  sunt  ex  terra  albida  cretosa  sive  de  ru- 
brica  aut  etiam  masculo  sabulone ;  haec  enim  genera  propter 
levitatem  habent  firmitatem  et  non  sunt  in  opere  ponde- 

2  rosa  et  faciliter  aggerantur.  ducendi  autem  sunt  per  ver-  10 
num  tempus  et  autumnale,  ut  uno  tenore  siccescant.   qui(io] 
enim  per  solstitium  parantur,  ideo  vitiosi  fiunt,  quod,  sum- 
mum  corium  sol  acriter  cum  praecoquit,  efficit,  ut  videatur 
aridum,  interior  autem  sit  non  siccus;  et  cum  postea  sic- 
cescendo  se  contrahit,  perrumpit  ea,  quae  erant  arida.  ita  15 
rimosi  facti  efficiuntur  inbecilli.   maxime  autem  utiliores  (15] 
erunt,  si  ante  biennium  fuerint  ducti;  namque  non  ante 
possunt  penitus  siccescere.    itaque  cum  recentes  et  non 
aridi  sunt  structi,  tectorio  inducto  rigidoque  obsolidate  per- 
manente,  ipsi  sidentes  non  possunt  eandem  altitudinem,  qua  20 
est  tectorium,  tenere  contractioneque  moti  non  haerent  cum(20] 
eo,  sed  ab  coniunctione  eius  disparantur;  igitur  tectoria 
ab  structura  seiuncta  propter  tenuitatem  per  se  stare  non 
possunt,  sed  franguntur,  ipsique  parietes  fortuito  sidentes 
vitiantur.   ideo  etiam  Uticenses  laterem,  si  sit  aridus  et  25 
ante  quinquennium  ductus,  cum  arbitrio  magistratus  fuerit(25) 

3  ita  probatus,  tunc  utuntur  in  parietum  structuris.     fiunt 
autem  laterum  genera  tria:   unum,   quod  graece  Lydium 
appellatur,  id  est  quo  nostri  utuntur,  longum  sesquipede, 
latum  pede.  ceteris  duobus  Graecorum  aedificia  struuntur;  39 
ex   his  unum  TrevTabujpov,   alterum  xeTpabujpov  dicitur.  31 


3  sabulone  soluto  rec:  sabulonoso  luto  x      4  intribus  HS 
11  tenore  Joc:  tempore  x      13  chorium  H      effecit  H      14  sic- 
ciscendo  HS        id  obsolidate  {Kr)  permanente  Joc:  obsolidati 
permanent  x       20  qu§  e  tectorum  G       24  fortuitu  S  (H^G'^ 
sidentes  S^:  sedentes  x         28  lydium  H^  lidiu  GS         31  pen- 
tadoron  x      tetradoron  x 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  II,  3.  4  35 

bujpov  autem  Graeci  appellant  palmum,  quod  munerum 

datio  graece  biupov  appellatur,  id  autem  semper  geritur 
:6)  per  manus  palmum.   ita  quod  est  quoquoversus  quinque 

palmprum,  pentadoron,  quod  quattuor,  tetradoron  dicitur, 
5  et  quae  sunt  publica  opera,   TrevTabujpujc,  quae  privata, 

TETpabuupujc  struuntur.  fiunt  autem  cum  his  lateribus  se-  4 

milateria.  quae  cum  struuntur,  una  parte  lateribus  ordines, 
[0)altera  semilateres   ponuntur.    ergo    ex  utraque  parte  ad 

Uneam  cum  struuntur,  alternis  coriis  parietes  alligantur 
10  et  medii  lateres  supra  coagmenta  conlocati  et  firmitatem 

et  speciem  faciunt  utraque  parte  non  invenustam. 

Est    autem    in   Hispania   ulteriore   civitas   Maxilua   et 
.5)Callet  et  in  Asia  Pitane,   ubi  lateres,  cum  sunt  ducti  et 

arefacti,  proiecti  natant  in  aqua.  natare  autem  eos  posse 
15  ideo  videtur,  quod  terra  est,  de  qua  ducuntur,  pumicosa. 

ita  cum  est  levis,  aere  solidata  non  recipit  in  se  nec  com- 

bibit  liquorem.    igitur  levi  raraque  cum  sit  proprietate, 
0)  quocumque  pondere  fuerit,  cogitur  ab  rerum  natura,  quem- 

admodum  pumex  uti  ab  aqua  sustineatur.  sic  autem  ma- 
10  gnas  habent  utilitates,  quod  neque  in  aedificationibus  sunt 
L9)onerosi  et,  cum  non  patiantur  penetrare  in  corpus  umi- 
J4)dam  potestatem,  a  tempestatibus  non  dissolvuntur. 
0      In  caementiciis  autem  structuris  primum  est  de  harena  rv 

quaerendum,  ut  ea  sit  idonea  ad  materiem  miscendam  ne- 
15  que  habeat  terram  commixtam.  genera  autem  harenae  fossi- 

ciae  sunt  haec:  nigra,  cana,  rubra,  carbunculus.   ex  his 
5)quae  in  manu  confricata  fecerit  stridorem,   erit  optima; 

quae  autem  terrosa  fuerit,  non  habebit  asperitatem.  item 

si  in  vestimentum  candidum  ea  coniecta  fuerit,  postea  ex- 


1  doron  x         3  quinque  GS'^:  equinque  HS  6  penta- 

doros  HS^  -toros  G  6  tetradoros  G,  -doro  HS  9  cum 

str.  HS:  construuntur  G  coriis  SH^:  choriis  HG'^  10  coUo- 
cati  HS:  collecti  G  12  Maxilua  Voss:  maxima  x  13  Callet 
Plin.  35, 171:  in  galliis  a-  Pitane  Joc:  ita  ne  x  21  non  pa- 
tiantur  —  potestatem  transp.  Kr:  post  proprietate  v.  17  exh.  x 
{qui  cum  interpolatione  scribit:  et  cum  ducuntur  a  tempesta- 
tibus   etc.)       26  carbunculus    GS^:  -lum   HS      2»   contecta   H 

3* 


36  VITRUVU 

cussa  vel  icta  id  non  inquinarit  neque  ibi  terra  subsiderit,  j 

2  erit  idonea.  sin  autem  non  erunt  harenaria,  unde  fodiatur,  j 
tum  de  fluminibus  aut  e  glarea  erit  excernenda,  non  minus(i 
etiam  de  litore  marino.   sed  ea  in  structuris  liaec  habet 
vitia:   difficulter  siccescit,   neque  onerari  se  continenter  5' 
paries  patitur,  nisi  intermissionibus  requiescat,  neque  con- 
camerationes   recipit.    marina   autem  hoc  amplius,   quod 
etiam  parietes,  cum  in  is  tectoria  facta  fuerint,  remitten-(i 

3  te  se  salsugine  eorum  dissolvuntur.   fossiciae  vero  cele- 
riter  in  structuris  siccescunt,  et  tectoria  permanent,  et  1 
concamerationes  patiuntur,  sed  eae,  quae  sunt  de  hare- 
nariis  recentes.   si  enim  exemptae  diutius  iacent,  ab  sole 
et  luna  et  pruina  concoctae  resolvuntur  et  fiunt  terrosae.(s 
ita  cum  in  structuram  coiciuntur,  non  possunt  continere 
caementa,  sed  ea  ruunt  et  labuntur  oneraque  parietes  non  1 
possunt  sustinere.  recentes  autem  fossiciae  cum  in  struc- 
turis  tantas  habeant  virtutes,   eae  in  tectoriis  ideo  non 
sunt  utiles,  quod  pinguitudini  eius  calx  commixta  propterci 
vehementiam  non  potest  sine  rimis  inarescere.   fluviatica  { 
vero  propter  macritatem  uti  signinum  liaculorum  subac-  % 
tionibus  in  tectorio  recipit  soliditatem. 

V  De  harenae  copiis  cum  habeatur  explicatum,  tum  etiam 
de  calce  diligentia  est  adhibenda,  uti  de  albo  saxo  aut 
silice  coquatur;  et  quae  erit  ex  spisso  et  duriore,  erit  utilis  ( 
in  structura,  quae  autem  ex  fistuloso,  in  tectoriis.  cum  ea  j 
erit  extincta,  tunc  materia  ita  misceatur,  ut,  si  erit  f ossicia, 
tres  harenae  et  una  calcis  infundatur;  si  autem  fluviatica 
aut  marina,  duo  harenae,  una  calcis  coiciatur.  ita  enim 
erit  iusta  ratio  mixtionis  temperaturae.  etiam  in  fluviatica(^ 


3  tunc  S  5  siccescit  8:  siccessit  HG^^  siccersit  G 

continenter  recipit  paries  H  8  remitteutese  G^  remittentes 
H.S  salsugine  (-nem)  x  U  eae:  hae  i?»S,  hgc  G  15  ea 
ruunt  GS\  earunt  H.  17  eae  H'.  hae  (x,  he§  S  18  pingui- 
tudini   eius   calx  c.  K.r\   pinguitudini  (pinguedine  S)  eius  cabc 

e  al.ea 
palea  c.  {scil.  pinguitudini  ei :  calx  c.)  x  {cf.  54, 1)      cummixta  H 
20  liacolorum  HS,  t  iaculorum  G        subactiones  G        22  ha- 
beatur  HG-.  sit  S 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  II,  4.  5.  6  37 

aut  marina  si  qiii  testam  tunsam  et  succretam  ex  tertia 

parte  adiecerit,  efficiet  materiae  temperaturam  ad  usum 

meliorem.    quare   autem  cum  recipit  aquam  et  harenam  2 

I     calx,  tunc  confirmat  structuram,  haec  esse  causa  videtur, 

')  5  quod  e  principiis,  uti  cetera  corpora,  ita  et  saxa  sunt  tem- 

perata.  et  quae  plus  habent  aeris,  sunt  tenera;*  quae  aquae, 

lenta  sunt  ab  umore ;  quae  terrae,  dura ;  quae  ignis,  fragiliora. 

itaque  ex  his  saxa  si,  antequam  coquantur,  contusa  minute 

'     mixta  harenae  in  structuram  coiciantur,  non  solidescunt 

•10  nec  eam  poterunt  continere.   cum  vero  coniecta  in  forna- 

I     cem  ignis  vehementi  fervore  correpta  amiserint  pristinae 

j     soliditatis  virtutem,  tunc  exustis  atque  exhaustis  eorum 

I     viribus  relinquuntur  patentibus  foraminibus  et  inanibus. 

88)(ideo  autem,  quo  pondere  saxa  coiciuntur  in  f omacem,  cum  3 

15  eximuntur,  non  possunt  ad  id  respondere,  sed  cum  expen- 

duntur,  permanente  ea  magnitudine,  excocto  liquore  cir- 

citer   tertia   parte   ponderis   inminuta   esse  inveniuntur.) 

83)ergo  liquor,  qui  est  in  eius  lapidis  corpore,  et  aer  cum(2) 

exustus   et   ereptus   fuerit,   habueritque   in   se   residuum 

20  calorem  latentem,  prius  quem  ex  ignis  vi  recepit,  intinc- 

tus   in   aqua,   umore  penetrante  in  foraminum  raritates, 

confervescit  et  ita   refrigeratus   reicit   ex  calcis  corpore 

(3)  fervorem.   igitur  cum  patent  foramina  eorum  et  raritates,  (3) 

harenae  mixtionem  in  se  corripiunt  et  ita  cohaerescunt 
25  siccescendoque  cum  caementis  coeunt  et  efficiunt  struc- 
turarum  soliditatem. 

Est  etiam  genus  pulveris ,  quod  efficit  naturaliter  res  VI 
admirandas.  nascitur  in  regionibus  Baianis  in  agris  muni- 
cipiorum,  quae  sunt  circa  Vesuvium  montem.  quod  com- 
80  mixtum  cum  calce  et  caemento  non  modo  ceteris  aedi- 
ficiis  praestat  firmitates,  sed  etiam  moles  cum  struuntur 
in  mari,  sub  aqua  solidescunt.  hoc  autem  fieri  hac  ratione 
videtur,  quod  sub  his  montibus  et  terrae  ferventes  sunt 

7  durae  H  9  in  instructuram  HS  14  ideo  autem  — 
inveniuntur  transp.  Kr :  post  fervorem  (v.  23)  exh.  x  20  prius 
quem  ex  ignis  vi  reeepit  transp.  Kr:  post  in  aqua  (i*.  seq.)  exh. 
X  sic:  priusquam  ex  igni  vim  (igniu  G)  recipit 


38  VITRUYII 

et  fontes  crebri,  qui  non  essent,  si  non  in  imo  haberent     , 
aut  e  sulphure  aut  alumine  aut  bitumine  ardentes  maxi-(i6; 
mos   ignes.    igitur   penitus   ignis   et  flammae  vapor  per 
intervenia  permanans  et  ardens  efficit  levem  eam  terram, 
et  ibi  quod  nascitur  tofus  exsurgens,  est  sine  liquore.  ergo  5  j 
cum  tres  res  consimili  ratione  ignis  vehementia  foratae 
in  unam  pervenerint  mixtionem,  repente  recepto  Iiquore(2o; 
una  cohaerescunt  et  celeriter  umore  duratae  solidantur, 

2  neque  eas  fluctus  neque  vis  aquae  potest  dissolvere.   ar- 
dores  autem  esse  in  his  locis  etiam  haec  res  potest  in-  10 
dicare,  quod  in  montibus  Cumanorum  Baianis  sunt  loca 
sudationibus  excavata,  in  quibus  vapor  fervidus  ab  imo 
nascens  ignis  vehementia  perforat  eam  terram  per  eam-  (26) 
que  manando  in  his  locis  oritur  et  ita  sudationum  egregias 
efficit  utilitates.  non  minus  etiam  memorantur  antiquitus  15 1 
crevisse  ardores  et  abundavisse  sub  Vesuvio  monte  et  inde 
evomuisse  circa  agros  flammam.  ideoque  tunc  quae  spongia 
sive  pumex  Pompeianus  vocatur  excocto  ex  alio  genereoo) 
lapidis  in  hanc  redacta  esse  videtur  generis  qualitatem. 

3  id   autem   genus  spongiae,   quod  inde  eximitur,   non  in  43 
omnibus   locis   nascitur  nisi   circum  Aetnam   et  collibus  21 
Mysiae,  quae  a  Graecis  KaxaKeKaujuevri  nominatur,  et  si    j 
quae  eiusdem  modi  sunt  locorum  proprietates.  si  ergo  in     « 
his  locis  aquarum  ferventes  inveniuntur  fontes  et  monti-  (6) 
bus    excavatis    calidi    vapores   ipsaque   loca   ab   antiquis  25 
memorantur  pervagantes  in  agris  habuisse  ardores,  videtur 
esse  certum  ab  ignis  vehementia  ex  tofo  terraque,  quem- 
admodum  in  fornacibus  ex  calce,  ita  ex  his  ereptum  esse 

4  liquorem.  igitur  dissimilibus  et  disparibus  rebus  correptis(io) 
et  in  udam  potestatem  conlatis,  calida  umoris  ieiunitas  30 

2  sulpure  H  5  exurgens  H,  exsurgens  GS  6  foratae 
Nohl:  formatae  x  9  dies  solvere  G  11  cumannorum  HS 
14  post  manando  ex  antecedente  v.  fervidus  ab  imo  nascens 
repetit  x  15  memorantur  GS^:  memorentur  HS  18  excocto 
HS:  excocta  GS''  21  aethnam  6r,  ethnam  SG^  22  catacae  | 
caumae  H,  catacecaume  /S,  cata  cecaumenos  GS^  24  montibus 
Joc:  in  omnibus  x  27  ex  Joc:  &  x  28  ex  calce  3Iar:  &  acal- 
ce  X      80  udam  Kr:  unam  x 


I 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  II,  6  39 

aqua  repente  satiata  latenti  calore  confervescit  et  vehe- 
menter  efficit  ea  coire  celeriterque  comraunibus  corporibus 
unam  soliditatis  percipere  virtutem. 

Relinquetur  desideratio ,  quoniam  item  sunt  in  Etruria 

)  5  ex  aqua  calida  crebri  f ontes ,  quid  ita  non  etiam  ibi  nas- 
citur  pulvis,  e  quo  eadem  ratione  sub  aqua  structura  soli- 
descat.  itaque  visum  est,  antequam  desideraretur,  de  his 
rebus,  quemadmodum  esse  videantur,  exponere.  omnibus 
locis  et  regionibus  non  eadem  genera  terrae  nec  lapides 

lonascuntur,  sed  nonnulla  sunt  terrena,  alia  sabulosa  item- 
que  glareosa,  aliis  locis  harenosa,  non  minus  materia,  et 
omnino  dissimili  disparique  genere  in  regionum  varietati- 
bus  qualitates  insunt  in  terra.  maxime  autem  id  sic  licet 
considerare,  quod,  qua  mons  Appenninus  regiones  Italiae 

15  Etruriaeque  circa  cingit,  prope  in  omnibus  locis  non  de- 
sunt  fossicia  harenaria,  trans  Appenninum  vero,  quae  pars 
est  ad  Adriaticum  mare,  nulla  inveniuntur,  item  Achaia, 

14  Asia,  omnino  trans  mare,  nec  nominantur  quidem.  igitur 
non  in  omnibus  locis,  quibus  effervent  aquae  calidae  crebri 

20  fontes,  eaedem  opportunitates  possunt  similiter  concurrere, 
sed  omnia,  uti  natura  rerum  constituit,  non  ad  voluptatem 

(5)  hominum,  sed  ut  fortuito  disparata  procreantur.  ergo  qui- 
bus  locis  non  sunt  terrosi  montes  sed  genere  materiae,  (est 

12)  autem  materiae  potestas  mollior  quam  tofus,  solidior  quam 

25  terra)  ignis  vis  per  eius  venas  egrediens  adurit  eam. 
quod  est  molle  et  tenerum,  exurit,  quod  autem  asperum, 

18)  relinquit ;  quo  penitus  ab  imo  vehementia  vaporis  adusto, 
nonnullis  locis  procreatur  id  genus  harenae,  quod  dicitur 

(8)  carbunculus.   itaque  uti  Campania  exusta  terra  cinis,  sic 

1  aquae  H  2  communibus  corporibus  transp.  Kr:  post  sa- 
tiata  exh.  x  4  item  Lor:  ita  x  11  glareosa  G:  glariosa 
HS  13  sic  licet  rec:  silicet  (r,  scilicet  HG^^  ^Z  licet  SP 
•  14  regionis  HS  16  appeniu  G  17  ad  om.  H  18  nominantur 
Joc:  -natur  x  20  edem  oportunitatis  H  et  a.c.  S  22  fortuitu 
S  {WG"^)  23  post  materiae  perturhato  ordine  sententiae  leguntur 
in  X  sic:  ignis  vis  —  relinquit.  itaque  uti  Campania  —  liabent 
virtutem.  est  autem  —  solidior  quam  terra.  quo  penitus  — 
carbunculus.  {transp.  Kr) 


40  VITRUVII 

in  Etruria  excocta  materia  efficitur  carbunculus.    utraque(9) 
autem  sunt  egregia  in  structuris,  sed  alia  in  terrenis  aedi- 
ficiis,  alia  etiam  in  maritimis  molibus  habent  virtutem. 
VII     De  calce  et  harena,   quibus  varietatibus  sint  et  quas(i6) 
habeant  virtutes,   dixi.    sequitur  ordo  de  lapidicinis  ex-  5 
plicare,  de  quibus  et  quadrata  saxa  et  caementorum  ad 
aedificia  eximuntur  copiae  et  comparantur.    haec  autem 
inveniuntur  esse  disparibus  et  dissimilibus  virtutibus.  sunt 
enim  aliae  molles,  uti  sunt  circa  urbem  Rubrae,  Pallenses,(2o: 
Fidenates,  Albanae;  aliae  temperatae,  uti  Tiburtinae,  Ami-  10 
terninae,  Soractinae  et  quae  sunt  his  generibus;  nonnullae 
durae,  uti  siliceae.   sunt  etiam  alia  genera  plura,  uti  in 
Campania  rubrum  et  nigrum  tofum,  in  Umbria  et  Piceno 
et   in  Venetia   albus^   quod  etiam  serra  dentata  uti  lig-(25; 
2  num   secatur.    sed   haec  omnia,    quae  mollia  sunt,   hanc  15 
habent  utilitatem,  quod  ex  his  saxa  cum  sunt  exempta,  in 
opere  faciliter  tractantur.   et  si  sunt  in  locis  tectis,  sus-45 
tineant  laborem,  si  autem  in  apertis  et  patentibus,  geli- 
cidiis   et  pruina  congesta  friantur  et  dissolvuntur.    item 
secundum  oram  maritimam  ab  salsugine  exesa  diffluunt  20 
neque   perferunt   aestus.    Tiburtina  vero  et  quae  eodem 
genere  sunt  omnia,  sufferunt  et  ab  oneribus  et  a  tempe-(5) 
statibus  iniurias,  sed  ab  igni  non  possunt  esse  tuta,  simul- 
que  sunt  ab  eo  tacta,  dissiliunt  et  dissipantur,  ideo  quod 
temperatura  naturali  parvo  sunt  umore  itemque  non  multum  25 
habent  terreni,  sed  aeris  plurimum  et  ignis.  igitur  cum  et 
umor   et  terrenum  in  his  minus  inest,  tum  etiam  ignis,(io 
tactu  et  vi  vaporis  ex  his  aere  fugato,  penitus  insequens 
interveniorum   vacuitates   occupans  fervescit  et  efficit  a 


5   lapidibus   S  (t  lapiditinis   i.  marg.)  9   enim  HG: 

etiam  S  10  tibertinae  H  et  a.  c.  S  ameterninae  x 

11  quae  HSG'^:  si  quae  GS^  12  silice^  §  G:  siliciae  H, 

-ti§  S  13  et  (Pic.)  om.  S  16  sint  S  1»  friantur  H: 

fricantur  GS{H^).        20  oram  maritimam  rec:  ora  maritima  x 
exesa  ed.  Fl:  exea  x        22  ab  tempestatibus  *S'      24  tecta  G 
26  parva  S        27  terrenum  ed:  -nus  x        29  interveniorum  Joc: 
inter  venarum  x 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  II,  7.  8  41 

suis  ardentia  corporibus  <^carbonibus)>  similia.    sunt  vero  3 

item    lapidicinae    complures    in    finibus    Tarquiniensium, 
5)quae  dicuntur  Anicianae,  colore  quemadmodum  Albanae, 

quarum  officinae  maxime  sunt  circa  lacum  Vulsiniensem, 
5  item    praefectura    Statonensi.     haec    autem    habent    in- 

finitas   virtutes;  neque  enim  his  gelicidiorum  tempestas 

neque   ignis   tactus   potest   nocere,   sed   est  firma  et  ad 
!0)vetustatem  ideo  permanens,  quod  parum  habet  e  naturae 

mixtione  aeris  et  ignis,  umoris  autem  temperate  plurimum- 
0  que  terreni.  ita  spissis  comparationibus  solidata  neque  ab 

tempestatibus  neque  ab  ignis  vehementia  nocetur.  id  autem  4 

maxime  iudicare  licet  e  monumentis,  quae  sunt  circa  muni- 
:(>  cipium  Ferenti  ex  his  facta  lapidicinis.  namque  habent  et 

statuas  amplas  factas  egregie  et  minora  sigilla  floresque 
.5  et  acanthos  eleganter  scalptos;  quae,  cum  sint  vetusta,  sic 

apparent  recentia,  uti  si  sint  modo  facta.  non  minus  etiam 
5)fabri  aerarii  de  his  lapidicinis  in  aeris  flatura  formis  com- 

paratis  habent  ex  his  ad  aes  fundendum  maximas  utilitates. 

quae  si  prope  urbem  essent,  dignum  esset,  ut  ex  his  offi- 
!0  cinis  omnia  opera  perficerentur.  cum  ergo  propter  propin-  5 

quitatem  necessitas  cogat  ex  Rubris  lapidicinis  et  Pallen- 

sibus  et  quae  sunt  urbi  proximae  copiis  uti,  si  qui  voluerit 
0)sine  vitiis  perficere,  ita  erit  praeparandum.    cum  aedifi- 

candum  fuerit,  ante  biennium  ea  saxa  non  hieme  sed  aestate 
15  eximantur  et  iacentia  permaneant  in  locis  patentibus.  quae 

autem  eo  biennio  a  tempestatibus  tacta  laesa  fuerint,  ea 

in  fundamenta  coiciantur;  cetera,  quae  non  erunt  vitiata, 
5)ab  natura  reram  probata  durare  poterunt  supra  terram 

aedificata.   nec  solum  ea  in  quadratis  lapidibus  sunt  ob- 
iO  servanda,  sed  etiam  in  caementiciis  structuris. 

Structurarum  genera  sunt  haec:  reticulatum,  quo  nuncVHI 

omnes  utuntur,  et  antiquum,  quod  incertum  dicitur.    ex 


1  carbonibus  add.  Kr         4  quarum   ed.   Ven:   quorum  x 
is  Ferenti  Mar:  ferentis  x      16  achant(h)os  x      scalptos  HG'^. 
Bculptos  GS        17  formas  G     comparatis  rec:   comparatas  x 
21  palliensibus  x       22  quis  G 


42  VITRUVU 

his  venustius  est  reticulatum,  sed  ad  rimas  faciendas  ideo(20 
paratum,  quod  in  omnes  partes  dissoluta  habet  cubilia  et 
coagmenta.  incerta  vero  caementa  alia  super  alia  sedentia 
inter  seque  imbricata  non  speciosam  sed  firmiorem  quam 
reticulata  praestant  structuram.   utraque  aiitem  ex  minu-  5 
tissimis  sunt  instruenda^  uti  materia  ex  calce  et  harena(25 
crebriter  parietes  satiati  diutius  contineantur.  molli  enim 
et  rara  potestate  cum  sint,  exsiccant  sugendo  e  materia 
sucum;  cum  autem  superarit  et  abundarit  copia  calcis  et    ,j 
harenae,  paries  plus  habens  umoris  non  cito  fiet  evanidus,  10 
sed  ab  his  continetur.  simul  autem  umida  potestas  e  materia  47 
per  caementorum  raritatem  f  uerit  exsucta  calxque  ab  harena 
discedat  et  dissolvatur,  item  caementa  non  possunt  cum  his 
cohaerere,  sed  in  vetustatem  parietes  efficiunt  ruinosos. 
id  autem  licet  animadvertere  etiam  de  nonnuUis  monu- 15  ^ 
mentis,  quae  circa  urbem  facta  sunt  e  marmore  seu  la- 
pidibus  quadratis  intrinsecusque  medio  calcata:  structuris 
vetustate  evanida  facta  materia  caementorumque  exsucta 
raritate,   proruunt  et  coagmentorum  ab  ruina  dissolutis 
iuncturis    dissipantur.    quodsi   qui   noluerit   in  id  vitium  20 
incidere,   medio   cavo   servato   secundum  orthostatas  in- 
trinsecus   ex   rubro   saxo    quadrato   aut  ex  testa  aut  ex 
silicibus  ordinariis  struat  bipedales  parietes,  et  cum  his 
ansis  ferreis  et  plumbo  frontes  vinctae  sint.  ita  enim  non 
acervatim,  sed  ordine  structum  opus  poterit  esse  sine  vitio  25 
sempiternum,  quod  cubilia  et  coagmenta  eorum  inter  se 
sedentia  et  iuncturis  alligata  non  protrudent  opus  neque 
orthostatas  inter  se  religatos  labi  patiuntur. 

Itaque  non  est  contemnenda  Graecorum  structura;  non    1 
enim  utuntur  e  molli  caemento  structura  polita,  sed  cum  30 


2  cubicula  G     5  munitissimis  rebus  S     6  inharena  a.  ras.  G 
8  e  HG'.  Si  S       10  paries  rec:  partes  HG^,  in  marg.  suppl.  Sj 
partis  G     11  si  (humida)  S     12  exsucta  rec:  exsuta  HG^  exuta 
S      13  discedit  {corr.  ex  discedat)  et  dissolvitur  S      14  ruinosos 
HS:  rimosos  G        18  exsucta  Joc:  exstructa  x       20  quis  S 
21  orchostatas  HS      22  robro  H      25  acervatim  rec:  acervati  x 
29  non  enim  GS^:  om.  HS       30  structura  om.  H  et  a.  c-.  S 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  II,  8  43 

discesserunt  a  quadrato,  ponunt  de  silice  seu  lapide  duro 
ordinaria,  et  ita  uti  latericia  struentes  alligant  eorum 
alfcernis  coriis  coagmenta,  et  sic  maxime  ad  aeternitatem 
firmas  perficiunt  virtutes.    haec  autem  duobus  generibus 

)5struuntur;  ex  his  unum  isodomum,  alterum  pseudisodo- 
mum  appellatur.  isodomum  dicitur,  cum  omnia  coria  aequa  6 
crassitudine  fuerint  structa;  pseudisodomum,  cum  inpares 

18  et  inaequales  ordines  coriorum  diriguntur.  ea  utraque 
sunt  ideo  firma,  primum  quod  ipsa  caementa  sunt  spissa 

10  et  solida  proprietate  neque  de  materia  possunt  exsugere 
liquorem,  sed  conservant  eam  in  suo  umore  ad  summam 

[5)  vetustatem ;  ipsaque  eorum  cubilia  primum  plana  et  librata 
posita  nOn  patiuntur  ruere  materiam,  sed  perpetua  parie- 
tum  crassitudine  religata  continent  ad  summam  vetustatem. 

15  altera   est  quam  evTTXeKTOV  appellant,   qua  etiam  nostri  7 
rustici  utuntur.  quorum  frontes  poliuntur,  reliqua  ita,  uti 

o)sunt  nata,  cum  materia  conlocata  alternis  alligant  coag- 
mentis.  sed  nostri  celeritati  studentes,  erecta  conlocantes 
frontibus  serviunt  et  in  medio  farciunt  fractis  separatim 

jo  cum  materia  caementis.  ita  tres  suscitantur  in  ea  struc- 
tura  crustae,  duae  frontium  et  una  media  farturae.  Graeci 
vero  non  ita,  sed  plana  conlocantes  et  longitudines  eorum 

5)alternis  in  crassitudinem  instruentes,  non  media  farciunt, 
sed   e   suis   frontatis   perpetuam   et  unam  crassitudinem 

16  parietum  consolidant.  praeterea  interponunt  singulos  crassi- 
tudine  perpetua  utraque  parte  frontatos,  quos  biaTOVOUc 
appellant,  qui  maxime  religando  confirmant  parietum  soli- 
ditatem. 

0)      Itaque  si  qui  voluerit  ex  his  commentariis  animadver-  8 
iio  tere   et  eligere  genus   structurae,    perpetuitatis   poterit 


1  discesserint  G  de  lapide  S  5  hisodomum  x  speud- 
isodomum  HS  »  ideo  sunt  S  11  eam  Phil :  ea  a;  16  euplec- 
ton  X  16  quorum  i.  marg.  supph  S'^  18  celeritate  a.  c.  G 
W  farciunt  *S"^^:  faciunt  x  fractis  Joc:  factis  x  24  efc  unam 
Schn:  et  in  unam  HG.,  om.  S  25  praecaefcera  H  et  a.  c.  S 
26  parte  G^^S^:  porfce  G,  partes  H  et  a.  ras.  S  diatonos  HG^ 
diafcanos  S 


44  VITRUVU 

rationem  habere.   non  enim  quae  sunt  e  molli  caemento 
subtili  facie  venustatis,  non  eae  possunt  esse  in  vetustate 
non   ruinosae.    itaque  cum  arbitri  communium  parietum     | 
sumuntur,  non  aestimant  eos  quanti  facti  fuerint,  sed  cum  (25; 
ex  tabulis  inveniunt  eorum  locationes,  pretia  praeteritorum  5 
annorum  singulorum  deducunt  octogesimas  et  ita  —  ex  re- 
liqua  summa  <(pro  rata)>  parte  reddi  pro  his  parietibus  — 
sententiam  pronuntiant  eos  non  posse  plus  quam  annos  lxxx 

9  durare.  de  latericiis  vero,  dummodo  ad  perpendiculum  sint  49 
stantes,  nihil  deducitur,  sed  quanti  fuerint  olim  facti,  tanti  10 
esse  semper  aestimantur.   itaque  nonnullis  civitatibus  et 
publica   opera   et  privatas   domos  etiam  regias  e  latere 
structas  licet  videre:  et  primum  Athenis  murum,  qui  spec-  (6) 
tat  ad  Hymettum  montem  et  Pentelensem;  item  Patris 
in  aede  lovis  et  Herculis  latericias  cellas,  cum  circa  lapi-  15 
dea  in  aede  epistylia  sint  et  columnae;  in  Italia  Arretio 
vetustum  egregie  factum  murum.  Trallibus  domus  regibus 
Attalicis  facta,  quae  ad  habitandum  semper  datur  ei,  qui(io 
civitatis  gerit  sacerdot-ium.   item  Lacedaemone  e  quibus- 
dam   parietibus   etiam   picturae   excisae   intersectis  late-  20 
ribus  inclusae  sunt  in  ligneis  formis  et  in  comitium  ad 
ornatum  aedilitatis  Varronis  et  Murenae  fuerunt  adlatae. 

10  Croesi  domus,  quam  Sardiani  [civibus  ad  requiescendum  (15 
aetatis  otio]  seniorum  coUegio  gerusiam  dedicaverunt;  item 
Halicarnasso  potentissimi  regis  Mausoli  domus,  cum  Pro-  25 
connensio  marmore  omnia  haberet  ornata,  parietes  habet 
latere  structos,  qui  ad  hoc  tempus  egregiam  praestant  fir- 
mitatem  ita  tectoriis  operibus  expoliti,  uti  vitri  perluci- 
ditatem  videantur  habere.  neque  is  rex  ab  inopia  id  fecit;  (20 
infinitis   enim   vectigalibus   erat  fartus,   quod  imperabat  30 


2  vetustate  rec:  venustate  x  3  arbitri   Polenus:   arbi- 

trio  X         7  add.  Kr         14  hymectiu  H,   him.  S,  himettiii  G 
tentelensem  x  item   Patris   Gal:   item  paries  HG^  itaque 

paries  S  15  lapidea  ed:  lapide(a)e  x  17  tralibus  x  22  mur- 
ren§  G  28  glossam  eiec.  Kr  24  octo  G  25  ahcamasso  HSG°, 
helicarnassio  G  potentissimae  H  30  infinitis  ed:  inin- 

finitis  X 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  II,  8  45 

Cariae  toti.  acumen  autem  eius  et  sollertiam  ad  aedificia  ii 
paranda  sic  licet  considerare.   cum  esset  enim  natus  My- 
lasis   et   animadvertisset  Halicarnasso   locum   naturaliter 

26)  esse  munitum ,  idoneum  portum.  emporiumque  utile,   ibi 

5  sibi   domum   constituit.    is   autem  locus  est  theatri  cur- 

vaturae  similis.    itaque  in  imo  secundum  portum  forum 

est  constitutum;  per  mediam  autem  altitudinis  curvaturam 

50  praecinctionemque  platea  ampla  latitudine  facta,  in  qua 
media  Mausoleum  ita  egregiis  operibus  est  factum,  ut  in 

10  septem  spectaculis  nominetur.  in  summa  arce  media  Martis 
fanum  habens  statuam  colossicam  acrolithon  nobili  manu 

(6)  Leocharis  factam.  hanc  autem  statuam  alii  Leocharis,  alii 
Timothei  putant  esse.  in  cornu  autem  summo  dextro 
Veneris  et  Mercurii  fanum  ad  ipsum  Salmacidis  fontem. 

15  is  autem  falsa  opinione  putatur  venerio  morbo  inplicare  12 
eos,  qui  ex  eo  biberint.  sed  haec  opinio  quare  per  orbem 

io)terrae  falso  rumore  sit  pervagata,  non  pigebit  exponere. 
non  enim  quod  dicitur  molles  et  inpudicos  ex  ea  aqua 
fieri,  id  potest  esse,  sed  est  eius  fontis  potestas  perlucida 

20  saporque  egregius.  cum  autem  Melas  et  Areuanias  ab  Argis 
et  Troezene  coloniam  communem  eo  loci  deduxerunt,  bar- 
baros  Caras   et  Lelegas  eiecerunt.    hi  autem  ad  montes 

15)  fugati  inter  se  congregantes  discurrebant  et  ibi  latrocinia 
facientes  crudeliter  eos  vastabant.  postea  de  colonis  unus 

25  ad  eum  fontem  propter  bonitatem  aquae  quaestus  causa 
tabernam  omnibus  copiis  instruxit  eamque  exercendo  eos 
barbaros  allectabat.  ita  singillatim  decurrentes  et  ad  coetus 

20)  convenientes  e  duro  feroque  more  commutati  in  Grae- 
corum  consuetudinem  et  suavitatem  sua  voluntate  reduce- 


1  toti  om.  S  2  mylasis  H^G:  mylasus  HG'^^  milasus  S 
(-sis  S*^)  8  locum  GS'^:  loco  cum  ^  4  emporiumque  idoneum 
portum  utile  x\  transp.  Kr  il  colos(s)i  quam  x  12  Leocharis 
Bode:  telocharis  HSG\  telo  claris  G  teleocharis  HSG^^  te- 
leo  claris  G  14  mercuri  H  16  biberunt  G  17  falso  rumore 
Joc:  falsorum  ore  x  20  (saporque)  eius  add.  S  21  Troezene 
Joc:  troezen  x  22  eiecerunt/S:  eicerunt  If  (r  27  allectavit /S 
singulatim  (S      28  feroque  S"^:  ferroque  x 


46  VITRUVn 

bantur.  ergo  ea  aqua  non  inpudico  morbi  vitio,  sed  huma-     | 
nitatis  dulcedine  mollitis  animis  barbarorum  eam  famam 
est  adepta. 

13  Relinquitur  nunc,  quoniam  ad  explicationem  moenium 
eorum  sum  invectus,  <(ut>  tota  uti  sunt  definiam.   quem-5(i 
admodum  enim  in  dextra  parte  f anum  est  Veneris  et  fons 
supra  scriptus,  ita  in  sinistro  cornu  regia  domus,  quam     ' 
rex  Mausolus  ad  suam  rationem  conlocavit.    conspicitur 
enim  ex  ea  ad  dextram  partem  forum  et  portus  moenium-  51 
que  tota  finitio,  sub  sinistram  secretus  sub  moenibus  latens  lo 
portus,  ita  ut  nemo  possit,  quid  in  eo  geratur,  aspicere 
nec  scire,  at  rex  ipse  de  sua  domo  remigibus  et  militibus 

14  sine  ullo  sciente,  quae  opus  essent,  imperaret.   itaque  post  (5) 
mortem  Mausoli  Artemisia   uxore   eius   regnante  Rhodii 
indignantes  mulierem.  imperare  civitatibus  Cariae  totius,  i6 
armata   classe  profecti  sunt,   uti  id  regnum  occuparent. 
tum  Artemisiae  cum  esset  id  renuntiatum,  in  eo  portu 
abstrusam  classem  celatis  remigibus  et  epibatis  comparatis,  (lo 
reliquos   autem   cives   in   muro    esse   iussit.    cum   autem 
Rhodii   ornata   classe   in   portum   maiorem  exposuissent,  20 
plausum  iussit  ab  muro  his  dare  poUicerique  se  oppidum 
tradituros.   qui  cum  penetravissent  intra  murum  relictis 
navibus  inanibus,  Artemisia  repente  fossa  facta  in  pela- 
gum  eduxit  classem  ex  portu  minore  et  ita  invecta  est  in  (15 
maiorem.    expositis   autem  militibus  classem  Rhodiorum  25 
inanem  abduxit  in  altum.   ita  Rhodii  non  habentes,  quo     \ 
se  reciperent,  in  medio  conclusi  in  ipso  foro  sunt  trucidati. 

15  ita  Artemisia  in  navibus  Rhodiorum  suis  militibus  et  re- 
migibus   inpositis   Rhodum   est  profecta.    Rhodii  autem,  (20 
cum  prospexissent  suas  naves  laureatas  venire,  opinantes  30 


5  add.  Mar  tota  GS^:  tota  HSG'^  8  manu  sohis  H 
9  portus  H^S:  portum  HG  10  moenibns  Ross  (rec):  monti- 
bus  X  11  possit  Joc:  posset  x  12  at  Ro:  ut  x  I8  imperaret 
rec:  spirarent  HGS'^,  (-ret  G^,  sperarent  S  14  artemisiam 
(-a)  uxorem  (-re)  —  regnantem  (-te)  x  (corr.  S)  throdii  a.  ras. 
semper  fere  S  17  tunc  G  20  omatam  classem  G  21  dare 
G:  darent  HS 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  H,  8  47 

cives  victores  reverti  hostes  receperunt.   tum  Artemisia 

Rhodo  capta  principibus  occisis  tropaeum  in  urbe  Rhodo 

suae  victoriae  constituit  aeneasque  duas  statuas  fecit,  unam 

ijRhodiorum  civitatis,  alteram  suae  imaginis,  et  ira  figu- 

2  ravit  Rhodiorum  civitati  stigmata  inponentem.   id  autem 
6  postea  <^tollere)>  Rhodii  religione  inpediti,  quod  nefas  est 

tropaea  dedicata  removeri,   circa  eum  locum   aedificium 
struxerunt  et  id  electa   Graia  statione  texerunt,  ne  qui 
i)posset  aspicere,  et  id  aPaTOV  vocitari  iusserunt. 

3  Cum  ergo  tam  magna  potentia  reges  non  contempserint  16 
latericiorum  parietum  structuras,  quibus  ex  vectigalibus 
et  praeda  saepius  licitum  fuerat  non  modo  caementicio 
aut  quadrato  saxo  sed  etiam  marmoreo  habere,  non  puto 

)  oportere  inprobare  quae  sunt  e  latericia  structura  facta 
i  aedificia,  dummodo  recte  sint  tecta.  sed  id  genus  quid 
ita  populo  Romano  in  urbe  fieri  non  oporteat,  exponam^ 
quaeque  sunt  eius  rei  causae  et  rationes,  non  praeter- 
mittam.  leges  publicae  non  patiuntur  maiores  crassitu- 17 
dines  quam  sesquipedales  constitui  loco  communi;  ceteri 
autem  parietes,  ne  spatia  angustiora  fierent,  eadem  crassi- 
tudine  conlocantur.  latericii  vero,  nisi  diplinthii  aut  tri- 
plinthii  fuerint,  sesquipedali  crassitudine  non  possunt  plus 
quam  unam  sustinere  contignationem.  in  ea  autem  maie- 
state  urbis  et  civium  infinita  frequentia  innumerabiles  ha- 
bitationes  opus  est  explicare.  ergo  cum  recipere  non  pos- 
sint  areae  planatae  tantam  multitudinem  ad  habitandum 
in  urbe,  ad  auxilium  altitudinis  aedificiorum  res  ipsa  coegit 
devenire.  itaque  pilis  lapideis,  structuris  testaceis,  parie- 
tibus  caementiciis  altitudines  extructae  contignationibus 


2  in  urbe  ed:  in  urbem  x      4  ira  Kr:  ita  x      6  add.  Kr 
8  electa  Kr:  erecta  x      9  posset  G:  possit  HS     abathon  x 

10  reges  Joc:   regis  x        contempserint   H:   -rit   S^   -runt  G 

11  ex  Kr  (e  rec):   &  (et)  x  16   sint  HG":   sunt   G,   f  /S 
16  ita  a  populo  G       21  diplinithii  S       22  plus  quam  unam  G: 
plus  unam   HS        26  possint  Kr:   possunt  x        26  areae   pla- 
natae  G:  area  planata  HS  (posset  area  plana  S^)        2»  cae- 
mentaciis  H  et  a.  c.  S      altitudinis  HS 


48  VITRUVII 

crebris  coaxatae  cenaculorum  ad  summas  utilitates  per-(s 
ficiunt  despectationes.    ergo  moenibus  e  contignatiotiibus 
areis  alto  spatio  multiplicatis  populus  Romanus  egregias  ' 
habet  sine  inpeditione  habitationes. 

18  Quoniam  ergo  explicata  ratio  est,  quid  ita  in  urbe  prop-  5 
ter  necessitatem  angustiarum  non  patiuntur  esse  lateri-  6 
cios  parietes,  cum  extra  urbem  opus  erit  his  uti.  <ut  sint) 
sine  vitiis  ad  vetustatem,  sic  erit  faciendum.   summis  pa- 
rietibus  structura  testacea  sub  tegula  subiciatur  altitudine  ( 
circiter  sesquipedali  habeatque  proiecturas  coronarum.  ita  i, 
vitari  poterunt  quae  solent  in  his  fieri  vitia;  cum  enim  in 
tecto  tegulae  fuerint  fractae  aut  a  ventis  deiectae,  qua 
possint  ex  imbribus  aquae  perpluere,  non  patietur  lorica 
testacea  laedi  laterem,  sed  proiectura  coronarum  reiciet( 
extra  perpendiculum  stillas  et  ea  ratione  servaverit  inte- 

19  gras  parietum  latericiorum  structuras.  de  ipsa  autem  testa, 
si  sit  optima  seu  vitiosa  ad  structuram,  statim  nemo  po- 
test  iudicare,  quod  in  tempestatibus  et  aestate  in  tecto 
cum  est  conlocata,  tunc,  si  est  firma,  probatur;  namque 
quae  non  fuerit  ex  creta  bona  aut  parum  erit  cocta,  ibi 
se  ostendet  esse  vitiosam  gelicidiis  et  pruina  tacta.  ergo 
quae  non  in  tectis  poterit  pati  laborem,  ea  non  potest  in 
structura  oneri  ferendo  esse  firma.  quare  maxime  ex  ve- 
teribus  tegulis  tecta  <et  ex  vetere  testa)  structi  parietes 
firmitatem  poterunt  habere 

20  Craticii  vero  velim  quidem  ne  inventi  essent;  quantum 
enim  celeritate  et  loci  laxamento  prosunt,  tanto  maiori  et 
communi  sunt  calamitati,  quod  ad  incendia  uti  faces  sunt 
parati.  itaque  satius  esse  videtur  inpensa  testaceorum  in 
sumptu,  quam  compendio  craticiorum  esse  in  periculo. 
etiamque    in   tectoriis   operibus   rimas   hi  faciunt   arrec- 


Z  areis  Kr:  variis  x      6  patiantur  G      7  add.Kr      11  vi- 
tare  G        13  aqu§  G":   aque  (r,   aqua  HS        15  integris  H 
21  ostendet  G:  -dit  HS       24  add.  Kr       26  graticii  H,  gratitii 
a.  ras.  S      30  graticionim  S      31  etiamque  Schn :  etiam  qui  x 
hi  Kr:  in  his  {cum  in  add.)  x 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  II,  8.  9  49 

tariorum  et  transversariorum  dispositione.  cum  enim  li- 
nuntur,  recipientes  umorem  turgescunt,  deinde  siccescendo 
contrahuntur  et  ita  extenuati  disrumpunt  tectoriorum  so- 
liditatem.   sed  quoniam  nonnullos  celeritas  aut  inopia  aut 

54  in  pendenti  loco  dissaeptio  cogit,  sic  erit  faciundum.   so- 

6  lum  substruatur  [aliae],  ut  sit  intactum  ab  rudere  et  pa- 

vimento;  obruta  enim  in  his  cum  sunt,  vetustate  marcida 

fiunt;  deinde  subsidentia  proclinantur  et  disrumpunt  spe- 

ciem  tectoriorum. 

10  De  parietibus  et  apparitione  generatim  materiae  eorum, 
quibus  sint  virtutibus  et  vitiis,  quemadmodum  potui,  ex- 
posui;  de  contignationibus  autem  et  copiis  earum,  quibus 
comparentur,  ut  ad  vetustatem  non  sint  infirmae,  uti  na- 
tura  rerum  monstrat,  explicabo. 

)  15      Materies  caedenda  est  a  primo  autumno  ad  id  tempus,  IX 

quod   erit   antequam   flare   incipiat  favonius.    vere  enim 

omnes  arbores  fiunt  praegnantes  et  omnes  suae  proprie- 

tatis  virtutem  efferunt  in  frondem  anniversariosque  fruc- 

tus.    cum  ergo  inanes  et  tumidae  temporum  necessitate 

)2oeorum  fuerint,  vanae  fiunt  et  raritatibus  inbecillae;  uti 
etiam  corpora  muliebria,  cum  conceperint  fetus,  a  partu 
non  iudicantur  integra,  neque  in  venalibus  ea,  cum  sunt 
praegnantia,  praestantur  sana,  ideo  quod  in  corpore  prae- 
seminatio  crescens  ex  oranibus  cibi  potestatibus  detrahit 

)  25  alimentum  in  se,  et  quo  firmior  efficitur  ad  maturitatem 
partus,  eo  minus  patitur  esse  solidum  id  ipsum,  ex  quo 
procreatur.  itaque  edito  fetu,  quod  prius  in  aliud  genus 
incrementi  detrahebatur,  cum  disparatione  procreationis  est 
liberatum,  inanibus  et  patentibus  venis  in  se  recipiens  lam- 

)  sj  bendo  sucum  etiam  solidescit  et  redit  in  pristinam  naturae 


2  sicciscendo  x  5  deseptio  G  faciendum  GS  6  aliae  x 
(del.  S^)  10  apparitione  x  {cf.  62, 10 ;  175, 14)  13  comparantur  G 
vXTiode:  Qix  sunt  6^  1»  tumidae  i?o :  (h)umidae  a:  necessitate 
rec:  -tes  x  21  fetus  Kr:  ad  f(a)etus  {cum  ad  add.)  x  26  ipsum 
ex  quo  Kr:  ex  quo  ipsum  x  28  disparatione  PerrauU  (ad  del. 
Kr):  ad  disperatione  jBT,  ad  desperatione  GS  29  recipiens  Kr: 
recipient  HS,  -et  G 

ViTRuv.  de  architect.  ed.  Krohn.  4 


50  VITRUVII 


I 


2  firmitatem.   eadem  ratione  autumnali  tempore  maturitate 
fructuum  flaccescente  f ronde ,  ex  terra  recipientes  caudi-  56 
ces  arborum  in  se  sucum  recuperantur  et  restituuntur  in 
antiquam  soliditatem.   at  vero  aeris  hiberni  vis  comprimit 
et  consolidat  eas  per  id,  ut  supra  scriptum  est,  tempus.  5 
ergo  si  ea  ratione  et  eo  tempore,  quod  est  supra  scriptum,  (5) 

3  caeditur  materies,  erit  tempestiva.   caedi  autem  ita  opor- 
tet,  uti  incidatur  arboris  crassitudo  ad  mediam  medullam, 
et  relinquatur,  uti  per  eam  exsiccescat  stillando  sucus.   ita 
qui  inest  in  his  inutilis  liquor  effluens  per  torulum  non  pa-  loCi 
tietur  emori  in  6o  saniem  nec  corrumpi  materiae  aequali-  (lo) 
tatem.    tum  autem,  cum  sicca  et  sine  stillis  erit  arbor, 

4  deiciatur  et  ita  erit  optima  in  usu.    hoc  autem  ita  esse 
licet  animum  advertere  etiam  de  arbustis.    ea  enim  cum 
suo   quoque  tempore  ad  imum  perforata  castrantur,  pro-  i:» 
fundunt  e  medullis  quem  habent  in  se  superantem  et  vi- 
tiosum  per  foramina  liquorem,  et  ita  siccescendo  recipiunt  (15; 
in  se  diuturnitatem.    qni  autem  non  habent  ex  arboribus 
exitus  umores,  intra  concrescentes  putrescunt  et  efficiunt 
inanes  eas  <^et^  vitiosas.    ergo  si  stantes  et  vivae  sicce-  20 
scendo  non  senescunt,  sine  dubio,  cum  eae  ad  materiam  dei- 
ciuntur,  cum  ea  ratione  curatae  fuerint,  habere  poterunt(20 
magnas  in  aedificiis  ad  vetustatem  utilitates. 

5  Hae  autem  inter  se  discrepantes  et  dissimiles  habent  vir- 
tutes,  uti  robur,  ulmus,  populus,  cupressus,  abies  ceteraque,  25 
quae  maxime  in  aedificiis  sunt  idonea.  namque  non  potest 
id  robur,  quod  abies,  nec  cupressus,  quod  ulmus,  nec  ce-  (25 
tera  easdem  habent  inter  se  natura  rerum  similitates,  sed  5t' 
singula  genera  principiorum  proprietatibus  comparata  alios 

6  alii  generis  praestant  in  operibus  eff ectus.     et  primum  abies  30 
aeris   habens   plurimum  et  ignis  minimumque  umoris  et 


2  ex  Joc:  &  (et)  X        eaudices  Kr:  radices  x        11  necor- 
rumpi  H  et  a.  c.  S      16  quem  Joc :  quae  x      18  qui  rec :  quae  x 
20  et  add.  rec         21  consenescunt  vult  S^        eae  (Ro)  ad  ma- 
teriam  Joc:  eadem  materiam  HG^  eadem  materia  H^^G^^S 
24  hae  G:  ea  HS        27  abeis  H        28  naturae  H'^^  -r§  S 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  U,  9  51 

)  terreni,  levioribus  rerum  natura  e  potestatibus  comparata 
non  est  ponderosa.  itaque  rigore  naturali  contenta  non 
cito  flectitur  ab  onere,  sed  directa  permanet  in  conti- 
gnatione.    sed  ea,  quod  habet  in  se  plus  caloris,  procreat 

)  et  alit  cariem  ab  eaque  vitiatur,  etiamque  ideo  celeriter 

)accenditur,  quod  quae  inest  in  eo  corpore  aeris  raritas, 
ut   est   patens,   accipit  ignem  et  ita  vehementem  ex  se 
mittit  flammam.  ex  ea  autem,  aut  nequam  est  excisa,  quae  7 
pars  est  proxima  terrae,  per  radices  recipiens  ex  proximi- 

>  tate   umorem   enodis   et  liquida  efficitur;   quae  vero  est 

)superior,   vehementia   caloris   eductis  in  aera  per  nodos 

I  ramis,  praecisa  alte  circiter  pedes  xx  et  perdolata  propter 
nodationis  duritiem  dicitur  esse  fusterna.  ima  autem,  cum 
excisa  quadrifluviis  disparatur,  eiecto  torulo  ex  eadem  ar- 
bore  ad  intestina  opera  comparatur  et  <^ab)>  infima  fuster- 
na  sappinea  vocatur.    contra  vero  quercus  terrenis  prin-  8 

)  cipiorum  satietatibus  abundans  parumque  habens  umoris 
et  aeris  et  ignis,  cum  in  terrenis  operibus  obruitur,  infi- 
nitam  habet  aeternitatem.   ex  eo  cum  tangitur  umore,  non 

I  habens  foraminum  raritates  propter  spissitatem  non  potest 
in  corpus  recipere  liquorem,  sed  fugiens  ab  umore  resistit 

)  et  torquetur  et  efficit ,  in  quibus  est  operibus,  ea  rimosa. 
aesculus  vero,  quod  est  omnibus  principiis  temperata,  ha-  9 
bet  in  aedificiis  magnas  utilitates;  sed  ea,  cum  in  umore 

.  conlocatur,  recipiens  penitus  per  foramina  liquorem  eiecto 
aere  et  igni  operatione  umidae  potestatis  vitiatur.    cerrus, 

'  [quercus]  fagus,  quod  pariter  habent  mixtionem  umoris  et 
ignis  et  terreni,  aeris  plurimum,  per  huius  raritates  umores 
penitus  recipiendo  celeriter  marcescunt.    populus  alba  et 

)  nigra,  item  salix,  tilia,  cum  non  sint  dura  terreni  mixtione. 


1  natura  e  Kr:  naturae  x        2  ponderata  H        i  eo  S 
6  cariem  ed.  Fl:  pariem  G,  partem  HSG'^        l  ut  Bo:  et  x 
8  autnequam  Kr:  antequam  x     fort.  del.  excisa     is.duritiam  G 
15  et  <^ab)  infima  fusterna  Kr:  et  intima  fusternea  x      16  sapri- 
nea  G      27  secl.  Kr     28  per  huius  Bo:  puisa  x       (h)umori8  x 
80  cum  non  sint  —  tractabilitatem  transp.  Kr:  post  rigiditatem 
{57^  6)  exh.  ic,  nhi  per  ergo  adnectit  interpolator  {cf.  39^  23) 

4* 


I 


52  VITRUVII 

propter  raritatem  sunt  candida  et  in  sculpturis  commodam 
praestant  tractabilitatem.     vitex  ignis  et  aeris  habendo  sa-(i 
tietatem,  umoris  temperate,  parum  autem  terreni  habens 
leviore  temperatura  comparata  egregiam  habere  videtui- 

10  in  usu  rigiditatem.     alnus  autem,  quae  proxima  fluminum  n  (g) 
ripis  procreatur  et  minime  materies  utilis  videtur,  habet 

in  se  egregias  rationes.  etenim  <est>  aere  et  igni  plurimo  (lo) 
temperata,  non  multum  terreno,  umore  paulo.  itaque  in 
palustribus  locis  infra  fundamenta  aedificiorum  palationi- 
bus  crebre  fixa,  recipiens  in  se  quod  minus  habet  in  cor- 
pore  liquoris,  permanet  inmortalis  ad  aeternitatem  et  sus- 
tinet  inmania  pondera  structurae  et  sine  vitiis  conservat. 
ita  quae  non  potest  extra  terram  paulum  tempus  durare, 

11  ea  in  umore  obruta  permanet  ad  diuturnitatem.  est  autem 
maxime  id  considerare  Ravennae,  quod  ibi  omnia  opera  15 
et  publica  et  privata  sub  fundamentis  eius  generis  habeant 
palos.     ulmus  vero  et  fraxinus  maximos  habent  umores  mi-  (20) 
nimumque  aeris  et  ignis,  terreni  temperate.    <(ea  e^  mix- 
tione  comparatae,  sunt  in  operibus,  cum  fabricantur,  len-  58 
tae  et  ab  pondere  umoris  non  habent  rigorem  et  celeriter  20 
pandant;  simul  autem  vetustate  sunt  aridae  factae  aut  in 
agro  perfecto  qui  est  eis  liquor  stantes  emoriuntur,  fiunt 
duriores  et  in  commissuris  et  coagmentationibus  ab  lenti-  (5) 

12  tudine  firmas  recipiunt  catenationes.     item  carpinus,  quod 
est  minima  ignis  et  terreni  mixtione,  aeris  autem  et  umo-  25 
ris  summa  continetur  temperatura,  non  est  fragilis,  sed 
habet  utilissimam  tractabilitatem.   itaque  Graeci,  quod  ex     . 
ea  materia  iuga  iumentis  comparant,  quod  apud  eos  iuga  (lo) 


3  temperate  G  (-tae  *S"^) :  -ta  HSG^  4  comparata  HSG'^ :  tem- 
perata  G  5  rigiditatem.  ergo  cum  non  sint  —  tractabilitatem. 
alnus  autem  etc.  x  {cf.  supra)  proxim§  S  6  ad  materies  GS^ 
7  est  add.  Joc  8  itaque]  non  minus  habeut  incorpore  (h)umori8 
[inpalustribus  (inplaustribus  H)  locis  x;  verba  praerepta  ex  v.  10 
del.  ScJm  13  itac^  x  15  maxime  Joc:  maximum  x 

17  maximum  S        umores  G'^:  -ris  x         18  temperate.  <ea  e^ 
niixtione  Kr:  temperate  mixtione  (7,  temperata  emixtione  ITS^ 
21  pandunt  G 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  11,  9  53 

Z;uTa  vocitantur,  item  lv^(mv  eam  appellant.     non  minus 
est  admirandum  de  cupresso  et  pinu,  quod  eae  habentes 
umoris    abundantiam    aequamque   ceterorum   mixtionem, 
propter  umoris  satietatem  in  operibus  solent  esse  pandae, 
o  sed  in  vetustatem  sine  vitiis  conservantur,  quod  is  liquor, 
15)  qui  inest  penitus  in  corporibus  earum,  habet  amarum  sa- 
porem,  qui  propter  acritudinem  non  patitur  penetrare  ca- 
riem  neque  eas  bestiolas,  quae  sunt  nocentes.  ideoque  quae 
ex  his  generibus  opera  constituuntur,  permanent  ad  aeter- 
10  nam  diuturnitatem.     item  cedrus  et  iuniperus  easdem  ha- 13 
20)  bent  virtutes  et  utilitates ;  sed  quemadmodum  ex  cupressu 
<et>  pinu  resina,  ex  cedro  oleum,  quod  cedrium  dicitur, 
nascitur,  quo  reliquae  res  cum  sunt  unctae,  uti  etiam  libri, 
a  tineis  et  carie  non  laeduntur.    arboris  autem  eius  sunt 
15  similes  cupresseae  foliaturae;  materies  vena  directa.  Ephesi 
i9in  aede  simulacrum  Dianae  ex  ea,  lacunaria  et  ibi  et  in 
ceteris   nobilibus   fanis   propter  aeternitatem  sunt  facta. 
nascuntur  autem  eae  arbores  maxime  Cretae  et  Africae 
et  nonnullis  Syriae  regionibus.      larix  vero,  qui  non  esti4 
20  notus  nisi  is  municipalibus,  qui  sunt  circa  ripam  fluminis 
Padi  et  litora  maris  Hadriani,  non  solum  ab  suci  vehe- 
menti  amaritate  ab  carie  aut  tinea  non  nocetur,  sed  etiam 
flammam  ex  igni  non  recipit,  nec  ipse  per  se  potest  ar- 
dere,  nisi  uti  saxum  in  fornace  ad  calcem  coquendam  aliis 
'.lignis  uratur;  nec  tamen  tunc  flammam  recipit  nec  car- 
bonem  remittit,  sed  longo  spatio  tarde  comburitur.  <nam- 
que  ea  materies,)  quod  est  minima  ignis  et  aeris  e  prin- 
cipiis   temperatura,   umore   autem   et   terreno  est  spisse 
solidata,   non  habet  spatia  foraminum,   qua  possit  ignis 

1  2uTa:  zyza  I?,  ziza  GS  ^uTiav  eam  Joc:  zigaeam  H 
ziga  eam  G,  zig^a  S  2  eae  H:  hae  G:  he§  S  5  his  a;  ' 
19  et  add.  rec  cedrium  PUn.  16,  52:  cidrenm  x         13  quo 

'®^^3J;^,5^8  cum  G:  coreliqu^  res  cnm  H,  Reliqu^  res  quocum 
6  (>b  )  {fort.  pelhceae)        iunct^  S       14  arboris  PMl:  -res  x 
16  simiUs  a.  c.  G  (similes  cupressg  ac  folia  G^      aephesi  H 
16  ex  ea  Kr:    etiam  x  I8   eae  HS:   he   G  21  adriani 

GS      suci  G-.  suco  X      26  add.  Kr 


54  VITRUVII 

penetrare,  reicitque  eius  vim  nec  patitur  ab  eo  sibi  cito 
noceri,  propterque  pondus  ab  aqua  non  sustinetur,  sed(i5)j 
cum  portatur,   aut  in  navibus  aut  supra  abiegnas  rates 
conlocatur.  i 

16      Ea  autem  materies  quemadmodum  sit  inventa,  est  ca,usa  5  ; 
cognoscere.   divus  Caesar  cum  exercitum  habuisset  circa 
Alpes   imperavissetque   municipiis   praestare   commeatus, 
ibique   esset   castellum   munitum,   quod   vocaretur  Lari- (20) 
gnum,  tunc,  qui  in  eo  fuerunt,  naturali  munitione  confisi 
noluerunt  imperio  parere.    itaque  imperator  copias  iussit  lo 
admoveri.   erat  autem  ante  eius  castelU  portam  turris  ex 
hac  materia  alternis  trabibus  transversis  uti  pyra  inter  se 
«omposita  alte,  uti  possent  de  summo  sudibus  et  lapidibus  (as; 
accedentes  repellere.  tunc  vero  cum  animadversum  est  alia 
eos  tela  praeter  sudes  non  habere  neque  posse  longius  a  i5 
muro  propter  pondus  iaculari,  imperatum  est  fasciculos  ex 
virgis  alligatos  et  faces  ardentes  ad  eam  munitionem  acce- 
16  dentes  mittere.  itaque  celeriter  milites  congesserunt.  post-  (so 
eaquam  flamma  circa  iUam  materiam  virgas  comprehen-6C 
disset,  ad  caelum  sublata  effecit  opinionem,  uti  videretur  20 
iam  tota  moles  concidisse,   cum  autem  ea  per  se  extmcta 
esset  et  re  quieta  turris  intacta  apparuisset,  admirans  Cae- 
sar  iussit  extra  telorum  missionem  eos  circumvallari.   ita-  (5) 
que  timore  coacti  oppidani  cum  se  dedidissent,  quaesitum, 
unde  essent  ea  Ugna,  quae  ab  igni  non  laederentur.   tunc  2t 
ei    demonstraverunt    eas    arbores,    quarum   m   his   locis 
maximae  sunt  copiae.    et  ideo  id   casteUum  Larignum, 
item  materies  larigna  est  appeUata.    haec  autem  per  Pa- 
dum  Ravennam  deportatur,  in  colonia  Fanestri,  Pisaun,(i 
Anconae  reUquisque,  quae  sunt  in  ea  regione,  municipiis  » 
praebetur.  cuius  materies  si  esset  facultas  adportationibus   ' 
ad  urbem,  maximae  haberentur  in  aedificUs  utilitates,  et' 
si  non  in  omne,  certe  tabulae  in  subgrundUs  circum  msulas 

8  abigenas  S  18  possent  Lor:  posset  x  20  sublata  G^: 
-tam  {-i^SG^^S  effecit  ed:  efficit j.  21  ^oncidisseG^: 
concedisse  SH'.  concedi8s&  H  24  dededissent  HG .  dedis- 
sent  S       2»  colonia  x      33  inomnae  H,  -ne  ^,  -ni  Cr 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  n,  9.  10  55 

(15)  si  essent  ex  ea  conlocatae,  ab  traiectionis  incendiorum  ae- 
dificia  periculo  liberarentur,  quod  eae  neque  flammam  nec 
carbonem  possunt  recipere  nec  facere  per  se.  sunt  autem  17 
eae  arbores  foliis  similibus  pini;  materies  earum  prolixa, 
5  tractabilis  ad  intestinum  opus  non  minus  quam  sappinea, 
(20)  habetque  resinam  liquidam  mellis  Attici  colore,  quae  etiam 
medetur  pthisicis. 

De  singulis  generibus,  quibus  proprietatibus  e  natura 

rerum  videantur  esse  comparatae  quibusque  procreahtur 

10  rationibus,  exposui.  insequitur  animadversio,  quid  ita  quae 

(25)  in  urbe  supernas  dicitur  abies,  deterior  est,  quae  infernas, 

61  egregios  in  aedificiis  ad  diuturnitatem  praestat  usus,  et  de 

his  rebus,  quemadmodum  videantur  e  locorum  proprieta- 

bus  habere  vitia  aut  virtutes,  uti  ea  sint  considerantibus 

15  apertiora,  exponere.  montis  Appennini  primae  radices  ab  X 

(5)  Tyrrenico  mari  inter  Alpis  et  extremas  Etruriae  regiones 

oriuntur.  eius  vero  montis  iugum  se  circumagens  et  media 

curvatura  prope  tangens  oras  maris  Hadriani  pertingit  cir- 

cumitionibus  contra  fretum.  itaque  citerior  eius  curvatura, 

20  quae  vergit  ad  Etruriae  Campaniaeque  regiones,  apricis 

(10)  est  potestatibus;  namque  impetus  habet  perpetuos  ad  solis 

cursum.  ulterior  autem,  quae  est  proclinata  ad  superum  mare, 

septentrionali  regioni  subiecta  continetur  umbrosis  et  opacis 

perpetuitatibus.  itaque  quae  in  ea  parte  nascuntur  arbores, 

25  umida  potestate  nutritae  non  solum  ipsae  augentur  am- 

(15)  plissimis  magnitudinibus,  sed  earum  quoque  venae  umoris 

copia  repletae  turgentes  liquoris  abundantia  saturantur. 

cum  autem  excisae  et  dolatae  vitalem  potestatem  amiserunt, 

venarum  rigore  permanente  siccescendo  propter  raritatem 


1  traiectionis  Mar:  -nib;  x      2  eae  Joc:  ea  a;      4  eae  H: 
hae  (7,  he§  S       6  sappina  HSG'^,  saprina  G        7  thisicis  x 
8  e  HS:  ea  G  10  ita  quae  S^:  itaq»  x  14  ea  (Kr)  sint 

Joc  {cf.  37,  27  et  178^  12):   essent  x         16  exponere  Bo:   ex- 
ponerem  x  rnontis  ed:  montes  HS,  mortis  G  16  inter 

Rode:  in  x  extremas  Bode:   inextremas  x  18  adria- 

m  GS       23  regioni  G'':  -ne  x       27  turgentes  rec:  urgentes  x 
(-is  (r^      29  permanente  Perr:  -tes  x 


56  VITRQVII 

tiimt  inanes  et  evanidae,  ideoque  in  aedificiis  non  possunt 
habere  diuturnitatem.  quae  auteni  ad  solis  cursum  spectanti-  (20) 
bus  locis  procreantur,  non  habentes  interveniorum  raritates 
siccitatibus  exsuctae  solidantur,  quia  sol  non  modo  ex  terra 
lambendo  sed  etiam  ex  arboribus  educit  umores.   itaque,  5 
quae  sunt  in  apricis  regionibus,  spissis  venarum  crebritati- 
bus  solidatae  raritatemque  non  habentes  ex  umore,  cum  in  (25) 
materiem  perdolantur,  reddunt  magnas  utilitates  ad  vetu- 
statem.  ideo  infernates,  quod  ex  apricis  locis  adportantur,  62 
meliores  sunt,  quam  quae  ab  opacis  de  supernatibus  ad-  10 
vehuntur. 

Quantum  animo  considerare  potui,  de  copiis,  quae  sunt 
necessariae  in  aedificiorum  comparationibus,  et  quibus  tem- 
peraturis  e  rerum  natura  principiorum  habere  videantur(5) 
mixtionem  quaeque  insunt  in  singulis  generibus  virtutes  15 
et  vitia,  uti  non  sint  ignota  aedificantibus ,  exposui.    ita, 
qui  potuerint  eorum  praeceptorum  sequi  praescriptiones, 
erunt  prudentiores  singulorumque  generum  usum  eligere 
poterunt  in  operibus.  ergo  quoniam  de  apparitionibus  est(io) 
explicatum,  in  ceteris  voluminibus  de  ipsis  aedificiis  ex-  20 
ponetur;  et  primum  de  deorum  inmortalium  aedibus  sacris 
et  de  earum  symmetriis  et  proportionibus,  uti  ordo  postulat, 
insequenti  perscribam. 


LIBER  TERTIUS. 

Delphicus    Apollo    Socratem    omnium    sapientissimum  25  (i< 
Pythiae  responsis  est  professus.  is  autem  memoratur  pru- 
denter  doctissimeque  dixisse,  oportuisse  hominum  pectora 
fenestrata  et  aperta  esse,  uti  non  occultos  haberent  sensus 


8  interveniorum  Joc:  inter  venarum  x      6  quae  om.  HS 
7    raritatemque    transp.  Kr:   post   ex    umore    (r.  quae    HSG^ 

exh.  X  9  quod  HG:  q»  <S,  q»  <S^  10  advehuntur  S:  ad  |  du- 
euntur  H,  adducuntur  G  19  apparitionibus  x  20  exponetur 
rec:  -nitur  x 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  III  57 

20)  sed  patentes  ad  considerandum.  utinam  vero  rerum  natura 
sententiam  eius  secuta  explicata  et  apparentia  ea  consti- 
tuisset!  si  enim  ita  fuisset,  non  solum  laudes  aut  vitia  ani- 
morum  ad  manum  aspicerentur,  sed  etiam  disciplinarum 

5  scientiae  sub  oculorum  consideratione  subiectae  non  in- 

85)certis   iudiciis   probarentur,   sed   et   doctis  et  scientibus 

53auctoritas  egregia  et  stabilis  adderetur  ipsique  artifices 

(5)  pellicerent  sua  prudentia,  <(qui,  etiam^si  non  pecunia  sint 
copiosi  seu  vetustate  officinarum  habuerint  notitiam  aut 

10  etiam  gratia  forensi  et  eloquentia,  cum  fuerint  parati,  pro 
industria  studiorum  auctoritates  possent  habere,  ut  eis, 

(1)  quod  profitentur  scire,  id  crederetur.  igitur  quoniam  haec 
non  ita,  sed  uti  natura  rerum  voluit,  sunt  constituta,  non 
efficitur,  ut  possint  homines  obscuratis  sub  pectoribus  in- 

15  geniis  scientias  artificiorum  penitus  latentes,  quemadmo- 

(9)  dum  sint,  iudicare.  maxime  autem  id  animadvertere  possu- 
mus  ab  antiquis  statuariis  et  pictoribus,  quod  ex  his,  qui 
dignitatis  notas  et  commendationis  gratiam  habuerunt, 
aeterna  memoria"  ad  posteritatem  sunt  permanentes,  uti 

20  Myron,  Polycletus,  Phidias,  Lysippus  ceterique,  qui  nobili- 
tatem  ex  arte  sunt  consecuti.  namque  ut  civitatibus  magnis 

15)  aut  regibus  aut  civibus  nobilibus  opera  f ecerunt,  ita  id  sunt 
adepti.  at  qui  non  minore  studio  et  ingenio  soUertiaque 
fuerunt  nobilibus    et   humili   fortuna  civibus   non   minus 

85  egregie  perfecta  fecerunt  opera,  nullam  memoriam  sunt 
adsecuti,  quod  hi  non  ab  industria  neque  artis  sollertia 

:o)sed  a  felicitate  fuerunt  deserti,  ut  Hegias  Atheniensis, 
Chion  Corinthius,  Myagrus  Phocaeus,  Pharax  Ephesius, 


7  ipsique  —  crederetur  {v.  12)  transp.  Kr:  ^osiiudicare  {v.  16) 

exh.  X  8  pellicerent  sua  prudentia  {add.  cet.)  Kn  pollicerent 
(-tur  H)  sua  (-am  H)  prudentia  (-am  H)  x  {qiiod  plane  ahhorret 
a  sensu  Vitruviano;  cf.  pag.  133,  11  sq.)  9  seu  Joc:  sed  x 
11  possent  Kr:  possunt  x  18  dignitatis  ed:  -tes  HGS,  -te  E 
1»  posteritatem  HS^^G'^:  potestatem  EG  et  a.  ras.  S  28  mi- 
nori  HS  24  fort.  mobilibus  {cf  119,  9  et  12,  8)  27  deserti 
Joc:  diserti  /S,  desepti  HEG  Hegias  Bo  {in  adn.  crit.;  cf. 
Plin.  34,  49  et  78):  hellas  HS,  thellas  EG 


58  VITRUVII 

Boedas  Byzantius  etiamque  alii  plures.   non  minus  item 
pictores,  uti  Aristomenes  Thasius,  Polycles  et  Androcydes 
(^Cyzice^^ni,  Theo  Magnes  ceterique,  quos  neque  industria 
neque  artis  studium  neque  sollertia  defecit,  sed  aut  reiG4 
familiaris  exiguitas  aut  inbecillitas  fortunae  seu  in  ambi-  ■> 
tione   certationis   contrariorum  superatio  obstitit  eorum 
dignitati.  nec  tamen  est  admirandum,  si  propter  ignotitiam 
artis  virtutes  obscurantur,  sed  maxime  indignandum,  cum  ('>) 
etiam  saepe  eblandiatur  gratia  conviviorum  a  veris  iudiciis 
falsam  probationem.  ergo,  uti  Socrati  placuit,  si  ita  sensus  lo 
et  sententiae  scientiaeque  disciplinis  auctae  perspicuae  et    j 
perlucidae  fuissent,  non  gratia  neque  ambitio  valeret,  sed    ! 
si  qui  veris  certisque  laboribus  doctrinarum  pervenissent  (i^ 
ad  scientiam  summam,  eis  ultro  opera  traderentur.  quoniam 
autem  ea  non  sunt  inlustria  neque  apparentia  in  aspectu,  is 
ut  putamus  oportuisse,  et  animadverto  potius  indoctos  quam 
doctos  gratia  superare,  non  esse  certandum  iudicans  cum 
indoctis  ambitione,  potius  his  praeceptis  editis  ostendam(if 
nostrae  scientiae  virtutem. 

Itaque,  imperator,  in  primo  volumine  tibi  de  arte  et  quas  2c 
habeat  ea  virtutes  quibusque  disciplinis  oporteat  esse  auc- 
tum  architectum,  exposui  et  subieci  causas,  quid  ita  earum 
oporteat  eum  esse  peritum,  rationesque  summae  architec- 
turae  partitione  distribui  finitionibusque  terminavi.  deinde,  (2( 
quod  erat  primum  et  necessarium,  de  moenibus,  quemad-  2 
modum  eligantur  loci  salubres,  ratiocinationibus  explicui, 
ventique  qui  sint  et  e  quibus  <(regionibus)>  singuli  spirant, 
deformationibus  grammicis  ostendi,  platearumque  et  vico- 
rum  uti  emendate  fiant  distributiones  in  moenibus,  docui(2! 


2   Androcydes   Kr  {cf.  Plin.  35,  64):    andramithes   HEG, 
-tes  S      3  Cyziceni  Kr  {cf.  Flut  Pelop.25):  ni  x  {sic:  nitheo) 
Magnee  Mar:  magnis  x       ceterique  ed:  ceterisque  x       6  cer- 
tationes  E         superatio  Joc:  superati  x        9  eblandiatur  Bo: 
blandiatur  HESG'^,  -antur  G        10  falsam  Ro:  adfalsam  x 
13  si  om.  S      26  loci  rec:  locis  x      salubris  S,  salubribus  S* 
ratiotinationibusq.  S  (q/  del.  S^)         27   sunt  S         add.  Joc 
•28  grammicis  Joc :  grammaticis  x 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  lU,  1  59 

et  ita  finitionem  primo  volumine  constitui.  item  in  secundo 
de  materia,  quas  habeat  in  operibus  utilitates  et  quibus 
virtutibus  e  natura  rerum  est  comparata,  peregi.  nunc  in 
tertio  de  deorum  inmortalium  aedibus  sacris  dicam  et,  uti 
(30)".  oportet,  perscriptas  exponam. 
65      Aedium  compositio  constat  ex  symmetria,  cuius  ratio-  I 
nem  diligentissime  architecti  tenere  debent.  ea  autem  pari- 
tur  a  proportione,  quae  graece  avaXoTiot  dicitur.  proportio 
est  ratae  partis  membrorum  in  omni  opere  totiusque  com- 
(6)  10  modulatio ,  ex  qua  ratio  efficitur  symmetriarum.   namque 
non  potest  aedis  ulla  sine  symmetria  atque  proportioneratio- 
nem  habere  compositionis ,  nisi  uti  hominis  bene  figurati 
membrorum  habuerit  exactam  rationem.  corpus  enim  homi-  2 
(10)  nis  ita  natura  composuit,  uti  os  capitis  a  mento  ad  frontem 
16  summam  et  radices  imas  capilli  esset  decimae  partis,  item 
manus  pansa  ab  articulo  ad  extremum  medium  digitum 
tantundem,  caput  a  mento  ad  summum  verticem  octavae, 
cum  cervicibus  imis  ab  summo  pectore  ad  imas  radices 
(15)  capillorum  sextae,  <^a  medio  .pectore)>  ad  summum  verticem 
80  quartae.  ipsius  autem  oris  altitudinis  tertia  est  pars  ab  imo 
mento  ad  imas  nares,  nasum  ab  imis  naribus  ad  finem  me- 
dium  superciliorum  tantundem,  ab  ea  fine  ad  imas  radices 
capilli  frons  efficitur  item  tertiae  partis.   pes  vero  altitu- 
(20)  dinis  corporis  sextae,  cubitum  quartae,  pectus  item  quartae. 
25  reliqua  quoque  membra  suas  habent  commensus  propor- 
tiones,  quibus  etiam  antiqui  pictores  et  statuarii  nobiles 
usi  magnas  et  infinitas  laudes  sunt  adsecuti.  similiter  vero  s 
sacrarum  aedium  membra  ad  universam  totius  magnitudinis 
summam  ex  partibus  singulis  convenientissimum  debent 
(J5)  80  habere  commensus  responsum.  item  corporis  centrum  me- 
dium  naturaliter  est  umbilicus.  namque  si  homo  conlocatus 

5  oportet  Ro:  oporteat  x         7  teneri  H        paritur  a  rec: 
paritura  pr.  HGS^  paratura  pr.  E      8  analogia  x      9  est  ratae 
H^^S:  strat^  (-e)  EG       totiusque  Joc:  totaque  x       10  ex  qua- 
drato  E  et  a.  c.  G       12  hominis  Kr:  adhominis  x      15  ita  E 
16  pansa  exc.  Vitr.cod.S:  palma  {-^E)x    17  octael/     1»  add.  Gdl 
28  capillis  H      24  corpori  S      extae  H      25  suas  Lor:  suos  x 


60  VITRUVII 

fuerit  supinus  manibus  et  pedibus  pansis  circinique  conlo-  66 
catum   centrum  in  umbilico  eius,  circumagendo  rotunda- 
tionem  utrarumque  manuum  et  pedum  digiti  linea  tangen- 
tur.    non  minus  quemadmodum  schema  rotundationis  in 
corpore  efficitur,  item  quadrata  designatio  in  eo  invenietur.  5 
nam  si  a  pedibus  imis  ad  summum  caput  mensum  erit  eaque 
mensura  relata  fuerit  ad  manus  pansas,  invenietur  eadem 
latitudo  uti  altitudo,  quemadmodum  areae,  quae  ad  normam 
sunt  quadratae.  ergo  si  ita  natura  composuit  corpus  hominis, 
uti  proportionibus  membra  ad  summam  figurationem  eius  10 
respondeant,  cum  causa  constituisse  videntur  antiqui,  ut 
etiam  in  operum  perfectionibus  singulorum  membrorum 
ad  universam  ligurae  speciem  habeant  conamensus  exactio- 
nem.   igitur  cum  in  omnibus  operibus  ordines  traderent, 
maxime  in  aedibus  deorum,  <(quod  eorum)»  operum  et  laudes  15 
et  culpae  aeternae  solent  permanere. 

Nec  minus  mensurarum  rationes,  quae  in  omnibus  operi- 
bus  videntur  necessariae  esse,  ex  corporis  membris  colle- 
gerunt,  uti  digitum,  palmum,  pedem,  cubitum,  et  eas  distri- 
buerunt  in  perfectum  numerum,  quemGraeciTeXeovdicunt.  20 
perfectum  autem  antiqui  instituerunt  numerum  qui  decem 
dicitur;  namque  ex  manibus  digitorum  numero  [ab  palmo 
pes]    est  inventus.   si   autem  in  utrisque  palmis  ex  arti- 
culis  ab  natura  decem  sunt  perfecti,  etiam  Platoni  placuit 
esse  eum  numerum  ea  re  perfectum,  quod  ex  (x}  singulari-  25 
bus  rebus,  quae  juovabec  apud  Graecos  dicuntur,  perficitur 
decusis.    simul  autem  undecim  aut  duodecim  sunt  facti,  67 
quod  superaverint,  non  possunt  esse  perfecti,  donec  ad 
alterum  decusis  perveniant;  singulares  enim  res  particulae 
sunt  eius  numeri.  mathematici  vero  contra  disputantes  ea  30 


1  sopinus  jBT  (S  a.  ras.)  G'^        3  utrarunique  rerum  mann- 
um  EG      4  scaema  i^,  scema  JEGS      7  spansas  H      15  add. 
Kr  (quorum  Schn)         laudes  sculpt§  E        18  necessaria  H 
colligerunt  G  et  a.  c.  H  20  teleon  x  22  numero  Bo: 

numeru  (-rum  G)  x       ab  palmo  pes  del.  Choisy       23  utriusque  S 
25  X  add.  Kr        26  monades  x       27  decu(s)sis:  Lor:  decusisq; 
HS,  decusis.  Quae  EGS^ 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  III,  1  61 

(5)  re  perfectum  dixerunt  esse  numerum  qui  sex  dicitur,  quod 
is  nuraerus  habet  partitiones  eorum  rationibus  sex  numero 
convenientes  sic:  sextantem  unura,  trientes  duo,  semisseni 
tria,  besem  quera  bijuoipov  dicunt  quattuor,  quintariura 

5  quem  7TevTe)uoipov  dicunt  quinque,  perfectura  sex.  cum  ad 

(10)  dupUcationera  crescat,  suprasex  adiecto  asse  eqpeKTOV;  cura 

facta  sunt  octo,  quod  est  tertia  adiecta,  tertiariura  alterura. 

qui  eTTiTpiTOC  dicitur;  diraidia  adiecta  cura  facta  sunt  novem, 

sesquialterum,  qui  r||UioXioc  appellatur;   duabus  partibus 

10  additis  et  decusis  facto  bes  alterura,   quem   embijuoipov 

(15)  vocitant ;  in  undecim  nuraero  quod  adiecti  sunt  quinque, 

quintarium,  quera  eTTiTrejUTrTOV  dicunt ;  duodecim  autera,  quod 

ex  duobus  nuraeris  siraplicibus  est  effectus,  biTrXaciuJva.  non 

minus  etiara,  quod  pes  horainis  altitudinis  sextam  habet 

15  partem,  (ita  etiara,  ex  eo  quod  perficitur  pedura  numero 
corporis  <(altitudo,  veteribus  columnis  basis  scapi  elata^ 
(20)  sexies  altitudines  terminavit)  eum  perf ectum  constituerunt, 
cubituraque  aniraadverterunt  ex  sex  palmis  constare  digi- 
tisque  xxiiii.  ex  eo  etiam  videntur  civitates  Graecorum 
-8  20  fecisse,  quemadraodura  cubitus  est  sex  palraorura,  in  drach- 
raa,  qua  nurarao  uterentur,  aereos  signatos  uti  asses  ex 
aequo  sex,  quos  obolos  appellant,  quadrantesque  obolorura, 
quae  alii  dichalca,  nonnulli  trichalca  dicunt,  pro  digitis 

(5)viginti   quattuor   in   drachraa  constituisse.    nostri  autem 

25  primo  fecerunt  <(perfectura)>  antiquura  nuraerura  et  in  de- 


3  (trientem)   duo  Joc:   trientes   duos  x  4  besem  HS: 

bosem  E,  om.  G        dimoeron  x        5  pentemeron  HSG'^,  pente 
moeron   EG  6   duplicationem  Kn   supplicationem  x  (sup- 

pletionem  G^)         (a)effectum  x         7  quod  HEG:  quae  S^ 
tertiarum  EG  alterum  Mar:  autem  x  8  epitritos  x 

9  sesqualterum  S  (h)emiolius  x  10  cusis  E  epidi- 

moeron  x  11  C[  S  (quod  S^)  12  epipempton  x  quod 

HG:    quia   E^   c^  S  13   diplasiona  x  14   quod   HGS': 

quia  E  16    altitudo    —    elata    stippl.  Kr   {ex  pag.  85,  21 

seqq.)      17  sexies  H^^GS:  seies  HE       altitudines  Kr:  -nis  x 
20  dracma  E,  dragma  SG^'       21  uum(m)o  Schn:  numero  x      ex 
aequo  Joc:    ex    quo  x         24   XXIIII   EGS        dragma   x 
26  add.  Kr 


62  VITRUVII 

nario  denos  aeris  constituerunt,  et  ea  re  compositio  no- 
minis  ad  hodiernum  diem  denarium  retinet.  etiamque 
quarta  pars  quod  efficiebatur  ex  duobus  assibus  et  tertio 
semisse,  sestertium  vocitaverunt.  postea  autem  quam  anim- 
adverterunt  utrosque  numeros  esse  perf ectos ,  et  sex  et  5  (i 
decem,  utrosque  in  unum  coiecerunt  et  fecerunt  perfectissi- 
mum  decusis  sexis.  huius  autem  rei  auctorem  invenerunt 
pedem.  e  cubito  enim  cum  dempti  sunt  palmi  duo,  relin- 
quitur  pes  quattuor  palmorum,  palmus  autem  habet  quat- 
tuor  digitos.  ita  efficitur,  ut  habeat  pes  sedecim  digitos  io( 
et  totidem  asses  aeracius  denarius. 

9  Ergo  si  convenit  ex  articulis  hominis  numerum  inven- 
tum  esse  et  ex  membris  separatis  ad  universam  coi^poris 
speciem  ratae  partis  commensus  fieri  responsum,  relinqui- 
tur,  ut  suspiciamus  eos,  qui  etiam  aedes  deorum  inmorta-  i6  (| 
lium  constituentes  ita  membra  operum  ordinaverunt,  ut 
proportionibus  et  symmetriis  separatae  atque  universae 
convenientes  efficerentur  eorum  distributiones. 

II      Aedium  autem  principia  sunt,  e  quibus  constat  figura- 
rum   aspectus,   ea:    primum  in  antis,   quod  graece  vaoc  20 
€V  TrapacTaciv  dicitur,  deinde  prostylos,  amphiprostylos, 
peripteros,  pseudodipteros,  <(dipteros>,  hypaethros.  horum  69 

2  exprimuntur  f  ormationes  his  rationibus.    in  antis  erit  aedes, 
cum  habebit  in  fronte  antas  parietum,  qui  cellam  circum- 
cludunt,  et  inter  antas  in  medio  columnas  duas  supraque  25  i 
fastigium  symmetria  ea  conlocatum,  quae  in  hoc  libro  fuerit  (5) 
perscripta.  huius  autem  exemplar  erit  ad  TresFortunas  ex 

3  tribus  quod  est  proxime  portam  Collinam.     prostylos  omnia 


J 


3  pars  quSLYtei  EG      ifautemEG:  om.HS      7  sexis  HS: 
sex  eis  JSG  auctorem  HG:  ductorem  E,  inventorem  S 

10  sedecim  HS:  XVI  EG^,  XIII  G  11  ases  G        aeracius 

HES,  -tius  G         14  partes  HS         16  suspiciamus  Ferr:  sus- 
cipiamus  x  18   convenientes  rec:   -tesque  x         eorum  H: 

operum  EG  et  in  ras.  S  20  ea  Kr:  et  HSG^  (om.  G) 

naosen  parastasin  x        22  dipteros  add.  rec        hypetros  x 
28  post  rationibus  in  x  antecipantur  verba  quemadmodum  et  — 
exemplar  {69^  9sq.);  del.  Joc 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  III,  1.  2  63 

habet  quemadmodum  in  antis,  columnas  autem  contra  antas 
angulares  duas  supraque  epistylia,  quemadmodum  et  in  antis, 

.0)  et  dextra  ac  sinistra  in  versuris  singula.  huius  exemplar  est 
in  insula  Tiberina  in  aede  lovis  et  Fauni.     amphiprostylos  4 

5  omnia  habet  ea,  quae  prostylos,  praetereaque  habetinpostico 
ad  eundemmodum  columnasetfastigium.    peripteros  autem  5 
erit,  quae  habebit  in  fronte  et  postico  senas  columnas,  in 

L6)lateribus  cum  angularibus  undenas.  ita  autem  sint  hae  co- 
lumnae  conlocatae,  ut  intercolumnii  latitudinis  intervallum 

10  sit  a  parietibus  circum  ad  extremos  ordines  columnarum, 
habeatque  ambulationem  circa  cellam  aedis,  quemadmodum 
est  sine  postico  in  porticu  Metelli  lovis  Statoris  Hermo- 

!u)  dori  et  Mariana  Honoris  et  Virtutis  a  Mucio  facta.     pseudo-  6 
dipteros  autem  sic  conlocatur,  ut  in  fronte  et  postico  sint 

15  columnae  octonae,  in  lateribus  cum  angularibus  quinae 
denae.  sint  autem  parietes  cellae  contra  quaternas  colum- 
nas  medianas  in  fronte  et  postico.  ita  duorum  intercolum- 

15)  niorum  et  imae  crassitudinis  columnae  spatium  erit  ab  parie- 
tibus  circa  ad  extremos  ordines  columnarum.  huius  exemplar 

20  Romae  non  est,  sed  Magnesiae  DianaeHermogenis  Alabandei 
et  Apollinis  a  Menesthe  facta.     dipteros  autem  octastylos  et  7 
pronao  et  postico,  sed  circa  aedem  duplices  habet  ordines 
columnarum,  uti  est  aedis  Quirini  dorica  et  Ephesi  Dianae 

;5)ionica  a  Chersiphrone  constituta.    hypaethros  vero  decasty-  8 

15  los  est  in  pronao  et  postico.  reliqua  omnia  eadem  habet 
quae  dipteros,  sed  interiore  parte  columnas  in  altitudine 
duplices,  remotas  a  parietibus  ad  circumitionem  ut  porticus 
peristyliorum.  mediumautemsub  divo  estsinetecto.  aditus 

8  dextera  S       4  tyberina  S  (a.  c.):  tiberiana  HG  (tyb.)  S^ 
6  postico  ed:  posticio  HG,  -tio  5      6  peripsii  S      8  autem  Mar: 
ut  X      12  sine  postico  transp.  Kr :  post  Virtutis  exh.  x      stato- 

a 
ns  G  et  in  ras.  S:  startoris  H'^         Hermodori  Turnebus:  her- 

modi  X      18  Mariana  Kr:  admariana  {ciim  ad  add.)  x       mucio 

H:  mutio  G  et  in  ras.  S        18  imae  ed:  unae  x       ab  par.  G: 

appar.  J3",  apar.  ^^iS        20  Alabandei:  alabandi  G  et  in  ras.  S, 

alabarinthi  m  ras.  H^        24  Chersiphrone  Schn:  chresifrone  in 

ras.  H'^,  chrisifone  S^  thersifrone  G      hypedros  G       vero  HSG'^: 

K  («.  e.  autem)  G 


64  VITRUVII 

valvarum  ex  utraque  parte  in  pronao  et  postico.  huius  item  (u 
exemplar  Romae  non  est,  sed  Athenis  octastylos  ex  templo 
Olympio. 
III      Species  autem  aedium  sunt  quinque,  quarum  ea  sunt 
vocabula:  pycnostylos,  id  est  crebriscolumnis,  systylos  paulo  5 
remissioribus,  diastylos  amplius  quam  oportet  inter  se  di-  (i£ 
ductis,  araeostylos  spatiis  intercolumniorum  patentibus  rare, 

2  eustylosintervallorumiustadistributione.  ergo  pycnostylos 
est,  cuius  intercolumnio  unius  et  dimidiatae  columnae  crassi- 
tudo  interponi  potest,  quemadmodum  est  divi  lulii  et  in  10 
Caesaris  foro  Veneris  et  si  quae  aliae  sic  sunt  compositae. 
item  systylos  est,  in  qua  duarum  columnarum  crassitudo  (2( 
in  intercolumnio  poterit  conlocari,  et  spirarum  plinthides  7] 
aeque  magnae  sint  ei  spatio,  quod  fuerit  inter  duas  plin- 
thides,  quemadmodum  est  Fortunae  Equestris  ad  theatrum  15 
lapideum  reliquaeque,  quae  eisdem  rationibus  sunt  compo- 

3  sitae.  haec  utraque  genera  vitiosum  habent  usum.  matres  (6) 
enim  familiarum  cum  ad  supplicationem  gradibus  ascendunt, 
non  possunt  per  intercolumnia  amplexae  adire,  nisi  ordines  f  e- 
cerint;  item  valvarum  aspectus  abstruditur  columnarum  cre-  20 ' 
britate  ipsaque  signa  obscurantur;  item  circa  aedempropter 

4  angustias  inpediuntur  ambulationes.     diastyli  autem  haec  (k 
erit  compositio,  cum  trium  columnarum  crassitudinem  inter- 
columnio  interponere  possumus,  tamquam  est  Apollinis  et 
Dianae  aedis.  haec  dispositio  hanc  habet  difficultatem,  quod  25 ; 
epistylia  propter  intervallorum  magnitudinem  franguntur. 

5  in  araeostylis  autem  nec  lapideis  nec  marmoreis  epistyliis  (if 
uti  datur,  sed  inponendae  de  materia  trabes  perpetuae.  et 

2  ex  Kr:  et  (&)  x  5  pignostilos  (r*^,  pignasty(i)los  x 
6  diastylos  ecl.  Ven:  interestylos  x  7  spatiis  intercolumniorum 
G:  om.  HS  (unde  linea  suhducta  del.  G^,  item  quae  seq.  in  G: 
pignostilos  spatiis  indiastilos)  patentibus  rare  transp.  Kr:  post 
amplius  (v.  6)  exh.  x  8  eustylos  ed.  Fl:  et  stilos  HG  (eustylos 
—  pycnostylos  om.  S)  11  patentibus  rare  post  compositae  ex 
r.  6  repetit  x  12  sistilos  G,  stylos  HS  qua  Fhil:  quo  x 
14  ei  Lor:  &  HG'^,  eo  G  et  in  ras.  S  15  ad  om.  S  16  reliquae 
quaeque  HS  20  abspectus  H  25   habet  difficultatem 

hanc  S 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  UI,  2.  n  65 

ipsarum  aedium  species  sunt  varicae,  barycephalae,  humiles, 
latae,  ornanturque  signis  fictilibus  aut  aereis  inauratis  earum 
fastigia  tuscanico  niore,  uti  est  ad  Circum  Maximum  Cereris 
(80)  et  Herculis  Pompeiani,  item  Capitolii. 

6      Reddenda  nunc  est  eustyli  ratio,  quae  maxime  probabilis  6 

et  ad  usum  et  ad  speciem  et  ad  firmitatem  rationes  habet 

explicatas.  namque  facienda  sunt  in  intervallis  spatia  duarum 

columnarum  et  quartae  partis  columnae  crassitudinis,  me- 

(26)  diumque  intercolumnium  unum,  quod  erit  in  fronte,  alterum, 

10  quod  in  postico,  trium  columnarum  crassitudine.  sic  enim 
habebit  et  figurationis  aspectum  venustum  et  aditus  usum 

72  sine  inpeditionibus  et  circa  cellam  ambulatio  auctoritatem. 
huius  autem  rei  ratio  explicabitur  sic.   frons  loci  quae  in  ; 
aede  constituta  fuerit,  si  tetrastylos  facienda  fuerit,  divi- 

15  datur  in  partes  xi  s  praeter  crepidines  et  proiecturas  spira- 

(5)rum;  si  sex  erit  columiiarum,  in  partes  xviii;  si  octastylos 
constituetur,  dividatur  in  xxiv  et  semissem.  item  ex  his 
partibus  sive  teti-astyli  sive  hexastyli  sive  octastyli  una 
pars  sumatur,  eaque  erit  modulus.  cuius  moduli  unus  erit 

20  crassitudinis  columnarum.   intercolumnia  singula,  praeter 

(lO)media,  modulorum  duorum  et  moduli  quartae  partis;  me- 

diana  in  f ronte  et  postico  singula  ternum  modulorum.  ipsa- 

rum  columnarum  altitudo  modulorum  vim  et  dimidiae  mo- 

duli  partis.  ita  ex  ea  divisione  intercolumnia  altitudinesque 

25  columnarum   habebunt  iustam  rationem.    huius  exemplar  8 

(16)  Romae  nullum  habemus,  sed  in  Asia  Teo  hexastylon  Liberi 
Patris. 

1  varicae   Turnehus:  baric§  GS^  baryce  H      parycefale  ff, 
paryce  fale  6',  paric^  fale  S      3  ca&;eris  H      4  capitolii  GS''^: 
capituli  H  et  a.  c.  S       5  eustyli  S^  (/.  marg.):  eustili  (r,  estyli 
HS      7  in  om.  G      14  si  —  fuerit  om.  G,  in  marg.  suppl.  G'^ 
«fctrastylos  H,   erastylos  ^',   etrasylos  G  16  xi  s  Ro  (Joc): 

decusas  semis  x       proiecturas  H^^G:  protecturas  HS      16  xviii 
Mo  (Joc):  decem  novem  x  (d.  &  novem  G^S^      octostylos  H 
17  XXIV  Bo  (Joc):  XXV  (t,  viginti  quinque  HS  19  unus  Kr: 

unius  X  21  media  Lor:  mediam  HS,  mediu  G  22  ipsarum 
—  modulorum  om,  G  23  vim  Ro  (Lor):  octo  G  viiii  — 
columnarum  {v.  2o)  om.  HS      26  theo  x       exastilon  x 

ViTiujv.  de  avchitect.  ed.  Krohn  5- 


66  VITRUVII 

Eas  autem  symmetrias  constituit  Hermogenes,  qui  etiam 
primus  invenit  octastylon  pseudodipterive  rationem.    ex 
dipteri   enim  aedis  symmetria  distulit  interiores  ordines 
columnarum  xxxiv  eaque  ratione  sumptus  operasque  com- 
pendii  fecit.  is  in  medio  ambulationi  laxamentum  egregie  5  (1 
circa  cellam  fecit  de  aispectuque  nihil  inminuit,  sed  sine 
desiderio  supervacuorum  conservavit  auctoritatem  totius 
9  operis  distributione.  pteromatos  enim  ratio  et  columnarum 
circum  aedem  dispositio  ideo  est  inventa,  ut  aspectus  pro- 
pter  asperitatem  intercolumniorum  habeat  auctoritatem,  10 
praeterea,  si  ex  <^improviso)>  imbrium  aquae  vis  occupaverit 
et  intercluserit  hominum  multitudinem,  ut  habeat  in  aede 
circaque  cellam  cum  laxamento  liberam  moram.  haec  autem 
ut  explicantur  in  pseudodipteris  aedium  dispositionibus!  (5) 
quare  videtur  acuta  magnaque  sollertia  effectus  operum  16 
Hermogenes    fecisse    reliquisseque   fontes,    unde   posteri 
possent  haurire  disciplinarum  rationes. 

10  Aedibus   araeostylis   columnae  sic  sunt  faciendae,   uti 
crassitudines  earum  sint  partis  octavae  ad  altitudines.  item  (lO) 
in  diastylo  dimetienda  est  altitudo  columnae  in  partes  octo  20 
et  dimidiam,  et  unius  partis  colunmae  crassitudo  conlocetur. 

in  systylo  altitudo  dividatur  in  novem  et  dimidiam  partem, 
et  ex  eis  una  ad  crassitudinem  columnae  detur.  item  in  pycno- 
stylo  dividenda  est  altitudo  in  <(partes)>  decem,  et  eius  una  (i5) 
pars  facienda  est  columnae  crassitudo.  eustyli  autem  aedis  25  , 
columnae,  uti  systyli,  in  novem  partes  altitudo  dividatur  et   P 
dimidiam  partem,  et  eius  una  pars  constituatur  in  crassi- 
tudine  imi  scapi.  ita  habebitur  pro  rata  parte  intercolum- 

11  niorum  ratio.   quemadmodum  enim  crescunt  spatia  intercio) 


1  hermogenis  S       2  invenit  G:  om.  HS       octastylon  Joc: 
exostylum  H^  exostilu  /S,  exastilu  GS^      speudo  dipteri  uera- 
tionem  H,  BpeudOwdipteri/ue  ratione  S  {sigva  S'^      8  symme- 
tria  ed:  -triae  x         sustulit  G         4  xxxiv  Phil:  xxxviii  x 
6  fecit  circa  cellam  S  7  conservabit  S  10  habeat  G: 

hab&  HS         11  add.  Kr         16  hermogenie  x         21  dimidiam 
ed:  -dium  x  23  eis  HG:  his  S         24  add.  Joc         25  Cn- 

fltyli  H      26  partes  Joc:  partibus  x 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  III,  3  67 

columnas,  proportionibus  adaugendae  sunt  crassitudines 
scaporum.  namque  si  in  araeostylo  nona  aut  decima  pars 
crassitudinis  fuerit,  tenuis  et  exilis  apparebit,  ideo  quod 
per  latitudinem  intercolumniorum  aer  consumit  et  inminuit 

ii)  5  aspectu  scaporum  crassitudinem.  contra  vero  pycnostylis  si 

H  octava  pars  crassitudinis  fuerit,  propter  crebritatem  et  an- 

gustias  intercolumniorum  tumidam  et  invenustam  efficiet 

speciem.  itaque  generis  operis  oportetpersequi  symmetrias. 

etiamque  angulares  columnae  crassiores  faciendae  sunt  ex 

)  10  sua  diametro  quinquagesima  parte,  quod  eae  ab  aere  circum- 
ciduntur  et  graciliores  videntur  esse  aspicientibus.   ergo 
quod  oculus  fallit,  ratiocinatione  est  exaequandum.   con- 12 
tracturae  autem  in  summis  columnarum  hypotracheliis  ita 
faciendae  videntur,  uti,  si  columna  sit  ab  minimo  ad  pedes 

)  16  quinos  denos,  ima  crassitudo  dividatur  in  partes  sex  et 
earum  partium  quinque  summa  constituatur.  item  quae  erit 
ab  quindecim  pedibus  ad  pedes  viginti,  scapus  imus  in  partes 
sex  et  semissem  dividatur,  earumque  partium  quinque  et 
semisse  superior  crassitudo  columnae  fiat.  item  quae  erunt 

1 20  a  pedibus  viginti  ad  pedes  triginta,  scapus  imus  dividatur 
in  partes  septem,  earumque  sex  summa  contractura  per- 
ficiatur.  quae  autem  ab  triginta  pedibus  ad  quadraginta 
alta  erit,  ima  dividatur  in  partes  septem  et  dimidiam;  ex 
his  sex  et  dimidiam  in  summo  habeat  contracturae  rationem, 
16  quae  erunt  ab  quadraginta  pedibus  ad  quinquaginta,  item 
dividendae  sunt  in  octo  partes,  et  earum  septem  in  summo 
scapo  sub  capitulo  contrahantur.  item  si  quae  altiores  erunt, 
76eadem  ratione  pro  rata  constituantur  contracturae.   haecis 


1  crasBitudines  G:  -nis  HS      2  eimare  ostylo  H      5  pyc- 
noBtylis:    pignoetylis   HS^    pinostilis    G  6    crassitudini    a. 

coir.  G      10  sua  Joc:  suo  x      eae  H:  he§  S,  hae  G  (e§  G') 
12  exequandu  G:  exaequendum  H'^^  exequendu  S       IS  (h)ypo- 
trachelis  x      16  itemq;  x      17  viginti  capus  H,  xx  scapus  GS'^ 
post  partes  add.  x  septem  superior  crassitudo  columnae  {verba 
praerepta  ex  v.  19  del.  Joc)         20  imue  G  et  in  ras.  S:  is  H 
21  earumque  —  septem  {v.  23)  ovi.  G  {suppl  G^^j        28    consti- 
tuantur  ed:  -atur  x 

5* 


68  viTRuyii 

autem  propter  altitudiuis  iutervallum  scandentis  oculi  spe- 
cies  adiciuntur  crassitudinibus  temperaturae.  venustates 
enim  persequitur  visus,  cuius  si  non  blandimur  voluptati 
proportione  et  modulorum  adiectionibus,  uti  quod  fallitur  (5) 
temperatione  adaugeatur,  vastus  et  invenustus  conspicien-  { 
tibus  remittetur  aspectus.  de  adiectione,  quae  adicitur  in 
mediis  columnis,  quae  apud  Graecos  evxacic  appellatur, 
in  extremo  libro  erit  forma  et  ratio  eius,  quemadmodum 
moUis  et  conveniens  efficiatur,  subscripta.  (lu) 

IV      Fundationes  eorum  operum  fodiantur,  si  queat  inveniri,  10 
ad  solidum  et  in  solido,  quantum  ex  amplitudine  operis  pro 
ratione  videbitur,  extruaturque  structura  totum  solum  quam 
solidissima.  supraque  terram  parietes  extruantur  sub  colum- 
nas  dimidio  crassiores  quam  columnae  sunt  f uturae ,  uti  (15) 
firmiora  sint  inferiora  superioribus;  quae  stereobates  appel-  15 
lantur,  nam  excipiunt  onera.  spirarumque  proiecturae  non 
procedant  extra  solidum;  item  supra  parietis  ad  eundem 
modum  crassitudo  servanda  est.  intervalla  autem  concama- 

2  randa  aut  solidanda  festucationibus,  uti  distineantur.  sin^ao; 
autem  solidum  non  invenietur,  sed  locus  erit  congesticius  20 
ad  imum  aut  paluster,  tunc-is  locus  fodiatur  exinaniatur- 
que  et  palis  alneis  aut  oleagineis  <(aut)>  robusteis  ustilatis 
configatur,  sublicaque  machinis  adigatur  quam  creberrime,  76 
carbonibusque  expleantur  intervalla  palorum,  et  tunc  struc- 
turis  solidissimis  fundamenta  impleantur.  extructis  autem  25 
fundamentis  ad  libramentum  stylobatae  sunt  conlocandi. 

8  supra   stylobatas   columnae  disponendae,   quemadmodum  (5) 
supra   scriptum   est,   sive  in  pycnostylo,   quemadmodum 


1  oculi  rec:  oculis  x  species  x  (genit.  ut  materies  60,  12 
et  notities  133,  9)  7  entasis  J3"6r,  entliasis  S  8  forma  et 
Wesselmg  {cf.  80, 5) :  formata  x  11  ad  solidum  et  in  solido  Phil 
{cf.  21,  3) :  ab  solido  et  in  solidum  x  16  est  (e)  ereobates  x 
17  solium  H  parietis  Joc  :  -tes  x  18  concameranda  S  1»  dis- 
tineantur  Joc:   destineantur  x  20  congesticius  G:   coniesti- 

cius  HS        21  paluster  G :  plauster  S^  plai  |  ter  cum  ras.  H 
22  alneis  Joc  {cf.  130,  22):  saligneis  cc        add.  Joc        28  confi- 
gatur  G:  configuratur  HS      subligaque  x       26  collocandi  Joc: 
conlocandae  (t§)  x 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  III,  3.  4.  5  69 

pycnostyla,  sive  systylo  aut  diastylo  aut  eustylo,  quemad- 
modum  supra  scripta  sunt  et  constituta.  in  araeostylis  enim 
libert^s  est  quantum  cuique  libet  constituendi.  sed  ita  co- 
(lo)lumnae  in  peripteris  conlocentur,  uti,  quot  intercolumnia 

6  sunt  in  fronte,  totidem  bis  intercoluninia  fiant  in  lateribus; 

ita  enim  erit  duplex  longitudo  operis  ad  latitudinem.  nam- 

que  qui  columnarum  duplicationes  fecerunt,  erravisse  viden- 

tur,  quod  unum  intercolumnium  in  longitudine  plus  quam 

(16)  oporteat  procurrere  videtur.  gradus  in  fronte  constituendi  4 

10  ita  sunt,  uti  sint  semper  inpares ;  namque  cum  dextro  pede 
primus  gradus  ascendatur,  item  in  summo  templo  primus 
erit  ponendus.  crassitudines  autem  eorum  graduum  ita 
finiendas  censeo,  ut  neque  crassiores  dextante  nec  tenuiores 

20)  dodrante  sint  conlocatae;  sic  enim  diirus  non  erit  ascensus. 

15  retractiones  autem  graduum  nec  minus  quam  sesquipedales 
nec  plus  quam  bipedales  faciendae  videntur.  item  si  circa 
aedem  gradus  futuri  sunt,  ad  eundem  modum  fieri  debent. 
sin  autem  circa  aedem  ex  tribus  lateribus  podium  faciendum 

25)erit,  id  constituatur,  uti  quadrae,  spirae,  trunci,  coronae, 

80  lysis  ad  ipsum  stylobatam,  qui  erit  sub  columnarum  spiris, 

77  conveniant.  stylobatam  ita  oportet  exaequari,  uti  habeat 
per  medium  adiectionem  per  scamillos  inpares;  si  enim  ad 
libellam  dirigetur,  alveolatum  oculo  videbitur.  hoc  autem, 
ut  scamilli  ad  id  convenientes  fiant,  item  in  extremo  libro 

25forma  et  demonstratio  erit  descripta. 

His  perfectis  in  suis  locis  spirae  conlocentur,  eaeque  ad  V 
symmetriam  sic  perficiantur,  uti  crassitudo  cum  plintho 
:  sit  columnae  ex  dimidia  crassitudine  proiecturamque,  quam 
Graeci  eKqpopav  vocitant,  habeant  s  extantem;  ita  tumlata 

80  et  longa  erit  columnae  crassitudinis  unius  et  dimidiae.  alti-  2 


1  euastilo  S  4  quot  GS'':  quod  HS  10  sunt  G:  sint 
HS  ut  S  18  dextante  G:  extantiie  ff,  -te  S  15  retrac- 
tiones  GS:  retractationes  HS^  l»  id  Kr:  ad  id  (cum  ad  add.)  x 
spin§  S  20  lysis  HS^  G^:  lapis  G  ipsum  H:  ipsam  G  et  in 
ras.  S  qui  erit  —  stylobatam  om.  S  (siippl.  S^  columnarum 
Hode:  columna  HS'^,  column^  G  2»  s  (/.  e.  semisse^  extan- 

tem  {cf.  271,  7)  Kr:  sextantem  x      tum  HS:  dum   G 


70  VITRUVII 

tudo  eius,  si  atticurges  erit,  ita  dividatur,  ut  superior  pars 
tertia  parte  sit  crassitudinis  columnae,  reliquum  plintho 
relinquatur.   dempta  plintho  reliquum  dividatur  in  partes 
quattuor,  fiatque  superior  torus  quartae ;  reliquae  tres  aequa- 
liter  dividantur,  et  una  sit  inf erior  torus,  altera  pars  cum  5  (i 
suis  quadris  scotia,  quam  Graeci  TpoxiXov  dicunt.  sin  autem 
ionicae  erunt  faciendae,  symmetriae  earum  sic  erunt  con- 
stituendae,  uti  latitudo  spirae  quoqueversus  sit  columnae 
crassitudinis  adiecta  <(e^  crassitudine  quarta  et  octava.   alti- 
tudo  ita  uti  atticurges ;  item  et  eius  plinthos ;  reliquumque  10  i 
praeter  plinthum,  quod  erit  tertia  pars  crassitudinis  co- 
lumnae,  dividatur  in  partes  septem:  inde  trium  partium 
torus,  qui  est  in  summo ;  reUquae  quattuor  pai*tes  dividendae 
sunt  aequaUter,  et  una  pars  fiat  cum  suis  astragalis  et  super-  78 
cilio  superior  trochilus,  altera  pars  inferiori  trochilo  relin-  15 
quatur;  sed  inferior  maior  apparebit,  ideo  quod  habebit  ad 
extremam  plinthum  proiecturam.   astragali  faciendi  sunt 
octavae  partis  trochili.  proiectura  erit  spirae  pars  octava(6) 
et  sexta  decuma  pars  crassitudinis  cohimnae. 

Spiris  perfectis  et  conlocatis  columnae  sunt  medianae  20 
in  pronao  et  postico  ad  perpendiculum  medii  centri  con- 
locandae,  angulares  autem  quaeque  e  regione  earum  futurae 
sunt  in  lateribus  aedis  dextra  ac  sinistra ,  uti  partes  in-  (10' 
teriores,  quae  ad  parietes  cellae  spectant,  ad  perpendiculum 
latus  habeant  conlocatum,  exteriores  autem  partes  f  uti  25 
dicant  se  earum  contracturam.  sic  enim  erunt  figurae  com-     j 
positionis  aedium  contractura  eius  tali  ratione  exactae. 

Scapis  columnanim  statutis  capitulorum  ratio  <(sic  est(i5' 
habenda.)>  si pulvinata  erunt, his  symmetriis  conf ormabuntur, 


1  attigurges  x  2  plintho  —  reHquum  om.  S  4  quartae 
—  torus  G:  om.  HS  6  trochilon  x  9  add.  Kr  (cf.84,5) 
10  adtigurges  x  item  {Kr)  et  Joc:  ita  ut  x  11  erit  tertia 
Joc:  ei  ad  tertia  HS,  erit  ei  tercia  G  13  thorus  x  16  in- 
feriori  GS^:  inferior  HS  17  plinthum  G:  plinthuum  H  et  in 
ras.  S  1»  decuma  apars  H  et  a.  c.  S,  decima  pars  GS^' 
M  futur^  S:  -T2L  HG  26  uti  dictum  de  earum  contractura  Fhil 
27  contracturae  iusta  ratione  Joc      2S  add.  Kr  {cf.  80,  9) 


DE  ARCHITECTUilA  LIB.  III,  5  71 

uti,  quam  crassus  imus  scapus  fuerit  addita  octava  decuma 
parte  scapi,  abacus  habeat  longitudinem  et  latitudinem; 
crassitudinem    cum    volutis   eius   dimidiam.    recedendum 

(20)  autem  est  ab  extremo  abaco  in  interiorem  partem  frontibus 
j  volutarum   parte   duodevicensima   et   eius   dimidia.    tunc 
crassitudo  dividenda  est  in  partes  novem  et  dimidiam,  et 
secundum  abacum  in  quattuor  partibus  volutarum  secun- 
dum   extremi   abaci   quadram   lineae   demittendae,    quae 

(26)  cathetoe  dicuntur.  tunc  ex  novem  partibus  et  dimidia  una 
10  pars  et  dimidia  abaci  crassitudo  relinquatur,  reliquae  octo 
volutis  constituantur.  tunc  ab  linea,  quae  secundum  abaci  « 
extremam  partem  demissa  erit,  in  interiorem  partem  <(alia)> 

79  recedat  unius  et  dimidiatae  partis  latitudine.  deinde  hae 
lineae  dividantur  ita,  ut  quattuor  partes  et  dimidia  sub 

15  abaco  relinquantur.  tunc  in  eo  loco,  qui  locus  dividit 
quattuor  et  dimidiam  et  tres  et  dimidiam  partem,  cen- 
trum  oculi  <^conlocetur)>  signeturque  ex  eo  centro  rotun- 

(6)  da  circinatio  tam  magna  in  diametro ,  quam  una  pars  ex 
octo  partibus  est.  ea  erit  oculi  magnitudine,  et  in  ea  ca- 

80  theto  respondens  diametros  agatur.  tunc  ab  summo  sub 
abaco  inceptum  <^schema  volutae^  in  singulis  tetrantorum 
actionibus  dimidiatum  oculi  spatium  minuatur,  doneque  in 

(lo)eundem  tetrantem,  qui  subest,  conveniat.   capituli  autem  7 

crassitudo  sic  est  facienda,  ut  ex  novem  partibus  et  di- 

25  midia  tres  partes  praependeant  infra  astragalum  summi 

scapi;  cymatio,  adempto  abaco  et  canali,  reliqua  sit  pars. 

proiectura    autem   cymatii   habeat   extra   abaci   quadram 

(15)  oculi  magnitudinem.  pulvinorum  baltei  ab  abaco  hanc  habe- 


1  octava  decuma  HS:  uona  decima  G  2  parte  G :  par- 
tem  HS  8  dimittendae  x  12  demissa  G':  dimissa  x  add. 
Joc  16  reliuquantur  G:  -quatur  HS  17  conlocetur  add.  Kr 
(signetur  ducaturque  Joc)  19  catheto  Joc:  catheton  6,  cathecton 
HG  21  add.Kr  {cf.66,4;  136,1  etc.)  22  doneque  (donique 
Lachm):  denique  x  23  qui  subest,  conveniat  Kr:  qui  est  aub 
a 

abconveniat  (//,   subaco  veniat  G,  snb  abaco  veniat  S)  x 

36  adempto  ed:  atlepto  x       27  kabet  H  et  a.  c.  S       28  ab  6^: 

om.  HS 


72  VITRUVII 

ant  proiecturam,  uti  circini  centrum  unimi  cum  sitpositum 
in  capituli  tetrante  et  alterum'diducatur  ad  extremum  cyma- 
tium,  circumactum  balteorum  extremas  partes  tangat.  axes 
volutarum  ne  crassiores  sint  quam  oculi  magnitudo,  volutae- 
que  ipsae  succidantur  altitudinis  suae  duodecimam  partem.  :>  (» 
haec  erunt  symmetriae  capitulorum,  quae  columnae  futurae 
sunt  ab  minimo  ad  pedes  xxv.  quae  supra  erunt,  reliqua 
habebunt  ad  eundem  modum  symmetrias,  abacus  autem 
erit  longus  et  latus,  quam  crassa  columna  est  ima  adiecta 
parte  viiii,  uti,  quo  minus  habuerit altior  columna  contractum,  lo  1 
eo  ne  minus  habeat  capitulum  suae  symmetriae  proiecturam 

8  et  in  latitudine  suae  partis  adiectionem.  de  volutarum  de- 
scriptionibus,  uti  ad  circinum  sint  recte  involutae,  quemad- 
modum  describantur,  in  extremo  libro  forma  et  ratio  earum  (5) 
erit  subscripta.  i5 

Capitulis  perfectis,  deinde  <(in  scapis>  columnarum  non 
ad  libellam  sed  ad  aequalem  modulum  conlocatis,  ut,  quae 
adiectio  in  stylobatis  facta  fuerit,  in  superioribus  membris 
respondeat  [symmetria  epistyliorum],  epistyliorum  ratio  sic 
est  habenda,  uti,  si  columnae  fuerint  a  minima  xii  pedum  20  {i 
ad  quindecim  pedes,  epistylii  sit  altitudo  diniidia  crassi- 
tudinis  imae  columnae;  item  <(si)>  ab  xv  pedibus  ad  xx, 
columnae  altitudo  dimetiatur  in  partes  tredecim,  et  unius 
partis  altitudo  epistylii  fiat;  item  si  a  xx  ad  xxv  pedes,  divi- 
datur  altitudo  in  partes  xii  et  semissem,  et  eius  una  pars25(i 
epistylium  in  altitudine  iiat ;  item  si  ab  xxv  pedibus  ad  xxx, 
dividatur  in  partes  xii,  et  eius  una  pars  altitudo  fiat.  item 
<(si  quae  altiores  erunt,)>  rata  parte  ad  eundem  modum 
ex  altitudine  columnarum  expediendae  sunt  altitudines  epi- 

9  styliorum.  quo  altius  enim  scandit  oculi  species,  non  facile  30 


2  diducatur  G:  deducatur  HS      4  ne  Joc:  nec  x      5  suc- 
cidantur   Mar:  sic  cedantur  x  6  capitulorumque  HS 

12  latitudine  rec:  altitudine  x  suae  partis  H'^SG'^:  repartis 

HG         16  add.  Joc         19  del.  Meister        22  add.  Phil       quin- 
deci  S      28  demetiatur  x      24  viginti  ;S'      26  et  27  duodeci  S ' 
28  add.  Bo  {sic:  si  quae  supra  altiores  fuerint:  cf.  74,  22) 
rata  parte  Schn  (pro  rata  parte  Mar):   rata  parte  (-tem  H)  x 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  III,  5  73 

;2<t)  persecat  aeris  crebritatem;  dilapsa  itaque  altitudinis  spatio 

et  viribus  exuta  incertam  modulorum  renuntiat  sensibus 

quantitatem.  quare  semper  adiciendum  est  rationis  supple- 

mentum  in  symmetriarum  membris,  ut,  cum  fuerint  aut 

t  5  altioribus  locis  opera  aut  etiam  ipsa  colossicotera,  habeant 

magnitudinum  rationem.    epistylii  latitudo  in  imo,  quod 

supra  capitulum  erit,  quanta  crassitudo  summae  columnae 

sub  capitulo  erit,  tanta  fiat;  summum,  quantum  imus  scapus. 

(5)  cymatium  epistylii  septima  parte  suae  altitudinis  est  facien-  lo 

10  dum,   et   in  proiectura  tantundem.    reliqua  pars  praeter 

cymatium  dividenda  est  in  partes  xii,  et  earum  trium  ima 

fascia  est  facienda,  secunda  iiii,  summa  v.  item  zophorus 

supra  epistylium  quarta  parte  minus  <^altus^  quam  episty- 

io)hum;  sin  autem  sigilla  designari  oportuerit,  quarta  parte 

16  altior  quam  epistylium,  uti  auctoritatem  habeant  scalpturae. 

cymatium   suae   altitudinis   partis   septimae;    proiecturae 

cymatium  quantum  crassitudo.   supra  zophorum  denticu-  u 

lus  est  faciendus  tam  altus  quam  epistylii  media  fascia; 

L5)  proiectura  eius  quantum  altitudo.  intersectio,  quae  graece 

20  jueTOTrri  dicitur,  sic  est  dividenda,  uti  denticulus  altitudinis 

suae  dimidiam  partem  habeat  in  fronte,  cavus  autem  inter- 

sectionis  huius  frontis  e  tribus  duas  partes;  huius  cymatium 

altitudinis  eius  sextam  partem.   corona  cum  suo  cymatio, 

Opraeter   simam,   quantum  media  fascia  epistylii;   proiec- 

15  tura   coronae  cum  denticulo  facienda  est,   quantum  erit 

altitudo   a   zophoro   ad   summum   coronae  cymatium;   et 

omnino  omnes  ecphorae  venustiorem  habeant  speciem,  quae 

quantum  altitudinis  tantundem  habent  proiecturae.    tym- 12 

2  exuta  Ijor:  extructam  7/,  exstructa  »S^,  exstructa  G 
8  rationis  G :  rationi  HS  4  ut  cum  fuerint  aut  Joc :  cum  fue- 
rint  ut  aut  x  5  colossicotera  Joc:  colossi  caetera  HS^  colosi 
cetera  G  »  cymatium  epistylii  ed:  cimatiu  epistiliu  G,  cj- 
matii  epystiHi  (epist.  S)  HS,  cymatiu  epistilii  5"^  11  ima  Po- 
lenus:  iam  x  13  add.  ICr  15  altior  Phil:  altiore  (-em)  x 
17  quantum  Mar:  quam  x  18  fascia  Joc:  fastigia  x  20  me- 
toce  HS,  metache  G  (metoche  (r^)  21  intersectionis  G:  -nes 
HS  22  et  tribus  GS  28  altitudinis  GS':  -nes  HS  habent 
Kr:  habeant  x 


74  VITRUVII 

pani  autein,  quod  est  in  fastigio,  altitudo  sic  est  facienda, 
uti  frons  coronae  ab  extremis  cymatiis  tota  dimetiatur  in  82 
partes  novem  et  ex  eis  una  pars  in  medio  cacumini  tym- 
pani  constituatur,  dum  contra  epistylia  columnarumque 
hypotrachelia  ad  perpendiculum  respondeant.  coronae- 
que  supra  aequaliter  imis  praeter  simas  sunt  conlocandae.  (sjj 
insuper  coronas  simae,  quas  Graeci  €7TaieTiba.cdicunt,  facien- 
dae  sunt  altiores  octava  parte  coronarum  altitudinis.  acro- 
teria  angularia  tam  alta,  quantum  est  tympanum  medium, 
mediana  altiora  octava  parte  quam  angularia.  lo 

13  Membra  omnia,  quae  supra  capitula  columnarum  suut(i( 
futura,  id  est  epistylia,  zophora,  coronae,  tympana,  fastigia, 
acroteria,  incHnanda  sunt  in  fronte  suae  cuiusque  altitudinis 
parte  xii,  ideo  quod,  cum  steterimus  contra  frontes,  ab  oculo 
lineae  duae  si  extensae  fuerint  et  una  tetigerit  imam  operis  is 
partem,  altera  summain,  quae  summam  tetigerit,  longiorfiet.  (li 
ita  quo  longior  visus  linea  in  superiorem  partem  procedit, 
resupinatam  facit  eius  speciem.  cum  auteni,  uti  supra  scrip- 
tum  est,  in  fronte  inclinata  fuerint,  tunc  in  aspectu  vide- 

14  buntur  esse  ad  perpendiculum  et  normam.      columnarum  2l 
striae  faciendae  sunt  xxiiii  ita  excavatae,  uti  norma  in  cavo  (2^ 
striae  cum  fuerit  coniecta,  circumacta  anconibus  <(angulos^ 
striarum  dextra  ac  sinistra  tangat  cacumenque  normae  cir- 
cum  rotundationem  tangendo  pervagari  jjossit.  crassitudines 
striarum  faciendae  sunt,  quantum  adiectio  in  media  columna  2£ 

16  ex  descriptione  invenietur.  in  simis,  quae  supra  coronam  (21 
in  lateribus  sunt  aedium,  capita  leonina  sunt  scalpenda, 
disposita  <(ita^,  uti  contra  columnas  singidas  primum  sint  81 
designata,  cetera  aequali  modo  disposita,  uti  singula  singulis 
mediis  tegulis  respondeant.  haec  autem,  quae  erunt  contra  si 

2  ut  S      3  cacumini  Kr:  -ne  x       4  epistylia  Joc:  -lii  x 
7  epitidas  HG,  epytidas  *S'  {corr.  Botticher)        12  coronae  Joc: 
corona  &,  x  13  fronte  S:  frontis  HG'^  16  altera  S  et  a. 

ras.H      17  procedet  a.  corr.  G      18  resopinatam  S  et  a.  corr.H 
1»  fuerint  Joc:  fuerit  x      22  add.Joc  {post  sinistra)      23  cacumen- 
que   Ussing:  acumen  qnae  x       24  rotundationem  rec:  -ne  x 
crassitudinis  H      28  add.  Ro      30  autem  om.  S 


I 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  III,  5.  IV,  1  75 

columnas,  perterebrata  sint  ad  canalem,  qui  excipit  e  tegulis 
(5)  aquam  caelestem;  mediana  autem  sint  solida,  uti,  quae  cadit 

vis  aquae  per  tegulas  in  canalem,  ne  deiciatur  per  inter- 

columnia  neque  transeuntes  perfundat,  sed  quae  sunt  con- 
5  tra  columnas,  videantur  emittere  vomentia  ructus  aquarum 

ex  ore. 

Aedium  ionicarum,  quam  apertissime  potui,  dispositiones 
10)  hoc  volumine  scripsi;  doricarum  autem  et  corinthiarum  quae 

sint  proportiones ,  insequenti  libro  explicabo. 


LIBER  QUARTUS. 

11      Cum  animadvertissem,  imperator,  plures  de  architectura  i 
praecepta  voluminaque  commentariorum  non  ordinata  sed 

5)  incepta  uti  particulas  errabundas  reliquisse,  dignam  et  uti- 
lissimam  rem  putavi  tantae  disciplinae  corpus  ad  perfectam 

.6  ordinationem  perducere  et  praescriptas  in  singulis  volumini- 
bus  singulorum  generum  qualitates  explicare.  itaque,  Caesar, 
primo  volumine  tibi  de  officio  eius  et  quibus  eruditum  esse 

0)  rebus  architectum  oporteat,  exposui.  secundo  de  copiis  ma- 
teriae,  e  quibus  aediiicia  constituuntur,  disputavi;  tertio 

|io  autem  de  aedium  sacrarum  dispositionibus  et  de  earum  gene- 
rum  varietate  quasque  et  quot  habeant  species  earumque 
quae  sunt  in  singulis  generibus  distributiones.   ex  tribus  2 

5)  generibus  quae  subtilissimas  haberent  proportionibus  modu- 
lorum  quantitates  ionici  generis  moribus,  docui;  nunc  hoc 

5  volumine  de  doricis  corinthiisque  constitutis  et  omnibus 
dicam  eorumque  discrimina  et  proprietates  explicabo. 

i      Columnae  corinthiae  praeter  capitula  omnes  symmetrias  I 

j  habent  uti  ionicae,  sed  capitulorum  altitudines  efficiunt 

I   eas  pro  rata  excelsiores  et  graciliores,  quod  ionici  capituli 


1  pteri  brate  G,  -ta  G^  i  perfundant  HS  13  errabun- 
das  Joc:  -dos  .r  14  tantae  Fontedera:  antea  x  20  disputa- 
tionibus  S  21  quod  H  25  omnibus  x  (fort.  originibus  cf.  88,  5 
et  S;  90,  16)       27  omis  aS 


76  VITRUVII 

altitudo  tertia  pars  est  crassitiidinis  columnae,  corinthii 
tota  crassitudo  scapi.  igitur  quod  duae  partes  e  crassitu-  (5) 
dine  corinthiarum  adiciuntur,  efficiunt  excelsitate  speciem 
earum  graciliorem.  cetera  membra,  quae  supra  columnas 
inponuntur,  aut  e  doricis  symmetriis  aut  ionicis  moribus  5 
in  corinthiis  columnis  conlocantur,  quod  ipsum  corinthium 
genus  propriam  coronarum  reliquorumque  ornamentorum  (i( 
non  habuerat  institutionem,  sed  aut  e  triglyphorum  rationi- 
bus  mutuli  in  coronis  et  epistyliis  guttae  dorico  more  dis- 
ponuntur,  aut  ex  ionicis  institutis  zophoroe  scalpturis  omati  id 
cum  denticulis  et  coronis  distribuuntur.  ita  e  generibus 
duobus  capitulo  interposito  tertium  genus  in  operibus  est  (n 
procreatum.  e  columnarum  enim  formationibus  trium  gene- 
rum  factae  sunt  nominationes,  dorica,  ionica,  corinthia,  e 
quibus  prima  et  antiquitus  dorica  est  nata.  U 

Namque  Achaia  Peloponnensoque  tota  Dorus,  Hellenos 
et  Pthias  nymphae  filius,  regnavit,  isque  Argis,  vetusta  (a 
civitate,  lunonis  templo  aedificavit  eius  generis  fortuito 
formae  fanum,  deinde  isdem  generibus  in  ceteris  Achaiae 
civitatibus,  cum  etiamnum  non  esset  symmetriarum  ratio  2( 
nata.  postea  autem  quam  Athenienses  ex  responsis  Apol- 
linis  Delphici,  communi  cdnsilio  totius  Hellados,  xiii  co-(2 
lonias  uno  tempore  in  Asiam  deduxerunt  ducesque  singulis 
coloniis  constituerunt  et  summam  imperii  potestatem  loni,  8' 
Xuthi  et  Creusae  filio,  dederunt,  quem  etiam  Apollo  Delphis  2i 
suum  filium  in  responsis  est  professus,  isque  eas  colonias 
in  Asiam  deduxit  et  Oariae  fines  occupavit  ibique  civitates 
amplissimas  constituit  Ephesum,  Miletum,  Myunta,  (quae  {i 


1  corinthii  Joc:  -thie  G  (a.  c),  -thi§  HSG'^  .3  corinthia- 
rum  Schn:  -orum  x  7  propria  x  8  &rygiliphorum  H^  etrigi- 
lipho^  S  10  zophoro   escalpturis  x  12  capitulo  HGS\ 

capitulo^  H'^  et  a.  ras.  S      13  generl  S'^      16  peloponnenso  S.,  pelo- 
ponenso  6r,  peloponnesso  H       Hellenos  Polenus:  hellenidos  S, 
helenidos  HG         17  Pthias  Ro:  exptidos  HS^.,  expetidos  G 
18  templo  Gal:  templum  x       19  hisdem  x       28  singulis  G:  in 
eingulis  HS       24  ionix  uthi  x       26  Creusae  Joc:  ereuso  x 
28  myanta  IT,  mianta  GS 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  IV,  1  77 

olim  ab  aqua  est  devorata ;  cuius  sacra  et  suffragium  Milesiis 
lones  attribuerunt) ,  Prienen,  Samum,  Teon,  Colophona, 
Chium,  Erythras,  Phocaeam,  Clazomenas,  Lebedon,  Meliten 
(haec  Melite  propter  civium  adrogantiam  ab  his  civitatibus 

6  bello  indicto  communi  consilio  est  sublata;  cuius  loco  postea 
regis  Attali  et  Arsinoes  beneficio  Zmyrnaeorum  civitas  inter 
lonas  est  recepta) :  hae  civitates,  cum  Caras  et  Lelegas  eie-  5 
cissent,  eam  terrae  regionem  a  duce  suo  lone  appellaverunt 
loniam  ibique  deorum  inmortalium  templa  constituentes 

10  coeperunt  fana  aedificare.  et  primum  Apollini  Panionio 
aedem,  uti  viderant  in  Achaia,  constituerunt  et  eam  Doricam 
appellaverunt,  quod  in  Dorieon  civitatibus  primum  factam 
60  genere  viderunt.  in  ea  aede  cum  vohiissent  columnas  6 
conlocare,  non  habentes  symmetrias  earum  et  quaerentes, 
quibus  rationibus  efficere  possent,  uti  et  ad  onus  ferendum 
essent  idoneae  et  in  aspectu  probatam  haberent  venustatem, 
dimensi  sunt  virilis  pedis  vestigium  et  id  retulerunt  in  alti- 
tudinem.  cum  invenissent  pedem  sextam  partem  esse  alti- 
tudinis  in  homine,  item  in  columnam  transtulerunt  et,  qua 

80  crassitudine  fecerunt  basim  scapi,  tantas  sex  cum  capitulo 
in  altitudinem  extulerunt.  ita  dorica  columna  virilis  cor- 
poris  proportionem  et  firmitatem  et  venustatem  in  aedi- 
ficiis  praestare  coepit. 

6      Item  postea  Dianae  <(cum  cogitarent)>  constituere  aedem,  7 

15  quaerentes  novi  generis  speciem  isdem  vestigiis  ad  mulie- 
brem  transtulerunt  gracilitatem,  et  fecerunt  primum  co- 
lumnae  crassitudinem  altitudinis  octava  parte,  ut  haberet 

6)  speciem  excelsiorem.  basi  spiram  supposuerunt  pro  calceo, 


1  milesius  x        2  prene  S,  prenem  if,  pr^nem  (x       theon 
HG        colopona  x        s  erytras  H^  eritras  G  et  in  ras.  S 
phocea  x       glazomenum  x       glebede  G  (vel  on  supra  G^) 
meletenis.  haec  x  (Meliten,  istaec  Eo)      6  atali   G       7  est  — 
Caras  om.  S  {suppL  in  imo  marg.)  10  appollini  H,  apoUoni 

S  Panionio  Joc:  pandionio  x  12  Dorieon  Joc:  doricon  G^ 
dorichon  H  et  in  ras.  S  18 — 16  columnas  —  possent  (potuissent 
a.  corr.)  om.  G,  suppl.  G"^  20  tantas  G:  tanta  HS  24  add. 
Kr  {cf.  251,  22)       27  altitudinis  G:  om.  II S 


78  VITRUVII 

capitulo   volutas   uti  capillamento  concrispatos  cincinnos     j 
praependentes  dextra  ac  sinistra  conlocaverunt  et  cymatiis    I 
et  encarpis  pro  crinibus  dispositis  frontes  ornaverunt  trun- 
coque  toto  strias  uti  stolarum  rugas  matronali  more  de- 
miserunt.   ita  duobus  discriminibus  columnarum  inventio-  5  ( 
nem,  unam  virili  sine  ornatu  nuda  specie,  alteram  muliebri 

8  subtilitate  et  ornatu  symmetriaque  sunt  mutuati.  posteri 
vero  elegantia  subtilitateque  iudiciorum  progressi  et  gra- 
cilioribus  modulis  delectati  septem  crassitudinis  diametros 
in  altitudinem  columnae  doricae,  ionicae  novem  consti-  u 
tuerunt.  id  autem  <(genus)>,  quod  lones  fecerunt  primo, 
lonicum  est  iiominatum. 

Tertium  vero,  quod  Corinthium  dicitur,  virginalis  habet 
gracilitatis  imitationem,  quod  virginis  propter  aetatis  te- 
neritatem  gracilioribus  membris  figuratae  effectus  recipiunt  i» 

t)  ornatus  venustiores.  eius  autem  capituli  prima  inventio  sic  (2 
memoratur  esse  facta.  virgo  civis  Corinthia  iam  matura 
nuptiis  inplicata  morbo  decessit.  post  sepulturam  eius,  qui- 
bus  ea  virgo  viva  pupulis  delectabatur,  nutrix  collecta  et 
composita  in  calatho  pertulit  ad  monumentum  et  in  summo  2' 
conlocavit  et,  uti  ea  permanerent  diutius  subdiu,  tegula(j 
texit.  is  calathus  fortuito  supra  acanthi  radicem  fuerat  con- 
locatus.  interim  pondere  pressa  radix  acanthi  niedia  folia 
et  cauliculos  circum  vernum  tempus  profudit,  cuius  cauliculi 
secundum  calathi  latera  crescentes  et  ab  angulis  tegulae  2 
ponderis  necessitate  expressi  fiexuras  in  extremas  parteso 
10  volutarum  facere  sunt  coacti.  tunc  Callimachus,  qui  propter  8 
elegantiam  et  subtilitatem  artis  marmoreae  ab  Athenien- 


4  strias  G:  istrias  HS         rugas  G:  rugus  HS  demi- 

serunt  G"^:  dimiserunt  x  6  nuda  specie  Bo:  uudam  speciem 
(-tie  G)  X  7  subtilitate  —  elegantia  G:  om.  HS  il  add. 
Phil  primu   S  18  virginales  H  14  virginis  Kr: 

-nes  X  16  ornatus  Kr:  in  ornatu  {cum  in  add.)  x  1»  pu- 
pulis  Kr:  poculis  x  20  momtu  S  21  ea  i.  e.  pupuli  et 

pupulae  {cf.  55,  23;  57,  7;  151,  10)       diu  HG:  divo  H^SG'' 
22  fortuito  HG:  -tu  H^ S      achanti  x  {item.  v.23)       fuerat  G: 
faerit  HS 


DE  ARCHITECTUJRA  LIB.  IV,  1  79 

sibus  KaiaTriHiTexvoc  fuerat  nominatus,   praeteriens  hoc 
monumentum  animadvertit  eum  calathum  et  circa  foliorum 

(5)na9centem  teneritatem,   delectatusque  genere  et  formae 
novitate  ad  id  exemplar  columnas  apud  Corinthios  fecit 

f)  symmetriasque  constituit  <(et)>  ex  eo  in  operis  perfectio- 
nibus  Corinthii  generis  distribuit  rationes.  eius  autem  capi-  il 
tuli  symmetria  sic  est  facienda,  uti,  quanta  fuerit  crassitudo 

10)  imae  columnae,  tanta  sit  altitudo  capituli  cum  abaco.  abaci 
latitudo  ita  habeat  rationem,  ut,  quanta  fuerit  altitudo,  tanta 

u»  duo  sint  diagonia  ab  angulo  ad  angulum  spatia;  ita  enim 
iustas  habebunt  frontes  quoquoversus  latitudines.  frontes 

j    sinuentur  introrsus  ab  extremis  angulis  abaci  suae  frontis 

ft)  latitudinis   nona.    imum  capituli  tantam  habeat  crassitu- 
dinem,  quantam  habet  summa  columna  praeter  apothesim 

n  et  astragalum.  abaci  crassitudo  septima  capituli  altitudinis. 
dempta  abaci  crassitudine  dividatur  reliqua  pars  in  partes  12 
tres,  e  quibus  una  imo  folio  detur;  secundum  folium  mediam 

t>)  altitudinem  teneat;  coliculi  eandem  habeant  altitudinem, 
6  quibus  folia  nascuntur  proiecta,  uti  excipiant  quae  ex 

0  coliculis  natae  procurrunt  ad  extremos  angulos  volutae; 
minoresque  helices  infra  sinum  medium,  qui  est  in  abaco, 
^sub)>  flores  subiecti  scalpantur.  flores  in  quattuor  partibus, 
)  quanta  erit  abaci  crassitudo,  tam  magni  formentur.  ita  his 
symmetriis  corinthia  capitula  suas  habebunt  exactiones. 

Sunt  autem,  quae  isdem  columnis  inponuntur,  capitulorum 
genera  variis  vocabulis  nominata,  quorum  nec  proprietates 

5  symmetriarum  nec  columnarum  genus  aliud  nominare  possu- 
mus,  sed  ipsorum  vocabula  traducta  et  commutata  ex  co- 
rinthiis  et  pulvinatis  et  doricis  videmus,  quorum  symmetriae 
sunt  in  novarum  scalpturarum  translatae  subtilitatem. 


1  KaTaTr|SiT€Xvoc  Paus.  I,  26,  7  (cf.  Plin.  34,  92) :  catatechnos 
HSy  catathecnos  G  5  add.  Mar  10  ita  euim  Oehmichen: 
enim  ita  x  11  latitudines  Kr:  -nis  x  frontes  sin.  —  latitu- 
dinis  {v.  13)  om.  S,  suppl.  S^  12  sinuentur  Joc :  simentur  x  18  nona 
Joc:  non  x  imum  Kr:  ad  imum  x  14  apothesin  S 

16  astragalum.  abaci  Joc:  abaci  astragalum  x  18  coaliculi 

HS      21  infra  sinum  Kr:  intra  suum  x       22  add.  Kr 


80  VITRUVU 

II  Quoniain  auteni  de  generibus  cokunnarum  origines  et 
inventiones  supra  sunt  scriptae,  non  alienum  mihi  videtur 
isdem  rationibus  de  ornamentis  eorum,  quemadmodum  sunt 
prognata  et  quibus  princii^iis  et  originibus  inventa,  dicere. 
in  aedificiis  omnibus  insuper  conlocatur  materiatio  variis 
vocabulis  nominata.  ea  autem  uti  in  nominationibus,  ita 
in  re  varias  habet  utilitates.  trabes  enim  supra  columnas 
et  parastaticas  et  antas  ponuntur;  in  contignationibus  tigna 
et  axes;  sub  tectis,  si  maiora  spatia  sunt,  et  transtra  et 
capreoli,  si  commoda,  columen,  et  cantherii  prominentes 
ad  extremam  suggrundationem;  supra  cantherios  templa; 
deinde  insuper  sub  tegulas  asseres  ita  prominentes,  uti 

2  parietes  i^roiecturis  eorum  tegantur.  ita  unaquaeque  res  et 
locum  et  genus  et  ordinem  proprium  tuetur.  e  quibus  rebus 
et  a  materiatura  fabrili  in  lapideis  et  marmoreis  aedium  sa- 
crarum  aedificationibus  artifices  dispositiones  eorum  scalp- 
turis  sunt  imitati  et  eas  inventiones  persequendas  puta- 
verunt.  ideo,  quod  antiqui  fabri  quodam  in  loco  aedi- 
ficantes,  cum  ita  ab  interioribus  parietibus  ad  extremas 
partes  tigna  prominentia  habuissent  conlocata,  inter  tigna 
struxerunt  supraque  coronas  et  fastigia  venustiore  specie 
fabrilibus  operibus  ornaverunt,  tum  proiecturas  tignorum, 
quantum  eminebant,  ad  lineam  et  perpendiculum  parietum 
praesecuerunt,  quae  species  cum  invenusta  is  visa  esset,' 
tabellas  ita  formatas,  uti  nunc  fiunt  triglyj)hi,  contra  tigno- 
rum  praecisiones  in  fronte  fixerunt  et  eas  cera  caerulea 
depinxerunt,  ut  praecisiones  tignorum  tectae  non  offen- 
derent  visum:  ita  divisiones  triglyphorum  et  <^met^oparum 
tignorum  dispositione  et  intertigniilm  habere  in  doricis 

3  operibus  coeperunt.   postea  alii  in  aliis  operibus  ad  per-| 

7  re  Joc:  res  x       »  &ran8tra  HS       10  capreoli  GS<^:  -lis 
HS      13  proiecturis  G'^:  protecturis  x      16  disputationes  S 
22  proiecturis  5  23  ad  perpendiculum  G  (et  suppl.  G'^) 

28  ita  divisiones  tignorum  tectae  (repet.  ex  v.  27  del.  Kr)  trigly- 
phorum  dispositione  (disputatione  S)  et  intertignum  (intignu 
«.  c.  G)  &  oparum  (et  apharu  G ;  corr.  Mar)  habere  {his  S)  in 
dor,  etc.  x  {transp.  Kr) 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  IV,  2  81 

pendiculiim    triglyphorum    cantherios    prominentes    pro- 

iecerunt   eorumque   proiecturas   simaverunt.    ex   eo,    uti 
(5)  tignorum   dispositionibus   triglyphi,    ita   e   cantheriorum 

proiecturis  mutulorum  sub  coronis  ratio  est  inventa.   ita 
5  fere  in  operibus  lapideis  et  marmoreis  mutuli  inclinatis 

scalpturis  deformantur,  quod  imitatio  est  cantheriorum ; 

etenim  necessario  propter  stillicidia  proclinati  conlocantur. 
(10)  ergo  et  triglyphorum  et  rautulorum  in  doricis  operibus 

ratio  ex  ea  imitatione  inventa  est. 
10      Non  enim,   quemadmodum  nonnuUi  errantes  dixerunt  4 

fenestrarum  imagines  esse  triglyphos,  ita  potest  esse,  quod 

in  angulis  contraque  tetrantes  columnarum  triglyphi  con- 
<i5)  stituuntur,  quibus  in  locis  omnino  non  patitur  res  fenestras 

fieri.   dissolvuntur  enim  angulorum  in  aedificiis  iuncturae, 
15  si  in  is  fenestrarum  fuerint  lumina  relicta.    etiamque  ubi 

nunc  triglyphi  constituuntur,  si  ibi  luminum  spatia  fuisse 

iudicabuntur,  isdem  rationibus  denticuli  in  ionicis  f enestra- 
[20)  rum  occupavisse  loca  videbuntur.    utraque  enim,  et  inter 

denticulos  et  inter  triglyphos  quae  sunt  intervalla,  meto- 
20  pae  nominantur.   OTTac  enim  Graeci  tignorum  cubicula  et 

asserum  appellant,  uti  nostri  ea  cava  columbaria.   ita  quod 

inter  duas  opas  est  intertignium,  id  |ueT07Tri  est  apud  eos 

nominata. 
25)      Ita  uti  autem  in  doricis  triglyphorum  et  mutulorum  est  5 
25  inventa   ratio,   item   in   ionicis   denticulorum   constitutio 

propriam  in  operibus  habet  rationem,  et  quemadmodum 

mutuli  cantheriorum  proiecturae  ferunt  imaginem,  sic  in 
I90iomcis  denticuli  ex  proiecturis  asserum  habent  imitatio- 

nem.    itaque  in  graecis  operibus  nemo  sub  mutulo  den- 
80  ticulos   constituit;   non   enim   possunt  subtus   cantherios 


8  e  canth.  HG'.  et  caut.  S       4  coronis  Joc:  coronulis  x 
6  est  om.  S      9  exG:  &  HS      17  denticuli  ed.  Fl:  denticulis  x 
18  utraque  Joc:  utrique  x      19  metophe  x  (intervalla  &ophe  H) 
20  ophas  X        21  cava  rec:  caba  x        22  opas  est  intertignium 
Joc:  ophas  et  iutertignum  x         metopha  {et  sic  semper)  x 
27  ferunt   G:  fuerunt  HS  28   denticuli  ex  Joc:   denticulis 

et  X 

ViTRuv.  de  architect.  ed.  Krohn.  6 


82  VITRUVIl 

asseres  esse.   quod  eigo  supra  cantherios  et  templa  in  ve- 
ritate   debet  esse  conlocatum,   id  in  imaginibus  si  infra  (.v 
constitutum   fuerit,   mendosam   habebit  operis  rationem. 
etiam  quod  antiqui  non  probaverunt,  neque  instituerunt 
in  fastigiis  <(mutulos  aut)>  denticulos  fieri  sed  puras  co-  s 
ronas,  ideo  quod  nec  cantherii  nec  asseres  contra  fasti-    j 
giorum  frontes  distribuuntur  nec  possunt  prominere,  sed 
ad  stillicidia  proclinati  conlocantur.    ita  quod  non  potest  (u 
in  veritate  fieri,  id  non  putaverunt  in  imaginibus  factum 

6  posse  certam  rationem  habere.  omnia  enim  certa  proprie-  lo 
tate  et  a  veris  naturae  deducta  moribus  transduxerunt 
in  operum  perf ectiones ,  et  ea  probaverunt,  quorum  ex- 
plicationes  in  disputationibus  rationem  possunt  habere  (u 
veritatis.  itaque  ex  eis  originibus  symmetrias  et  pro-  ( 
portiones  uniuscuiusque  generis  constitutas  reliquerunr.  15 
quorum  ingressus  persecutus  de  ionicis  et  corinthiis  in- 
stitutionibus  supra  dixi;  nunc  vero  doricam  rationem 
summamque  eius  speciem  breviter  exponam. 
III  Nonnulli  antiqui  architecti  negaverunt  dorico  genere  (2( 
aedes  sacras  oportere  fieri,  quod  mendosae  et  disconve-  20 
nientes  in  his  symmetriae  conficiebantur.  itaque  negavit 
Arcesius,  item  Pytheos,  non  minus  Hermogenes.  nam  is 
cum  paratam  habuisset  marmoris  copiam  in  doricae  aedis 
perf ectionem ,  commutavit  ex  eadem  copia  et  eam  ioni- (»{ 
cam  Libero  Patri  fecit.  sed  tamen  non  quod  invenusta  25 
est  species  aut  genus  aut  formae  dignitas,  sed  quod  in- 
pedita  est  distributio  et  incommoda  in  opere  triglyphorum 

2  et  lacunariorum  [distributione].  namque  necesse  est  tri- 
glyphos  constitui  contra  medios  tetrantes  columnarum,  met-  (3 
opasque,  quae  inter  triglyphos  fient,  aeque  longas  esse9J 
quam  altas.  contraque  in  angulares  columnas  triglyphi  31 
in  extremis  partibus  constituuntur  et  non  contra  medios 
tetrantes.  ita  metopae,  quae  proximae  ad  angulares  tri- 
glyphos  fiuntr,  non  exeunt  quadratae  sed  oblongiores  tri-    ' 

1  veritate  S,  -tem  H         .">  add.  Phil        8  stillicia  HS 
11  deducta  rec:  -tis  x      22  Arcesius  Ro:  tarchesius  x      pytheus 
HG^  protheus  S      28  lucaniorum  S      dd.  Lor 


DE  ARCHITECTUKA  LIB.  IV,  2.  3  83 

,)  glyphi  dimidia  latitudine.  at  qui  metopas  aequales  volunt 
facere,  intercolumnia  extrema  contrahunt  triglyphi  di- 
midia  latitudine.  hoc  autem,  sive  metoparum  longitudini- 
bus  sive  intercolumniorum  contractionibus  efficietur,  est 

f)  mendosum.   quapropter  antiqui  vitare  visi  sunt  in  aedibus 

i))sacris  doricae  symmetriae  rationem. 

Nos  autem  exponimus,  uti  ordo  postulat,  quemadmo- 
dum  a  praeceptoribus  accepimus,  uti,  si  qui  voluerit  his 
rationibus  attendens  ita  ingredi,  habeat  proportiones  ex- 

D  plicatas,   quibus   emendatas   et  sine  vitiis  efficere  possit 

oaedium  sacrarum  dorico  more  perfectiones.  fi'ons  aedis 
doricae  in  loco,  quo  columnae  constituuntur,  dividatur,  si 
tetrastylos  erit,  in  partes  xxvii,  si  hexastylos,  xxxxii.  ex 
his   pars  una  erit  modulus,   qui  graece  e)LipaTnp  dicitur, 

)  cuius    moduli    constitutione    ratiocinationibus   efficiuntur 

)  omnis  operis  distributiones.  crassitudo  columnarum  erit 
duorum  modulorum,  altitudo  cum  capitulo  xmi.  capituli 
crassitudo  unius  moduli,  latitudo  duorum  et  moduli  sex- 
tae  partis.    crassitudo  capituli  dividatur  in  partes  tres,  e 

I  quibus  una  plinthus  cum  cymatio  fiat,  altera  echinus  cum 

)  anulis,  tertia  hypotrachelion.  contrahatur  columna  ita,  uti 
in  tertio  libro  de  ionicis  est  scriptum.  epistylii  altitudo 
unius  moduli  cum  taenia  et  guttis;  taenia  moduli  septima; 
guttarum  longitudo  sub  taenia  contra  triglyphos  alta  cum 
regula  parte  sexta  moduli  praependeat.   item  epistylii  la- 

)titudo  ima  respondeat  hypotrachelio  summae  columnae. 
supra  epistylium  conlocandi  sunt  triglyphi  cum  suis  me- 
topis,  alti  unius  <(et^  dimidiati  moduli,  lati  in  fronte  unius 
moduli,  ita  divisi,  ut  in  angularibus  columnis  et  in  mediis 


l  latitudine  Phil:  altitudiue  x      2  demedia  H^S      3  =^  la- 

a 

iitudine  S:  altitudine  H^  altitudine  6r  metoparum  Kr:   in 

metopharum  {cum  in  add.)  x        4  efficiatur  G        8  quis  G 
18  XXVII  .  .  .  xxxxii  Phil:  xxviii .  .  .  xxxii  x       14  ^fiParrip  Hesycfi. 
{ef.  etiam  12,20):   embates  x        19  tres  HS:  iii  G       21  hypo- 
txachelion  Phil:  ypotrachelio  x     colune  G     26  ppendeat  a.  c.  S 
epistyliis  H      item  —  respondeafc  {i\  26)  om.  S      28  add.  Joc 
iinins  —  fronte  om.  S 

6* 


84  VITRUVU 

contra  tetrantes  medios  sint  conlocati,  et  intercolum- 
niis  reliquis  bini,  in  mediis  pronao  et  postico  terni.  ita 
relaxatis  mediis  intervallis  sine  inpeditionibus  aditus  ac- 

5  cedentibus  erit  ad  deorum  simulacra.  trigl^phorum  la^ 
titudo  dividatur  in  partes  sex,  ex  quibus  partibus  quinque 
in  medio,  duae  dimidiae  dextra  ac  sinistra  designentur 
regula.  una  in  medio  deformetur  femur,  quod  graece 
|ur|poc  dicitur;  secundum  eam  canaliculi  ad  normae  ca- 
cumen  inprimantur;  ex  ordine  eorum  dextra  ac  sinistra 
altera  femina  constituantur;  in  extremis  partibus  semi- 
canaliculi  intervertantur.  triglyphis  ita  conlocatis,  meto- 
pae,  quae  sunt  inter  triglyphos,  aeque  altae  sint  quam 
longae ;  item  in  extremis  angulis  hemimetopia  sint  inpressai 
dimidia  moduli  latitudine.  ita  enim  erit,  ut  omnia  vitia 
et  metoparum  et  intercolumniorum  et  lacunariorum,  quod 

6  aequales  divisiones  factae  erunt,   emendentur.    triglyphi 
capitula  sexta  parte  moduli  sunt  faciunda.    supra  trigly- 
phorum  capitula.vcorona  est  conlocanda  in  proiectura  di- 
midiae  et  sextae  partis  habens  cymatium  doricum  in  imo, 
alterum  in  summo.    item  cum  cymatiis  corona  crassa  ex 
dimidia  moduli.   dividendae  autem  sunt  in  corona  ima  ad 
perpendiculum   triglyphorum  et  medias  metopas  viarum 
directiones  et  guttarum  distributiones,  ita  uti  guttae  sex 
in    longitudinem,    tres    in   latitudinem   pateant.     reliqual 
spatia,  quod  latiores  sunt  metopae  quam  triglyphi,  pura 
relinquantur  aut  f  flumina  scalpantur,  ad  ipsumque  mentuni  1 
coronae  incidatur  linea  quae  scotia  dicitur.   reliqua  omnia, 
tympana,  simae,  coronae,  quemadmodum  supra  scriptumi 
est  in  ionicis,  ita  perficiantur. 

2  bini  Joc.  binis  x  4  latitudo  Joc:  altitudo  x  5  parti- 
bus  quinque  Kr:  quinque  partibus  x  8  \xr\p6c,  Joc:  eros  x 
»  eorum  Joc:  earum  x  12  inter  glyphos  HS  13  hemimetopia 
Sch  (Joc):  semi  memphia  x  1»  sextae  partis  rec:  sextae  partjBl 
HS,  sexta  parte  G  habens  —  perpendiculum  {v.-^3!) :  liaec  eadetm 
verba  repetit  infra  {p.  9'S,  17)  post  in  mediano  x  21  coronii 

{recte  infra)  x:  columna  (Mc)  x  23  derectiones  HG  26  quod 
jBT^S':  quo  G  suut  G:  sint  HG ,  lint  *S  27  incidatur  ed\ 
-dantur  x     liuia  HS     28  simae  Joc :  et  imae  x    29  perficiatur  HS 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  IV,  3  85 

0)  Haec  ratio  in  operibus  diastylis  erit  constituta.  si  vero  7 
systylon  et  monotriglyphon  opus  erit  faciundum,  frons 
aedis,  si  tetrastylos  "ferit,  dividatur  in  partes  xviiiis,  si 
hexastylos  erit,  dividatur  in  partes  xxviiii  s.  ex  his  pars 
fi  una  erit  modulus,  ad  quem,  uti  supra  scriptum  est,  di- 
5)vidantur.  ita  supra  singula  epistylia  et  metopae  et  tri- 
glyphi  bini  erunt  conlocandi,  in  angularibus  hoc  amplius 
dimidiatus  et,  quantum  est  spatium  hemitriglyphi,  id  ac- 
cedit.    in  mediano  contra  fastigium  trium  triglyphorum 

0  et  trium  metoparum  spatium  distabit,  quo  latius  medium 
0)  intercolumnium  accedentibus  ad  aedem  habeat  laxamentum 

et  adversus  simulacra  deorum  aspectus  dignitatem. 

Columnas    autem    striari   xx«  striis    oportet.     quae   si  9 

1  planae  erunt,  angulos  habeant  xx  designatos.  sin  autem 
4excavabuntur,  sic  est  forma  facienda,  ita  uti  quam  ma- 
6  gnum  est  intervallum  striae,  tam  magnis  [striaturae]  pa- 

ribus   lateribus  'quadratum  describatur;   in  medio  autem 

quadrato  circini  centrum  conlocetur  et  agatur  linea  ro- 
]')  tundationis,  quae  quadrationis  angulos  tangat,  et  quantum 
|b  erit  curvaturae  inter  rotundationem  et  quadratam  descrip- 
I  tionem,  tantum  ad  formam  excaventur.  ita  dorica  co- 
I   lumna   sui   generis   striaturae  habebit  perfectionem.     de  10 

adiectione  eius,  qua  media  adaugetur,  uti  in  tertio  volu- 
J)mine  de  ionicis  est  perscripta,  ita  et  in  his  transferatur. 
5      Qu  oniam    exterior    species    symmetriarum    et    corin- 

thiorum  et  doricorum  et  ionicorum  est  perscripta,  necesse 
j   est  etiam  interiores  cellarum  pronaique  distributiones  ex- 
1  plicare.    distribuitur  autem  longitudo  aedis ,  uti  latitudo  IV 
j))  sit  longitudinis  dimidiae  partis,  ipsaque  cella  parte  quarta 
9  longior  sit,   quam  est  latitudo,  cum  pariete,  qui  paries 

1  diastylis  ed :  -liis  x      3  tetrastylos  ecl :  -lo  x      8—4  xviiii  s 
.  .  .  xxvim  s   Barbarus:  xviii  .  .  .  xxviiii  x  6  metopae  Joc: 

metopha  x  8   dimidiatus   et   quantum  JRode:    quantnm   di- 

midiatum  x      »  (in  mediano)  habens  —  perpendiculum  repet.  x 
{cf.  supra);  sed  hic  moduli  om.  HS         10  quo  Lor:  quod  x 
11  habeat  om.  G  (hebeat  in  m.  suppl.  G^       laxiamentum  S 
16  tit.  secl.  Kr      18  centrum  S  G^:  centum  HG     20  destructione 
a.  c.  G      28  qua  Schn:  quae  x       2»  quarta  parte  S 


86  VITRUVII 

valvaruiii  habuerit  conlocationem.  reliquae  tres  partes 
pronai  ad  antas  parietum  procurrant,  quae  antae  colum- 
narum  crassitudinem  habere  debent.  et  si  aedes  erit  latitu- 
dine  maior  quam  pedes  xx,  duae  columnae  inter  duas  antas  (! 
interponantur,  quae  disiungant  pteromatos  et  pronai 
spatium.  item  intercolumnia  tria,  quae  erunt  inter  antas 
et  columnas,  pluteis  marmoreis  sive  ex  intestino  opere 
factis  intercludantur,  ita  uti  fores  habeant,  per  quas  iti- 

2  nera    pronao    fiant.     item    si   maior   erit   latitudo   quam 
pedes  XL,   columnae  contra  regiones  cohimnarum,   quae  i 
inter  antas  sunt,  introrsus  conlocentur.   et  hae  altitudinem 
habeant  aeque  quam  quae  sunt  in  fronte,   crassitudines 
autem  earum  extenuentur  his  rationibus,   uti,  si  octava 
parte  erunt  quae  sunt  in  fronte,  hae  iiant  x  parte,  sin 
autem  viiii  aut  decima,  pro  rata  parte.    in  concluso  enim  9 
aere  si  quae  extenuatae  erunt,  non  discernentur.   sin  autem  i 
videbuntur    graciliores,    cum   exterioribus   fuerint   striae 
^^xx  aut)>  xxiiii,  in  Ms  faciendae  erunt  xxviii  aut  xxxii. 
ita  quod  detrahitur  de  corpore  scapi,   striarum  numero  (.• 
adiecto  adaugebitur  ratione,  quo  minus  videatur,  et  ita  2 

8  exaequabitur  dispari  ratione  columnarum  crassitudo.  hoc 
autem  efficit  ea  ratio,  quod  oculus  plura  et  crebriora  signa 
tangendo  maiore  visus  circumitione  pervagatur.  namque 
si  duae  columnae  aeque  crassae  lineis  circummetientur,  (i 
e  quibus  una  sit  non  striata,  altera  striata,  et  circa  stri-  2 
glium  cava  et  angulos  striarum  linea  corpora  tangat,  tam- 
etsi  columnae  aeque  crassae  fuerint.  lineae,  quae  circum- 
datae  erunt,  <(non  erunt)>  aequales,  quod  striarum  et  stri- 
glium  circuitus  maiorem  efficit  lineae  longitudinem.  sin(] 
autem  hoc  ita  videbitur,  non  est  alienum  in  angustis  locis  s 

1  habuerit  G-.  hab&erit  ILS  reliqui  -S'  2  ant^  6r:  ante 
HSG^  6  pteremotos  HS  6  inter  interantas  H  9  latitudo 
Joc:  altitudo  x       10  regiones  rec  religiones  x      U  parte  Ro: 

a 

partes  x      15  vmi  G'^      16  discemuntur  S      18  add.  Meister 
20  quod   G  videatur  Bo:  videtur  x  22  signa  rec:   si- 

gnat  X      24  crass§  G'^  (-e  G):  crassi  HS      25  altera  striata,  et 
Kr:  et  aUera  afcriata  x      28  add.  Joc      29  efficiet  G 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  lY,  i.  5  87 

et  iii  concluso  spatio  graciliores  columnarum  symmetrias 
in  opere  constituere,  cum  habeamus  adiutricem  striarum 
temperaturam.  ipsius  autem  cellae  parietum  crassitu-  4 
dinem  pro  rata  parte  magnitudinis  iieri  oportet,  dum 
5  antae  eorum  crassitudinibus  columnarum  sint  aequales. 
et  si  ex  structis  futuri  sunt,  quam  minutissimis  caementis 
struantur,  sin  autem  (juadrato  saxo  aut  marmore,  maxime 
modicis  paribusque  videtur  esse  faciundum,  quod  media 
coagmenta  medii  lapides  continentes  firmiorem  facient 
10  omnis  operis  perfectionem.  item  circum  coagmenta  et 
cubilia  eminentes  expressiones  gi-a]ihicoteran  efficient  in 
aspectu  delectationem. 

Regiones  autem,  quas  debent  spectare  aedes  sacrae  V 
deorum  inmortalium,  sic  erunt  constituendae ,  uti,  si 
>6nulla  ratio  inpedierit  liberaque  fuerit  potestas,  aedis  si- 
ir,  gnumque,  quod  erit  in  cella  conlocatum,  spectet  ad  ve- 
spertinam  caeli  regionem,  uti,  qui  adierint  ad  aram  im- 
molantes  aut  sacrificia  facientes,  spectent  ad  partem  caeli 
6)  orientis  et  simulacrum,  quod  erit  in  aede,  et  ita  vota 
20  suscipientes  contueantur  aedem  et  orientem  caelum  ipsa- 
que  simulacra  videantur  exaudientia  contueri  supplicantes 
et  sacrificantes,  quod  aras  omnes  deorum  necesse  esse 
videatur  ad  orientem  spectare.  sin  autem  loci  natura  inter-  2 
pellaverit,  tunc  convertendae  sunt  earum  regionum  con- 
J6  stitutiones,  uti  quam  plurima  pars  moenium  e  templis 
0)  earum  conspiciatur.  item  si  secundum  flumina  aedis  sacra 
fiet,  ita  uti  Aegypto  circa  Nilum,  ad  fluminis  ripas  vi- 
dentur  spectare  debere.  similiter  si  circum  vias  publicas 
erunt  aedificia  deorum,  ita  constituantur,  uti  praetereun- 
10  tes  possint  respicere  et  in  conspectu  salutationes  facere. 


2  striarum  ed:   striatarum  .>■  :{  parietii   G  et  in  ras.  S: 

parte  tum  II      4  magnitudines  II      G  ex  structis  Ho:  exstructi 
GS,  extructi  II        8  faciendum  N         9  lapides  rec:  -dis  .)• 
16  cella  rec:  cellae  H,  -e  GS  ad  vesp.  caeli  regionem  bis 

ponit  S         17  immolantis  H         20  aede  GS':' eadem  HS 
21  exaudientia  Kr:  exorientia  x         28  videatur  (videtur  Mar): 
vidoantur  x       26  earum  Kr:  eorum  x       27  fiet  <(.  raf^.  G 


88  VITRUVII 

VI      Ostiorum  autem  et  eorum  antepagmentorum  in  aedibus  {u 
hae  sunt  rationes,  uti  primum  constituatur,  quot  genera 
sint  [futuraej.  genera  sunt  enim  thyromaton  haec:  doricum, 
ionicum,  atticurges. 

Horum  <(dorici  generis^  symmetriae  conspiciuntur  his  5 
rationibus,  uti  corona  summa,  quae  supra  antepagmentum  (2( 
superius  inponitur,  aeque  librata  sit  capitulis  summis  co- 
lumnarum,  quae  in  pronao  fuerint.  lumen  autem  thyretri 
constituatur  sic,  uti  quae  altitudo  aedis  a  pavimento  ad 
lacunaria  fuerit,  dividatur  in  partes  tres  semis  et  ex  eis  10' 
duae  partes  <(semis)>  lumini  valvarum  altitudine  consti- 
tuantur.  haec  autem  dividatur  in  partes  xii  et  ex  eis  9; 
quinque  et  dimidia  latitudo  luminis  fiat  in  imo.  et  in 
summo  contrahatur,  si  erit  lumen  ab  imo  ad  sedecim 
pedes,  antepagmenti  iii  parte;  <(si)>  xvi  pedum  ad  xxv,  is 
superior  pars  luminis  contrahatur  antepagmenti  parte  iiii;  (5 
si  ab  pedibus  xxv  ad  xxx,  summa  pars  contrahatur  an- 
tepagmenti  parte  viu.  reliqua,  quo  altiora  erunt,  ad 
2  perpendiculum  videntur  oportere  conlocari.  ipsa  autem 
antepagmenta  *  *  *  *  contrahantur  in  summo  suae  crassi- 
tudinis  xiiii  parte.  supercilii  crassitudo,  quanta  antepag-  (k 
mentorum  in  summa  parte  erit  crassitudo.  cymatium 
faciundum  est  antepagmentipartesexta;  proiectura  autem, 
quanta  est  eius  crassitudo.  sculpendum  est  cymatium 
lesbium  cum  astragalo.  supra  cymatium,  quod  erit  in  25 
supercilio,  conlocandum  est  hyperthyrum  crassitudine 
supercilii,  et  in  eo  scalpendum  est  cymatium  doricum,  (li 
astragalum  lesbium  sima  scalptura.  corona  plana  cum  cy- 
matio;  proiectura  autem  eius  erit  quanta  altitudo.    super- 


2  constituatur,   quot  genera   sint  Kr:   constituantur  quod 
(quo   GS)  genere  eint  futurae  x  {de  delendo  futurae  cf.  pag. 
253,26  et  266,2)     4  attigurges  x     B  add.  Joc     7  inponetur  jffiS 
8  thyretri  Ro:  hypetri  X  10  iii  Bemis  G  11  partis  H 

add.  Rode  lumini  Joc:  lumine  x  13  latitudo  E^SG'^: 

altitudo  a.  c.  HG  16  pedis  H  si  add.  Schn  16  quarta  parte  G 
17  ad  pedibus  H  et  a.  ras.  S,  a  pedibus  GS'  28  faciendum  GS 
28  astragulu  lespiu  S 


DE  ARCHITP^CTURA  LIB.  IV,  6  89 

cilii,  quod  supra  antepagmenta  inponitur,    dextra  atque 
sinistra  proiecturae  sic  sunt  faciundae,  uti  crepidines  ex- 

>)  currant  et  in  unguem  i})SO  cymatio  coniungantur. 

Sin  autem  ionico  genere  futura  erunt,  lumen  altum  ad  3 

j  eundem  modum  quemadmodum  in  doricis  fieri  videtur. 
latitudo  constituatur,  ut  altitudo  dividatur  in  partes  duas 
et  dimidiam,  eiusque  partis  unius  ima  luminis  fiat  latitudo. 

))  contracturae  ita  uti  in  doricis.  crassitudo  antepagmen- 
torum  <^ex^  altitudine  luminis  in  fronte  xiiii  parte,  cy- 

•^  matium  huius  crassitudinis  sexta.    reliqua  pars  praeter  cy- 

i  matium  dividatur  in  partes  xii.  harum  trium  prima  corsa 
fiat  cum  astragalo,  secunda  quattuor,  tertia  quinque,  et 
eae  aeque  corsae  cum  astragalis  circumcurrant.     hyper-  4 

)  thyra   aiitem   ad   eundem  modum  componantur  quemad- 

')  modum  in  doricis.    pro  crepidinibus  ancones,  sive  paro- 

I  tides  vocantur,  excalptae  dextra  ac  sinistra  praependeant 
ad  imi  supercilii  libramentum,  praeter  folium.  eae  habeant 
in  fronte  crassitudinem  ex  antepagmenti  tribus  partibus, 

)imo  quarta  parte  graciliore  quam  superiora. 

Fores   ita   compingantur,   uti  scapi  cardinales  sint  ex 

'  latitudine   luminis   totius   xii   parte.     inter   duos   scapos 
tympana  ex  xii  partibus  habeant  ternas  partes.    inpagibus  5 
distributiones  ita  fient,  uti  divisis  altitudinibus  in  partes  v 

)duae  superiori,  tres  inferiori  designentur.  super  medium 
medii  inpages  conlocentur,  ex  reliquis  alii  in  summo,  alii 
in  imo  compingantur.  altitudo  inpagis  fiat  tympani  tertia 
parte,  cymatium  sexta  parte  inpagis.  scaporum  latitudines 
inpagis  dimidia  parte,  item  replum  de  inpage  dimidia  et 

1  ac  sin.  G      2  faciendae  G      3  unguem  Schn:  ungue  x 
7  ima  luminis  G  et  in  ras.  S:  simalum  in  his  H        8  ctraiec- 
tur§  S      »  ex  add.  Kr  {cf.  9S,  S  et  11)       11  dividatur  ed:  -di- 
tur  X         harum  Joc:  horum  x         12  et  eae  Ho'.  ex  ea  x 
18  hyperthyra  Joc:   hypetra  HS,  hipetre  G  (-§  ^r*^  16  pro 

crepidinibus  Kr:  protis  pedibua  x     parotides  Schn:  protides  HG^ 
^tides  S     16  excalptae  Ro:  excalpta^,  exscalpta  S,  etscalpta  G 
18  antepagmenti  Joc:  -tis  x      19  imo  Kr:  inimo  {cum  in  add.)  x 
121  altitudine  HS         22  duodeci  S         inpagibus  ed:  inpagini- 
I  bu8  X      24  m  G       26  ex  ed:  et  (&)  x       27  scaphorum  HS 


90  VITRUVII 

sexta  parte.  scapi,  qui  sunt  secunduiii  antepagmentuni,  di- 
midium  inpagis  constituantur.  sin  autem  valvatae  erunt, 
altitudines  ita  manebunt,  in  latitudinem  adiciatur  amplius 
foris  latitudo.  si  quadriforis  futura  est,  altitudo  adiciatur. 
6  Atticurge  autem  isdem  rationibus  perficiuntur,  quibus 
dorica.  praeterea  corsae  sub  cymatiis  in  antepagmentis  ( 
circumdantur,  quae  ita  distribui  debent,  uti  antepagmenti 
praeter  cymatium  ex  partibus  vii  habeant  duas  partes. 
ipsaque  non  fiunt  clathrata  neque  bifora  sed  valvata,  et 
aperturas  habent  in  exteriores  partes. 

Quas  rationes  aedium  sacrarum  in  formationibus  opor- 
teat  fieri  <(doricisX  ionicis  corinthiisque  operibus,  quoad 
potui  attingere,   veluti  legitimis  moribus  exposui.    nunc 
de  tuscanicis  dispositionibus,  quemadmodum  institui  opor- 
Vllteat,  dicam.    locus,  in  quo  aedis  constituetur,  cum  habu- 
erit  in  longitudine  sex  partes,  una  dempta  i-eliquum  quod  ( 
erit,  latitudini  detur.  longitudo  autem  dividatur  bipertito, 
et  quae  pars  erit  interior,  cellarum  spatiis  designetur,  quae 
erit  proxima  fronti,  cohimnarum  dispositioni  relinquatui-. 
2  item  latitudo  dividatur  in  partes  x.    ex  his  ternae  partes  ; 
dextra  ac  sinistra  cellis  minoribus,  sive  ibi  alae  futurae 
sunt,  dentur;  reliquae  quattuor  mediae  aedi  attribuantur. 
spatium,   quod   erit   ante   cellas  in  ]H'onao,   ita  columnis 
designetur,   ut   angulares   contra  antas,   parietum  extre- 
morum  <(e)>  regione,  conlocentur-,  duae  mediae  e  regione 
parietum,  qui  inter  antas  et  mediani  aedem  fuerint,  ita( 
distribuantur;  et  inter  antas  et  columnas  priores  per  me- 
dium  isdem  regionibus  alterae  disponantur.    eaeque  sint 
ima  crassitudine  altitudinis  parte  vii;  altitudo  tertia  parte  ^ 
latitudinis  templi;  summaque  columna  quarta  parte  crassi- 

1  secundum  antepagmentnm  {Baldus):  ante  secundum  pag-  i 
mentum  x  6  atticurge  Nohl:  attigurges  6',  adtigurges  HS 
6  gorsae  H8  7  antepagmenti  Bo:  ante  pagmenta  x  9  cla-  \ 
thrata  ed.  Ven:  caelostrata  H,  c§lo  strata  GS  12  add.  ed.  Fl 
16  adempta  HS  l»  dispositioni  G:  -ne  HS  21  alae  Joc: 
aliae  x  25  add.  rec  26  anta  HS  28  alterae  disponantur  Joc : 
altera  aedis  (§dis  GS)  ponatur  x  eaeque  sint  ima  Joc:  §q» 

sint  ima  ^S',  aeque  sint  ima  G,  aeques  intima  H      i9  vii'"*  G^ 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  IV,  6.  7.  8  91 

tudinis    imae    contrahatur.     spirae    earuni    altae   dimidia  3 
25)parte  crassitudinis  fiant.    habeant  spirae  earum  plinthum 

ad  circinum,  altam  suae  crassitudinis  dimidia  parte,  torum 

K)  insuper   cum  apophysi  crassum  quantum  plinthus.    capi- 

5  tuli  altitudo  dimidia  crassitudinis.    abaci  latitudo  quanta 

ima  crassitudo  columnae.   capitulique  crassitudo  dividatur 

in  partes  tres,  e  quibus  una  plintho,  quae  est  abacus,  de- 
5)  tur,  altera  echino,  tertia  hypotrachelio  cum  apophysi.   su-  4 

pra   columnas   trabes   compactiles   inponantur   ut   altitu- 
10  dinis  modulis  is,  qui  a  magnitudine  operis  postulabuntur. 

eaeque    trabes    compactiles   eam   habeant   crassitudinem, 

quanta  summae  columnae  erit  hypotrachelium,  et  ita  sint 
0)  compactae  subscudibus  et  securiclis ,   ut  compactura  du- 

orum  digitorum  habeant  laxationem.    cum  enim  inter  se 
5  tangunt  et  non  spiramentum  et  perflatum  venti  recipiunt, 

concalefaciuntur  et  celeriter  putrescunt.    supra  trabes  et  5 

supra  parietes  traiecturae  mutulorum  parte  iiii  altitudinls 
5)Columnae  proiciantur;  item  in  eorum  frontibus  antepag- 

menta    figantur.    supraque    is    tympanum   fastigii   struc- 
0  tura    seu    de    materia    conlocetur.    supraque    eum   fasti- 

gium,  columen,  cantherii,  templa  ita  sunt  conlocanda,  ut 

stillicidium  tecti  absoluti  tertiario  respondeat. 

Fiunt  autem  aedes  rotundae,  e  quibus  aliae  monopte-  VIII 
o)roe  sine  cella  columnatae  constituuntur,  aliae  peripteroe 
5  dicuntur.    quae  sine  cella  fiunt,  tribunal  habent  et  ascen- 

sum  ex  sua  diametro  tertiae  partis.    insuper  stylobatam 

columnae   constituuntur   tam   altae,   quanta   ab  extremis 

parietibus  est  diametros  stylobatarum .  crassae  altitudinis 
))Suae  cum  capitulis  et  spiris  decumae  partis.    epistylium 

I  imae  Joc:  ima  x        altae  Joc:  alia  ,/•        4  apophysi  rec: 
apopysi  HS,  apopisi  G      capituli  —  coUimnae  07n.S{suppl.  S^) 
7  III  G      abacus  Kr:  inabaco  {cum  in  add.)  x      8  apopisi  G 

10  qui  a  Joc:  qua  x  postulabuntur  Joc:  postulabantiir  x 

11  ea  eque  G  (compactiles)  ponantur  ut  .t,  quae  verba  re- 
petita  ex  v.  9  del.  Lor  13  securidis  S  18  frontibus  GS'': 
prontibus  HS  1»  ficantur  //  et  u.c.S  is  Kr :  id  x  20  eum  HS : 
eni  G  (i  at  eu  G'^)         26  suo  G        stylobata  x  {cf.  101,  S) 

■  97  constituantur  S      2»  decime  GS' 


92  YITRUVn 

altum  columnae  crassitudinis  dimidia  parte.   zophorum  et 
reliqua,  quae  insuper  inponuntur,  ita  uti  in  iii  volumine  1 
de  symmetriis  scrii^si. 

2  Sin  autem  peripteros  ea  aedes  constituetur,  duo  gi-a- 
dus  et  stylobata  ab  imo  constituantur.  deinde  cellae  pa- 
ries  conlocetur  cum  recessu  eius  a  stylobata  circa  partem  (s 
latitudinis  quintam,  medioque  valvarum  locus  ad  aditus 
relinquatur;  eaque  cella  tantam  habeat  diametrum  praeter 
parietes  et  circumitionem ,  quantam  altitudinem  columna. 
supra  stylobatam  columnae  circum  cellamisdem  symmetriis,  k 

3  quae  <^supra  scriptae  sunt,)>  disponantur.  in  medio  tecti  ra-  (i 
tio  ita  habeatur,  uti,  quanta  diametros  totius  operis  erit 
futura,  dimidia  altitudo  fiat  tholi  praeter  florem;  flos  au- 
tem  tantam  habeat  magnitudinem ,  quantam  habuerit  co- 
lumnae  capitulum,  praeter  pyramidem.  reliqua,  uti  supra  i 
scripta  sunt  ea,  pro  portionibus  atque  symmetriis  facienda  (i 
videntur. 

4  Item  generibus  aliis  constituuntur  aedes  ex  isdem  sym- 
metriis  ordinatae  et  alio  genere  dispositiones  habentes, 
uti  est  Castoris  in  circo  Flaminio  et  inter  duos  lucos  2 
Veiovis,  item  augustius  Nemori  Dianae  columnis  adiectis 
dextra  ac  sinistra  ad  umeros  pronai.  hoc  autem  genere(s 
primo  facta  est,  uti  est  Castoris  in  circo,  Athenis  in  arce 
et  in  Attica  Sunio  Palladis  Minervae.  earum  non  aliae 
sed  eaedem  sunt  proportiones.  cellae  enim  longitudinibus  2 
dupKces  sunt  ad  latitudines  uti  reliquae;  ex  is  omnia,  quae 

5  solent  esse  in  frontibus,  ad  latera  sunt  translata.   nonnuUi  (s 
etiam  de  tuscanicis  generibus  sumentes  columnarum  dis- 
positiones  transferunt  in  corinthiorum  et  ionicorum  ope- 


1  zophorum  (zophoj  S)  x  {cf.  82, 11;  106,  9)  2  ni  Eo  (tertio 
ed):  quarto  x  8  relinquatur  S^G^:  relinquantur  x  tantam 
ed:  tantum  x  10  stylobata  x  (cf.  100,22)  11  add.  Kr  18  aut.em 
HS:  enim  G  14  habeat  rec:  habet  x  columnae  Kr:  in- 
columnae  {cum  in  add.)  x  20  lucosve  iovis  HSG'^,  luco  su^ 
iovis  G  21  augustiuB  Kr:  argutius  x  26  eaedem  SG'^:  eadem 
HG  26  latitudines  Joc:  altitudines  x  reliquae  (iV/ar)  ex  his; 
omnia  Twnehus:  reliqua  exisona  {om.  lineola)  x 


DE  ARCHITEGTURA  LIB.  IV,  8.  9  93 

i2  rum  ordinationes,  et  quibus  in  locis  in  pronao  procurrunt 

antae,  in  isdem  e  regione  cellae  parietura  columnas  binas 

conlocantes  efficiunt  tuscanicorum  et  graecorum  operum 

communem  ratiocinationem.   alii  vero  removentes  parietes  6 

5  aedis  et  adplicantes  ad  intercolumnia,  pteromatos  spatiis 

sublati  efficiunt  amplum  laxamentum  cellae ;  reliqua  autem 

proportionibus   et   symmetriis   isdem   conservantes   aliud 

genus  figurae  nominisque  videntur  pseudoperipterum  pro- 

■    creavisse.   haec  autem  genera  propter  usum  sacrificiorum 

10  convertuntur.    non   enim   omnibus  diis  isdem  rationibus 

aedes  sunt  faciundae,  quod  alius  alia  varietate  sacrorum 

religionum  liabet  effectus. 

Omnes  aedium  sacrarum  ratiocinationes,  uti  mihi  tra-  7 
ditae  sunt,  exposui  ordinesque  et  symmetrias  earum  par- 
.5  titionibus  distinxi,  et  quarum  dispares  sunt  figurae  et  qui- 
5)bus  discriminibus  inter  se  sunt  disparatae,  quoad  potui 
significare  scriptis,  exposui.    nunc  de  aris  deorum  inmor- 
talium,  uti  aptam  constitutionem  habeant  ad  sacrificioruni 
rationem,   dicani.    arae  spectent  ad  orientem  et  semper  IX 
0  inf eriores   sint   conlocatae  quam  simulacra ,   quae  f uerint 
o)in  aede,  uti  suspicientes  divinitatem,  qui  supplicant,  et 
sacrificent.    disparibus   altitudinibus  ad  sui  cuiusque  dei 
decorem  componantur.    altitudines  autem  earum  sic  sunt 
explicandae,   uti  lovi   omnibusque   caelestibus   quam  ex- 
15  celsissimae  constituantur,  Vestae  Terrae  Matrique  humiles 
5)  conlocentur.   ita  idoneae  his  institutionibus  explicabuntur  . 
modulationibus  ararum  deformationes. 

Explicatis  aedium  sacrarum  compositionibus  in  hoc  li- 
bro,  insequenti  de  communium  operum  reddemus  distri- 
0  butionibus  explicationes. 

1  et  quibus  Schn:  eqiiibus  x  3  tuscaniorum  S  5  aedis 
G*^:  aedes  x  pteromatos  ed.Fl:  pleromatos  .r  spatiis  Mar: 
spatii  X  8  videntur  rec:  videtur  .r  11  faciendae  G  et  a.c.  S 
14  earum  ed:  eorum  x  16  quarum  ed:  quorum  x  17  aris  G: 
areis  HS  d.  immortalium  immo  potius  demonum  S  22  eacri- 
ficent  Kr:  -cant  .r  24  omnibus  (o?>?.  que)  S  25  Matrique  ed: 
marique  ;i'  27  modulationibus  Kr:  inmeditationibus  (cmn  in 
add.)  X      ararum  G:  arearum  HS      28  explicautis  H 


94  VITRUVII 

LIBER  QUINTUS.  1 

1  Qui  amplioribus  voluminibus ,  imperatoi',  ingenii  cogi- 
tationes  praeceptaque  explicaverunt,  maximas  et  egregias 
adiecerunt  suis  scriptis  auctoritates.  quod  etiam  velim 
nostris  quoque  studiis  res  pateretur,  ut  amplificationibus 
auctoritas  et  in  his  praeceptis  augeretur;  sed  id  non  est, 
quemadmodum  putatur,  expeditum.  non  enim  de  archi- 
tectura  sic  scribitur  uti  historia  aut  poemata.  historiae 
per  se  tenent  lectores;  habent  enim  novarum  rerum  va- 
rias  expectationes.  poematorum  vero  [carminum]  metra  i 
et  pedes  ac  yerborum  elegans  dispositio  et  sententiarum 
inter  personas  distinctas  [versuum|  pronuntiatio  prolec- 
tando  sensus  legentium  perducit  sine  offensa  ad  summam 

'2  scriptorum  terminationem.  id  autem  in  architecturae  con- 
scriptionibus  non  potest  fieri,  quod  vocabula  ex  artis  pro-  i 
pria  necessitate  concepta  inconsueto  sermone  obiciunt(: 
sensibus  obscuritatem.  cum  ergo  ea  per  se  non  sint  aper- 
ta  nec  pateant  eorum  in  consuetudine  nomina,  tum  etiam 
praeceptorum  late  vagantes  scripturae,  si  non  contrahen- 
tur,  ut  paucis  et  perlucidis  sententiis  explicentur,  frequen- 
tia  multitudineque  seraionis  inpediente  incertas  legentium  ( 
efficient  cogitationes.  itaque  occultas  nominationes  com- 
mensusque  e  membris  operum  pronuntians,  ut  memoriae 
tradantur,  breviter  exponam;  sic  enim  expeditius  ea  reci- 

o  pere  poterunt  mentes.  non  minus  cum  animadvertissem  s 
distentam  occupationibus  civitatem  publicis  et  privatis  { 
negotiis,  paucis  iudicavi  scribendum,  uti  angusto  spatio 
vacuitatis  ea  legentes  breviter  percipere  possent. 

Etiamque  Pythagorae  quique  eius  haeresim  fuerunt  se-  1 
cutii  placuit  cybicis  rationibus  j^raecepta  in  voluminibus  j 

4  velim  NoM:  vel  in  x      10  glossam  eiecit  Lor      12  glossam 
spect.  ad  pedes  secl.  Kr        17  ea  ergo  G        18  in  eorum  S 
1»  late  vagantes  G:  lata  (-ae  6"0  evagantes  HS  20  ut  Kr: 

et  X      26  non  autem  minus  S      cum  GS^:  eum  H      29  etiamque 

Joc:  etiam  qui  x       pytagora  S'^      quique  G:  quinque  HG^.,  om.S 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  V,  1  95 

sciibere,  constitueruntque  cybum  ccxvi  versus  eosque  non 
plus  tres  in  una  conscriptione  oportere  esse  putaverunt. 
cybus  autem  est  corpus  ex  lateribus  aequali  latitudine  4 
planitiarum  perquadratum.  is  cum  est  iactus,  quam  in 
partem  incubuit,  dum  est  intactus,  inmotam  habet  sta- 
bilitatem,  uti  sunt  etiam  tesserae,  quas  in  alveo  ludentes 
iaciunt.  hanc  autem  similitudinem  ex  eo  sumpsisse  viden- 
1  tur,  quod  is  numerus  versuum,  uti  cybus,  in  quemcumque 
sensum  insederit,  inmotam  efficiat  ibi  memoriae  stabili- 
tatem.  graeci  quoque  poetae  comici  interponentes  e  cho- 
i  ro  canticum  diviserunt  spatia  fabularum.  ita  partes  cy- 
bica  ratione  facientes  intercapedinibus  levant  actorum 
pronuntiationes. 

)  Cum  ergo  haec  naturali  modo  sint  a  maioribus  obser-  5 
vata  animoque  advertam  inusitatas  et  obscuras  multis  res 
I  esse  mihi  scribendas,  quo  facilius  ad  sensus  legentium  per- 
j  venire  possint,  brevibus  voluminibus  iudicavi  scribere ;  ita 
enim  expedita  erunt  ad  intellegendum.  eorumque  ordina- 
tiones  institui,  uti  non  sint  quaerentibus  separatim  colli- 
genda,  sed  e  corpore  uno  et  in  singulis  vohiminibus  ge- 
nerum  haberent  explicationes.  itaque,  Caesar,  tertio  et 
quarto  volumine  aedium  sacrarum  rationes  exposui,  hoc 
hbro  pubUcorum  locorum  expediam  dispositiones.  primum- 
que  forum  uti  oporteat  constitui,  dicam,  quod  in  eo  et  pu- 
bUcarum  et  privatarum  rerum  rationes  per  magistratus 
gubernantur. 

Graeci  in  quadrato  amplissimis  et  duplicibus  porticibus  I 
fora  constituunt  crebrisque  cohmmis  et  lapideis  aut  mar- 
nioreis  epistyliis  adornant  et  supra  ambulationes  in  con- 
[itignationibus  faciunt.  ItaHae  vero  urbibus  non  eadem  est 
jratione  faciendum,  ideo  quod  a  maioribus  consuetudo  tra- 
Ijdita  est  gladiatoria  munera  in  foro  dari.  igitur  circum  2 
jl^pectacula   spatiosiora  intercolumnia  distribuantur  circa- 

1  ccxvi  Joc.  cc.  &.  L.  iC         4  perquadratum  Joc:  -tus  x 
i  alveo  HG:  alea  S      10  et  horo  a.  c.  G      12  actorum  ed.  Fl: 
jiuctorum  x      13  pronunciationis  H      16  mihi  esse  S 


96  VITRUVII 

que  in  porticibus  argentariae  tabernae  maenianaque  su- 
perioribus  coaxationibus  conlocentur,  quae  et  ad  usum 
et  ad  vectigalia  publica  recte  erunt  disposita. 

Magnitudines  autem  ad  copiam  hominum  oportet  fieri, 
ne  parvum  spatium  sit  ad  usum  aut  ne  propter  inopiam 
populi  vastum  forum  videatur.  latitudo  autem  ita  finiatur, 
uti,  longitudo  in  tres  partes  cum  divisa  fuerit,  ex  his  duae 
partes  ei  dentur;  ita  enim  erit  oblonga  eius  formatio  et 

3  ad  spectaculorum  rationem  utilis  dispositio.  columnae  su- 
periores  quarta  parte  minores  quam  inferiores  sunt  con- 
stituendae,  propterea  quod  oneri  ferendo,  quae  sunt  in- 
feriora,  firmiora  debent  esse  quam  superiora.  non  minus 
quod  etiam  nascentium  oportet  imitari  naturam,  ut  in  ar- 
boribus  teretibus,  abiete,  cupresso,  pinu,  e  quibus  nulla 
non  crassior  est  ab  radicibus,  dein  decrescendo  progre- 
ditur  in  altitudinem  naturali  contractura  peraequata  na- 
scens  ad  cacumen.  ergo  si  natura  nascentium  ita  postulat. 
recte  est  constitutum  et  altitudinibus  et  crassitudinibus 
superiora  inferiorum  fieri  contractiora. 

4  Basilicarum  loca  adiuncta  foris  quam  calidissimis  par- 
tibus  oportet  constitui,  ut  per  hiemem  sine  molestia  tem 
pestatium  se  conferre  in  eas  negotiatores  possint.  earum 
que  latitudines  ne  minus  quam  ex  tertia,  ne  plus  e> 
dimidia  longitudinis  constituantur,  nisi  si  loci  natura  in 
pedierit  et  aliter  coegerit  symmetriam  commutari.  sii 
autem   locus   erit   amplior   in   longitudine,   chalcidica  ii 

.0  extremis  constituantur,  uti  sunt  in  lulia  Aquiliana.  co 
lumnae  basilicarum  tam  altae,  quam  porticus  latae  fuerint 
faciendae  videntur;  porticus,  quam  medium  spatium  futu 
rum  est,  ex  tertia  finiatur.  columnae  superiores  minore: 
quam  inferiores,  uti  supra  scriptum  est,  constituantui 
pluteum,   quod  fuerit   inter   superiores  et  inferiores  co 

1  moenia  naq»  15  4  magnitudinis  S  8  ei  dentur  Joc 
iubentur  x  9  utilis  HSG'^:  et  G  15  grassior  S  deind 
crescendo  a;  progreditur  ^:  proceditur  i?*S'  21  tempestatiur 
H:  -tum  GS  24  nisi  si  (m  ras.  S)  loci  HSG:  niei  sili  G 
26  calcidica  S      32  in  inferiores  S 


DE  ARCH[TECTURA  LIB.  V,  1  97 

lumnas,  iteiii  quarta  parte  minus,  cjuam  superiores  coluiu- 
nae  iuerint,  oportere  fieri  videtur,  uti  supra  basilicae  con- 
tignationem  ambulantes  ab  negotiatoribus  ne  conspician- 
tur.  epistylia,  zophora,  coronae  ex  symmetriis  colum- 
narum,  uti  in  tertio  li})ro  diximus,  explicentur. 

|Non  minus  summam  dignitatem  et  venustatem  possunt  6 
habere  comparationes  basilicarum,  quo  genere  CJoloniae 
luliae  Fanestri  conlocavi  curavique  faciendam,  cuius  pro- 
portiones  et  symmetriae  sic  sunt  constitutae.  mediana 
testudo  inter  columnas  est  longa  pedes  cxx,  kita  pedes 
Lx.  porticus  eius  circa  testudinem  inter  parietes  et  co- 
ilumnas  lata  pedes  xx.  columnae  altitudinibus  perpetuis 
cum  capitulis  pedes  l,  crassitudinibus  quinum,  habentes 
post  se  parastaticas  altas  pedes  xx,  latas  pedes  ii  s,  cras- 
sas  I  s,  quae  sustinent  trabes,  in  quibus  invehuntur  por- 
fcicuum  contignationes.  supraque  eas  aliae  parastaticae  pe- 
dum  xviiJ,  latae  binum,  crassae  pedem,  quae  excipiunt  item 
trabes  sustinentes  cantherium  et  porticum,  quae  sunt 
summissa  infra  testudinem,  tecta.  reliqua  spatia  inter  pa-  7 
rastaticarum  et  columnarum  trabes  per  intercolumnia  hi- 
minibus  sunt  relicta.  columnae  sunt  in  hxtitudine  testu- 
dinis  cum  angularibus  dextra  ac  sinistra  quatemae,  in 
longitudine,  quae  est  foro  proxima,  cum  isdem  angularibus 
octo,  ex  altera  parte  cum  angularibus  vi,  ideo  quod  me- 
diae  duae  in  ea  parte  non  sunt  positae,  ne  inpediant  aspec- 
tus  pronai  aedis  Augusti,  quae  est  in  medio  latere 
parietis  basilicae  conlocata  spectans  medium  forura  et  ae- 
dem  lovis.  item  tribunal,  quod  est  in  ea  aede,  hemicycli  8 
schematis  minoris  curvatura  formatum;  eius  autem  hemi- 
cycli  in  fronte  est  intervaUum  ])edes  xlvi,  introrsus  cur- 
vatura  pedes  xv,  uti,  qui  apud  magistratus  starent,  nego>- 

6  sqq.  secl.  Kr  {cf.  praef.)  7  colouig  G:   cokimniae  if, 

cohmi^  S  8  faciendum  G  12  altitudinis  S  {G"^)  u  latas 
ed:  latae  (-^  GS)  x  17  x  &  viii  S  20  columnarum  &  para- 
staticarum  S  21  latitudine  G:  altitudine  HS  28  e  in  foro  S 
24  VI  HS:  sex  G  26  angusti  N'  28  hemiciclyi  a*^  29  .seematis  x 
hemicicly  S 

ViTRuv.  de  architoct.  od.  K  r ohu.  7 


98  VITKUVII 

tiantes  in  basilica  ne  inpedirent.   siii^ra  columnas  ex  tribus 
tignis  bipedalibus  compactis  trabes  sunt  circa  conlocatae,  (i 
eaeque  ab  tertiis  columnis,  quae  sunt  in  interiore  parte, 
revertuntur  ad  antas,  quae  a  pronao  procurrunt,  dextra- 

9  que  et  sinistra  hemicyclium  tangunt.  supra  trabes  contra 
capitula  ex  fulmentis  dispositae  pilae  sunt  conlocatae, 
altae  pedes  iii,  latae  quoqueversus  quaternis.  supra  eas(: 
ex  duobus  tignis  bipedalibus  trabes  everganeae  circa  sunt 
conlocatae.  quibus  insuper  transtra  cum  capreolis  co- 
lumnarum  contra  corpora  et  antas  et  parietes  pronai  con- 1 
locata  sustinent  unum  culmen  perpetuae  basilicae,  alterum 

10  a  medio  supra  pronaum  aedis.  ita  fastigiorum  duplex  pec-  ( 
tinata  dispositio  extrinsecus  tecti  et  interioris  altae  te- 
studinis  praestat  speciem  venustam.  item  sublata  episty- 
liorum  ornamenta  et  pluteorum  columnarumque  superiorum 
distributio  operosam  detrahit  molestiam  sumptusque  in- 
minuit  ex  magna  parte  summam.  ipsae  vero  columnae  in 
altitudine  perpetua  sub  trabes  testudinis  perductae  et( 
magnificentiam  inpensae  et  auctoritatem  operi  adaugere 
videntur.] 

11  Aerarium,  carcer,  curia  foro  sunt  couiungenda,  sed  ita 
uti  magnitudo  <^ac^  symmetriae  eorum  foro  respondeant.  : 
raaxime  quidem  curia  in  primis  est  facienda  ad  digni- 
tatem  municipii  sive  civitatis.  et  si  quadrata  erit,  quan- 
tum  habuerit  latitudinis  dimidia  addita  constituatur  alti- 
tudo;  sin  autem  oblonga  fuerit,  longitudo  et  latitudo 
componatur,    et   summae   compositae   eius   dimidia   pars 

2  sub  lacunariis  altitudini  detur.  praeterea  praecingendi 
sunt  parietes  medii  coronis  ex  intestino  opere  aut  albario 
ad  dimidiam  partem  altitudinis.  quae  si  non  erunt,  vox ; 
ibi  disputantium  elata  in  altitudinem  intellectui  non  pot-( 
erit  esse  audientibus.    cum  autem  coronis  praecincti  pa- 

6  trabes  G:  om.  HS      »  transtra  rec:  trasta  x      10  collo- 
cata  Joc:  -tae  H,  -t§  (r,  -te  S    12  pectinata  Bondam :  tectinata  x 
18  trabes  G:  trabe  HS        21  conlungenda  G        22  add.  Kr 
27  compositae  G'':  -ta  x      28  lacunaris  x     altitudini  G'^:  -ilqx    - 
29  ope  H 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  V,  1.  2.  3  99 

rietes  erunt,  vox  ab  imis  morata,  priusquam  in  aera  elata 
dissipabitur,  auribus  erit  intellecta. 

Cum  f orum  constitutum  f uerit,  tum  deorum  inmortalium  III 
diebus  festis  ludorum  spectationibus  eligendus  est  locus 
theatro  quam  saluberrimus,  uti  in  primo  libro  de  salu- 
britatibus  in  moenium  conlocationibus  est  scriptum.  per 
ludos  enim  cum  coniugibus  et  liberis  persedentes  delecta- 
tionibus  detinentur  et  corpora  propter  voluptatem  inmota 
patentes  habent  venas,  in  quas  insidunt  aurarum  flatus, 
qui,  si  a  regionibus  palustribus  aut  aliis  regionibus  vitiosis 
advenient,  nocentes  spiritus  corporibus  infundent.  itaque 
si  curiosius  eligetur  locus  theatro,  vitabuntur  vitia.  etiam-  2 
que  providendum  est,  ne  impetus  habeat  a  meridie.  sol 
enim  cum  implet  eius  rotunditatem,  aer  conclusus  curva- 
tura  neque  habens  potestatem  vagandi  versando  confer- 
vescit  et  candens  adurit  excoquitque  et  inminuit  e  corpo- 
ribus  umores.  ideo  maxime  vitandae  sunt  his  rebus  vitiosae 
regiones  et  eligendae  salubres.  fundamentorum  autem,  si  3 
in  montibus  fuerint,  facilior  erit  ratio;  sed  si  necessitas 
coegerit  in  plano  aut  palustri  loco  ea  constitui,  solida- 
tiones  substructionesque  ita  erunt  faciendae,  quemadmo- 
dum  de  fundationibus  aedium  sacrarum  in  tertio  libro  est 
scriptum.  insuper  fundamenta  lapideis  et  marmoreis  co- 
piis  gradationes  ab  substructione  fieri  debent.  praecinc-  4 
tiones  ad  altitudines  theatrorum  pro  rata  parte  faciendae 
videntur,  neque  altiores  quam  quanta  praecinctionis  iti- 
neris  sit  latitudo.  si  enim  excelsiores  fuerint,  repellent 
et  eicient  e  superiore  parte  vocem  nec  patientur  in  se- 
dibus  suis,  quae  <,sunt)>  supra  praecinctiones ,  verborum 
casus  certa  significatione  ad  aures  pervenire.  et  ad  sum- 
mam  ita  est  gubernandum,  uti,  linea  cum  ad  imum  gra- 
dum  et  ad  summum  extenta  fuerit,  omnia  cacumina  gra- 
duum  angulosque  tangat:  ita  vox  non  inpedietur.   aditus  5 

4  spectationibus  Jbc:  ex(s)pectationibus  a;      6immoeniu  G 
»  insidunt  ed:  -duntur  (-t  GS)  x  IB  ne  GS:  nene  H 

1»  fuerint  Mar:  -rit  x      20  coerit  S      28  eicientem  Buperiorem 
ipartem  H      2»  add.  rec 

7* 


100  VITRUVII 

complures  et  spatiosos  oportet  disponere,  nec  coniunctos 
superiores  inferioribus,  sed  ex  omnibus  locis  perpetuos  et 
directos  sine  inversuris  faciendos,  uti,  cum  populus  dimit- 
tatur  de  spectaculis,  ne  comprimatur,  sed  habeat  ex  om-(| 
nibus  locis  exitus  separatos  sine  inpeditione.  ; 

Etiam   diligenter   est   animadvertendum ,   ne   sit  locus 
surdus,  sed  ut  in  eo  vox  quam  clarissime  vagari  possit.  | 
hoc  vero  fieri  ita  poterit,  si  iocus  electus  fuerit,  ubi  non 

6  inpediatur  resonantia.  vox  autem  est  spiritus  fluens  aeris,  ( 
e  tactu  sensibilis  auditu.  ea  movetur  circulorum  rotunda- 
tionibus  infinitis,  uti  si  in  stantem  aquam  lapide  inmisso 
nascantur  irinumerabiles  undarum  circuli  crescentes  a  cen- 
tro,  quam  latissime  possint,  et  vagantes.  nisi  angustia 
loci  interpellaverit  aut  aliqua  offensio,  quae  non  patitur 
designationes  earum  undarum  ad  exitus  pervenire.  itaque 
<jum  interpellentur  offensionibus,  primae  redundantes  inse- 

7  quentium  disturbant  desig^ationes.  eadem  ratione  vox 
item  ad  circinum  efficit  motiones;  sed  in  aqua  circuli 
planitiae  in  latitudine  moventur,  vox  et  in  latitudine 
progreditur  et  altitudinem  gi^adatim  scandit.  igitur  ut  - 
in  aqua  undarum  designationibus,  item  in  voce  cum  offen- 1 
sio  nulla  primam  undam  interpellaverit,  non  disturbat 
secundam  nec  insequentes,  sed  omnes  sine  resonantia 
perveniunt  ad  imorum  et  ad  summorum  aures.  ergo  ve- 
teres  architecti  naturae  vestigia  persecuti  indagationibus 
vocis  scandentis  theatrorum  perfecerunt  gradationes,  et 
quaesierunt  per  canonicam  mathematicorum  et  musicam 
rationem,  ut,  quaecumque  vox  esset  in  scaena,  clarior  et 
suavior  ad  spectatorum  perveniret  aures.  uti  enim  or 
gana  aeneis  lamminis  aut  corneis  rixeioic  ad  chordarum 


8  sine  rec:  siue  x        9  impediatur  ed:  -antur  x       est  edi 
ut  X  {cf.  122,  8)       18  item  Kr  (cf.  J89, 21) :  ita  x      ininaqua  H 
1»  movetur  a.  c.  G       21  ita  Gr^       28  secunda  G:  -dum  HS 
26  prosecuti  G''^      26  vocis  ecandentis  G'^:  voces  scandentes  .r 
80  aeneis  Lor:  inaeneis  {cum  in  add.)  x      rixdoic  Schn:  baeaej 
(heae  iT'^,  he§  S)  aic  x       cordarum  x 


DE  ARCHITECTURA  LLB.  V,  3.  4  101 

sonitum  claritatem  perficiuntur,  sic  theatrorum  per  har- 
6)monicen  ad  augendam  vocem  ratiocinationes  ab  antiquis 

sunt  constitutae. 

Hannonice    autem    est   musica   litteratura   obscura   etlV 
ifi  difficilis,  maxime  quidem  quibus  graecae  litterae  non  sunt 

notae.     quam    si   volumus   explicare,    necesse   est   etiam 

graecis  verbis  uti,  quod  nonnulla  eorum  latinas  non 
0)  habent  appellationes.  itaque  ut  potuero  quam  apertissime 
[  ex  Aristoxeni  scripturis  interpretabor  et  eius  diagramma 
|o  subscribam  finitionesque  sonituum  designabo,  uti,  qui  dili- 
I;   gentius   attenderit,   facilius   percipere   possit.    vox   enim  2 

mutationibus  cum  flectitur,  alias  fit  acuta,  alias  gravis; 
4)duobusque  modis  movetur,  e  quibus  unus  effectus  habet 
l  continuatos,  alter  distantes.  continuata  vox  neque  in  fini- 
5  tionibus  consistit  neque  iu  loco  ullo,  efficitque  termina- 

tiones  non  apparentes,  intervalla  autem  media  apparentia, 

uti  sermone  cum  dicamus:  sol  lux  flos  vox.  nunc  enim  nec 
')  unde  incipit  nec  ubi  desinit,  intellegitur,  f  sed  quod  ex 

acuta  facta  est  gravis  et  ex  gravi  acuta,  apparet  auri- 
0  bus.   per  distantiam  autem  e  contrario.   namque  cum  flec- 

titur  inmutatione,  vox  statuit  se  in  alicuius  sonitus  fini- 

tione,  deinde  in  alterius,  et  id  ultro  citro  crebre  faciendo 

^non^  constans  apparet  sensibus,  uti  in  cantionibus  cum 
0  flectentes  vocem  varietatem  facimus.  modulationis  itaque 
5  intervallis  ea  cum  versatur,  et  unde  initium  fecit  et  ubi 

desiit,  apparet  in  sonorum  patentibus  finitionibus,  medianis 

autem  patentia  intervallis  obscurantur. 

Genera   vero   sunt  modulationum   tria:   primum   quod  3 
0  Graeci  nominant  apiuoviav,  secundum  xp^MCt?  tertium  bia- 


1  armonicen  GS  4  Harmonice  Mav:  Harmonia  HG,  Ar- 
monia  S  7  uti  verbis  *S'  nonnullae  (-!§)  x  8  potero  S 
•  aristoxenis  x  diagragma  G  12  fit  rec:  fiat  x  14  di- 
stantis  H  16  apparentia  Bo:  parentia  x  21  finitione  Schn: 
-ne  (-nem)  x  22  citroq-  S  crebre  HS:  crebro  G  28  non 
constans   (inconstans   Joc):   constans  x  26   intervalles  H  et 

a.  c.  S      26  medianis  Kr:  -na  x       2»  armoniil  (-am  H)  .  .  chro- 
ma  .  .  diatonon  x 


102  VITRUVII 

Tovov.  est  autem  liarmoniae  modulatio  ab  arte  concepta, 
et  ea  re  cantio  eius  maxime  gravem  et  egregiam  habet 
auctoritatem.  chroma  subtili  sollertia  ac  crebritate  modu- 
lorum  suaviorem  habet  delectationem.  diatoni  vero,  quod 
naturalis  est,  facilior  est  intervallorura  distantia.  in  his  5 
tribus  generibus  dissimiles  sunt  tetrachordorum  disposi- 
tiones,  quod  hanuonia  [tetrachordorum]  et  tonos  et  di- 
hesis  habet  binas  (dihesis  autem  est  toni  pars  quarta: 
ita  in  hemitonio  duae  diheses  sunt  conlocatae);  chromati 
duo  hemitonia  in  ordine  sunt  composita,  tertium  trium  ti 
hemitoniorum  est  intervallum;  dia<(tono^  toni  duo  sunt 
continuati,  tertium  hemitonium  finit  tetrachordi  magni-  1 
tudinem.  ita  in  tribus  generibus  tetrachorda  ex  duobus 
tonis  et  hemitonio  sunt  peraequata,  sed  ipsa  cum  separa- 
tim  uniuscuiusque  generis  finibus  considerantur ,  dissimi-  n» 

4  lem  habent  intervallorum  designationem.  igitur  intervalla 
tonorum  et  hemitoniorum  et  <(diheseon)>  tetrachordorum  (j 
in  voce  divisit  natura  finitque  terminationes  eorum  men- 
suris  intervallorum  quantitate,  modisque  certis  distantibus 
constituit  qualitates,  quibus  etiam  artifices,  qui  organa  fa-  s 
bricant,  ex  natura  constitutis  utendo  comparant  ad  con- 
centus  convenientes  eorum  perfectiones. 

5  Sonitus,  qui  gi-aece  qpGoYYOi  dicuntur,  in  unoquoque 
genere  sunt  x  et  viii,  e  quibus  viii  sunt  in  tribus  gene- 
ribus  pei^petui  et  stantes,  reliqui  x,  cum  communiter  mo-  2 
dulantur,  sunt  vagantes.  stantes  autem  sunt,  qui  inter 
mobiles  [sunt]  interpositi  continent  tetrachordi  coniunc-(i 
tionem  et  e  generum  discriminibus  suis  finibus  sunt  per- 
manentes;  appellantur  autem  sic:  proslambanomenos,  hy- 


1  ad  arte  H,  ad  arte  S         «  deh  A.  Wilmanns        dihesis 
H:  diesis  S,  diheris  (r,  (dieses  G')  8  diesis  x  9  hemi- 

notio  H        diesis  HS,  dihesis  G  (dieses  G^')        11  add.  Lor 
14  sunt  G:  07)1.  HS      16  inter^alla  ed:  intervallo  HG,  intuallo  S 
17  diheseon  om.  x  {cf.  A.  Wihnamis:  Comm.  in.  hon.  Movfimseni) 
20  fabricant  HG:  faciunt  S         2S  pthongi  J76r,  ptongi  S 
27  del.  ed         29  proslambanomeuos  G:  j^slabanomenoe  *S',  irua 
lambauomenos  H 


DE  ARCHITECTUliA  LIB.  V,  4  lOo 

pate  hypaton,  hypate  iiieson,  mese,  nete  s^^nhemmenon, 
paramese,  nete  diezeugmenon,  nete  hyperbolaeon.  mobiles 

)  autem  sunt,  qui  in  tetrachordo  inter  inmotos  dispositi  in 
generibus  ex  locis  loca  mutant;  vocabula  autem  habent 

,  haec:   parhypate   hypaton,   lichanos  hypaton,   parhypate 

1  meson,   lichanos    meson,    trite  synhemmenon,   <(paranete 
synhemmenon,)»  trite  diezeugmenon,  paranete  diezeugme- 
non,  trite  hyperbolaeon,  paranete  hyperbolaeon.   ei  autem  o 
qua  moventur,   recipiunt    virtutes  alias;   intervalla  enim 

)  et  distantias  habent  crescentes.  itaque  parhypate,  quae 
in  harmonia  distat  ab  hypate  <^dimidium)>  hemitonium,  in 
chroma  transmutata  habet  hemitonium.  quae  lichanos  in 
harmonia  dicitur,  ab  hypate  distat  hemitonium,  in  chromn 
translata  progreditur  duo  hemitonia,  in  diatono  distat  ab 
hypate  tria  hemitonia.   ita  x  sonitus  propter  translationes 

)in  generibus  efficiunt  triplicem  modulationum  varietatem. 
tetrachorda  autem  sunt  quinque:  primuni  gravissimum,  7 
quod  graece  dicitur  UTraTGV,  secundum  medianum,  quod 
appellatur  juecov,  tertium  coniunctum,  quod  cuv7"i,u)uevov 
dicitur,  quartum  disiunctum,  quod  bieZ^euTjuevov  nomi- 
natur,  (luintum,  quod  est  acutissimum,  graece  uTreppoXaiov 
dicitur.  concentus,  quos  natura  hominis  modulari  potest, 
graece  quae  cujuqpujviai  dicuntur,  sunt  sex:  diatessaron, 
diapente,  diapason,  et  disdiatessaron,  et  disdiapente,  et 
disdiapason.  ideoque  et  a  numero  nomina  ceperunt,  quod,  8 
cum  vox  constiterit  in  una  sonorum  finitione  ab  eaque  se 

1  hypate  hipaton  G,  hypate  hypato  H^  ypate  ypaton  S 
hypatemeson  G:  hypiiteon  meson  HS  nete  synemmene  6', 

nece  synemene  S,  n\k  esyn  exemmene  H  2  diezeucmene  HG, 
diezacmene  *S'  hyperboleon  x  4  ex  Ho:  et  (&)  x  5  par- 
hypat(a)e  hypate  ./•  Iic(h)anosphalon  a-  6  trire  synemenu  H, 
trite  synemenu  S,  trite  sinemenu  G  add.  Joc  7  tritedie 
zeygmenu  //,  trite  diezeugmenu  S,  trite  diezeugmenus  (r 
8  paranete  paranete  diezeugmenu  .r  11  add.  Mar  1*2  chro- 
matra  mutata  H,  cromata  mutata  S  quae  Lor:  qui  x 

lichanus  x       18  hypaton  x       19  meson  .v       sinhemmenon  HG, 
aynemenon  S      20  diezeugmeuon  (/  S,  diezeigmenon  //      31  hy- 
perbolaeon  H,   leon  GS      22  concentos  HS      2»  graeceque  x 
synphoniae  i/,  symphonia  *S,  -nie  G       2.')  coeperunt  .r 


104  VlTRUVIl 

fiectens  mutaverit  et  pervenerit  in  quartam  terminationem, 
appellatur  diatessaron ,  in  quintam  diapente  [in  sextam 
diapason,  in  octavam  et  dimidiam  diapason  et  diatessaron, 
in    nonam    et   dimidiam   diapason   diapente,    in   xii   dis- 

[)  diapasonj.  non  enim  inter  duo  intervalla,  cum  chordarum 
sonitus  aut  vocis  cantus  factus  fuerit,  nec  inter  tria  aut 
sex  aut  septem  possunt  consonantiae  fieri,  sed,  uti  supra 
scriptum  est,  diatessaron  et  diapente  et  ex  ordine  ad  dis- 
diapason  convenientiae  ex  natura  vocis  congruentis  ha- 
bent  finitiones.  [et  ei  concentus  procreantur  ex  coniunc- 
tione  sonituum,  qui  graece  qpGoTTO^  dicuntur.] 

V  Ita  ex  his  indagationibus  mathematicis  rationibus  fiant 
vasa  aerea  pro  ratione  magnitudinis  theatri,  eaque  ita 
fabricentur,  ut,  cum  tangantur,  sonitum  facere  possint 
inter  se  diatessaron,  diapente  <^et)>  ex  ordine  ad  disdia- 
pason.  postea  inter  sedes  theatri  constitutis  cellis  ratione 
musica  ibi  conlocentur  ita,  uti  nullum  parietem  tangant 
circaque  habeant  locum  vacuum  et  ab  summo  capite  spa- 
tium,  ponanturque  inversa  et  habeant  in  parte,  quae  spec- 
tat  ad  scaenam,  suppositos  cuneos  ne  minus  altos  semipede; 
contraque  eas  cellas  relinquantur  aperturae  inferiorum 
graduum    cubilibus    longae   pedes   duo,    altae   semipede. 

2  designationes  autem  eorum,  quibus  in  locis  constituantur, 
sic  explicentur.  si  non  erit  ampla  magnitudine  theatrum, 
media  altitudinis  transversa  regio  designetur  et  in  ea  tre- 
decim  cellae  duodecim  aequalibus  intervallis  distantes  con- 
fornicentur,  uti  ea  echea,  quae  supra  scripta  sunt,  ad 
neten  hyperbolaeon  sonantia  in  cellis,  quae  sunt  in  cor- 
nibiis  extremis,  utraque  parte  prima  conlocentur,  secunda 


2  sqq.  del.  A.  Wilmamis      S  iu  octavam  —  disdiapason  {v.  5) 
om.  S      6  inter  tria  aut  eex  Wilma)ins:  in  tertia  aut  sexta  x 
7  septem  HG:   septi""*  S'^  10  del.  Kr  (qui  —  dicuntur  del. 

Beher)  concentus  Joc:  conventus  GS,  couentus  H  11  pthongi  fl", 
ptongi  6r>S^  ibadd.Bondam  18  locum — hsibe'dnt  bis  ponit  H'^ 
priora  del.  H^  21  contraque  —  semipede  om.  S  22  graduu  G; 
gradibus  H      24  si  uli  n  erit  S      27  ea  echea  Joc:  eae  echo  x 

28  nethen  G^:  nete  S,  netent  H      sonentia  JS" 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  Y,  5  105 

ab   extremis   diatessaron  ad  neten  diezeugmenon ,   tertia 

5  diatessaron  ad  paramesen,  quarta  ad  neten  synhemmenon, 
quinta  diatessaron  ad  mesen,  sexta  diatessaron  ad  hy- 
paten  meson,  in  medio  unum  diatessaron  ad  hypaten  hj^- 

5  paton.    ita  hac  ratiocinatione  vox  a  scaena  uti  ab  centro  3 
profusa  se  circumagens  tactuque  feriens  singulorum  va- 

))  sorum  cava  excitaverit  auctam  claritatem  et  concentu 
convenientem  sibi  consonantiam.  sin  autem  amplior  erit 
magnitudo  theatri,  tunc  altitudo  dividatur  in  partes  uii, 

0  uti  tres  efficiantur  regiones  cellarum  transverse  desig- 
natae,   una   harmoniae,   altera  chromatos,  tertia  diatoni. 

D)  et  ab  imo  quae  erit  prima ,  ea  ex  harmonia  conlocetur, 
ita  uti  in  minore  theatro  supra  scriptum  est.   in  mediana  4 
autem  prima  in  extremis  cornibus  ad  chromaticen  hyper- 

5  bolaeon  habeutia  sonitum  ponantur,  in  secundis  ab  his 
diatessaron  ad  chromaticen  diezeugmenon,  in  tertiis  ad 
chromaticen  synhemmenon,  quartis  diatessaron  ad  chro- 

c.)  maticen  meson,  quintis  diatessaron  ad  chromaticen  hypaton, 
sextis  ad  paramesen,  quod  et  ad  chromaticen  hyperbolaeon 

0  diapente  et  ad  chromaticen  synhemmenon  diatessaron  ha- 
bet  consonantiae  communitatem.   in  medio  nihil  est  con-  5 
locanduni,  ideo  quod  sonitum  nulla  alia  qualitas  in  chro- 

[))matico  genere  symphoniae  consonantiam  potest  habere. 
in  summa  vero  divisione  et  regione  cellarum  in  cornibus 

5  primis  ad  diatonon  hyperbolaeon  fabricata  vasa  sonitu 
ponantur,  in  secundis  diatessaron  ad  diatonon  <(diezeug- 
menon^,  tertiis  ad  diatonon  synhemmenon,  quartis  dia- 

.«i^tessaron  ad  diatonon  meson,  quintis  diatessaron  ad  dia- 
tonon  hypaton,  sextis  diatessaron  ad  proslambanomenon, 

1  diezeugraenon  Joc:  syn(h)em(m)enu  x  2  ad  paramesen 
Vcrr:  adnet(h)en  ad  paramesen  (-son /S)  ic  sin(h)em(m)enu  rc 
3  ad  (diatessaron)  S  7  et  Joc:  ex  x  lo  diezeugmenon  ^': 
-nu  HG  in  tertiis  ad  chrom.  synhemmenon  Lor:  in  tertiis 
diatessaron  ad  chrom.  8yn(h)em(m)enu  x  17  ad  cbrom.  Mei- 
bom :  in  chrom.  x  19  hyperboleu  S  20  synhemmenon  Wil- 
manns:  meson  x  habet  31  ar:  habeant  x  26  diatonum  x 
{item  in  seqq.)  26  add.  ed.  Ven  27  tertiis  ad  diatonon  Lor: 
tertiis  diatessaron  ad  diatonum  x 


106  VITRUVII 

in   medio   ad   mesen,   quod  ea  et  ad  proslambanomeno 
diapason  et  ad  diatonon  hypaton  diapente  liabet  symplio- 

6  niarum  communitates.   haec  autem  si  qui  voluerit  ad  per-  1 
fectum  facile  perducere,   animadvertat  in  extremo  libro 
diagramma  musica  ratione  designatum,  quod  Aristoxenus  5 
magno  vigore  et  industria  generatim  divisis  modulationi- 
bus  constitutum  reliquit,  de  quo,  si  qui  ratiocinationibus  (5 
his  attenderit,  ad  [naturas  vocis  et]  audientium  delecta- 
tiones   facilius   valuerit  theatrorum  efficere  perfectiones. 

7  Dicet    aliquis    forte    multa    theatra   quotannis   Romae  u 
facta    esse   neque   ullam   rationem   harum   rerum   in   liis 
fuisse;  sed  errabit  in  eo,  quod  omnia  publica  lignea  thea- 
tra  tabulationes  habent  complures,  quas  necesse  est  so-(i 
nare.   hoc  vero  licet  animadvertere  etiam  ab  citharoedis, 
qui,   superiore   tono  cum  volunt  canere,  avertunt  se  ad  1 
scaenae   valvas   et   ita   recipiunt   ab   earum   auxilio   con- 
sonantiam  vocis.   cum  autem  ex  solidis  rebus  theatra  con- 
stituuntur,  id  est  ex  structura  caementorum,  lapide,  mar-(i 
more,  quae  sonare  non  possunt,  tunc  echeis  hae  rationes 

8  sunt  explicandae.  sin  autem  quaeritur,  in  quo  theatro  ea  3 
sint  facta,  Romae  non  possumus  ostendere,  sed  in  Italiae 
regionibus  et  in  pluribus  Graecorum  civitatibus.    etiam- 
que   auctorem   habemus   Lucium   Mummium ,    qui   diruto  ( 
theatro  Corinthiorum  ea  aenea  Romam  deportavit  et  de 
manubiis  ad  aedem  Lunae  dedicavit.  multi  etiam  soUer-  s 
tes   architecti,   qui   in   oppidis  non  magnis  theatra  con- 
stituerunt,  propter  inopiam  fictilibus  doliis  ita  sonantibus 
electis  hac  ratiocinatione  compositis  perfecerunt  utilissi- 
mos  effectus.  (: 

VI      Ipsius  autem  theatri  conformatio  sic  est  facienda,  uti,  li 
quam  magna  futura  est  perimetros  imi,  centro  medio  con- 


8  titulum  cum  interpolatiombus  del.  Kr  {cf.  20,  24;  138, 21) 
12  errabit  Phil:  erravit  x      13  tributiones  G       16  valvas  S'^:  val- 
bas  .T      18  lapido  J?      idecheis^o:  exhis  .r      hae  rationes  m* : 
hac  rationes  H,  hac  ratione  GS       22  regionibns  Joc  (rec):  re- 
giones  HG^  -ne  >S  (fort :  Italicae  regionis)       25  etiam  H  G :  au  S. 
27  propter  om.  S       doleis  .x 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  V,  5.  G  107 

locato  circumagatur  linea  rotundationis,  in  eaque  quattuor 
scribantur  trigona  paribus  lateribus,  <(quae  paribus)>  inter- 
vallis  extremani  lineam  circinationis  tangant,  quibus  etiam 
in  duodecim  signorum  caelestium  <^astrologia)>  astrologi 
ex  musica  convenientia  astrorum  ratiocinantur.  ex  his 
trigonis  cuius  latus  fuerit  proximum  scaenae,  ea  regione, 
qua  praecidit  curvaturam  circinationis,  ibi  finiatur  scaenae 
frons,  et  ab  eo  loco  per  centrum  parallelos  linea  ducatur, 
quae  disiungat  proscaenii  pulpitum  et  orchestrae  regio- 
nem.  ita  latius  factum  fuerit  pulpitum  quam  Graecorum,  2 
quod  omnes  artifices  in  scaena  dant  operam,  in  orchestra 
autem  senatorum  sunt  sedibus  loca  designata.  et  eius 
pulpiti  altitudo  sit  ne  plus  pedum  quinque,  uti,  qui  in 
orchestra  sederint,  spectare  possint  omnium  agentium 
gestus.  cunei  spectaculorum  in  theatro  ita  dividantur, 
uti  anguli  trigonorum,  qui  currunt  circum  curvaturam 
circinationis ,  dirigant  ascensus  scalasque  inter  cuneos  ad 
primam  praecinctionem ;  supra  autem  alternis  itineribus 
superiores  cunei  medii  dirigantur.  i  autem,  qui  sunt  in  8 
imo  et  dirigunt  scalaria,  erunt  nimiero  vii;  reliqui  quin- 
que  scaenae  designabunt  compositionem:  et  unus  medius 
contra  se  valvas  regias  habere  debet,  et  qui  erunt  dextra 
sinistra,  hospitaliorum  designabunt  compositionem,  ex- 
tremi  duo  spectabunt  itinera  versurarum.  gradus  specta- 
culorum,  ubi  subsellia  componantur  *  *  *  +  gradus  ne 
minus  alti  sint  palmopede,  <(ne  phis  pedem>  et  digitos 
sex;  latitudines  eorum  ne  phis  pedes  duo  semis,  ne  minus 
pedes  duo  constituantur.  tectum  porticus,  quod  futurum  4 
est  in  summa  gradatione,  cum  scaenae  altitudine  libra- 
tum  ])erficiatur,  ideo  quod  vox  crescens  aequahter  ad 
summas  gradationes  et  tectum  perveniet.   namque  si  non 

1  rutundationes  H         2  partibus  //         add.  Kr         s  cir- 
cinationis    6r:    circinnationea   US  4   add.  Kr  (descriptione 

add.  Joc)        7  qua  Joc:  quae  .r        pcedit  S        finiantur  H 
caena  //       17  circinationis  G:  -nes  HS       19  hii  //,  hi  GS 
26  sint  alti  S      add.Joc      digito'  ajite  ras.  G:  digito  HSG 
80  perficiatnr  Joc:  perspiciatnr  .r 


108  VITRUVII 

erit   aequale,   qiio   minus  fuerit  altum,  vox  praeripietur 

5  ad  eam  altitudinem,  quam  perveniet  primo.  orchestra 
inter  grados  imos  quod  diametron  liabuerit,  eius  sexta 
pars  sumatur,  et  in  cornibus  utrimque  ad  eius  mensurae 
perpendiculum  inferiores  sedes  praecidantur,  et  qua  prae- 
cisio  fuerit,  ibi  constituantur  itinerum  supercilia;  ita  enim 

6  satis  altitudinem  liabebunt  eorum  confornicationes.  scae- 
nae  longitudo  ad  orchestrae  diametron  duplex  fieri  debet. 
podii  altitudo  ab  libramento  pulpiti  cum  corona  et  lysi 
duodecumam  orchestrae  diametri.  supra  podium  columnae 
cum  capitulis  et  spiris  altae  quarta  parte  eiusdem  dia- 
metri;  epistylia  et  ornamenta  earum  columnarum  altitu- 
dinis  quinta  parte.  pluteum  insuper  cum  unda  et  corona 
inferioris  plutei  dimidia  parte.  supra  id  pluteum  colum- 
nae  quarta  parte  minore  altitudine  sint  quam  inferiores; 
epistylium  et  ornamenta  earum  columnarum  quinta  parte. 
item  si  tertia  episcenos  futura  erit,  mediani  plutei  sum- 
mum  sit  dimidia  parte;  columnae  summae  medianarum 
minus  altae  sint  quarta  parte;  epistylia  cum  coronis  earum 
columnarum  item  habeant  altitudinis  quintam  partem. 

7  Nec  tamen  in  omnibus  theatris  symmetriae  ad  omnes' 
rationes  et  effectus  possunt  respondere,  sed  oportet  archi- 
tectum  animadvertere ,  quibus  proportionibus  necesse  sit 
sequi  symmetriam  et  quibus  ad  loci  naturam  aut  magni- 
tudinem  operis  temperari.  sunt  enim  res,  quas  et  in  pu- 
sillo  et  in  magno  theatro  necesse  est  eadem  magnitudine' 
fieri  propter  usum,  uti  gradus.  diazomata,  pluteos,  itine- 
ra,  ascensus,  pulpita,  tribunalia  et  si  qua  alia  inter- 
currunt,  ex  quibus  necessitas  cogit  discedere  ab  symme- 

3  gradus  G  quod  x  {cf.  74,  4;  101,  7 ;  263,  13)  4  sum- 
matur  HS  utrimque  Rode:  utrumque  x  ad  eius  Kr:  aditus 
eius  X  6  inferiores  Joc:  interiores  x  qua  Phil:  quae  x 
8  dupl&  H,  dupla  S  10  duodecumam  J?,  -cuma  G,  -cima  S 
orchistr^  {sic  etiam  in  seqq.)  S  13  quarta  (parte)  a.  corr.  G 
17   episkenos   {item  skena  in  seqq.)  S  18  columnae  summae 

medianarum  rec:  columnae  summae  media  parte  columnae  sum- 
mae  medianarum  x  21  ad  omnis  jEf  22  oport&  S:  oportere 
HG       27  diazumata  x       28  qualia  S 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  V,  6.  7  109 

tria,  ne  inpediatur  usns,  non  minus  si  qua  exiguitate 
copiarum,  id  est  marmoris,  materiae  reliquarumque  re- 
rum,  quae  parantur  in  opere  defuerint,  paulum  deraere 
aut  adicere,  dum  id  ne  nimium  inprobe  liat  sed  cum  sen- 
su,  non  erit  alienum.  hoc  autem  erit,  si  architectus  erit 
usu  peritus,  praeterea  ingenio  mobili  sollertiaque  non 
fuerit  viduatus. 

Ipsae  autem  scaenae  suas  habent  rationes  explicitas  8 
ita,  uti  mediae  valvae  ornatus  habeant  aulae  regiae,  dex- 
tra  ac  sinistra  hospitalia,  secundum  autem  spatia  ad  orna- 
tus  comparata,  quae  loca  Graeci  TrepiaKTOuc  dicunt  ab 
eo,  quod  machinae  sunt  in  his  locis  versatiles  trigonoe 
habentes  singulares  species  ornationis,  quae,  cum  aut  fabu- 
larum  mutationes  sunt  futurae  seu  deorum  adventus,  cum 
tonitribus  repentinis  [eaj  versentur  mutentque  speciem 
ornationis  in  frontes.  secundum  ea  loca  versurae  sunt 
procurrentes ,  quae  efliciunt  una  a  foro,  altera  a  peregre 
aditus  in  scaenam.  genera  autem  sunt  scaenarum  tria:  9 
unum  quod  dicitur  tragicuni,  alterum  comicuni,  tertium 
satyricum.  horum  autem  ornatus  sunt  inter  se  dissimili 
disparique  ratione,  quod  tragicae  deformantur  columnis 
et  fastigiis  et  signis  reliquisque  regalibus  rebus;  comicae 
autem  aedificiorum  privatorum  et  maenianorum  habent 
speciem  prospectusque  f enestris  dispositos  imitatione,  coni- 
munium  aedificiorum  rationibus;  satyricae  vero  ornantur 
arboribus,  speluncis,  montibus  reliquisque  agrestibus  rebus 
in  topeodis  speciem  deformati. 

In   Graecorum    theatris    non   oiimia   isdem   rationibusVII 
sunt   facienda,   quod  primum  in  ima  circinatione ,    ut  in 
latino   trigonorum  lui,   in  eo  quadratorum  trium  anguli 
circinationis  lineam  tangunt,  et  cuius  quadrati  latus  est 

1  exiguitate  Nohl:  exiguitas  .r  6  nobili  S  11  periac- 
tu8  X  12  trigouoe  Schn:  trigonos  US^  -nes  G  18  singulares 
Kr:   insingula  tree  {cmn  in  add.)  x  ornationisque  a.  c.  (r: 

'  omsitioT[\esq\\eHSG''    u  mutationisif    ibdel.ed    17  apgere  G 
88  moenianorum  HS         24  prospectus  ed.  Ven:  profectus  x 
37  topeodis  (?'.  e.  TOTreujObouc)  Sch:  topeodi  .r 


110  VITRUVII 

proximum  scaenae  praeciditque  curvaturam  circinationis, 
ea  regione  designatur  finitio  proscaenii.  et  ab  ea  regione  ( 
ad  extremam  circinationem  curvaturae  parallelos  linea  de- 
signatur,  in  qua  constituitur  frons  scaenae,  per  centrum- 
que  orchestrae  proscaenii  regioni  parallelos  linea  describi- .- 
tur,  et  qua  secat  circinationis  lineas  dextra  ac  sinistra,  in 
cornibus  hemicycli  centra  signantur.  et  circino  conlocato  { 
in  dextra  ab  intervallo  sinistro  circumagitur  circinatio  ad 
proscaenii  sinistram  partem;  item  centro  conlocato  in  si- 
nistro  cornu  ab  intervalJo  dextro  circumagitur  ad  proscaenii  j 
2  dextram  partem.   ita  tribus  centris  hac  descriptione  am- 
])liorem  habent  orchestram  Graeci  et  scaenam  recessiorem  ( 
minoreque  latitudine  pulpitum,   quod  \oY€iov  appellant, 
ideo  quod  <(apud)>  eos  tragici  et  comici  actores  in  scaena 
peragunt,    reliqui    autem   artifices   suas   per   orchestram  j 
praestant  actiones ;  itaque  ex  eo  scaenici  et  thymelici  graece 
separatim  nominantur.   eius  logei  altitudo  non  minus  de-  (: 
bet  esse  pedum  x,  rion  plus  duodecim.   gradationes  sca- 
larum  inter  cuneos  et  sedes  contra  quadratorum  angulos 
dirigantur    ad   primam   praecinctionem ,    a   praecinctione  s 
inter  eas  iterum  mediae  dirigantur,  et  ad  summam  quo- 
tiens  praecinguntur,  altero  tanto  semper  amplificantur. 
VIII      Cum   haec   omnia   summa   cura   sollertiaque   explicata  ] 
sunt,  tunc  etiam  diligentius  est  animadvertendum,  uti  sit 
electus  locus,  in  quo  leniter  adplicet  se  vox  neque  repulsa  s 
resiliens  incertas  auribus  referat  significationes.  sunt  enim 
nonnulli  loci  naturaliter  inpedientes  vocis  motus,  uti  de-(i 

1  curvatura  G:  -tb>  HS      3  allelos  —  regioni  (y.  5)  oni.  G 
(qui  sic:   curvature  par  pallelos  linea  descr.)  5  regioni  Kr 

[cf.  235,  12):  -ne  x  parallelos  SG"":  per  allelos  H  {de  G  cf. 
supra)  6  qua  Phil:  quae  x  circinationes  H  et  a.  c.  S  i 
7  (h)emicycli  x  8  circumagitur  Joc:  -gatur  x  9  sinistram 
Mar:  dextram  x  item  centro  —  dextram  partem  (v.  11)  transp. 
Joc:  post  ampliorem  habent  (v.  12)  exh.  x  13  Xoy€iov  Joc:  lon- 
gion  X  14  add.  rec  16  thimelici  (r,  hymelici  jEf,  himelici  S 
17  logei  Joc:  loci  x  nominis  a.  c.  G  18  xii  GS  22  am- 
plificabuntur  G  24  eni|advertendum  H  uti  sit  electus  Joc. 
uti  sit  lectus  /S,  utiselectus  G  (ut  is  electus  (r'^,  utiselectos  H    • 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  V,  7.  8.  9  IU 

sonantes,  qui  graece  dicuntur  KairixouvTec,  circumsonantes, 
qui  apud  eos  nominantur  TiepirixouvTec,  item  resonantes, 
qui  dicuntur  avTrjxouvTec,  consonantesque,  quos  appellant 
cuVTixouvTac.  desonantes  sunt,  in  quibus  vox  prima,  cum 
est  elata  in  altitudinem,  offensa  superioribus  solidis  cor- 
poribus  repulsaque  residens  in  imo  opprimit  insequentis 
vocis  elationem;  circumsonantes  autem,  in  quibus  circum-  2 
vagando  coacta  exsolvens  in  medio  sine  extremis  casibus 
sonans  ibi  extinguatur  incerta  verborum  significatione ; 
resonantes  vero,  in  quibus,  cum  in  solido  tactu  percussa 
resiliat,  imagines  exprimendo  novissimos  casus  duplices 
faciat  auditu;  item  consonantes  sunt,  in  quibus  ab  imis 
auxiliata  cum  incremento  scandens  egrediatur  ad  aures 
diserta  verborum  claritate.  ita  si  in  locorum  electione 
^uerit  diligens  animadversio ,  emendatus  erit  prudentia 
ad  utilitatem  in  theatris  vocis  effectus.  formarum  autem 
descriptiones  inter  se  discriminibus  his  erunt  notatae,  uti, 
quae  Graecorum  habent  usus,  ex  quadratis  designentur, 
latina  e  paribus  lateribus  trigonorum.  ita  his  praescrip- 
tionibus  qui  vohierit  uti,  emendatas  efficiet  theatrorum 
perfectiones. 

Post  scaenam  porticus  sunt  constituendae ,  uti,  cum  IX 
imbres  repentini  hidos  interpellaverint,  habeat  populus, 
quo  se  recipiat  ex  theatro,  choragiaque  laxamentum  habeant 
ad  comparandum.  uti  sunt  porticus  Pompeianae,  itemque 
Athenis  porticus  Eumenicae  Patrisque  Liberi  fanum  et 
exeuntibus  e  theatro  sinistra  parte  odeum,  quod  Themi- 
stocles  coKimnis  lapideis  dispositis  navium  mahs  et  an- 


1  desonantes  (item  v.  4)  Kr:   dissonantes  x  caticontes 

HG,  caticontes  S      2  periechontes  II,  periecontes  S,  periecon- 
tes  G'      3  antechontas  .t       4  synechontas  HS,  sinechontes  G 
U  resiliat  Joc:  -ant  x      12  faciat  Lor:  faciunt  x      14  disserta  x 
17  ut  quae  Joc:  itaque  (-^  G'^)  x      18  ex  quadratis  designentur 
(-nantur(r)  graecorum  habent  {hahe&nt  H S)  uqus  x  {transp.  Kr) 
19  latina  e  Lor:  latine  x  (-ne  SG'^      paribus  Joc:  raribus  x 
26  Eumenicae  Ro:  eumenici  HSG*^^  eum  meneci  G       28  malis 
rec:  mihs  x 


1 1 2  VITRUVII 

temnis  e  spoliis  Persicis  pertexit  (ideo  autera  etiam  in- 
censum  Mithridatico  bello  rex  Ariobarzanes  restituit); 
Smyrnae  Stratoniceum :  Trallibus  porticus  ex  utraque  parte 
est  scaenae  supra  stadiuni;  ceterisque  civitatibus,  quae 
diligentiores    habuerunt   architectos,    circa   theatra   sunt 

2  porticus  et  ambulationes.  quae  videntur  ita  oportere  con- 
locari,  uti  duplices  sint  habeantque  exteriores  columnas 
doricas  cum  epistyliis  et  ornamentis  ex  ratione  modu- 
lationis  perfectas.  latitudines  autem  earum  ita  oportere 
fieri  videntur,  uti,  quanta  altitudo  columnae  fuerit  exterio- 
ris,  tantam  latitudinem  habeant  ab  inferiore  parte  colum- 
narum  extremarum  ad  medias  et  a  medianis  ad  parietes, 
qui  circumcludunt  porticus  ambulationes.  medianae  autem 
coiumnae  quinta  parte  altiores  sint  quam  exteriores,  sed 

3  aut  ionico  aut  corinthio  genere  deformentur.  columnarum 
autem  propoi*tiones  et  symmetriae  non  erunt  isdem  ra- 
tionibus,  quibus  in  aedibus  sacris  scripsi:  aliam  enim  in 
deorum  teraplis  debent  habere  gravitatem,  aliam  in  por- 
ticibus  et  ceteris  operibus  subtilitatem.  itaque  si  dorici 
generis  erunt  columnae,  diraetiantur  earum  altitudines 
cum  capitulis  in  partes  xv.  ex  eis  partibus  una  constitua- 
tur  et  fiat  modulus,  ad  cuius  moduli  rationem  omnis  operis 
erit  explicatio.  et  in  imo  columnae  crassitudo  fiat  duorum 
modulorum;  intercolumnium  quinque  et  moduli  dimidia 
parte;  altitudo  columnae  praeter  capitulum  xiiu  raodulo- 
rum;  capituli  altitudo  raoduli  unius,  latitudo  modulorum 
duorum  et  moduli  sextae  partis.  ceteri  operis  modula- 
tiones,  uti  in  aedibus  sacris  in  libro  iin  scriptum  est,  ita 

4  perficiantur.  sin  autem  ionicae  columnae  fient,  scapus 
praeter  spiram  et  capitulum  in  octo  et  dimidiam  partem 
dividatur,  et  ex  his  una  crassitudini  columnae  detur ;  <(spira)> 

1  ideo  Kr:  idem  x       3  smjruae  (smLrne  G)hicx       Stratoni- 
ceum  ed.  Ven:  sirationiceum  x  Trallibus  ed:  trabibus  HS^ 

tradibus  G      4  est  Kr:  nt  x  (cf.  109,  20)      8  modulationis  S\ 
-nes  HG       10  exterioris  Kr:  -res  x      16  autem  G:  om.  HS 
20   demeiitiantux   G' .   demetriantur  HS  28  in   imo  Joc:   in 

primo  X       2»  scapbus   HS      31  una  G:  om.  HS       add.  Joc 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  V,  9  113 

cuiii  plintho  dimidia  crassitudine  constituatur;  capituli 
ratio  ita  fiat,  uti  in  libro  tertio  est  demonstratum.  si 
corinthia  erit,  scapus  et  spira  uti  in  ionica;  capitultim 
autem,  quemadmodum  in  quarto  libro  est  scriptum,  ita 
habeant  rationem.  stylobatisque  adiectio  quae  fit  per 
scamillos  inpares,  ex  descriptione,  quae  supra  scripta  est 
in  libro  tertio,  sumatur.  epistylia,  coronae  ceteraque  om- 
nia  ad  columnarum  rationem  ex  scriptis  voiuminum  su- 
periorum  explicentur. 

Media  vero  spatia,  quae  erunt  subdiu  inter  porticus,  5 
i  adornanda  viridibus  videntur,  quod  Iiypaethroe  ambula- 
tiones  habent  magnam  salubritatem.  et  primum  oculorum, 
quod  ex  viridibus  subtilis  et  extenuatus  aer  propter  mo- 
tionem  corporis  influens  perlimat  speciem  et  ita  auferens 
ex  oculis  umorem  crassum,  aciem  tenuem  et  acutam  spe- 
ciem  relinquit;  praeterea,  cum  corpus  motionibus  in  am- 
bulatione  calescat,  umores  ex  membris  aer  exsugendo  in- 
minuit  plenitates  extenuatque  dissipando  quod  plus  inest 
quam  corpus  potest  sustinere.  hoc  autem  ita  esse  ex  eo  6 
licet  animadvertere,  quod,  sub  tectis  cum  sint  aquarum 
fontes  aut  etiam  sub  terra  palustris  abundantia,  ex  his 
nullus  surgit  umor  nebulosus,  sed  in  apertis  hypaethris- 
que  locis,  cum  sol  oriens  vapore  tangat  mundum,  ex  umi- 
dis  et  abundantibus  excitat  umores  et  eos  conglobatos  in 
altitudinem  tollit.  ergo  si  ita  videtur,  uti  in  hypaethris 
locis  ab  aere  umores  ex  corporibus  exsugantur  molestio- 
I  res,  quemadmodum  ex  terra  per  nebulas  videntur,  non 
■  puto  dubium  esse,  quin  amplissimas  et  ornatissimas  sub- 
diu  hypaethrusque  conlocari  oporteat  in  civitatibus  am- 
bulationes.   eae  autem  uti  sint  semper  siccae  et  non  lu-  7 


1  constituatur  ed:  -antur  x       6  scabillos  HG^  scabyllos  S 
inpares  Joc:   inpartes  x  11  hypaethroe  JRo:   hypetr^  x 

12  hbent  H  13  subtilis  G:  subtiles  H^  suptiles  S  16  relin- 
quit  G:  reliquit  S,  -quid  H  17  exuendo  S  18  extenuatque 
GS^:  extenuatique  HS  24  abundantibus  rec:  abundantius  x 
(et  om.  S)  eos  conglobatos  Mar:  exconglobatos  x  29  hyp- 
aethrusque  Bo  {cf.  150,  27):  hypetrisque  x 

ViTRUV.  de  architect.  ed.  Krohn.  8 


114  VITRUVII 

tosae,  sic  erit  faciendum.  fodiantur  et  exinaniantur  quam 
altissime.  dextra  atque  sinistra  structiles  cloacae  fiant, 
inque  earum  parietibus,  qui  ad  ambulationem  spectaverint, 
tubuli  instruantur  inclinati  fastigio.  cloacis  his  perfectis 
compleantur  ea  loca  carbonibus,  deinde  insuper  sabulone 
eae  ambulationes  sternantur  et  exaequentur.  ita  propter 
carbonum  raritatem  naturalem  et  tubulorum  in  cloacas 
instructionem  excipientur  aquarum  abundantiae,  et  ita 
siccae  et  sine  umore  perfectae  fuerint  ambulationes. 

8  Praeterea  in  his  operibus  thensauri  sunt  civitatibus  in 
necessariis  rebus  a  maioribus  constituti.  in  conclusioni- 
bus  enim  reliqui  omnes  faciliores  sunt  apparatus  quam 
lignorum.  sal  enim  facile  ante  inportatur,  frumenta  pu- 
blice  privatimque  expeditius  congeruntur,  et  si  defit,  hole- 
ribus,  carne  seu  leguminibus  defenditur,  aquae  fossuris 
puteorum  et  de  caelo  repentinis  tempestatibus  ex  teguUs 
excipiuntur.  de  lignatione,  quae  maxime  necessaria  est 
ad  cibum  coquendum,  difficilis  et  molesta  est  apparatio, 

9  quod  et  tarde  comportatur  et  plus  consumitur.  in  eius- 
modi  temporibus  tunc  eae  ambulationes  aperiuntur  et 
mensurae  tributim  singulis  capitibus  designantur.  ita  duas 
res  eg^egias  hypaethroe  ambulationes  praestant,  unam  in 
pace  salubritatis,  alteram  in  bello  salutis.  ergo  his  rationi- 
bus  ambulationum  explicationes  non  solum  post  scaenam 
theatri,  sed  etiam  omnium  deorum  templis  effectae  ma- 
gnas  civitatibus  praestare  poterunt  utilitates. 

Quoniam  haec  nobis  satis  videntur  esse  exposita,  nunc 
insequentur  balinearum  dispositionum  demonstrationes. 
X  primum  eligendus  locus  est  quam  calidissimus ,  id  est 
aversus  ab  septentrione  et  aquilone.  ipsa  autem  caldaria 
tepidariaque  lumen  habeant  ab  occidente  hiberno,  si  autem 
natura   loci  inpedierit,   utique  a  meridie,   quod  maxime 

4  cloacis  Kr:  incloacis  {cum  in  add.)  x      6  h§  (amb.)  G 
11  a  maioribus  rec:  amoribus  x      U  si  desit  G^      18  quoquen- 
dum  H      1»  comparatur  S      20  hae  (amb.)  G      22  hypaethroe 
Mo:  hypetra  x       ambulationes  ed:  -nem  (-ne)  x        28  bahiea- 

rum  6r       SO  adseptemtrione  G'^ 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  V,  9.  10  115 

tempus  lavandi  a  meridiano  ad  vesperum  est  constitutum. 
et  item  est  animadvertendum,  uti  caldaria  muliebria  et 
virilia  coniuncta  et  in  isdem  regionibus  sint  conlocata; 
sic  enim  efficietur,  ut  vasaria  et  hypocausis  communis 
sit  eorum  utrisque.  aenea  supra  hypocausim  tria  sunt 
componenda,  unum  caldarium,  alterum  tepidarium,  ter- 
tium  frigidarium ,  et  ita  conlocanda,  uti,  ex  tepidario  in 
caldarium  quantum  aquae  caldae  exierit,  influat  de  fri- 
gidario  in  tepidarium  ad  eundem  modum,  testudinesque 
lalveolorum  ex  communi  hypocausi  calfaciantur.  suspen- 
surae  caldariorum  ita  sunt  faciendae,  ut  primum  sesqui- 
pedalibus  tegulis  solum  sternatur  inclinatum  ad  hypocau- 
sim,  uti  pila,  cum  mittatur,  non  possit  intro  resistere,  sed 
rursus  redeat  ad  praefurnium  ipsa  per  se;  ita  flamma 
facilius  pervagabitur  sub  suspensione.  supraque  laterculis 
besalibus  pilae  struantur  ita  dispositae,  uti  bipedales  te- 
gulae  possint  supra  esse  conlocatae;  altitudinem  autem 
pilae  habeant  pedes  duo.  eaeque  struantur  argilla  cum 
capillo  subacta,  supraque  conlocentur  tegulae  bipedales, 
quae  sustineant  pavimentum.  concamarationes  vero  si  ex 
structura  factae  fuerint,  erunt  utiliores;  sin  autem  con- 
tignationes  fuerint,  figlinum  opus  subiciatur.  sed  hoc  ita 
erit  faciendum.  regulae  ferreae  aut  arcus  fiant,  eaeque 
uncinis  ferreis  ad  contignationem  suspendantur  quam  cre- 
berrimis;  eaeque  regulae  sive  arcus  ita  disponantur,  uti 
tegulae  sine  marginibus  sedere  in  duabus  invehique  pos- 
sint,  et  ita  totae  concamarationes  in  ferro  nitentes  sint 
perfectae.  earumque  camararum  superiora  coagmenta  ex 
argilla  cum  capillo  subacta  liniantur;  inferior  autem  pars, 
quae  ad  pavimentum  spectat,  primum  testa  cum  calce 
trullizetur,   deinde   opere   albario  sive  tectorio  poliatur. 

2  calcaria  H  et  a.  c.  S       4  vasaria  Kr:  invasaria  {cum  in 

add.)  X        8  cald§  S^       10  calfaciantur  H:  -aentur  W^  -entur 
GS  (calefacientur  G'^)      17  altitudines  G      18  duo  semis  Fav. 
20  concamerationes  S      28  regula  H      haeque  G      28  camera- 
rum  S      2»  inferior  Fav.  {301,  5):  interior  x      Sl  trulizetur  G, 
tulizetur  HS 

8* 


116  VITRUVII 


^ 


eaeque  camarae  in  caldariis  si  duplices  factae  fuerint. 
meliorem  habebunt  usum;  non  enim  a  vapore  umor  cor- 
rumpere  poterit  materiem  contignationis,  sed  inter  duas 

4  camaras  vagabitur.  magnitudines  autem  balneorum  vi- 
dentur  fieri  pro  copia  hominum  *  *  +  *  sint  ita  com- 
positae.  quanta  longitudo  fuerit  tertia  dempta,  latitudo 
sit,  praeter  scholam  labri  et  alvei.  labrum  utique  sub 
lumine  faciundum  videtur,  ne  stantes  circum  suis  umbris 
obscurent  lucem.  scholas  autem  labrorum  ita  fieri  oportet 
spatiosas,  uti,  cum  priores  occupaverint  loca  circum,  ex- 
pectantes  reliqui  recte  stare  possint.  alvei  autem  lati- 
tudo  inter  parietem  et  pluteum  ne  minus  sit  pedes  senos, 
ut  gradus  inferior  inde  auferat  et  pulvinus  duos  pedes. 

5  laconicum  sudationesque  sunt  coniungendae  tepidario ;  eae- 
que  quam  latae  fuerint,  tantam  altitudinem  habeant  ad 
imam  curvaturam  hemisphaerii.  mediumque  lumen  in 
hemisphaerio  relinquatur,  ex  eoque  clipeum  aeneum  catenis 
pendeat,  per  cuius  reductiones  et  demissiones  perficietur 
sudationis  temperatura.  ipsumque  ad  circinum  fieri  opor- 
tere  videtur,  ut  aequaliter  a  medio  flammae  vaporisque 
vis  per  curvaturae  rotundationes  pervagetur. 

XI  Nunc  mihi  videtur,  tametsi  non  sint  italicae  consue- 
tudinis  palaestrarum  aedificationes,  traditae  tamen,  exph- 
care  et,  quemadmodum  apud  Graecos  constituantur,  mon- 
strare.  in  palaestris  peristylia  quadrata  sive  oblonga  ita 
sunt  facienda,  uti  duorum  stadiorum  habeant  ambulatio- 
nis  circumitionem,  quod  Graeci  vocant  biauXov,  ex  quibus 
tres  porticus  simplices  disponantur,  quarta,  quae  ad  meri- 
dianas  regiones  est  conversa,  duplex,  uti,  cum  tempestates 
ventosae  sint,  non  possit  aspergo  in  interiorem  partem 

7  scolam  X      8  faciendum  GB      9  scholas  H:  scolas  GS 
fieri  GS\  fuerit  H      10  expectantes  Kr\  spectantes  x      16  he- 

misperii  x      17  hemisperio  x      clypeom  B",  clypeu  8      18  dii 

missiones  H.H  22  tametsi  ed\   iam  etsi  HG^  &  •  la  <S 

23  aedificationes  G\  -nis  HB       26  sunt  G\  sint  HS       27  cir- 

cuitionem  x       diaulam  x  {corr.  ed.  Fl) 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  V,  10.  11  117 

pervenire.  constituantur  autem  in  tribus  porticibus  ex-  2 
liedrae  spatiosae,  habentes  sedes,  in  quibus  philosophi, 
rhetores  reliquique,  qui  studiis  delectantur,  sedentes  dis- 
putare  possint.  in  duplici  autem  porticu  conlocentur  haec 
membra:  ephebeum  in  medio  (hoc  autem  est  exhedra  am- 
plissima  cum  sedibus)  tertia  parte  longior  sit  quam  lata ; 
.3ub  dextro  coryceum,  deinde  proxime  conisterium,  a  coni- 
iterio  in  versura  porticus  frigida  lavatio,  quam  Graeci 
^ouTpov  vocitant;  ad  sinistram  ephebei  elaeothesium, 
proxime  autem  elaeothesium  frigidarium,  ab  eoque  iter 
in  propnigeum  in  versura  porticus.  proxima  autem  in- 
brorsus  e  regione  frigidarii  conlocetur  concamerata  su- 
iatio  longitudine  duplex  quam  latitudo,  quae  habeat  in 
s^ersuris  ex  una  parte  laconicum  ad  eundem  modum,  uti 
rjuam  supra  scriptum  est,  compositum,  ex  adverso  laconici 
caldam  lavationem.  in  palaestra  peristylia,  quemadmodum 
supra  scriptum  est,  ita  debent  esse  [perfecta]  distributa. 
3xtra  autem  disponantur  porticus  tres,  una  ex  peristylo  3 
3xeuntibus,  duae  dextra  atque  sinistra  stadiatae,  ex  quibus 
Ana,  quae  spectaverit  ad  septentrionem,  perficiatur  duplex 
mplissima  latitudine,  altera  simplex,  ita  factae,  uti  in  par- 
:ibus,  quae  fuerint  circa  parietes  et  quae  erit  ad  colum- 
las,  margines  habeant  uti  semitas  non  minus  pedum 
ienum  mediumque  excavatum,  uti  gradus  sint  in  descensu 
iiarginibus  sesquipedem  ad  planitiem,  quae  planities  sit 
lon  minus  pedes  xii;  ita  qui  vestiti  ambulaverint  circum 
n  marginibus,  non  inpedientur  ab  unctis  se  exercentibus. 
aaec  autem  porticus  Huctoc  apud  Graecos  vocitatur,  quod  -t 
ithletae  per  hiberna  tempora  in  tectis  stadiis  exercentur. 
proxime  autem  xystum  et  duplicem  porticum  designentur 


1  constituantur  —  disputare  possint  {v.  4)  transp.  Gal :  posf 
nonstrare  (127,  3)  exh.  x       exedrae  x       1  corriceum  G       co- 
listrum  et  conistro  8         9  lytron  HS.  litron  G         10  aI(a)eo- 
ihesium  x      ll  proxima  HS      13  hab<fe  S      16  perstylia  HS 
1  del.  Oehmichen       18  peristilio  G       21  factae  Perr:  facta  x 
57  unctis  Salmasius:   cunctis  x  28  xystos  HS^   xistos  G 

5»  stadiis  H:  studiis  H^^SG 


118  VITRUVII 

hypaethroe  ambulationes,  quas  Graeci  TrapabpO|nibac,  nostri 
xysta  appellant,  in  quas  per  hiemem  ex  xysto  sereno 
caelo  athletae  prodeuntes  exercentur.  faciunda  autem 
xysta  sic  videntur,  ut  sint  inter  duas  porticus  silvae  aut 
platanones,  et  in  his  perficiantur  inter  arbores  ambula- 
tiones  ibique  ex  opere  signino  stationes.  post  xystum 
autem  stadium  ita  figuratum,  ut  possint  hominum  copiae 
cum  laxamento  athletas  certantes  spectare. 

Quae  in  moenibus  necessaria  videbantur  esse,  ut  apte 
Xlldisponantur,  perscripsi.  de  opportunitate  autem  portuum 
non  est  praetermittendum  sed,  quibus  rationibus  tueantur 
naves  in  his  ab  tempestatibus,  explicandum.  hi  autem  na- 
turaliter  si  sint  bene  positi  habeantque  acroteria  sivej 
promunturia  procurrentia,  ex  quibus  introrsus  curvaturael 
sive  versurae  ex  loci  natura  fuerint  conformatae,  maximas 
utilitates  videntur  habere.  circum  enim  porticus  sive  na- 
valia  sunt  facienda  sive  ex  porticibus  aditus  <(ad)>  emporiajf 
turresque  ex  utraque  parte  conlocandae,  ex  quibus  catenae 
traduci  per  machinas  possint.  i 

2  Sin  autem  non  naturalem  locum  neque  idoneum  a^ 
tuendas  ab  tempestatibus  naves  habuerimus,  ita  videtun 
esse  faciendum,  uti,  si  nuUum  flumen  in  his  locis  inpedi^j 
erit  sed  erit  ex  una  parte  statio,  tunc  ex  altera  parte 
structuris  sive  aggeribus  expediantur  progressus,  et  its 
conformandae  portuum  conclusiones.  eae  autem  structu- 
rae,  quae  in  aqua  sunt  futurae,  videntur  sic  esse  faciendae 
uti  portetur  pulvis  a  regionibus,  quae  sunt  a  Cumis  con- 
tinuatae    ad    promunturium   Minervae,   isque   misceatur 

3  uti  in  mortario  duo  ad  unum  respondeant.    deinde  tunc 


1  hypaethroe  Bo:  hypetro  eae  HG,  hyp&roee  S        para 
dromidas  HS,  parathromidas  G       8  faciunda  —  stationes  transp 
Schn  (duce  Philandro) :  post  prius  exercentur  (128, 12)  exh.  x 
5  platanones  et  Joc:  plata  non  esset  x  6  signino  HG:  si 

gnorum  S  {in  marg.  i  signinos  S'^)  8  athl&an  H  12  hi  G\ 
hii  HSG'^  14  promunctoria  S  16  sive  navalia  rec:  sivenai 
lia  H,  si  venalia  S,  sive  nalia  G  17  add.  Joc  25  eae  HSi\ 
hae  G       28  promunctorium  S      hisque  GS.,  his  quae  H 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  V,  11.  12  119 

in  eo  loco,  qui  definitus  erit,  arcae  stipitibus  robusteis  et 
icatenis  inclusae  in  aquam  demittendae  destinandaeque 
firmiter;  deinde  inter  ea  extrastilis  inferior  pars  sub  aqua 
exaequanda  et  purganda,  et  caementis  ex  mortario  materia 
mixta,  quemadmodum  supra  scriptum  est,  ibi  congerendum, 
doneque  compleatur  structurae  spatium,  quod  fuerit  inter 
arcas.  hoc  autem  munus  naturale  habent  ea  loca,  quae 
supra  scripta  sunt. 

Sin  autem  propter  fluctus  aut  impetus  aperti  pelagi 
destinae  arcas  non  potuerint  continere,  tunc  ab  ipsa  terra 
Isive  crepidine  pulvinus  quam  firmissime  struatur,  isque 
pulvinus  exaequata  struatur  planitia  minus  quam  dimidiae 
jpartis,  reliquum,  quod  est  proxime  litus,  proclinatum  latus 
habeat.  deinde  ad  ipsam  aquam  et  latera  pulvino  circiter  4 
sesquipedales  margines  struantur  aequilibres  ex  planitia, 
quae  est  supra  scripta;  tunc  proclinatio  ea  impleatur  ha- 
rena  et  exaequetur  cum  margine  et  planitia  pulvini.  deinde 
insuper  eam  exaequationem  pila,  quam  magna  constituta 
fuerit,  ibi  struatur;  eaque,  cum  erit  extructa,  relinquatur 
ne  minus  duos  menses,  ut  siccescat.  tunc  autem  suc- 
cidatur  margo,  quae  sustinet  harenam;  ita  harena  fluc- 
tibus  subruta  efficiet  in  mare  pilae  praecipitationem.  hac 
ratione,  quotienscumque  opus  fuerit,  in  aquam  poterit 
esse  progressus. 

In  quibus  autem  locis  pulvis  non  nascitur,  his  rationi-  5 
bus  erit  faciendum,  uti  arcae  duplices  relatis  tabulis  et 
catenis  conligatae  in  eo  loco,  qui  finitus  erit,  constituantur, 
et  inter  destinas  creta  in  aeronibus  ex  ulva  palustri  factis 
calcetur.  cum  ita  bene  calcatum  et  quam  densissime 
fuerit,  tunc  cocleis,  rotis,  tympanis  conlocatis  locus,  qui 
ea  saeptione  finitus  fuerit,  exinaniatur  sicceturque,  et  ibi 
inter  saeptiones  fundamenta  fodiantur.    si  terrena  erunt, 

8  extrastilis  sic  x  4  ex(a)equenda  HS  6  doneque  (doni- 
que  Lachmann):  denique  x  compleantur  H  l  minus  G  (in 
marg.  munus  G'^  12  planiti§  S         17  exequetur  S^G^:  ex- 

equaetur  H',  exequatur  HS,  exequentur  G         20  mensis  H 
28  plaustri  G 


120  VITRUVII 

usque  ad  solidum,  crassiora  quam  qui  murus  supra  futu 
rus  erit,  et  tunc  structura  ex  caementis  calce  et  harena! 
compleantur.  sin  autem  mollis  locus  erit,  palis  ustilatis 
alneis  aut  oleagineis  configantur  et  carbonibus  com- 
pleantur,  quemadmodum  in  theatrorum  et  muri  fundatio- 
nibus  est  scriptum.  deinde  tunc  quadrato  saxo  murus 
ducatur  iuncturis  quam  longissimis,  uti  maxime  medii  la- 
pides  coagmentis  contineantur.  tunc,  qui  locus  erit  inter 
murum,  ruderatione  sive  structura  compleatur.  ita  erit 
uti  possit  turris  insuper  aedificari. 

His  perfectis  navaliorum  ea  erit  ratio,  ut  constituantur 
spectantia  maxime  ad  septentrionem;  nam  meridianae 
regiones  propter  aestus  cariem,  tineam,  teredines  reliqua 
que  bestiarum  nocentium  genera  procreant  alendoquei 
conservant.  eaque  aedificia  minime  sunt  materianda  prop-^ 
ter  incendia.  de  magnitudinibus  autem  finitio  nulla  debet 
esse,  sed  faciunda  ad  maximum  navium  modum,  uti,  etsi 
maiores  naves  subductae  fuerint,  habeant  cum  laxamento 
ibi  conlocationem. 

Quae  necessaria  ad  utilitatem  in  civitatibus  publicoruna 
locorum  succurrere  mihi  potuerunt,  quemadmodum  con 
stituantur  et  perficiantur,  in  hoc  volumine  scripsi;  priva- 
torum  autem  aedificiorum  utilitates  et  eorum  symmetrias 
insequenti  volumine  ratiocinabor. 


LIBER  SEXTUS. 

Aristippus  philosophus  Socraticus,  naufragio  cum  eiectus' 
ad  Rhodiensium  litus  animadvertisset  geometrica  sche- 
mata  descripta,  exclamavisse  ad  comites  ita  dicitur:  ^bene' 
speremus!  hominum  enim  vestigia  video.'  statimque  in. 
oppidum  Rhodum  contendit  et  recta  gymnasium  deveniti 

2  post  futurus  erit  ex  130, 17  rep.  x  exinaniatur  sicceturque 
{del.  Kr)  nunc  G  3  compleantur  G:  -atur  HSG'^  erii 
HS:  fuerit  G  15  materienda  HS  17  facienda  S  21  po^ 
tuerunt  G:  poterunt  HS  27  schemata  H:  scemata  JSGS 
»0  recta  H:  recte  EG^  recta  via  S  l 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  YI  121 

ibique  de  philosophia  disputans  muneribus  est  donatus, 
ut  non  tantum  se  ornaret,  sed  etiam  eis,  qui  una  fuerunt, 
et  vestitum  et  cetera,  quae  opus  essent  ad  victum,  prae- 
staret.  cum  autem  eius  comites  in  patriam  reverti  volu- 
issent  interrogarentque  eum,  quidnam  vellet  domum  re- 
nuntiari,  tunc  ita  mandavit  dicere:  eiusmodi  possessiones 
et  viatica  liberis  oportere  parari,  quae  etiam  e  naufragio 
una  possent  enatare.  namque  ea  vera  praesidia  sunt  2 
vitae,  quibus  neque  fortunae  tempestas  iniqua  neque  pu- 
blicarum  rerum  mutatio  neque  belli  vastatio  potest  nocere. 
!non  minus  eam  sententiam  augendo  Theophrastus,  hor- 
tando  doctos  potius  esse  quam  pecuniae  confidentes,  ita 
ponit:  doctum  ex  omnibus  solum  neque  in  alienis  locis 
peregrinum  neque  amissis  familiaribus  et  necessariis  in- 
opem  amicorum,  sed  in  omni  civitate  esse  civem  difficiles- 
que  fortunae  sine  timore  posse  despicere  casus;  at  qui 
non  doctrinarum  sed  felicitatis  praesidiis  putaret  se  esse 
vallatum,  labidis  itineribus  vadentem  non  stabili  sed  in- 
firma  conflictari  vita.  Epicurus  vero  non  dissimiliter  ait:  3 
pauca  sapientibus  fortunam  tribuere,  quae  autem  maxima 
et  necessaria  sunt,  animi  mentisque  cogitationibus  guber- 
nari.  haec  ita  etiam  plures  philosophi  dixerunt.  non 
minus  poetae,  qui  antiquas  comoedias  graece  scripserunt, 
easdem  sententias  versibus  in  scaena  pronuntiaverunt,  ut 
Crates,  Chionides,  Aristophanes ,  maxime  etiam  cum  his 
Alexis,  qui  Athenienses  ait  oportere  ideo  laudari,  quod 
omnium  Graecorum  leges  cogunt  parentes  <^ali)>  a  liberis, 
Atheniensium  non  omnes  nisi  eos,  qui  liberos  artibus  eru- 
dissent.  omnia  enim  munera  fortunae  cum  dantur,  ab  ea 
faciliter  adimuntur;  disciplinae  vero  coniunctae  cum  ani- 

2  ut  non  tantum  HEG:   in   tantum  ut  non  solum  S 
5  donum  G      8  enatare  EG:  enarrare  H,  enavigare  S      »  ini- 
qua  om.  E      12  potius  doctos  S      16  fortunae  casus  s.  t.  posse 
despicere  S      ad  qui  H      17  putat  ee  se  £^      18  labidis  HSG': 
lapidis  EG       stabilis  H  ct  a.  ras.  S      19  ait  S:  aut  HEG 
22  etiam  plures  HEG:  esse  plures  etiam  S      24  k  easdem  S 
26  Crates  Bondam:  eucrates  x  (fort.  Eu<(polis,)>  Crates)       27  add. 
rec  {E')      2»  ab  ea  faciliter  HEG:  facile  ab  ea  S 


122  VITRUYII 

mis  nullo  tempore  deficiunt,  sed  permanent  stabiliter  ad 

4  summum  exitum  vitae.    itaque  ego  maximas  infinitasque 
parentibus  ago  atque  habeo  gratias,  quod  Atheniensium 
legem  probantes  me  arte  erudiendum  curaverunt,  et  ea, 
quae  non  potest  esse  probata  sine  litteratura  encyclioque  s 
doctrinarum  omnium  disciplina.    cum  ergo  et  parentium(26 
cura   et   praeceptorum   doctrinis   auctas   haberem  copias 
disciplinarum,  philologis  et  philotechinis  rebus  commen- 
tariorumque  scripturis  me  delectans  eas  possessiones  ani- 
mo  paravi,  e  quibus  haec  est  fructuum  summa:  nuUas  plus  ll 
habendi  esse  necessitates  eamque  esse  proprietatem,  divi-  n| 
tiarum  maxime  nihil  desiderare.    sed  forte  nonnulli  haec 
levia  iudicantes  putant   eos  esse  sapientes,   qui  pecunia 
sunt  copiosi.    itaque  plerique  ad  id  propositum  conten-  (5 
dentes  audacia  adhibita  cum  divitiis  etiam  notitiam  sunt «; 

5  consecuti.   ego  autem,  Caesar,  non  ad  pecuniam  parandam    | 
ex  arte  dedi  studium,  sed  potius  tenuitatem  cum  bona 
fama  quam  abundantiam  cum  infamia  sequendam  probavi. 
ideo  notities  parum  est  adsecuta.    sed  tamen  his  volumi-(i 
nibus  editis ,  ut  spero ,  etiam  posteris  ero  notus.    neque  211 
est  mirandum,  quid  ita  pluribus  sim  ignotus.    ceteri  archi- 
tecti  rogant  et  ambiunt,  ut  architectent ;  mihi  autem  a 
praeceptoribus  est  traditum:  rogatum,  non  rogantem  opor- 
tere  suscipere  curam,  quod  ingenuus  color  movetur  pu- 
dore  petendo   rem  suspiciosam.    nam  beneficium  dantes,  2 11 
non  accipientes  ambiuntur.   quid  enim  putemus  suspicari, 
qui  rogetur  de  patrimonio  sumptus  faciendos  committere 
gratiae   petentis,   nisi   praedae  compendiique  eius  causa 

6  iudicet  faciundum?   itaque  maiores  primum  a  genere  pro- 
batis  operam  tradebant  architectis,  deinde  quaerebant,  sis» 

5  litteratura  ed:  -rae  (-§)  x      6  parentium  HG:  parentum    1 
ESG'^         1  habere  G         8  philotechinis  x        10  nullas  EG: 
nulla  HS         12  nihil  de8iderar&  E^  si  nihil  desiderare  E^ 
18  putant  eos  esse  ed:  putantes  eo  esse  J?,  putantes  eos  esse 
E  G,  putant  eos  tantum  esse  S      21  cur  ita  sim  pluribus  igno- 
tus  S     22  ambigunt  HS     architectent  EGS:  architentent  H 
28  petentis  rec:  -tes  x    29  faciendum  EG    30  tradebant  HEG: 
dabant  S 


^d 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VI,  1  123 

honeste  essent  educati,  ingenuo  pudori,  non  audaciae  pro- 
tervitatis  permittendum  iudicantes.  ipsi  autem  artifices 
non  erudiebant  nisi  suos  liberos  aut  cognatos  et  eos  viros 
bonos  instituebant,  quibus  tantarum  rerum  fidei  pecuniae 

)  sine  dubitatione  permitterentur. 

,)  Cum  autem  animadverto  ab  indoctis  et  inperitis  tantae 
disciplinae  magnitudinem  iactari  et  ab  is,  qui  non  modo 
architecturae  sed  omnino  ne  fabricae  quidem  notitiam 
habent,  non  possum  non  laudare  patres  familiarum  eos, 

)  qui  litteraturae  fiducia  confirmati  per  se  aedificantes  ita 

1:  iudicant:  si  inperitis  sit  committendum,  ipsos  potius  di- 
gniores  esse  ad  suam  voluntatem  quam  ad  alienam  pe- 

j  cuniae   consumere   summam.    itaque   nemo   artem   uUam 

Ialiam  conatur  domi  facere,  uti  sutrinam,  fullonicam  aut 
i  ex  ceteris,  quae  sunt  faciliores,  nisi  architecturam,  ideo 
quod,  qui  profitentur,  non  arte  vera  sed  falso  nominantur 
architecti.  quas  ob  res  corpus  architecturae  rationesque 
eius  putavi  diligentissime  conscribendas,  opinans  munus 
omnibus  gentibus  non  ingratum  futurum.  igitur,  quoniam 
in  quinto  de  opportunitate  communium  operum  perscripsi, 
in  hoc  volumine  privatorum  aedificiorum  ratiocinationes 
et  commensus  symmetriarum  explicabo. 

Haec  autem  ita  erunt  recte  disposita,  si  primo  animad- 
versum  fuerit,  quibus  regionibus  aut  quibus  inclinationibus 

!  mundi  constituantur.    namque  aliter  Aegypto,  aliter  Hi- 

)spania,  non  eodem  modo  Ponto,  dissimiliter  Romae,  item 
ceteris  terrarum  et  regionum  proprietatibus  oportere  vi- 

1  dentur  constitui  genera  aedificiorum,  quod  alia  parte  solis 
cursu  premitur  tellus,  alia  longe  ab  eo  distat,  alia  per 
medium  temperatur.   igitur,  uti  constitutio  mundi  ad  terrae 

I  spatium  inclinatione  signiferi  circuli  et  solis  cursu  dispa- 
ribus  qualitatibus  naturaliter  est  conlocata,  ad  eundem 
modum  etiam  ad  regionum  rationes  caelique  varietates 
videntur   aedificiorum   debere   dirigi   conlocationes.     sub 

1  ingenio  E      18  munus  G'^:  inmunus  {cum  in  additivo)  x 
25  hispani§  S      26  item  HGS:  iterum  E      31  inclinatione  rec: 
in  inclinatione  x 


L 


124  VITRUVII 

septentrione  aedificia  testudinata  et  maxime  conclusa  et  , 
non  patentia,  sed  conversa  ad  calidas  partes  oportere  fieri  {. 
videntur.  contra  autem  sub  impetu  solis  meridianis  re-  \ 
gionibus,  quod  premuntur  a  calore,  patentiora  conversa-  i 
que  ad  septentrionem  et  aquilonem  sunt  faciunda.  ita,  i 
quod  ultra  natura  laedit,  arte  erit  emendandum.  item  re- 
liquis  regionibus  ad  eundem  modum  <(debet>  temperari, 
quemadmodum  caelum  est  ad  inclinationem  mundi  con-( 
locatum.  i 

3  Haec  autem  ex  natura  rerum  sunt  animadvertenda  et ' 
consideranda  atque  etiam  ex  membris  corporibusque  gen- 
tium   observanda.    namque   sol   quibus   locis  mediocriter 
profundit   vapores,   in  his  conservat  corpora  temperata; 
quaeque  proxime  currendo  deflagrat,  eripit  exurendo  tem- 
peraturam   umoris;    contra   vero   refrigeratis   regionibus, 
quod  absunt  a  meridie  longe,  non  exhauritur  a  caloribusi 
umor,  sed  ex  caelo  roscidus  aer  in  corpora  fundens  umo- 
rem  efficit  ampliores  corporaturas  vocisque  sonitus  gra- 
viores.  ex  eo  quoque,  <(quae)>  sub  septentrionibus  nutriun- 
tur  gentes,  inmanibus  corporibus,  candidis  coloribus,  di- 
recto    capillo    et  rufo,    oculis  caesis,  sanguine  multo  ab( 
umoris   plenitate   caelique  refrigerationibus  sunt  confor- 

4  mati;  qui  autem  sunt  proximi  ad  axem  meridianum  sub- 
iectique  solis  cursui,  brevioribus  corporibus,  colore  fusco, 
crispo  capillo,  oculis  nigris,  [cruribus  validis,]  sanguine 
exiguo  solis  impetu  perficiuntur,  itaque  etiam  propter 
sanguinis  exiguitatem  timidiores  sunt  ferro  resistere,  sed 
ardores  ac  febres  sufferunt  sine  timore,  quod  nutrita  sunt 
eorum  membra  cumfervore;  itemque  corpora,  quae  nascun- 
tur  sub  septentrione,  a  febri  sunt  timidiora  et  inbecilla, 
sanguinis  autem  abundantia  ferro  resistunt  sine  timore. 


4  quia  S     5  facienda  ES     6  ultro  ^S'     7  add.  Bo     14  de- 
flagrat  rec:  -ant  x       15  contra refrigeratas  vero  regiones  quia  S 
16  coloribus  H       17  fundans  H      1»  add.  Bo       20  directo  E: 
deiectoH GS\  dimisso  S      21  caesis  HGS:  caecis  E      25  del. 
NoJil  26  (impetu)  sicantur  S  (f  pficiuntur  in  marg.  S'^) 

28  tumore  H        29  itemque  Kv.  itaque  x         30  a  febris  E 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VI,  1  125 

I)  Non  minus  sonus  vocis  in  generibus  gentium  dispares  5 
'  et  varias  habet  qualitates,  ideo  quod  terminatio  orientis 
i  et  occidentis  circa  terrae  librationem,  qua  dividitur  pars 
superior  et  inferior  mundi,  habere  videtur  libratam  natu- 
rali  modo  circumitionem,  quam  etiam  mathematici  opiIovTa 
)dicunt.  igitur  cum  id  habemus  certum  ab  imo  sustinens, 
ab  labro,  quod  est  in  regione  septentrionali,  linea  tra- 
iecta  ad  id,  quod  est  supra  meridianum  axem,  ab  eoque 
altera  obliqua  in  altitudinem  ad  summum  cardinem,  qui 
est  post  stellas  septentrionum,  sine  dubitatione  animad- 
vertemus  ex  eo  esse  schema  trigonii  mundo,  uti  organi, 
quam  ca|UpuKr|V  Graeci  dicunt.  itaque  quod  est  spatium  6 
proximum  imo  cardini  ab  axis  linea  in  meridianis  finibus, 
sub  eo  loco  quae  sunt  nationes,  propter  brevitatem  alti- 
tudinis  ad  mundum  sonitum  vocis  faciunt  tenuem  et  acu- 
tissimum,  uti  in  organo  chorda,  quae  est  proxima  angulo. 
secundum  eam  autem  reliquae  ad  mediam  Graeciam  re- 
missiones  efficiunt  in  nationibus  sonorum  scansione.  item 
a  medio  in  ordinem  crescendo  ad  extremos  septentriones 
sub  altitudines  caeli  nationum  spiritus  sonitibus  gravio- 
ribus  a  natura  rerum  exprimuntur.  ita  videtur  mundi 
conceptio  tota  propter  inclinationem  consonantissime  per 
solis  temperaturam  ad  harmoniam  esse  composita.  igitur  7 
quae  nationes  sunt  inter  axis  meridiani  cardinem  ac  sep- 
tentrionalis  medio  positae,  uti  in  diagrammate  musico 
medianae  vocis  habent  sonitum  in  sermone;  quaeque  pro- 
gredientibus  ad  septentrionem  sunt  nationes,  quod  altio- 
res  habent  distantias  mundi,  spiritus  vocis  habentes  umore 


4  et  inferior  om.  S       5  orizonta  HGS,  rizonta  E       6  ab 
imo   sustinens   Kr:   animo   sustinentes  x  7   a  (labro)   S 

•  altera    obliqua  Laet:    altera  obliqua  EGS^    -am  bis  H 
10  sine  dubitatione  HEG:  procul  dubio  S  12  sambucen 

(-le  E)  X      13  cardini  rcc:  -ne  x      17  autem  HGS:  axem  E 
remissiones  Kr:  remissionibus  x       18  scansione  Kr:  cansiones 
HS^  cassiones  (x,   concisiones  E  20  sonitibus  rec:   sonitus 

HE  G  (sonitu  graviori  . .  exprimitur  ^SO  ^l  ac  Fea :  ab  HE  G, 
a  iS  26  india  gramata  H  27  quod  HGS:  quae  E  28  mundi 
Kr:  admundi  {cum  ad  add.)  x      umore  rec:  -re  EG,  -rem  HS 


126  YITRUVII 

repulsos  ad  hypatas  et  proslambanomenon,  a  natura  rerum 
sonitu  graviore  coguntur  uti ;  eadem  ratione  <^e}  medio . 
progredientibus  ad  meridiem  gentes  paranetarum  <(neta- 
rum)>que  acutissimam  sonitus  vocis  perficiunt  tenuitatem. 

8  hoc  autem  verum  esse,  ex  umidis  naturae  locis  graviora 
fieri  et  ex  fervidis  acutiora,  licet  ita  experiendo  animad- 
vertere.  calices  duo  in  una  fornace  aeque  cocti  aequoque 
pondere  ad  crepitumque  uno  sonitu  sumantur.  ex  his 
unus  in  aquam  demittatur,  postea  ex  aqua  eximatur; 
tunc  utrique  tangantur.  cum  enim  ita  f actum  f uerit, 
largiter  inter  eos  sonitus  discrepabit,  aequoque  pondere 
non  poterunt  esse.  ita  et  hominum  corpora  uno  genere 
figurationis  et  una  mundi  coniunctione  concepta  alia 
propter  regionis  ardorem  acutum  spiritum  aeris  ex-! 
primunt  acutum,  alia  propter  umoris  abundantiam  gravis- 
simas  effundunt  sonorum  qualitates. 

9  Item  propter  tenuitatem  caeli  meridianae  nationes  e» 
acuta  f ervore  mente  expeditius  celeriusque  moventur  ad 
consiliorum  cogitationes ;  septentrionales  autem  gentes^ 
infusae  crassitudine  caeli,  propter  obstantiam  aeris  umore| 
refrigeratae  stupentes  habent  mentes.  hoc  autem  ita  esse' 
a  serpentibus  licet  aspicere,  quae,  per  calorem  cum  ex^ 
haustam  habent  umoris  refrigerationem ,  tunc  acerrimel 
moventur,  per  brumalia  autem  et  hiberna  tempora  ab 
mutatione  caeli  ref rigeratae ,  inmotae  sunt  stupore.  it^ 
non  est  mirandum,  si  acutiores  efficit  calidus  aer  hominum 

10  mentes ,   refrigeratus   autem   contra  tardiores.    cum  sinl  ^ 
autem  meridianae  nationes  animis  acutissimis  infinitaque 


1  hypatos  G  et  a.  c.  S.,  hybatos  E  proslambanoinenor 

Phil:  -nos  x        2  add.  Fea        3  para        |ruq»  S       add.  Fea 
6  itaq:  E      experimto  S      8  sumatur  E      »  eximatur  HEG 
sumatur  S  10  fuerit  factam  multum  inter  S  11  discre 

pauit  H        12  corpora  hominum  EG        16  acutum  Kr:  tacti 
HEG^  actu  S  17  Item  —  cogitationes  om.  S\  suppl.  S*^ 

18  acuta  HS:  acuto  EG     1»  septentrionalis  H     20  obstantiu  J5^ 
22  licet  a  serpentibus  S       qui  SG"^       25  refrigeratae  immotai 
edi  refrigerata  inmota  x  (immoti  (r^)         27  cum  autem  sint  / 


DB  ARCHITECTURA  LIB.  VI,  1  127 

sollertia  consiliorum,  simul  ut  ad  fortitudinem  ingrediun- 
tur,  ibi  succumbunt,  quod  habent  exsuctas  ab  sole  ani- 
morura  virtutes;  qui  vero  refrigeratis  nascuntur  regio- 
nibus,  ad  armorum  vehementiam  paratiores  sunt  magnis 
virtutibus  sine  timore,  sed  tarditate  animi  sine  conside- 
rantia  inruentes  sine  soUertia  suis  consiliis  refragantur. 
cum  ergo  haec  ita  sint  ab  natura  rerum  in  mundo  con- 
locata  et  omnes  nationes  inmoderatis  mixtionibus  dispa- 
ratae,  veros  inter  spatium  totius  orbis  terrarum  regiones- 
que  medio  mundi  populus  Romanus  possidet  fines.  namque  n 
temperatissimae  ad  utramque  partem  et  corporum  mem- 
bris  animorumque  vigoribus  pro  fortitudine  sunt  in  Italia 
1  gentes.  quemadmodum  enim  lovis  stella  inter  Martis  f er- 
ventissimam  et  Saturni  frigidissimam  media  currens  tem- 
peratur,  eadem  ratione  Italia  inter  septentrionalem  meri- 
dianamque  ab  utraque  parte  mixtionibus  temperatas  et 
invictas  habet  laudes.  itaque  consiliis  refringit  barbaroruni 
virtutes,  forti  manu  meridianorum  cogitationes.  ita  divina 
mens  civitatem  populi  Romani  egregia  temperataque  re- 
gione  conlocavit,  uti  orbis  terrarum  imperii  potiretur. 
quodsi  ita  est,  uti  dissimiles  regiones  ab  inclinationibus  12 
caeli  variis  generibus  sint  comparatae,  ut  etiam  naturae 
gentium  disparibus  animis  et  corporum  figuris  qualita- 
tibusque  nascerentur,  non  dubitemus  aedificiorum  quoque 
rationes  ad  nationum  gentiumque  proprietates  apte  dis- 
tribuere,*  cum  habeamus  ab  ipsa  rerum  natura  soUertem 
et  expeditam  monstrationem. 

Quoad  potui  summa  ratione  proprietates  locorum  ab 
Qatura  rerum  dispositas  animadvertere,  exposui  et,  quem- 


1  simul  Mi  EG  {cf.  24,  5):  simul  HS      2  exsuctas  E:  ex- 
actas  if,  exustas  S^  exutas  G        a  sole  S        6  virtutibus  sine 
''ec'-  virtutibus  sunt  sine  x       6  refranguntur  E       7  ergo  haec 
'[RS:  haec  ergo  EG      9  veros  Voss:  vero  x      regionesque  Ro: 
f  'egionisque  x       16  utroque  H      18  (manu)  consiliis  x  (del.  Joc) 
»  romani  populi  EG  egregia  (-am  HE)  temperataque 

-tam  H)  regione  (-nem  HE)  x  20  imperii  HS:   imperio 

V.G        2B  natione  S  et  a.  c.  H       gentium  &  prop.  S       29  et 
'fSG':  om.  EG 


128  VITRUVII 

admodum  ad  solis  cursum  et  inclinationes  caeli  oporteat 
[ad  gentium  figurasj  constituere  aedificiorum  qualitates, 
dixi;  itaque  nunc  singulorum  generum  in  aedificiis  com- 
mensus  symmetriarum  et  universos  et  separatos  breviter 
explicabo.  i 

II  Nulla  architecto  maior  cura  esse  debet,  nisi  uti  pro-c 
portionibus  ratae  partis  habeant  aedificia  rationum  ex- 
actiones.  cum  ergo  constituta  symmetriarum  ratio  fuerit 
et  commensus  ratiocinationibus  explicati,  tum  etiam  acu- : 
minis  est  proprium  providere  ad  naturam  loci  aut  usum 
aut  speciem  ^detractionibus  aut^  adiectionibus  tempe- 
raturas  <^et^  efficere,  cum  de  symmetria  sit  detractum 
aut  adiectum,   uti   id   videatur   recte   esse   formatum  in 

2  aspectuque  nihil  desideretur.  alia  enim  ad  manum  species 
esse  videtur,  alia  in  excelso,  non  eadem  in  concluso,  dis-  I 
similis  in  aperto,  in  quibus  magni  iudicii  est  opera,  quid 
tandem  sit  faciundum.  non  enim  veros  videtur  habere 
visus  effectus,  sed  fallitur  saepius  iudicio  ab  eo  mens. 
quemadmodum  etiam  in  scaenis  pictis  videntur  colum- 
narum  proiecturae,  mutulorum  ecphorae,  signorum  figurae 
prominentes,  cum  sit  tabula  sine  dubio  ad  regulam  plana. 
similiter  in  navibus  remi,  cum  sint  sub  aqua  directi,  tamen 
oculis  infracti  videntur;  et  quatenus  eorum  partes  tangunt 
summam  planitiem  liquoris,  apparent,  uti  sunt,  directi. 
cum  vero  sub  aqua  sunt  demissi,  per  naturae  perlucidam 
raritatem  remittunt  enatantes  ab  suis  corporibus  fluentes 
Imagines  ad  summam  aquae  planitiem,  atque  eae  ibi  com- 
motae  efficere  videntur  infractum  remorum  oculis  aspec- 

3  tum.    hoc  autem  sive  simulacrorum  inpulsu  seu  radiorum ) 
ex  oculis  eff usionibus ,  uti  physicis  placet,  videmus,  utra- 
que  ratione  videtur  ita  esse,  uti  falsa  iudicia  oculorum 


2  tit.  secl  Kr  {cf.  20,  24  et  116,  6)       6  nuUo  G       11  adil 
Joc  (sic:  et  detractionibus  vel)       12  aidd.  Kr       14  species  esse 
V.  G:  species  se  v.  S^  species  videtur  ee  S      17  faciendu  S 
19  sc§nis  G:  caenis  HS      20  ecphore  G:  esphorae  jff,  espor^  S 
24  liquoris  G:  liquores  HS  25  dimissi  x  27  hae  G 

«•  sine  G      30  utraque  ratione  (-am  -em  H)  x 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VI,  1.  2.  3  129 

liabeat  aspectus.  cum  ergo,  quae  sunt  vera,  falsa  videan-  4 
liir  et  nonnulla  aliter  quam  sunt  oculis  probentur,  non 
])uto  oportere  esse  dubium,  quin  ad  locorum  naturas  aut 
iiccessitates  detractiones  aut  adiectiones  fieri  debeant, 
d  ita,  uti  nihil  in  his  operibus  desideretur.  haec  autem 
riiam  ingeniorum  acuminibus,  non  solum  doctrinis  effi- 
(•iuntur.  igitur  statuenda  est  primum  ratio  symmetriarum,  5 
I  ;i  qua  sumatur  sine  dubitatione  commutatio]  deinde  ex- 
plicetur  operis  futuri  locorum  imum  spatium  longitudinis 
et  latitudinis)>,  cuius  cum  semel  constituta  fuerit  magni- 
tudo,  sequatur  eam  proportionis  ad  decorem  apparatio, 
iiti  non  sit  considerantibus  aspectus  eurythmiae  dubius. 
(le  qua,  quibus  rationibus  efficiatur,  est  mihi  pronuntian- 
(lum,  primumque  de  cavis  aedium,  uti  fieri  debeant,  dicam. 

Cava  aedium  quinque  generibus  sunt  distincta,  quorum  III 
ita  figuraenominantur:  tuscanicum,  corinthium,  tetrastylon, 
displuviatum,  testudinatum.  tuscanica  sunt,  in  quibus  tra- 
bes  in  atrii  latitudine  traiectae  habeant  interpensiva  et 
collicias  ab  angulis  parietum  ad  angulos  tignorum  inter- 
currentes,  item  asseribus  stillicidiorum  in  medium  com- 
phivium  deiectus.  in  corinthiis  isdem  rationibus  trabes 
et  compluvia  conlocantur,  sed  a  parietibus  trabes  rece- 
dentes  in  circumitionis  circa  columnas  componuntur.  te- 
trastyla  sunt,  quae  subiectis  sub  trabibus  angularibus  co- 
hunnis  et  utilitatem  trabibus  et  firmitatem  praestant, 
(]uod  neque  ipsae  magnum  impetum  coguntur  habere 
neque  ab  interpensivis  onerantur.  displuviata  autem  sunt,  2 
iu  quibus  deliquiae  arcam  sustinentes  stillicidia  reiciunt. 
haec  hibernaculis  maxime  praestant  utilitates,  quod  com- 
l)luvia  eorum  erecta  non  obstant  luminibus  tricliniorum. 


3  quin  GS^:  quam  HS         8  tit.  secl.  Kr         aqua  HSG'^-. 
§que  G  »  imum  ed:   unum  x  10  add.  Joc  cum  G-. 

om.  HS  16  figure  ita  S  1»  intercurrentes  G:   incurren- 

tes  HS       21  deictis  G  (deiectis  (7^)        corinthiis  G:  corinthii 
HS       traues  H       28  circumitionis  (cf.  160,  19)  Kr:  -ne  x 
terrastyla  H      2»  hibernaculis  HG:  in  tabernaculis  S      maxi- 
mae  H:  maximas  GS      30  eorum  ed:  earum  x 

ViTRUv.  de  architeot.  ed.  Krohn.  9 


130  VITRUYII 

sed  ea  habent  in  refectionibus  molestiam  magnam.  quod 
circa  parietes  stillicidia  defluentia,  cum  tument  fistulae, 
quae  non  celeriter  recipiunt  ex  canalibus  aquam  defluentem 
itaque  redundantes  restagnant,  et  intestinum  et  parietes  in 
eis  generibus  aedificiorum  corrumpunt.  testudinata  vero 
ibi  fiunt,  ubi  non  sunt  impetus  niagni  et  in  contignatio- 
nibus  supra  spatiosae  redduntur  habitationes. 

3  Atriorum  vero  latitudines  ac  longitudines  tribus  gene- 
ribus  formantur.  et  primum  genus  distribuitur,  uti,  longi- 
tudo  cum  in  quinque  partes  divisa  fuerit,  tres  partes  lati- 
tudini  dentur;  alterum,  cum  in  tres  partes  dividatur,  duae 
partes  latitudini  tribuantur;  tertium,  uti  latitudo  in  qua- 
drato  paribus  lateribus  describatur  inque  eo  quadrato  dia- 
gonios   linea   ducatur,   et   quantum  spatium  habuerit  ea 

4  linea  diagonii,  tanta  longitudo  atrio  detur.  altitudo  eo- 
rum,  quanta  longitudo  fuerit  quarta  dempta,  sub  trabes 
extollatur;  reliquum  lacunariorum  et  arcae  supra  trabes 
spatio  tribuatur. 

Alis  dextra  ac  sinistra  latitudinis  <^spatium)>,  cum  sit  atrii 
longitudo  ab  xxx  pedibus  adpedes  xl,  ex  tertia  parte  eiusi 
constituatur.  ab  xl  ad  pedes  l  longitudo  dividatur  in 
partes  tres  <^semis)>,  ex  his  una  pars  alis  detur.  cum  autem 
erit  longitudo  ab  quinquaginta  pedibus  ad  sexaginta,  quarta  i 
pars  longitudinis  alis  tribuatur.  a  pedibus  lx  ad  lxxx 
longitudo  dividatur  in  partes  quattuor  et  dimidiam,  exi 
his  una  pars  fiat  alarum  latitudo.  a  pedibus  octoginta 
ad  pedes  centum  in  quinque  partes  divisa  longitudo  iu- 
stam  constituerit  latitudinem  alarum.   trabes  earum  limi- 


2  cmn  tument  Kr:   continent  x  3  aquam:   quam  ante 

corr.  H        18  diagonios  Schn:  djagonius  x        15  diagonii  HS, 
diagoni  G        18  spatio  tribuatur  (c/l  141,  15  et  22)  Kr:   ratio 
habeatur  x        19  alis  G:  aliis  HS  (aleis  H'^  G^)        add.  Kr 
20  ad  XXX  H      21  ab  quadraginta  ad  l  6^       22  add.  Bo       aliE 

lllla 
GS'^:  aliis  S"  (aleis  H''')      23      pars  H     24  tribuatur  HG:  d&ui 
S       25  dimidiam  G:  dimidia  H.,  dimidiu  S      26  octoginta  H. 
Lxxx  GS     27  centum  HS:  c.  G      quinque  HS:  v.  G      28  earurr 
HG:  au  S 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  YI,  3  131 

nares  ita  altae  ponantur,  ut  altitudines  latitudinibus  sint 
)aequales.    imagines   cum  suis  ornamentis  ad  latitudinem 
alarum  sint  constitutae. 

Tablinum,  si  latitudo  atrii  erit  pedum  viginti,  dempta  5 
tertia  eius  spatio  reliquum  tribuatur.  si  erit  ab  pedibus 
XXX  ad  XL,  ex  atrii  latitudine  tablino  dimidium  tribuatur. 
cum  autem  ab  xl  ad  lx,  latitudo  dividatur  in  partes 
quinque,  ex  his  duae  tablino  constituantur.  non  enim 
atria  minora  maioribus  easdem  possunt  habere  symme- 
triarum  rationes.  si  enim  maiorum  symmetriis  utemur 
in  minoribus,  neque  tablina  neque  alae  utilitatem  poterunt 
habere,  sin  autem  minorum  in  maioribus  utemur,  vasta 
et  inmania  in  his  ea  erunt  membra.  itaque  generatim 
magnitudinum  rationes  exquisitas  et  utilitati  et  aspectui 
conscribendas  putavi.  altitudo  tablini  ad  trabem  adiecta  6 
latitudinis  octava  constituatur.  lacunaria  eius  tertia  lati- 
tudinis  ad  altitudinem  adiecta  extollantur. 

Fauces  minoribus  atriis  e  tablini  latitudine  dempta 
tertia,  maioribus  dimidia  constituantur. 

Latitudines  ostiorum  ad  altitudinem ;  si  dorica  erunt,  uti 
dorica,  si  ionica  erunt,  uti  ionica  perficiantur,  quem- 
admodum  de  thyromatis  in  quarto  libro  rationes  symme- 
triarum  sunt  expositae. 

Compluvii  lumen  latum  latitudinis  atrii  ne  minus  quarta, 
ne  plus  tertia  parte  relinquatur;  longitudo,  uti  atrii  pro 
rata  parte  fiat. 

1  altitudines  S:  -ne  HG  2  imagines  —  constitutae  transp. 
Kr:  post  constituantur  (y.  19)  exh.  x  {sic:  imagines  ita  alte 
icum  s.  orn.  etc.\  ita  alte  ut  repet.  ex  v.  1  del.  Kr)  (2)  4  §quale 
stabilinu.  Si  S  atrii  S:  atrium  HG  viginti  H:  xx  GS 
6  ab  (r:  ad  ^,  a  /S'  8  duae  Joc:  duo  x  »  maioribus  Kr: 
ad  maioribus  {cum  ad  add.)  HG^^S*^,  ad  maiores  GS  10  maio- 
rum  Joc:  maioribus  x  utamur  G  11  tablina  Joc:  -no  HS^ 
ni  G  12  mino|rib'  in  rasura  S  {fuit  mino^)  utemur  om.S 
IS  ea  om.  S  15  adiecta  rec:  abiecta  x         16  eius  HS{G''): 

ei  G  18  e  tablini  S:  &ablinii  H,  et  tablini  G  19  con- 

atituantur    G:    -atur    HS  20   ostiorum   Joc:    eorum   HG, 

earum   S  22   cyromatis   S  in   quarto   Bo:   in   quibus 

quarto  x       24  conpluii  H       latum  om.  G  {inter  lineas  exh.  S) 

9* 


132  YITRUVII 

7  Peristyla  autem  in  transverso  tertia  parte  longiora 
sint  quam  introrsus.  columnae  tam  altae  quam  porticus 
latae  fuerint  peristyliorum;  intercolumnia  ne  minus  trium, 
ne  plus  quattuor  columnarum  crassitudine  inter  se  distent. 
sin  autem  dorico  more  in  peristylo  columnae  erunt  fa- 
ciundae,  uti  in  quarto  libro  de  doricis  scripsi,  ita  moduli 
sumantur,  et  ad  eos  modulos  triglyphorumque  rationes 
disponantur. 

8  Tricliniorum  quanta  latitudo  fuerit,  bis  tanta  longitudo 
fieri  debebit.  altitudines  omnium  conclaviorum ,  quae 
oblonga  fuerint,  sic  habere  debent  rationem,  uti  longi- 
tudinis  et  latitudinis  mensura  componatur  et  ex  ea  summa 
dimidium  sumatur,  et  quantum  fuerit,  tantum  altitudini 
detur.  sin  autem  exhedrae  aut  oeci  quadrati  fuerint,  lati- 
tudinis  dimidia  addita  altitudines  educantur.  pinacothecaei 
uti  exhedrae  amplis  magnitudinibus  sunt  constituendae. 
oeci  corinthii  tetrastylique  quique  aegyptii  vocantur  lati-' 
tudinis  et  longitudinis,  uti  supra  tricliniorum  symmetriae 
scriptae  sunt,  ita  habeant  rationem,  sed  propter  colum- 

9  narum  interpositiones  spatiosiores  constituantur.  intei 
corinthios  autem  et  aegyptios  hoc  erit  discrimen.  corin- 
thii  simplices  habent  columnas  aut  in  podio  positas  aul 
in  imo;  supraque  habent  epistylia  et  coronas  aut  ex  inte- 
stino  opere  aut  albario,  praeterea  supra  coronas  curva  lacu- 
naria  ad  circinum  delumbata.  in  aegyptiis  autem  suprs 
columnas  epistylia  et  ab  epistyliis  ad  parietes,  qui  sun1 
circa,  inponenda  est  contignatio,  supra  coaxationem  pavi- 
mentum,  subdiu  ut  sit  circumitus.  deinde  supra  epistyliun 
ad  perpendiculum  inferiorum  columnarum  inponenda^ 
sunt  minores  quarta  parte  columnae.  supra  earum  epi 
stylia  et  ornamenta  lacunariis  ornantur,  et  inter  columnai 
superiores  fenestrae  conlocantur;  ita  basilicarum  ea  simi 


1  peristyla  HS:  pistilia  G        2  introssus  H        15   altitu 
dine  seducant  turpina  cothecae  HS       17  latitudinis  et  longiti 
dinis  Joc:  -nes  bis  x        20  spatiores  G        23  habeant  x        i: 
textino  S  28   circuitus   GS  sup  S  30    coIumn§ 

columna  HG 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VI,  3.  4  133 

litudo,  non  corinthiorum  tricliniorum  videtur  esse.  fiunt  lo 
autem  etiam  non  italicae  consuetudinis  oeci,  quos  Graeci 
cyzicenos  appeilant.  hi  conlocantur  spectantes  ad  septen- 
trionem  et  maxime  viridia  prospicientes,  valvasque  habent 
in  medio.  ipsi  autem  sunt  ita  longi  et  lati,  uti  duo  tri- 
clinia  cum  circumitionibus  inter  se  spectantia  possint  esse 
conlocata,  habentque  dextra  ac  sinistra  lumina  fene- 
strarum  valvata,  uti  de  lectis  per  spatia  fenestrarum  vi- 
ridia  prospiciantur.  altitudines  eorum  dimidia  latitudinis 
addita  constituuntur. 

In  his  aedificiorum  generibus  omnes  sunt  faciendae  ii 
earum  symmetriarum  rationes,  quae  sine  inpeditione  loci 
fieri  poterunt,  luminaque,  parietum  altitudinibus  si  non 
obscurabuntur,  faciliter  erunt  explicata;  sin  autem  in- 
pedientur  ab  angustiis  aut  aliis  necessitatibus,  tunc  erit 
ut  ingenio  et  acumine  de  symmetriis  detractiones  aut  ad- 
iectiones  fiant,  uti  non  dissimiles  veris  symmetriis  per- 

( ficiantur  venustates. 

Nunc  explicabimus,  quibus  proprietatibus  genera  aedi-  I\" 
ficiorum  ad  usum  et  caeli  regiones  aptas  debeant  spectare. 
hiberna   triclinia   et  balnearia   ad   occidentem   hibernum 

[spectent,  ideo  quod  vespertino  lumine  opus  est  uti,  prae- 
terea  quod  etiam  sol  occidens  adversus  habens  splendorem, 
calorem  remittens  efficit  vespertino  tempore  regionem 
tepidiorem.  cubicula  et  bybliothecae  ad  orientem  spec- 
tare  debent;  usus  enim  matutinum  postulat  lumen,  item 
in  bybliothecis  libri  non  putrescent.    nam  quaecumque  ad 

^meridiem  et  occidentem  spectant,  ab  tineis  et  umore  libri 


3  Hii  HS        4  ualbas  HS        habent  HS:  habentes  G 
h  ciim  om.  G        8  fen.  viridia  valvata  uti  x  (viridia  del.  Joc) 
ilectis  Fliil:  tectis  x       9  altitudinis  H       12  loci  ed:  locis  x 
[14  facile  *S*      16  tunc  erit  G:  tenerit  HS      16  adiectione  S 
jl»  expJicabimus   G"^:   -uimus  x  20  aptas  Kr  {Fav.  299,  9): 

lactae  x      spectare  rec:  ex(s)pectare  x      fort.:  quas  <(pro)>  pro- 
jprietatibus    genera  aedificiorum   ad   usum   caeli   regiones   apte 

debeant  spectare        21  ad  occ.  rec:  uti  occ.  x        22  spectenti  1, 

Ideo  H      28  tineis  S:  tiniis  H,  tinsis  G'^ 


134  VITRUVII 

vitiantur,  quod  venti  umidi  advenientes  procreant  eas  et 
alunt  infundentesque  umidos  spiritus  pallore  volumina 
corrumpunt.  triclinia  verna  et  autumnalia  ad  orientem; 
tum  enim  praetenta  luminibus  adversus  solis  impetus  pro- 
grediens  ad  occidentem  efficit  ea  temperata  ad  id  tem- 
pus,  quo  his  solitum  est  uti.  aestiva  ad  septentrionem, 
quod  ea  regio,  [non]  ut  reliquae  per  solstitium  propter 
calorem  efficiuntur  aestuosae,  eo  quod  est  aversa  a  solis 
cursu,  semper  refrigerata  et  salubritatem  et  voluptatem 
in  usu  praestat.  non  minus  pinacothecae  et  plumariorum 
textrina  pictorumque  officinae,  uti  colores  eorum  in  opere 
propter  constantiam  luminis  inmutata  permaneant  quali-; 
tate. 

Cum  ad  regiones  caeli  ita  ea  fuerint  disposita,  tunc 
etiam  animadvertendum  est,  quibus  rationibus  privatis 
aedificiis  propria  loca  patribus  familiarum  et  quem- 
admodum  communia  cum  extraneis  aedificari  debeant. 
namque  ex  his  quae  propria  sunt,  in  ea  non  est  potestas 
omnibus  intro  eundi  nisi  invitatis,  quemadmodum  sunt 
cubicula,  triclinia,  balneae  ceteraque,  quae  easdem  habent 
usus  rationes.  communia  autem  sunt,  quibus  etiam  in- 
vocati  suo  iure  de  populo  possunt  venire,  id  est  vestibula, 
cava  aedium,  peristylia,  quaeque  eundem  habere  possunt' 
usum.  igitur  is,  qui  communi  sunt  fortuna,  non  necessaria 
magnifica  vestibula  nec  tabulina  neque  atria,  quod  aliis 
officia  praestant  ambiundo  neque  ab  aliis  ambiuntur.  qui 
autem  fructibus  rusticis  serviunt,  in  eorum  vestibulis 
stabula,  tabernae,  in  aedibus  cryptae,  horrea,  apothecaei 
ceteraque,  quae  ad  fructus  servandos  magis  quam  ad  ele- 
gantiae  decorem  possunt  esse,  ita  sunt  facienda.  item' 
feneratoribus  et  publicanis  commodiora  et  speciosiora  et 

1  advenentes  H         4  tum  Schn:  cum  x         6  his  solitum 
Fav.:  opus  solitum  x         septentrionalem  G         7  regione  G 
interpolationem  del.   Kr  8  efficiuntur  {etiam  S^)  aestuosae 

HG:  efficitur  gstuosa  S  eo  S:  ea  HG  11  textrina  S: 

extrina  HG       12  constantia  H       25  tablina  S      in  aliis  {cum 
in  add.)  x        26  neque  Perr:  quae  x        28  criptae  x 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VI,  4.  6.  6  135 

ab  insidiis  tuta,  forensibus  autem  et  disertis  elegantiora 
et  spatiosiora  ad  conventus  excipiundos,  nobilibus  vero, 
qui  honores  magistratusque  gerundo  praestare  debent 
officia  civibus,  faciunda  sunt  vestibula  regalia  alta,  atria 
et  peristylia  amplissima,  silvae  ambulationesque  laxiores 
ad  decorem  maiestatis  perfectae;  praeterea  bybliothecas, 
pinacothecas ,  basilicas  non  dissimili  modo  quam  publi- 
corum  operum  magnificentia  <(habeant)>  comparatas,  quod 
in  domibus  eorum  saepius  et  publica  consilia  et  privata 
iudicia  arbitriaque  conficiuntur.  ergo  si  his  rationibus  3 
ad  singulorum  generum  personas,  uti  in  libro  primo  de 
decore  est  scriptum,  ita  disposita  erunt  aedificia,  non  erit 
quod  reprehendatur;  habebunt  enim  ad  omnes  res  com- 
modas  et  emendatas  explicationes.  earum  autem  rerum 
non  solum  erunt  in  urbe  aedificiorum  rationes,  sed  etiam 
ruri,  praeterquam  quod  in  urbe  atria  proxima  ianuis 
solent  esse,  ruri  ab  pseudourbanis  statim  peristylia,  deinde 
tunc  atria  habentia  circum  porticus  pavimentatas  spec- 
tantes  ad  palaestras  et  ambulationes. 

Quoad  potui  urbanas  rationes  aedificiorum  summatim 
perscribere,  proposui;  nunc  rusticorum  expeditionum  <(ap- 
parationes)>,  ut  sint  ad  usum  commodae  quibusque  ratio- 
nibus  conlocare  oporteat  eas,  dicam. 

Primum  de  salubritatibus ,  uti  in  primo  volumine  deYI 
moenibus  conlocandis  scriptum  est,  regiones  aspiciantur 
et  ita  villae  conlocentur.  magnitudines  earum  ad  modum 
agri  copiasque  fructuum  comparentur.  chortes  magnitu- 
dinesque  earum  ad  pecorum  numerum,  atque  quot  iuga 
boum  opus  fuerit  ibi  versari,  ita  finiantur.  in  chorte 
cuHna  quam  calidissimo  loco  designetur.  coniuncta  autem 
habeat  bubilia,  quorum  praesepia  ad  focum  et  orientis 
caeli  regionem  spectent,  ideo  quod  boves  lumen  et  ignem 

1  desertis  a.c.  G^       2  conventos  i?     4  facienda  iS     atrita  fl" 
7  pinacothecas  G:  om.  HS       8  add.  Kr      10  conficiunt  GS 
18  pavimentatas  Joc:  pavimenta  x         21  add.  Kr         28  coUo- 
cari  S        28  quot  S:   quod  HG        29  fuerit  ed:  fuerint  x 
180  desinetur  H        81  buuilia  S 


136  VITRUVII 

spectando  horridi  non  fiunt;  item  agricolae  religionei 
inpediti  non  putant  oportere  aliam  regionem  caeli  boves 
spectare  nisi  ortum  solis.  bubilium  autem  debent  esse 
latitudines  nec  minores  pedum  denum  nec  maiores  quin- 
denum;  longitudo,  uti  singula  iuga  ne  minus  pedes  occupent 
septenos.  balnearia  item  coniuncta  sint  culinae;  ita  enim 
lavationi  rusticae  ministratio  non  erit  longe.  torcular 
item  proximum  sit  culinae;  ita  enim  ad  molarios  fructus 
commoda  erit  ministratio.  habeatque  coniunctam  vinariam 
cellam  habentem  ab  septentrione  lumina  f enestrarum ;  cum 
enim  alia  parte  habuerit,  qua  sol  calfacere  possit,  vinum, 
quod  erit  in  ea  cella,  confusum  ab  calore  efficietur  in- : 
becillum.  olearia  autem  ita  est  conlocanda,  ut  habeat  a 
meridie  calidisque  regionibus  lumen ;  non  enim  debet  oleum 
congelari,  sed  tepore  caloris  extenuari.  magnitudines  autem 
earum  ad  fructuum  rationem  et  numerum  doliorum  sunt 
faciundae,  quae,  cum  sint  cullearia,  per  medium  occupare 
debent  pedes  quaternos.  ipsum  autem  torcular,  si  non 
cocleis  torquetur  sed  vectibus  et  prelo  premitur,  ne  minus 
longum  pedes  xl  constituatur ;  ita  enim  erit  vectiario 
spatium  expeditum.  latitudo  eius  ne  minus  pedum  senum 
denum;  nam  sic  erit  ad  prelum  opus  facientibus  libera 
versatio  et  expedita.  sin  autem  duobus  prelis  loco  opus 
fuerit,  quattuor  et  viginti  pedes  latitudini  dentur.  ovilia 
et  caprilia  ita  sunt  magna  facienda,  uti  singula  pecora 
areae  ne  minus  pedes  quaternos  et  semipedem,  ne  plus 
senos  possint  habere.  granaria  sublimata  et  ad  septen- 
trionem  aut  aquilonem  spectantia  disponantur;  ita  enim 

1  fiant  G      religione  inpediti  (cf.  52,  2)  Kr:  regionum  in-[ 
periti  x  3  bubilium  G'^:  buuilium  x  4  quindenv  5:  v.  i 

denum  HG       6  sunt  G       7  torclar  II  et  a.  c.  G      8  molarios! 
Kr:   olearios  x  10  abseptentrione  II :   asept.  S^  adsepten-i 

trionem  G  11  qua  G:  qu§  HS  calefacere  S  15  tepore  rec: 
tempore  x  post  extenuari  addit  S:  vinaria  eni  cella  cu  aliunde 
qua  a  septetrione  habuerit  fenestraru  lumina  qua  sol  calefacere 
possit  unu  qd  erit  in  ea  cella  cfusu  ab  calore  effici&ur  imbecillui 
{del.  S'^)  1»  premitur  ed:  premetur  x  22  prelum  Kr:  plenum' 
(pleum  a.  c.  H)  x     23  loco  SG^:  locu  if,  locti  G     27  sublinata  HS 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VI,  6  137 

frumenta  non  poterint  cito  concalescere,  sed  ab  flatu 
refrigerata  diu  servantur.  namque  ceterae  regiones  pro- 
creant  curculionem  et  reliquas  bestiolas,  quae  frumentis 
solent  nocere.  equilibus,  quae  maxime  in  villa  loca  cali- 
dissima  fuerint,  constituantur,  dum  ne  ad  focum  spectent; 
cum  enim  iumenta  proxime  ignem  stabulantur,  horrida 
fiunt.  item  non  sunt  inutilia  praesepia,  quae  conlocantur  5 
extra  culinam  in  aperto  contra  orientem;  cum  enim  in 
hieme  anni  sereno  caelo  in  ea  traducuntur  matutino  boves, 
ad  solem  pabulum  capientes  fiunt  nitidiores.  horrea,  fenilia, 
farraria,  pistrina  extra  villam  facienda  videntur,  ut  ab 
ignis  periculo  sint  villae  tutiores.  si  quid  delicatius  in 
rvillis  faciundum  fuerit,  ex  symmetriis,  quae  in  urbanis 
supra  scriptis  sunt  constitutae,  ita  struantur,  uti  sine  in- 
peditione  rusticae  utilitatis  aedificentur.  omniaque  aedificia  6 
ut  luminosa  sint,  oportet  curari;  sed  quae  sunt  ad  villas, 
faciliora  videntur  esse,  ideo  quod  paries  nullius  vicini 
potest  obstare,  in  urbe  autem  aut  communium  parietum 
altitudines  aut  angustiae  loci  inpediundo  faciunt  obscuri- 
tates.  itaque  de  ea  re  sic  erit  experiundum.  ex  qua 
parte  lumen  oporteat  sumere,  linea  tendatur  ab  altitudine 
parietis,  qui  videtur  obstare,  ad  eum  locum,  quo  oporteat 
inmittere,  et  si  ab  ea  linea,  in  altitudinem  cum  prospicia- 
:ur,  poterit  spatium  puri  caeli  amplum  videri,  in  eo  loco 
umen  erit  sine  inpeditione.  sin  autem  officient  trabes  7 
ea  lumina  aut  contignationes,  de  superioribus  partibus 
iperiatur  et  ita  inmittatur.  et  ad  summam  ita  est  guber- 
oandum,  ut,  ex  quibuscumque  partibus  caelum  prospici 
poterit,  per  eas  fenestrarum  loca  relinquantur;  sic  enim 
ucida  erunt  aedificia.  cum  autem  in  tricliniis  ceteris- 
jue  conclavibus  maximus  est  usus  luminum,  tum  etiam 


1  poterunt  S      abflaturae  frigeratae  H      3  gurgulionem  S 
r  quae  HG :  qua  in  ras  S^'  8  in  bieme  HS:  hieme  G 

4  scriptis  .  . .  constitutae  Kr:  scripta  .  .  .  constituta  x  ut  G 
8  obstare  potest  S  22  quo  G:  qui  HS  24  videre  HS 
f6  ea  Kr-  seu  x        29  eas  ed:  ea  x        81  usus  e  S 


138  VITRUVII 

in  itineribus,   clivis,  scalis,  quod  in  his  saepius  alii  aliis 
obviam  venientes  ferentes  sarcinas  solent  incurrere.  ( 

Quoad  potui,  distributiones  operum  nostratium,  ut  sint 
aedificatoribus  non  obscurae,  explicui;  nunc  etiam,  quem- 
admodum  Graecorum  consuetudinibus  aedificia  distribuan- 
tur,  uti  non  sint  ignota,  summatim  exponam. 

VII  Atriis  Graeci  quia  non  utuntur,  neque  aedificant,  sed 
ab  ianua  introeuntibus  itinera  faciunt  latitudinibus  non 
spatiosis,  et  ex  una  parte  equilia,  ex  altera  ostiariis  cellas, 
statimque  ianuae  interiores  finiuntur.  hic  autem  locus  inter 
duas  ianuas  graece  Gupujpujv  appellatur.  deinde  est  in- 
troitus  in  peristylon.  id  peristylum  in  tribus  partibus 
habet  porticus  inque  parte,  quae  spectat  ad  meridiem, 
duas  antas  inter  se  spatio  amplo  distantes,  in  quibus  tra- 
bes  invehuntur,  et  quantum  inter  antas  distat,  ex  eo  tertia  i 
dempta    spatium   datur   introrsus.    hic   locus   apud  non- 

2  nullos  prostas,  apud  alios  pastas  nominatur.  in  his  locis 
introrsus  constituuntur  oeci  magni,  in  quibus  matres  fami- 
liarum  cum  lanificis  habent  sessionem.  in  prostadis  autem 
dextra  ac  sinistra  cubicula  sunt  conlocata,  quorum  unum 
thalamos,  alterum  amphithalamos  dicitur.  circum  autem 
in  porticibus  triclinia  cotidiana,  cubicula,  etiam  cellae 
f amiliaricae  constituuntur.  haec  pars  aedificii  gynaeconitis 

vi  appellatur.  coniunguntur  autem  his  domus  ampliores  ha- 
bentes  lautiora  peristylia,  in  quibus  pares  sunt  quattuori 
porticus  altitudinibus,  aut  una,  quae  ad  meridiem  spectat, 
excelsioribus  columnis  constituitur.  id  autem  peristylum, 
quod  unam  altiorem  habet  porticum,  rhodiacum  dicitur. 
habent  autem  eae  domus  vestibula  egregia  et  ianuas  pro- 
prias  cum  dignitate  porticusque  peristyliorum  albariis  ets 


1  in  (itin.)  G:  om.  HS      clivis  HG^:  clavis  G,  diuisis  S 
alius  aliis  fi"      »  equilia /oc :  aequalia  o;      osteariis  a;      11  Gupuu- 
puuv  Sch:  thyroron  x        13  inque  rec:  in  quae  jff,  in  qua  GS 
15  distant  HS       ea  G       16  dempta  G-.  adempta  HS       apud 
(nonn.)  HG:   hab«&:  S         19  lanificiis  G         prostadis  Joc:   pro- 
stadii  X        21  thalamus  x        amphithalamos  x  (-us  a.  c.  H) 
23  coustituantur  S         gin(a)econitis  x        29  hae  G 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VI,  6.  7  139 

iectoriis  et  ex  intestino  opere  lacunariis  ornatas,  et  in 
Dorticibus,  quae  ad  septentrionem  spectant,  triclinia  cyzi- 
cena  et  pinacothecas,  ad  orientem  autem  bybliothecas,  ex- 
ledras  ad  occidentem,  ad  meridiem  vero  spectantes  oecos 
quadratos  ita  ampla  magnitudine,  uti  faciliter  in  eo  quat- 
tuor  tricliniis  stratis  ministrationum  ludorumque  operis 
ocus  possit  esse  spatiosus.  in  his  oecis  fiunt  virilia  con-  4 
vivia;  non  enim  fuerat  institutum  matres  familiarum  eorum 
moribus  accumbere.  haec  autem  peristylia  domus  andro- 
nitides  dicuntur,  quod  in  his  viri  sine  interpellationibus 
mulierum  versantur.  praeterea  dextra  ac  sinistra  domun- 
culae  constituuntur  habentes  proprias  ianuas,  triclinia  et 
cubicula  commoda,  uti  hospites  advenientes  non  in  peri- 
stylia  sed  in  ea  hospitalia  recipiantur.  nam  cum  fuerunt 
Graeci  delicatiores  et  fortuna  opulentiores,  hospitibus 
advenientibus  instruebant  triclinia,  cubicula,  cum  penu 
celias,  primoque  die  ad  cenam  invitabant,  postero  mitte- 
3ant  puUos,  ova,  holera,  poma  reliquasque  res  agrestes. 
ideo  pictores  ea,  quae  mittebantur  hospitibus,  picturis 
(imitantes  xenia  appellaverunt.  ita  patres  familiarum  in 
lospitio  non  videbantur  esse  peregre,  habentes  secretam 
in  his  hospitalibus  libertatem.  inter  duo  autem  peristylia  5 
et  hospitalia  itinera  sunt,  quae  mesauloe  dicuntur,  quod 
inter  duas  aulas  media  sunt  interposita;  nostri  autem  eas 
andronas  appellant. 

Sed  hoc  valde  est  mirandum,  nec  enim  graece  nec 
atine  potest  id  convenire.  Graeci  enim  avbpujvac  appel- 
ant  oecus,  ubi  convivia  virilia  solent  esse,  quod  eo  mu- 
lieres  non  accedunt.  item  aliae  res  sunt  similes,  uti  xystus, 
prothyrum,  telamones  et  nonnulla  alia  eius  modi.  Huctoc 
enim  est  graeca  appellatione  porticus  ampla  latitudine, 
in  qua  athletae  per  hiberna  tempora  exercentur;  nostri 

6  quadratos  ita  (tam  Joc):  quadrata  ostia  x       6  operas  G 
J  matres  G:  matris  HS       17  postero  die  S       20  imitantes  G: 
Jnitaiir  H^  -taut  S    22  libertatem  rec:  liberalitatem  o;     23  quem 
Jsaulo  edicuntur  ir(mewsaul§  G)      27  andronas  x      28  oecos  G- 
!9  accedent  G      30  thalamones  x      xystos  x 


140  VITRUYII 

autem  hypaethrus  ambulationes  xysta  appellant,  quas 
Graeci  TTapabpo)Liibac  dicunt.  item  TrpoGupa  graece  di- 
cuntur,  quae  sunt  ante  ianuas  vestibula,  nos  autem  appel- 

6  lamus  prothyra,  quae  graece  dicuntur  biaBupa.  item  si 
qua  virili  figura  signa  mutulos  aut  coronas  sustinent, 
nostri  telamones  appellant,  cuius  rationes,  quid  ita  aut 
quare  dicantur,  ex  historiis  non  inveniuntur,  Graeci  vero 
eos  aTXaviac  vocitant.  Atlas  enim  formatur  historia  sus- 
tinens  mundum,  ideo  quod  is  primum  cursum  solis  et  lu- 
nae  siderumque  omnium  versationum  rationes  vigore  animi 
sollertiaque  curavit  hominibus  tradenda,  eaque  re  a  pic-, 
toribus  et  statuariis  deformatur  pro  eo  beneficio  sustinens 
mundum,  filiaeque  eius  Atlantides,  quas  nos  vergilias, 
Graeci  autem  TrXeiabac  nominant,  cum  sideribus  in  mundo 

7  sunt  dedicatae.  nec  tamen  ego,  ut  mutetur  consuetudo 
nominationum  aut  sermonis,  ideo  haec  proposui,  sed  uti 
non  sint  ignota  philologis,  exponenda  iudicavi. 

Quibus  consuetudinibus  aedificia  italico  more  et  Grae- 
corum  institutis  conformantur,  exposui  et  de  symmetriis 
singulorum  generum  proportiones  perscripsi.  ergo  quoniam 
de  venustate  decoreque  ante  est  conscriptum,  nunc  ex- 
ponemus  de  firmitate,  quemadmodum  ea  sine  vitiis  per- 
manentia  ad  vetustatem  conlocentur. 
VIII  Aedificia  quae  plano  pede  instituuntur,  si  fundamenta 
eorum  facta  fuerint  ita,  ut  in  prioribus  libris  de  muro  et 
theatris  a  nobis  est  expositum,  ad  vetustatem  ea  erunt 
sine  dubitatione  firma.  sin  autem  hypogea  concamaratio- 
nesque  instituentur,  fundationes  eorum  fieri  debent  cras- 
siores,  quam  quae  in  superioribus  aedificiis  structurae  sunt, 
futurae.   eorumque  parietes,  pilae,  columnae  ad  perpendi- 

1  xysta  ed:  xysti  x        2  paradromidas  x        prothyra  HS 
prothira  G       3  ante  ianuas  S'.  ante  inianuas  HG  {cum  in  add.) 
4   graeci  H  diathyra  x  6  cuius  HG  {et  in  marg.  S^ 

quoru  S  ratione  H  8  atlantas  GS,  «fclantas  H  vocitanl 
HG:  appellant  S  9  his  jH"  11  re  Joc:  res  x  14  pliadas  x 
16  sermones  HS  uti  Ho:  ut  ei  HG  (ut  ea  G^^),  ut  S  20  per 
scxipsi.  Ergo  GS:  perscribsi  ero  H  2b  ut  GS:  aut  H 

26  a  6r:  om.  HS      ea  G'^:  eae  x      27  ypogea  x 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VT,  7.  8  141 

culum  inferiorum  medio  conlocentur,  uti  solido  respon- 
deant;  nam  si  in  pendentibus  onera  fuerint  parietum  aut 
columnarum,  non  poterint  habere  perpetuam  firmitatem. 
praeterea  inter  lumina  secundum  pilas  et  antas  postes  si  2 
supponentur,  erunt  non  vitiosae.  limina  enim  et  trabes 
structuris  cum  sint  oneratae,  medio  spatio  pandantes  fran- 
gunt  sub  lysi  structuras;  cum  autem  subiecti  fuerint  et 
subcuneati  postes,  non  patiuntur  insidere  trabes  neque 
eas  laedere.  item  administrandum  est,  uti  levent  onus  3 
parietum  fornicationes  cuneorum  divisionibus  et  ad  cen- 
trum  respondentes  earum  conclusurae.  cum  enim  extra 
trabes  aut  liminum  capita  arcus  cuneis  erunt  conclusae, 
primum  non  pandabit  materies  levata  onere;  deinde,  si 
quod  vetustate  vitium  ceperit,  sine  molitione  fulturarum 
ifaciliter  mutabitur.  itemque,  quae  pilatim  aguntur  aedificia  4 
et  cuneorum  divisionibus  coagmentis  ad  centrum  respon- 
dentibus  fornices  concluduntur,  extremae  pilae  in  his  la- 
tiores  spatio  sunt  faciundae,  uti  vires  eae  habentes  re- 
sistere  possint,  cum  cunei  ab  oneribus  parietum  pressi  per 
coagmenta  ad  centrum  se  prementes  extruderent  incumbas. 
itaque  si  angulares  pilae  erunt  spatiosis  magnitudinibus, 
continendo  cuneos  firmitatem  operibus  praestabunt. 

Cum  in  his  rebus  animadversum  fuerit,  uti  ea  diligentia  5 
in  his  adhibeatur,  non  minus  etiam  observandum  est,  uti 
omnes  structurae  perpendiculo  respondeant  neque  habeant 
in  ulla  parte  proclinationes.  maxima  autem  esse  debet 
cura  substructionum,  quod  in  his  infinita  vitia  solet  facere 
terrae  congestio.  ea  enim  non  potest  esse  semper  uno 
pondere,  quo  solet  esse  per  aestatem,  sed  hibernis  tem- 
poribus  recipiendo  ex  imbribus  aquae  multitudinem  cre- 
scens  et  pondere  et  amplitudine  disrumpit  et  extrudit  struc- 
turarum  saeptiones.  itaque,  ut  huic  vitio  medeatur,  sic  6 
erit  faciundum,  ut  primum  pro  amplitudine  congestionis 


3  poterint  HS:  poterunt  G  8  insidera  Jff  9  utile  ven- 
tonus  HSG'^,  uti.  Liventonus  G  10  cuneomm  J3":  cum  eorum 
GS      16  facile  S      25  perpendicula  G 


142  VITRUVn  ^ 

crassitudo  structurae  constituatur.  deinde  in  frontibus 
anterides,  sive  erismae  sunt,  una  struantur,  eaeque  inter 
se  distent  tanto  spatio,  quanta  altitudo  substructionis  est 
futura,  crassitudine  eadem,  qua  substructio;  procurrat 
autem  ab  imo,  pro  quam  crassitudo  constituta  fuerit  sub- 
structionis,  deinde  contrahatur  gradatim,  ita  uti  summam 

7  habeat  prominentiam,  quanta  operis  est  crassitudo.   prae- 
terea  introrsus  contra  terrenum  coniuncta  muro  serratimi 
struantur,    uti   singuli   dentes   ab   muro  tantum  distent, 
quanta   altitudo  futura  erit  substructionis ;   crassitudines  i 
autem  habeant  dentium  structurae  uti  muri.   item  in  ex- 
tremis  angulis  cum  recessum  fuerit  ab  interiore  angulo 
spatio  altitudinis  substructionis,  inutramquepartemsigne-' 
tur,  et  ab  his  signis  diagonios  structura  conlocetur,  et  ab  | 
ea  media  altera  coniuncta  cum  angulo  muri.   ita  dentes 
et   diagonioe   structurae   non  patientur  tota  vi  premere 
murum,  sed  dissipabunt  retinendo  impetum  congestionis. 

8  Quemadmodum  sine  vitiis  opera  constitui  oporteat  et 
uti  caveatur  incipientibus ,  exposui.  namque  de  tegulis 
aut  tignis  aut  asseribus  mutandis  non  est  eadem  cura 
quemadmodum  de  his,  quod  ea,  quamvis  sunt  vitiosa,  fa- 
ciliter  mutantur.  itaque  nec,  solida  quia  non  putantur  esse, 
quibus   rationibus   haec   poterint   esse  firma  et  quemad- 

9  modum  instituantur,  exposui.  quibus  autem  copiarum  ge- 
neribus  oporteat  uti,  non  est  architecti  potestas,  ideo  quod 
non  in  omnibus  locis  omnia  genera  copiarum  nascuntur, 
ut  in  primo  volumine  est  expositum;  praeterea  in  domini 
est  potestate,  utrum  latericio  an  caementicio  an  saxo 
quadrato  velit  aedificare.  itaque  omnium  operum  pro- 
bationes  tripertito  considerantur,  id  est  fabrili  subtilitate 


4  crassitudine  Joc:  -nis  x  5  pro  quam  Ho:   per  quaiil 

(quem  a.c.H)  x  fuerat  G  10  crassitudinis  H  14  diagonioB 
Joc:  -nius  HS.,  -niis  G^  -nii  G'^  16  diagoniae  (-e  a.  c.  G)  x 
17  retinendo  rec:  -dum  x  congestiones  HS  21  fort.  quod 
a  quovis,  si  sunt  vitiosa  {cf.  210,3)  22  solida  Joc:  solidi  x 
quia  non  {cf.  149, 1  et  90,  6)  Kr:  quidem  x  27  uti  G  primc 
Mar:  proximo  x 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VI,  8.  VII  143 

et  magnificentia  et  dispositione.  cum  magnificenter  opus 
perfectum  aspicietur,  a  domini  potestate  inpensae  lauda-  , 
buntur;  cum  subtiliter,  officinatoris  probabitur  exactio; 
icum  vero  venuste  proportionibus  et  symmetriis  habuerit 
jauctoritatem,  tunc  fuerit  gloria  architecti.  haec  autem  lo 
recte  constituuntur,  cum  is  et  a  fabris  et  ab  idiotis  pa- 
tiatur  accipere  "se  consilia.  namque  omnes  homines,  non 
solum  architecti,  quod  est  bonum,  possunt  probare,  sed 
jinter  idiotas  et  eos  hoc  est  discrimen,  quod  idiota,  nisi 
factum  viderit,  non  potest  scire,  quid  sit  futurum,  archi- 
tectus  autem,  simul  animo  constituerit,  antequam  inceperit, 
et  venustate  et  usu  et  decore  quale  sit  futurum,  habet 
definitum. 

Quas  res  privatis  aedificiis  utiles  putavi  et  quemad- 
modum  sint  faciundae,  quam  apertissime  potui,  perscripsi; 
de  expolitionibus  autem  eorum,  uti  sint  elegantes  et  sine 
vitiis  ad  vetustatem,  insequenti  volumine  exponam. 


LIBER  SEPTIMUS. 

Maiores  cum  sapienter  tum  etiam  utiliter  instituerunt,  i 
per  commentariorum  relationes  cogitata  tradere  posteris, 
at  ea  non  interirent,  sed  singulis  aetatibus  crescentia  vo- 
uminibus  edita  gradatim  pervenirent  vetustatibus  ad  sum- 
tnam  doctrinarum  subtilitatem.  itaque  non  mediocres  sed 
infinitae  sunt  his  agendae  gratiae,  quod  non  invidiose  silen- 
es  praetermiserunt,  sed  omnium  generum  sensus  con- 
jcriptionibus  memoriae  tradendos  curaverunt.  namque  si  2 
lon  ita  fecissent,  non  potuissemus  scire,  quae  res  in  Troia 
'uissent  gestae,  nec  quid  Thales,  Democritus,  Anaxagoras, 
Xenophanes  reliquique  physici  sensissent  de  rerum  natura, 
juasque  Socrates,  Platon,  Aristoteles,  Zenon,  Epicurus  alii- 

1  magnificentur  H  2  a  domini  Meister:  abomni  x 

>  gloria  architecti  SG'^:   gloria  aria  architecti  HG  6  his 

i.c.G      11  incoeperit  G       16  expolitionibus  5:  expoliationibra 

BG      28  neqd  cum  ras.  S:  nequid  HG 


144  viTRuyn 

que  philosophi  hominibus  agendae  vitae  terminationes 
finissent,  seu  Croesus,  Alexander,  Darius  ceterique  reges 
quas  res  aut  quibus  rationibus  gessissent,  fuissent  notae, 
nisi  maiores  praeceptorum  comparationibus  omnium  memo- 
riae  ad  posteritatem  commentariis  extulissent.  itaque 
quemadmodum  his  gratiae  sunt  agendae,  contra,  qui  eorum 
scripta  furantes  pro  suis  praedicant,  sunt  vituperandi,  qui- 
que  non  propriis  cogitationibus  scriptorum  nituntur,  sed 
invidis  moribus  aliena  violantes  gloriantur,  non  modo  sunt 
reprehendendi,  sed  etiam,  quia  impio  moreVixerunt,  poena 
condemnandi.  nec  tamen  haec  res  non  vindicatae  curio- 
sius  ab  antiquis  esse  memorantur.  quorum  exitus  iudi- 
ciorum  qui  fuerint,  non  est  alienum,  quemadmodum  sint 
nobis  traditi,  explicare.  reges  Attalici  magnis  philologiae 
dulcedinibus  inducti  cum  egregiam  bybliothecam  Pergami 
ad  communem  delectationem  instituissent,  tunc  item  Pto- 
lomaeus  infinito  zelo  cupiditatisque  incitatus  studio  non 
minoribus  industriis  ad  eundem  modum  contenderat  Alexan- 
driae  comparare.  cum  autem  summa  diligentia  perfecisset, 
non  putavit  id  satis  esse,  nisi  propagationibus  inseminando  i 
curaret  augendam.  itaque  Musis  et  Apollini  ludos  dedi- 
cavit  et,  quemadmodum  athletarum,  sic  communium  scrip- 
torum  victoribus  praemia  et  honores  constituit.  his  ita 
institutis,  cum  ludi  adessent,  iudices  litterati,  qui  ea  pro- 
barent,  erant  legendi.  rex,  cum  iam  sex  civitatis  lectos, 
habuisset  nec  tam  cito  septumum  idoneum  inveniret,  retulit 
ad  eos,  qui  supra  bybliothecam  fuerunt,  et  quaesiit,  si 
quem  novissent  ad  id  expeditum.  tunc  ei  dixerunt  esse 
quendam  Aristophanen,  qui  summo  studio  summaque  dili- 


2  croessus  x  8  fuissent  notae  H.S\  non  fuissent  noct§  G 
(not§  G^^)  5  ita  a.  c.  G  6  sunt  agendae.  contra  rec:  sunt 
agendaest  contra  H,  agendae  f.  sic  ectra  iS,  sunt  agend§  (sic 
add.  G^  econtra  G  10  repraehendi  H  quia  ed:  qui  x 
11  h§  S  14  regis  H  16  tucitem  H  17  incitatis  H 
18  contenderet  G  21  apolloni  G  22  sicominunium  H  26  rex 
HG:  sex  S  sex  civitatis  rec:  ex  civitatis  H,  ex  civitate  S. 
excivitatibus  G      26  r&tuUit  H,  rettulit  S 


DE  ARCHiTECTURA  LIB.  VII  145 

gentia  cotidie  omnes  libros  ex  ordine  perlegeret.  itaque 
conventu  ludorum,  cum  secretae  sedes  iudicibus  essent 
distributae,  cum  ceteris  Aristophanes  citatus,  quemadmo- 
dum  fuerat  locus  ei  designatus,  sedit.  primo  poetarum  6 
ordine  ad  certationem  inducto  cum  recitarentur  scripta, 
populus  cunctus  significando  monebat  iudices,  quod  pro- 
barent.  itaque,  cum  ab  singulis  sententiae  sunt  rogatae, 
sex  una  dixerunt  et,  quem  maxime  animadverterunt  multi- 
tudini  placuisse,  ei  primum  praemium,  insequenti  secun- 
dum  tribuerunt.  Aristophanes  vero,  cum  ab  eo  sententia 
rogaretur,  eum  primum  renuntiari  iussit,  qui  minime  populo 
placuisset.  cum  autem  rex  et  universi  vehementer  indi-  7 
gnarentur,  surrexit  et  rogando  impetravit,  ut  paterentur 
se  dicere.  itaque  silentio  facto  docuit  unum  ex  his  eum 
esse  poetam,  ceteros  aliena  recitavisse;  oportere  autem 
iudicantes  non  furta  sed  scripta  probare.  admirante  po- 
pulo  et  rege  dubitante,  fretus  memoriae  certis  armariis 
infinita  volumina  eduxit  et  ea  cum  recitatis  conferendo 
coegit  ipsos  furatos  de  se  confiteri.  itaque  rex  iussit  cum 
his  agi  furti  condemnatosque  cum  ignominia  dimisit,  Aristo- 
phanen  vero  amplissimis  muneribus  ornavit  et  supra  byblio- 
thecani  constituit.  insequentibus  annis  a  Macedonia  Zoilus,  8 
qui  adoptavit  cognomen,  ut  Homeromastix  vocitaretur, 
Alexandriam  venit  suaque  scripta  contra  Iliadem  et  Odys- 
sean  comparata  regi  recitavit.  Ptolomaeus  vero,  cum 
animadvertisset  poetarum  parentem  philologiaeque  omnis 
ducem  absentem  vexari  et,  cuius  ab  cunctis  gentibus  scripta 
suspicerentur,  ab  eo  vituperari,  indignans  nullum  ei  dedit 
responsum.  Zoilus  autem,  cum  diutius  in  regno  fuisset, 
inopia  pressus  summisit  ad  regem  postulans,  ut  aliquid 
sibi  tribueretur.  rex  vero  respondisse  dicitur  Homerum,  9 
qui  ante  annos  mille  decessisset,  aevo  perpetuo  multa 
milia  hominum  pascere,  item  debere,  qui  meliore  ingenio 

8  direxeiunt  G       11  eum  HG:  cum  S      13  impetravit  rec 
imperavit  x      17  memoria  S       20  demisit  G      22  machedonia  x 
24  iliaden  et  odissian  x  28  indignans  G:  indignus  HS 

180  pressus  summisit  rec:  pressum  summisit  HS^  pressus  misit  G 

ViTRtTv.  de  architect.  ed.  Krohn.  10 


146  VITRUVII 

se  profiteretur,  non  modo  unum  sed  etiam  plures  alere 
posse.  et  ad  summam  mors  eius  ut  parricidii  damnati 
varie  memoratur.  alii  enim  scripserunt  a  Philadelpho 
esse  in  crucem  fixum,  nonnulli  Chii  lapides  esse  con- 
iectos,  alii  Zmyrnae  vivum  in  pyram  coniectum.  quorum 
utrum  ei  acciderit,  merenti  digna  constitit  poena;  non 
enim  aliter  videtur  promereri,  qui  citat  eos,  quorum  respon- 
sum,  quid  senserint  scribentes,  non  potest  coram  indicari. 

lOego  vero,  Caesar,  neque  alienis  indicibus  mutatis  inter-; 
posito  nomine  meo  id  profero  corpus  neque  ullius  cogi- 
tata  vituperans  institui  ex  eo  me  adprobare,  sed  omnibus 
scriptoribus  infinitas  ago  gratias,  quod  egregiis  ingeniorum 
sollertiis   ex   aevo  conlatis  abundantes  alius  alio  genere. 
copias  praeparaverunt,  unde  nos  uti  fontibus  haurientes 
aquam   et   ad  propria  proposita  traducentes  facundioreS| 
et  expeditiores  habemus  ad  scribendum  facultates  talibus- 
que   confidentes   auctoribus  audemus  institutiones  novas 
comparare.  l 

11  Igitur  tales  ingressus  eorum  quia  ad  propositi  mei 
rationes  animadverti  praeparatos,  inde  sumendo  progredi 
coepi.  namque  primum  Agatharchus  Athenis  Aeschylo 
docente  tragoediam  scaenam  fecit  et  de  ea  commentarium 
reliquit.  ex  eo  moniti  Democritus  et  Anaxagoras  de  eadem 
re  scripserunt,  quemadmodum  oporteat  ad  aciem  oculorum 
radiorumque  extentionem  certo  loco  centro  constituto 
lineas  ratione  naturali  respondere,  uti  de  certa  re  certae 
imagines  aedificiorum  in  scaenarum  picturis  redderent 
speciem  et,  quae  in  directis  planisque  frontibus  sint  figu- 
rata,   alia  abscedentia,   alia  prominentia  esse  videantur. 

12postea  Silenus  de  symmetriis  doricorum  edidit  voluraen: 


4  cruce  S        Chii  Salmasius:  ciiei  HG,  cunei  S  (ex  dupl 

lect.  cii)       6  vivom  H      13  alius  Oudendorp:  aliis  oc      li  ut  S 
19  quia  Bo:  quae  x      21  agatharcus  G^  -tarcus  HS      22  scae 
nam  ed:  adcaenam   H  (adscaenam  7i'j,   adc^nam  G,  adscena 
S  {G"^)         25  extentione  HS         26  hneas  Schn:  adlineas  x     j 
certa  Kr:  incerta  (cum  in  add.)  x 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VII  147 

de  aede  lunonis,  quae  est  Sami  dorica,  Theodorus;  ionice 
Ephesi  quae  est  Dianae,  Chersiphron  et  Metagenes;  de 
fano  Minervae,  quod  est  Priene  ionicum,  Pytheos;  item 
de  aede  Minervae,  dorice  quae  est  Athenis  in  arce,  Ictinos 
et  Carpion;  Theodorus  Phocaeus  de  tholo,  qui  estDelphis; 
Philo  de  aedium  sacrarum  symmetriis  et  de  armamentario, 
quod  fuerat  Piraei  portu;  Hermogenes  de  aede  Dianae, 
ionice  quae  est  Magnesia  pseudodipteros,  et  Liberi  Patris 
Teo  monopteros;  item  Arcesius  de  symmetriis  corinthiis 
et  ionico  Trallibus  Aesculapio,  quod  etiam  ipse  sua  manu 
dicitur  f ecisse ;  de  Mausoleo  Satyrus  et  Pytheos.  quibus  13 
Ivero  felicitas  maximum  summumque  contulit  munus;  quo- 
rum  enim  artes  aevo  perpetuo  nobilissimas  laudes  et  sem- 
piterno  florentes  habere  iudicantur,  ei  cogitatis  egregias 
operas  praestiterunt.  namque  singulis  frontibus  singuli 
artifices  sumpserunt  certatim  partes  ad  ornandum  et  pro- 
bandum  Leochares,  Bryaxis,  Scopas,  Praxiteles,  nonnulli 
etiam  putant  Timotheum,  quorum  artis  eminens  excellentia 
coegit  ad  septem  spectaculorum  eius  operis  pervenire 
'famam.  praeterea  minus  nobiles  multi  praecepta  symme- 14 
triarumconscripserunt,  utiNexaris,  Theocydes,DemophiIos, 
Pollis,  Leonidas,  Silanion,  Melampus,  Sarnacus,  Euphranor. 
'non  minus  de  machinationibus,  uti  Diades,  Archytas,  Ar- 
chimedes,  Ctesibios,  Nymphodorus.  Philo  Byzantius,  Di- 


1  samii  HG^  sanni  *S^  zeodorus  HS,  zeodoricus  G 

onice   S^   ionicae   HG  2  cresiphon  HG^   chresiphon  ,S 

3  priene  6r;S',  -n§  G'\  -nae  H  Pytheos  Schn:  phyleos  HS, 

phileos  G       4  dorice  SG'^,  doricae  H,  dorie  G       ictionos  x 
6  armamentario  ed:  armentario  x       8  ionice  5,  ionicae  HG 
9  Teo  Joc:  &eo  HS,  et  eo  G      monopteros  G:  monocteros  HS 
vArcesius  Ilo  (cf.  pag.  }HJ,22j:  argelius  x       11  saturus  x       phi- 
teus  X      13  sempiternos  G       14  ei  cogitatis  Kr:  &  cogitatis  x 
16  singulis  artifices  H      17  bryaxes  HS,  brixes  G      scaphas  o; 
praxitelis  x        19  cogit  G        20  multa  G        21  ut  inexaris  if, 
utinex  aris  S,  uti  nexaris  G  {fort.  Neochares)       theocides  HS 
22  leonidas  G:  -des  HS        23  utidiates  G       archymedes  GS, 
archimedas  G  24    &esibios  HS,    et    esibios   G  phylo- 

b(p  (S)yzanteos   HS,  philobizant  eos  G       diphylos  HS 

10* 


148  VITRUVII 

philos,  Democles,  Charias,  Polyidos,  Pyrros,  Agesistratos. 
quorum  ex  commentariis,  quae  utilia  esse  his  rebus  anim-  ( 
adverti,  collecta  in  unum  coegi  corpus,  et  ideo  maxime, 
quod  animadverti  in  ea  re  ab  Graecis  volumina  plura 
edita,  ab  nostris  oppido  quam  pauca.  Fuficius  enim  ni- j 
mirum  de  his  rebus  primus  instituit  edere  volumen,  item 
Terentius  Varro  de  novem  disciplinis  unum  de  architectura,  ( 

15  P.  Septimius   duo.    amplius  vero  in  id  genus  scripturae 
adhuc  nemo  incubuisse  videtur,  cum  fuissent  et  antiqui 
cives  magni  architecti,  qui  potuissent  non  minus  eleganter  i 
scripta  comparare.   namque  Athenis  Antistates  et  Callae- 
schros   et  Antimachides   et  Porinos   architecti  Pisistrato( 
aedem  lovi  Olympio   facienti   fundamenta  constituerunt, 
post  mortera  autem  eius  propter  interpellationem  reipu-  « 
blicae  incepta  reliquerunt.   itaque  circiter  annis  quadrin- 
gentis  post  Antiochus  rex,  cum  in  id  opus  inpensam  esset  ' 
pollicitus,   cellae  magnitudinem  et  columnarum  circa  di- 
pteron  conlocationem  epistyliorumque  et  ceterorum  orna-(l 
mentorum  ad  symmetriam  distributionem  magna  sollertia 
scientiaque  summa  civis  Romanus  Cossutius  nobiliter  est  i 
architectatus.   id  autem  opus  non  modo  vulgo,  sed  etiam 

16  in  paucis  a  magnificentia  nominatur.  nam  quattuor  locis 
sunt  aedium  sacrarum  marmoreis  operibus  ornatae  dis- 
positiones,  [e  quibus  propriae  de  his  nominationes  clarissima 
fama  nominantur]  quorum  excellentiae  prudentesque  co- 
gitationum  apparatus  suspectus  habent  in  deorum  crnaav- 
TiKOic.    primumque   aedes   Ephesi  Dianae  ionico   genere 


1  demodes  G  charidas  x  poliydos  S  phy(i  G)rYOS  x 
aj^esistratas  x  3  coUecta  -  animadverti  G  iS''  in  m.):  oin. 
HS  5  fuficius  HG:  suflicus  S  nimirum  Ro  {deleio  enim;, 
cf.  215,  10):  mirum  x  6  primus  HS:  inprimus  G  7  terren- 
tius  G  8  pseptimi  us  JT,  Pfepltimius  S:  septimis  G  11  calles- 
cheros  HS^  calle  cheros  G  12  porinos  G:  pormos  HS  14  rei- 
publice  GS:  regi  publice  H  16  quadringentis  Meurs.:  ducen- 
tis  X  16  anthiocus  H  20  cuius  S  21  volgo  H  24  glo8- 
sam  clel.  Kr       prudentis  HS        26  crmavTiKoic  Kr:  sesemaneo 

HG^   se  se  man&  S  (sese,maneo  G'^) 


)    < 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VII  149 

ah  Chersiphrone  Gnosio  et  filio  eius  Metagene  est  insti- 
tuta,  quam  postea  Demetrius,  ipsius  Dianae  servus,  et 
l^aeonius  Ephesius  dicuntur  perfecisse.  Mileti  Apollini 
item  ionicis  symmetriis  <^aedem)>  idem  Paeonius  Daphnis- 
|ue  Milesius  instituerunt.  Eleusine  Cereris  et  Proserpinae 
cellam  inmani  magnitudine  Ictinos  dorico  more  sine  ex- 
terioribus  columnis  ad  laxamentum  usus  sacrificiorum  per- 
texit.  eam  autem  postea,  cum  Demetrius  Phalereus  17 
Athenis  rerum  potiretur,  Philo  ante  templum  in  fronte 
columnis  constitutis  prostylon  fecit;  ita  aucto  vestibulo 
laxamentum  initiantibus  operique  summam  adiecit  aucto- 
ritatem.  in  asty  vero  Olympium  amplo  modulorum  com- 
paratu  corinthiis  symmetriis  et  proportionibus,  uti  supra 
scriptum  est,  architectandum  Cossutius  suscepisse  memo- 
ratur,  cuius  commentarium  nullum  est  inventum.  nec 
tamen  a  Cossutio  solum  de  his  rebus  scripta  sunt  desi- 
deranda  sed  etiam  a  G.  Mucio,  qui  magna  scientia  confisus 
aedis  Honoris  et  Virtutis  Marianae  cellae  columnarum- 
que  et  epistyliorum  symmetrias  legitimis  artis  institutis 
perfecit.  id  vero  si  marmoreum  fuisset,  ut  haberet,  quem- 
admodum  ab  arte  subtilitatem,  sic  ab  magnificentia  et 
inpensis  auctoritatem ,  in  primis  et  summis  operibus  no- 
minaretur. 

Cum    ergo    et   antiqui   nostri   inveniantur  non   minus  18 
quam  Graeci  fuisse  magni  architecti  et  nostra  memoria 
satis   multi,   et   ex   his   pauci  praecepta  edidissent,   non 


1  ab  cresiphone  x       metagine  HS      2  servos  JS      3  poeo- 
nius  G     meleti  x     apolloni  G     4  add.Kr     idem  GS:  eidem  H 
daphnis  G:  daphinis  HS       5  cereris  GS:  ca&eris  H       6  icti- 
nos  jET,  icti  nos  S^  ictinus  G       7  pertexuit  G       8  eam  ed:  ea 
HGy  Ei  S       11  initiantibus  G:  init(c  /S^ientibus  HS      adiecit 

G:  adfecit  HS       12  asti  G       Olympium  Schn:  ■a4'abolympiom 

_  _  '  *f 

H^  adolypiu  Sj  adolimpiu  G      14  cossutius  GS:  quofutiuf  iZ*^ 
16  acussutio  G      17  .a.g.  mutio  HS,  aci.  mutio  G       18  aedis  Mar: 
aedes  x      marinianae  jff aS,  raariniiane  G       IV  legitimas  a.c.H 
20  perficifc  H      25  nr|  memori§  G 


150  YITRUVII 

putavi    silendum,   sed   disposite  singulis  voluminibus  de 
singulis  exponere  rebus.   itaque,  quoniam  sexto  volumine^i, 
privatorum  aedificiorum  rationes  perscripsi,  in  hoc,  qui 
septimum  tenet  numerum,  de  expolitionibus,  quibus  ra- 
tionibus  et  venustatem  et  firmitatem  habere  possint,  ex-  5 
ponam. 

1  Primumque   incipiam   de   ruderatione,    quae   principia 
tenet  expolitionum,  uti  curiosius  summaque  providentia  (i 
solidationis  ratio  habeatur.    et  si  plano  pede  erit  erude- 
randum,  quaeratur,  solum  si  sit  perpetuo  solidum,  et  ita  u 
exaequetur,  et  inducatur  cum  statumine  rudus.  sin  autem 
omnis  aut  ex  parte  congesticius  locus  fuerit,  fistucationi- 
bus  cum  magna  cura  solidetur.   in  contignationibus  vero(2 
diligenter  est  animadvertendum,  ne  qui  paries,  qui  non   1 
exeat   ad   summum,   sit  extructus  sub  pavimentum,   sed  11 
potius  relaxatus  supra  se  pendentem  habeat  coaxationem. 
cum  enim  solidus  exit,  contignationibus  arescentibus  aut 
pandatione    sidentibus,    permanens    structurae   soliditate(2 
dextra   ac   sinistra  secundum  se  facit  in  pavimentis  ne- 

2  cessario  rimas.   item  danda  est  opera,  ne  commisceantur  1 
axes  aesculini  querco,  quod  quercei,  simul  umorem  per- 2 
ceperunt,  se  torquentes  rimas  faciunt  in  pavimentis.   sin 
autem   aesculus   non   erit  et  necessitas  coegerit  propter 
inopiam  querceis  <^uti)>,  sic  videtur  esse  faciundum,  ufc  se- 
centur  tenuiores;  quo  minus  enim  valuerint,  eo  facilius  21 
clavis  fixi  continebuntur.  deinde  in  singulis  tignis  extremis 
partibus  axis  bini  clavi  figantur,  uti  nulla  ex  parte  possint 
se  torquendo  anguli  excitare.  namque  de  cerro  aut  fago 
seu  farno  nullus  ad  vestutatem  potest  permanere.  coaxa- 
tionibus  factis,  si  erit,  filex,  si  non,  palea  substernatur,  31 


1  silendum  H^^SG^:  sidendum  ante  ras.  H,  sidiendu  ante 
ras.  G  2  exponere  rebus  Kr:  exponeremus  x  sexto  HSG^: 
secto  ZT,  r^cto  G  10  non  solum  ante  ras.  H  12  coniesticius 
HS  14  non  om.  S  18  sedentibus  x  21  querqui  HG.,  quer- 
cui  SG'^  perceperint  G  24  quaercis  H,  quercis  GS'^  (-cuf  ante 
ras.  S)  add.  Joc  faciendu  G  25  minum  H  26  clavis  G: 
clavi  HS       contenebuntur  H      30  silex  S 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VU,  1  151 

iti  materies  ab  calcis  vitiis  defendatur.  tunc  insuper  8 
jtatuminetur  ne  minore  saxo,  quam  qui  possit  manum 
implere.  statuminationibus  inductis,  rudus  si  novum  erit, 
iid  tres  partes  una  calcis  misceatur,  si  redivivum  fuerit, 
q[uinque  ad  duo  mixtionis  habeant  responsum.  deinde 
rudus  inducatur  et  vectibus  ligneis,  decuriis  inductis,  cre- 
briter  pistatione  solidetur,  et  id  non  minus  pinsum  abso- 
lutum  crassitudine  sit  dodrantis.  insuper  ex  testa  nucleus 
inducatur  mixtionem  habens  ad  tres  partes  unam  calcis,  ne 
minore  crassitudine  [pavimentum]  digitorum  senum.  supra 
Ducleum  ad  regulam  et  libellam  exacta  pavimenta  struan- 
fcur  sive  sectilia  seu  tesseris.  cum  ea  structa  fuerint  et  4 
fastigia  sua  ex  structione  habuerint,  ita  fricentur,  uti,  si 
sectilia  sint,  nulli  gradus  in  scutulis  aut  trigonis  aut 
quadratis  seu  favis  extent,  sed  coagmentorum  compositio 
planam  habeat  inter  se  directionem,  si  tesseris  structum 
erit,  ut  eae  omnes  angulos  habeant  aequales;  cum  enim 
anguli  non  fuerint  omnes  aequaliter  plani,  non  erit  exacta, 
ut  oportet,  fricatura.  item  testacea  spicata  tiburtina  sunt 
diligenter  exigenda,  ut  ne  habeant  lacunas  nec  extantes 
tumulos,  sed  <^sint^  extenta  et  ad  regulam  perfricata.  super 
fricaturam,  levigationibus  et  polituris  cum  fuerint  perfecta, 
incernatur  marmor,  et  supra  loricae  ex  calce  et  harena  ^ 
inducantur. 

Subdiu  vero  maxime  idonea  faciunda  sunt  pavimenta,  5 
quod  contignationes  umore  crescentes  aut  siccitate  decre- 
scentes  seu  pandationibus  sidentes  movendo  se  faciunt 
vitia  pavimentis;  praeterea  gelicidia  et  pruinae  non  patiun- 
tur  integra  permanere.  itaque  si  necessitas  coegerit,  ut 
minime  vitiosa  fiant,  sic  erit  faciundum.   cum  coaxatum 


3  inductis  ed:  -tus  x  5  ad  duo  mixtionis  Ro:  ad  duu 

(-um  H)  mixtiones  x  6  inrudus  H        7  pistatione  Ko:  pi- 

scatione  HS^  pinsatione  G     8  nucl eus  S  G'^ :  nucleos  H^  nedeus  G 
10   titulum  secl.  Kr  12   structa   Jio:   exstructa  x  13  ex 

structione  Kr:  exstructione  S,  -nem  H,  exstrutione  G  16  de- 
rectionem  H  n  he  G  18  plani  Joc:  pleni  x  20  exienda 
ut  non  S      21  add.  Joc       27  sedentes  x       28  proinae  H 


152  VITRUVII 

f uerit,  super  altera  coaxatio  transversa  sternatur  clavisque 
fixa  duplicem  praebeat  contignationi  loricationem.  deinde 
ruderi  novo  tertia  pars  testae  tunsae  admisceatur,  calcis- 
que  duae  partes  ad  quinque  mortarii  mixtionibus  prae- 

6  stent  responsum.  statuminatione  facta  rudus  inducatur, 
idque  pistum  absolutum  ne  minus  pede  sit  crassum.  tunc 
autem  nucleo  inducto,  uti  supra  scriptum  est,  pavimen- 
tum  e  tessera  grandi  circiter  binum  digitum  caesa  strua- 
tur  fastigium  habens  in  pedes  denos  digitos  binos;  quod 
si  bene  temperabitur  et  recte  fricatum  fuerit,  ab  omnibus 
vitiis  erit  tutum.  uti  autem  inter  coagmenta  materies  ab 
gelicidiis  ne  laboret,  fracibus  quotannis  ante  hiemem  sa- 
turetur;  ita  non  patietur  in  se  recipere  gelicidii  pruinam.ii 

7  sin  autem  curiosius  videbitur  fieri  oportere,  tegulae  bipe-i 
dales  inter  se  coagmentatae  supra  rudus  substrata  materia 
conlocentur  habentes  singulis  coagmentorum  frontibus 
excelsos  canaliculos  digitales.  quibus  iunctis  inplicetur  calx 
ex  oleo  subacta,  confricenturque  inter  se  coagmenta  com-i| 
pressa.  ita  calx,  quae  erit  haerens  in  canalibus,  dure- 
scendo  contexteque  solidescendo  non  patietur  aquam  nequei 
aliam  rem  per  coagmenta  transire.  cum  ergo  fuerit  hoc 
ita  perstratum,  supra  nucleus  inducatur  et  virgis  caedendo 

*  subigatur.  supra  autem  sive  ex  tessera  grandi  sive  ex^ 
spica  testacea  <(pavimenta)>  struantur  fastigiis,  quibus  est 
supra  scriptum,  et  cum  sic  erunt  facta,  non  cito  vitia-i 
buntur. 

II  Cum  a  pavimentorum  cura  discessum  fuerit,  tunc  de 
albariis  operibus  est  explicandum.  id  autem  erit  recte, 
si  glaebae  calcis  optimae  ante  multo  tempore,  quam  opus 
fuerit,  macerabuntur,  uti,  si  qua  glaeba  parum  fuerit  ini 
fornace  cocta,  in  maceratione  diuturna  liquore  defervere 


6  pystu  S  grassum  H  9  digitus  JSS  12  gellicidiis  H  I 
fragibus  x  quodannis  H  17  fort.  semicanaliculos  inplicetur 
Kr:  impletur  x  calix  S  {item  v.  19)  20  contexteque  soli- 
descendo  Ro:  contestateque  solidiscendo  G,  om.  HS^  del.  G^ 
22  nucreus  H  23  exspica  SG^:  expica  fi,  om.  G  24  pavi- 
menta  add.  Kr       31  in  om.  G 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VII,  1.  2.  3  153 

coacta  uno  tenore  concoquatur.  namque  cum  non  penitus 
niacerata  sed  recens  sumitur,  cum  fuerit  inducta  habens 
{ latentes  crudos  calculos,  pustulas  emittit.  qui  calculi,  in 
opere  uno  tenore  cum  permacerantur,  dissolvunt  et  dissi- 
])ant  tectorii  politiones.  cum  autem  habita  erit  ratio  2 
macerationis  et  id  curiosius  operi  praeparatum  erit,  suma- 
tur  ascia  et,  quemadmodum  materia  dolatur,  sic  calx  in 
I  lacu  macerata  ascietur.  si  ad  eam  offenderint  calculi,  non 
I  erit  temperata;  cumque  siccum  et  purum  ferrum  educetur, 
indicabit  eam  evanidam  et  siticulosam;  cum  vero  pinguis 
fuerit  et  recte  macerata,  circa  id  ferramentum  uti  gluti- 
num  haerens  omni  ratione  probabit  se  esse  temperatam. 
tunc  autem  machinis  comparatis  camerarum  dispositiones 
in  conclavibus  expediantur,  nisi  lacunariis  ea  fuerint  or- 
nata. 

Cum  ergo  camerarum  postulabitur  ratio^  sic  erit  faciun-  in 
dum.  asseres  directi  disponantur  inter  se  ne  plus  spatium 
habentes  pedes  binos,  et  hi  maxime  cupressei,  quod 
abiegnei  ab  carie  et  ab  vetustate  celeriter  vitiantur.  hique 
asseres,  cum  ad  formam  circinationis  fuerint  distributi, 
catenis  dispositis  ad  contignationes,  sive  tecta  erunt,  cre- 
briter  clavis  ferreis  fixi  religentur.  eaeque  catenae  ex  ea 
materia  comparentur,  cui  nec  caries  nec  vetustas  nec  umor 
possit  nocere,  id  est  e  buxo,  iunipero,  olea,  robore,  cupresso 
ceterisque  similibus  praeter  quercum,  cum  ea  se  torquendo 
rimas  faciat  quibus  inest  operibus.  asseribus  dispositis  2 
tum  tomice  ex  sparto  hispanico  harundines  graecae  tunsae 
ad  eos,  uti  forma  postulat,  religentur.  item  supra  came- 
ram  materies  ex  calce  et  harena  mixta  subinde  inducatur, 
ut,  si  quae  stillae  ex  contignationibus  aut  tectis  ceciderint, 

1  tenore  Joc:  tempore  x  6  operi  Schn:  opere  x  12  pro- 
batiit  G  se  G:  om.  HS  16  faciundum  a.  ras.  S:  faciunda 
HGS^  18  cupr(a)essi  x  20  circinationes  HS  21  tecta  erunt 
G:  tecter  H\  tect^  S,  tectorum  G'^  crebiter  H  24  iunipero 
H:  iunipiro  H^S,  iunipera  G  oleo  a.  corr.  G  26  ea  se  Joc: 
eas  x  26  faciat  Joc:  faciant  HS^  faciunt  G  27  tomice  ex 
Joc:  tomices  HSG*^,  tonices  G  2»  inducantur  G  80  qua  est 
ille  H,  qua  e  ill§  S^  qu§  astul^  G 


154  VITRUVII 


1 


sustineantur.     sin   autem   harundinis   graecae   copia   non 
erit,  de  paludibus  tenues  colligantur  et  mataxae  tomice 
ad   iustam   longitudinem   una   crassitudine   alligationibus  ( 
temperentur,  dum  ne  plus  inter  duos  nodos  [alligationibus] 
binos  pedes  distent,  et  hae  ad  asseres,  uti  supra  scriptum  i 
est,  tomice  religentur  cultellique  lignei  in  eas  configantur.  i 
cetera  omnia,  uti  supra  scriptum  est,  expediantur.  cameris 
dispositis    et    intextis    imum   caelum   earum   trullissetur,  j 
deinde  harena  dirigatur,  postea  autem  creta  aut  marmore 
poliatur. 

Cum   camerae   politae   fuerint,   sub   eas   coronae  sunt 
subiciendae,  quas  maxime  tenues  et  subtiles  oportere  fieri 
videbitur;   cum  enim  grandes  sunt,  pondere  deducuntur 
nec  possunt  se  sustinere.   in  hisque  minime  gypsum  debetij 
admisceri,  sed  ex  creto  marmore  uno  tenore  perduci,  uti  I 
ne  praecipiendo  non  patiatur  uno  tenore  opus  inarescere. ' 
etiamque  cavendae  sunt  in  cameris  f  priscorum  dispositiones,  i 
quod  earum  planitiae'  coronarum  gravi  pondere  inpendentes  \ 
sunt   periculosae.    coronarum   autem  sunt  figurae  <^aliae 
purae)>,  aliae  caelatae.    conclavibus  autem,  ubi  ignis  aut 
plura   lumina   sunt   ponenda,   purae   fieri   debent,   ut  eo 
facilius  extergeantur;  in  aestivis  et  exhedris,  ubi  minime 
fumus    est   nec   fuligo   potest   nocere,   ibi   caelatae   sunt 
faciendae.    semper   enim  album  opus  propter  superbiam' 
candoris  non  modo  ex  propriis  sed  etiam  alienis  aedificiis 
concipit  fumum. 

Coronis  explicatis  parietes  quam  asperrime  trullissentur, 
postea  autem  supra,  truUissatione  subarescente,  deformen- 
tur  directiones  harenati,  uti  longitudines  ad  regulam  et  ad 


2  colligantiir  GS'^:  -gatur  HS        tomicae  x        4  duos  G: 


1 


uos  H,  .ii.os  S  del.  Kr  6  tomice  G:  -cae  H,  tomcae  S 
9  derigatur  x  creca  H  10  polliatar  H  12  quas  Ro:  qu9i 
GS,  quam  H  subtilis  H  et  a.  c.  S  14  possunse  H  15  e* 
creto  Joc:  excepto  x  perduci  —  tenore  om.  S  17  fort.  thrin- 
corum  19  add.  rec  21  pure  S:  pura  HG  eo  Bondam:  ea  s 
(ese  S^)  27  quem  H  28  trullissatione  S:  -ne  G,  -nem  H 
29  derectiones  x      ut  S 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VII,  3  155 

ineam,  altitudines  ad  perpendiculum,  anguli  ad  normam 

espondentes  exigantur;  namque  sic  emendata  tectoriorum 

n  picturis  erit  species.   subarescente  iterum  et  tertio  in- 

ucatur;  ita  cum  fundatior  erit  ex  harenato  directura,  eo 

irmior  erit  ad  vetustatem  soliditas  tectorii.  cum  ab  harena  6 

►raeter  trullissationem  non  minus  tribus  coriis  fuerit  de- 

ormatum,  tunc  e  marmore  graneo  directiones  sunt  sub- 

^endae,  dum  ita  materies  temperetur,  uti,  cum  subigatur, 

on   haereat   ad   rutrum,   sed  purum  ferrum  e  mortario 

beretur.    grandi  inducto  et  inarescente  alterum  corium 

lediocre  dirigatur;  id  cum  subactum  fuerit  et  bene  frica- 

um,  subtilius  inducatur.    ita  cum  tribus  coriis  harenae 

i  item  marmoris  solidati  parietes  fuerint,  neque  rimas 

eque  aliud  vitium  in  se  recipere  poterunt,  sed  et  liacu-  7 

)rum  subactionibus  fundata  soliditate  marmorisque  can- 

ore  firmo  levigata,  coloribus  cum  politionibus  inductis 

itidos  expriment  splendores.   colores  autem,  udo  tectorio 

iim  (^ligenter  sunt  inducti,  ideo  non  remittunt  sed  sunt 

erpetuo  permanentes,  quod  calx,  in  fornacibus  excocto 

quore  facta  raritatibus  evanida,  ieiunitate  coacta  corripit 

i  se  quae  res  forte  contigerunt,  mixtionibusque  ex  aliis 

otestatibus  conlatis  seminibus  seu  principiis  una  solide- 

lendo,  [in  quibuscumque  membris  est  formata]  cum  fit 

:ida,  redigitur,  uti  sui  generis  proprias  videatur  habere 

iialitates.    itaque  tectoria,  quae  recte  sunt  facta,  neque  8 

tustatibus  fiunt  horrida  neque,cum  extergentur,remittunt 
)lores,  nisi  si  parum  diligenter  et  in  arido  fuerint  in- 
iicti.    cum  ergo  ita  in  parietibus  tectoria  facta  fuerint, 

i  supra  scriptum  est,  et  firmitatem  et  splendorem  et  ad 
3tustatem  permanentem  virtutem  poterunt  habere.    cum 


2   tectoriorum  Joc:   tectorum  x  4  comfundatior  H 

irenato  G\  -ta  HS       derectura  x       7  graneo  (granio  Fav.): 
andio  x        derectiones  x        9  murtario   H        15  candore  ed: 
e  GS,  -rem  11      16  levigata  Ro.  -tae  G,  -te  HS     17  nitidus  H 
io  Joc:  nudo  x      20  evauida  G :  &  evanida  HSG^      21  porte  G 
principis  ^      2^  del.  Kr      24  videatur  Joc:  videturo;      25  recta 
(-tae  ^       27  inducti  Joc:  -ta  x       28  ita  Joc:  itaq-  x 


156  VITRUVn 


1 


vero  unum  corium  harenae  et  unum  minuti  marmoris  erit 
inductum,  tenuitas  eius  minus  valendo  faciliter  rumpitur 
nec  splendorem  politionibus  propter  inbecillitatem  crassi- 

9  tudinis  proprium  obtinebit.  quemadmodum  enim  speculum 
argenteum  tenui  lamella  ductum  incertas  et  sine  viribus 
habet  remissiones  splendoris,  quod  autem  e  solida  tempe- 
ratura  fuerit  factum,  recipiens  in  se  firmis  viribus  poli- 
tionem  fulgentes  in  aspectu  certasque  considerantibus 
imagines  reddet,  sic  tectoria,  quae  ex  tenui  sunt  ducta 
materia,  non  modo  sunt  rimosa,  sed  etiam  celeriter  eva- 
nescunt,  quae  autem  fundata  harenationis  et  marmoris 
soliditate  sunt  crassitudine  spissa,  cum  sunt  politionibus 
crebris  subacta,  non  modo  sunt  nitentia,  sed  etiam  ima 

10  gines  expressas  aspicientibus  ex  eo  opere  remittunt.  Grae- 
corum  vero  tectores  non  solum  his  rationibus  utendc 
faciunt  opera  firma,  sed  etiam  mortario  conlocato,  calce 
et  harena  ibi  confusa,  decuria  hominum  inducta  ligneij 
vectibus  pisant  matferiam,  et  ita  ad  certamen  subacta  tun( 
utuntur.  itaque  veteribus  parietibus  nonnulli  crustas  ex- 
cidentes  pro  abacis  utuntur,  ipsaque  tectoria  abacorun 
et  speculorum  divisionibus  circa  se  prominentes  habem 
expressiones. 

11  Sin  autem  in  craticiis  tectoria  erunt  facienda,  quibui 
necesse  est  in  arrectariis  et  transversariis  rimas  fieri 
ideo  quod,  luto  cum  linuntur,  necessario  recipiunt  umorem 
cum  autem  arescunt,  extenuati  in  tectoriis  faciunt  rimas 
id  ut  non  fiat,  haec  erit  ratio.  cum  paries  totus  luto  in 
quinatus  fuerit,  tunc  in  eo  opere  cannae  clavis  muscarii 
perpetuae  figantur,  deinde  iterum  luto  inducto,  si  priore 
transversariis  harundinibus  fixae  sunt,  secundae  erecti 
figantur,  et  ita,  uti  supra  scriptum  est,  harenatum  et  mai 

4  optinebit  HG:  habebit  S         5  incertas  et  GS:  incertj 
sed  H      6  remissiones  eplendoris  G:  remissiores  splendoresjE?^' 
10  materia  G:  om.  HS      12  soliditate  HG:  solidate  S      cras 
situdines  j  pissa  G^  -ne  pissa  S,  -ne    spissa  G'^      polutionibus  H 
26   arescunt  Joc:  -cent  x  30  harundibus  H  31  ita  6 

om.  HS 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VII,  3.  4  157 

aior  et  omne  tectorium  inducatur.  ita  cannarum  duplex 
in  parietibus  harundinibus  transversis  fixa  perpetuitas  nec 
gegmina  nec  rimam  ullam  fieri  patietur. 

Quibus  rationibus  siccis  locis  tectoria  oporteat  fieri,  IV 
iixi;  nunc,  quemadmodum  umidis  locis  politiones  expedian- 
ur,  ut  permanere  possint  sine  vitiis,  exponam.  et  primum 
sonclavibus,  quae  plano  pede  fuerint,  in  imo  pavimento 
ilte  circiter  pedibus  tribus  pro  harenato  testa  trullissetur 
3t  dirigatur,  uti  eae  partes  tectoriorum  ab  umore  ne  vitien- 
;ur.  sin  autem  aliqui  paries  perpetuos  habuerit  umores, 
Daululum  ab  eo  recedatur  et  struatur  alter  tenuis  distans 
ib  eo,  quantum  res  patietur,  et  inter  duos  parietes  canalis 
iucatur  inferior,  quam  libramentum  conclavis  f uerit,  habens 
lares  ad  locum  patentem.  item,  cum  in  altitudinem  per- 
itructus  fuerit,  relinquantur  spiramenta;  si  enim  non  per 
lares  umor  et  in  imo  et  in  summo  habuerit  exitus,  non 
ninus  in  nova  structura  se  dissipabit.  his  perfectis  paries 
;esta  trullissetur  et  dirigatur  et  tunc  tectorio  poliatur. 
in  autem  locus  non  patietur  structuram  fieri,  canales  fiant  2 
;t  nares  exeant  ad  locum  patentem.  deinde  tegulae  bipe- 
iales  ex  una  parte  supra  marginem  canalis  inponantur, 
ix  altera  parte  besalibus  <(laterculis)>  pilae  substruantur, 
n  quibus  duarum  tegularum  anguli  sedere  possint,  et  ita 
i  pariete  eae  distent,  ut  ne  plus  pateant  palmum.  deinde 
insuper  erectae  mammatae  tegulae  ab  imo  ad  summum 
lid  parietem  figantur,  quarum  interiores  partes  curiosius 
)icentur,  ut  ab  se  respuant  liquorem;  item  in  imo  et  in 
ummo  supra  camaram  habeant  spiramenta.  tum  autem  3 
lalce  ex  aqua  liquida  dealbentur,  uti  trullissationem  testa- 

3  segmina  Joc:  tegmina  H,  tecmina  GS  post  patietur  in 
pso  textu  G  leguntur  verha  haec  Quomodo  tectoria  in  humidis 
ocis  fiant  5  polutiones  H  8  trulissetur  HS  9  eae  H:  he§ 
J,  hae  G  10  aliquis  G  18  conclavi  G  U  perstructus  S: 
^erstrictus  £"6^  18  derigatur  i?  G^  20  exeunt  JT  21  canales  5^ 
2  add.  Joc  23  angulis  G'^  24  distent  GS^:  distant  HS 
6  mammatae  (Plin.35,159):  amatae  ^*S\  ammat^  G  28  came- 
am  G  sp iramenta /oc:  stramenta  x  29  testaceam  rec:  testae 
am  JJ,  testea  G  teste|||am  S 


158  VITRUVIl 

ceam  non  respuant;  namque  propter  ieiunitatem  quae  est 
a  fornacibus  excocta  non  possunt  recipere  nec  sustinere, 
nisi  calx  subiecta  utrasque  res  inter  se  conglutinet  et 
cogat  coire.  truUissatione  inducta  pro  harenato  testa  diri- 
gatur,  et  cetera  omnia,  uti  supra  scripta  sunt  in  tectorii 
rationibus,  perficiantur. 

Ipsi  autem  *  *  *  *  politionibus  eorum  ornatus  proprios 
debent  habere  ad  decoris  rationes,  uti  et  ex  locis  aptas  et 
generum  discriminibus  non  alienas  habeant  dignitates. 
tricliniis  hibernis  non  est  utilis  compositione  nec  megalo- 
graphia  nec  camerarum  coronario  opere  subtilis  ornatus, 
quod  ea  et  ab  ignis  fumo  et  ab  luminum  crebris  fuligini- 
bus  corrumpuntur.  in  his  vero  supra  podia  abaci  ex  atra- 
mento  sunt  subigendi  et  poliendi  cuneis  silaceis  seu  minia- 
ceis  interpositis ,  <Cet)>  explicandae  camerae  pure  politae. 
etiam  pavimentorum  non  erit  displicens,  si  qui  animad- 
vertere  voluerit  Graecorum  hibernaculorum  usum,  minime 
sumptuosus  et  utilis  apparatus.  foditur  enim  infra  libra- 
mentum  triclinii  altitudo  circiter  pedum  binum,  et  solo 
festucato  inducitur  aut  rudus  aut  testaceum  pavimentum 
ita  fastigatum,  ut  in  canali  habeat  nares.  deinde  congestis 
et  spisse  calcatis  carbonibus  inducitur  e  sabulone  et  calce  et 
favilla  mixta  materies  crassitudine  semipedali.  ad  regulam 
et  libellam  summo  libramento  cote  despumato  redditur 
species  nigri  pavimenti.  ita  conviviis  eorum  et,  quod  po- 
culis  et  pytismatis  effunditur.  simul  cadit  siccescitque,  qui- 
que  versantur  ibi  ministrantes,  etsi  nudis  pedibus  fuerint, 
non  recipiunt  frigus  ab  eius  modi  genere  pavimenti. 


I 


4  cogitat  quoire  H      5  tectorii  S:  -rio  HG       6  perficiantui 
ed:  -untiir  x  "t  fort.  Ipsi  autem  <(parietes  perfectis^  poli- 

tionibus  eorum  10  copositio  S  megalographia  Joc:  melo- 
graphia  x  12  fulginibus  G  14  silaceis  Joc:  sileceis  jBT,  sili- 
ceis  S^  silceis  G  se  ominialceie  H  16  <^et)>  expHcandae  Kr 
exphcat(a)e  x  17  hibernaculorum  Kr:  adhibernaculorum  {cim 
ad  add.)  x  18  est  apparatus  x  (interpol.  del.  Schn)  infra  Schn 
intra  x  1»  triclini  H  21  habeat  ed:  habeant  x  22  esabu 
lone  G:  &  sabulone  HS  26  pytismatis  Salm.:  sputismatis  x 
effunditur  Joc:  -detur  x       siccessit  G       28  fragus  H 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VII,  4.  5  159 

Ceteris  conclavibus,  id  est  vernis,  autumnalibus,  aestivis,  V 

etiam  atriis  et  peristylis,  constitutae  sunt  ab  antiquis  ex 

certis  rebus  certae  rationes  picturarum.   namque  pictura 

imago  fit  eius,  quod  est  seu  potest  esse,  uti  homines,  aedi- 

icia,  naves,  reliquarumque  rerum,  e  quibus  finitis  certisque 

eorporibus  figurata  similitudine  sumuntur  exempla.  ex  eo 

intiqui,  qui  initia  expolitionibus  instituerunt,  imitati  sunt 

primum  crustarum  marmorearum  varietates  et  conlocatio- 

(les,  deinde  coronarum,  fsiliculorum,  cuneorum  inter  sese 

ST^arias  distributiones.  postea  ingressi  sunt,  ut  etiam  aedi-  2 

iciorum  figuras,  columnarum-etfastigiorum  eminentespro- 

ecturas  imitarentur,  patentibus  autem  locis,  uti  exhedris, 

oropter  amplitudines  parietum  scaenarum  frontes  tragico 

-nore  aut  comico  seu  satyrico  designarent,  ambulationibus 

/ero  propter  spatia  longitudinis  varietatibus  topiorum  orna- 

ent  ab  certis  locorum  proprietatibus  imagines  exprimentes; 

)inguntur  enim  portus,  promunturia,  litora,  flumina,  fontes, 

uripi,  fana,  luci,  montes,  pecora,  pastores.  nonnulli  loci 

:em  signorum  megalographiam  habent  et  deorum  simu- 

acra  seu   fabularum  dispositas  explicationes,  non  minus 

roianas  pugnas  seu  Ulixis  errationes  per  topia,  ceteraque, 

uae   sunt   eorum   similibus   rationibus  ab  rerum  natura 

rocreata.   sed  haec,  quae  ex  veris  rebus  exempla  sume-  3 

antur,  nunc  iniquis  moribus  inprobantur.  nam  pinguntur 

ectoriis  monstra  potius  quam  ex  rebus  finitis  imagines 

ertae:  pro  columnis  enim  struuntur  calami  striati  cum 

rispis  foliis  et  volutis,   pro  fastigiis  appagineculi,  item 


2  peristylis  HS,  peristilis  G       ex  certis  Joc:  &  certis  x 
cert^  rationes  G:  ca&erationes  jET,  ceterae  rationes  S      6  linitis 
iar:  finibis  H^  finibus  SG^^  finiis  G       8  primi  S      »  fort.  spe- 
alorum  {cf.  169,  12)       sese  G:  se  HS      11  fastidiorum  HS 
rolecturas  HS  12  imitarentur  Joc:  imitentur  HSG^^  imi- 

entes  6r        16  ab  certis  ed:  adcertis  .t       17  promunctoria  S 

V  eurypi  HG,  eyripi  S         noimuUis  S         loci  Kr:  locis  x 

V  habent  et  Kr:  habentes  x  21  ulixsis  H  28  veris  rec: 
Ifeeris  if,  veteris  S,  veteribus  G  24  nam  pinguntur  G: 
\n.  HS      27  pro  fastigiis  appagineculi  tratisp.  Kr:  post  calami 

26)  exh.  X  (appagine  cu'liculi  triaticu  a.  c.  G) 


IgO  VITRUVII 


! 


candelabra  aedicularum  sustinentia  figuras,  supra  fastigia  | 

eorum   surgentes   ex  radicibus  cum  volutis  teneri  flores 

habentes  in  se  sine  ratione  sedentia  sigilla,   non  rainus 

coliculi  dimidiata  habentes  sigilla  alia  humanis,  alia  besti- 

4  arum   capitibus.    haec  autem  nec  sunt  nec  fieri  possunt 

nec   fuerunt.   quemadmodum    enim   potest   calamus   vere 

sustinere    tectum    aut    candelabrum    ornamenta    fastigii, 

seu   coliculus   tam   tenuis   et   mollis  sustinere  sedens  si- 

gillum,  aut  de  radicibus  et  coliculis  ex  parte  flores  dimi- 

diataque  sigilla  procreari?   at  haec  falsa  videntes  homines 

non  reprehendunt  sed  delectantur,  neque  animadvertunt, 

si   quid   eorum  fieri  potest  necne.    ergo  ita  novi  mores 

coegerunt,  uti  inertiae  mali  iudices  convincerent  artium 

virtutes;   iudiciis   autem  infirmis  obscuratae  mentes  non 

valent    probare,    quod    potest    esse    cum   auctoritate   et 

ratione  decoris.  neque  enim  picturae  probari  debent,  quae 

non  sunt  similes  veritati,  nec,  si  factae  sunt  elegantes  at 

arte,  ideo  de  his  statim  debet  'recte'  iudicari,  nisi  argu- 

mentationis  certas  rationes  habuerint  sine  offensionibu^ 

5  explicatas.  etenim  etiam  Trallibus  cum  Apaturius  Alaban 

deus  eleganti  manu  finxisset  scaenam  in  minusculo  thea 

tro,  quod  eKKXnciacTripiGV  apud  eos  vocitatur,  in  eaqm 

fecisset  columnas,  signa,  centauros  sustinentes  epistylia 

tholorum  rotunda  tecta,  fastigiorum  prominentes  versuras 

coronasque   capitibus  leoninis  ornatas,   quae  ora  stillici 

diorum  e  tectis  habent  rationem,  praeterea  supra  ea  nihi 

lominus    episcaenum,   in   qua  tholi,   pronai,    semifastigii 

omnisque  tecti  varius  picturis  fuerat  ornatus,  itaque  cud 

aspectus   eius   scaenae   propter  asperitatem  eblandiretu 

omnium  visus  et  iam  id  opus  probare  fuissent  parati,  tur 

2  voluteis  X  flores  Kr:  plures  x  4  dimidiata  Joc:  dim^ 
diati  X  8  culiculus  HS  10  adhaec  H,  ad  hec  S,  Adh§c  G 
12  ergo— virtutes  transp.  Kr:  'post  fuerunt  {v.  6)  exh.  x  18  argi 
mentationes  HS  20  alabandius  x  22  eKKXnciacTnpiov  Jo(^ 
egUsinterion  HS,  egles  interi  G  24  tholorum  Joc:  pholumoru^ 
HSG",  pholuru  G  25  ora  {cf.  83,  8)  Kr:  omnia  {scil.  ona  on 
lin.  ui  101,  24:)  X  27  episcaenum  {cf.  118,  18)  Kr:  -nium  , 
(epscseniu  S)       proni  G 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VIT,  5  161 

Licymnius  mathematicus  prodiit  et  ait  'Alabandis  satis  6 
Mcutos  ad  omnes  res  civiles  haberi,  sed  propter  non  ma- 
^num  vitium  indecentiae  insipientes  eos  esse  iudicatos, 
({iiod  in  gymnasio  eorum  quae  sunt  statuae  omnes  sunt 
(.ausas  agentes,  foro  discos  tenentes  aut  currentes  seu  pila 
kidentes.  ita  indecens  inter  locorum  proprietates  status 
signorum  publice  civitati  vitium  existimationis  adiecit. 
videamus  item  nunc,  ne  Apaturii  scaena  efficiat  et  nos 
Alabandis  aut  Abderitas.  qui  enim  vestrum  domos  supra 
tegularum  tecta  potest  habere  aut  columnas  seu  fastigio- 
rum  explicationes?  haec  enim  supra  contignationes  po- 
nuntur,  non  supra  tegularum  tecta.  si  ergo,  quae  non 
possunt  in  veritate  rationem  habere  facti,  in  picturis  pro- 
baverimus,  accedemus  et  nos  his  civitatibus,  quae  propter 
haec  vitia  insipientes  sunt  iudicatae.'  itaque  Apaturius  7 
contra  respondere  non  est  ausus,  sed  sustulit  scaenam  et 
ad  rationem  veritatis  commutatam  postea  correctam  ad- 
probavit.  utinam  dii  inmortales  fecissent,  uti  Licymnius 
revivisceret  et  corrigeret  hanc  amentiam  tectoriorumque 
errantia  instituta!  sed  quare  vincat  veritatem  ratio  falsa, 
non  erit  alienum  exponere.  quod  enim  antiqui  insumentes 
laborem  et  industriam  probare  contendebant  artibus,  id 
nunc  coloribus  et  eorum  eleganti  specie  consecuntur,  et 
quam  subtilitas  artificis  adiciebat  operibus  auctoritatem, 
nunc  dominicus  sumptus  efficit,  ne  desideretur.  quis  enim  8 
antiquorum  non  uti  medicamento  minio  parce  videtur  usus 
esse?  at  nunc  passim  plerumque  toti  parietes  inducuntur. 
accedit  huc  chrysocoila,  ostrum,  armenium.  haec  vero 
cum  inducuntur,  etsi  non  ab  arte  sunt  posita,  fulgentes 

1  Licyranius  Sillig:  lichinus  H,  Hchinius   (7,  liclinus  S 
alabandas  G  2  haberi  G:  habere  HS  3  indecentia  (r, 

-tsB  S  iudicatus  HS  i  gipnasio  H  5  causas  GS'^: 

causa  HS  7  civitati  Joc:  -tis  x  existimationes  HS 

8  Apaturii  ed:  apicturis  x  9  alabandas  x         10  aut  G:  ad 

HS  11  explicationes  G:  explitionis  H,  expoliticionis  5*  con- 
tifi^nationis  H  14  accedemus  cd:  -dimus  x  17  aciprobabit 
HS  18  uti  bcinius  HG,  utlicinius  S  20  erreutia  G  23  eli- 
ganti  GS,  aliganti  H        27  at  GS:  ad  H       29  nona  parte  G 

ViTBUV.  de  architect.  ed.  Krohn.  11 


162  YITRUVII 

colorum  reddunt  visus,  et  ideo  quod  pretiosa  sunt,  legi- 
bus  excipiuntur,  ut  ab  domino,  non  a  redemptore  reprae- 
sententur. 

Quae  comrnonefacere  potui,  ut  ab  errore  discedatur  in 
opere  tectorio,  satis  exposui;  nunc  de  apparitionibus,  ut  5 
succurrere  potuerit,  dicam,  et  primum,  quoniam  de  calce(i5) 
initio  est  dictum,  nunc  de  marmore  ponam. 

VI      Marmor   non   eodem   genere   omnibus  regionibus  pro- 
creatur,  sed  quibusdam  locis  glaebae  ut  salis  micas  per- 
lucidas  habentes  nascuntur,  quae  contusae  et  molitae  prae-  10 
stant  operibus  utilitatem.    quibus  autem  locis  eae  copiae(20) 
non  sunt,  caementa  marmorea,  sive  assulae  dicuntur,  quae 
marmorarii  ex  operibus  deiciunt,  contunduniur  et  moluntur. 
<^et  cum)>  est  subcretum,  in  operibus  utuntur.   aliis  locis, 
ut  inter  Magnesiae  et  Ephesi  fines,  sunt  loca,  unde  foditur  15 
^'farina)^  parata,  quam  nec  molere  nec  cernere  opus  est,  17( 
sed  sic  est  subtilis,  quemadmodum  si  qua  est  manu  contusa 
et  subcreta. 

Colores   vero   alii   sunt,   qui   per   se   certis   locis  pro- 
creantur  et  inde  fodiuntur^  nonnulli  ex  aliis  rebus  tracta-  20 
tionibus  aut  mixtionum  temperaturis  compositi  perficiun-  (5) 

VII  tur,  uti  praestent  eandem  in  operibus  utilitatem.  primum 
autem  exponemus,  quae  per  se  nascentia  fodiuntur,  uti  sil, 
quod  graece  ujxpot  dicitur.  haec  vero  multis  locis,  ut  etiam 
in  Italia,  invenitur;  sed  quae  fuerat  optima,  attica,  ideo  25 
nunc  non  habetur,  quod  Athenis  argentifodinae  cum  habu-  (lo) 
erunt  familias,  tunc  specus  sub  terra  fodiebantur  ad  argen- 
tum  inveniendum.  cum  ibi  vena  forte  inveniretur,  nihilo- 
noinus  uti  argentumpersequebantur;  itaque  antiqui  egregia 

1  colorum  Kr:  oculorum  x  4  cummonefacere  H,,  comune 
faceie  /S  {G")  9  plucida  E  10  mollit^  SE'''  12  assilae  HG, 
-le  jE7,  alsil^  S  13  contunduntur  et  molliuntur  et  is  qui  ex  his 
ab  ignis  vapore  etc.  (pag.  177, 10)  —  expolitus  et  aridus  {178,  25)  x. 
foliorum  ordinem  restituit  post  Jocundum  Lorentzen  14  add. 
Ro  16  add.  Kr  17  subtilis  ed.  Fl:  subtilius  x  19  aliis 
jH"  procrehentur  H  21  mixtionum  Nohl:  mixtionibus  x 
22  ineandem  H  et  a.  c.  S  primum  autem  his  ponit  E  23  siL 
Schn:  si  x       24  ochras  x       25  atica  HS      29  persequebatur  H8\ 


Il) 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VII,  6-«  163 

copia  silis  ad  politionem  operum  sunt  usi.    item  rubricae  2 
'))  copiosae  multis  locis  eximuntur,  sed  optimae  paucis,  uti 
Ponto  Sinope,  et  Aegypto,  in  Hispania  Balearibus,  non 
minus   etiam  Lemno,   cuius  insulae  vectigalia  Athenien- 
sibus  senatus  populusque  Romanus  concessit  fruenda.   pa-  3 
raetonium  vero  ex  ipsis  locis,  unde  foditur,  habet  nomen. 
eadem    ratione    melinum,    quod    eius    metallum    in   sola 
)  cycladi  Melo    dicitur    esse.     creta   viridis   item   pluribus  4 
locis  nascitur,  sed  optima  Zmyrnae;  hanc   autem  Graeci 
10  GeoboTeiov  vocant,  quod  Theodotus  nomine  fuerat,  cuius 
in  fundo  id  genus  cretae  primum  est  inventum.   auripig-  5 
mentum,   quod  apceviKOV  graece  dicitur,  foditur  Ponto. 
Osandaraca  item  pluribus  locis,  sed  optima  Ponto  proxime 

flumen  Hypanim  habet  metallum. 

7      Ingrediar  nunc  minii  rationes  explicare.   id  autem  agris  vm 

16  Ephesiorum  Cilbianis  primum  esse  memoratur  inventum. 

cuius   et  res   et   ratio  satis  magnas  habet  admirationes. 

foditur  enim  glaeba  quae  dicitur,  antequam  tractationibus 

5)  ad  minium  perveniant,   vena  uti  ferrum,  magis  subrufo 

!0  colore,  habens  circa  se  rubrum  pulverem.   cum  id  foditur, 

ex  plagis  ferramentorum  crebras  emittit  lacrimas  argenti 

vivi,  quae  a  fossoribus  statim  colliguntur.    hae  glaebae,  2 

cum  collectae  sunt,  in  officina  propter  umoris  plenitatem 

o)coiciuntur  in  fornacem,  ut  interarescant ,  et  is  qui  ex  his 

?■>  ab  ignis  vapore  fumus  suscitatur,  cum  resedit  in  solum 

furni,  invenitur  esse  argentum  vivum.    exemptis  glaebis 

guttae  eae,  quae  residebunt,  propter  brevitates  non  possunt 

colligi,   sed   in   vas   aquae   converruntur   et  ibi  inter  se 

)  congruunt  et  una  confunduntur.   id  autem  cum  sint  quat- 


1  usu  E  et  a.  c.  G  7  metallum  {JRo)  in  sola  Kr:  metalli 
insulae  (-la  a.  c.  S)  x  8  esse  —  nascitur  om.  E  9  optime  S 
10  theodoteu  HS.,  theothoteu  EG  12  arsenicon  x  pontos 
andarea  H.,  ponto  .  sandarea  S  18  proxime  fluvio  E  16  Cil- 
bianis  Phil'.  cliuianis  HSG*^.,  divianis  (r,  cluii  annis  E  19  fer- 
rum  jRo:  ferro  x  23  officinam  H.,  -na  S  24  interareecant 
fuerit  ceram  punicam  etc.  {pag.  17S,  25)  x  11  residebunt  E: 
resedebunt  JT^r^S       28  in  vasa  quae  (q:  E)  x       convertuntur  G 

11* 


I 


164  VITKUVII 

tuor  sextariorum  mensurae,  cum  expenduntur,  invenieutur 

3  esse  pondo  centum.    cum  in  aliquo  vase  est  confusum,  si 
supra  id  lapideum  centenarium  pondus  inponatur,  natat  -,, 
in  summo  neque  eum  liquorem  potest  onere  suo  premere  ^ 
nec  elidere  nec  dissipare.    centenario  sublato  si  ibi  auri  5  0 
scripulum  inponatur,  non  natabit,   sed  ad  imum  per  se 
deprimetur.     ita    non   amplitudine   ponderis   sed   genere 

4  singularum  rerum  gravitatem  esse  non  est  negandum.   id 
autem  multis  rebus  est  ad  usum  expeditum.    neque  enim 
argentum  neque  aes  sine  eo  potest  recte  inaurari.    cum-  10 
que   in   veste  intextum  est  aurum  eaque  vestis  contrita  17i 
propter  vetustatem  usum  non  habeat  honestum,  panni  in 
fictilibus  vasis  inpositi  supra  ignem  comburuntur.   is  cinis 
coicitur  in   aquam,    et   additur   eo  argentum  vivum.    id 
autem   omnes   micas   auri  corripit  in  se  et  cogit  secum  15  ( 
coire.    aqua  defusa  cum  id   in  pannum  infunditur  et  ibi 
manibus  premitur,  argentum  per  panni  raritates  propter 
liquorem  extra  labitur  compressione  coactum,  aurum  intra 
purum  invenitur. 

IX      Revertar    nunc    ad   minii    temperaturam.     ipsae   enim  20 
glaebae,  cum  sunt  aridae,  contunduntur  pilis  ferreis,  et(io) 
lotionibus  et  cocturis  crebris  relictis  gbercoribus  efficiun- 
tur,  ut  adveniant,  colores.   cum  ergo  emissae  sint  ex  minio 
per  argenti  vivi  relictionem  quas  in  se  naturales  habuerat 
2  virtutes,  efficitur  tenera  natura  et  viribus  inbecillis.    ita-  25 
que  cum  est  in  expolitionibus  conclavium  tectis  inductum,  (i5) 
permanet  sine  vitiis  suo  colore;  apertis  vero,  id  est  peri- 
styliis  aut  exhedris  aut  ceteris  eiusdem  modi  locis,  quo 
sol  et  luna  possit  splendores  et  radios  inmittere,  cum  ab 

2  alico  H      confusum  ed:  -sus  x       8  lapideum  Kr:  lapide 
(-em  E)  X  6  scnipulu  jK,  scriptulus  E'^         ponatur  HS 

8  non  negandum  esfc  EG  11  veste  S:  veste  HEG  con- 
strita  fl"  14  coicitur  jE76r:  coigitur  JT,  cogitur^S'  15  omnie  £f 
secu  ire  S  16  defusa  Joc:  difFu^a  x  18  compr.  coactum, 
aurum  Kr:  aurum  compr.  coactum  x  23  adveniat  colores  E 
(color  eius  j^'^)  emissae  Bmt{Schn)  Ro:  emissa  essetic  minio 
Schn:  minii  x  24  in  sese  E  27  permanet:  pesonan  &  E 
29  posse  E        mittere  E 


I 


I 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VII,  8.  9  165 

his  locus  tangitur,  vitiatur  et  amissa  virtute  coloris  deni- 
io)gratur.     itaque    cum   et   alii   multi   tum   etiam   Faberius 
scriba,  cum  in  Aventino  voluisset  habere  domum  eleganter 
expolitam,  peristyliis  parietes  omnes  induxit  minio,  qui 

5  post  dies  XXX  facti  sunt  invenusto  varioque  colore.    ita- 
que   primo   locavit   inducendos   alios   colores.    at   si   qui  3 
subtilior  fuerit  et  voluerit  expolitionem  miniaceam  suum 

6)Colorem  retinere,  cum  paries  expolitus  et  aridus  fuerit, 

)  ceram  ponticam  igni  liquefactam  paulo  oleo  temperatam 

10  saeta   inducat;   deinde  postea  carbonibus  in  ferreo  vase 

compositis  eam  ceram  una  cum  pariete  calfaciundo  sudare 

cogat  lietque,  ut  peraequetur;  deinde  tunc  candela  centun- 

i)  culisque  puris  subigat,  uti  signa  marmorea  nuda  curan- 

tur  (haec  autem  favuucic  graece  dicitur):  ita  obstans  cerae  4 

6  ponticae  lorica  non  patitur  nec  lunae  splendorem  nec 
solis  radios  lambendo  eripere  ex  his  politionibus  colo- 
rem.  quae  autem  in  Ephesiorum  metallis  fuerunt  officinae, 

o)nunc  traiectae  sunt  ideo  Romam,  quod  id  genus  venae 
postea   est   inventum  Hispaniae   regionibus,   <(e^  quibus 

0  metallis  glaebae  portantur  et  per  publicanos  Romae  curan- 
tur.  eae  autem  officinae  sunt  inter  aedem  Florae  et 
Quirini. 

Vitiatur    minium    admixta   calce.     itaque   si   qui   velit  6 

i)experiri   id   sine   vitio   esse,   sic   erit   faciendum.     ferrea 

5  lamna  sumatur,  eo  minium  inponatur,  ad  ignem  conlocetur, 
donec  lamna  candescat.  cum  e  candore  color  mutatus 
fuerit  eritque  ater,  tollatur  lamna  ab  igni,  et  sic  refrige- 
ratum  si  restituatur  in  pristinum  colorem,  sine  vitio  esse 

3  aventino  rec:  adventino  x       4  introduxit  G      5  triginta  jf 
6  at  JEG:  ad  HS        1  miniaciam  HG,  -tiam  S^  minacia  JE 
8  et  aridus  est  subcretum  etc.  {pag.  175,  22)         9  ponticam  Ro: 
pumicam  x       il  una  {i<cil.  i)  Kr:  apnmo  x       cumparate  E 
12  het  Kr:  fiat  x      centunculis  Kr:  cunctis  {scil.  cctis)  x     18  puris 
ed:  pluris  x  (plurib,  a.  c.  E)  ut  S         14  yoviucic   Welclxcr: 

gnosis  X  16  pumicae  HS^  -cee  EG  16  lambendo  td: 

labendo  x       1»  e  (ex)  add.  Schn       28  minimum  H      24  faciun- 
dum  G  26  inponatur   HG:    adponatur  S  (app.  G'^),    im- 

poni  E       26  lamina  E       27  igne  E       28  si  EG:  om.  HS 


166  YITRUVII 


I 


probabitur;  sin  autem  permanserit  nigi-o  colore,  significabit  (2( 
se  esse  vitiatum. 
6       Quae  succurrere  potuerunt  mihi  de  minio,  dixi.    chry- 
socolla  adportatur  a  Macedonia;  foditur  autem  ex  is  locis, 
qui  sunt  proximi  aerariis  metallis.    armenium  et  indicum  5 
nominibus  ipsis  indicatur,  quibus  in  locis  procreatur. 

X  Ingrediar  nunc  ad  ea,  quae  ex  aliis  generibus  tracta-  H 
tionum   temperaturis   commutata  recipiunt  colorum  pro- 
prietates.    et  primum  exponam  de  atramento,  cuius  usus 
in  operibus  magnas  habet  necessitates,  ut  sint  notae,  quem-  ic 
admodum  praeparentur  certis  rationibus  artificiorum ,  ad  (6 

2  id  temperaturae.  namque  aedificatur  locus  uti  laconicum 
et  expolitur  marmore  subtiliter  et  levigatur.  ante  id  fit 
fornacula  habens  in  laconicum  nares,  et  eius  praefurnium 
magna  diligentia  comprimitur,  ne  flamma  extra  dissipetur.  ie 
in  fornace  resina  conlocatur.  hanc  autem  ignis  potestas  (k 
urendo  cogit  emittere  per  nares  intra  laconicum  fuliginem, 
quae  circa  parietem  et  camerae  curvaturam  adhaerescit. 
inde  collecta  partim  componitur  ex  gummi  subacta  ad  usum 
atramenti  librarii,  reliquum  tectores  glutinum  admiscentes  sk 

3  in  parietibus  utuntur.    si  autem  hae  copiae  non  fuerint(ii 
paratae,  ita  necessitatibus  erit  administrandum,  ne  expecta- 
tione  morae  res  retineatur.   sarmenta  aut  taedae  schidiae 
comburantur;  cum  erunt  carbones,   extinguantur,  deinde 
in  mortario  cum  glutino  terantur:   ita  erit   atramentum  a 

4  tectoribus  non  invenustum.  non  minus  si  faex  vini  aref acta  (21 
et  cocta  in  fornace  fuerit  et  ea  contrita  cum  glutino  in 
opere   inducetur,    atramenti   suavitatis   superque   efficiet 
colorem;   et  quo  magis  ex  meliore  vino  parabitur^   non 
modo  atramenti,  sed  etiam  indici  colorem  dabit  imitari.  3( 

XI  Caeruli    temperationes   Alexandriae    primum   sunt   in-(8 
ventae,  postea  item  Vestorius  Puteolis  instituit  faciundum. 

1  probabit  iZ",  ^ppabit  S         S  chryssocolla  H^   chrisocolla 
EGS       5  proxime  G       armenium  Schn:  minium  x       6  norni- 
nibus  EG:  inomnibus  3S        procreantur  E       15  nec  H  et  a. 
ras.  S        16  collocetur  HS        19  subacta  Schn:  subacto  x 
25  glotino  H      28  superque  atramenti  suavitatis  x  (transp.  Kr) 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VH,  9— U5  167 

ratio  autem  eius,  e  quibus  est  inventa,  satis  habet  admi- 

rationis.   harena  enim  cum  nitri  flore  conteritur  adeo  sub- 

tiliter,  ut  efficiatur  quemadmodum  farina;  ea  aes  cyprum 

D)  limis  crassis  uti  scobis  f acta  mixta  conspargitur,  ut  con- 

1  glomeretur;  deinde  pilae  manibus  versando  efficiuntur  et 

6  ita   conligantur,    ut   inarescant;    aridae    componuntur    in 

urceo  fictili,  urcei  in  f ornace :  ita  aes  et  ea  harena  ab  ignis 

vehementia  confervescendo  cum  coaluerint,  inter  se  dando 

i)  et  accipiendo  sudores  a  proprietatibus  discedunt  suisque 

0  viribus   per   ignis   vehementiam   confectis   caeruleo  redi- 

guntur  colore.    usta  vero,  quae  satis  habet  utilitatis  in  2 

operibus  tectoriis,  sic  temperatur.    glaeba  silis  boni  co- 

quitur,  ut  sit  in  igni  candens;  ea  autem  aceto  extinguitur 

et  efficitur  purpureo  colore. 

De  cerussa  aerugineque,  quam  nostri  aerucam  vocitant,  XII 
non  est  alienum,  quemadmodum  comparetur,  dicere.  Rhodo 
enim  doliis  sarmenta  conlocantes  aceto  suffuso  supra  sar- 
menta  conlocant  plumbeas  massas,  deinde  ea  operculis 
obturant,  ne  spiramento  obturatum  emittatur.  post  cer- 
0  tum  tempus  aperientes  inveniunt  e  massis  plumbeis  cerus- 
sam.  eadeni  ratione  lamellas  aereas  conlocantes  efficiunt 
aeruginem,  quae  aeruca  appellatur.  cerussa  vero,  cum  2 
in  fornace  coquitur,  mutato  colore  ad  ignem  [incendi] 
efficitur  sandaraca  —  id  autem  incendio  facto  ex  casu  didi- 
6  cerunt  homines  —  et  ea  multo  meliorem  usum  praestat, 
quam  quae  de  metallis  per  se  nata  foditur. 

Incipiam  nunc  de  ostro  dicere,  quod  et  carissimam  et  XIII 
excellentissimam  habet  praeter  hos  colores  aspectus  sua- 
vitatem.    id  autem  excipitur  e  conchylio  marino,  e  quo 


3  ea  Kr:  et  x       4  facta  Kr:  factam  (faeta  ES)  x       6  uti 
nares  cantaridae  HE  et  a.  c.  G  7  ita  Schn:  sita  ut  JET,  sit 

ut  S,  (sitaut  *S'),   sit  aut  EG   (ut  =  ut)  8   coaluerint  E: 

coaruerint  HGS  10  viribus  Ro  iin  adn.  pr.  ed.):  rebus  x 
confectis  Rode:  -ti  x  12  siUs  rec:  silix  HGS,  silicis  E  G'^ 
quoquitur  H  13  igne  E  17  doleis  x  19  spiramento 

l\r:  -tu  (-tum)  x        23  del.  Nohl  (incendii  EG)        28  pra&eros- 
eojlores  H        29  &  conchilio  E 


168  VITRUVII 

purpura  efficitur,  cuius  non  minores  sunt  quam  ceterarum 
<^rerum)>  naturae  considerantibus  admirationes,  quod  habet  1 
non  in  omnibus  locis,  quibus  nascitur,  unius  generis  colo- 

2  rem,  sed  solis  cursu  naturaliter  temperatur.   itaque  quod 
legitur  Ponto  et  Gallia,  quod  hae  regiones  sunt  proximae  6 
ad  septentrionem,  est  atrum ;  progredientibus  inter  septen-  {i 
trionem   et   occidentem   invenitur   lividum;    quod   autem 
legitur  ad  aequinoctialem  orientem  et  occidentem,  inveni- 
tur  violaceo  colore;  quod  vero  meridianis  regionibus  ex- 
cipitur,  rubra  procreatur  potestate,  et  ideo  hoc  Rhodo  i 
etiam  insula  creatur  ceterisque  eiusmodi  regionibus,  quae  (i 

3  proximae  sunt  solis  cursui.   ea  conchylia,  cum  sunt  lecta, 
ferramentis   circa   scinduntur,    e   quibus  plagis  purpurea 
sanies,  uti  lacrima  profluens,  excussa  in  mortariis  terendo 
comparatur.   et  quod  ex  concharum  marinarum  testis  ex- 1 
imitur,  ideo  ostrum  est  vocitatum.  id  autem  propter  sal-(i 
suginem  cito  fit  siticulosum,  nisi  mel  habeat  circa  fusum. 

XIV     Fiunt  etiam  purpurei  colores  infecta  creta  rubiae  radice    i 
et  hysgino,  non  minus  et  ex  floribus  alii  colores.   itaque   ] 
tectores ,   cum  volunt  sil  atticum  imitari,   violam  aridam  » 
coicientes   in   vas   cum   aqua,   confervefaciunt  ad  ignem,  (2 
deinde,  cum  est  temperatum,  coiciunt  <^in)>  linteum,  et  inde 
manibus    exprimentes   recipiunt  in  mortarium  aquam  ex 
violis  coloratam,  et  eo  cretam  infundentes  et  eam  terentes 
2  efficiunt   silis   attici   colorem.    eadem   ratione   vaccinium  2. 
temperantes  et  lacte  miscentes  purpuram  faciunt  elegan-(2 
tem.   item  qui  non  possunt  chrysocolla  propter  caritatem 
uti,  herba,  quae  luteum  appellatur,  caeruleum  inficiunt,  et 
utuntur  viridissimum  colorem;  haec  autem  infectiva  appel- 


1  purpora  HS       efficitur  *S:  inficitur  HEG       sunt  om.  S 
add.  Joc        »  violacio  HEG,  -tio  SG^        13  purporea  HS 
14  ut  E      excursa  E      18  rubiae  Joc:  rubra  x      l»  et  hysgino 
Joc  {Flin.  35,  45):  et  excygno  (cigno  EG)  x        20  sil  acticum 
H  a.  c.  et  E'^     21  conicientes  E      vas  cum  aqua  EG:  vas  cudc 
qua  ^,  vas  qua  S       confervefaciuut  Bo:  confervere  faciunt  x 
22  add.ed       26  silactici  E      26  lacte  lio:  lacte  GS,  -tem  HE 
27  raritatem   E       29  iniactiva  E 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VII,  IJ,  U.  VIII  169 

latur.  item  propter  inopiam  coloris  indici  cretam  selinu- 
siam  aut  anulariam  vitro,  quod  Graeci  icaiiv  appellant, 
inficientes  imitationem  faciunt  indici  coloris. 

Quibus  rationibus  et  rebus  ad  dispositionem  firmitates  3 
quibusque  decoras  oporteat  fieri  picturas,  item  quas  habe- 
ant  omnes  colores  in  se  potestates,  ut  mihi  succurrere 
potuit,  in  hoc  libro  perscripsi.  itaque  omnes  aedificationum 
perfectiones,  quam  habere  debeant  opportunitatem  ratio- 
cinationis,  septem  voluminibus  sunt  finitae;  insequenti 
autem  de  aqua,  si  quibus  locis  non  fuerit,  quemadmodum 
inveniatur  et  qua  ratione  ducatur  quibusque  rebus,  si  erit 
salubris  et  idonea,  probetur,  explicabo. 


LIBER  OCTAVUS. 

De  septem  sapientibus  Thales  Milesius  omnium  rerum 
principium  aquam  est  professus,  Heraclitus  ignem,  Mago- 
rum  sacerdotes  aquam  et  ignem,  Euripides,  auditor  Anaxa- 
gorae,  quem  philosophum  Athenienses  scaenicum  appella- 
verunt,  aera  et  terram,  eamque  e  caelestium  imbrium 
conceptionibus  inseminatam  fetus  gentium  et  omnium  ani- 
malium  in  mundo  procreavisse,  et  quae  ex  ea  essent 
prognata,  cum  dissolverentur  temporum  necessitate  coacta, 
in  eandem  redire,  quaeque  de  aere  nascerentur,  item  in 
caeli  regiones  reverti  neque  interitiones  recipere  et  dissolu- 
tione  mutata  in  eam  recidere,  in  qua  ante  fuerant,  pro- 
prietatem.  Pythagoras  vero,  Empedocles,  Epicharmos  alii- 
^ue  physici  et  philosophi  haec  principia  esse  quattuor 
proposuerunt:  aerem,  ignem,  terram,  aquam,  eorumque 

1  selinusiam  Joc  (PUn.  35,  46) :  sinysiam  H,  synisia  S^  sini- 
»iam  EG  2  vitro  Schn:  vitroque  (-q.)  x  icaxiv  Turnebus: 
jnsallim  (-1  S)  x  4  firmitatis  x  7  aedificationum  HS:  edi- 
litioru  G  11  ducatur  IT/S:  inducatur  G  18  &  (caelestium)  E 
lll  necessitate  ES:  -te  HG  22  eandem  EG:  eadem  HS 
lle  aere  nascentur  JiJG,  dehacre  nascentur  H,  de  hac  renasce- 
jrentur  S  24  in  eam  —  proprietatem  om.  E         fuerant  G: 

lerat  H,  fuit  S      2+  proprietates  G 


170  •  VITRUVII 

inter  se  cohaerentiam  naturali  figuratione  e  generum  dis- 

2  criminibus  efficere  qualitates.  animadvertimus  vero  non 
solum  nascentia  ex  his  esse  procreata,  sed  etiam  res  om- 
nes  non  ali  sine  eorum  potestate  neque  crescere  nec  tueri. 
namque  corpora  sine  spiritus  redundantia  non  possunt 
habere  vitam,  nisi  aer  influens  cum  incremento  fecerit 
auctus  et  remissiones  continenter.  caloris  vero  si  non 
fuerit  in  corpore  iusta  comparatio,  non  erit  spiritus  ani-, 
malis  neque  erectio  firma,  cibique  vires  non  poterunt 
habere  coctionis  temperaturam.  item  si  non  terrestri  cibo 
membra  corporis  alantur,  deficient  et  ita  a  terreni  prin- 

3  cipii  mixtione  erunt  deserta.  animalia  vero  si  fuerint  sine 
umoris  potestate,  exsanguinata  et  exsucata  [a  principiorum , 
liquore]  interarescent.  igitur  divina  mens,  quae  proprie 
necessaria  essent  gentibus,  non  constituit  difficilia  et  cara, 
uti  sunt  margaritae,  aurum,  argentum  ceteraque,  quae  ne- 
que  corpus  nec  natura  desiderat,  sed  sine  quibus  morta-, 
Lium  vita  non  potest  esse  tuta,  effudit  ad  manum  parata 
per  omnem  mundum.  itaque  ex  his,  si  quid  forte  defit  in 
corpore  spiritus,  ad  restituendum  aer  adsignatus  id  prae- 
stat.  apparatus  autem  ad  auxiiia  caloris  solis  impetus  et, 
ignis  inventus  tutiorem  efficit  vitam.  item  terrenus  fruc- 
tus  escarum  praestans  copiis  supervacuis  desiderationibus 
alit  et  nutrit  animales  pascendo  continenter.  aqua  vero 
non  solum  potus  sed  infinitas  usu  praebendo  necessitates, 

4  gratas,  quod  est  gratuita,  praestat  utilitates.  ex  eo  etiam 
qui  sacerdotia  gerunt  moribus  Aegyptiorum,  ostendunt 
omnes  res  e  liquoris  potestate  consistere.  itaque  cum  hy- 
dria  aqua  ad  templum  aedemque  casta  religione  refertur, 
tunc  in  terra  procumbentes  manibus  ad  caelum  sublatis 
inventionis  gratias  agunt  divinae  benignitati. 

1  cohaerentiam  Gal'.  -tia  x  i  aliter  sine  E  6  spiritua, 
Schn:  spiritu  x  7  continentur  G  11  deficientur  H  13  deh 
Kr  17  neque  natura  EG  18  effudit  S:  efudit//,  fudit  EG 
19  desit  E  25  usui  S  28  hydria  aqua  Ro :  hidria  qua  (r,  idri^ 
quam  £^,  hydrio  quem  fi",  ydria  que /S  31  inventionis  Bo:  -nibv 
EGS,  -nibus  H      beniofnitati  HEG:  bonitati  S 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  Vm,  1  171 

Cum  ergo  et  a  physicis  et  philosophis  et  ab  sacer- 
dotibus  iudicetur  ex  potestate  aquae  omnes  res  constare, 
3utavi,  quoniam  in  prioribus  septem  voluminibus  rationes 
aedificiorum  sunt  expositae,  in  hoc  oportere  de  inven- 
ionibus  aquae,  quasque  habeat  in  locorum  proprietatibus 
virtutes,  quibusque  rationibus  ducatur,  et  quemadmodum 
ante  probetur,  scribere.  est  enim  maxime  necessaria  et  I 
ad  vitam  et  ad  delectationes  et  ad  usum  cotidianum. 

Ea  autem  erit  facilior,  si  erunt  fontes  aperti  et  fluentes. 
sin  autem  non  profluent,  quaerenda  sub  terra  sunt  capita 
et  colligenda.  quae  sic  erunt  experienda,  uti  procumbatur 
in  dentes,  antequam  sol  exortus  fuerit,  in  locis,  quibus 
erit  quaerendum,  et  in  terra  mento  conlocato  et  fulto 
prospiciantur  eae  regiones;  sic  enim  non  errabit  excelsius 
quam  oporteat  visus,  cum  erit  inmotum  mentum.  sed 
ibratam  altitudinem  in  regionibus  certa  finitione  designa- 
3it.  tunc,  in  quibus  locis  videbuntur  umores  concrispantes 
et  in  aera  surgentes,  ibi  fodiatur;  non  enim  in  sicco  loco 
loc  potest  signum  fieri. 

Item  animadvertendum  est  quaerentibus  aquam,  quo  2 
genere  sint  loca;  certa  enim  sunt,  in  quibus  nascitur.  in 
Breta  tenuis  et  exilis  et  non  alta  est  copia;  ea  erit  non 
optimo  sapore.  item  sabulone  soluto  tenuis,  sed  inferioris 
oci  invenietur;  ea  erit  limosa  et  insuavis.  terra  autem 
aigra  sudores  et  stillae  exiles  inveniuntur,  quae  ex  hibernis 
empestatibus  collectae  in  spissis  et  solidis  locissubsidunt; 
laec  habent  optimum  saporem.  glarea  vero  mediocres 
t  non  certae  venae  reperiuntur;  hae  quoque  sunt  egregia 
suavitate.  item  sabulone  masculo  harenaque  carbunculo 
-certiores   et   stabiliores   sunt   copiae;   eaeque   sunt  bono 

1  a  sacerdotibus  S       2  &  potestate  H      3  in  om.  G       iu 
'upiorib,  vii  vol.  S  7  ante  Ro:  inte  H,  int  E,  inter  G,  in 

:erra  S       8  delectiones  H  et  a.  c.  G       19  signum  potest  S 
!0  quaerentibus  aquam  auimadvertendum  est  «S^      24  invenitur  «S 
16  sudoris  H      27  h§  (r       28  non  certae  Joc  {Fav.,  Flin^:  non 
ncertae  {cum  in  add.)  x      h§c  quoque  egregia  sunt  S      30  et 
itabiliores  G\  om.  HS      eeque  G:  aeque  H,  heq»  S 


172  VITRUVII 


I 


sapore.  rubro  saxo  et  bonae  et  copiosae,  si  non  per 
intervenia  dilabantur  et  liquescant.  sub  radicibus  autem 
montium  et  in  saxis  silicibus  uberiores  et  affluentiores; 
eaeque  frigidiores  sunt  et  salubriores.  campestribus  autem 
fontibus  salsae,  graves,  tepidae,  non  suaves,  nisi  quae  ex 
montibus  sub  terra  submanantes  erumpunt  in  medios 
campos  ibique  arborum  umbris  contectae  praestant  mon- 

3  tanorum  fontium  suavitatem.  signa  autem,  quibus  terrarum 
generibus  supra  scriptum  est,  ea  invenientur  nascentia: 
tenuis  iuncus,  salix  erratica,  alnus,  vitex,  harundo,  hedera 
aliaque,  quae  eiusmodi  sunt,  quae  non  possunt  nasci  per 
se  sine  umore.  solent  autem  eadem  in  lacunis  nata  esse, 
quae  sidentes  praeter  reliquum  agrum  excipiunt  eximbribus 
et  agris  per  hiemem  propterque  capacitatem  diutius  con- 
servant  umorem.  quibus  non  est  credendum,  sed  quibusi 
regionibus  et  terris,  non  lacunis,  ea  signa  nascuntur,  noni 
sata,  sed  naturaliter  per  se  procreata,  ibi  est  quaerenda. 

4  in  quibus  si  eae  significabuntur  inventiones,  sic  erunt  ex-i 
periundae.  fodiatur  quoquoversus  locus  latus  ne  minusi 
pedes  <(tres,  altus  pedes)>  quinque,  in  eoque  conlocetur 
circiter  solis  occasum  scaphium  aereum  aut  plumbeum  aut 
pelvis.  ex  his  quod  erit  paratum,  id  intrinsecus  oleo  un- 
gatur  ponaturque  inversum,  et  summa  fossura  operiatur 
harundinibus  autfronde,  supra  terra  obruatur;  tumpostero 
die  aperiatur,  et  si  in  vaso  stillae  sudoresque  erunt,  iS; 

5  locus  habebit  aquam.  item  si  vasum  ex  creta  factum  noD; 
coctum  in  ea  fossione  eadem  ratione  opertum  positum 
fuerit,  si  is  locus  aquam  habuerit,  cum  apertum  fuerit, 
vas  umidum  erit  et  iam  dissolvetur  ab  umore.  vellusque 
lanae  si  conlocatum  erit  in  ea  fossura,  insequenti  autemj 

1  et  bonae  et  copiosae  Kr:  et  copiosae  et  bonaeo;  4  aeque' 
jBT,  h§q»/S,  atque  G^  5  suavis  jff  6  medio  campo  sibique  ir<S  t 
»  ea  om.  S  13  sedentes  x  17  quaerenda  est  S  18  eae  HS: 
h§  G  20  add.  Phil  {ex  Fav.)  21  scapiu  G  22  id  S:  idque 
HG  {nisi  est:  idque  ex  his,  quod  erit  paratum)  23  ungua- 
tur  S  opereatur  H  25  vase  S  sudoris  H  26  vasum 
HG:  invas/S'  28  cum  apertum  fuerit  om.  S  {del.  G'^)  2»  ab 
(umore)  om.  S        30  autem  om.  S 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VIII,  1  173 

die  de  eo  aqua  expressa  erit,  significabit  eum  locum  habere 

copiam.    non  minus  si  lucerna  concinnata  oleique  plena 

3t  accensa  in  eo  loco  operta  fuerit  conlocata  et  postero 

iie   non   erit   exusta,   sed   habuerit  reliquias  olei  et  en- 

ychnii   ipsaque    umida   invenietur,   indicabit  eum  locum 

labere  aquam,  ideo  quod  omnis  tepor  ad  se  ducit  umores. 

:em  in  eo  loco  ignis  factus  si  fuerit  et  percalefacta  terra 

)  adusta  vaporem  nebulosum  ex  se  suscitaverit,  is  locus 

labebit  aquam.   cum  haec  ita  erunt  pertemptata  et,  quae  6 

lupra  scripta  sunt,  signa  inventa,  tum  deprimendus  est 

)uteus  in  eo  loco,  et  si  erit  caput  aquae  inventum,  plures 

r<irca  sunt  fodiendi  et  per  specus  in  unum  locum  omnes 

onducendi. 

Haec  autem  maxime  in  montibus  et  regionibus  septen- 
rionalibus  sunt  quaerenda,  eo  quod  in  his  et  suaviora  et 
alubriora  et  copiosiora  inveniuntur.  aversi  enim  sunt 
olis  cursui,  et  in  his  locis  primum  crebrae  sunt  arbores 
silvosae,  ipsique  montes  suas  habent  umbras  obstantes 
radii  solis  non  directi  perveniunt  ad  terram  nec  possunt 
mores  exurere.  intervallaque  montium  maxime  recipiunt  7 
nbres  et  propter  silvarum  crebritatem  nives  ab  umbris 
rborum  et  montium  ibi  diutius  conservantur,  deinde 
quatae  per  terrae  venas  percolantur  et  ita  perveniunt 
i  infimas  montium  radices,  ex  quibus  profluentes  fontium 
rumpunt  ructus.  campestribus  autem  locis  contrario  non 
ossunt  habere  copias.  nam  quaecumque  sunt,  non  possunt 
ibere  salubritatem,  quod  solis  vehemens  impetus  propter 
illam  obstantiam  umbrarum  eripit  exhauriendo  fervens 
i  planitie  camporum  umorem,  et  si  quae  sunt  aquae 
)parentes,  ex  his,  quod  est  levissimum  tenuissimumque 
subtili  salubritate,  aer  avocans  dissipat  in  impetum  caeli, 
laeque   gravissimae   duraeque   et  insuaves  sunt  partes, 

1  eo  locom  W      4  inlychni  HS^  =lychni  G'^      6  ducit  HG : 
ibit  S      7  percalfacta  H  et  a.  c.  G      12  per  specus  ed:  per- 
icuus  HS,  ppsicuus  G      U  et  regionibus  om.  E      25  ructus 
G:  fructus  H  {i.  marg.  G),  fluctus  S       30  apparantes  // 
quaque  H      dur§  {om.  que)  S 


174  VITRUVII 

II  eae  in  fontibus  campestribus  relinquuntur.    itaque,  quae 
ex   imbribus   aqua  colligitur,   salubriores  habet  virtutes,i 
quod  eligitur  ex  omnibus  fontibus  levissimis  subtilibusque 
tenuitatibus,   deinde   per   aeris   exercitationem  percolatai 
tempestatibus  liquescendo  pervenit  ad  terram.    etiamque 
non  crebriter  in  campis  confluunt  imbres,  sed  in  montibus 
aut  ad  ipsos  montes,  ideo  quod  umores  ex  terra  matutino 
solis  ortu  moti  cum  sunt  egressi,  in  quamcumque  partemi 
caeli  sunt  proclinati,  trudunt  aera;  deinde,  cum  sunt  moti.i 
propter   vacuitatem   loci   post   se  recipiunt  aeris  ruentis 

2  undas.  aer  autem,  qui  ruit,  trudens  quocumque  umorem 
per  vim  spiritus  impetus  et  undas  crescentes  facit  ventorum. 
a  ventis  autem  quocumque  feruntur  umores  conglobati 
ex  fontibus  et  fluminibus  et  paludibus  et  pelago,  cumi 
tepores  solis  colligunt  et  exhauriunt  et  ita  tollunt  in  altitu- 
dinem  nubes.  deinde  cum  aeris  unda  nitentes,  cum  perven- 
tum  ad  montes,  ab  eorum  offensa  et  procellis  proptei 
plenitatem  et  gravitatem  liquescendo  disparguntur  et  ita 
diffunditur  in  terras. 

3  Vaporem  autem  et  nebulas  et  umores  ex  terra  nasci 
haec  videtur  efficere  ratio,  quod  ea  habet  in  se  et  calores 
fervidos  et  spiritus  inmanes  refrigerationesque  et  aquarum 
magnam  multitudinem.  ex  eo,  cum  refrigeratum  noctu  so) 
oriens  impetu  tangit  orbem  terrae  et  ventorum  flatus 
oriuntur  per  tenebras,  ab  umidis  locis  egrediuntur  in  alti- 
tudinem  nubes.    aer  autem  cur  a  sole  percalefactus  cuir 

4  rationibus  tollit  ex  terra  umores,  licet  ex  balineis  exem- 
plum  capere.  nullae  enim  camerae,  quae  sunt  caldariorum 
supra  se  possunt  habere  fontes,  sed  caelum,  quod  est  ib 
ex  praefurniis  ab  ignis  vapore  percalefactum,  corripit  63 

1  frontibus  U      3  eo  quod  *b'      4  deinde  —  tempestatibui 
<m  E  10  ruentis  Ro:  ruentes  x         13  feruntur  H^^SE^G'^ 

feruuntur  JET,  ferentur  EG  14  &  fl.  S:  ex  fl.  HEG  15  te 
pores  Kr:  tsepore  E,  tempore  HG,  tepore  S  18  disparguntu] 
a.c.E:  dispargunt  HSE'G  (dispergunt  G')  21  et  (caloree 
om.  E  et  a.  c.  G  25  oriundus  E  26  nubis  EG  cur  Kr 
cum  X  percalcefactus  B^(r  (percalefectus  a.  c.  S)  27  balneis  G 
2»  ibi  ed:  ubi  x 


DE  ARCHITECTUKA  LIB.  VIII,  2  175 

mvimentis  aquam  et  aufert  secum  in  camararum  curva- 

ituras  et  sustinet,  ideo  quod  semper  vapor  calidus  in  alti- 

tudinem  se  trudit.   et  primo  non  remittit  propter  brevi- 

;atem,   simul   autem  plus  umoris  habet  congestum,  non 

3otest    sustinere    propter   gravitatem,    sed   stillat   supra 

avantium  capita.   item  eadem  ratione  caelestis  aer,  cum 

ab  sole  percepit  calorem,  ex  omnibus  locis  hauriendo  tollit 

umores   et   congregat  ad  nubes.    ita  enim  terra  fervore 

iacta  eicit  umores,  <^ut^  etiam  corpus  hominis  ex  calore 

emittit   sudores.    indices   autem   sunt  eius  rei  venti,   ex 

uibus  qui  a  frigidissimis  partibus  veniunt  procreati,  sep- 

tentrio   et  aquilo,   extenuatos  siccitatibus  in  aere  flatus 

Dirant;  auster  vero  et  reliqui,  qui  a  solis  cursu  impetum 

aciunt,  sunt  umidissimi  et  semper  adportant  imbres,  quod 

aercalefacti  ab  regionibus  fervidis  adveniunt  et  omnibus 

erris  lambentes  eripiunt  umores  et  ita  eos  profundunt  ad 

eptentrionales  regiones. 

Haec  autem  sic  fieri  testimonio  possunt  esse  capita 
uminum,  quae  orbe  terrarum  chorographiis  picta  item- 
ue  scripta  plurima  maximaque  inveniuntur  egressa  ad 
eptentrionem.  primumque  in  India  Ganges  et  Indus  ab 
!^aucaso  monte  oriuntur;  Syria  Tigris  et  Euphrates;  Asiae 
tem  Ponto  Borysthenes,  Hypanis,  Tanais;  Colchis  Phasis: 
3-allia  Rhodanus;  Celtica  Rhenus;  citra  Alpis  Timavos  et 
adus;  Italia  Tiberis;  Maurusia,  quam  nostri  Mauretaniam 
ppellant,  ex  monte  Atlante  Dyris,  qui  ortus  ex  septen- 
rionali  regione  progreditur  per  occidentem  ad  lacum 
Cptagonum  et  mutato  nomine  dicitur  Agger,  deinde  ex 

1  camerarum  *S'        6  item  S:  idem  HEG        «  a  sole  S 
•ercipit  ESG''      9  add.  Mar      10  emittit  SG'':  emit  ut  HEG 
3mit  ut  sudores  emit  ut  sudore  indices  aut  eius  E)       12  aquilo: 
quibus  E  &  tenuatos  (et  ten.  G)  x  13  spirans  E  et 

c.  G  14  adportent  H  16  et  Ro:  ex  x  omnis  H  16  lam- 
entes  Joc:  labentes  x  l»  chorographus  E  et  a.  c.  G  21  Indus: 
ioIusjE"  acaucasoAS'  2S  item  S G^ :  idem  H E  G  co\chj8  EG^ 
onchis  H,  chonchis  S  24  alpis  HG:  alpes  ES  26  maurussia 
?,  marussia  G  mauritania  S  26  antlilante  EG  dryis  HG^ 
TjB  E      27  locum  E 


1 76  VITRUVII 

lacu  Eptabolo  sub  montes  desertos  subterfluens  per  meri- 
diana  loca  manat  et  influit  in  Paludem  quae  appellatur, 
circamcingit  Meroen,  quod  est  Aethiopum  meridianorum 
regnum,  ab  liisque  paludibus  se  circumagens  per  flumina 
Astansobam  et  Astoboam  et  alia  plura  pervenit  per  montes 
ad  cataractam  ab  eoque  se  praecipitans  per  septentrionalem 
pervenit   inter   Elephantida   et  Syenen  Thebaicosque   in 

7  Aegyptum  campos  et  ibi  Nilus  appellatur.  ex  Mauretania 
autem  caput  Nili  profluere  ex  eo  maxime  cognoscitur, 
quod  ex  altera  parte  montis  Atlantis  alia  capita  item  pro- 
fluentia  ad  occidentem  Oceanum  <petunt)>,  ibique  nascun- 
tur  ichneumones,  crocodili,  aliae  similes  bestiarum  piscium- 
que  naturae  praeter  hippopotamos. 

S       Ergo  cum  omnia  flumina  magnitudinibus  in  orbis  ter-'i 
rarum  descriptionibus  a  septentrione  videantur  profluere ' 
Afrique  campi,  qui  sunt  in  meridianis  partibus  subiecti 
solis  cursui,  latentes  penitus  habeant  umores  nec  fontes 
crebros   amnesque  raros,   relinquitur,   uti  multo  meliora ! 
inveniantur   capita   fontium,   quae  ad  septentrionem  aut 
aquilonem  spectant,  nisi  si  inciderint  in  sulphurosum  lo- 
cum   aut  aluminosum  seu  bituminosum.    tunc  enim  per- 
mutantur  <(et)>  aut  calidae  aquae  aut  frigidae  odore  malo 

9  et  sapore  profundunt  fontes.  neque  enim  calidae  aquae 
est  ulla  proprietas,  sed  frigida  aqua,  cum  incidit  percur- 
rens  in  ardentem  locum,  effervescit  et  percalefacta  egre-  j 
ditur  per  venas  extra  terram.  ideo  diutius  non  potest  j 
permanere,  sed  brevi  spatio  fit  frigida.  namque  si  natura- 
liter  esset  calida,  non  refrigeraretur  calor  eius.  sapor  autem 
et  odor  et  color  eius  non  restituitur,  quod  intinctus  et 
commixtus  est  propter  naturae  raritatem. 

3  aethiopioru  E      5  astansoban  EG,  hastansoban  S^  -ba  S 
astoboam  G*^:  adstoboam  x      7  suenen  x      8  §gipti  S      lO  ex 
oni.  S        antlantis  E  et  a.  c.  G        11  add.  Kr         12  crocodili 
H:  -dilli  EG,  -drilli  S      13  hippotamos  E,  inpropotamos  G 
15  aseptentrione  H       17  habeant  Joc:  -bent  x        18  amnosque' 
E  et  a.  c.  G       21  aluminatosum  E  et  a.  c.  HG       22  add.  Joc 
23  pfundunt  S,  produnt  E        27  sed  HSG'':  sub  EG        28  cal- 
coleius  H        2d  color  E:  calor  HGS 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VIII,  2.  3  177 

1      Sunt   autem   etiam   nonnulli   fontes   calidi,   ex   quibus  III 
profluit  aqua  sapore  optimo,  quae  in  potione  ita  est  sua- 
vis,  uti  nec  fontalis  ab  Camenis  nec  Marcia  saliens  desi- 
deretur.  haec  autem  ab  natura  perficiuntur  his  rationibus. 
cum   in  imo  per  alumen  aut  bitumen  seu  sulphur  ignis 

lexcitatur,  ardore  percandefacit  terram,  quae  est  supra 
se;  item  fervidum  emittit  in  superiora  loca  vaporem,  et 
ita,  si  qui  in  is  locis,  qui  sunt  supra,  fontes  dulcis  aquae 
nascuntur,  offensi  eo  vapore  effervescunt  inter  venas  et 
iia  profluunt  incorrupto  sapore.   sunt  etiam  odore  et  sa-  2 

.  [)i)re  non  bono  frigidi  fontes,  qui  ab  inferioribus  locis 
peiiitus  orti  per  loca  ardentia  transeunt  et  ab  eo  per 
longum  spatium  terrae  percurrentes  refrigerati  perveniunt 
siipra   terram   sapore,   odore  coloreque  corrupto,   uti  in 

;  Tiburtina  via  flumen  Albula  et  in  Ardeatino  fontes  fri- 
yidi   eodem   odore,   qui  sulphurati  dicuntur,    et  reliquis 

rlocis  similibus.  hi  autem,  cum  sunt  frigidi,  ideo  videntur 
ispectu  fervere,  quod,  cum  in  ardentem  locum  alte  peni- 
tus  inciderunt,  umore  et  igni  inter  se  congruentibus  of- 

5  fensa  vehementi  fragore  validos  recipiunt  in  se  spiritus, 

ht  ita  inflati  vi  venti  coacti  bullientes  crebre  per  fontes 
egrediuntur.  ex  his  autem  qui  non  sunt  aperti,  sed  <(grumis)> 
aut  saxis  continentur,  per  angustas  venas  vehementia 
spiritus  extruduntur  ad  summos  grumorum  tumulos.    ita-  3 

:i[ue  qui  putant  se  altitudine,  qua  sunt  grumi,  capita  fon- 
tium  posse  habere,  cum  aperiunt  fossuras  latius,  decipiun- 
tur.  namque  uti  aeneum  vas  non  in  summis  labris  plenum 
sed  aquae  mensurae  suae  capacitatis  habens  <^e  >  tribus  duas 
partes  operculumque  in  eo  conlocatum,  cum  ignis  vehe- 

:  uienti  fervore  tangatur,  percalefieri  cogit  aquam,  ea  autem 
[)ropter  naturalem  raritatem  in  se  recipiens  fervoris  vali- 


1  etiam  om.  S       2  est  suavis  H:  suavis  est  EGS       3  de 
camenis  S      7  item  Kr:  autem  x       14  super  jEJ  G       1»  ofiFensi  S 
il  et  e^ :  ut  ;r       crebrae  H,  crebr§  EGS      22  add.  Kr      24  itaque 
—  proprietatem  {193,  18)  om.  E       25  qui  putant  rec:  quutaut 
HG^   qui   tanta  SG'^        26   posse   Joc:   fosse   H,   foss^    GS 
fort.  fossura  os       28  add.  ed       29  operculum  ed:  opei-tum  x 

ViTRu V.  de  ftrchitect.  ed.  Krohn.  12 


178  VITRUYII 

dam  inflationem  non  modo  implet  vas,  sed  spiritibus  ex- 
tollens  operculum  et  crescens  abundat,  sublato  autem  oper- 
culo  emissis  inflationibus  in  aere  patenti  rursus  ad  suum 
locum  residit:  ad  eundem  modum  ea  capita  fontium  cum 
sunt  angustiis  compressa,  ruunt  in  summo  spiritus  aquae 
bullitus,  simul  autem  sunt  latius  aperti,  exanimati  per 
raritates  liquidae  potestatis  residunt  et  restituuntur  in  i 
libramenti  proprietatem.  ■j 

4  Omnis  autem  aqua  calida  ideo  [quod]  est  medicamen- ' 
tosa,  quod  in  pravis  rebus  percocta  aliam  virtutem  recipit  ( 
ad  usum.  namque  sulphurosi  fontes  nervorum  labores  , 
reficiunt  percalefaciendo  exurendoque  caloribus  e  corpori-  ] 
bus  umores  vitiosos.  aluminosi  autem,  cum  dissoluta  mem- ; 
bra  corporum  paralysi  aut  aliqua  vi  morbi  receperunt,  fo- 
vendo  per  patentes  venas  refrigerationem  contraria  caloris  ( 
vi  reficiunt,  et  hoc  continenter  restituuntur  in  antiquam 
membrorum  curationem.    bituminosi  autem  interioris  cor- 1 

5  poris  vitia  potionibus  purgando  solent  mederi.   est  autem 
aquae  f rigidae  genus  nitrosum ,  uti  Pinnae  Vestinae ,  Cu- 
tiliis  aliisque  locis  similibus,  quae  potionibus  depurgat  per  ^; 
alvumque   transeundo   etiam  strumarum  minuit  tumores.  i 
ubi  vero  aurum,  argentum,  ferrum,  aes,  plumbum  reliquae- 
que  res  earum  similes  fodiuntur,  fontes  inveniuntur  copiosi, 
sed  hi  maxime  sunt  vitiosi.  habent  enim,  uti  aquae  calidae 
sulphur  alumen  bitumen,  faecem,  quae,  per  potiones  cum  . 
in  corpus  iniit  et  per  venas  permanando  nervos  attingit 
et  artus,  eos  durat  inflando.    igitur  nervi  inflatione  tur- 
gentes   e   longitudine   contrahuntur   et   ita   aut  nervicos 
aut  podagricos  efficiunt  homines,  ideo  quod  ex  durissimis 


4  resedit  x  B  compressa  ruunt  G:  conpraesserunt  J?, 

copresserunt  S  8  proprietatem  ed:  -te  x  »  del.  rec  15  re- 
frigerationem  ed:  -ne  x  caloris  vi  Joc.  calores  ui  G,  calore 
sui  HES  16  recipiunt  S  restituunt  antiquam  membrorum 
conversationem  iJo^  {del.  in  add.  et  interpolatione ;  cf.  86^  19 
et  241,  23)  1»  pinae  E  24  uti  Bo:  vitia  x  25  faecem, 
quae  Kr:  eaedemque  HSG'^,  Ea  denique  (r,  haedenique  E 
26  init  E^      27  turgente  se  HS 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VIII,  3  179 

et  spissioribus  rigidissimisque  rebus  intinctas  habent  ve- 
iiiirum  raritates.  aquae  autem  species  est,  quae  cum  habeat  6 
non  satis  perlucidas  *  *  *  *  et  ipsa  uti  flos  natat  in 
summo,  colore  similis  vitri  purpurei.  haec  maxime  consi- 
derantur  Athenis.  ibi  enim  ex  eiusmodi  locis  et  fontibus 
in  asty  et  ad  portum  Piraeum  ducti  sunt  salientes,  e 
(inibus  bibit  nemo  propter  eam  causam,  sed  lavationibus 
et  reliquis  rebus  utuntur,  bibunt  autem  ex  puteis  et  ita 
vitant  eorum  vitia.  Troezeni  non  potest  id  vitari,  quod 
omnino  aliud  genus  aquae  non  reperitur,  nisi  quod  Cib- 
deli  habeant;  itaque  in  ea  civitate  aut  omnes  aut  maxima 
parte   sunt   pedibus   vitiosi.    Cilicia   vero    civitate  Tarso 

:  flumen  est  nomine  Cydnos,  in  quo  podagrici  crura  mace- 
rantes  levantur  dolore. 

y      Sunt   autem   et  alia  multa  genera,    quae  habent  suas  7 
])roprietates,  ut  in  Sicilia  flumen  est  Himeras,   quod,  a 
tonte  cum  est  progressum,  dividitur  in  duas  partes;  quae 
l)ars   profluit  contra  Etruriam,   quod  per  terrae  dulcem 

( sucum  percurrit,  est  infinita  dulcedine,  quae  altera  parte 
per  eam  terram  currit,  unde  sal  foditur,  salsum  habet 
saporem.  item  Paraetonio  et  quod  est  iter  ad  Ammonem 
et  Casio  ad  Aegyptum  lacus  sunt  palustres,  qui  ita  sunt 
siilsi,  ut  habeant  insuper  se  salem  congelatum.   sunt  autem 

1  et  aliis  pluribus  locis  et  fontes  et  flumina  <(et)>  lacus,  qui 

;  })er  salifodinas  percurrentes  necessario  salsi  perficiuntur. 
alii  autem  per  pingues  terrae  venas  profluentes  uncti  oleo  8 
t"()ntes   erumpunt,   uti  Solis,   quod  oppidum  est  Ciliciae, 
Humen  nomine  Liparis,  in  quo  natantes  aut  lavantes  ab 

!  ipsa  aqua  unguntur.    similiter  Aethiopiae  lacus  est,  qui 

.  uuctos  homines  efficit,  qui  in  eo  nataverint,  et  India,  qui 

1  spissioribus  ed:  spissionibus  x  rigidissiinis  Kr:  frigi- 
lissimis  x  4  consideratur  G'^  6  huiusmodi  E  6  pureum 
i\  pyreu  S  7  hanc  causam  S  labationibus  H  »  quia 
)nmino  S  10  n  repperitur  aqu§  S  cibi  deli  G  12  civitate 
foc:  civitas  x  tharso  fl"6r,  thirso /i^  18  quia  per  <S  19  quae 
lu  altera  p.  S  21  pareconio  S  22  cassio  HS  24  add.  ed 
J»  unguuntur  *S'  80  nataverit  H  in  india  jS  qui  HS: 
lug  EG 

12* 


180  VITRUVII 


\ 


sereno  caelo  emittit  olei  magnam  multitudinem,  item 
Carthagini  fons,  in  quo  natat  insuper  oleum,  odore  uti 
scobe  citreo;  quo  oleo  etiam  pecora  solent  ungere.  Za- 
cyntho  et  circa  Dyrrachium  et  ApoIIoniam  fontes  sunt, 
qui  picis  magnam  multitudinem  cum  aqua  evomunt.  Baby- 
lone  lacus  amplissima  magnitudine,  qui  Xijuvr)  acqpaXTixic 
appellatur,  habet  supra  natans  liquidum  bitumen;  quo 
bitumine  et  latere  testaceo  structum  murum  Samiramis 
circumdedit  Babyloni.  item  lope  in  Syria  Arabiaque 
Nomadum  lacus  sunt  inmani  magnitudine,  qui  emittunt 
bituminis  maximas  moles,  quas  diripiunt  qui  habitant  circa. 

9  id  autem  non  est  mirandum;  nam  crebrae  sunt  ibi  lapidi- 
cinae  bituminis  duri.  cum  ergo  per  bituminosam  terram 
vis  erumpit  aquae,  secum  extrahit  et,  cum  sit  egressa  extra 
terram,  secernitur  et  ita  reicit  ab  se  bitumen.  etiamque 
est  in  Cappadocia  in  itinere,  quod  est  inter  Mazaca  et 
Tyana,  lacus  amplus,  in  quem  lacum  pars  sive  harundinis 
sive  alii  generis  si  demissa  f uerit  et  postero  die  exempta, 
ea  pars,  quae  fuerit  exempta,  invenietur  lapidea,  quae 
autem  pars  extra  aquam  manserit,  permanet  in  sua  proprie- 

10  tate.  ad  eundem  modum  Hierapoli  Phrygiae  effervet 
aquae  calidae  multitudo,  e  quibus  circum  hortos  et  vineas 
fossis  ductis  inmittitur;  haec  autem  efficitur  post  annum 
crusta  lapidea.  ita  quotannis  dextra  ac  sinistra  margines 
ex  terra  faciundo  inducunt  eam  et  efficiunt  his  crustis  in 
agris  saepta.  hoc  autem  ita  videtur  naturaliter  fieri,  quod 
in  is  locis  et  ea  terra,  quibus  [is]  nascitur,  sucus  subest 
coaguli  naturae  similis;  deinde  cum  commixta  vis  egre- 


1  magna  olei  S      2  fons  e  in  quo  S      3  quo  SE'G'^:  quod 
HEG  ungere  Kr:  ungeri   H,  ungueri  EG^   ungui  S 

zachinto  x  4  dirrachium  x  5  babilone  x  6  limnea  spartacis' 
X  (corr.  Schott)  7  quo  SE'^G'^:  quod  HEG  8  testatio  x 
sameramis  HEG^  sameranis  S  »  Babyloni  Muller-Str.:  -nem, 
(-ne)  X  lope  Joc :  tope  x  lO  Nomadum  Rode :  numidarum  x 
16  a  se  5  Est  etiam  in  C.  S  16  capodocia  EG  17  tuana  x 
inqua  lacfi  G^  inquo  lacu  G'^  18  demissa  G'^:  dimissa  x 
postera  E  25  his  Joc:  inhis  (cum  in  add.)  x  26  ita  om.  S 
27  del  Bo  [fort.  id) 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VIII,  3  181 

ditur  per  fontes  extra  terram,  a  solis  et  aeris  calore  cogi- 
tur  congelari,  ut  etiam  in  areis  salinarum.  videtur.  item  ii 
sunt  ex  amaro  suco  terrae  fontes  exeuntes  vehementer 
amari,  ut  in  Ponto  est  flumen  Hypanis.  <^is)>  a  capite 
profiuit  circiter  milia  xl  sapore  dulcissimo;  deinde,  cum 
pervenit  ad  locum,  qui  est  ab  ostio  ad  milia  clx,  admi- 
scetur  ei  fonticulus  oppido  quam  parvulus.  is  cum  in  eum 
influit,  tunc  tantam  magnitudinem  fiuminis  facit  amaram, 
ideo  quod  per  id  genus  terrae  et  venas,  unde  sandaracam 
fodiunt,  ea  aqua  manando  perficitur  amara. 

Haec  autem  dissimilibus  saporibus  a  terrae  proprie- 12 
tate  perficiuntur,  uti  etiam  in  fructibus  videtur.  si  enim 
radices  arborum  aut  vitium  aut  reliquorum  seminum  non 
ex  terrae  proprietatibus  sucum  capiendo  ederent  fructus, 
uno  genere  essent  in  omnibus  locis  et  regionibus  omnium 
sapores.  sed  animadvertimus  insula  Lesbo  vinum  protro- 
pum,  Maeonia  Catacecaumeniten,  Lydia  Tmoliten,  Sicilia 
Mamertinum,  Campania  Falernum,  Terracina  et  Fundis 
Caecubum  reliquisque  locis  pluribus  innumerabili  multitu- 
dine  genera  vini  virtutesque  procreari.  quae  non  aliter 
possunt  fieri,  nisi,  cum  terrenus  umor  suis  proprietatibus 
saporis  in  radicibus  sit  infusus,  enutrit  materiam,  per  quam 
egrediens  ad  cacumen  profundat  proprium  loci  et  generis 
sui  <^in)>  fructus  saporem.  quodsi  terra  generibus  umo- 13 
rum  non  esset  dissimilis  et  disparata,  non  tantum  in  Syria 
et  Arabia  in  harundinibus  et  iuncis  herbisque  omnibus 
essent  odores,  neque  arbores  turiferae,  neque  piperis  darent 

1  calor  B"     2  salinariis  E^G     4  hipanis  fi^^SG^^:  inpanis  jE^(x 
add.  Eo       7  fonticulos  H      parvolus  H      8  tunc:  tertiaro  E 
tanta  magnitudine  H      9  vena  E,  vense  E^      sandaraca  EG 
10  f 0 diunt  Muller-Str.:  fodiuntur  x      ea  Joc:  &  (et)  x      16  in- 
3ulam  (-a)  lesbon  . .  .  maloniam  (-a;   Maeoniam  Phil)  . .  .  lidiam 
'-a)  .  . .  siciliam  .  .  .  campaniam  (-a)  x  {ablativos  restituit  Mar) 
protropum  Joc:  protyrum  x       17  catacecaumeniten  Mar:  cata- 
3(a)ecaumen  .  Item  x       Tmoliten  Phil:  moliton  x       18  Terracina 
Kr:  interracinam  (-a)  {cum  in  add.)  x       sundis  E       19  Caecu- 
Dum  ed:  caesibum  x      21  proprietatis  E  et  a.  c.  G      22  saporis 
•ec:  -res  x      24  add.  Kr      26  iuncis  Joc:  uineis  x      27  fort.  dantes. 


182  VITRUVn 

bacas,  nec  niurrae  glaebulae,  nec  Cyrenis  in  ferulis  laser 
nasceretur,  sed  in  omni  terra  regionibus  eodem  genere 
omnia  procrearentur.  has  autem  varietates  terrae  umoris 
qualitatis  regionibus  et  locis  inclinatio  mundi  et  solis  im- 
petus  propius  aut  longius  cursum.  faciendo  tales  efficit.  i 
nec  solum  in  his  rebus,  sed  etiam  in  pecoribus  et  armentis 
haec  non  ita  similiter  efficerentur,  nisi  proprietates  singu- 
larura   terrarum  <^umorum)>  in  regionibus  ad  solis  pote- 

14  statem  temperarentur.  sunt  enimBoeotiae  flumina  Cephisos 
et  Melas,  Lucanis  Crathis,  Troia  Xanthus  inque  agris  Cla- 
zomeniorum  et  Erythraeorum  et  Laodicensium  fontes.  ad  ( 
<(ea)>  flumina  cum  pecora  suis  temporibus  anni  parantur  ad 
conceptionem  partus,  per  id  tempus  adiguntur  eo  cotidie 
potum,  ex  eoque,  quamvis  sint  alba,  procreant  aliis  locis 
leucophaea,  aliis  locis  pulla,  aliis  coracino  colore.  ita 
proprietas  liquoris,  cum  init  in  corpus,  proseminat  intinctam  f 
sui  cuiusque  generis  qualitatem.  igitur  quod  in  campis 
Troianis  proxime  flumen  armenta  rufa  et  pecora  leucophaea 
nascuntur,  ideo  id  flumen  Ilienses  Xanthum  appellavisse 
dicuntur. 

15  Etiamque   inveniuntur   aquae   genera   mortifera,   quae 
per  maleficum  sucum  terrae  percurrentia  recipiunt  in  se( 
vim   venenatam,   uti  fuisse  dicitur  Terracinae  fons,   qui  ] 
vocabatur  Neptunius,   ex   quo  qui  biberant  inprudentes, 
vita  privabantur;  quapropter  antiqui  eum  obstruxisse  di- 
cuntur.   et  Chrobsi  Thracia  lacus,  ex  quo  non  solum  qui 


1  myrrae  EG         2  eodem  genera  H^  eadem  genera  S 
3  terrae  umoris  qualitatis  transp.  Kr :  post  efficit  v.  5  exh.  x  sic : 
terrae  (h  /S^umoresquae  (Qu§  EG)  qualitates  x       5  propius  E^G^: 
proprius  x      aut  E:  ut  HGS        6  nec:  n  S      (armentis)  dis- 
cernuntur  add.  (postea  del.)  S      7  dissimiliter  S      8  add.  Bo 
inregionibus  EG:  ingeneribus  HS  (sed  t  regionib'  in  marg.  S'^ 

9  temperarentur  SG'^:  perarentur  JJ,  pararentur  EG        enim:  1 
&ia  S      boetiae  x      cephisos  HSG'^:  zephisos  £",  zephiros  G 

10  Crathis  ed:   aeraris  x  12  add.  JRo  (deleto  eo  v.  13) 
13  adiguntur^:  adicuntur  jffG',  adiciuntur^S      14  qua  vi&HG 
16  caracino  >S        19  nilienses  HS        21  Inveniuntur  etiam  S 
23  terrae  cinae  x      26  crobsi  E      thratia  HS 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VIII,  3  183 

iberint,  moriuntur,  sed  etiam  qui  laverint.  item  in  Thes- 
ilia  fons  est  profluens,  ex  quo  fonte  nec  pecus  ullum 
ustat  nec  bestiarum  genus  ullum  propius  accedit;  ad 
uem  fontem  proxime  est  arbor  florens  purpureo  colore. 
on  minus  in  Macedonia  quo  loci  sepultus  est  Euripides,  16 
extra  ac  sinistra  monumenti  advenientes  duo  rivi  con- 
arrunt  in  unum,  e  quibus  ad  unum  accumbentes  viatores 
ransitare  solent  propter  aquae  bonitatem,  ad  rivum  autem, 
ui  est  ex  altera  parte  monumenti,  nemo  accedit,  quod 
lortiferam  aquam  dicitur  habere.  item  est  in  Arcadia 
onacris  nominata  terrae  regio,  quae  habet  in  montibus 
K.  saxo  stillantes  frigidissimos  umores.  haec  autem  aqua 
TUYOC  ubujp  nominatur,  quam  neque  argenteum  neque 
sneum  nec  ferreum  vas  potest  sustinere,  sed  dissilit  et 
issipatur.  conservare  autem  eam  et  continere  nihil  aliud 
otest  nisi  mulina  ungula,  qua  etiam  memoratur  ab  Anti- 
atro  in  provinciam,  ubi  erat  Alexander,  per  lollam  filium 
erlata  esse  et  ab  eo  ea  aqua  regem  esse  necatum.  item  17 
Ipibus  in  Cottii  regno  est  aqua,  ex  qua  qui  gustant, 
atim  concidunt.  agro  autem  Falisco  via  Campana  in 
impo  Corneto  est  lucus,  in  quo  fons  oritur,  ibique  avium 
b  lacertarum  reliquarumque  serpentium  ossa  iacentia 
pparent. 

Item  sunt  nonnullae  acidae  venae  fontium,  uti  Lyn- 
3sto  et  in  Italia  Velino,  Campania  Teano  aliisque  locis 
iuribus,  quae  hanc  habent  virtutem,  uti  calculos,  in  vesi- 
s  qui  nascuntur  in  corporibus  horainum,  potionibus  discu- 
ant.  fieri  autem  hoc  naturaliter  ideo  videtur,  quod  acer  18 
[.  acidus  sucus  subest  in  ea  terra,  per  quam  egredientes 

1  laberint  H  8  proprius  H  4  fonte  S  6  quo  loci  S: 
iiod  loci  IT,  quo  loco  EG  7  e  quibus  ad  unum  EG:  om.  HS 
pransitare  Joc:  transitare  x  9  quod  HG:  quia  ES  11  non 
^ris  X  12  aqua  styglos  hydor  GS,  aquas  tyglos  hydor  HE 
orr.  ed)  18  argentum  fi"  16  qua  ii^o :  quae  ic  17  provinciam 
l:  -cia  HEG,  -tia  S  18  perlata  Laet:  -ta  S,  -tum  HEG 
'  Cottii  Ro  (Cotti  Joc):   crobi  x  ex  qua  EG:  om.  HS 

ibique  EG:  ubique  H,  ubi  5  25  Velino  Budaeus  {Plin. 

l,  9):  vienna  x       theano  x      26  uti  HS:  ut  EG       vessicis  S 


184  VITRUVII 


I 


venae  intinguntur  acritudine,  et  ita,  cum  in  corpus  inie 
runt,  dissipant  quae  ex  aquarum  subsidentia  in  corporibus 
et  concrescentia  offenderunt.  quare  autem  discutiantur  es 
acidis  eae  res,  sic  possumus  animadvertere.  ovum  in  acetc 
si  diutius  positum  fuerit,  cortex  eius  mollescet  et  dissol- 
vetur.  item  plumbum,  quod  est  lentissimum  et  gravissi 
mum,  si  in  vase  conlocatum  fuerit  et  in  eo  acetum  suffu 
sum,   id   autem   opertum  et  oblitum  erit,   efficietur,   uti 

19  plumbum  dissolvatur  et  fiat  cerussa.  eisdem  rationibus 
aes,  quod  etiam  solidiore  est  natura,  similiter  curatum  si 
fuerit,  dissipabitur  et  fiet  aerugo.  item  margarita.  non 
minus  saxa  silicea,  quae  neque  ferrum  neque  ignis  potest 
per  se  dissolvere,  cum  ab  igni  sunt  percalefacta,  aceto 
sparso  dissiliunt  et  dissolvuntur.  ergo  cum  has  res  ante 
oculos  ita  fieri  videamus,  ratiocinemur  isdem  rationibus 
ex  acidis  propter  acritudinem  suci  etiam  calculosos 
natura  rerum  similiter  posse  curari. 

20  Sunt  autem  etiam  fontes  uti  vino  mixti,  quemadmodum 
est  unus  Paphlagoniae ,  ex  quo  eam  aquam  sine  vino  po- 
tantes  fiunt  temulenti.  Aequiculis  autem  in  Italia  et  in 
Alpibus  natione  Medullorum  est  genus  aquae,  quam  qui 

21  bibunt,  efficiuntur  turgidis  gutturibus.  Arcadia  vero  civi- 
tas  est  non  ignota  Clitor,  in  cuius  agris  est  spelunca  pro- 
fluens  aqua,  e  qua  qui  biberint,  fiunt  abstemii.  ad  eum 
autem  fontem  epigramma  est  in  lapide  inscriptum  hac 
sententia  versibus  graecis:  eam  non  esse  idoneam  ad  la- 
vandum,  sed  etiam  inimicam  vitibus,  quod  apud  eum  f ontem 
Melampus  sacrificiis  purgavisset  rabiem  Proeti  filiarum 
restituissetque  earum  virginum  mentes  in  pristinam  sani- 
tatem.   epigramma  autem  est  id,  quod  est  subscriptum: 


I 


1  intinguuntur  S  inierint  E*^  3  offenderint  E'^  4  h§ 
rcB  S  5  moUescit  HS  9  fiet  H  cerosa  S  13  igne  S 
18  autem  om.  S  19  ex  quo  eam  aquam  sine  EG:  exco  eam 
sine  H  (ex  quo  potantes  sine  vino  fiunt  tem.  S)  21  natione] 
Medullorum  —  rationibus  [bellissime  (pag.  208,  25)  otn.  S 
23  clitori  x  24  aquae  .  quaqui  E^  aqu§  .  quo  qui  G,  aquae 
qui  H      26  hac  sententia  Joc:  haec  sententiae  x 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VIII,  3  185 

(XYpOTOti   ^^^   TToijLivaic   t6   )uecr|juppiv6v  r\v  ce  papuvr) 
bivpoc  dv'  ecxaiidc  KXeiiopoc  epxojuevov, 
)      xaTc  |uev  dTT6  Kprjvric  dpucai  TTOiua  Kai  Tuapd  vujucpaic 
ubpidciv  CTflcov  TTdv  t6  c6v  aiTToXiov' 
d\Xd  cu  juriT'  erri  XouTpd  pdXric  xpoi»  ^^  c^  '^cti  aupr| 

TTri<(|ur|)>vr]  <(TepTTvfic>  evT6c  eovTa  jueGric* 
q)euYe  b'  ejufiv  TTriyriv  |uicd|UTTeXov,  ev0a  MeXd|UTTOuc 
I  Xucdjuevoc  Xuccric  TTpoiTibac  dpTejueac 

TudvTa  Kaeap|u6v  epan^ev  dTTOKpucpov,  <euT'  dp'  dTr'  "ApYOuc 
oupea  Tprixeir|c  fiXuOev  'ApKabir|c)>. 

item  est  in  insiila  Cia  fons,  e  quo  qui  inprudentes  biberint,  22 
fiunt    insipientes,    et   ibi   est   epigramma   insculptum   ea 
sententia:  iucundam  eam  esse  potionem  fontis  eius,  sed 
qui   biberit,   saxeos   habiturum   sensus.    sunt  autem  ver- 
sus  hi: 


1  Epigrammata  quae  sequuntur  eadem  graece  extant  in  Ec- 
logis  Florentinis  {de  mirahilibns)  quae  siih  ficto  Sotionis  nomine 
{ex  cod.  Laur.  Lvr,  1)  olim  edidit  H.  Stephanus  {cf.  V.  Bose, 
Afiecdota  i,  Osqq.et  ed.priorispraef.p.  vii).  ea  hic  plane  omisit 
E.  {Bose).  —  singulae  litterae  quibus  discedit  G  ab  H  adscriptae 
sunt  supra  singidas  lectionum  codicis  H       Arpaxa  H  {et  om.  a 

N  A 

fin.)  G       HNeeBaPYHN       2  bivjjoc :  myoc  G       Kaixopoc        3  xaic 
Kr:  Tac  HG      atro:  axio  HG      KPHNHKapYcai  HG      Kanapa  G 

a 
4  ubpiaciv:  YApeaciN  H       crricov:  CTniNCON  G      Trav:  TiaN  G 

\    \  N 

aiTTOoAioN  H  (aiNo  OMON  G)         5  NaMaciMHxeTriaoYTpaBaTiTexpa- 
MHCHKaiAYPH  6    -iTr||ur|vri    —    ^\xr\v    om.    G  Trr|<:^|ur|)>vri 

^TCpTTVriC^    eVTOC:    TTHNHCNTYC    H         7    5'  €|U)-|V :    ACTH   H         TTTlYri'^  = 

iT  a 
iTHrHN  G      McicaMTreAON       Me\a|UTTouc:  MeaAMi|TOYC  G      8  \uca- 

ILievoc  Xuco^c:  aYcaMeNojcaYcenc  ff,  aMCNo  caT  conc  G  (Xoucdiuevoc 

IT 

Laur.)        TTPoiTiaacapxeMeiac  (dpxeiu^ac  Sch:  dpYaXeric  Laur.) 

a  Ti 

^Pavyev  Schdfer        KA-9-apMONeKoYeNerraxPYyoN  Qioc  verbo  finitur 
epigr.  in  HG,  reliqua  ex  Ecl.  Flor.    addiderunt  edd.)      ll  chia 
.  HEG  (cea  Plin.)       equo  H:  exquo  EG       13  iocundum  EG 
14  sensus  E:  sensos  HG      15  Lii  H 


186  VITRUVII 

fjbeTa  ijJuxpoO  TTOjuaTOC  Xipdc,  fjv  dvapdWei 
^TTTiTri,  dXX'  dvooc)  Trexpoc  6  xficbe  ttiujv. 

23  Susis  autem,  in  qua  civitate  est  regnum  Persarum,  fonti-J 
culus  est,  ex  quo  qui  biberint,  amittunt  dentes.    item  in(i( 
eo  est  scriptum  epigramma,  quod  significat  hanc  senten-  5 
tiam:  egregiam  esse  aquam  ad  lavandum,  sed  ea  si  bi- 
batur,  excutere  e  radicibus  dentes.  et  huius  epigrammatos 
sunt  versus  graece: 

libaTa  KpavdevTtt  pXe^Tteic,  Seve,  tOjv  dTTO  x^pciv         (li 
XouTpd  )Liev  dv9puL)TT0i\c  dpXapfi  ecTiv  exeiv^  ic 

f|V  be  Xdpr]C  koiXou  PoTavfibeoc  dTXaov  ubujp 
^ttKpa  juovov  boXixoO  x^^^^oc  di|jd|uevoc,)> 

amr\}iap  rrpicTfjpec  i(n\  xQovi  baiTOC  6b6vTec)> 

TTiTTTOuciv,  fevuujv  opqpavd  GevTec  ebr|.  (2( 

24  Sunt  etiam  nonnullis  locis  fontium  proprietates ,  quae  15 
procreant  qui  ibi  nascuntur  egregiis  vocibus  ad  cantan- 
dum,    uti   Tarso,   Magnesiae,   aliis   eiusmodi   regionibus.  2< 
etiamque  Zama  est  civitas  Afrorum,  cuius  moenia  rex  luba 
duplici   muro   saepsit  ibique  regiam  domum  sibi  consti- 
tuit.    ab   ea   milia  passus  xx  est  oppidum  Ismuc,   cuius  20 
agrorum   regiones   incredibili   finitae   sunt   terminatione.  (5 
cum  esset  enim  Africa  parens  et  nutrix  ferarum  bestiarum. 


1—2: 


a  TOQaBTacaaN(o"»-^)iNciNeN 

•  Jlaei 

N 


H 


aeiATroYYXPOYTroMATocaiBacaaNaBaiNciTreir 


pocoTHNaeirnjjN  HG.   (ivapdWei  cod.  Laur.  pro  avapaivei  Vitr. 
irriYr),  &\K  'dvooc  Sch:  TTr]^r\,  dL\\a  vouj  cod.  Laur.  {pm.  HG)     3  sue- 

„  M  Tl 

sis  H      6  significat  E:  -cant  HG      9  ia\Ta  KpaNaeNTa  Baeireic 

Tl 

SeNCTWN  aTToxepciN  (lib.  TauTa  pXeTTCic  qpoPepci  Laur.  et  sic  Joc) 
a  N  Na       TOM 

10  AOYTPa  MeN   aNTPOTTOlHNaeMBHOKO    lAOYBOTaNHAeOCaTMONYAUUP 

11  r\v  h^  3dXr]c  KOiXric  ttotI  vribuoc  Laur.  {corr.  Sch)      12  om.  HG 

N  N  6 

18  aYTHMePTrPic|THPeceTreiTrTOYCiNTeNYUJNOpcl)aNAoeNTeceaH  HG 
17  uti  tharso  HG;  ut  intharso  E  21  regiones  H:  -nis  EG 
finitae  ed:  -ti  sq 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VIII,  3  187 

maxime  serpentiura,  in  eius  agris  oppidi  nulla  nascitur, 
et  si  quando  adlata  ibi  ponatur,  statim  moritur;  neque  id 
jolum,  sed  etiam  terra  ex  his  locis  si  alio  translata  fuerit, 
3t  ibi.  id  genus  terrae  etiam  Balearibus  dicitur  esse. 
sed  aliam  mirabiliorem  virtutem  ea  habet  terra,  quam 
3go  sic  accepi.  Gaius  lulius  Masinissae  filius,  cuius  erant  25 
:otius  oppidi  agrorum  possessiones,  cum  patre  Caesare 
nilitavit.  is  hospitio  meo  est  usus.  ita  cotidiano  con- 
Tictu  necesse  fuerat  de  philologia  disputare.  interim  cum 
3sset  inter  nos  de  aquae  potestate  et  eius  virtutibus  sermo, 
3xposuit  esse  in  ea  terra  eiusmodi  fontes,  ut,  qui  ibi  pro- 
:rearentur,  voces  ad  cantandum  egregias  haberent,  ideoque 
>emper  transmarinos  catlastros  emere  formosos  et  puellas 
naturas  eosque  coniungere,  ut,  qui  nascerentur  ex  his,  non 
jolum  voce  egregia  sed  etiam  forma  essent  non  invenusta. 

Cum  haec  tanta  varietas  sit  disparibus  rebus  natura  26 
iistributa  *  *  *  *  quod  humanum  corpus  est  ex  aliqua 
)arte  terrenum,  in  eo  autem  multa  genera  sunt  umorum, 
iti  sanguinis,  lactis,  sudoris,  urinae,  lacrimarum.  ergo  si 
n  parva  particula  terreni  tanta  discrepantia  invenitur 
laporum,  non  est  mirandum,  si  tanta  in  magnitudine  terrae 
nnumerabiles  sucorum  reperientur  varietates,  per  quarum 
'^enas  aquae  vis  percurrens  tincta  pervenit  ad  fontium 
5gressus,  et  ita  ex  eo  dispares  variique  perficiuntur  in 
)ropriis  generibus  fontes  propter  locorum  discrepantiam 
(t  regionum  qualitates  terrarumque  dissimiles  proprie- 
ates.  ex  his  autem  rebus  sunt  nonnuUa,  quae  ego  per27 
ne  perspexi,  cetera  in  libris  graecis  scripta  inveni,  quo- 
'um  scriptorum  hi  sunt  auctores:  Theophrastos,  Timaeus, 
i^osidonios,  Hegesias,  Herodotus,  Aristides,  Metrodorus, 
[ui  magna  vigilantia  et  infinito  studio  locorum  proprietates, 
•egionum    qualitates,    aquarum    virtutes   ab   inclinatione 

7  patre  EG'':  patres  HG  (cf.  pag.  273,  18)  18  formon- 

08  H  17   fort.  <(quid)>  quod  18  sunt  genera  EG 

h)umorum  E^G^:  morum  x  21  tanta  ed:  tam  x  22  in- 

lumerabilis  H      23  aquae  rec:  quae  x      ^2  virt.  ab  inclinatione 
aelique  (que  del.  ^^  legionum  qualitates  ita  etc.  x  {transp.  Schn) 


188  VITRUVII 

caeli  ita  esse  distributas  scriptis  dedicaverunt.  quorum 
secutus  ingressus  in  hoc  libro  perscripsi  quae  satis  esse 
putavi  de  aquae  varietatibus,  quo  facilius  ex  his  prae- 
scriptionibus  eligant  homines  aquae  fontes,  quibus  ad  usum 
salientes    possint    ad    civitates    municipiaque    perducere. 

28  nulla  enim  ex  omnibus  rebus  tantas  habere  videtur  ad 
usum  necessitates,  quantas  aqua,  ideo  quod  omnium  ani- 
malium  natura,  si  frumenti  fructu  privata  fuerit,  arbustivo 
aut  carne  aut  piscatu  aut  etiam  qualibet  ex  his  reliquis 
rebus  escarum  utendo  poterit  tueri  vitam,  sine  aqua 
vero  nec  corpus  animalium  nec  ulla  cibi  virtus  potest 
nasci  nec  tueri  nec  parari.  quare  magna  diligentia  in-^ 
dustriaque  quaerendi  sunt  et  eligendi  fontes  ad  humanae' 
vitae  salubritatem. 

IV  Expertiones  autem  et  probationes  eorum  sic  sunt  pro- 
videndae.  si  erunt  profluentes  et  aperti,  antequam  duci 
incipiantur,  aspiciantur  animoque  advertantur,  qua  mem- 
bratura  sint  qui  circa  eos  fontes  habitant  homines;  et 
si  erunt  corporibus  valentibus,  coloribus  nitidis,  cruribus 
non  vitiosis,  non  lippis  oculis,  erunt  probatissimi.  item 
si  fons  novus  fossus  fuerit,  et  in  vas  corinthium  sive  al- 
terius  generis,  quod  erit  ex  aere  bono,  ea  aqua  sparsa 
maculam  non  fecerit,  optima  est.  itemque  in  aeneo  si 
ea  aqua  defervefacta  et  postea  requieta  et  defusa  fuerit, 
neque  in  eius  aenei  fundo  harena  aut  limus  invenietur,  ea 

2  aqua  erit  item  probata.  item  si  legumina  in  vas  cum 
ea  aqua  coniecta  ad  ignem  posita  celeriter  percocta  fue- 
rint,  indicabunt  aquam  esse  bonam  et  salubrem.  non 
etiam  minus  ipsa  aqua,  quae  erit  in  fonte,  si  fuerit  lim- 
pida  et  perlucida,  quoque  pervenerit  aut  profluxerit,  mu- 
scus  non  nascetur  neque  iuncus,  neque  inquinatus  ab 
aliquo  inquinamento  is  locus  fuerit,  sed  puram  habuerit 


1  esse  distributas  H:  distributas  esse  EG      6  videretur  G 
7  adeo  quia  E      8  arbustiuo  H:  arbustino  EG      11  ciui  H 
21  novos  a.  corr.  H       27  coiecta  H      29  limpida  —  profluxerit 
lis  ponit  H      31  iuncus  ed:  iuncum  x       82  his  locus  H 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VIII,  3.  4.  6  189 

speciem,    in<(dica)>bitur  his  signis  esse  tenuis  et  summa 
salubritate. 

Nunc  de  perductionibus  ad  habitationes  moeniaque,  ut  V 
fieri  oporteat,  explicabo.  cuius  ratio  est  prima  perlibratio. 
libratur  autera  dioptris  aut  libris  aquariis  aut  chorobate, 
sed  diligentius  efficitur  per  chorobaten,  quod  dioptrae 
libraeque  fallunt.  chorobates  autem  est  regula  longa  cir- 
citer  pedum  viginti.  ea  habet  ancones  in  capitibus  ex- 
tremis  aequali  modo  perfectos  inque  regulae  capitibus  ad 
normam  coagmentatos ,  et  inter  regulam  et  ancones  a 
cardinibus  compacta  transversaria,  quae  habent  lineas  ad 
perpendiculum  recte  descriptas  pendentiaque  ex  regula  per- 
pendicula  in  singulis  partibus  singula,  quae,  cum  regula  est 
conlocata  aeque,  tangendo  aeque  ac  pariter  lineas  descri- 
ptionis  indicant  libratam  conlocationem.  sin  autem  ventus  2 
iuterpellaverit  et  motionibus  lineae  non  potuerint  certam 
significationem  facere,  tunc  habeat  in  superiore  parte 
canalem  longum  pedes  v,  latum  digitum,  altum  sesqui- 
digitum,  eoque  aqua  infundatur,  et  si  aequaliter  aqua 
canalis  summa  labra  tanget,  scietur  esse  libratum.  item 
eo  chorobate  cum  perlibratum  ita  fuerit,  scietur,  quantum 
habuerit  fastigii.  fortasse,  qui  Archimedis  libros  legit,  3 
dicet  non  posse  fieri  veram  ex  aqua  librationem,  quod 
ei  placet  aquam  non  esse  libratam,  sed  sphaeroides  habere 
schema  et  ibi  habere  centrum,  quo  loci  habet  orbis  terra- 
rum.  hoc  autem,  sive  plana  est  aqua  seu  sphaeroides, 
necesse  est,  <(ad)>  extrema  capita  dextra  ac  sinistra,  cum 
librata  regula  erit,  pariter  sustinere  regulam  aquam;  sin 
autem  proclinatum  habuerit  regulae  canalem,  erit  ex  una 

1  in<^dica^bitur  Kr:  inbuitur  H,  imbuitur  EG         summa 
Kr:  insumma  {cum  in  add.)  x  6  diobtris  x  8  xx  (r 

9  aequalis  modi  G      10  coagmentatus  H      11  conpactat  H 
14  aeque,  tangendo  Kr:   eaquae  {H,  ea  qu§  G)  tangentur  x 
ac  pariter  H:  pariter  ac  G       describtiones  H      20  labra  rec: 
libra  x      item  lio:  ita  x      24  spheroides  G*^:  ph(a)eroides  x 
haberi  G      25  scema  G      et  ibi  Joc:  sed  ibi  x      27  add.  Ro 
dextra  —  librata  om.  H      29  habuerit  regulae  canalem  fransp. 
Kr:  post  altior,  non  {inseq.  v.)  exh.  x 


190  VITRUVII 

parte,  quae  erit  altior,  non  in  summis  labris  aqua ;  necesse 
est  enim,  quocumque  aqua  sit  infusa,  in  medio  inflationem 
curvaturamque  habere,  sed  capita  dextra  ac  sinistra  inter 
se  librata  esse.  exemplar  autem  chorobati  erit  in  ex-P 
tremo  volumine  descriptum.  et  si  erit  fastigium  magnum, 
facilior  erit  decursus  aquae;  sin  autem  intervalla  erunt 
lacunosa,  substructionibus  erit  succurrendum. 
VI  Ductus  autem  aquae  fiunt  generibus  tribus:  rivis  per 
canales  structiles,  aut  fistulis  plumbeis,  seu  tubulis  ficti- 
libus.  quorum  hae  sunt  rationes.  si  canalibus,  ut  struc- 
tura  fiat  quam  solidissima,  solumque  rivi  libramenta  habeat 
fastigata  ne  minus  in  centenos  pedes  sicilico.  eaeque  struc-' 
turae  confornicentur,  ut  minime  sol  aquam  tangat.  cum- 
que  venerit  ad  moenia,  efficiatur  castellum  et  castello 
coniunctum  ad  recipiendam  aquam  triplex  inmissarium, 
conlocenturque  in  castello  tres  fistulae  aequaliter  divisae 
intra  receptacula  coniuncta,  uti,  cum  abundaverit  ab  ex- 

2  tremis,  in  medium  receptaculum  redundet.  ita  in  medio 
ponentur  fistulae  in  omnes  lacus  et  salientes,  ex  altero  in 
balneas  f  vectigal  quotannis  populo  praestent,  ex  quibus' 
tertio  in  domus  privatas,  ne  desit  in  publico,  non  enim 
poterint  avertere,  cum  habuerint  a  capitibus  proprias  duc- 
tiones.  haec  autem  quare  divisa  constituerim,  hae  sunt 
causae,    uti   qui   privatim   ducent  in  domos  vectigalibus 

3  tueantur  per  publicanos  aquarum  ductus.    sin  autem  me-' 
dii  montes  erunt  inter  moenia  et  caput  fontis,   sic  erit 
faciendum,  uti  specus  fodiantur  sub  terra  librenturque  ad 

1  aqua  Kr:  aquam  x  nenesse  H  5  et  si  G^:  et  sic  H 
.  »  ficti!  G^  (fictib'^  G"^  12  sicilico  Bo  {Plin.31,57):  semipede  x 
(pede  semis  Fav. ,  sesquipede  Pall.)  aeque  H,  ^que  G  18—26  haec 
verba  dedi  sicut  exstant  in  x.  videntur  autem  sic  ordinanda  esse: 
ita  in  medio  ponentur  fistulae  in  omnes  lacus  et  saiientes,  ne 
desit  in  publico;  ex  altero  in  balneas,  non  enim  poterint  avertere, 
cum  habuerint  a  capitibus  proprias  ductiones;  ex  tertio  in  domuB 
privatas,  uti,  qui  privatim  ducent  in  domos,  vectigal  quotannis 
populo  praestent,  quibus  vectigalibus  tueantur  per  publicanos 
aquarum  ductue.  haec  autem  quare  divisa  constituerim ,  hae 
sunt  causae       27  fodientur  H      liberenturque  G 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  ^III,  6.  6  191 

fastigium,  quod  supra  scriptum  est.  et  si  tofus  erit  aut 
saxum,  in  suo  sibi  canalis  excidatur,  sin  autem  terrenum 
aut  harenosum  erit,  solum  et  parietes  cum  camara  in  specu 
struantur  et  ita  perducatur.  puteique  ita  sint  facti,  uti 
inter  duos  sit  actus. 

Sin  autem  fistulis  plumbeis  ducetur,  primum  castellum  ^ 
ad  caput  struatur,  deinde  ad  copiam  aquae  lumen  fistu- 
larum  constituatur,  eaeque  fistulae  <^e^  castello  conlocen- 
tur  ad  castellum,  quod  erit  in  moenibus.  fistulae  ne  minus 
longae  pedum  denum  fundantur.  quae  si  centenariae  erunt, 
pondus  habeant  in  singulas  pondo  mcc;  si  octogenariae, 
pondo  DccccLx;  si  quinquagenariae,  pondo  dc;  quadragena- 
riae  pondo  cccclxxx;  tricenariae  pondo  ccclx;  vicenariae 
pondo  ccxl;  quinum  denum  pondo  clxxx;  dennm  pondo 
cxx;  octonum  pondo  c;  quinariae  pondo  lx.  e  latitudine 
autem  lamnarum,  quot  digitos  habuerint,  antequam  in 
rotundationem  flectantur,  magnitudinum  ita  nomina  conci- 
piunt  fistulae.  namque  quae  lamna  fuerit  digitorum  quin- 
quaginta,  cum  fistula  perficietur  ex  ea  lamna,  vocabitur 
quinquagenaria  similiterque  reliquae.  ea  autem  ductio,  5 
quae  per  fistulas  plumbeas  est  futura,  hanc  habebit  expe- 
ditionem.  quodsi  caput  habeat  libramenta  ad  moenia 
montesque  medii  non  fuerint  altiores,  ut  possint  inter- 
pellare,  sed  intervalla,  necesse  est  substruere  ad  libramenta, 
quemadmodum  in  rivis  et  canalibus.  sin  autem  non  longa 
erit  circumitio,  circumductionibus,  sin  autem  valles  erunt 
perpetuae,  in  declinato  loco  cursus  dirigentur.  cum  vene- 
rint  ad  imum,  non  alte  substruitur,  ut  sit  libramentum 
quam  longissimum;  hoc  autem  erit  venter,  quod  Graeci 
appellant  KOiXiav.  deinde  cum  venerit  adversus  clivum, 
ex  longo  spatio  ventris  leniter  tumescit,  <(ut)>  exprimatur 


8  camera  H  7  ad  copiaru  aquae  ed:  adcopia  quae  x 
B  eaeque:  aeq;  H,  §que  G  add.  Ro  9  neminus  longae  H: 
om.  G  15  cxx  G :  ccxx  H  16  laminaru  G  17  magnitudinem 
%.  c.  G  18  {et  19)  lamina  G  1.  G  19  fistul^  G  20  reli- 
luae  ed:  reliqua  x  28  librameutum  Joc:  libratu  x  80  coelian 
ff,  cglian  G      31  add.  Bo 


192  VITRUVII 

in  altitudinem  summi  clivi.  quodsi  non  venter  in  vallibus 
factus  fuerit  nec  substructum  ad  libram  factum,  sed  geni- 
culus  erit,  erumpet  et  dissolvet  fistularum  commissuras. 
etiam  in  ventre  colliquiaria  sunt  facienda,  per  quae  vis 
spiritus  relaxetur.  ita  per  fistulas  plumbeas  aquam  qui 
ducent,  his  rationibus  bellissime  poterunt  efficere,  quod  et 
decursus  et  circumductiones  et  ventres  et  expressus  hac 
ratione  possunt  fieri,  cum  habebunt  a  capitibus  ad  moenia 
fastigii  libramenta.  item  inter  actus  ducentos  non  est  in- 
utile  castella  conlocari,  ut,  si  quando  vitium  aliqui  locus 
fecerit,  non  totum  omneque  opus  contundatur  et,  in  qui- 
bus  locis  sit  factum,  facilius  inveniatur;  sed  ea  castella 
neque  in  decursu  neque  in  ventris  planitia  neque  in  ex- 
pressionibus  neque  omnino  in  vallibus,  sed  in  perpetua 
<(fiant)>  aequalitate. 

Sin  autem  minore  sumptu  voluerimus,  sic  est  facien- 
dum.  tubuli  crasso  corio  ne  minus  duorum  digitorum  fiant, 
sed  ita  hi  tubuli  ex  una  parte  sint  lingulati,  ut  alius  in 
alium  inire  convenireque  possint.  coagmenta  autem  eorum 
calce  viva  ex  oleo  subacta  sunt  inlinienda,  et  in  declina- 
tionibus  libramenti  ventris  lapis  est  ex  saxo  rubro  in  ipso 
geniculo  conlocandus  isque  perterebratus,  uti  ex  decursu 
tubulus  novissimus  in  lapide  coagmentetur  et  primus  [ex] 
librati  ventris;  ad  eundem  modum  adversum  clivum  et 
novissimus  librati  ventris  in  cavo  saxi  rubri  haereat  et 
primus  expressionis  ad  eundem  modum  coagmentetur.  ita 
librata  planitia  tubulorum  ad  decursus  et  expressiones 
non  extolletur.  namque  vehemens  spiritus  in  aquae  duc- 
tione  solet  nasci,  ita  ut  etiam  saxa  perrumpat,  nisi  primum 
leniter  et  parce  a  capite  aqua  inmittatur  et  in  geniculis 


1  clivi  G'^:  clevi  x       3  commissuras  rec:  commixturas  x 
4   colliquiaria   Gundermann:    coUiviaria  x  7   expressus  ed'. 

-sis  X  9  fastigii  ed:   adfastigii  {cum  ad  add.)  x         10  ali- 

quis  S      15  add.  Joc      16  est  faciendum  HG:  erit  faciundum  S 
18   ita    Oehmichen:   uti  x  23  del.  Kr  23  novissimu  S 

27  ad  Mar:  aut  HSG^,  ut  G      et  om.  S       expr(a)essioni3  x 
29  solet  S:  solent  HG      uti  S 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  VIII,  6  193 

aut  versuris  alligationibus  aut  pondere  saburra  continea- 

,)tur.    reliqua   omnia  uti  fistulis  plumbeis  ita  sunt  conlo- 

canda.    item   cum   primo  aqua  a  capite  inmittitur,   ante 

)  favilla  inmittetur,  uti  coagmenta,  si  qua  sunt  non  satis 

5  oblita,  favilla  oblinantur.  habent  autem  tubulorum  duc-  lo 

tiones  ea  commoda.    primum  in  opere  quod  si  quod  vi- 

tium  factum  fuerit,  quilibet  id  potest  reficere.   etiamque 

multo   salubrior   est   ex   tubulis   aqua  quam  per  fistulas, 

i)  quod  plumbum  videtur  esse  ideo  vitiosum,   quod  ex  eo 

)  cerussa  nascitur;  haec  autem  dicitur  esse  nocens  corpori- 

bus  humanis.   ita  quod  ex  eo  procreatur,  <^si)>  id  est  vi- 

tiosum,  non  est  dubium,  quin  ipsum  quoque  non  sit  salubre. 

exemplar  autem  ab  artificibus  plumbariis  possumus  acci- 11 

Opere,  quod  palloribus  occupatos  habent  corporis  colores. 

namque  cum  fundendo  plumbum  flatur,  vapor  ex  eo  in- 

sidens  corporis  artus  et  in  diem  exurens  eripit  ex  mem- 

bris    eorum    sanguinis    virtutes.    itaque    minime    fistulis 

plumbeis  aqua  duci  videtur,  si  volumus  eam  habere  sa- 

.)lubrem.   saporemque  meliorem  ex  tubulis  esse  cotidianus 

potest  indicare  victus,  quod  omnes,  et  structas  cum  habeant 

vasorum  argenteorum  mensas,  tamen  propter  saporis  in- 

tegritatem  fictilibus  utuntur. 

Sin  autem  fontes  <(non  sunt)>,  unde  ductiones  aquarum  12 
faciamus,  necesse  est  puteos  fodere.  in  puteorum  autem 
-)  f ossionibus  non  est  contemnenda  ratio ,  sed  acuminibus 
sollertiaque  magna  naturales  rerum  rationes  considerandae, 
quod  habet  multa  variaque  terra  in  se  genera.  est  enim 
uti  reliquae  res  ex  quattuor  principiis  composita.  et 
primum  est  ipsa  terrena  habetque  ex  umore  aquae  fontes, 
)  item  calores,  unde  etiam  sulphur,  alumen,  bitumen  nasci- 


5  oblinantur  ed :  -nentur  x     9  plumbum  Ro :  per  plumbum x 
10  cerusa  EG  (quia  ex  plumbo  nascitur  cerosa  S)      11  ita  quod 
HG:  itaque  E,  ita  ergo  cum  quod  S      si  add.  Joc  {post  ita) 
id  om.  S      12  quin  GE^S:  qui  in  H      16  flatus  S      16  in  diem 
Bo:  indie  x      20  et  structds  Kr:  ex(8)tructas  x       23  add.  ed 
24  faciam  E     26  fossionibus  E^:  possessionibus  x     est  om.  E 
27  quia  E  {ut  supra  v.  6,  9  his,  14,  20) 

ViTRUV.  de  architoct.  ed.  Krohn.  13 


194  VITRUVII  \ 

tur,  aerisque  spiritus  inmaues,  qui,  cuui  graves  per  inter- 
venia  fistulosa  terrae  perveniunt  ad  fossionem  puteorum 
et  ibi  homines  offendunt  fodientes,  vi  naturali  vaporis 
obturant   eorum  naribus  spiritus  animales;   ita,  qui  non 

13  celerius  inde  effugiunt,  ibi  interimuntur.  hoc  autem  qui- 
bus  rationibus  caveatur,  sic  erit  faciendum.  lucerna  accensa  2 
demittatur;  quae  si  permanserit  ardens,  sine  periculo  de- 
scendetur.  sin  autem  eripietur  lumen  a  vi  vaporis,  tunc  se- 
cundum  puteum  dextra  ac  sinistra  defodiantur  aestuaria; 
ita  quemadmodum  per  nares  spiritus  ex  aestu<(ariis)>  dissi-  lo 
pabuntur.  cum  haec  sic  explicata  fuerint  et  ad  aquam 
erit  perventum,  tunc  saepiatur  as<(sa^  structura,  ne  ob- 
turentur  venae.  i 

14  Sin  autem  loca  dura  erunt  aut  nimium  venae  penitus 
fuerint,  tunc  signinis  operibus  ex  tectis  aut  superioribus  15 
locis  excipiendae  sunt  copiae.  in  signinis  autem  operibus  (10 
haec  sunt  facienda.   uti  harena  primum  purissima  asperri- 
maque  paretur,  caementum  de  silice  frangatur  ne  gravius 
quam  librarium,  calx  quam  vehementissima  mortario  mixta, 
ita  ut  quinque  partes  harenae  ad  duas  respondeant.  eorum  20 
fossa  ad  libramentum  altitudinis,  quod  est  futurum,  calce- 

15  tur  vectibus  ligneis  ferratis.  parietibus  calcatis,  in  medio  (15; 
quod  erit  terrenum,  exinaniatur  ad  libramentum  infimum 
parietum.  hoc  exaequato  solum  calcetur  ad  crassitudinem, 
quae  constituta  fuerit.   ea  autem  si  duplicia  aut  triplicia  25 
facta  fuerint,  uti  percolationibus  transmutari  possint,  multo 
salubriorem  et  suaviorem  aquae  usum  efficient;  limus  enim(20] 
cum  habuerit,  quo  subsidat,  limpidior  fiet  et  sine  odoribus 

1  intervena  EG       3  vi  3Iar:  ut  a:;       4  obturant  Joc:  ob- 
turante  ^*S',   obdiirante  EG  6   interemuntur  SG  hoc 

quibus  autem  EGS  »  defodiantur  aestuaria  ecl:  defodianturcy 
aestuaria  iZ*S,  defodiantur  que  el  uaria  G,  defodiantur  quae; 
est  uaria  E  10  aestuariis  Joc:   aestu  H^  §stu  ESG^ 

12    saepiaturas    structura    H,    sepiatur    stnictura    EGS   [corr. 
Dethfsen)       ne  Joc:  nec  x       obdurentur  EG        13  venae  ed: 
venas  x       15  signis  H      tectis  Joc:  testis  x       aut  H:  Sb  EGS 
20  duas  EG:  duos  HS      23  infimum  HS:  m^rmnm  E G      27  et 
suaviorum  EG:  om.  HS      28  quo  oin.  G 


\ 


DE  AECHITECTURA  LIB.  VIII,  6.  TX  195 

conservabit  saporem.   si  non,  salem  addi  necesse  erifc  efc 
extenuari. 

Quae  potui  de  aquae  virtute  et  varietate,  quasque  habeat 
utilitates  quibusque  rationibus  ducatur  et  probetur,  in 
hoc  volumine  posui;  de  gnomonicis  vero  rebus  et  horolo- 
giorum  rationibus  insequenti  perscribam. 


LIBER  NONUS- 

Nobilibus  athletis,  qui  Olympia,  Pythia,  Isthmia,  Ne-  i 
mea  vicissent,  Graecorum  maiores  ita  magnos  honores 
constituerunt,  uti  non  modo  in  conventu  stantes  cum  palma 
efc  corona  ferant  laudes,  sed  etiam,  cum  revertantur  in 
suas  civitates  cum  victoria,  triumphantes  quadrigis  in 
moenia  et  in  patrias  invehantur  e  reque  publica  perpe- 
tua  vita  constitutis  vectigalibus  fruantur.  cum  ergo  id 
animadvertam,  admiror,  quid  ita  non  scriptoribus  eidem 
honores  etiamque  maiores  sint  tributi,  qui  infinitas  utili- 
tates  aevo  perpetuo  omnibus  gentibus  praestant.  id  enim 
magis  erat  institui  dignum,  quod  athletae  sua  corpora 
exercitationibus  efficiunt  fortiora,  scriptores  non  solum 
suos  sensus,  sed  etiam  omnium,  <^cum)>  libris  ad  discen- 
dum  et  animos  exacuendos  praeparant  praecepta.  quid  2 
enim  Milo  Crotoniates,  quod  fuit  invictus,  prodest  homi- 
nibus  aut  ceteri,  qui  eo  genere  fuerunt  victores,  nisi  quod, 
dum  vixerunt  ipsi,  inter  suos  cives  habuerunt  nobilitatem. 
Pythagorae  vero  praecepta,  Democriti,  Platonis,  Aristotelis 
ceterorumque  sapientium  cotidiana  perpetuis  industriis 
iculta  non  solum  suis  civibus,  sed  etiam  omnibus  gentibus 
recentes  et  floridos  edunt  fructus.  e  quibus  qui  a  teneris 
aetatibus  doctrinarum  abundantia  satiantur,  optimos  ha- 
bent  sapientiae  sensus,  instituunt  civitatibus  humanitatis 


6  gnominicis  HGS^  gnomicis  E      8  phithia  EG:  om.  HS 
(pithia  i.  marg.  S-)       11  ferant  S'^:  fuerant  x       13  e  om.  EG 
16  idem  E  et  a.  c.  G      18  athla&e  H,  adhlet^  S      20  add.  Bo 
inter  uos  H 


13 


196  VITRUVII 

mores,  aequa  iura,  leges,  quibus  absentibus  nulla  potest 

3  esse  civitas  incolumis.  cum  ergo  tanta  munera  ab  scri- 
ptorum  prudentia  privatim  publiceque  fuerint  hominibus 
praeparata,  non  solum  arbitror  palmas  et  coronas  his  tri- 
bui  oportere,  sed  etiam  decerni  triumphos  et  inter  deorum 
sedes  eos  dedicandos  iudicari. 

Eorum  autem  cogitata  utiliter  hominibus  ad  vitam  ex- 
plicandam  e  pluribus  singula  paucorum  uti  exempla  po-i 
nam,  quae  recognoscentes  necessario  his  tribui  honores 

4  oportere   homines   confitebuntur.    et  primum  Platonis  e 
multis  ratiocinationibus  utilissimis  unam,  quemadmodum 
ab  eo  explicata  sit,  ponam.    locus  aut  ager  paribus  late- 
ribus  si  erit  quadratus  eumque  oportuerit  duplicare,  quod  ( 
opus  fuerit  genere  numeri,  quod  multiplicationibus  non 
invenitur,  eo  descriptionibus  linearum  emendatius  reperitur. 
est  autem   eius  rei  haec  demonstratio.    quadratus  locus, 
qui  erit  longus  et  latus  pedes  denos,  efficit  areae  pedes  c. 
si  ergo  opus  fuerit  eum  duplicare  id  est  pedum  cc  item( 
e  paribus  lateribus  facere,  quaerendum  erit,  quam  magnum 
latus  eius  quadrati  fiat,  ut  ex  eo  cc  pedes  duplicationibus  : 
areae  respondeant.  id  autem  numero  nemo  potest  invenire. 
namque   si   xiiii   constituentur,   erunt   multiplicati  pedes 

5  cxcvi,  si  XV,  pedes  ccxxv.   ergo  quoniam  id  non  explicatur  ( 
numero,  in  eo  quadrato,  longo  et  lato  pedes  x  quod  fuerit, 
linea   ab   angulo   ad  angulum  diagonios  perducatur,   uti  5 
dividantur  duo  trigona  aequa  magnitudine,  singula  areae 
pedum  quinquagenum,  ad  eiusque  lineae  diagonalis  longitu- 
dinem  locus  quadratus  paribus  lateribus  describatur.   ita(; 
quam  magna   duo   trigona  in  minore  quadrato  quinqua- 
genum   pedum   linea   diagonio  fuerint  designata,   eadem  i 
magnitudine  et  eodem  pedum  numero  quattuor  in  maiore  i 

13  duplicare  HS:  -viEG      quod  opus  HEG:  quo  opus  S 
U  quod  mult.  HS:  quo  mult.  EG      16  emendatius  Kr:  emen- 
datis  X         18  duplicare  id  est  pedum  Kr:  duplicari  pedum  x 

.1. 
{scil.  duplicare  pedum)       24  quod  HGS:  que  E      25  diagonios 

Joc:  diagonis  x      30  designata  ed:  -tae  H,  -t§  EGS      31  quat- 
tuorilmaiore  H 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  IX  197 

erunt  effecta.  hac  ratione  duplicatio  grammicis  rationibus 
ab  Platone,  uti  schema  subscriptum  est  in  ima  pagina, 
explicata  est. 

Item  Pythagoras  normam  sine  artificis  fabricationibus  6 
inventam  ostendit,  et  quod  magno  labore  fabri  normam 
facientes  vix  ad  verum  perducere  possunt,  id  rationibus 
et  methodis  emendatum  ex  eius  praeceptis  explicatur. 
namque  si  sumantur  regulae  tres,  e  quibus  una  sit  pedes 
III,  altera  pedes  iiii,  tertia  pedes  v,  eaeque  regulae  inter 
se  compositae  tangant  alia  aliam  suis  cacuminibus  extremis 
schema  habentes  trigoni,  deformabunt  normam  emendatam. 
ad  eas  autem  regularum  singularum  longitudines  si  singula 
quadrata  paribus  lateribus  describantur,  quod  erit  trium 
latus,  areae  habebit  pedes  viiii,  quod  iiii,  xvi,  quod  v  erit, 
XXV.  ita  quantum  areae  pedum  numerum  duo  quadrata  7 
ex  tribus  pedibus  longitudinis  laterum  et  quattuor  efficiunt, 
aeque  tantum  numerum  reddit  id  unum  ex  quinque  de- 
scriptum.  id  Pythagoras  cum  invenisset,  non  dubitans  a 
Musis  se  in  ea  inventione  monitum,  maximas  gratias  agens 
hostias  dicitur  his  immolavisse.  ea  autem  ratio,  quemad- 
modum  in  multis  rebus  et  mensuris  est  utilis,  etiam  in 
aedificiis  scalarum  aedificationibus,  uti  temperatas  habeant 
graduum  librationes,  est  expedita.  si  enim  altitudo  con-  8 
tignationis  ab  summa  coaxatione  ad  iinum  libramentum 
divisa  fuerit  in  partes  tres,  erit  earum  quinque  in  scalis 
scaporum  iusta  longitudine  inclinatio.  <(quare)>  quam  magnae 
fuerint  inter  contignationem  et  imum  libramentum  altitu- 
dinis  partes  tres,  quattuor  a  perpendiculo  recedant  et 
ibi  conlocentur  inferiores  calces  scaporum.    ita  si  erunt 


2  scema  x  in  ima  pagina,  explicata  est  Bo:  explicata  est 
in  ima  pagina  x  5  quod  Bo'.  quam  x  9  tertia:  terua  H 
eaeque  HS:  haeque  EG  13  quod  ed.  FI:  cum  x  {sciL  qaom) 
16  longitudines  H  17  reddit  id  Kr:  reddidit  x  18  amusise 
in  H  20  immolasse  S  23  libraiiones  S:  -nis  HEG  24  co- 
axatione  SG'^:  coaxitione  HEG  25  v  EG  26  iuxta  longi- 
tudine  (-nem  E)  EG        add.  Kr  28  iii.  iiii.  EG         29  in- 

feriores  Gah  interiores  x      si  i?o:  sic  x 


198  VITRUVJI 


I 


temperatae,  <(libratae)>  et  graduum  ipsarum  scalarum  erunt 
conlocationes.   item  eius  rei  erit  subscripta  forma. 

9  Archimedis  vero  cum  multa  miranda  inventa  et  varia 
fuerint,  ex  omnibus  etiam  infinita  sollertia  id,  quod  ex- 
ponam,  videtur  esse  expressum.  nimirum  Hiero  enim  Syra- 
cusis  auctus  regia  potestate,  rebus  bene  gestis  cum 
auream  coronam  votivam  diis  inmortalibus  in  quodam 
fano  constituisset  ponendam,  manupretio  locavit  faciendam 
et  aurum  ad  sacomam  adpendit  redemptori.  is  ad  tempus 
opus  manu  factum  subtiliter  regi  adprobavit  et  ad  sacomam  : 

10  pondus  coronae  visus  est  praestitisse.    posteaquam  indi- 
cium   est  factum  dempto  auro  tantundem  argenti  in  id 
coronarium  opus  admixtum  esse,  indignatus  Hiero  se  con- 
temptum  esse  neque  inveniens,  qua  ratione  id  furtum  re- 
prehenderet,  rogavit  Archimeden,  uti  in  se  sumeret  sibi  de  ; 
eo  cogitationem.    tunc  is,   cum  haberet  eius  rei  curam, 
casu  venit  in  balineum,  ibique  cum  in  solium  descenderet, 
animadvertit,  quantum  corporis  sui  in  eo  insideret,  tantum 
aquae  extra  solium  effluere.   idque  cum  eius  rei  rationem 
explicationis   ostendisset,  non   est  moratus,   sed  exsihiit  s 
gaudio  motus  de  solio  et  nudus  vadens  domum  <^uni)>versis  i 
significabat   clara   voce   invenisse,   quod   quaereret;   nam 

11  currens  identidem  graece  clamabat  eupiiKa  eupriKa.  tum 
vero  ex  eo  inventionis  ingressu  duas  fecisse  dicitur  massas 
aequo  pondere,  quo  etiam  fuerat  corona,  unam  ex  auro  et  j 
alteram  ex  argento.  cum  ita  fecisset,  vas  amplum  ad  ( 
summa  labra  implevit  aquae,  in  quo  demisit  argenteam 
massam.  cuius  quanta  magnitudo  in  vasum  depressa  est, 
tantum  aquae  effluxit.  ita  exempta  massa  quanto  minus 
factum  fuerat,  refudit  sextario  mensus,  ut  eodem  modo,  s 

1  add.Kr  {cf.  214,24)      scala  £"      5  nimirum  Bo  (priore  ed.; 
cf.  160,  8)  nimium  est  x  (n  minimii  est  in  marg.  S^)       14  furtum 
HSG":  futurum  EG      15  archimede  ,S      16  is  S:  his  HEG 
17  baUneum  HS:  balneum  EGS^         18  corporis  S:  incorporis 
HEG  [cum  in  add.)        19  solu  S      idque  Eo:  itaque  x      eius 
rei  HSG'^:  eius  ei  G^  ei  eius  E      20  exiluit  H,  exihuit  ES 
21  universis:  verius  x       27  libra  H       demi^it  G^:  dimisit  x 
28  vas  S      SO  mensus  Joc:  mensus  e  (est  H)  x 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  IX  199 

o)quo  prius  fuerat,  ad  labra  aequaretur.    ita  ex  eo  invenit, 
quantum  pondus  argenti  ad  certam  aquae  mensuram  re- 
sponderet.    cum  id  expertus  esset,  tum  auream  massam  12 
similiter  pleno  vaso  demisit  et  ea  exempta,  eadem  ratione 

5  mensura  addita  invenit  ex  aquae  numero  sextantum  minore, 

j)quanto  minus  magno  corpore  eodem  pondere  auri  massa 
esset  quam  argenti.  postea  vero  repleto  vaso  in  eadem 
aqua  ipsa  corona  demissa  invenit  plus  aquae  defluxisse  in 
corona  quam  in  aurea  eodem  pondere  massa,  et  ita  ex  eo, 

0  quod  fuerat  plus  aquae  in  corona  quam  in  massa,  ratio- 

))cinatus  reprehendit  argenti  in  auro  mixtionem  et  mani- 
festum  furtum  redemptoris. 

Transferatur   mens   ad   Archytae   Tarentini   et   Erato- 13 
sthenis   Cyrenaei    cogitata;    hi    enim   multa   et   grata   a 

5  mathematicis  rebus  hominibus  invenerunt.  itaque  cum  in 
ceteris  inventionibus  fuerint  grati,  in  eius  rei  cogitationibus 

?  maxime  sunt  suspecti.  alius  enim  alia  ratione  explica- 
verunt,  quod  Delo  imperaverat  responsis  Apollo,  uti  arae 
eius,  quantum  haberent  pedum  quadratorum,  id  duplica- 

)  rentur,  et  ita  fore  uti,  qui  essent  in  ea  insula,  tunc  re- 

)  ligione  liberarentur.   itaque  Archytas  cylindrorum  descri- 14 
ptionibus,  Eratosthenes  organica  mesolabi  ratione  idem 
explicaverunt.    cum  haec  sint  tam  magnis  doctrinarum  iu- 
cunditatibus   animadversa  et  cogamur  naturaliter  inven- 

s  tionibus  singularum  rerum  considerantes  effectus  moveri, 
multas  res  attendens  admiror  etiam  Democriti  de  rerum 
natura  volumina  et  eius  commentarium,  quod  inscribitur 


2  quantiim   adcertum  pondus  x  (adcertum  ut  antecip.  ex 
seqq.  dcl.  Schn)      4  dimisit  EG      B  numero  sextantum  Kr:  non 

86 

tantum  se  (sed  E^S^)  x  {scil.  uo  tantum)  7  vase  S  8  di- 
missa  EG  9  corona  (-nam  H)  x  aurea  S^:  aurea  x  massa 
G:  massil  HESG'^      10  fuerat  Kv.  faerit  x      11  mittionem  H 

18  tarenti  S  16  fuerint  HSG^:  fuerunt  EG  co;?itationibus 
Bo:  concitationibus  x  17  explicaverunt  rec:  explicarentur  x 
(explicarent  6^)     18  imperaverat  <S"':  impetraverat  x      are§  EG 

19  duplicarent  *S^      20  fore  uti  Ro:  forenti  HS^  forent  hi  EG 
27  inscribitur  ed:  scribitur  x 


i 


200  VITRUVII 

XeipoKjiriTUJV,   fin   quo   etiam  utebatur  anulo  signaretur. 
amolcie  est  expertus. 

15  Ergo    eorum   virorum   cogitata  non   solum   ad   more 
corrigendos,  sed  etiam  ad  omnium  utilitatem  perpetuo  sunt 
praeparata,    athletarum    autem    nobilitates    brevi   spatio  5 
cum  suis  corporibus  senescunt.   itaque  neque  cum  maxime 
sunt  florentes  neque  posteritati  hi,  quemadmodum  sapien- 

16  tium  cogitata  hominum  vitae,  prodesse  possunt.   cum  vero 
neque  moribus  neque  institutis  scriptorum  praestantibus 
tribuantur  honores,  ipsae  [autem]  per  se  mentes  aeris  alti-  k 
ora  prospicientes  memoriarum  gradibus  ad  caelum  elatae 
aevo   inmortali   non   modo   sententias   sed   etiam  figuras    t 
eorum  posteris  cogunt  esse  notas.    itaque,  qui  litterarum   | 
iucunditatibus  instinctas  habent  mentes,  non  possunt  non 
in  suis  pectoribus  dedicatum  habere,  sicuti  deorum,  sic  2 
Ennii  poetae  simulacrum;  Accii  autem  carminibus  qui  stu-  k 
diose  delectantur,  non  modo  verborum  virtutes  sed  etiam 
figuram   eius   videntur  secum  habere  praesentem  [esse]. 

17  item  plures  post  nostram  memoriam  nascentes  cumLucretio  (5 
videbuntur   velut  coram  de  rerum  natura  disputare,   de  sc 
arte  vero  rhetorica  cum  Cicerone,  multi  posterorum  cum 
Varrone  conferent  sermonem  de  lingua  latina,  non  minus 
etiam  plures  philologi  cum  Graecorum  sapientibus  multa 
deliberantes  secretos  cum  his  videbuntur  habere  sermones, 
et  ad  summam  sapientium  scriptorum  sententiae  corpori-  21 
bus  absentibus  vetustate  florentes  cum  insunt  inter  con- 
silia  et  disputationes,  maiores  habent,  quam  praesentium 

18sunt,  auctoritates  omnes.  itaque,  Caesar,  his  auctoribus 
fretus  sensibus  eorum  adhibitis  et  consiliis  ea  volumina 
conscripsi,  et  prioribus  septem  de  aedificiis,  octavo  de  aquis,  sc 


1  xeiPOTOMHTON  HEG,  xeirOTOmeTon  S         0  itaque  neque 
cum  maxime  sunt  EG:  om.  HS  10  del.  Ro        aeris  HG: 

aeri=s  E^  ^^ris  S^  11  elatae  Joc:  -ti  x  12  aevo  inmortali 
EG:  aeuum  imortalitati  ^,  §uu  inmorfcalitati  jS'  16  pectoribus: 
corporibus   G  (pectoribus  G'^)  dedicatum  Joc:  -tas  x 

16  enni  H  18  praesentem  esse.  Item  x  (esse  del.  Joc:  cf.  96, 
17;  222,23;  230,  1  et  13;  231,  13;  251,  13;  253,  26;  266,  2) 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  IX,  1  201 

n  hoc  de  gnomonicis  rationibus,  quemadmodum  de  radiis 
olis  in  mundo  sunt  per  umbras  gnomonis  inventae  qui- 
)usque  rationibus  dilatentur  aut  contrahantur,  explicabo. 

Ea  autem  sunt  divina  mente  comparata  habentque  i 
dmirationem  magnam  considerantibus,  quod  umbra  gno- 
aonis  aequinoctialis  alia  magnitudine  est  Athenis,  alia 
JLlexandriae,  alia  Romae,  non  eadem  Placentiae  ceterisque 
rbis  terrarum  locis.  itaque  longe  aliter  distant  descri- 
tiones  horologiorum  locorum  mutationibus.  umbrarum 
nim  aequinoctialium  magnitudinibus  designantur  analem- 
latorum  formae,  e  quibus  perficiuntur  ad  rationem  loco- 
um  et  umbrae  gnomonum  horarum  descriptiones.  ava- 
r|)U)ua  est  ratio  conquisita  solis  cursu  et  umbrae  crescentis 
d  brumam  observatione  inventa,  e  qua  per  rationes  archi- 
ectonicas   circinique  descriptiones  est  inventus  effectus 

mundo.  mundus  autem  est  omnium  naturae  rerum  2 
onceptio  summa  caelumque  sideribus  et  stellarum  cursi- 
us  conformatum.  id  volvitur  continenter  circum  terram 
tque  mare  per  axis  cardines  extremos.  namque  in  his 
)cis  naturalis  potestas  ita  architectata  est  conlocavitque 
irdines  tamquam  centra,  unum  a  terra  inmani  <(spatio^ 
i  summo  mundo  ac  post  ipsas  stellas  septentrionum, 
Iterum  trans  contra  sub  terra  in  meridianis  partibus,  ibi- 
ue  circum  eos  cardines  orbiculos  circum  centra  uti  in 
)rno  perfecit,  qui  graece  ttoXoi  nominantur,  per  quos 
ervolitat  sempiterno  caelum.  ita  media  terra  cum  mari 
mtri  loco  naturaliter  est  conlocata.  his  natura  dispositis  3 
a,  uti  septentrionali  parte  a  terra  excelsius  habeat  alti- 
idinem  centrum,  in  meridiana  autem  parte  in  inferiori- 


7  placentin^  *S'  8  descriptiones  EGS^:  -nis  HS  10  de- 
^nantur  EG:  desidesignantur  H^  si  desigfnantur  SG*^  11  lo- 
rnm  rec:  longorum  HGS,  longarum  E  (t  horologiorum  in 
arg.  S^)  UgnomoninHS  /\N\H>\y\A  E  14  ad  brumam 
0:  abrumae  H,  a,brum§  S,   abrume  E,  abruin§  G  17  et 

Bllarum  cursibus  EG:  om.  HS       18  conformatum  G*^:  -tus  x 
architecta  HS  21  cardines:  ordines  E         ^add.  Kr 

circa  eos  S         26  Tr6\oi  Joc:  pasde  x  (poli  in  marg.  S^ 
altitudine  HSG':  -ne  EG 


202  VITRUVII 

bus  locis  subiectum  a  terra  obscuretur,  tunc  etiam  pe 
medium  transversa  et  inclinata  in  meridiem  [circuli  de 
lata  zona  xii  signis  est  conformata.  eorum  species  stelli 
dispositis  xii  partibus  peraequatis  exprimit  depictam  al 
natura  figurationem.  itaque  lucentia  cum  mundo  reliquis 
que  sideribus  ornatu  circum  terram  mareque  pervolanti? 

4  cursus  perficiunt  ad  caeli  rotunditatem.  omnia  autcD 
visitata  et  invisitata  temporum  necessitate  sunt  constituta 
ex  quis  sex  signa  numero  supra  terram  cum  caelo  per 
vagantur,  cetera  sub  terram  subeuntia  ab  eius  umbra  ob 
scurantur.  sex  autem  ex  his  semper  supra  terram  nitun 
tur.  quanta  pars  enim  novissimi  signi  depressione  coacti 
versatione  subiens  sub  terram  occultatur,  tantundem  eiu 
contraria  e  conversationis  necessitate  suppressa  rotation< 
circumacta  trans  locis  patentibus  ex  obscuris  egreditur  a( 
lucem;  namque  vis  una  et  necessitas  utrimque  simul  orien 

5  tem  et  occidentem  perficit.  ea  autem  signa  cum  sin 
numero  xii  partesqiie  duodecumas  singula  possideant  mund 
versenturque  ab  oriente  ad  occidentem  continenter,  tuni 
per  ea  signa  contrario  cursu  luna,  stella  Mercurii,  Veneris 
ipse  sol  itemque  Martis  et  lovis  et  Saturni  ut  per  graduun 
ascensionem  percurrentes  alius  alia  circamitionis  magni 
tudine  ab  occidente  ad  orientem  in  mundo  pervagantui 
luna  die  octavo  et  vicesimo  et  amplius  circiter  hora  cael 
circumitionem  percurrens,  ex  quo  signo  coeperit  ire,  ad  i( 

6  signum  revertendo  perficit  lunarem  mensem.  sol  auten 
signi  spatium,  quod  est  duodecuma  pars  mundi,  mensi 
vertente  vadens  transit;  ita  xii  mensibus  xii  signorun 
intervalla  pervagando  cum  redit  ad  id  signum,  iinde  coe 


id  e 

2  glossam  {scil.  circul')  del  Kr  3  conformata  quae 

(quae  del.  Kr)        6  ornatii  HGS,  -tnm  E        10  subeunt  E 
ab  eis  HG'^  13  subiciens  H,  -tiens  S         u  rotatione  Jo& 

notatione  x        15  ex  Eo:  &  x       16  una  om.  G        et  om.  E 
18  duodecimas  EGS  {item  v.  21)         mundum  E  19  conti 

nentes  E  et  a.  c.  G         20  mercuri  H        22  ascensione  H 
24  vicessimo  G      horam  E,  -ra  a.  ras.  G      25  circuitionem  x 
29  coepit  E  et  a.  c.  G 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  IX,  1  203 

pprit,  perficit  spatium  vertentis  anni.  ex  eo,  quem  circulum 

iiiua  terdecies  in  xu  mensibus  percurrit,  eum  sol  eisdem 

iiiensibus   semel   permetitur.    Mercurii  autem  et  Veneris 

*'llae  circa  solis  radios  uti  per  centrum  eum  itineribus 

ronantes   regressus   retrorsus   et  retardationes  faciunt, 

iam  stationibus  propter  eam  circinationem  morantur  in 

latiis  signorum.   id  autem  ita  esse  maxime  cognoscitur  7 

ix  Veneris  stella,  quod  ea,  cum  solem  sequatur,  post  oc- 

<  ;isum  eius  apparens  in  caelo  clarissimeque  lucens  vespe- 

:  mgo  vocitatur,  aliis  autem  temporibus  eum  antecurrens 

et  oriens  ante  lucem  lucifer  appellatur.  ex  eoque  nonnum- 

quam  plures  dies  in  <(uno)>  signo  commorantur,  alias  ce- 

erius  ingrediuntur  in  alterum  signum.   itaque  quod  non 

aeque  peragunt  numerum  dierum  in  singulis  signis,  quan- 

um  sunt  moratae  prius,   transiliendo  celerioribus  itineri- 

bus  perficiunt  iustum  cursum.   ita  efficitur,  uti,  quod  de- 

norentur  in  nonnullis  signis,  nihilominus,  cum  eripiant 

5e   ab   necessitate   morae,   celeriter  consequantur  iustam 

nrcumitionem.   iter  autem  in  mundo  Mercurii  stella  ita  8 

Dervolitat,  uti  trecentesimo  et  sexagensimo  die  per  signo- 

'um  spatia  currens  perveniat  ad  id  signum,  ex  quo  priore 

jircumlatione   coepit   facere   cursum,   et  ita  peraequatur 

)ius  iter,  ut  circiter  tricenos  dies  in  singulis  signis  habeat 

mmeri  rationem.   Veneris  autem,  cum  est  liberata  ab  in-  9 

)editione  radiorum  solis,  xxx  diebus  percurrit  signi  spatium. 

[uod  minus  quadragenos  dies  in  singulis  signis  patitur, 

'um  stationem  fecerit,  restituit  eam  summam  numeri  in 

ino   signo   morata.    ergo   totam   circinationem   in   caelo 

[uadringentesimo  et  octogensimo  et  quinto  die  permensa 


2  cum  sole  isdem  H      3  mercuri  H      4  eum  rec.  cum  x 
retardatioDBs  EG:  -ne  B",  -ne  S      12  add.  Joc      IG  iustum  — 
fficitur^'^?:  om.HS      19  circuitionem  x      mercuri  H      20  tre- 
entissimo  G         sexagensimo  H:  -gesimo  ES.,  -gessimo  G 
i  circumlatione  Bo  (cf.  224,  6) :  circulatione  x       23  trecenos  S 
8  qiiod  Martini:    quo  HGS,   qm  E         28  ergo  totam  EGS: 
rgotam  H         circinationem  7?o:  circitionem  HG,  circione  S^ 
ircuitionem  E      29  octogesimo  ES      permansa  H 


204  VITRUVII 

iterum  init  signum,  ex  quo  signo  prius  iter  facere  coepit.  (15 
loMartis  vero  circiter  sexcentesimo  octogensimo  tertio  si-    j 
derum  spatia  pervagando  pervenit  eo,  ex  quo  initium  fa- 
ciendo  cursum  fecerat  ante,  et  in  quibus  signis  celerius 
percurrit,  cum  stationem  fecit,  explet  dierum  numeri  ra-  5 
tionem.  lovis  autem  placidioribus  gradibus  scandens  contra  (20 
mundi  versationem,  circiter  ccclx  diebus   singula  signa 
permetitur,  et  consistit  post  annum  xi  et  dies  cccxiii  et 
redit  in  id  signum,  in  quo  ante  xii  annos  fuerat.  Saturni 
vero,  mensibus  undetriginta  et  amplius  paucis  diebus  per- 10 
vadens  per  signi  spatium,  anno  nono  et  vicensimo  et  cir-  (25 
citer  diebus  clx,  in  quo  ante  tricensimo  fuerat  anno,  in  2i 
id  restituitur,  ex  eoque,  quo  minus  ab  extremo  distat  mundo, 
tanto   maiorem   circinationem  rotae  percurrendo  tardior 

11  videtur  esse.   ei  autem,  qui  supra  solis  iter  circinationes  15 
peragunt,  maxime  cum  in  trigono  fuerint,  quod  is  inierit,  (5; 
tum  non  progrediuntur,  sed  regressus  facientes  morantur, 
doneque  [cum  idem]  sol  de  eo  trigono  in  aliud  signum 
transitionem  fecerit.   id  autem  nonnullis  sic  fieri  placet, 
quod  aiunt  solem,  cum  longius  absit  abstantia  quadam,  non  20 
lucidis  itineribus  errantia  per  ea  sidera  obscuritatis  mora- 
tionibus  inpedire.   nobis  vero  id  non  videtur.   solis  enim(i( 
splendor  perspicibilis  et  patens  sine  ullis  obscurationibus 
est  per  omnem  mundum,  ut  etiam  nobis  appareant,  cum 
faciant  eae  stellae  regressus  et  morationes.  ergo  si  tantis  25 
intervallis  nostra  species  potest  id  animadvertere,   quid 
ita  divinitatibus  splendoribusque  astrorum  iudicamus  ob-(i! 

12  scuritates  obici  posse?    ergo  potius  ea  ratio  nobis  con- 
stabit,  quod,  fervor  quemadmodum  omnes  res  evocat  et 


1  inid  H,  in  id  EGS  2  sescentesimo  HG^  7  ccciLh  EG 
singula  G'^:  insingula  {cum  in  add)  x  8  annum  HS:  annos  EG 
cccxiii  Mar:  cccxxiii  x  9  annos  HS:  annis  EG         11  per 

ide 

om.  S  (G^)        18  denique  x  (deinque  G'^        glossam  (scil.  cum 
qui  voluit  donicum)  del.  Kr       22  impedire  Schn:  -ri  x      23  per- 
spicabilis  EG      25  faciant  Bo:  -cient  x      hae  EG      27  divi- 
nitatibus  E  G  {et  in  marg.  S) :  divinationibus  HS  {et  supra  G') 
obscuritatis  x        28  ratio  nobis  HSG'^:  rationibus  EG 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  IX,  1  205 

ad  se  ducit,  ut  etiam  fructus  e  terra  surgentes  in  altitu- 
dinem  per  calorem  videmus,  non  minus  aquae  vapores  a 
i)  fbntibus  ad  nubes  per  arcus  excitari,  eadem  ratione  solis 
impetus  vehemens  radiis  trigoni  forma  porrectis  inse- 
,  (juentes  stellas  ad  se  perducit  et  ante  currentes  veluti 
refrenando  retinendoque  non  patitur  progredi,  sed  ad  se 
regredi  in  alterius  trigoni  signum  [esse]. 

Fortasse  desiderabitur,  quid  ita  sol  quinto  a  se  signo  13 

)  potius  quam  secundo  aut  tertio,  quae  sunt  propiora,  facit 

)  in  his  fervoribus  retentiones.  ergo,  quemadmodum  id  fieri 

1  videatur,  exponam.   eius  radii  in  mundo  uti  trigoni  pari- 

bus  lateribus  formae  lineationibus  extenduntur.  id  autem 

nec  plus  nec  minus  est  ad  quintum  ab  eo  signo.  igitur  si 

radii  per  omnem  mundum  fusi  circinationibus  vagarentur 

neque  extentionibus  porrecti  ad  trigoni  formam  linearen- 

tur,  propiora  flagrarent.   id  autem  etiam  Euripides,  Grae- 

corum  poeta,  animadvertisse  videtur.   ait  enim,  quae  lon- 

gius  a  sole  essent,  haec  vehementius  ardere,  propiora  vero 

eum  temperata  habere.  itaque  scribit  in  fabula  Phaethonte 

1  sic:  Kttiei   xa  TTOppuu,   laYTijQtv  b'  eukpax'  exei.   si  ergo  14 

res   et   ratio   et  testimonium  poetae  veteris  id  ostendit, 

non  puto  aliter  oportere  iudicari,  nisi  quemadmodum  de 

ea  re  supra  scriptum  habemus. 

lovis  autem  inter  Martis  et  Saturni  circinationem  cur- 
lens  maiorem  quam  Mars,  minorem  quam  Saturnus  per- 
volat  cursum.  item  reliquae  stellae,  quo  maiore  absunt 
spatio  ab  extremo  caelo  proxumamque  habent  terrae  cir- 


4  radiis  trigoni  rec:   adiis  trigoni  HEG^  a  distrigoni  S 
6  et  ante  Joc:  tantae  HEG,  ante  S       6  r&enendoq;  H       ad 
om.  S  (in  marg.  a)       7  signum  esse  x  (esse  del.  Kr:  cf.  218,  4) 
8  propiora  S:  propriora  HEG         12  lateribus  EG:  lateribus- 
que  HSG'^     Hniationibus  x     18  quintum  Joc:  quinta  x      15  linia- 
rentur  HGS,  limarentur  E     16  propiora  H^^S:  propriora  HE  G 

18  ardere  a.  corr.  om.  G         propiora  SE*^:  propriora  HEG 

0171.  S    om.  S 

19  phaetonte  JT,  phetonte  EGS  20  KaieiTaTroppiwTaNryrNaiei- 
eyxpaTaexei  rc,  nisi  quod  \  pro  a  semper  hahet  E  24  cir- 
citionem /f      27  proxumam  if:  proximam  i'7(x/S      circitionem  ^ 


206  VITRUVII 

cinationem,  celerius  <^pervagari>  videntur,  quod  quaecum- 
que  earum  minorem  circinationem  peragens  saepius  subiens 

15  praeterit  superiorem.  quemadmodum,  si  in  rota,  qua  figuli(2 
utuntur,    inpositae   fuerint   septem   formicae    canalesque 
totidem  in  rota  facti  sint  circum  centrum  imo  adcrescentes  s 
ad  extremum,  in  quibus  liae  cogantur  circinationem  facere, 
verseturque  rota  in  alteram  partem,  necesse  erit  eas  contra 
rotae  versationem  nihilominus  adversus  itinera  perficere,  (2 
et  quae  proximum  centrum  habuerit,  celerius  pervagari,  2 
quaeque  extremum  orbem  rotae  peragat,   etiamsi  aeque  n 
celeriter  ambulet,  propter  magnitudinem  circinationis  multo 
tardius  perficere  cursum:   similiter  astra  nitentia  contra 
mundi  cursum  suis  itineribus  perficiunt  circumitum,  sed  (f 
caeli  versatione  redundationibus  referuntur  cotidiana  tem- 
poris  circumlatione.  1 

16  Esse   autem   alias   stellas   temperatas,   alias  ferventes, 
etiamque   frigidas  haec  esse  causa  videtur,   quod  omnis 
ignis  in  superiora  loca  habet  scandentem  flammam.   ergo 
sol  aethera,  qui  est  supra  se,  radiis  exurens  efficit  can-(] 
dentem,  in  quibus  locis  habet  cursum  Martis  stella ;  itaque  2 
fervens   ab   ardore   solis  efficitur.     Saturni  autem,   quod 
est  proxima  extremo  mundo  tangit<(que^  congelatas  caeli 
regiones,  vehementer  est  frigida.    ex  eo  lovis,  cum  inter 
utriusque  circumitiones  habeat  cursum,   a  refrigeratione ( 
caloreque  earum  medio  convenientes  temperatissimosque  5I 
habere  videtur  effectus.  ■ 

De   zona   xii   signorum   et  septem  astrorum  contrario 
opere  ac  cursu,  quibus  rationibus  et  numeris  transeunt  e  ' 
signis  in  signa,  et  circumitum  eorum,  uti  a  praeceptoribus 
accepi,  exposui;   nunc  de  crescenti  lumine  lunae  deminu-ji 
tioneque,  uti  traditum  est  nobis  a  maioribus,  dicam. 


1  add.  Ro  (percurrere  Joc)      2  earum  ed:  eorum  x      6  imo 
Ro:  inimo  {cum  in  add.)  x  8  nihil  minus  HS  10  rotg 

orbem  S      13  circumitum  E:  circuitum  HGS      10  efFecit  H 
22  add.  Joc  24  circuitiones  x  habeat  Joc:  hah&  x 

25  earum  Mar:  eorum  x       29  circuitum  x 


DE  AROHITECTURA  LIB.  IX,  1.  2  207 

Berosus,  qui  ab  Chaldaeorum  civitate  sive  natione  pro-  n 
,^ressus  in  Asia  etiam  disciplinam  Chaldaicam  patefecit, 
la  est  professus:  pilam  esse  ex  dimidia  parte  candentem, 
•eliqua   liabere  caeruleo  colore.    cum  autem  cursum  iti- 
leris   sui   peragens   subierit   sub  orbem  solis,   tunc  eam 
adiis   et   impetu   caloris   corripi  convertique  candentem 
)ropter  eius  proprietatem  luminis  ad  lumen.    cum  autem 
a  vocata  ab  solis  orbi  superiora  spectent,  tunc  inferiorem 
>artem  eius,  quod  candens  non  sit,  propter  aeris  simili- 
udinem  obscuram  videri.    cum  ad  perpendiculum  ea  sit 
d  eius  radios,  totum  lumen  ad  superiorem  speciem  reti- 
eri,  et  tunc  eam  vocari  primam.    cum  praeteriens  vadat  2 
d  orientis  caeli  partes,  relaxari  ab  impetu  solis  extre- 
lamque  eius  partem  candentiae  oppido  quam  tenui  linea 
d  terram  mittere  splendorem,  et  ita  ex  eo  eam  secundam 
ocari.    cotidiana   autem   versationis  remissione  tertiam, 
aartam  in  dies  numerari.   septimo  die,  <cum>  sol  sit  ad 
xidentem,  luna  autem  inter  orientem  et  occidentem  me- 
ias  caeli  teneat  regiones,  quod  dimidia  parte  caeli  spatio 
istet  a  sole,  item  dimidiam  candentiae  conversam  habere 
1  terram.    inter  solem  vero  et  lunam  cum  distet  totum 
undi   spatium  et  lunae  orienti  sol  trans  contra  sit  ad 
jcidentem,   eam,   quo  longius  absit,   a  radiis  remissam 
m  die  plena  rota  totius  orbis  mittere  splendorem,  reli- 
losque  dies  decrescentia  cotidiana  ad  perfectionem  lunaris 
ensis  versationibus  et  cursu  a  sole  revocationibus  subire 
b  rotam  radiosque  eius,  et  ita  menstruas  dierum  efficere 
tiones. 


2  asia  H:  asiam  EGS       chaldaeicam  H,  caldeicam  EG 
rabierit  Schn:  subiret  x  8  ad  solis  orbis  x  {corr  Ro) 

videre  E  ea  sit  Ro:  esset  x  11  retinere  E  u  quam 
;  quamquam  x  linia  H  15  eam:  ani  E  16  tertiam  in 
!S  quartam^  17  add.  Joc  18  luna  -  occidentem  EG- 
.  Mb  20  distet  Joc:  distaret  x  dimidiam  E-  -dia  HGS 
onenti  E:  -tis  HGS  sol  trans  contra  sit  Ro  (cf.  219  7)- 
trans  cum  transit  HS,  sol  cfi  transit  G,  sol  transit  E 
absit  EG:  arsit  HS        27  et  ita  Oehmichen:  etiam  x 


208  VITRUVU 

3  Uti  autem  Aristarchus  Samius  mathematicus  vigore 
magno  rationes  varietatis  disciplinis  de  eadem  <re)>  reliquit, 
exponam.  non  enim  latet  lunam  <non>  suum  propriumque 
habere  lumen,  sed  esse  uti  speculum  et  ab  solis  impetu 
recipere  splendorem.  namque  luna  de  septem  astris  cir- 
culum  proximum  terrae  in  cursibus  minimum  pervagatur. 
ita  quot  mensibus  sub  rotam  solis  radiosque  uno  die,  ante- 
quam  praeterit,  latens  obscuratur.  cum  est  cum  sole,  nova 
vocatur.  postero  autem  die,  quo  numeratur  secunda,  prae- 
teriens  ab  sole  visitationem  facit  tenuem  extremae  rotun- 
dationis.  cum.  triduum  recessit  ab  sole,  crescit  et  plus 
inluminatur.  cotidie  vero  discedens  cum  pervenit  ad  diem 
septimum,  distans  a  sole  occidente  circiter  medias  caeli 
regiones,  dimidia  lucet,  et  eius  quae  ad  solem  pars  spectat, 

4  ea  est  inluminata.  quarto  autem  decumo  die,  cum  in  dia- 
metro  spatio  totius  mundi  absit  ab  sole,  perficitur  plena 
et  oritur,  cum  sol  sit  ad  occidentem,  ideo  quod  totum 
spatium  mundi  distans  consistit  contra  et  impetu  solis 
totius  orbis  in  se  recipit  splendorem.  septumo  decumo 
die  cum  sol  oriatur,  ea  pressa  est  ad  occidentem.  vicen- 
simo  et  altero  die  cum  sol  est  exortus,  luna  tenet  circitei 
caeli  medias  regiones,  et  id  quod  spectat  ad  solem,  id 
habet  lucidum  reliquis  obscura.  item  cotidie  cursum  fa- 
ciendo  circiter  octavo  et  vicensimo  die  subit  sub  radios 
solis,  et  ita  menstruas  perficit  rationes. 

Nunc,  ut  in  singulis  mensibus  sol  signa  pervadens  augel 
III  et  minuit  dierum  et  horarum  spatia,  dicam.   namque  cun 

1  aristarchus  G :  -cnsES,  arhistartus  H      2  varietates  HG'^ 
add.  Bo         reliquid  H,  re  aliquid  E         3  non  add.  Joc  {ant 
habere)       proprium  {om.  que)  S      7  quod  HS      8  prodierit  j&   ' 
9  qdi  H      10  a  sole  E      14  hicet  Joc:  luce  x      16  quarto  HS 
quarta  EG      decumo  H:  decimo  S,  -ma  EG      16  a  sole  EG 
17   ideo   quod:   ideoq:   E  18   contra  et   EG:   contrah&  H 

ctrah&q.  S  impetu  H:  -tus  EGS  19  totiusq  ^  recipit  iJ 
recepit  HGS  septumo  decumo  H:  septimo  decimo  EGS  ^ 
20  vicensimo  H:  vicesimo  EGS  {item  v.  24)  23  reliquis  SG^_^ 
leliqnus  HEG  octidie  ^  2i  Bnhii  HS:'Byibut  EG 
26  auget  EG:  augit  HS 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  IX,  2.  8  209 

arietis  signum  iniit  et  partem  octavam  pervagatur,  per- 
ficit  aequinoctium  vernum.    cum  progreditur  ad  caudam 
tauri  sidusque  vergiliarum,  e  quibus  eminet  dimidia  pars 
prior  tauri,  in  maius  spatium  mundi  quam  dimidium  pro- 
!,  currit  procedens  ad  septentrionalem  partem.   e  tauro  cum 
I  ingreditur  in  geminos  exorientibus  vergiliis,  magis  crescit 
f  supra  terram  et  auget  spatia  dierum.   deinde  <(e)>  geminis 
cum  iniit  ad  cancrum,  qui  brevissimum  tenet  caeli  spa- 
tium,  cum  pervenit  in  partem  octavam,  perficit  solstitiale 
)tempus,  et  peragens  pervenit  ad  caput  et  pectus  leonis, 
ii  quod  eae  partes  cancro  sunt  attributae.   e  pectore  autem  2 
I  leonis  et  finibus  cancri  solis   exitus   percurrens   reliquas 
]  partes  leonis  inminuit  diei  magnitudinem  et  circinationis 
I  reditque  in  geminorum  aequalem  cursum.  tunc  vero  a  leone 
1  transiens  in  virginem  progrediensque  ad  sinum  vestis  eius 
)  contrahit  circinationem  et  aequat  ad  eam,  quam  taurus 
habet,  cursus  rationem.   e  virgine  autem  progrediens  per 
sinum,   qui   sinus   librae   partes  habet  primas,   in  librae 
parte   viii   perficit  aequinoctium   autumnale;    qui   cursus 
aequat  eam  circinationem,   quae  fuerat  in  arietis  signo. 
I  scorpionem  autem  cum  sol  ingressus  fuerit  occidentibus  3 
vergiliis,    minuit    progrediens    meridianas    partes   longi- 
I  tudines    dierum.     e   scorpione   cum   percurrendo   init   in 
sagittarium  ad  femina  eius,  contractiorem  diurnum  per- 
volat  cursum.    cum  autem  incipit  a  feminibus  sagittarii, 
quae  pars  est  attributa  capricorno,  ad  partem  octavam, 
brevissimum  caeli  percurrit  spatium.    ex  eo  a  brevitate 
diurna  bruma  ac  dies  brumales  appellantur.   e  capricorno 
autem  transiens  in  aquarium  adauget  et  aequat  sagittarii 
longitudine  diei  spatium.    ab  aquario  cum  ingressus  est 


1  iniit  HS:  init  EG  7  &\}getEG:  SiugitHS  add.Joc 
10  pervenit  Joc:  perveniens  x  11  quia  ES  eae  HS:  hae  EG 
cancro  S:  cancero  HEG  IS  {;item  v.  16  et  20)  circinationis  S: 
circitionis  HGE'-^  circionis  E  15  sinum  E:  signum  HGS 
16  contra  id  EG  (it  E'G')  17  curaus  EG:  cursu  HS 
18  octava  S  autumnale  S:  autem  tale  HEG  23  iniit  S 
29  et  aequat:  exaequat  x 

ViTRUV.  de  arohitect.  ed.  K  r  o  h  n.  14 


210  VITRUVII 

in  pisces  favonio  flante ,  scorpionis  comparat  aequalem ! 
cursura.  ita  sol  ea  signa  circum  pervagando  certis  tem-( 
poribus  auget  aut  minuit  dierum  et  horarum  spatia. 

Nunc  de  ceteris  sideribus,  quae  sunt  dextra  ac  sinistra 
zonam  signorum  meridiana  septentrionalique  parte  mundi 
IV  stellis  disposita  figurataque,  dicam.  namque  septentrio, 
quem  Graeci  nominant  apKTOV  sive  eXiKriv,  habet  post  se 
conlocatum  custodem.  ab  eo  non  longe  conformata  est 
virgo,  cuius  supra  umerum  dextrum  lucidissima  stella 
nititur,  quam  nostri  provindemiatorem,  Graeci7Tp0TpuYr|Tr|V 
vocant;  candens  autem  magis  spica  eius  est  colorata. 
item  alia  contra  est  stella  media  genuorum  custodis  arcti: 

2  qui  arcturus  dicitur  est  ibi  dedicatus.  e  regione  capitisi 
septentrionis  transversus  ad  pedes  geminorum  auriga  stat 
in  summo  cornu  tauri  —  ita  quae  in  summo  cornu  laevo 
est,  aurigae  pedis  una  tenet  partem  stella  —  et  adplicantur 
aurigae  manui  haedi,  capra  laevo  umero.  tauri  quidem  et 
arietis  insuper  Perseus  —  dexterioribus  subter  currentisi 
basem  vergiliis,  at  sinisterioribus  caput  arietis  —  et  manu 
dextra  innitens  Cassiepiae  simulacro,  laeva  supra  tauri  tenet 
gorgoneum,  ad  summum  caput  subiciens  Andromedae  pe- 

3  dibus.   item  pisces  supra  Andromedam  ex  aequis  [ventris] 
ex  aequisque  sunt  supra  spinam  equi,   cuius  ventris  luci-i 
dissima  stella  finit  ventrem  equi  et  caput  Andromedae. 
manus  Andromedae  dextra  supra  Cassiepiae  simulacrum 
est  constituta,  laeva  <(supra>  aquilonalem  piscem.    item 

5  zona  S        7  arctum  sive  helicen  (-cem  E)  x       8  ab  eo 
EG:  om.  HS      lO  provindemiatorem  Scaliger:  providentia  ma- 
iores  x         irpOTpuYilTriv  Scal.:  propygethon  HG.,  ^pigeton  E, 
propygedion  S       H  spica  Phil:  species  x      12  genorum  E 
13  dedicatus  rec:  delicatus  x        15  ita  quae  Kr:  itemque  x 

16  est  aurigae  pedis  Kr:  et  auriga  pedes  x      partem  stella  Bo: 
parte  stellam  x        adplicantur  Bo:  appellantur  (-latur  S)  x 

17  manui  Bo:  manus  x      18  dexterioribus  subter  currens  basem 
vergilias  a  {om.  EG)  sinisterioris  x  (ci.  Kr)      20  inmittens  EG 
cassiepi§  S:  cassiopiae  HEG       supra  tauri  Bo:  supra  auriga 
(-am  E)  X    tenent  E  et  a.  c.  G      21  subiciensque  x  (que  del.  Mar) 

22  s.  andromedam  et  eius  ventris  et  equique  (qu§  ES)  sunt  x 
{ci.  Kr)      26  cassiepi^  S:  cassiopi^  EG.,  -pae  H      26  add.  Schn 


\ 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  IX,  S.  4  211 

9  aquarii  supra  equi  caput  est.  equi  ungulae  attingunt 
aquarii  <^e  regione  volucrem.  inter  Cepheum  et  Andro- 
medae)>  genua  Cassiepia  media  est  dedicata.  capricorni 
supra  in  altitudinem  aquila  et  delphinus.    secundum  eos 

5  est  sagitta.    ab   ea   autem   <^non   longe^  volucris,   cuius 

5)  pinna  dextra  Cephei  manum  attingit  et  sceptrum,  laeva 

supra   Cassiepiae   innititur.    sub   avis   cauda   pedes   equi 

sunt  subiecti.    inde  sagittarii,  scorpionis,  librae  insuper  4 

serpens  summo  rostro  coronam  tangit.   eum  medium  ophi- 

10  uchos  in  manibus  tenet  serpentem,  laevo  pede  calcans 
mediam  frontem  scorpionis.   a  parte  ophiuchi  capitis  non 

0)  longe  positum  est  caput  eius,  qui  dicitur  nisus  in  genibus. 
eorum  autem  faciliores  sunt  capitum  vertices  ad  cogno- 
scendum,  quod  non  obscuris  stellis  sunt  conformati.    pes  6 

5  ingeniculati  adit  fulcitve  capitis  tempus  serpentis,  cuius 
per  vipereos  flexus  minor  arctorum,  qui  septentriones  di- 

5)  cuntur,  inplicatur.  delphinum  contra  volucris  rostro  est  pro- 
posita  lyra.  inter  umeros  custodis  et  geniculati  corona  est 
ordinata.   in  septentrionali  vero  circulo  duae  positae  sunt 

10  arctoe  scapularum  <(e  regione)>  dorsis  inter  se  compositae 
et  pectoribus  aversae.    e  quibus  minor  Kuvocoupa,  maior 

0)  e\iKr|  a  Graecis  appellatur.  earumque  capita  inter  se  dispi- 
cientia  sunt  constituta,  caudae  capitibus  earum  adversae 
contra  dispositae  figurantur;  utrarumque  enim  superando 

0  eminent.   in  summo  per  caudas  earum  [esse  dicitur]  item  0 

1  caput  est  Thiele:  capitis  x  2  add.  Kr  8  cassiope  H, 
cassiopig  EG^  cassiepi^  S  6  add.  Kr  volucris  S:  volueris 
HEG  6  penna  SE^^G""  cephei  H:  zephei  GE^,  cephga  S 
1  cassiopiae  x  8  subiecti  Phil:  subtecti  x  »  eum  Kr:  ad- 
eum  {cum  ad  add.)  x  11  a  parte  Ro:  partem  x  12  nisus  Phil: 
nessus  x  18  eorum  autem  Phil:  autem  eorura  x  16  ing. 
adid  fulcitur  capitis  t.  s.  cuius  arcturum  qui  septentriones  di- 
cuntur  inplicatus  parve  pereos  flectitur  x  {ci.  Kr)  17  del- 
phinum  Kr:  delphinus  x  volucris  S:  volueris  HEG  rostro 
Kr:  rostrum  (-u)  x  IS  est  EG:  om.  HS  geniculati  S: 

genuclati  HEG        i»  corona  ed:  coronata  (-tam  E)  x      ordi- 
nata  rec:  orinata  HS,  ornata  EG      20  arct§  EG      add.  Kr 
21  cynosura  x        22  helice  x        24  utrarumque  . .  .  (26)  earum 
Heringa:  utrorumque  .  .  .  eorum  x        26  del.  Kr  {cf.  218,  4) 

14* 


212  VITRUVII 


I 


serpens  est  porrecta,  e  qua  stella  quae  dicitur  polus  eluce 
contra  caput  maioris  septentrionis;  namque  qua  est  pro 
xume  draconem,  circum  <(polum)>  caput  eius  involvitur.  ima 
vero  circum  cynosurae  caput  iniecta  est  flexu  porrectaque  (5 
proxime  eius  pedes.    haec  autem  intorta  replicataque  se  5 
attollens  reflectitur  a  capite  minoris  ad  maiorem,   circa 
rostrum  et  capitis  tempus   dextrum  *  *  *  *  item  supra 
caudam  minoris  pedes  sunt  Cephei,  ibique  ad  summum  ca- 
cumen  facientes  stellae  sunt  trigonum  paribus  lateribus.  (i 
insuper   arietis   signum  septentrionis  f  autem  minoris  et  k 
Cassiepiae  simulacri  complures  sunt  stellae  confusae. 

Quae  sunt  ad  dextram  orientis  inter  zonam  signorum 
et  septentrionum  sidera  in  caelo  disposita,  dixi  [esse]; 
nunc  explicabo,  quae  ad  sinistram  orientis  meridianisque 
partibus  ab  natura  sunt  distributa.  u 

Primum  sub  capricorno  subiectus  piscis  austrinus  cau- 
dam   prospiciens   ceti.    ab   eo   ad   sagittarium   locus   est 
inanis.   turibulum  sub  scorpionis  aculeo.   centauri  priores 
partes  proximae  sunt  librae  et  scorpioni.  tenet  in  manibus 
simulacrum,  id  quod  bestiam  astrorum  periti  nominaverunt.  2( 
virginem  et  leonem  et  cancrum  anguis  porrigens  agmen 
stellarum  intortus  succingit,  regione  cancri  erigens  rostrum, 
ad  leonem  medioque  corpore  sustinens  craterem  ad  manum- 
que  virginis  caudam  subiciens.   in  qua  inest  corvus;  quae 
sunt  autem  supra  scapulas,  peraeque  sunt  lucentia  ad  anguis  2£ 
inferius  ventris.  sub  caudam  subiectus  est  centaurus.  iuxta  2 
cratera  et  leonem  navis  est,  quae  nominatur  Argo,  cuius 
prora  obscuratur,  sed  malus  et  quae  sunt  circa  guberna- 
cula  eminentia  videntur,  ipsaque  navicula  et  puppis  per 

1  polus  rec:  post  plus  x  2  contra  Kr:  circum  x  quae  est 
proxa(i  EGS)in.3b  x  8  add.  Kr  ima  Kr:  una  x  4  fluxu  x 
5  se  adt.  reflectitur  n  EG:  om.  HS  10  cassiopae  HS.,  -pi§  EG 
11  simulacrum  #5^  13  septentrionum  if/S^6r^: -nem  jBG  del.  Joc 
{cf,  218,  4)  15  ob  natura  H.,  ob  natura  GS.,  &  natura  Jil  17  ceti 
Phil:  cephei  x  18  scorpioni  Phil:  -nem  a:;  1»  tenet  Barbarus: 
tenent  x  21  advirginem  {cum  ad  add.)  x  22  rostrum  SG'^: 
nostrum  HEG  24  corvos  H  25  lugentia  x  ad  om.  EG 
20  inferius  Mar:  interius  x       iusta  H       27  cratera  S 


DE  ARCHITECTURA  LTB.  IX,  4.  5.  6  213 

)  summam  caudam  cani  iungitur.  geminos  autem  minusculus 
canis  sequitur  contra  anguis  caput.  maior  item  sequitur 
minorem.  Orion  vero  transversus  est  subiectus,  pressus 
ungula  tauri,  manu  laeva  <(pellem)>  tenens,  clavam  altera 

')  ad   geminos   tollens.    apud  eius  vero  basim  canis  parvo  3 

Ointervallo  insequens  leporem.  arieti  et  piscibus  cetus  est 
subiectus,  a  cuius  crista  ordinate  utrisque  piscibus  dispo- 
sita  est  tenuis  fusio  stellarum,  quae  graece  vocitantur 
apTTebovai.    magnoque  intervallo  introrsus  pressus  nodus 

)  serentium  attingit  summam  ceti  cristam  [esse  fuit].  per 
speciem  stellarum  flumen  profiuit,  initium  fontis  capiens 

0  a  laevo  pede  Orionis.  quae  vero  ab  aquario  fundi  memo- 
ratur  aqua,  profluit  inter  piscis  austrini  caput  et  cau- 
dam  ceti. 

Quae  figurata  conformataque  sunt  siderum  in  mundo  4 
simulacra,  natura  divinaque  mente  designata,  ut  Demo- 
crito  physico  placuit,   exposui,   sed  tantum  ea,   quorum 

)  ortus  et  occasus  possumus  animadvertere  et  oculis  con- 
tueri.  namque  uti  septentriones  circum  axis  cardinem  ver- 
santes  non  occidunt  neque  sub  terram  subeunt,  sic  circa 
meridianum  cardinem,  qui  est  propter  inclinationem  mundi 
subiectus  terrae,  sidera  versabunda  latentiaque  non  habent 

)  egressus  orientis  supra  terram.  itaque  eorum  figurationes 
propter  obstantiam  terrae  non  sunt  notae.  huius  autem 
rei  index  est  stella  Canopi,  quae  his  regionibus  est  ignota, 
renuntiant  autem  negotiatores,  qui  ad  extremas  Aegypti 
regiones  proximasque  ultimis  finibus  terrae  terminationes 
fuerunt. 

De  mundi  circa  terram  pervolitantia  duodecimque  si-  VI 
gnorum    ex    septentrionali    meridianaque   parte   siderum 


1  minusculus  E^:  -los  x      4  tauri  Phil:  centauri  x       acld. 
Mar       altera  Gal:  -ra  x       5  apud  Phil:  caput:r       vero  eius  S 
6  {et  in  seqq.)  coetus  x       8  graeci  H      9  (5tpTreb6vai  Tunuhus: 
herm(a)edon(a)e  x       nodus  EG:  om.US        10  serentium  Kr: 
serpentium  x       del.  Ro  {cf.  218,  4  etc.)       Id  septemtrionis  HS 
versantes  Joc:  -tur  x  20  si  circa  HS         22  terrae  HSG^: 

terra  EG        80  ex  EG:  &  HS 


214  VITRUVII  - 

dispositione,  ut  sit  perspecta,  docui.  namque  ex  ea  mundi  (5 
versatione  et  contrario  solis  per  signa  cursu  gnomonum- 
que  aequinoctialibus  umbris  analemmatorum  inveniuntur 
descriptiones.  cetera  ex  astrologia,  quos  effectus  habeant 
signa  XII,  stellae  v,  sol,  luna  ad  humanae  vitae  rationem,  5 
Chaldaeorum  ratiocinationibus  est  concedendum,  quod  pro-  (n 
pria  est  eorum  genethlialogiae  ratio,  uti  possint  ante  facta 
et  futura  ex  ratiocinationibus  astrorum  explicare.   eorum 
autem  inventiones  reliquerunt  inque  <(ea  re)>  sollertia  acumi- 
nibusque  fuerunt  magnis,  qui  ab  ipsa  natione  Chaldaeorum  k 
profiuxerunt.  primusque  Berosus  in  insula  et  civitate  Coo  (i 
consedit  ibique  aperuit  disciplinam,  post  ei  studens  Anti- 
pater  iterumque  Athenodorus,  qui  etiam  non  e  nascentia 
sed  ex  conceptione  genethlialogiae  rationes  explicatas  re- 
liquit.    de  naturalibus  autem  rebus  Thales  Milesius,  Ana-  1; 
xagoras   Clazomenius,    Pythagoras   Samius,   Xenophanes 
Colophonius,  Democritus  Abderites  rationes,  quibus  e  re-  (21 
bus  natura  rerum  gubernaretur  quemadmodum  quaeque 
effectus  habeat,  excogitatas  reliquerunt.   quorum  inventa 
secuti  siderum  <(ad  ortus)>  et  occasus  tempestatum  signi-  2( 
ficatus  Eudoxus,  Euctemon,  Callippus,  Meto,  Philippus, 
Hipparchus,  Aratus  ceterique  ex  astrologia  parapegmato-  2 
rum  disciplinis  invenerunt  et  eas  posteris  explicatas  reli- 
querunt.    quorum  scientiae  sunt  hominibus  suspiciendae, 
quod  tanta  cura  fuerunt,  ut  etiam  videantur  divina  mente  21 

1  perspecta  Mar:  pspectus  x        2  v.  econtrario  E       gno- 
minum  x       3  analemnatorum  HSG'^,  annale  natorum  jE',  anale 
natorum  G        5  humanae  S:  -na  HEG        vit§  e  ratione  ^S^ 
6  quia  E  7  {et  14)  genethlialogiae  Joc:  gentililogiae  x 

9  in  quae  JT,  inqug  G^      add.  Kr      10  magis  S      11  choo  S 
12  post  ei  Bo:  postea  x  13  Athenodorus  Bo:   achinapolus 

HEG^  archinapolus  S  enascentia  HS  16  Clazomenius    ! 

Joc:  glagomeus  x      zenophanes  x      18  natur§  S      gubemaren-'  ' 
tur  X      quaeque  Kr:  cuq»  {pro  qq)  a;       19  excogitatas  ed:  ex-    ! 
cogitatus  X      add.  Kr  (Barbarus)      20  tempestatumque  x  (que    ' 
del.Kr)       significatus  jff/S:  significatos  ^G^       21  euchemon  jff^S^, 
euzemon  EG      calHstus  x      mello  x  {nomina  restituit  Bode) 
22  hipparcuB  E^  hypparcus  GS.,  hyparcus  H         23  disciplinis 
Joc:  disciplinas  x 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  IX,  6.  7  215 

)  tempestatium  significatus  post  futuros  ante  pronuntiare. 
quas  ob  res  haec  eorum  curis  studiisque  sunt  concedenda. 

Nobis   autem   ab  his  separandae  sunt  rationes  et  ex-VIl 
plicandae  menstruae  dierum  brevitates  itemque  dilatatio- 

,  nes.  namque  sol  aequinoctiali  tempore  ariete  libraque  ver- 

)Sando,  quas  e  gnomone  partes  habet  novem,  eas  umbrae 
facit  VIII  in  declinatione  caeli,  quae  est  Romae.  itemque 
Athenis  quam  magnae  sunt  gnomonis  partes  quattuor, 
umbrae  sunt  tres,  ad  vii  Rhodo  v,  ad  xi  Tarenti  ix,  ad 
quinque  <^Alexandriae)>  tres,  ceterisque  omnibus  locis  aliae 

)alio  modo  umbrae  gnomonum  aequinoctiales  a  natura 
rerum  inveniuntur  disparatae.  itaque  in  quibuscumque  2 
locis  horologia  erunt  describenda,  eo  loci  sumenda  est 
aequinoctialis  umbra,  et  si  erunt  quemadmodum  Romae 
gnomonis  partes  novem,  umbrae  octo,  linea  describatur 
in  planitia  et  e  media  TTpoc  op6ac  erigatur  [ut  sit  ad  nor- 
mam]  quae  dicitur  gnomon.  et  a  linea,  quae  erit  planities, 
in  linea  gnomonis  circino  novem  spatia  dimetiantur;  et 
quo  loco  nonae  partis  signum  fuerit,  centrum  constituatur, 
ubi  erit  littera  a  ;  et  diducto  circino  ab  eo  centro  ad  lineam 
planitiae,  ubi  erit  littera  b,  circinatio  circuli  describatur, 
quae  dicitur  meridiana.  deinde  ex  novem  partibus,  quae  3 
sunt  a  planitia  ad  gnomonis  centrum,  vin  sumantur  et 
signentur  in  linea,  quae  est  in  planitia,  ubi  erit  littera  c. 
haec  autem  erit  gnomonis  aequinoctialis  umbra.  et  ab  eo 
signo  et  littera  c  per  centrum,  ubi  est  littera  a,  linea  per- 

1  tempestatum  {ut  supra)  JEGS      significatus  ed:  -tos  x 
8  et  JEG:  om.  HS      4  itemque  Joc:  idemque  x      dilatationea 
Mar:  depalationes  HS,  depalatationes  EG      6  habet  Joc:  ha- 
bent  X       1  itemque  ed:  idemque  x       8  quam  Joc:  quae  x 
8  .iiii.  EG  »  III.  EGS         adquinq»  (v.  EG)  ii.  rhodo  xv. 

•  adtaranti  .xi.  (undecim  E)  quinque  (v.  EG)  adtres  (iii.  EG)  x; 
correxit  Joc  (Mar)         10  ceteris  *S''^':  coterris  HS,  terris  EG 
lonis  H         16  viiii  EG         octo,  linea  Kr:  octogen(a)e  x 
describatur  Joc:  -bantur  x      16  planitia  HS:  -tiae  E,  -ti§  G 
e  om.  E        prosorthas  x        glossam  eiec.  Kr       18  circino  Joc. 
circini  x        demetiantur  x       19  partes  HS       20  deducto  x 
ad  lineam  {ed)  planitiae  Joc:  ablinea  planitia  x  28  a  Joc: 

in  X       24  qua  est  H 


216  VITRUVII 

ducatur,  ubi  erit  solis  aequinoctialis  radius.  tunc  a  centro 
diducto  circino  ad  lineam  planitiae  aequilatatio  signetur,  (n 
ubi  erit  littera  e  sinisteriore  parte  et  d  ulteriore  in  ex- 
tremis  lineae  circinationis.    et  per  centrum  perducendum, 
ut  aequa  duo  hemicyclia  sint  divisa.    haec  autem  linea  a  5 
mathematicis  dicitur  horizon.   deinde  circinationis  totius 
sumenda  pars  est  xv;  et  circini  centrum  conlocandum  in(ij 
linea  circinationis,  quo  loci  secat  eam  lineam  aequinoctialis 
radius,  ubi  erit  littera  f;  et  signandum  dextra  sinistra,  ubi 
sunt  litterae  gh.   deinde  ab  his  <(et  per  centrum)  lineae  n 
usque   ad  lineam  planitiae  perducendae  sunt,   ubi  erunt 
litterae  ik.   ita  erit  solis  radius  unus  hibernus,  alter  aesti-^a 
vus.    contra   autem  <^e^   littera  d   erit,   qua  secat  circi- 
nationem  linea,  quae  est  traiecta  per  centrum,  ubi  <(est 
littera  a;  et  contra  g)>  erunt  litterae  i  et  m;  et  contra  h  ij 
litterae  erunt  k  et  l;  et  contra  c  et  f  et  a  erit  littera  n. 
tunc  perducendae  sunt  biajueTpuj  ab  g  ad  l  et  ab  h  <^ad 
m)>.    quae  erit  superior,  partis  erit  aestivae,  inferior  hi-  21 
bernae.    eaeque  bia)LieTpu}  sunt  aeque  mediae  dividendae, 
ubi  erunt  litterae  o  et  p,  ibique  centra  signanda.    et  per  20 
ea  signa  et  centrum  a  lineae  ad  extrema  lineae  circina- 
tionis  sunt  perducendae,  ubi  erunt  litterae  q  et  r.    haec 
erit  linea  TTpoc  op9ac  radio  aequinoctiali.  vocabitur  autem  (5) 
haec   linea   mathematicis  rationibus  axon.    et  ab  eisdem 
centris  diducto  circino  ad  extremas  diametros  describan-  25 
tur  hemicyclia,  quorum  unum  erit  aestivum,  alterum  hiber- 

3  e  .  littera  G  et  d  ulteriore  Kr:  et  inde  (cum  in  add.) 
alteriore  x  4  lineae  Bo:  lineis  x  6  linea  H  6  orizon  S 
8  quo  G:  quod  H^  qd  S  »  f  Joc:  .c.  x  10  <^et  per  centrum^ 
lineae  Joc:  lineis  x  12  ik  Kr:  tr  rc  13  e  add.  Joc  d  erit 
Kr:  .1.  erit  x  qua  Kr:  qui  x  14  linea  Joc:  lineae  x  add. 
Joc  {Mar)  15  litterae  i  et  m;  et  contra  h  litterae  erunt  k  et  l 
Kr:  litterae  i  .  k  .  l  .  m.  et  contra  k  lineae  erunt  k.h.x.i  x 
17  diametro  ab  .c.  ad  .i.  et  ab  .h.  x  18  quae  erit  inferior  partis 
erit  aestiv(a)e  superior  hiberuae  x  {corr.  Mar)  19  aequ(a)e 

diametro  x         20  signenda  H        21  centrum  ,c.  lineae  ad  ex- 
tremas  lineae  circinationes  sunt  perducendae  x  22  q  et  r 

Kr:  G.F.T.R.  H,  .g.Yt.t.iGS      22  pros(b)ort(h)as  x      25  de- 
ducto  X      26  emiciclia  t  icydia  S,  icyclia  H,  iciclya  G 


I 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  IX,  7  217 

num.  deinde  in  quibus  locis  secant  lineae  paralleloe  lineam  6 

))  eam  quae  dicitur  horizon ,  in  dexteriore  parte  erit  littera 
s,  in  sinisteriore  t.  et  ab  littera  s  ducatur  linea  parallelos 
axoni  ad  extremum  <(dextrum^  hemicyclium,  ubi  erit  lit- 

5  tera  v;  et  ab  t  ad  sinistrum  hemicyclium  item  parallelos 
linea  ducatur  ad  litteram  x.  haec  autem  paralleloe  lineae 
vocitantur   f  locothomus.    et  tum  circini  centrum  conlo- 

)  candum  est  eo  loci,  quo  secat  circinationem  aequinoctialis 
radius,  ubi  erit  littera  f;  et  diducendum  ad  eum  locum, 

)  quo  secat  circinationem  aestivus  radius,  ubi  est  littera  h. 
e  centro  aequinoctiali  intervallo  aestivo  circinatio  circuli 
menstrui  agatur,  qui  menaeus  dicitur.    ita  habebitur  ana- 

)lemmatos  deformatio.   cum  hoc  ita  sit  descriptum  et  ex-  7 
plicatum,  sive  per  hibernas  lineas  sive  per  aestivas  sive 

1  per  aequinoctiales  aut  etiam  per  menstruas  in  subiectioni- 

;  bus  rationes  horarum  erunt  ex  analemmatos  describendae, 
subiciunturque  in  eo  multae  varietates  et  genera  horolo- 
giorum  et  describuntur  rationibus  his  artificiosis.  omnium 
autem  figurarum  descriptionumque  earum  effectus  unus, 
uti  dies  aequinoctialis  brumalisque  itemque  solstitialis  in 
duodecim  partes  aequaliter  sit  divisus.  quas  ob  res  non 
pigritia  deterritus  praetermisi,  sed  ne  multa  scribendo 
offendara,  a  quibusque  inventa  sunt  genera  descriptiones- 

)  que  horologiorum,  exponam.  neque  enim  nunc  nova  genera 
invenire  possum  nec  aliena  pro  meis  praedicanda  videntur. 
itaque  quae  nobis  tradita  sunt  et  a  quibus  sint  inventa, 
dicam. 

1  paralleloe  Bo:  parallelon  k  x  3  littera  s  Joc:  littera 
.6.  X  4  axoni  Joc:  axon  x  in  seqq.  codices  maJui  qiiam  Jocun- 
dum  sequi  add.  Kr  6  ab  t  Kr:  ab  .c.  x  ad  sinistrum 
hemicyclium  Kr:  ad  sinistram  hemicyclii  x  6  ad  littera  .x.  H 
9  littera  v  Kr:  littera  .e.  x  deducendum  a;  12  menaeus  Turn.: 
manaeus  HS,  maneus  G  analematos  HG  14  post  lineas 
sive  in  x  repetuntur  verha  aequinoctialis  radius  —  secat  cir- 
cinationem  {v.  S — 10);  pro  et  diducendum  praebent  sed  dedu- 
cendum  HS^  sed  ducendum  G  16  analleatioB  H^  analematios 
6r,  analemmatios  S  17  subiciuntur  J?o:  -antur  x  20  item- 
que  Joc:  idemque  x  21  xii  G  divisu  H  et  a.c.  S  22  prae- 
termisi  rec:  -missis  x       28  inventi  H 


218  VITRUVII 

VIII     Hemicyclium    excavatum   ex   quadrato   ad   enclimaque 
succisum  Berosus  Chaldaeus   dicitur  invenisse;    scaphen 
sive  hemisphaerium  Aristarchus  Samius,  idem  etiam  di-(ii 
scum  in  planitia;  arachnen  Eudoxus  astrologus,  nonnulli 
dicunt  Apollonium;   plinthium  sive  lacunar,  quod  etiam  5 
in  circo  Flaminio  est  positum,  Scopinas  Syracusius;  TTpoc 
Ta  iCTOpoujueva  Parmenion,  Trpoc  iTav  KXi)Lia  Theodosius 
et  Andrias,   Patrocles   pelecinum,   Dionysodorus  conum,  (2( 
Apollonius  pharetram,  aliaque  genera  et  qui  supra  scripti 
sunt  et  alii  plures  inventa  reliquerunt,  uti  conarachnen,  it 
conicum   plinthium,   antiboreum.    item  ex  his  generibus  2i 
viatoria  pensilia  uti  fierent,  plures  scripta  reliquerunt.   ex 
quorum  libris,  si  qui  velit,  subiectiones  invenire  poterit, 
dummodo  sciat  analemmatos  descriptiones. 

2  Item  sunt  ex  aqua  conquisitae  ab  eisdem  scriptoribus  i£ 
horologiorum    rationes,    primumque   a   Ctesibio   Alexan-  (5 
drino,  qui  et  vim  spiritus  naturalis  pneumaticasque  res 
invenit.    sed   uti   fuerint  ea  exquisita,   dignum  studiosis 
agnoscere.   Ctesibius  enim  fuerat  Alexandriae  natus  patre 
tonsore.    is  ingenio  et  industria  magna  praeter  reliquos  2( 
excellens  dictus  est  artificiosis  rebus  se  delectare.    nam-(i( 
que  cum  voluisset  in  taberna  sui  patris  speculum  ita  pen- 
dere,  ut,  cum  duceretur  susumque  reduceretur,  linea  latens 

3  pondus  deduceret,  ita  conlocavit  machinationem.   canalem 
ligneum   sub  tigno   fixit  ibique  trocleas  conlocavit;   per  2; 
canalem  lineam  in  angulum  deduxit  ibique  tubulos  struxit;(i 
in  eos  pilam  plumbeam  per  lineam  demittendam  curavit. 


2  berossus  H        scapen  G        3  dicitur  arist(h  JT^arcus  x 
(dicitur  del.  ed)  4  arachanen  x  5  plinthium  Joc  pan- 

thium  X  lacunar  GS'^:  lacunas  HS  6  prosta  historumena 
HS^  ^sta  hystoromena  G  7  prospancJema  x  8  andrias  x 
dioniso  porusconum  HG^  dionisius|porusconu  S  (corr.  Mach) 
»  paretram  x  10  alia  S  conarachnen  Mar-.  conarchenen  x 
11  conicum  llo :  conatum  x  item  ed :  idem  x  12  pensilia  HG'^ 
ut  S  16  a  Ctesibio  ed.  Fl:  aclesbio  x  17  et  vim  Ro:  etiam  x 
pneumaticasque  ed:  ineu  atticasq^  x  18  fort.  studiosius  {cf. 

5,  21)      1»  clesbius  x      25  ligneam  S  et  a.  c.  H     27  dimitten- 
dam  G 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  IX,  8  219 

ita  pondus  cum  decurrendo  in  angustias  tubulorum  pre- 
meret  caeli  crebritatem,  vehementi  decursu  per  fauces  fre- 
quentiam  caeli  compressione  solidatam  extrudens  in  aerem 

)patentem  effusione  acuti  sonitus  expresserat  claritatem. 

.  ergo  Ctesibius  cum  animadvertisset  ex  tractu  caeli  et  ex-  4 
pressionibus  spiritus  ^sonitus^  vocesque  nasci,  his  prin- 
cipiis  usus  hydraulicas  machinas  primus  instituit.  item 
aquarum  expressiones  automatopoetasque  machinas  multa- 
que  deliciarum  genera,  in  his  etiam  horologiorum  ex  aqua 
comparationes  explicuit.  primumque  constituit  cavum  ex 
auro  perfectum  aut  ex  gemma  terebrata;  ea  enim  nec 
teruntur  percussu  aquae  nec  sordes  recipiunt,  ut  obturen- 
tur.  namque  aequaliter  per  id  cavum  influens  aqua  sub-  5 
levat  scaphium  inversum,  quod  ab  artificibus  phellos  sive 
tympanum  dicitur.  in  quo  conlocata  est  regula  <(iuxta)> 
versatile  tympanum.  denticulis  aequalibus  sunt  perfecta, 
qui  denticuli  alius  alium  inpellentes  versationes  modicas 
faciunt  et  motiones.  item  aliae  regulae  aliaque  tympana 
ad  eundem  modum  dentata  una  motione  coacta  versando 
faciunt  effectus  varietatesque  motionum,  quibus  moventur 
sigilla,  vertuntur  metae,  calculi  aut  ova  proiciuntur,  bucinae 
canunt,  reliquaque  parerga.  in  his  etiam  aut  in  columna  6 
aut  parastatica  horae  describuntur,  quas  sigillum  egrediens 
ab  imo  virgula  significat  in  diem  totum.  quarum  brevi- 
tates  aut  crescentias  cuneorum  adiectus  aut  exemptus  in 
singulis  diebus  et  mensibus  perficere  cogit.  praeclusiones 
aquarum  ad  temperandum  ita  sunt  constitutae.  metae 
fiunt  duae,  una  solida,  una  cava,  ex  torno  ita  perfectae, 
ut  alia  in  aliam  inire  convenireque  possit  et  eadem  re- 
gula  laxatio  earum  aut  coartatio  efficiat  aut  vehementem 


8  confressione  HS  4  eflfusione   acuti   Kr  (cf.  137,  8): 

offensione  tactu  x         6  clesbius  HS,  -bies  G         6  add.  lio 
7   instituit  HSG^:   instnixit  G  8   automato  pictasqne  HS, 

a.  pitasque  G  {corr.  Turnebus)      11  terre  brata  G      12  sordes  nec 
a.c.  G      obdurentur  G      14  scaphium  Turn:  scaphum  (-u  G)  x 
16  add.  Kr       20  quibus  Kr:  inquibus  (cum  in  add.)  x      28  quas 
Joc:  quae  x       24  quarum  Joc:  quorum  x 


220  VITRUVII 

m 

aut  lenem  in  ea  vasa  aquae  influentem  cursum.    ita  his(2 
rationibus  et  machinatione  ex  aqua  componuntur  horolo- 

7  giorum  ad  hibernum  usum  conlocationes.    sin  autem  cu- 
neorum  adiectionibus  et  detractionibus  correptiones  dierum 
aut  crescentiae  fex  cuneis  non  probabuntur  fieri,  quod  5 
cunei  saepissime  vitia  faciunt,  sic  erit  explicandum.    in(2 
columella  horae  ex  analemmatos  transverse  describantur, 
menstruaeque  lineae  columella  signentur.    eaque  columna 
versatilis   perficiatur,   uti   ad  sigillum  virgulamque,   qua  2 
virgula  egrediens  sigillum  ostendit  horas,  columna  versando  k 
continenter  suis  cuiusque  mensibus  brevitates  et  crescentias 
faciat  horarum. 

8  Fiunt  etiam  alio  genere  horologia  hiberna,  quae  ana- 
phorica  dicuntur  perficiunturque  rationibiis  his.  horae  dis-  (; 
ponuntur  ex  virgulis  aeneis  ex  analemmatos  descriptione  1 
ab  centro  dispositae  in  fronte ;  in  ea  circuli  sunt  circum- 
dati  menstrua  spatia  finientes.    post  has  virgulas  tympa- 
num,  in  quo  descriptus  et  depictus  est  mundus  signiferque 
circulus    [descriptioque    ex    xii   caelestium   signorum   fit(i 
figurata],  cuius  ex  centro  deformatio  *  *  *  *  unum  maius,  2 
alterum   minus.    posteriori  autem  parte  tympano  medio 
axis  versatilis  est  inclusus  inque  eo  axi  aenea  mollis  catena 
est  involuta,  ex  qua  pendet  ex  una  parte  phellos  (sive 
tympanum),  qui  ab  aqua  sublevatur,  altera  aequo  pondere  (1 

9  phelli   sacoma   saburrale.     ita   quantum   ab  aqua  phellos  2 
sublevatur,  tantum  saburrae  pondus  infra  deducens  versat 
axem,    axis    autem    tympanum.     cuius   tympani   versatio 
alias  efficit,  uti  maior  pars  circuli  signiferi,  alias  minor  in 
versationibus  suis  temporibus  designet  horarum  proprie- 


1  leue  G  vasa  aqu^  S:  vasaquae  H,  vas  aqu^  G 

11  continenter  G:  -1  H,  -tur  S  12  faciat  Joc:  facer&  HS, 

-ret  G         13  anaporica  x         14  perficiuntur  rec:  -ciunt  (-tiunt 
S)  X         16  aenis  G        19  glossam  {scil.  descriptio,  quae  ex  xii 
(duodecim  S)  caelestium  signorum  fit  figura)  eiecit  Kr       20  ex 
(e)  Joc:  &  (et)  X        21  parte  G:  parti  HS        22  inquae  H 
24  altera  Joc:  -ro  x      25  phellis  (sac.)  G      saburrale  Jbc:  -li;r 
28  signi  fieri  H      minor  Joc:  miuus  x      2»  honorarum  H 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  IX,  8  221 


))  tates.  namque  in  singulis  signis  sui  cuiusque  mensis  dierum 
iiumeri  cava  sunt  perfecta,  cuius  bulla,  quae  solis  ima- 
i^inem  horologiis  tenere  videtur,  significat  horarum  spatia. 

)  ca  translata  ex  terebratione  in  terebrationem  mensis  ver- 

,  lentis  perficit  cursum  suum.  itaque  quemadmodum  sol  per  10 
siderum  spatia  vadens  dilatat  contrahitque  dies  et  horas, 
sic  bulla  in  horologiis  ingrediens  per  puncta  contra  centri 

,  tympani  versationem,  cotidie  cum  transfertur  aliis  tem- 
poribus  per  latiora,  aliis  per  angustiora  spatia,  menstruis 
fmitionibus  imagines  efficit  horarum  et  dierum. 

De    administratione   autem   aquae,    quemadmodum   se 
temperet  ad  rationem,  sic  erit  faciendum.    post  frontem  11 

(  horologii  intra  conlocetur  castellum  in  idque  per  fistulam 
siiliat  aqua  et  in  imo  habeat  cavum.  ad  id  autem  ad- 
fixum  sit  ex  aere  tympanum  habens  foramen,  per  quod 
ex  castello  in  id  aqua  influat.  in  eo  autem  minus  tym- 
panum  includatur  cardinibus  ex  torno  masculo  et  femina 

(  inter  se  coartatis,  ita  uti  minus  tympanum  quemadmodum 
epitonium  in  maiore  circumagendo  arte  leniterque  versetur. 
iiiaioris  autem  tympani  labrum  aequis  intervallis  ccclxv  12 
puncta  habeat  signata,  minor  vero  orbiculus  in  extrema 
circinatione  fixam  habeat  lingulam,  cuius  cacumen  dirigat 
;kI  punctorum  regiones,  inque  eo  orbiculo  temperatum  sit 
foramen,  quia  in  tympanum  aqua  influit  per  id  et  servat 
administrationem.  cum  autem  in  maioris  tympani  labro 
fuerint  signorum  caelestium  deformationes,  id  autem  sit 
inmotum  et  in  summo  habeat  deformatum  cancri  signum, 
id  perpendiculum  eius  in  imo  capricorni,  ad  dextram 
spectantis  librae,  ad  sinistram  arietis  signum,  ceteraque 
mter  eorum  spatia  designata  sint,  uti  in  caelo  videntur: 
igitur   cum   sol   fuerit   in  capricorni,   orbiculi  lingula  in  13 

1  cuiusque  ed:  usque  x  6  oras  H  10  imagines  G: 

-iiis  HS       11  administratione  H       U  saHata  quae  H       15  ex 
ecl:  &  (et)  X      20  maiores  H      21  designata  S      22  ligulam  x 
ii  quia  HS:  qua  G       25  libro  //  et  a.  c.  S       27  cancri  signu 
S:  cancri  siguoru  G,  caneri  signoru  H      20  spectantis  ed:  -tes  x 
dignum  rec:  signi  x       31  orbiculi  Ferr:  -lo  x      ligula  x 


222  VITRUVn 

maioris  tympani  parte  ex  capricorni  cotidie  singula  puncta  2 
tangens,  ad  perpendiculum  habens  aquae  currentis  vehe- 
mens  pondus,  celeriter  per  orbiculi  foramen  id  extrudit 
ad  vasum  excipiens  eam.  cum  brevi  spatio  impletur,  corri- 
pit  et  contrahit  dierum  spatia  et  horarum.  cum  autem  i 
cotidiana  versatione  minoris  tympani  lingula  ingrediatur 
in  aquarii  puncta,  discedens  foramen  a  perpendiculo  et 
aquae  vehementi  cursu  cogitur  tardius  emittere  salientem. 
ita   quo   minus   celeri   cursu   vas   excipit  aquam,   dilatat 

14  horarum  spatia.   aquarii  vero  pisciumque  punctis  uti  gra- : 
dibus  scandens  orbiculi  foramen  in  ariete  tangendo  octavam 
partem   aqua  temperate   salienti  praestat  aequinoctiales 
horas.   ab  ariete  per  tauri  et  geminorum  spatia  ad  summa 
cancri  puncta  partis  octavae  foramen  se  tympani  versatio- 
nibus  peragens  et  in  altitudinem  eo  rediens  viribus  ex-  ;| 
tenuatur,   et  ita  tardius  fluendo  dilatat  morando  spatia 
et  efficit  horas  in  cancri  signo  solstitiales.    a  cancro  cum 
proclinat   et  peragit  per  leonem  et  virginem  ad  librae 
partis  octavae  puncta  revertendo  et  gradatim  corripiendo  j 
spatia  contrahit  horas,  et  ita  perveniens  ad  puncta  librae 

15  aequinoctiales  rursus  reddit  horas.  per  scorpionis  vero  , 
spatia  et  sagittarii  proclivius  deprimens  se  foramen  re-  j 
diensque  circumactione  ad  capricorni  partem  vm,  restituit  | 
celeritate  salientis  brumales  horarum  brevitates. 

Quae  sunt  in  horologiorum  descriptionibus  rationes  et 
apparatus,  ut  sint  ad  usum  expeditiores,  quam  apertissime 
potui,  perscripsi.    restat  nunc  de  machinationibus  et  de 


« 


1  ex  Kr:  &  (et)  x       4  vasum  Mar:  vastum  x      6  dierura 
minoris  spatia  x  (minoris  del.  Eo-^  cf.  v.  6)        6  minoris  Barh: 
maioris  x         7  iu  aquarii  puncta  Ro:  in  aquario  cuncta  x 
discedens  Kr:   descendent  (-dsent  H'^  x  foramen  a  Barb: 

foramina  x  9  comminus  S  11  formamen  H  12  aqua  Ro: 
aquae  (-§  GS)  x  14  se  Ro:  seu  x  16  dilatat  G:  -tet  HS 
17  cancris  H  et  a.  ras.  S  21  aequinoctialis  HS  28  octa- 
vam  S  restituit  . . .  brumales  Kr:  restituitur  . . .  ad  brumales 
{cum  ad  add.  et  interpolatione)  x  26  apertissime  {scil.  aptissime) 
Kr  {cf.  83,  9;  110,  20;  154,  26;  259,  18):  aptissime  x 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  IX,  8.  X  223 

2  earum  principiis  ratiocinari.  itaque  de  his,  ut  corpus  emen- 
datum  architecturae  perficiatur,  insequenti  volumine  in- 
cipiam  scribere. 

LIBER  DECIMUS. 

5  Nobili  Graecorum  et  ampla  civitate  Ephesi  lex  vetusta 
dicitur  a  maioribus  dura  condicione  sed  iure  esse  non 
iniquo  constituta.  nam  architectus,  cum  publicum  opus 
curandum  recipit,  pollicetur,  quanto  sumptu  id  sit  futurum. 
tradita    aestimatione    magistratui   bona   eius   obligantur, 

|i>  donec  opus  sit  perfectum.  absoluto  autem,  cum  ad  dictum 
inpensa  respondit,  decretis  et  honoribus  omatur.  item  si 
non  amplius  quam  quarta  ad  aestimationem  est  adicienda, 
de  pubiico  praestatur,  neque  ulla  poena  tenetur.  cum 
vero  amplius  quam  quarta  in  opere  consumitur,  ex  eius 

|)  bonis  ad  perficiendum  pecunia  exigitur.  utinam  dii  in- 
mortales  fecissent,  ea  lex  etiam  p.  r.  non  modo  publicis 
sed  etiam  privatis  aedificiis  esset  constituta!  namque  non 
sine  poena  grassarentur  inperiti,  sed  qui  summa  doctrina- 
rum   subtilitate   essent  prudentes,   sine  dubitatione  pro- 

1»  fiterentur  architecturam,  neque  patres  familiarum  induce- 
rentur  ad  infinitas  sumptuum  profusiones,  ut  et  e  bonis 
eicerentur,  ipsique  architecti  poenae  timore  coacti  dili- 
gentius  modum  inpensarum  ratiocinantes  expHcarent,  uti 
patres  familiarum  ad  id,  quod  praeparavissent,  seu  paulo 

|;  amplius  adicientes,  aedificia  expedirent.  nam  qui  quadrin- 
genta  ad  opus  possunt  parare,  si  adicient  centum,  habendo 
spem  perfectionis  delectationibus  tenentur;  qui  autem 
adiectione  dimidia  aut  ampliore  sumptu  onerantur,  amissa 
spe  et  inpensa  abiecta,  fractis  rebus  et  animis  desistere 
coguntur.   nec  solum  id  vitium  in  aedificiis,  sed  etiam  in 

8  sumptu  id  sit  Joc:  sumptui  adsit  x  12  post  quarta  ex 
V.  14  antecipantur  in  x  verba  in  opere  consumitur  {del.  Schn 
cum  rec)  21  ut  et  Eo:  et  ut  x  22  ipsique  HSG'^:  ipsis- 
que  EG  poena  7?,  p^na  G  (pense  G'^)  26  quadringenta  ed: 
quadraginta  x 


224  VITRUVII 

muneribus,  quae  a  magistratibus  foro  gladiatorum  scaenis- 
que  ludorum  dantur,  quibus  nec  mora  neque  expectatio 
conceditur,  sed  necessitas  finito  tempore  perficere  cogit, 
id  est  sedes  spectaculorum  velorumque  inductiones  et  ea 
omnia,  quae  scaenicis  moribus  per  machinationem  ad 
spectationes  populo  comparantur.  in  his  vero  opus  est 
prudentia  diligens  et  ingenii  doctissimi  cogitata,  quod 
nihil    eorum   perficitur   sine   machinatione   studiorumque 

4  vario  ac  sollerti  vigore.  igitur  quoniam  haec  ita  sunt 
tradita  et  constituta,  non  videtur  esse  alienum,  uti  caute 
summaque  diligentia,  antequam  instituantur  opera,  eorum 
expediantur  rationes.  ergo  quoniam  neque  lex  neque 
morum  institutio  id  potest  cogere  et  quotannis  et  prae- 
tores  et  aediles  ludorum  causa  machinationes  praeparare 
debent,  visum  mihi  est,  imperator,  non  esse  alienum, 
quoniam  de  aedificiis  in  prioribus  voluminibus  exposui, 
in  hoc,  quod  finitionem  summam  corporis  habet  constitu- 
tam,  quae  sint  principia  machinarum,  ordinata  praeceptis 
explicare. 

I  Machina  est  continens  e  materia  coniunctio  maximas  : 
ad  onerum  motus  habens  virtutes.  ea  movetur  ex  arte( 
circulorum  rotundationibus,  quam  Graeci  kukXiktiv  Kivr]Civ 
appellant.  est  autem  unum  genus  scansorium,  quod  graece 
aKpopaTiKOV  dicitur;  alterum  spirabile,  quod  apud  eos 
TTveu|uaTiK0V  appellatur;  tertium  tractorium,  id  autem 
Graeci  papouXKOV  vocitant.  scansorium  autem  <(est,  cum^ 
machinae  ita  fuerint  conlocatae,  ut  ad  altitudinem  tignis 
statutis  et  transversariis  conligatis  sine  periculo  scanda- 

.  tur  [ad  apparatus  spectatione] ;  at  spirabile,  cum  spiritus 


1  scenisque  ed:  scenicisq^  x         4  (inductiones)  sunt  x  (del. 

Joc)     6  spectationis  HS     17  qu.odi  Schn:  qmx     20  materia  S 
21   arce  S  22  quam  EG:   que  H  (quam  Graeci  om.  S) 

cyclicen  cinesin  x       24  acrobaticon  x       25  pneumaticon  x 
26  papoOXKov  Voss.:  baruison  x       scansorium  {additis  ceteris)  Joc: 
scansorfi  x      27  fuerint  ed:  fuerunt  (fuer  H)  x       29  del.  Kr 
at  Ro:  ut  X      2»  spirabile  G:  -le  H,  -lem  S 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  X,  1  225 

5j  ex  expressionibus  inpulsus  et  plagae  vocesque  opfaviKUJC 
exprimantur;  tractorium  vero,  cum  onera  machinis  per-  2 
trahuntur,  ut  ad  altitudinem  sublata  conlocentur.  scanso- 
ria  ratio  non  arte  sed  audacia  gloriatur;  ea  catenationibus 

5  et  transversariis  et  plexis  conligationibus  et  erismatorum 

o)fulturis  continentur.  quae  autem  spiritus  potestate  ad- 
sumit  ingressus,  elegantes  artis  subtilitatibus  consequetur 
effectus.  tractoria  autem  maiores  et  magnificentia  plenas 
habet  ad  utilitatem  opportunitates  et  in  agendo  cum  pru- 

.0  dentia    summas   virtutes.    ex   his   sunt   quae   jurixaviKuuc,  3 
alia   opTCtviKUJC   moventur.    inter   machinas  et  organa  id 

5)  videtur  esse  discrimen,  quod  machinae  pluribus  operis  vel 
vi  maiore  coguntur  effectus  habere,  uti  ballistae  torcula- 
riorumque   prela;   organa   autem   unius    operae  prudenti 

5  tactu  perficiunt  quod  est  propositum,  uti  scorpionis  seu 
anisocyclorum  versationes.  ergo  et  organa  et  machinarum 

B)  ratio  ad  usum  sunt  necessaria,  sine  quibus  nulla  res  potest 
esse   non   inpedita.    omnis   autem   est  machinatio  rerum  4 
natura  procreata  ac  praeceptrice  et  magistra  mundi  ver- 

5  satione    instituta.    namque    animadvertamus    primum    et 

1  aspiciamus  continentem  solis,  lunae,  quinque  etiam  stella- 
rum  natura  ♦  ♦  ♦  *  machinata  versarentur,  non  ha- 
buissemus  interdum  lucem  nec  fructum  maturitates.   cum 

)  ergo   maiores   haec   ita   esse   animadvertissent,   e  rerum 

5  natura  sumpserunt  exempla  et  ea  imitantes  inducti  rebus 
divinis  commodas  vitae  perfecerunt  explicationes.  itaque 
comparaverunt,   ut   essent   expeditiora,   alia  machinis  et 


1  ex  Kr:  et  (&)  x       org-anicos  x       5  ut  56^'^:  aut  HG 
6   et   transversariis   —   conligationibus  G:   om.  HS        erisma- 
tonim  (erismatum  Jvc)''   chrismatorum  x  6  potestate  Joc: 

-te  X         1  consequetur  G:  -quentur  HS        10  mechanicos  x 
11  organicos  x  12  operis  Schn:  operib;  (-ibus  S)  x         vel 

{scil.  ut)  Kr:  nt  x  13  habere  uti  rec:  habeuti  H,  habet  (-&  S) 
uti  GS  baliiit^  S:  uallistae  HG  16  anisocyclorum  Joc: 
latinis  osci(y  /S^clorum  x  20  Namque  enim  advertamus  HG, 
Nam   ui    advertamus  S  22   natura  HG:    natura   quam   S 

{unde  naturam,  quae  ni  machinata  ed)         28  maturitatis  x 
26  divinis  rebus  S 

ViTBUv.  de  architect.  ed.  K  r  o  h  n.  15 


22Q  VITRUVII 

earum  versationibus,  nonnulla  organis,  et  ita  quae  anim- 
adverterunt   ad   usum   utilia  esse  studiis,   artibus,   insti- 

5  tutis,  gradatim  augenda  doctrinis  curaverunt.  attendamus  ( 
enim  primum  inventum  de  necessitate,  ut  vestitus,  quem- 
admodum   telarum   organicis   administrationibus   conexus  i 
staminis  ad  subtemen  non  modo  corpora  tegendo  tueatur, 
sed  etiam  ornatus  adiciat  honestatem.   cibi  vero  non  ha- 
buissemus  abundantiam,  nisi  iuga  et  aratra  bubus  iumen-  ( 
tisque  omnibus  essent  inventa.  sucularumque  et  prelorum 
et  vectium  si  non  fuisset  torculariis  praeparatio,  neque  i 
olei  nitorem  neque  vitium  fructum  habere  potuissemus  ad 
iucunditatem,  portationesque  eorum  non  essent,  nisi  plo- 
strorum    seu    serracorum    per  terram,    navicularum   per(i 

6  aquam   inventae   essent   machinationes.    trutinarum  vero 
librarumque   ponderibus   examinatio   reperta  vindicat  ab  i 
iniquitate  iustis  moribus  vitam.  non  minusque  sunt  innu- 
merabili   modo   rationes  machinationum,   de  quibus  non 
necesse   videtur  disputare,  quod  non  sunt  <ignotae  sed^ 
ad   manum   cotidianae,   ut   sunt  molae,   folles  fabrorum,  ( 
raedae,   cisia,   torni  ceteraque,  quae  communes  ad  usum  i 
consuetudinibus  habent  opportunitates. 

Itaque  incipiemus  de  is,  quae  raro  veniunt  ad  manus,  S 
II  ut  nota  sint,  explicare.  primumque  instituemus  de  is,  quae 
aedibus  sacris  ad  operumque  publicorum  perfectionem  ne- 
cessitate  comparantur.    quae  fiunt  ita.    tigna  duo  ad  one-  s 
rum  magnitudinem  ratione  expediuntur.   a  capite  ea  fibula  ( 
coniuncta  et  in  imo  divaricata  eriguntur,   funibus  in  capi- 
tibus  conlocatis  et  circa  dispositis  erecta  retinentur.    alli- 
gatur  in  summo  troclea,  quem  etiam  nonnuUi  rechamum 
dicunt.    in   trocleam  induntur  orbiculi  <^ii}  per  axiculos  3 


1  itaq»  X         6  tueatur  Schn:  -antur  x         10  torcularis  x 
12  plaustrorum  GS'^  16  exanimatio  G  umdicat  H 

16  minus  qnae  (qu§  GS)  x  innumerabiles  moderationes  G 
18  add.  Kr  19  molae  Ro:  motae  x  21  oportunitates  GS'': 
opportunitatib:  //  23  sint  *S':  sunt  HG  26  mao^nitudine  GS: 
magnitudine  HS'^  ea  Hb,  Bo:  afib.  x  28  alligatur  .  .  .  troclea 
Joc:  alligantur  .,  trocleae  x  29  quem  ed:  quae  JET,  qu§  SG'^., 
cy  G       30  induntur  Joc:  induuntur  x       11  (duo)  add.  Joc 


{ 


I 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  X,  1.  2  227 

versationes  habentes.  per  orbiculum  <(suramum)>  traicitur 
ductarius  funis,  deinde  demittitur  et  traducitur  circa  orbi- 
culum  trocleae  inferioris.  refertur  autem  ad  orbiculum 
imum  trocleae  superioris  et  ita  descendit  ad  inferiorem 
et  in  foramine  eius  religatur.  altera  pars  funis  refertur 
inter  imas  machinae  partes.  in  quadris  autem  tignorum  2 
)osterioribus,  quo  loci  sunt  divaricata,  figuntur  chelonia, 
dn  quae  coiciuntur  sucularum  capita,  ut  faciliter  axes  ver- 
sentur.  eae  suculae  proxime  capita  habent  foramina  bina 
ita  temperata,  ut  vectes  in  ea  convenire  possint.  ad  recha- 
mum  autem  imum  ferrei  forfices  religantur,  quorum  dentes 
in  saxa  forata  accommodantur.  cum  autem  funis  habet 
caput  ad  suculam  religatum  et  vectes  ducentes  eam  ver- 
sant,  funis  <(se  involvendo  circum  suculam  extenditur  et 
ita  sublevat  onera  ad  altitudinem  et  operum  conlocationes. 
laec  autem  ratio  machinationis,  quod  per  tres  orbiculos  3 
circumvolvitur,  trispastos  appellatur.  cum  vero  in  ima 
troclea  duo  orbiculi,  in  superiore  tres  versantur,  id  penta- 
spaston  dicitur.  sin  autem  maioribus  oneribus  erunt  ma- 
ohinae  comparandae,  amplioribus  tignorum  longitudinibus 
st  crassitudinibus  erit  utendum  <^et)>  eadem  ratione  in 
3ummo  fibulationibus,  in  imo  sucularum  versationibus 
axpediendum.  his  explicatis  antarii  funes  ante  laxi  conlo- 
sentur,  retinacula  super  scapulas  machinae  longe  dispo- 
aantur,  et  si  non  erit,  ubi  religetur,  pali  resupinati  defodian- 
:ur  et  circum  listucatione  solidentur,  quo  funes  alligentur. 
jroclea  in  summo  capite  machinae  rudenti  contineatur,  4 
3t  ex  eo  funis  perducatur  ad  palum  et  quae  est  in  palo 
■jrocleam  inligata.  circa  eius  orbiculum  funis  indatur  et 
'eferatur  ad  eam  trocleam,  quae  erit  ad  caput  machinae 


1  summum  add.  Joc         2  dimittitur  G  6  religatur  ed: 

gantur  x       6  interim  has  G  S  et  a.  c.  H       7  chelonia  ed:  he- 
onia  ic       l&  2id  HG:  dc  S        14  add.  Joc        18  pentas  paston 
HS,  pentes  paston  G         21  ^rassitudinibus  H        add.  Joc 
12  succularum   //       versationibus  Joc:  venationibus  x       28  an- 
lerii  S  28  funis  perducatur  Eode:   funes  pducantur  x 

:»  indatur  HS:  inducatur  G 

15* 


228  VITRUVn 

religata.  circum  autem  orbiculum  ab  summo  traiectus 
funis  descendat  et  redeat  ad  suculam,  quae  est  in  ima 
machina,  ibique  religetur.  vectibus  autem  coacta  <(cum) 
sucula  versabitur,  eriget  per  se  machinam  sine  periculo. 
ita  circa  dispositis  funibus  et  retinaculis  in  palis  haeren- 
tibus  ampliore  modo  machina  conlocabitur.  trocleae  et 
ductarii  funes,  uti  supra  scriptum  est,  expediuntur. 

Sin  autem  colossicotera  amplitudinibus  et  ponderibus 
onera  in  operibus  fuerint,  non  erit  suculae  committendum, 
sed  quemadmodum  sucula  cheloniis  retinetur,  ita  axis  in- 
cludatur  habens  in  medio  tympanum  amplum,  quod  non- 
nulli  rotam  appellant,  Graeci  autem  aiu^ripriv,  alii  Ttepi- 
GrjKiov  vocant.  in  his  autem  machinis  trocleae  non  eodem 
sed  alio  modo  comparantur.  habent  enim  et  in  imo  et 
in  summo  duplices  ordines  orbiculorum.  ita  funis  ducta- 
rius  traicitur  in  inferioris  trocleae  foramen,  uti  aequalia, 
duo  capita  sint  funis,  cum  erit  extensus,  ibique  secun 
dum  inferiorem  trocleam  resticula  circumdata  et  contenta. 
utraeque  partes  funis  continentur,  ut  neque  <^in  dextram 
neque^  in  sinistram  partem  possint  prodire.  deinde  capita 
funis  referuntur  in  summa  troclea  ab  exteriore  parte  et 
deiciuntur  circa  orbiculos  imos  et  redeunt  ad  imum 
coiciunturque  infimae  trocleae  ad  orbiculos  ex  interiore 
parte  et  referuntur  dextra  sinistra  <et)>  ad  caput  circa  orbi- 
culos  summos  redeunt.  traiecti  autem  ab  exteriore  parte 
feruntur  dextra  sinistra  tympanum  in  axe  ibique,  ut  hae- 
reant,  conligantur.  tum  autem  circa  tympanum  involutus 
alter  funis  refertur  ad  ergatam,  et  is  circumactus  tym- 
panum  et  axem  *  *  *  *  se  involvendo  pariter  exten- 
dunt,   et  ita  leniter  levant  onera  sine  periculo.    quodsi 


1  ab  summo  Joc.  ad  summo  x  (a  s.  G'^  3  add.  Kr  (ver 

eabitur  et  Jod)       7  est  om.  G      10  chelonis  x      11  medio  Joc-^ 
mediu  x  12  diaqpripriv  tich:  amphieren  HGy  amphien  S 

peritheciu  x     16  inferioris  G:  -res  H,  inferius  S     19  add.Joc 
22  coniciuntur  HS    23  orbiculos  exteriore  parte  S    24  add.  JRo 
25  exteriori  G       27  inuoluitur  S      28  is  GS^:  his  HS      circu 
auctus  X  , 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  X,  2  229 

maius  tympanum  conlocatum  aut  in  medio  aut  in  una 
parte  extrema  fuerit,  sine  ergata  <^per)>  calcantes  homines 
:-xpeditiores  habere  poterit  operis  effectus. 

Est  autem  aliud  genus  machinae  satis  artificiosum  et  8 
id  usum  celeritatis  expeditum,  sed  in  eo  dare  operam  non 
possunt  nisi  periti.  est  enim  tignum,  quod  erigitur  et 
iistenditur  retinaculis  quadrifariam.  sub  retinaculo  che- 
onia  duo  figuntur,  troclea  funibus  supra  chelonia  religa- 
bur,  sub  troclea  regula  longa  circiter  pedes  duos,  lata 
iigitos  sex,  crassa  quattuor  supponitur.  trocleae  temos 
Drdines  orbiculorum  in  latitudine  habentes  conlocantur. 
ta  tres  ductarii  funes  in  <^summa^  machina  religantur. 
ieinde  referuntur  ad  imam  trocleam  et  traiciuntur  ex  in- 
eriore  parte  per  eius  orbiculos  summos.  deinde  referuntur 
id  superiorem  trocleam  et  traiciuntur  ab  exteriore  parte 
n  interiorem  per  orbiculos  imos.  cum  descenderint  ad  9 
mum,  ex  interiore  parte  et  per  secundos  orbiculos  tradu- 
:untur  in  extremum  et  referuntur  in  summum  ad  orbicu- 
08  secundos;  traiecti  redeunt  ad  imum  et  ab  imo  referuntur 
id  caput;  traiecti  per  summos  redeunt  ad  machinam  imam. 
n  radice  autem  machinae  conlocatur  tertia  troclea;  eam 
lutem  Graeci  erraTOVTa,  nostri  artemonem  appellant.  ea 
Toclea  religatur  ad  [trocleae]  radicem  habens  orbiculos 
res,  per  quos  traiecti  funes  traduntur  hominibus  ad  du- 
;endum.  ita  tres  ordines  hominum  ducentes  sine  ergata 
leleriter  onus  ad  summum  perducunt.  hoc  genus  machinae  10 
)olyspaston  appellatur,  quod  multis  orbiculorum  circum- 
tionibus  et  facilitatem  summam  praestat  et  celeritatem. 
ma  autem  statutio  tigni  hanc  habet  utilitatem,  quod  ante 


2  add.  Kr  (poterunt  pro  poterit  Mar)  3  expeditiores 

ec:  expeditores  x       7  celonia  x         8  funibus  Joc:  funis  x 
eionia  x  9  regula  ed:  aregula  x  12  in  ruachina  x  (in 

ntnmo  machinae  Joc)  16  ab:  ad  o;  16  ininteriore  S  de- 
cenderint  H'^  S:  descenderent  G^  discenderent  G  17  ex  in- 
eriore  Joc:  exteriore  x  1»  et  ab  imo  (ex  imo  Joc):  &  pimo 
r,  et  primo  G,  &  primo  S  22  epagonta  x  23  del.  Kr 

nachinae  substituit  Joc)       27  polyspasion  x 


230  VITRUVII  ^l 

quantum  velit  et  dextra  ac  sinistra  ab  latere  proclinando 
onus  deponere  potest.  ■jl 

Harum  machinationum  omnium,  quae  supra  sunt  scri- 
ptae,  rationes  non  modo  ad  has  res,  sed  etiam  ad  one- 
randas  et  exonerandas  naves  sunt  paratae,  aliae  erectae, 
aliae  planae  in  carchesiis  versatilibus  conlocatae.  non 
minus  sine  tignorum  erectionibus  in  plano  etiam  eadem 
ratione  et  temperatis  funibus  et  trocleis  subductiones  na- 
vium  efficiuntur. 

11  Non  est  autem  alienum  etiam  Chersiphronos  ingenio- 
sam  rationem  exponere.  is  enim  scapos  columnarum  e 
lapidicinis  cum  deportare  vellet  Ephesi  ad  Dianae  fanum, 
propter  magnitudinem  onerum  et  viarum  campestrem 
mollitudinem  non  confisus  carris,  ne  rotae  devorarentur, 
sic  est  conatus.  de  materia  trientali  scapos  quattuor, 
*  *  *  *  duos  transversarios  interpositos,  quanta  longitudo 
scapi  fuerat,  complectit  et  compegit  et  ferreos  cnodacas 
uti  subscudes  in  capitibus  scaporum  inplumbavit  et  armillas 
in  materia  ad  cnodacas  circumdandos  infixit;  cnodaces 
autem  in  armillis  inclusi  liberam  habuerunt  versationem, 
iamiam  ita,  cum  boves  ducerent  subiuncti,  scapi  versando 

12  in  cnodacibus  et  armillis  sine  fine  volvebantur.  cum  autem 
scapos  omnes  ita  vexerant  et  instabant  epistyliorum  vectu- 
rae,  filius  Chersiphronos  Metagenes  transtulit  ex  scaporurn 
vectura  etiam  in  epistyliorum  deductione.  fecit  enim  rotas 
circiter  pedum  duodenum  et  epistyliorum  capita  in  medias 
rotas  inclusit;  item  bucculis  ligneis  capita  religavit;  eadera 


1  adlatere  x  (adlatera  G'^)  6  carchesis  H.S^  carthesis  G 
10  crestiphonos  x  14  carris  SG'^:  caris  HG  16  interpositoe 
ed:  interpostios  x  17  fuerat  ed:  fuerit  x  complectit  rec\ 
-tet  (r,  -t&  HS  coupeget  G  chodacas  HS,  co<lacas  G 
1»  chodacas  x  chodaces  x  21  iamiam  Kr:  tantam  x 
subiuncti  G:  -tis  B.8  scapi  Joc:  scapo  x         22  codicibus 

SG^  -tibus  S      23  vexerant  B,o:  -runt  x       24  cresiphonos  x 
ex  scaporum  8^:  excaporum  x  27  item  —  religavit  transp. 

Kr:  post  infixit  {v.  19)  exh.  x  sic:  item  bucculis  {S,  baccuHs 
HS'^,  buculis  G,  baculis  in  marg.  G')  ligneis  (G^^,  tigneis  HS 
digneis  G)  capita  religavit 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  X,  2  231 

ratione  cnodaces  in  capitibus  armillis  inclusit:  ita  cum 
trientes  a  bubus  ducerentur,  in  armillis  inclusi  cnodaces 
versabant  rotas,  epistylia  vero  inclusa  uti  axes  in  rotis 
eadem  ratione,  qua  scapi^  sine  mora  ad  opus  pervenerunt. 

5  exemplar  autem  erit  eius,  quemadmodum  in  palaestris 
cylindri  exaequant  ambulationes.  neque  hoc  potuisset 
fieri,  nisi  primum  propinquitas  esset  ~  non  enim  plus  sunt 

1  ab  lapidicinis  ad  fanum  milia  passuum  octo  —  nec  uUus 
est  clivus  sed  perpetuus  campus. 

.0      Nostra  vero  memoria  cum  colossici  Apollinis  in  fano  13 
basis  esset  a  vetustate  diffracta,  [et]  metuentes,  ne  caderet 

5)  ea  statua  et  frangeretur,  locaverunt  ex  eisdem  lapidicinis 
basim  excidendam.  conduxit  quidam  Paconius.  haec  autem 
basis   erat   longa   pedes  duodecim,   lata  pedes  viii,   alta 

.5  pedes  sex.  quam  Paconius  gloria  fretus  non  uti  Metagenes    . 
adportavit,  sed  eadem  ratione  alio  genere  constituit  ma- 

0)  chinam  facere.    rotas  enim  circiter  pedum  xv  fecit  et  in  14 

his  rotis  capita  lapidis  inclusit,  deinde  circa  lapidem  fusos 

sextantales  ab  rota  ad  rotam  ad  circinum  compegit,  ita 

10  uti  fusus  a  fuso  non  distaret  pedem  [esse]  unum.  deinde 
circa  fusos  funem  involvit  et  bubus  iunctis  funem  ducebant. 

5)ita  cum  explicaretur,  volvebat  rotas,  sed  non  poterat  ad 
lineam  via  recta  ducere,  sed  exibat  in  unam  partem.  ita 
necesse  erat  rursus  retroducere.   sic  Paconius  ducendo  et 

15  reducendo  pecuniam  contricavit,  ut  ad  solvendum  non 
esset. 

Pusillum  extra  progrediar  et  de  his  lapidicinis,  quem- 15 

0)  admodum  sint  inventae,  exponam.  Pixodarus  fuerat  pastor. 
is  in  his  locis  versabatur.    cum  autem  cives  Ephesiorum 

10  cogitarent  fanum  Dianae  ex  marmore  facere  decernerent- 

1  chodaces  x  in  capitibus  armillis  Kr-.    et  armillas  ia 

capitibus  x  2  triantes  5  chodaces  x  3  versabant  ed:  -bani 
ifG,  -bantur  S  4  rationem  a.  c.  H^  -ne  a.ras.S  7  esrf^fc  G: 
esse  H.,  ee  S  8  lapidicinis  G^:  -nes  x  9  est  om.  G  11  del. 
Bo  caderet  5:  cederet //6^  \\:l\iGS  l»  sextantales /oc: 
sextantes  x  20  del.  rec  (cf.  218,  4  etc.)  21  et  cd:  ut  x 

24  paconius  G*^:  paeonius  HG,  peonius  S  26  fort.  solvendo 

cwn  ad  additivo 


232  VITRUVII 


que,  a  Paro,  Proconnenso,  Heraclea,  Thaso  uti  marmor 
peteretur,  propulsis  ovibus  Pixodarus  in  eodem  loco  pecus 
pascebat,  ibique  duo  arietes  inter  se  concurrentes  alius(8fl 
alium  praeterierunt  et  impetu  facto  unus  cornibus  per-  21 
tcussit  saxum,   ex  quo  crusta  candidissimo  colore  fuerat  5 
deiecta.    ita  Pixodarus  dicitur  oves  in  montibus  reliquis- 
se   et  crustam  cursim  Ephesum,   cum  maxime  de  ea  re 
ageretur,  detulisse.   ita  statim  honores  decreverunt  ei  et  (5] 
nomen  mutaverunt:  pro  Pixodaro  Euangelus  nominaretur. 
hodieque  quotmensibus   magistratus  in   eum  locum   pro-  10 
ficiscitur  et  ei  sacrificium  facit,   et  si  non  fecerit,  poena 
tenetur. 

III      De  tractoriis  rationibus  quae  necessaria  putavi,  breviter 
exposui.  quorum  motus  et  virtutes  duae  res  diversae  et  inter  (k 
se  dissimiles  <(efficiuntX  ubi  congruentes  uti  principia  pa-  15 
riunt  eos  perfectus:  una  porrecti,  quam  Graeci  euGeiav  voci- 
tant,  altera  rotunditatis,  quam  Graeci  KUKXa)Tr)V  appellant, 
sed  vero  neque  sine  rotunditate  motus  porrecti  nec  sine     j 
porrecto  rotationis  versationes  onerum  possunt  facere  Jeva-  (if 

2  tiones.  id  autem  ut  intellegatur,  exponam.  inducuntur  uti  201 
centra  axiculi  in  orbiculos  et  in  trocleis  conlocantur,  per 
quos  orbiculos  funis  circumactus  directis  ductionibus  et 
in  sucula  conlocatus  vectium  versationibus  onerum  facit 
egressus  in  altum.   cuius  suculae  cardines  uti  centra  por-(2( 
recti  in  cheloniis,  foraminibusque  eius  vectes  conclusi  ca-  25 
pitibus   ad   circinum   circumactis   torni  ratione  versando 
faciunt  oneris  elationes.  quemadmodum  etiam  ferreus  vectis 
cum  est  admotus  ad  onus,  quod  manuum  multitudo  non 
potest  movere,  supposita  uti  centro  <^ultro)>  citro  porrecta  (2£ 
pressione,  quod  Graeci  UTro)uoxXiov  appellant,  et  lingua  2i 

1  proconesso  x  Thaso  ed:  thasii  HG^  lasu  S  marmor 
peteretur  Mar:  marmolrep&ai  H^  marmore  petatur  G8  4  pe- 
tierunt  6r^  6  reliquiss&  crustam  H  16  add.  Kr  ubi  Kr: 
uti  X  16  una  x  eutheia  (-am)  x  17  rotunditatis  S:  tu- 
tunditatis  H^  rotutunditatis  G  Graeci  om  S  KUKXujTriv  Joc: 
cycletoen  HG.,  cycleon  S  25  cheloniis  S:  caeloniis  HG 
27  vectis  G:  -tes  HS  29  ^ultro^  citro  Kr:  cito  x  80  hy-l 
pamoclion  HG,  -clyon  S  fi 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  X,  2.  3  233 

sub  onus  subdita,  caput  eius  unius  hominis  viribus  pressum 
id  onus  extoUit.    id  autem  <^eo  facilius  fit)>,  quo  brevior  3 
pars  prior  vectis  ab  ea  pressione,  quod  est  centrum,  subit 

)  sub  onus,  et  quo  longius  ab  eo  centro  distans  caput  eius 

,  deducitur.  per  id  faciundo  motus  circinationis  cogit  pres- 
sionibus  examinare  paucis  manibus  oneris  maximi  pondus. 
item  si  sub  onus  vectis  ferrei  lingula  subiecta  fuerit  ne- 

:  que  eius  caput  pressione  in  imum,  sed  adversus  in  altitu- 
dinem  extolletur,  lingula  fulta  in  areae  solo  habebit  eani 

I  pro  onere,  oneris  autem  ipsius  angulum  pro  pressione.  ita 
non  tam  faciliter  quam  per  oppressionem,  sed  adversus 
nihilominus  pondus  oneris  erit  excitatum.  igitur  si  plus 
lingula  vectis  supra  hypomochlion  posita  sub  onus  subierit 
et  caput  eius  propius  centrum  pressiones  habuerit,  non 
poterit  onus  elevare,  nisi,  quemadmodum  supra  scriptum 
est,  examinatio  vectis  longitudinis  per  caput  neque  <^in 
imum^  ductionibus  fuerit  facta. 

Id  autem  ex  trutinis,  quae  staterae  dicuntur,  licet  con-  4 
siderare.  cum  enim  ansa  propius  caput,  unde  lancula 
pendet,  ibi  ut  centrum  est  conlocata  et  aequipondium  in 
alteram  partem  scapi,  per  puncta  vagando  quo  longius 
paulatim  ad  extremum  perducitur,  paulo  et  inpari  pon- 
dere  amplissimam  pensionem  parem  perficit  per  scapi 
librationem,  et  examinato  longius  ab  centro  recedens  ista 
inbecillior  aequipondii  brevitas  maiorem  vim  ponderis 
momento  deducens  sine  vehementia  molliter  ab  imo  susum 
versum  egredi  cogit  [futurum].  quemadmodum  etiam  navis  5 
onerariae  maximae  gubernator  ansam  gubernaculi  tenens, 

1  subposita  S        2  add.  Kr  (Schn)        quo  Kr:  quod  x 
6  deducitur  per  id  Ro:  per  id  deducitur  x      7  ferreis  S  et  a.  c.  G 
•  extoUetur  rec:  -htur  x  12  pondus  Kr:  inpondus  {ium  in 

add.)  X        excitatum  Joc:  exercitatum  x       18  hypomocliu  a: 
14  proprius  11      16  add.  Kr  {cf.  v.  8)      IV  lancula  H:  lanuncula  5, 
lingula  G      20  ibi  Mar\  ubi  x       22  paulatim  Kr:  aut  etiam  x 
et  impari  Rode:   etiam  pari  x  28  parem  Joc:   parte  x 

|84  examinato  Kr:  -tio  x         ista  Kr:  ita  x  25  inbecilliora 

equipondii  H^   imbecilliora  ^quipondii  GS  27  del.Joc  {cf. 

\218,  4)       sursum  a.  c.  G       navis  HG'^:  naves  H^^GS 


2?A  YITRUVII 

qui  oiaH  a  Graecis  appellatur,  una  manu  momento  per 
centrum  ratione  pressionibus  aptis  agitans,  versat  eam 
aniplissimis  et  inmanibus  mercis  et  penus  ponderibus  one- 
ratam.  eiusque  vela  cum  sunt  per  altitudinem  mediam(5; 
mali  pendentia,  non  potest  habere  navis  celerem  cursum,  5 
cum  autem  in  summo  cacumine  antemnae  subductae  sunt, 
tunc  vehementiore  progreditur  impetu,  quod  non  proxime 
calcem  mali,  quod  est  loco  centri,  sed  in  summo  longius 

6  et  ab  eo  progressa  recipiunt  in  se  vela  ventum.   itaque(J 
uti  vectis  sub  onere  subiectus,  si  per  medium  premitur,  k 
durior  est  neque  incumbit,  cum  autem  caput  eius  summum 
deducitur,  faciliter  onus  extoUit,  similiter  vela,  cum  sunt 
per  medium  temperata,  minorem  habent  virtutem,  quae 
autem    in    capite    mali    summo    conlocantur    discedentia  (i 
longius  a  centro,  non  acriore  sed  eodem  flatu,  pressione  t 
cacuminis    vehementius    cogunt  progredi   navem.    etiam 
remi  circa  scalmos  strophis  religati,  cum  manibus  inpel- 
luntur  et  reducuntur,  extremis  progredientibus  a  centro 
f  parmis  maris  undis  spumam  inpulsu  vehementi  protrudunt  (5 

7  porrectam  navem,  secante  prora  liquoris  raritatem.  onerum  1 
vero  maxima  pondera,  cum  feruntur  a  phalangariis  hexa- 
phoris  et  tetraphoris,  examinantur  per  ipsa  media  centra 
phalangarum,  uti  diviso  oneris  solido  pondere  certa  qua- 
dam  divisionis  ratione  aequas  partes  coUis  singuli  ferant(: 
operarii.    mediae  enim  partes  phalangarum,  quibus  lora  i 
tetraphororum  invehuntur,  clavis  sunt  finitae,  ne  labantur 
in   unam  partem.    cum   enim  extra  finem  centri  promo- 
ventur,  premunt  eum  locum,  ad  quem  propius  accesserunt, 
quemadmodum  in  statera  pondus,  cum  examine  progredi- 

8  tur  ad  fines  ponderationum.   eadem  ratione  iumenta,  cum  ! 

1  oiaH  Joc:  nox  x  2  aptis  Kr:  artis  x         Z  penus  ed: 

pinus  X      4  mediam  mali  Joc:  media  ali  J?,  media  mali  GS 
9  vela  ventum  Joc:  velamentu  x       17  struppis  G'^      21  exapho- 
ris  et  raphoris  x         23  diviso  JRo:  indiviso  {cum  in  add.)  x 
24  partis  HS      25  mediae  G^:  media  x      26  tetrapho^^  cum 
ras.  S       ne  labantur  Joc:  nec  labuntur  x        28  proprius  H  et 
a.  c.  S 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  X,  3.  4  235 

(5)  iuga  eorum  subiugiis  loris  per  mediura  temperantur,  aequa- 
liter  trahunt  onera.  cum  autem  inpares  sunt  eorum  vir- 
tutes  et  unum  plus  valendo  premit  alterum,  loro  traiecto 
fit  tina  pars  iugi  longior,  quae  inbecilliori  auxiliatur 
5  iumento.  ita  in  plialangis  et  iugis  cum  in  medio  lora  non 
sunt  conlocata  sed  in  una  parte,   qua  progreditur  lorum 

;io)  ab  medio,  unam  breviorem,  alteram  efficit  partem  longio- 
rem.  ea  ratione  si  per  id  centrum,  quo  loci  perductum 
est   lorum,   utraque   capita  circumaguntur,  longior   pars 

10  ampliorem,   brevior  minorem  agit  circinationem.    quem-  9 
admodum  vero  minores  rotae  duriores  et  difficiliores  ha- 

i5)bent  motus,  sic  phalangae  et  iuga,  in  quibus  partibus 
habent  minora  a  centro  ad  capita  intervalla,  premunt 
duriter  colla,  qua  autem  longiora  habent  ab  eodem  centro 

15  spatia,  levant  oneribus  et  trahentes  et  ferentes.  cum  haec 
ita  ad  centrum  porrectionibus  et  circinationibus  reciperent 

20)motus,  tunc  vero  etiam  plostra,  raedae,  tympana,  rotae, 
cocleae,  scorpiones,  ballistae,  prela  ceteraeque  machinae 
eisdem  rationibus  per  porrectum  centrum  et  rotationem 

20  circum  versantem  faciunt  ad  propositum  effectus. 

Nunc  de  organis,  quae  ad  hauriendam  aquam  inventa  IV 

25)sunt,   quemadmodum   variis  generibus  comparentur,   ex- 

i6  ponam.  et  primum  dicam  de  tympano.  id  autem  non 
alte  tollit  aquam,  sed  exhaurit  expeditissime  multitudinem 

25  magnam.  ad  tornum  aut  circinum  fabricatus  <(axis,)>  capi- 
tibus  lamna  ferratis,  habens  in  medio  circa  se  tympanum 

(5)  ex  tabulis  inter  se  coagmentatis,  conlocatur  in  stipitibus 
habentibus  in  se  sub  capita  axis  ferreas  lamminas.  in  eius 

1  subiugiis  Ro  (cf  Cato  63,  135):  subiugiorum  x  4  in- 

becilliori  G'^:  -lior  x  6  phalangis  S:  palangis  HG  6  pro- 
gieditur  G  et  a.  ras.  S:  progredit  HS^  7  ad  medio  H  ct  a. 
ras  S,  a  medio  GS^  alteram  G  om.  HS  9  circumaguntur 
(-gentur  Joc):  -gentes  HG^  -gantes  S  ll  rotae  ed:  notae  x 
14  colla,  qua  Schn:  collaq»^;  15  et  trahentes  Mar:  extrahen- 
tes  X  16  reciperent  x  \cf.  203,  5)  17  motos  H  18  scor- 
pionis  HS  1»  isdem  H  20  circum  versantem  Kr:  circini 
versantu  HS.,   circiui  versantur  tu  G  25  add.  Joc         26  la- 

mina  S      se  om.  G      28  laminas  S 


236  viTRUvn 

tympani  cavo  interponuntur  octo  tabulae  transversae  tan- 
gentes  axem  et  extremam  tympani  circumitionem ,  quae 

2  dividunt  aequalia  in  tympano  spatia.    circa  frontem  eius 
figuntur  tabulae,  relictis  semipedalibus  aperturis  ad  aquam  (lo) 
intra    concipiendam.     item    secundum    axem    columbaria  5 
fiunt  excavata  in  singulis  spatiis  ex  una  parte.   id  autem 
cum   est   navali   ratione  picatum,   hominibus  calcantibus 
versatur  et  hauriendo  per  aperturas,  quae  sunt  in  fronti- 
bus  tympani,  reddit  per  columbaria  secundum  axem  sup-  (15) 
posito  labro  ligneo  habente  una  secum  coniunctum  cana-  10 
lem.  ita  hortis  ad  inrigandum  vel  salinis  ad  temperandum 

3  praebetur  aquae  multitudo.  cum  autem  altius  extollendum 
erit,  eadem  ratio  communicabitur  sic.  rota  fiet  circum  axem 
eadem  magnitudine ,  ut  ad  altitudinem ,  quae  opus  fuerit,  (20) 
convenire  possit.  circum  extremum  latus  rotae  figentur  15 
modioli  quadrati  pice  et  cera  solidati.  ita  cum  rota  a  cal- 
cantibus  versabitur,  modioli  pleni  ad  summum  elati  rursus 
ad  imum  revertentes  infundent  in  castellum  ipsi  per  se 

4  quod  extulerint.  sin  autem  magis  altis  locis  erit  prae- 
bendum,  in  eiusdem  rotae  axe  involuta  duplex  ferrea 
catena  demissaque  ad  imum  libramentum  conlocabitur, 
habens  situlos  pendentes  aereos  congiales.  ita  versatio  26< 
rotae  catenam  in  axem  involvendo  efferet  situlos  in  sum-  ^ 
mum,  qui  <^cum^  super  axem  pervehuntur,  cogentur  in- 
verti  et  infundere  in  castellum  aquae  quod  extulerint.        25 

V      Fiunt  etiam  in  fluminibus  rotae  eisdem  rationibus,  qui-  (5) 
bus  supra  scriptum  est.    circa  earum  frontes  adfiguntur 
pinnae,  quae,  cum  percutiuntur  ab  impetu  fluminis,  cogunt 
progredientes  versari  rotam,  et  ita  modiolis  haurientes  et 
in  summum    referentes    sine    operarum    calcatura    ipsius  30 


8  aeqnali  H  et  a.  c.  S       9  reddit  et  (&)  x  (et  del.  Schn) 
11  salinis  Kr:  adsahnas  {cum  ad  add.)  x        13  cominicabitur  S 
14  ad  orn.  G  17  elati  rec:  &lati  J^^^,  adlati  G,  allati  G*^ 

10  extulerint  S:  extullerint  H  {it.  v.  25),  extulerunt  G         altis 
Joc:  aliis  X         20  voluta  G         24  add.  Joc  26  iisdem  G'^: 

eiusde  x       27  sup  G       28  ab  impetu  foraminis  fluminis  S 
29  haurientes  G:  -tis  HS 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  X,  4.  5.  6  237 

(lo)fluminis    inpulsu   versatae   praestant,   quod   opus   est   ad 

usum. 

Eadem  ratione  etiam  versantur  hydraletae,  in  quibus  2 

eadem  sunt  omnia,  praeterquam  quod  in  uno  capite  axis 
5  tympanum  dentatum  est  inclusum.    id  autem  ad  perpen- 

diculum  conlocatum  in  cultrum  versatur  cum  rota  pariter. 
<i5)  secundum   id   tympanum   maius  <(minus)>  item  dentatum 

planum  est  conlocatum,  quo  continetur  *  *  ♦  *  ita  den- 

tes  tympani  eius,  quod  est  in  axe  inclusum,  inpellendo 
10  dentes  tympani  plani  cogunt  fieri  molarum  circinationem. 

in  qua  machina  inpendens  infundibulum  subministrat  molis 
(20)  frumentum  et  eadem  versatione  subigitur  farina. 

Est  autem  etiam  cocleae  ratio,  quae  magnam  vim  haurit  vi 

aquae,  sed  non  tam  alte  tollit  quam  rota.    eius  autem  ratio 
15  sic  expeditur.   tignum  sumitur,  cuius  tigni  quanta  paratur 

pedum  longitudo,  tanta  digitorum  expeditur  crassitudo. 
(»)id  ad  circinum  rotundatur.   in  capitibus  circino  dividentur 

circumitiones  eorum  tetrantibus  et  octantibus  in  partes 
58  octo,  eaeque  lineae  ita  conlocentur,  ut  plano  posito  tigno 
80  utriusque  capitis  ad  libellam  lineae  inter  se  respondeant, 

et  quam  magna  pars  sit  octava  circinationis  tigni,  tam 

magna    spatia    decidantur  in   longitudinem.     item   tigno 
(5)plano  conlocato  lineae  ab  capite  ad  alterum  caput  per- 

ducantur  ad  libellam  convenientes.   sic  et  in  rotundatione 
25  et  in  longitudine  aequalia  spatia  fient.    ita  quo  loci  de- 

scribuntur  lineae,  quae  sunt  in  longitudinem  spectantes, 

facient   decusationes   et   in  decusationibus  finita  puncta. 
io)his   ita  emendate  descriptis  sumitur  salignea  tenuis  aut  2 

de  vitice  secta  regula,  quae  uncta  liquida  pice  figitur  in 

8  hydraletae  Schn:  hydraulae  (ydr.  S}  x        6  eat  Silm:  et 
{&)  X       7  add.  JRo       8  lacunam  sic  expl.Joc:  quo  continetur  axis 
habens   in   summo   capite  subscudem  ferream,  qua  mola  conti- 
netur        10  plani  Joc:  plane  x       molarum  S:  malarum  HG 
11  infunibulu  x  15  paratur  Kr:  ratur  HG,  ratus  S 

18  partes  Joc:  pedes  x      20  utriusque  —  [crassitudo  {pag.267, 
21)  om.  S  21  octava  Joc:  -vae  x  22  dicidantur  HG\ 

dividantur  G         25  quo  G:  quod  H       20  longitudinem  Schn: 
-ne  x      28  aut  G:  ut  H 


238  VITRUVII 

primo  decusis  puncto.  deinde  traicitur  oblique  ad  inse- 
quentis  longitudinis  et  circumitionis  decusis,  item  ex  or- 
dine  progrediens  singula  puncta  praetereundo  et  circum 
involvendo  conlocatur  in  singulis  decusationibus,  et  ita(if)) 
pervenit  et  figitur  ad  eam  lineam  recedens  a  primo  in  5 
octavum  punctum,  in  qua  prima  pars  est  eius  fixa.  eo 
modo  quantum  progreditur  oblique  spatium  et  per  octo 
puncta,  tantundem  et  longitudine  procedit  ad  octavum 
punctum.  eadem  ratione  per  omne  spatium  longitudinis 
et  rotunditatis  singulis  decusationibus  oblique  fixae  re-  10 
gulae  per  octo  crassitudinis  divisiones  involutos  faciunt 

3  canales  et  iustam  cocleae  naturalemque  imitationem.    ita 
per   id  vestigium  aliae  super  alias  figuntur  unctae  pice 
liquida,  et  exaggerantur  ad  id,  uti  longitudinis  octava  pars 
fiat  summa  crassitudo.   supra  eas  circumdantur  et  figuntur  15 
tabulae,    quae    pertegant    eam    involutionem.     tunc   eae  25 
tabulae  pice  saturantur  et  lamminis  ferreis  conHgantur, 
ut  ab  aquae  vi  ne  dissolvantur.   capita  tigni  ferrea.  dextra 
autem  ac  sinistra  cocleam  tigna  conlocantur  in  capitibus 
utraque  parte  habentia  transversaria  confixa.   in  his  fora-  2 
mina  ferrea  sunt  inclusa  inque  ea  inducuntur  styli,  et  ita 

4  cocleae  hominibus  calcantibus  faciunt  versationes.  erectio 
autem  eius  ad  inclinationem  sic  erit  conlocanda,  uti,  quem-  4 
admodumPythagoricum  trigonum  orthogonium  describitur, 
sic  id  habeat  responsum,  id  est  uti  dividatur  longitudo  25 
in  partes  v,  earum  trium  extollatur  caput  cocleae;  ita  erit 
ab  perpendiculo  ad  imas  naris  spatium  earum  partium  iiii. 
qua  ratione  autem  oporteat  id  esse,  in  extremo  Ubro  eius 
forma  descripta  est  in  ipso  tempore. 

Quae  de  materia  fiunt  organa  ad  hauriendam  aquam,  ::o 
quibus  rationibus  perficiantur  quibusque  rebus  motus  reci- 


LO 

I 


( 


1  insequentis  {Kr)  longitudinis  et  circumitionis  Mar:  inse- 
quentes  longitudiues  et  circumitiones  x  2  decussis  G 

8  singula  ed:  -li  x         puncto  G  6  in  prima  qua  G  {corr. 

i.  m.  G^)  21  ferrea  Bo:  ferret  x  27  a  perpendiculo  Joc: 
adppendiculu  x  partium  Mar:  pedes  x  2»  in  ipso  tempore  x 
{cf.  Morgan,  Harvard  Studies  vol.  XXI  (1910)  pag.  18) 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  X,  6.  7  239 

pientia  praestent  versationibus  infinitas  utilitates,  ut  essent 

notiora,   quam  apertissime  potui,  perscripta  sunt  in  illo  VII 

tempore.    insequitur  nunc  de  Ctesibica  machina,  quae  in 

))  altitudinem  aquam  educit,  monstrare.  ea  fit  ex  aere.  cuius 

s  in  radicibus  modioli  fiunt  gemelli  paulum  distantes,  ha- 

bentes   fistulas   furcillae   figura  similiter  cohaerentes,   in 

medium  catinum  concurrentes.    in  quo  catino  fiunt  asses 

in  superioribus  naribus  fistularum  coagmentatione  subtili 

)Conlocati,   qui   praeobturantes  foramina  narium  non  pa- 

)  tiuntur  <^redire)>,  quod  spiritu  in  catinum  est  expressum. 

supra  catinum  paenula  ut  infundibulum  inversum  est  2 
p  attemperata  et  per  fibulam  cum  catino  cuneo  traiecto 
continetur,  ne  vis  inflationis  aquae  eam  cogat  elevari. 
insuper  fistula,  quae  tuba  dicitur,  coagmentata  in  altitu- 
dine  fit  erecta.  modioli  autem  habent  infra  nares  inferiores 
)fistularum  asses  interpositos  supra  foramina  eorum,  quae 
sunt  in  fundis.  ita  de  supernis  in  modiolis  emboli  masculi  3 
torno  politi  et  oleo  subacti  conclusique  regulis  et  vectibus 
cum  molientur  qui  erit  aer  ibi  cum  aqua,  assibus  obtu- 
rantibus  foramina  cogent  et  trudent  inflando  pressionibus 
per  fistularum  nares  aquam  in  catinum,  e  quo  recipiens 
paenula  spiritu  exprimit  per  fistulam  in  altitudinem,  et 
ita  ex  inferiore  loco  castello  conlocato  ad  saliendum  aqua 
subministratur. 

Nec   tamen   haec   sola   ratio  Ctesibii   fertur  exquisita,  4 
sed  etiam  plures  et  variis  generibus  ab  eo  liquore  pres- 
sionibus    coactae    spiritus    efferre    ab    natura   mutuatos 
effectus  ostenduntur,   uti  merularum  [quae  motu]   voces 

1  infinitas  Phil:  adinfinitas  (cuni  ad  add.)  x  4  fit  rec: 

sit  X      5  gemelli  G'^:  gememelli  x        6  furcillae  sunt  figura  x 
(sunt  del.  Ro)       l  fiunt  Schn:  fiant  x       9  praeobdurantes  x 
tbraminariu  H  10  add.  Ro  spiritu  Joc:  -tus  x 

11  infudibulu  x         13  elevari  Schn:  -le  x         14  altitudine  G 
!•  cum  molienturAV:  conmoluntur  x  obdurantibus  x 

20  et  trudent:  extrudent  x  22  spiritu  Perr-  spiritus  x 

28  inferiore  Joc:  interiore  x        25  &besibi  H,  et  h§  sibi  G 
28  ostenduntur  ed:  -dentur  x     merularum  (aquae)  Tum:  meru- 
leruque  (quae  G)  x      del.  Kr      vocis  G 


240  VITRUVn 

atque  acrobatae  bibentiaque  et  eadem  moventia  <^se^  sigilla 
ceteraque,   quae  delectationibus  oculorum  et  aurium  usu 

6  sensus  eblandiantur.    e  quibus  quae  maxime  utilia  et  ne- 
cessaria  iudicavi  selegi,  et  in  priore  volumine  de  horologiis,  (• 
in  hoc  de  expressionibus  aquae  dicendum  putavi.   reliqua, 
quae  non  sunt  ad  necessitatem  sed  ad  deliciarum  volup- 
tatem,    qui  cupidiores   erunt    eius  subtilitatis,   ex  ipsius 
Ctesibii  commentariis  poterunt  invenire. 
VIII      De  hydraulis  autem,  quas  habeant  ratiocinationes,  quam  ! 
brevissime  proximeque  attingere  potero  et  scriptura  con- 1 
sequi,  non  praetermittam.   de  materia  compacta  basi,  ara 
in  ea  ex  aere  fabricata  conlocatur.   supra  basim  eriguntur 
regulae  dextra  ac  sinistra  scalari  forma  compactae,  qui-  (! 
bus  includuntur  aerei  modioli,  fundulis  ambulatilibus  ex 
torno  subtiliter  subactis  habentibus  fixos  in  medio  ferreos  :i 
ancones  et  verticulis  cum  vectibus  coniunctos,  pellibusque 
lanatis   involutis.    item   in  summa  planitia  foramina  cir- 
citer  digitorum  ternum.    quibus  foraminibus  proxime  in( 
verticulis  conlocati  aerei  delphini  pendentia  habent  catenis 

2  cymbala  ex  ore  infra  foramina  modiolorum  calata.  intra 
aram,  quo  loci  aqua  sustinetur,  inest  pnigeus  uti  infundi- 
bulum  inversum,  quem  subter  taxilli  alti  circiter  digitorum 
ternum  suppositi  librant  spatium  imum  ima  inter  labra  pni- 
geos  et  arae  fundum.  supra  autem  cerviculam  eius  coag- 
mentata  arcula  sustinet  caput  machinae,  qui  graece  xavujv  • 
jLiouciKoc  appellatur.  in  cuius  longitudine  canales,  si  tetra- 


1  acrobatae  Kr:  angubatae  J3,  angabat§  G  moventia  Mar: 
movent  ea  x  add.  Kr  4  iudica  uis  elegi  H,  iudicabis  elegi  G 
6  voluptatem  Joc:  voluntatem  x  8  ethesibi  H^  et  h^s  ibi  G 
9  hydraulis  Mar:  hydraulicis  x  11  ara  Degering:  arca  (r, 

aerea  HG^  13   scalari   form§  G^    scalarii   forma  G'^ 

14  modioli  ed    moduli  H,  modoli  G        16  angones  x        17  in- 
voluts  Mar:  -tos  x       19  dulpini  x       20  cymbala  Jbc:  -li  x 
modiolorum  Joc:  modiorum  x  21  quodloci  H         pnigeus 

Turn:  inid  genus  x  22  subter  Joc:  sup  x  23  ima  Ro: 

una  X      pnigeos:  phiga  eos  x  24  cerviculam  ed:  -la  x 

25  qui  Bo:  quae  x        canon  musicus  x  26  canales,  si  Joc: 

sicauales  H,  si  canalis  G 


DE  ARCHITECTURA  LLB.  X,  7.  8  241 

chordos  est,  fiunt  quattuor,  si  hexachordos,  sex,  si  octo- 
))chordos,  octo.    singulis  autem  canalibus  singula  epitonia  a 

sunt  ^nclusa,  manubriis  ferreis  conligata.    quae  manubria, 

5  cum  torquentur,  ex  arca  patefaciunt  nares  in  canales.   ex 

5  canalibus  autem  canon  habet  ordinata  in  transverso  fora- 

mina  respondentia  naribus,  quae  sunt  in  tabula  summa, 

quae  tabula  graece  TiivaH  dicitur.    inter  tabulam  et  ca- 

)  nona  regulae  sunt  interpositae  ad  eundem  modum  foratae 

et  oleo  subactae,  ut  faciliter  inpellantur  et  rursus  introrsus 

reducantur,  quae  obturant  ea  foramina  plinthidesque  ap- 

pellantur.   quarum  itus  et  reditus  alias  obturat  alias  aperit 

terebrationes.   haec  regulae  habent  ferrea  choragia  fixa  et  4 

i)iuncta    cum    pinnis,    quarum   pinnarum   tactus   motiones 

efficit  regularum   continenter.     supra  tabulam  foramina- 

i^que,  per)>  quae  ex  canalibus  habent  egressum  spiritus, 

sunt  anuli  adglutinati,  quibus  lingulae  omnium  includuntur 

organorum.    e   modiolis   autem  fistulae  sunt  continentes 

coniunctae   pnigeos   cervicibus   pertinentesque   ad  nares, 

)  quae  sunt  in  arcula.   in  quibus  asses  sunt  ex  torno  subacti 

(  et  ibi  conlocati,  <^ubi  fistulae  modiolis  sunt  coniunctae,)> 

qui,  cum  recepit  arcula  animam,  spiritum  non  patientur 

obturantes   foramina   rursus   redire.    ita   cum  vectes  ex-  5 

tolluntur,  ancones  deducunt  fundos  modiolorum  ad  imum 

delphinique,  qui  sunt  in  verticulis  inclusi,  calantes  in  eos 

cymbala,  aere  implent  spatia  modiolorum,  atque  ancones 

extollentes  fundos  intra  modiolos  vehementi  pulsus  cre- 

britate  et  obturantes  foramina  cymbalis  superiora,  aera, 

qui  est  ibi  inclusus,  pressionibus  coactum  in  fistulas  cogunt, 

per    quas    in   pnigea   concurrit   et  per   eius   cervices   in 

1  exachordos  2  Canalib;  aute  singulis  G  S  con- 

ligata  Degering:  conlocata  x  l  pinax  x         9  et  oleo  Joc: 

ex  oleo  X       n  aperit  Joc:  operit  x       12  liae  reg.  G       14  con- 
tinenter  Jio:  -tur  (-1)  x  15  add.  Degering  18  pnigeos 

Turn:  ligneis  x       cirvicibua  H       20  add.  Degering       21  reci- 
pit  X         patientur  ed:  patietur  x  23  deducunt  Joc:  dedu- 

cunt  X  24  calcantes  G  25  cymbala,  aere  Bode:  cym- 

baliare  x  28  inclusus  Ho:  clusus  x  29  pnigea   Turn: 

lignea  x 

ViTBuv.  de  arohitedt.  ed.  K  r  o  h  n.  16 


2( 

I 


242  VITRUVII  ™ 

arcani.   motione  vero  vectium  vehementiore  spiritus  fre-  (25 
quens  compressus  epitoniorum  aperturis  influit  et  replet 
6  animae   canales.    itaque  cum  pinnae  manibus  tactae  pro- 
pellunt  et  reducunt  continenter  regulas  alternis  obturando  21 
foramina  alternis  aperiundo,  e  musicis  artibus  multiplici- 
bus  modulorum  varietatibus  sonantes  excitant  voces. 

Quantum   potui   niti,   ut   obscura   res   per   scripturam 
dilucide  pronuntiaretur,  contendi,  sed  haec  non  est  facilis 
ratio  neque  omnibus  expedita  ad  intellegendum  praeter(6) 
eos,  qui  in  his  generibus  habent  exercitationem.   quodsi  10 1 
^ui  parum  intellexerit  ex  scriptis,  cum  ipsam  rem  cogno-     ' 
scet,  profecto  inveniet  curiose  et  subtiliter  omnia  ordinata. 
IX       Transfertur  nunc  cogitatio  scripturae  ad  rationem  non 
inutilem  sed  summa  sollertia  a  maioribus  traditam,  qua(i{ 
in  via  raeda  sedentes  vel  mari  navigantes  scire  possimus,  i^ 
quot  milia  numero  itineris  fecerimus.   hoc  autem  erit  sic.    1 
rotae,  quae  erunt  in  raeda,  sint  latae  per  medium  dia- 
metrum  pedum  quaternum  [et  sextantes],  ut,  cum  finitum 
locum  habeat  in  se  rota  ab  eoque  incipiat  progrediens  in  (u 
solo  viae  facere  versationem,  perveniendo  ad  eam  finitio-  201 
nem,  a  qua  coeperit  versari,  certum  modum  spatii  habeat 
2  peractum  pedes  xii  s.   his  ita  praeparatis  tunc  in  rotae 
modiolo  ad  partem  interiorem  tympanum  stabiliter  inclur 
datur  habens  extra  frontem  suae  rotundationis  extantem  (8( 
denticulum  unum.  insuper  autem  ad  capsum  raedae  locu-  251 
lamentum  firmiter  figatur  habens  tympanum  versatile  in 
cultro  conlocatum  et  in  axiculo  conclusum,  in  cuius  tym- 
pani  fronte  denticuli  perficiantur  aequaliter  divisi  numero     > 
quadringenti   convenientes   denticulo   tympani   inferioris. 
praeterea  superiori  tympano  ad  latus  figatur  alter  den-  30 


1  vehementiore  Joc:  -res  x  4  obturanrlo  Phil:  opturant 
H^  obdurant  G  6  aperiendo  G  8  delucide  x  18  inter- 
polationem  intrusam  ex  lectione  corrupta  et  male  intellecta 
pag.  264,  25  del  Ferrault  22  xv.  s  E  in  om.  E  23  in- 
teriorem  Joc:    inferiorem  x  26  versatile   ed:    -lem   HE^ 

-le  G  28  fronte  Sthn:  frontem  (-te  G)  x  29  denticulo 

rec:  -los  x 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  X,  8.  9  243 

ticulus  prominens  extra  dentes.  super  autem  <^tympanum^  3 

\  planum  eadem  ratione  dentatum  inclusum  in  altero  locu- 
lamento  conlocetur,  convenientibus  dentibus  denticulo,  qui 
in  secundi  tympani  latere  fuerit  fixus,  in  eoque  tympano 

i  foramina  fiant,  quantum  diurni  itineris  miliariorum  numero 

)  cursus  raedae  possit  exire.  minus  plusve  rem  nihil  inpedit. 
et  in  his  foraminibus  omnibus  calculi  rotundi  conlocentur, 
inque  eius  tympani  theca,  sive  id  loculamentum  est,  fiat 
foramen  unum  habens  canaliculum,  qua  calculi,  qui  in  eo 
tympano  inpositi  fuerint,  cum  ad  eum  locum  venerint,  in 

)  raedae  capsum  et  vas  aeneum,  quod  erit  suppositum,  sin- 

guli  cadere  possint.  ita  cum  rota  progrediens  secum  agat  4 

tympanum  imum  et  denticulum  eius  singulis  versationibus 

tympani   superioris   denticulos   inpulsu   cogat  praeterire, 

efficiet,  <(ut,)>  cum  cccc  imum  versatum  fuerit,  superius  tym- 

)panum  semel  circumagatur  et  denticulus,  qui  est  ad  latus 
eius  fixus,  unum  denticulum  tympani  plani  producat.  cum 
ergo  cccc  versationibus  imi  tympani  semel  superius  ver- 
sabitur,  progressus  efficiet  spatia  pedum  milia  quinque 
id  est  passus  mille.  ex  eo  quot  calculi  deciderint,  sonando 
singula  milia  exisse  monebunt.   numerus  vero  calculorum 

)ex  imo  collectus  summa  diurni  <(itineris)>  miliariorum 
numerum  indicabit. 

Navigationibus  vero  similiter  paucis  rebus  commutatis  5 
eadem  ratione  <(eadem)>  efficiuntur.  namque  traicitur  per  la- 
tera  parietum  axis  habens  extra  navem  prominentia  capita, 

iin  quae  includuntur  rotae  diametro  pedum  quaternum, 
extantes  habentes  circa  frontes  adfixas  pinnas  aquam  tan- 
gentes.    item  medius   axis   in   media  navi  <^habet)>  tym- 

1  add.  Joc  2  in  alteru  loculamentu  H  6  diurni  ed. 

Fl:  diuturni  x      6  cursus  Praun:  cum  x      7  et  H:  om.  EG 
8  est  om.  E       foramen  e    fiat  G        11  singula  EG       14  tym- 
panis  E  et  a.  c.  G        denticulas  E  et  a.  c.  G         15  add.  Joc 
cccc  rec:  ecce  x  16  circumagatur  Joc:  -gitur  x  18  imi 

tympani  H:  intympani  EG        semel  rec:  simul  x        20  deci- 
derit  E  22  imo  ed:  uno  x  simma  G'^         add.  Bo 

25  add.  Kr         28  extantes  Kr:  &  (et)  sextantae  (-t§  EG)  x 
2»  add.  Joc 

16* 


244  VITEUVn 


*^l 


panum  cum  uno  denticulo  extanti  extra  suam  rotunditatei 
ad  eum  locum  conlocatur  loculamentum  habens  inclusum 
in  se  tympanum,  peraequatis  dentibus  cccc  convenientibus  (5 
■denticulo  tympani,  quod  est  in  axe  inclusum,  praeterea 
ad  latus  adfixum  extantem  extra  rotunditatem  alterum  den-  5 
tem  unum.  insuper  in  altero  loculamento  cum  eo  confixo 
inclusum  tympanum  planum  ad  eundem  modum  dentatum, 
quibus  dentibus  <(convenit)>  denticulus,  qui  est  ad  latus  fixus  (n 
tympano,  quod  est  in  cultro  conlocatum,  ut  eos  dentes, 
qui   sunt   plani  tympani,   singulis  versationibus  singulos  ic 
dens  inpellendo  in  orbem  planum  tympanum  verset.   in 
plano  autem  tympano  foramina  fiant,  in  quibus  foramini- 
bus  conlocabuntur  calculi  rotundi.  in  theca  eius  tympani,  (i! 
sive  loculamentum  est,  unum  foramen  excavetur  habens 
canaliculum,  qua  calculus  liberatus  ab  obstantia  cum  ce-  u 
ciderit   in   vas   aereum,   sonitu  significet.    ita  navis  cum 
habuerit  impetum  aut  remorum  aut  ventorum  flatu,  pinnae, 
quae  erunt  in  rotis,  tangentes  aquam  adversam  vehementi 
retrorsus  inpulsu  coactae  versabunt  rotas ;  eae  autem  in-  (2 
volvendo  se  agent  axem,  axis  vero  tympanum,  cuius  dens  sti 
circumactus  singulis  versationibus  singulos  secundi  tym- 
pani  dentes  inpellendo  modicas  efficiet  circumitiones.   ita    i 
cum  cccc  ab  pinnis  rotae  fuerint  versatae,   semel  tym-    j 
panum  circumactum  inpellet  dente,  qui  est  ad  latus  fixus,  (sl 
plani   tympani   dentem.    igitur   circumitio  tympani  plani  21 1 
quotienscumque   ad   foramen   perducet   calculos,   emittet 
per  canaliculum.  ita  et  sonitu  et  numero  indicabit  miliaria    1 
spatia  navigationis. 

Quae  pacatis   et   sine   metu   temporibus  ad  utilitatem  2 
et  delectationem  paranda,   quemadmodum  debeant  fieri,  S" 


8  add.  Kr  »  (ita)   ut  eos  Schn:  in  eos  x  11  dens 

iJo   (denticulus   Mar):    dentes   x         planum  Joc:    plenum  x 
13  techa  G  tympano  JE  et  a.  c.  G  16  sonitu  JRo :  -tu  G, 

-tum  HE  \9  involvendo  x  {fort.  volvendo  eum  in  add.) 

22  efficiet  Kr:  efficit  x     circuitiones  x       28  ab  |  inpinnis  E 
24  circumpell&  dente  {om.  actum  in)  E  25  circuitio  x 

26  calculo  E 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  X,  9  10.  245 

peregi  [esse  futurum].   nunc  vero  quae  ad  praesidia  pe-  X 
riculi  et  necessitatem  salutis  sunt  inventa ,  id  est  scorpio- 

i)  num  et  ballistarum  rationes,  quibus  symmetriis  comparari 
possint,  exponam. 

Omnes  proportiones  eorum  organorum  ratiocinandorum 
<(sumuntur)>ex  proposita  sagittae  longitudine,  quam  id  orga- 
num  mittere  debet,  eiusque  nonae  partis  fit  f  oraminis  in  capi- 
tulis  magnitudo,  per  quae  tenduntur  nervi  torti,  quibracchia 

j)  continere  debent.  ipsum  tamen  eorum  foraminum  capituli  2 

0  <(e  magnitudine  omnis)>  deformatur  altitudo  et  latitudo. 
tabulae,  quae  sunt  in  summo  et  in  imo  capituli,  peritretoe 
quae  vocantur,  fiant  crassitudine  unius  foraminis,  latitudine 
unius  et  eius  dodrantis,  in  extremis  foraminis  unius  et 
eius  <^s^.  parastaticae  dextra  ac  sinistra  praeter  cardines 

6  altae  foraminum  iiii,  crassae  foraminumf  quinum;  car- 
dines  foraminis  dimidia.  <^a^  parastatica  ad  foramen  spa- 
tium  foraminis  SQ,  a  foramine  ad  medianam  parastaticam 
item  foraminis  SQ.  latitudo  parastados  mediae  unius  fora- 
minis  et  eius  tk,  crassitudo  foraminis  unius.   intervallum,  3 

9  ubi  sagitta  conlocatur  in  media  parastade,  foraminis  par- 
tis  quartae.  anguli  quattuor,  qui  sunt  circa,  in  lateribus 
et  frontibus  lamnis  ferreis  aut  stylis  aereis  et  clavis  con- 
figantur.  canaliculi,  qui  graece  cupiYH  dicitur,  longitudo 
foraminum  xviiii.  regularum,  quas  nonnulli  bucculas  ap- 
pellant,  quae  dextra  ac  sinistra  canalem  figuntur,  <(longi- 
tudo)>  foraminum  xviiii,  altitudo  foraminis  unius  et  crassi- 

)tudo.  et  adfiguntur  regulae  duae,  in  quas  inditur  sucula, 
habentes  longitudinem  foraminum  trium,  latitudinem  di- 

1  peregi  esse  futurum  x;  esse  futurum  del.  Ro  {cf.  218,4) 
6  ratiocinandornm  <^sumuntur)>  Kr:   ratiocinatorum  x  6  ex 

Joc:  &  (et)  X         7  foraminis  x  {cf.  196,  14;  266,  12;  270,  5) 
8  quae  ed-.  quas  x  9  debent.  ipsum  tamen  additis  ceteris 

Kr:  ipsum  tamen  debent  x  11  peritretoe  quae  Ro:  operae 

reliq;  H,  opere  reliqu^  G  12  latitudine  G:  om.  H  13  fora- 
minibus  unius  et  eius  parastatice  (parastice  G)  x  15  qui- 

num  X  (quincuDcis  Hultsch)  cardinis  x  16  parastatica  x 
18  medius  x  22  lamminis  G  23  graece  strix  x  25  add. 
Mar        S8  habentes  Phil:  habens  x 


I 

(U 
10 

I 


246  VITRUVn 

midium  foraminis.  crassitudo  bucculae,  quae  adfigitur 
(vocitatur  scamiilum  seu,  quemadmodum  nonnulli,  locula- 
mentum)  securiclatis  cardinibus  fixa,  foraminis  i,  altitudo 
foraminis  s    .  suculae  longitudo  foraminum  :  :,  crassitudo 

4  suculae  foraminis  viiii.  epitoxidos  longitudo  foraminis  s    , 
crassitudo : — .  item  chelonii.  cheles,  sive  manucla  dicitur, 
longitudo   foraminum  trium,   latitudo    et  crassitudo  s-.-. 
canalis  fundi  longitudo  foraminum  xvi,   crassitudo  fora- 
minisG,  altitudo  s^.  columellae  basis  in  soloforaminum  viir,  (u 
latitudo  in  plinthide,  in  qua  statuitur  columella,  foraminis  lo 
s— ,  crassitudo  fz,  columellae  longitudo  ad  cardinem  fora- 
minum  xii,   latitudo  foraminis  s-i-,   crassitudo  ccQ.    eius 
capreoli  tres,  quorum  longitudo  foraminum  viiii,  latitudo 
dimidium   foraminis,   crassitudo   z.    cardines  longitudinis  (2( 
foraminis;  columellae  capitis  longitudo  isk;   antefixi  lati- 16 

5  tudo  foraminis  ^s),  crassitudo  i.  posterior  minor  columna, 
quae   graece  dicitur  avripacic,   foraminum  viii,   latitudo 
foraminis   si,   crassitudinis   fz.    subiectio  foraminum  xii, 
latitudinis  et  crassitudinis  eiusdem,  cuius  minor  columna(2{ 
illa.   supra  minorem  columnam  chelonium,  sive  pulvinus  2< 
dicitur,    foraminum   iis,    altitudinis   iis,   latitudinis   si  •  .  21 
cherolabae  sucularum  foraminum  11  s    ,   crassitudo  fora- 
minis  sn,  latitudo  is.  transversariis  cum  cardinibus  longi- 
tudo  foraminum  O,  latitudo  is  et  crassitudo.  bracchii  lon-  (6 
gitudo  [is]  foraminum  vii,  crassitudo  ab  radice  foraminis  2S 
Fz,   in   summo   foraminis  ccz;   curvaturae  foraminis  viii. 

6  haec  his  proportionibus  aut  adiectionibus  aut  detractioni- 
bus  comparantur.  nam  si  capitula  altiora,  quam  erit  lati- 
tudo,  facta  fuerint,  quae  anatona  dicuntur,  de  bracchiis 

1  bucul^  G       2  camillu  x       3  fixa  (-am  G)  x      4  .s~  H\ 
7$.  G      suc|cul§  G      crassitudo  scutulae  foraminum  .viiii.  x 
6  foraminum  .s~t"  ic  6  crassitudo  : —  (crassitudo.   G)  itei 

chelo.  item  geloni  sive  manucla  d.  x  8  foraminis  .xvi  x 

9  latitudo  .s  v"  X  columella  &  (et  G)  basis  x  10  inplen- 
thide  G         14  cardinis  x  16  antefixa  x         17  ante  basis 

18  subiectio  Turn:  -to  x  22  cherolabae  Kochly:  carchebi 

.iis.T  (1  G^  om.S)  X  25  del.Mar         28  capitula  G^:  -li  x 

29  fuerint  ed:  fuerit  x 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  X,  10.  11  247 

0;  demetur,  ut,  quo  mollior  est  tonus  propter  altitudinem 
capituli,  bracchii  brevitas  faciat  plagam  vehementiorem. 
<(si)>  minus  altum  capitulum  fuerit,  quod  catatonum  dici- 
tur,   propter  vehementiam  bracchia  paulo  longiora  con- 

5  stituentur,   uti   facile   ducantur.    namque   quemadmodum 

5)  vectis,  cum  est  longitudine  pedum  quinque,  quod  onus 
iiii  hominibus  extollit,  id,  qui  est  x,  duobus  elevat,  eodem 
uiodo  bracchia,  quo  longiora  sunt,  mollius,  quo  breviora, 
durius  ducuntur. 

0  Catapultarum  rationes,  e  quibus  membris  ex  portio- 
nibus  componantur,  dixi.    ballistarum  autem  rationes  va-  XI 

oj  riae  sunt  et  differentes  unius  effectus  causa  comparatae. 
aliae  enim  vectibus  suculis,  nonnullae  polyspastis,  aliae 
ergatis,  quaedam  etiam  tympanorum  torquentur  rationibus. 

5  sed  tamen  nulla  ballista  perficitur  nisi  ad  propositam 
il)  magnitudinem  ponderis  saxi,  quod  id  organum  mittere 
debet.  igitur  de  ratione  earuni  non  est  omnibus  expeditum, 
nisi  qui  geometricis  rationibus  numeros  et  multiplicationes 
habent  notas.  nam  quae  fiunt  in  capitibus  foramina,  per  2 
)  0  quorum  spatia  contenduntur  capillo  maxime  muliebri  vel 
nervo  funes,  magnitudine  ponderis  lapidis,  quem  debet 
ea  ballista  mittere,  ex  ratione  gravitatis  proportiones 
sumuntur,    quemadmodum    catapultis    de    longitudinibus 

11    sagittarum.  itaque  ut  etiam  qui  geometricen  non  noverunt, 
h  habeant  expeditum,  ne  in  periculo  bellico  cogitationibus 
0)  detineantur,  quae  ipse  faciundo  certa  cognovi  quaeque  ex 
parte  accepi  a  praeceptoribus,  finita  exponam,  et  quibus 
<^pondeXibus  Graecorum  pensiones  ad  modulos  habeant  ra- 
tionem,  ad  eamut  etiam  nostris  ponderibus  respondeant,  tra- 
0  dam  explicata.  nam  quae  ballista  duo  pondo  saxum  mittere  3 


3  add.  ed         catatonuin  ed:  catonum  x  6  quinque  .  .  . 

iui  Kochly:  iiii  .  .      quinque  x  7  id,  qui  Kr:  idque  x 

X,  duobus  elevat  Kochly:  ex  duobus  elevatum  x  8  bracchii 
aquo  G^  quo  brev.  G*^:  quod  brev.  x  13  succulis  G 

14  ergastis  x  15  j:)positu  S  19  iiamq>  x  22  proportiones 
Kr:  -ne  x  24  geometricen  ScJi:  -c^  x  25  habeant  cd:  ha- 
bent  X      27  accepta  praec.  x       28  ponderibus  Kr:  rebus  x 


248  VITRUVII 

debet,  foramen  erit  in  eius  capitulo  digitorum  v;  si  pondo(i5 
iiii,  digitorum  sex  et  *  *  *  *  digitorum  vii ;  decem  pondo 
digitorum    viii;    viginti   pondo   digitorum   x;    xl   pondo    i 
digitorum  xii  sk;  lx  pondo  digitorum  xiii  et  digiti  octava 
parte;  lxxx  pondo  digitorum  xv;  cxx  pondo  i  pedis  et  5 
sesquidigiti ;  c  et  lx  pedis  19;  c  et  lxxx  pedis  et  digitorum  (2(  I 
v;   cc  pondo  pedis  et  digitorum  vi;   cc  et  x<(l  pondo) 
pedis  i  et  digitorum  vii;  ccclx  *  *  *  *  pedis  is.    cum 
ergo    foraminis   magnitudo   fuerit  instituta,    describatur 
scutula,  quae  graece  TTepiTpr|T0C  appellatur,  cuius  longi- 10 
tudo  foraminum  fvel,  latitudo  duo  et  sextae  partis.   divi-  2' 
datur  medium   lineae   descriptae    et,   cum   divisum   erit, 
contrahantur  extremae  partes  eius  formae,  ut  obliquam 
deformationem  habeat  longitudinis  sexta  parte,  latitudinis,     , 
ubi   est  versura,   quarta  parte.    in  qua  parte  autem  est  15 
curvatura,  in  quibus  procurrunt  cacumina  angulorum,  eo 
foramina  convertantur,  et  contractura  latitudinis  redeat 
introrsus  sexta  parte,  foramen  autem  oblongius  sit  tanto, 
quantam  epizygis  habet  crassitudinem.    cum  deformatum 
fuerit,  circum  levigatur,  extremam  ut  habeat  curvaturam  20 
molliter  circumactam.    crassitudo  eius  foraminis  si  con-(i( 
stituatur.   modioli  foraminum  duo,  latitudo  iso,  crassitudo 
praeterquam  quod  in  foramine  inditur  foraminis  sv ,  ad 
extremum  autem  latitudo  foraminis  11  ~.  parastatarum  lon- 
gitudo  foraminis  vsf;   curvatura  foraminis  pars  dimidia;  25 
crassitudo  foraminis  cc  et  partis  lx.    adicitur  autem  ad(u 
mediam  latitudinem,  quantum  est  prope  foramen  factum 
in   descriptione,    latitudine   et   crassitudine   foraminis   v,^ 

2  sex  H:  Yi  GS  6  pondo  is  et  sesq.  x  6  c  et  lx  *| 

pedes  II-  X      (c  et  lxxx)  pes  &  et  digiti  0/  JT,  pedes  &  digiti 
cv  S,  pedes  et  digiti  v  G      7  pedes  x      ccx  G      8  ped  -i-  s  & 
digitorum  vi  HS,  pedes  .is.  et  digitorum  vi  G       ccclx  •  is  SS^  * 
cccLx  pedes  .1  s-  6^  {corr.  Hultsdi)  10  peritr&os  H,  peri- 

treos  GS      12  descripta  HS.,  dissciipta  G      IS  contrahatur  x 
15  quartam  (-ta  G)  partem  (-te  GS)  x      16  eo  Kochly.  et  x 
17  convertuntur  x       redeant  x       1»  opytigis  HS,  opizigiis  G 
20  levigatur  (laevigentur  Turn):  dividatur  x       21  crassitudo  — 
[pars  VIII  K  {271f  3)  om.  G       24  parastatorum  x 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  X,  11  249 

altitudo  parte  iiii.    regulae,  quae  est  in  mensa,  longitudo  6 

foraminum  viii;  latitudo  et  crassitudo  dimidium  foraminis. 
o)cardines  iiz,  crassitudo  foraminis  Iqq.    curvatura  regulae 

FCk.   exterioris  regulae  latitudo  et  crassitudo  tantundem; 
slongitudo,   quam   dederit  ipsa   versura   deformationis  et 

parastaticae  latitudo  ad  suam  curvaturam  k.    superiores 

autem  regulae  aequales  erunt  inferioribus  k.  mensae  trans- 
1  versarii  foraminis  ccc  k.   climacidos  scapi  longitudo  fora-  7 

minum  xiii,  crassitudo  Tk,  intervallum  medium  latitudo 
0  foraminis  et  parte  quarta,  crassitudo  pars  viiik.    clima- 

cidos   superioris   pars   quae  est  proxima  bracchiis,   quae 
5)  coniuncta  est  mensae,  tota  longitudine  dividatur  in  partes 

V.    ex  his  dentur  duae  partes  ei  membro,  quod  Graeci 

XrjXrjv  vocant,  latitudo  r,  crassitudo  Q,  longitudo  fora- 
6  minum  iii  et  semis  k;  extantia  cheles  foraminis  s;  fplenti- 

gomatos  foraminis  z  et  sicilicus.  quod  autem  est  ad  axona, 

quod   appellatur   frons  transversarius ,   foraminum  trium. 
))interiorum    regularum   latitudo    foraminis    r,    crassitudo  8 

5k.   chelonii  replum,  quod  est  operimentum,  securiculae 
0  includitur  k.    scaporum   climacidos  latitudo  :^  Q ,    crassi- 

tudo  foraminis  xii  k.    crassitudo  quadrati,   quod  est  ad 

chmacida,   foraminis  fc,   in   extremis  k,    rotundi   autem 
))axis  diametros  aequaliter  erit  cheles,  ad  claviculas  autem 

minus  parte  sexta  decuma  k.   anteridon  longitudo  forami-  9 
5  num  •j'  eius,  latitudo  in  imo  f oraminis  f ,  in  summo  crassi- 

tudo  FK.  basis,   quae  appellatur  ecxapa,  longitudo  fora- 

minum::::,  antibasis  foraminum  iiii,  utriusque  crassitudo 
))  et  latitudo  f oraminis  *.*.* .  compingitur  autem  dimidia  altitu- 

dinis  K.  columna,  latitudo  et  crassitudo  i  s.  altitudo  autem 
0  non   habet  foraminis  proportionem,   sed  erit  quod  opus 

erit  ad  usum.   bracchii  longitudo  f oraminum  vi,  crassitudo 

in  radice  foraminis,  in  extremis  f. 


1  .iiii  H:  .111.  S      8  curvatur^  S        6  &  suam  x        lo  et 
Kochly:  ex  x      partis  H  et  a.  c.  G      14  x^l^^iv  Turn:  chelon  x 
16  pterjgomatos  ci.  Turn  19  cheloni  HG^  Echeroni  S 

20  scapos  X  21  foraminum  x  26  schara  x  27  ante 

basis  X         80  proportione  x 


250  VITRUVII 

De  ballistis  et  catapultis  symmetrias ,  quas  maxirae  ex- 
peditas  putavi,  exposui.    quemadmodum  autem  contentio- (2; 
nibus  eae  temperentur  e  nervo  capilloque  tortis  ruden-  2 
tibus,  quantum  comprehendere  scriptis  potuero,  non  prae- 
XII  termittam.  sumuntur  tigna  amplissima  longitudine;  supra  5 
figuntur  chelonia,  in  quibus  includuntur  suculae.  per  media 
autem  spatia  tignorum  insecantur  <(et^  exciduntur  formae,  (5 
in  quibus  excisionibus  includuntur  capitula  catapultarum, 
cuneisque   distinentur,   ne   in  contentionibus  moveantur. 
tum  vero  modioli  aerei  in  ea  capitula  includuntur  et  in  ic 
eos  cuneoli  ferrei,  quas  eTTiIuTibac  Graeci  vocant,  conlo- 
2  cantur.    deinde   ansae   rudentum   induntur  per  foramina(ii 
capitulorum,  in  alteram  partem  traiciuntur,  deinde  in  su- 
culas   coiciuntur  <(et)>  involvuntur,   uti  vectibus  per  eas 
ext^enti^   rudentes,   cum   manibus   sunt  tacti,   aequalem  i{ 
utrique   sonitus   habeant  responsum.    tunc  autem  cuneis 
ad  foramina  concluduntur,  ut  non  possint  se  remittere. 
ita  traiecti  in  alteram  partem  eadem  ratione  vectibus  per  (i 
suculas  extenduntur,  donec  aequaliter  sonent.    ita  cune 
orura  conclusionibus  ad  sonitum  musicis  auditionibus  cata- 
pultae  temperantur. 

De  his  rebus  quae  potui  dixi.  restat  mihi  de  oppugna- 
toriis    rebus,    queraadraodura    machinationibus    et   duces(2 
Xni  victores   et   civitates   defensae  esse  possint.    primura  ad 
oppugnationes   aries  sic  inventus  raeraoratur  esse.    Car-  21 
thaginienses  ad  Gadis  oppugnandas  castra  posuerunt.  cura 
autem  castellum  ante  cepissent,  id  demoliri  sunt  conati. 
posteaquam  non  habuerunt  ad  demolitionera  f erraraenta,  (2 
sumpserunt  tignum  idque  manibus  sustinentes  capiteque  2 

1  De  ballistas  H  3  rudentibus  rec:  rutundentibus  HG, 
rotundationibus  S  6  cheloniae  x  includuntur  ^:  cludun- 
tur  X  7  add.  Joc  9  clistenentur  x  11  6Tri2uTibcic  Turn: 
epysycidas  HG,  epistylias  S  13  pari&e  H  suculas  Joc: 
-lam  X  14  add.  rec  15  extenti  rudentes  Joc :  extrudentes  x 
aequale  G  16  utrique  Kr:  inutroque  {ciim  in  add.)  x 

habeant  Joc :  habent  x     20  catapulta  x      25  oppugnationis  HS'^ 
chartaginienes  H,  -nenses  GS"^,  -nensis  S  21  gades  G'^ 

27  coepissent  x        demolliri  H^  emoliri  G 


1 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  X,  11.  12.  13  251 

eius  summum  murum  continenter  pulsantes  summos  lapi- 
dum  ordines  deiciebant,  et  ita  gradatim  ex  ordine  totam 
communitionem  dissipaverunt.  postea  quidam  faber  Tyrius  2 
5)  nomine  Pephrasmenos  hac  ratione  et  inventione  inductus 
6  malo    statuto   ex   eo   alterum   transversum   uti   trutinam 
suspendit  et  reducendo  et  inpellendo  vementibus  plagis 
deiecit  Gaditanorum  murum.   Geras  autem  Chalcedonius 
de  materia  primum  basim  subiectis  rotis  fecit  supraque 
0)  compegit   arrectariis   et   iugis   varas  et  in  his  suspendit 
10  arietem  coriisque  bubulis  texit,  uti  tutiores  essent,  qui    * 
in   ea  machinatione  ad  pulsandum  murum  essent  conlo- 
cati.   is  autem,  quod  tardos  conatus  habuerat,  testudinem 
arietariam    appellare    coepit.    his    tunc    primis   gradibus  3 
5)positis  ad  id  genus  machinationis,  postea  cum  Philippus, 
5  Amyntae  filius,  Byzantios  oppugnaret,  Polyidos  Thettalos 
pluribus   generibus   et  facilioribus  explicavit,   a  quo  re- 
ceperunt  doctrinam  Diades  et  Charias,  qui  cum  Alexandro 
militaverunt. 

Itaque  Diades  scriptis  suis  ostendit  se  invenisse  turres 
0  ambulatorias ,  quas  etiam  dissolutas  in  exercitu  circum- 
ferre  solebat,  praeterea  terebram  etascendentemmachinam, 
qua  ad  murum  plano  pede  transitus  esse  posset,  etiam 
corvum  demolitorem,  quem  nonnuUi  gruem  appellant.  non  4 
minus  utebatur  ariete  subrotato,  cuius  rationes  scriptas 
5  reliquit.  turrem  autem  minimam  ait  oportere  fieri  ne 
minus  altam  cubitorum  lx,  latitudinem  xvii,  contracturam 
(  autem  summam  imae  partis  quintam,  arrectaria  turris  in 
imo  dodrantalia,  in  summo  semipedalia.   fieri  autem  ait 


4   phephrasmenos   G       hac  G:  ac  HS      6  reducendo  Kr: 
inreducendo  {cum  in  add.)  x      vementibus  Lachm :  veuientibus  x 
1  fripac  Ath:  caeteras  x       chalchedonius  x  (Kapxribovioc  Ath) 
»  et  varias  G,  et  iugis  variis  G'^        12  is  Kr  {cf.  Ath):  id  x 
14  machinationes  HS      15  Byzantios  JRo  (BuZ^avxiouc  Ath):  by- 
zantio  H,  bizantio  GS      pholjdos  H,  pholidos  GS      thethalos 
HS,  thetalos  G        17  carias  x        25  turrim   G'^       26  alta  G 

Lx  Joc  (I  Ath):    novem  x  27  turris  Kr:   inturris    {cum  in 

add.)  X 


252  VITRUVII 

oportere  eam  turrem  tabulatorum  decem,  singulis  partibus 
6  in  ea  fenestratis.  maiorem  vero  turrem  altam  cubitorum 
cxx,  latam  cubitorum  xxiii  <(s^,  contracturam  item  quinta  (6) 
parte,  arrectaria  pedalia  in  imo,  in  summo  sedigitalia. 
hanc  magnitudinem  turris  faciebat  tabulatorum  xx,  cum  5 
haberent  singula  tabulata  circumitionem  cubitorum  ternum. 
tegebat  autem   coriis   crudis,   ut  ab   omni  plaga  essent 

6  tutae.    testudinis    arietariae    comparatio    eadem    ratione(io 
perficiebatur.  habuerat  autem  intervallum  cubitorum  xxx, 
altitudinem  praeter  fastigium  xiii  s,  fastigii  autem  altitudo  lo 
ab  strato  ad  summum  cubita  xvi.   exibat  autem  in  altum 
et  supra  medium  tectum  fastigium  non  minus  cubita  duo, 
et  supra    extollebatur  turricula   iii    tabulatorum,    inque^Uj 
tabulato  summo  statuebantur  scorpiones  et  catapultae,  in- 
ferioribus   congerebatur   aquae  magna  multitudo  ad  ex-  li 
tinguendum,  si  qua  vis  ignis  inmitteretur.  constituebatur 
autem  in  ea  arietaria  machina,  quae  graece  dicitur  Kpio- 
boKic,   in  qua  conlocabatur  torus  perfectus  in  torno,  in 
quo   insuper   constitutus  aries  rudentium  ductionibus  et(2f 
reductionibus  efficiebat  magnos  operis  effectus.  tegebatur  20 

7  autem  is  coriis  crudis  quemadmodum  turris.  de  terebra 
has  explicuit  scriptis  rationes.  ipsam  machinam  uti  testu- 
dinem  in  medio  habentem  conlocatum  in  orthostatis  cana- 
lem,  quemadmodum  in  catapultis  aut  ballistis  fieri  solet, 
longitudine  cubitorum  l,  altitudine  cubiti,  in  quo  con- 
stituebatur  transversa  sucula.  in  capite  autem  dextra  ac 
sinistra  trocleae  duae,  per  quas  movebatur  quod  inerat 


i 

ii| 

i 


1  tabulatorum  ed.  Fl:  tabularum  x     3  cxxx  et  xiii  a.c.  G 
add.  ex  Ath.       contracturam  ed:  contra  fracturam  JBG^  c.  fac- 
turam  SG^      4  sedigitalia  Bo  (Ath) :  Bemipedalia  x      10  xiii  sj 
(Ath):  XVI  X         11  ab  strato  ed:  abstracto  x         xvi  (ig  .Ai/^):l 
VII  x      exibat  SG^:  exhibat  H^  exibit  G        18  turricula  cubi-l 
torum  (cubitum  G)  x  (cubitorum  del.  Schn)  trium  tabula-l 

torum  Bo   (•mjpYiov  TpiCT€YOv  Aih):   quattuor  (iiii  GS)  tabula-j 
torum  X     inque  Kr:  inquo  x      14  scorpionis  ^^S*     16  magnae  x 
16  si  qua  rec:  fiq;  H^  siq^  S:  si  qu§  G  17  autem  om.  G 

varietaria  HG  criodocis  x  19  rudentium  Joci  pruden-j 

tium  X        27  trocliae  x 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  X,  13.  14  253 

in  eo  canali  capite  ferrato  tignum.  sub  eo  autem  in  ipso 
canali  inclusi  tori  crebriter  celeriores  et  vehementiores  ef- 

0)  ficiebant  eius  motus.  supra  autem  tignum,  quod  inibi  erat, 
arcus  tegebantur  ad  canalem  crebriter,  uti  sustinerent  corium 

5  crudum,  quo  ea  machina  erat  involuta.     de  corace  nihil  8 
putavi  scribendum,  quod  animadverterest  eam  machinam 
nullam  habere  virtutem.  de  accessu,  quae  eTTipaBpa  graece 

:,)  dicitur,  et  de  marinis  machinationibus,  f  quae  per  navium 
aditus  habere  posse  scripsit,  tantum  pollicitum  esse  vehe- 

0  menter  animadverti  neque  rationes  eorum  eum  explicavisse. 

Quae  sunt  ab  Diade  de  machinis  scripta,  quibus  sint 

comparationibus,  exposui.  nunc  quemadmodum  a  praecep- 

))toribus  accepi  et  utilia  mihi  videntur,  exponam. 

Testudo,  quae  ad  congestionem  fossarum  paratur  (eaque  XIV 

)  etiam  accessus  ad  murum  potest  habere),  sic  erit  facienda. 
basis  compingatur,  quae  graece  ecxapa  dicitur,  quadrata 
habens  quoqueversus  latera  singula  pedum  xxi  et  trans- 

)versaria  iiii.  haec  autem  contineantur  ab  alteris  duobus 
crassis  fs,  latis  s;  distent  autem  transversaria  inter  se 
circiter  pedes  in  s.  supponanturque  in  singulis  intervallis 
eorum  arbusculae,  quae  graece  ajuaHoTrobec  dicuntur,  in 
quibus   versantur  rotarum   axes   conclusi   lamnis  ferreis. 

)eaeque  arbusculae  ita  sint  temperatae,  ut  habeant  car- 
dines  et  foramina,  quo  vectes  traiecti  versationes  earum 
expediant,  uti  ante  et  post  et  ad  dextrum  seu  sinistrum 
latus,  sive  oblique  ad  angulos  opus  fuerit,  ad  id  per 
arbusculas  versatis  progredi  possint.  conlocentur  autem  2 
insuper  basim  tigna  duo  in  utramque  partem  proiecta 
pedes  senos,  quorum  circa  proiecturas  figantur  altera  pro- 

2  inclusi  tori  Laet:  inclusit  uti  {\it  S)  x         3  tignum  Kr: 
adtignum  {cum  ad  add.)  x         6  quo  G'^:  quod  x  ($  putavi 

(ou  qpriiLii  AiK):  putavit  x  animadverterest  (c/".  57,17)  Kr:  anim- 
adverteret  x  7  epibathra  HS,  epithra  G  9  aditv  5  posse 
G:  poss&  HS  10  earum  »S'  11  a  Diade  Joc:  ademade  x 
18  accepi  et  S^G'^:  accipiet  x  16  ^cxapa  Joc  (^cxdpiov  Ath) 
thera  x  17  xxi  (TrrixObv  ib  Ath):  xxv  x  18  contineantur  Joc 
-atur  X  20  pedes  m  s  {bvo  -nrweic  Kai  TraXaicxi^v  gva  Ath) 
pede  &  s  X        21  anaxopodes  x 


254  VITRUVIl 

iecta  duo  tigna  ante  frontes  pedes  xii,  crassa  et  lata  uti 
in  basi  sunt  scripta.  insuper  hanc  compactionem  erigantur 
postes  compactiles  praeter  cardines  pedum  viiii,  crassitu- 
dine  quoquoversus  palmopedales,  intervalla  habentes  inter(i6j 
se   sesquipedis.    ea   concludantur  superne  intercardinatis  5 
trabibus.    supra    trabes   conlocentur   capreoli   cardinibus 
alius  in  alium   conclusi,  in  altitudine   excitati  pedes  xii. 
supra  capreolos  conlocetur  quadratum  tignum,  quo  capreoli 
3  coniungantur.   ipsi  autem  laterariis  circa  fixis  continean- 
tur  teganturque  tabulis  maxime  palmeis,  si  non,  ex  cetera  10 
materia,  quae  maxime  habere  potest  virtutem,  praeter  pi-  ^^^ 
num  aut  alnum;  haec  enim  sunt  fragilia  et  faciliter  re- 
cipiunt    ignem.    circum    tabulata   conlocentur   crates   ex 
tenuibus  virgis  creberrime  textae  maximeque  recentibus. 
percrudis  coriis  duplicibus  consutis,  fartis  alga  aut  paleis  25 
in  aceto  maceratis,  circa  tegatur  machina  tota.  ita  ab  his  le , 
reicientur  plagae  ballistarum  et  impetus  incendiorum. 
XV     Est  autem  et  aliud  genus  testudinis,  quod  reliqua  omnia 
habet,   quemadmodum  quae  supra  scripta  sunt,   praeter(5) 
capreolos,  sed  habet  circa  pluteum  et  pinnas  ex  tabulis  20 
et   superne  subgrundas  proclinatas,   supraque  tabulis  et 
coriis  firmiter  fixis  continentur.   insuper  vero  argilla  cum 
capillo  subacta  ad  eam  crassitudinem  inducatur,  ut  ignis 
omnino  non  possit  ei  machinae  nocere.   possunt  autem,  si(i( 
opus  fuerit,   eae  machinae  ex  viii  rotis  esse,  si  ad  loci  25 
naturam  ita  opus  fuerit  temperare.   quae  autem  testudines 
ad  fodiendum  comparantur  (opuKiibec  graece  dicuntur), 
cetera  omnia  habent,  uti  supra  scriptum  est,  frontes  vero 
earum  fiunt  quemadmodum  anguli  trigoniorum,  uti  a  muro  (i{ 
tela  cum  in  eas  mittantur,  non  planis  frontibus  excipiant  so 


1  XII  (Trrixeic  y\  Ath):  vii  x      2  erigantur  Joc:  exigantur  x 
5  sesquipedes  x      intercardinatis  HSG:  interordinatis  GS*^ 
7  alius  an  alium  x        xii  (Trrix^ic  fj  Atli):  viiii  x        10  palmeis 
ed  (qpoiviKivaic  Ath):  primis  x  13  crates  S^^G'^:  grates  x 

14  textae  rec:  texta  x       rectentibus  G       15  salga  G       17  re- 
iciantur  GS  25  h§  mach.  G  si  ad  Joc:  sed  ad  x 

27  opuKTibec  JRo:  origines  x        gr(a)eci  HS 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  X,  14.  15  255 

plagas  sed  ab  lateribus  labentes,  sine  periculoque  fodientes, 
qui  intus  sunt,  tueantur. 

Non  mihi  etiam  videtur  esse  alienum  de  testudine,  2 
quam  Hegetor  Byzantius  fecit,  quibus  rationibus  sit  facta, 
exponere.  fuerat  enim  eius  baseos  longitudo  pedum  lxiii, 
atitudo  xLii.  arrectaria,  quae  supra  compactionem  erant 
quattuor  conlocata,  ex  binis  tignis  fuerant  compacta,  in 
altitudinibus  singula  pedum  xxxvi,  crassitudine  palmope- 
dali,  latitudine  sesquipedali.  basis  eius  habuerat  rotas 
VIII,  quibus  agebatur.  fuerat  autem  earum  altitudo  pedum 
VI  s  I  ,  crassitudo  pedum  iii,  ita  fabricata  triplici  materia: 
alternis  se  contra  subscudibus  inter  se  coagmentatae 
lamnisque  ferreis  ex  frigido  ductis  alligatae,  eae  in  ar-  3 
busculis,  sive  amaxopodes  dicuntur,  habuerant  versationes. 
ita  supra  transtrorum  planitiem,  quae  supra  basim  fuerat, 
postes  erant  erecti  pedes  xviii  -fr,  latitudine  s  -f--,  crassitu- 
dine  fz,  distantes  inter  se  is  :  .  supra  eos  trabes  circum- 
clusae  continebant  totam  compactionem  latae  pede  i  —, 
crassae  s  4— .  supra  eam  capreoli  extollebantur  altitudine 
pedum  XII ;  supra  capreolos  tignum  conlocatum  coniungebat 
capreolorum  compactiones.  item  fixa  habuerant  lateraria 
in  transverso,  quibus  insuper  contabulatio  circumdata  con- 
tegebat  inferiora.  habuerat  autem  mediam  contabulationem  4 
supra  trabiculas,  ubi  scorpiones  et  catapultae  conloca- 
bantur.  erigebantur  et  arrectaria  duo  compacta  pedum 
xxxxv,  crassitu(}ine  sesquipedali,  latitudine  Pll,  coniuncta 
capitibus  transversario  cardinato  tigno  et  altero  mediano 

2  tueantur  Jbc:  intuentur  {cum  in  add.)  x  4  Hegetor  {Ath) 
Schn:  hector  x  5  longitudo  G:  -dine  HS  lxiii  (iTrixOuv  ju^ 
Ath):  Lx  ic  6  xLii  (Rri  Ath):  xiii  x  8  singula  rec:  smgulo 
HS'^,  singulorum  GS  11  triplici  S:  tripliei  HG  12  subsu- 
dibus  X  coagmentata  elamnisque  x  18  eae  HS:  he  G 
14  amaxopodes  G,  amoxopedes  HS  16  xviii  Joc  {bwbeKam-]xtic 
th):  xxviiii.  HS,  xxviii  G  latitudine  {Ro)  s-f-  Joc  i^ira- 

\aiCTdc  T  ^^/0-  la-titudinis  ~-  x  17  eas  G  21  babue- 

nint  G  25  'et  erigebantur  x  (et  del  Joc)  26  xxxxv  (xpid- 
Kovxa  Turixeic  Ath):  xxxv  x  P  II  i7,  pil-  GS  (TpiiraXaiCTiaiov 
Ath  =  palmus  niaior?) 


256  YITRUVII 

inter   duos   scapos   cardinato   et   lamnis   ferreis  religato. 
quo  insuper  conlocata  erat  alternis  materies  inter  scapos 
et  transversarium  traiecta  e  cheloniis  et  anconibus  firmiter 
inclusa.   in  ea  materia  fuerunt  ex  torno  facti  axiculi  duo,  (2( 
6  e  quibus  funes  alligati  retinebant  arietem.    supra  caput  5 
eorum,  qui  continebant  arietem,  conlocatum  erat  pluteum 
turriculae    similitudine   ornatum,    uti   sine   periculo   duo 
milites  tuto  stantes  prospicere  possent  et  renuntiare,  quas    , 
res  adversarii  conarentur.   aries  autem  eius  habuerat  lon- 
gitudinem  pedum  clxxx,  latitudine  in  imo  palmopedali,  lo 
crassitudine  <(bi)>pedali,  contracto  capite  in  latitudine  fpes,  2 

6  crassitudine  s  ">.    is  autem  aries  habuerat  de  ferro  duro 
rostrum,  ita  uti  naves  longae  solent  habere,  et  ex  ipso 
rostro  lamminae  f erreae  iiii  circiter  pedum  xv  fixae  f uerant 
in  materia.    a  capite  autem  ad  imam  calcem  tigni  con-  u 
tenti  f uerunt  funes  iii  crassitudine  digitorum  viii,  ita  reli- 
gati,  quemadmodum  naves  a  puppi  ad  proram  continentur,    , 
eique  funes  praecinctura  e  transversis  erant  religati  ha- 
bentes  inter  se  palmipedalia  spatia.   insuper  coriis  crudis 
totus  aries  erat  involutus.  ex  quibus  autem  funibus  pende-  aci 
bat,   eorum   capita  fuerunt  ex  ferro  factae  quadruplices    ! 

7  catenae,  et  ipsae  coriis  crudis  erant  involutae.  itemhabuerat 
proiectura  eius  ex  tabulis  arcam  compactam  et  confixam, 
in  qua  *  *  *  *  rudentibus  maioribus  extentis,  per  quarum 
asperitates  non  labentibus  pedibus  faciliter  ad  murum  per-  n 
veniebatur.  atque  ea  machina  sex  modis  movebatur:  pro-(i 
gressu,  <(regressu,)>  item  latere  dextra  et  sinistra,  porrec- 
tiones  non  minus  in  altitudinem  extollebantur  et  in  imum 


1  duas  S  laminis  SG°  8  traiectae  chelonis  et  an- 

gonibus  X  10  clxxx  (irrix^i*^  P^  Ath):  civ  x  11  bipedah 

(TTobiuv  p  Ath):  pedali  x    contracto  Kr:  -tu  x    latitudine  Joc: 
altitudine  x    pes  •  •  (Q  S)  x  (TpnraXaiCTiaTov  Ath;  fort,  P  II 
jpag.  278, 15.    irdxoc  irobiaiov  Ath)     16  in  Ro  (Tpici  Ath):  iiii  x 
17  navis  x       18  praecincturae  (-§  GS)  transv.  x        ligati  G 
20  pendebat  Mar:  -bant  x         21  ex  fact§  ferro  S        22  erant 
SG'^:  erat  HG  23  proiectura  rec:  protectura  x  24  rete 

(biKTUOv  Ath)  add.  Ro         25  labentibus  Joc:  habentibus  x 
26  progresso  x        27  regressu  (elc  t6  otticuj  Ath)  add.  Bo 


}c: 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  X,  15.  16  257 

inclinatione  demittebantur.    erigebatur  autem  machina  in 
altitudinem  ad  disiciendum  murum  circiter  pedes  c,  item 
20)  a   latere    dextra   ac   sinistra   procurrendo   praestringebat 

non  minus  pedes  c.    gubernabant  eam  homines  c  haben- 
5  tem  pondus  talentum  quattuor  milium,  quod  fit  cccolxxx 

pondo. 

De  scorpionibus  et  catapultis  et  ballistis  etiamque  testu-  XVI 
;0  dinibus  et  turribus,  quae  maxime  mihi  videbantur  idonea 

et   a   quibus    essent   inventa   et  quemadmodum  fieri  de- 
10  berent,  explicui.  scalarum  autem  et  carchesiorum  et  eorum, 

quorum   rationes    sunt   inbecilliores ,    non   necesse   habui 
(5)  scribere.    haec  etiam  milites  per  se  solent  facere.    neque 

ea   ipsa   omnibus  locis  neque  eisdem  rationibus  possunt 

utilia  esse,  quod  differentes  sunt  munitiones  munitionibus 
15  nationumque  fortitudines.   namque  alia  ratione  ad  audaces 

et  temerarios,  alia  ad  diligentes,  aliter  ad  timidos  machi- 
0)  nationes  debent  comparari.    itaque  his  praescriptionibus  2 

si  qui  attendere  voluerit  <(et)>  ex  varietate  eorum  eligendo 

in  unam  comparationem  conferre,  non  indigebit  auxiliis, 
)o  sed  quascumque  res  ex  rationibus  aut  locis  opus  fuerit, 

sine  dubitatione  poterit  explicare.    de  repugnatoriis  vero 
5)  non  est  scriptis  explicandum.   non  enim  ad  nostra  scripta 

hostes  comparant  res  oppugnatorias,   sed  machinationes 

eorum  ex  tempore  sollerti  consiliorum  celeritate  sine  ma- 
i6  chinis  saepius  evertuntur.  quod  etiam  Rhodiensibus  memo- 

ratur  usu  venisse.   Diognetus  enim  fuerat  Rhodius  archi-  3 

tectus,  et  ei  de  publico  quotannis  certa  merces  pro  artis 
0)  dignitate   tribuebatur  ad  honorem.    eo  tempore  quidam 

architectus  ab  Arado  nomine  Callias  Rhodum  cum  venisset, 
«  acroasin  fecit  exemplarque  protulit  muri  et  supra  id  ma- 

1  eligebatiir  S  2  pedes  c:   p.  c  H,  p.  c.  G,  pedu  c  S 

(item  V    4)  3  a  latere  Joc:  altera  x  procurrenda  G 

5  poudoB  HS      7  cataplutis  S      13  ea  om.  S      nec  eisdem  G 
14  monitiones  monitionibus  HS        18  quis  S       add.  Degering 
elegendo  G       20  ex  Ro:  &  (et)  x       22  scriptura  S       26  dio- 
genes  x       27  artis  G'^:  arti  HES,  arte  S'^      28  diguitate  EG: 
om.  HS        30  exemplarque  Bode:  exemplaq;  x 

YiTKUv.  de  architect.  ed.  Krohn.  17 


I 


258  YITRUVII 

chinam  in  carchesio  versatili  constituit,   quae  helepolim 
ad  moenia  accedentem  corripuit  et  transtulit  intra  murum. 
hoc  exemplar  Rhodii  cum  vidissent,   admirati  ademerunt  (25; 
Diogneto,    quod   fuerat   quotannis   constitutum,   et   eum 
honorem   ad   Calliam   transtulerunt.    interea   rex   Deme-  281 
trius,  qui  propter  animi  pertinaciam  Poliorcetes  est  appel-  g 
latus,    contra   Rhodum   bellum   comparando   Epimachum 
Atheniensem  nobilem  architectum  secum  adduxit.  is  autem 
comparavit  helepolim  sumptibus  inmanibus  industria  labo-  (5) 
reque  summo,  cuius  altitudo  fuerat  pedum  cxxxv,  latitudo  10 
pedum  LX.    ita  eam  ciliciis  et  coriis  crudis  confirmavit,  ut 
posset  pati  plagam  lapidis  ballista  inmissi  pondo  ccclx; 
ipsa  autem  machina  fuerat  milia  pondo  ccclx.  cum  autem 
Callias  rogaretur  ab  Rhodiis,  contra  eam  helepolim  ma-(io) 
chinam  pararet,  ut  illam,  uti  pollicitus  erat,  transferret  i5 
intra   murum,    negavit   posse.    non   enim   omnia   eisdem 
rationibus  agi  possunt,  sed  sunt  alia,  quae  exemplaribus 
non   magnis  similiter  magna  facta  habent  effectus;   alia 
autem  exemplaria  non  possunt  habere,  sed  per  se  consti- 
tuuntur;  nonnulla  vero  sunt,  quae  in  exemplaribus  viden-  20  (i! 
tur  veri  similia,  cum  autem  crescere  coeperunt,  dilabantur. 
ut    etiam    possumus   sic    animum   advertere.     terebratur 
terebra  foramen  semidigitale,  digitale,  sesquidigitale.    si 
eadem  ratione  voluerimus  palmare  facere,  non  habet  ex- 
plicationem,  semipedale  autem  <(aut^  maius  ne  cogitandum  25  (2C 
quidem  videtur  omnino.  sic  item  in  nonnullis  exemplaribus 


1  carchesio  ed:   carceso  x  quae  (qua)  helepolim  Joc: 

quem  lepidohm  (lempidoli  S)  x       3  adimer  S      4  diogeui  x 
constitutum  et  S:  et  constitutum  HEG  5  galliam  x 

6  pertinaciem  a.  c.  H         pollorcetes  x  9  heliopolim  (elio- 

poli  S)  X  10  pedu  S:  P.  H,  p  EG  cxxxv  Ro  (irrixeic 

Q  Ath):  cxxv  X  11  pedu  HS:  ^.  EG  12  pondo:  P  H, 

-p  EG,    inmersi   pedu  S  18  pondo:   P  HS^  ped  EG 

14  gallias  X        heliopoliam  x  ib  ut  EG:  ei  ut  HSG^  (ex 

dupl.  lecL)  17  alia  quae  Ho:  aliqua  qn^  S^  alique  H,  ali- 

qug  EG  18  magna  facta  HSG'':  magnificata  EG  alia  HS: 
alii  EG  22  sic  Kr:  hic  x  anim^advertere  S^  animo  ad- 
vertere  G'^        23  si  E^S*^:  sic  x        25  add.  Kr 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  X,  16  259 

2  videntur,  quae  admodum  in  minimis  fieri  videntur,  absque 

eodem  modo  in  maioribus.    ideo  eodem  modo  Rhodii  ea 

de   ratione   decepti   iniuriam    cum   contumelia   Diogneto 

fecerunt.   itaque  posteaquam  viderunt  hostem  pertinaciter 

5  infestum,  machinationem  ad  capiendam  urbem  comparatam, 

periculum  servitutis,  vastitatem  civitatis  expectandam,  pro- 

cubuerunt  Diogneto  rogantes,  ut  auxiliaretur  patriae.    is 

primo  negavit  se  facturum.  posteaquam  ingenuae  virgines 

et   ephebi   cum   sacerdotibus   venerunt  ad  deprecandum, 

0  tunc  est  pollicitus  his  legibus,  uti,  si  eam  machinam  ce- 

(1)  pisset,  sua  esset.  his  ita  constitutis,  qua  machina  accessura 

erat,  ea  regione  murum  pertudit  et  iussit  omnes  publice 

et  privatim  quod  quisque  habuisset  aquae,  stercoris,  luti 

per   eam  fenestram  per  canales  progredientes  effundere 

;,  ante  murum.    cum  ibi  magna  vis  aquae,   luti,   stercoris 

,)  nocte  profusa  fuisset,  postero  die  helepolis  accedens,  ante- 

quam  adpropinquaret  ad  murum,  in  umido  voragine  facta 

consedit  nec  progredi  nec  egredi  postea  potuit.    itaque 

Demetrius,  cum  vidisset  sapientia  Diogneti  se  deceptum 

0  esse,  cum  classe  sua  discessit.    tunc  Rhodii  Diogneti  sol- 

))  lertia  liberati  bello  publice  gratias  egerunt  honoribusque 

omnibus  eum  et  ornamentis  exornaverunt.  Diognetus  eam 

helepolim  reduxit  in  urbem  et  in  publico  conlocavit  et 

2»  inscripsit  ^Diognetus  e  manubiis  id  populo  dedit  munus'. 

,  ita  in  repugnatoriis  rebus  non  tantum  machinae,  sed  etiam 

maxime  consilia  sunt  comparanda. 

Non  minus  Chio  cum  supra  naves  sambucarum  machi- 
nas  hostes  comparavissent,  noctu  Chii  terram,  harenam, 


i 


1  quae  Kr:  quem  x  absque  Kr:  atq-  x  2  ideo  Bo: 
id  X  ea  de  Kr:  eade  (-em)  x  8  diof^nito  x  4  fecerunt 
ES':  fecerint  HGS  postea  quam  HSE^G'^:  ptea  qua  G, 

preterea  qua  E       6  periculum  servitutis  post     infestum  (v.  5) 
cxh.x      7  patriaeis  H,  patria.eis  EGS     8  se  HSG'^:  sed  EG 
postea  quam  HSE^G'^:  ptea  aqua  G,  preterea  qua  E      10  uti 
his  legibus  S     coepisset  H,  8U8cepis8&  S     11  Is  H      12  ptulit  S 
13  aqu§  S:  aqua  HEG       16  heHopolis  x      23  heliopolim  (-li)  x 
24  manibus  ES      28  Chii  ed:  hii  H^G'',  hi  EG 

17* 


i 


260  VITRUVII 

lapides  progesserunt  in  mare  ante  murum.   ita  illi  postero  (s) 
die  cum  accedere  voluissent,  naves  supra  aggerationem, 
quae  fuerat  sub  aqua,  sederunt  nec  ad  murum  accedere 
nec  retrorsus  se  recipere  potuerunt,  sed  ibi  malleolis  con- 
iixae  incendio  sunt  conflagratae.    Apollonia  quoque  cum  5 
circumsederetur  et  specus  hostes  fodiendo  cogitarent  sine  (i^ 
suspicione  intra  moenia  penetrare,  id  autem  a  speculato- 
ribus  esset  Apolloniatibus  renuntiatum,  perturbati  nuntio 
propter   timorem  consiliis  indigentes  animis  deficiebant, 
quod  neque  tempus  neque  certum  locum  scire  poterant,  10 

10  quo  emersum  facturi  fuissent  hostes.    tum  vero  Trypho  (15) 
Alexandrinus  ibi  fuerat  architectus.  (isy  intra  murum  plu- 
res  specus  designavit  et  fodiendo  terram  progrediebatur 
extra   murum   dumtaxat   extra  sagittae  missionem  et  in 
omnibus  vasa  aenea  suspendit.  ex  his  in  una  fossura,  quae  15 
contra  hostium  specus  fuerat,  vasa  pendentia  ad  plagas(2o; 
ferramentorum  sonare  coeperunt.    ita  ex  eo  intellectum 
est,  qua  regione  adversarii  specus  agentes  intra  penetrare 
cogitabant.  sic  lineatione  cognita  temperavit  aenea  aquae 
ferventis   et  picis   de   superne  contra  capita  hostium  et  20 
stercoris  humani  et  harenae  coctae  candentis.   dein  noctu 
pertudit  crebra  foramina  et  per  ea  repente  perfundendo  (25; 

11  qui    in    eo    opere   fuerunt   hostes   omnes  necavit.     item 
Massilia  cum  oppugnaretur  et  numero  supra  xxx  specus 
tum  agerent,  Massilitani  suspicati  totam  quae  fuerat  ante  2^ 
murum   fossam   altiore  fossura  depresserunt.    ita  specus  26 
omnes   exitus  in  fossam  habuerunt.    quibus  autem  locis 
fossa  non  potuerat  fieri,  intra  murum  barathrum  amplissima 


1  ^gresserunt  S  et  a.  ras.  E  postero  die  —  accedere 

nec  [retrorsus  {v.  4)  om.  S  8  fuerat  rec  -rant  x  4  malleonis 
E  et  a.  c.  G  5  appolonia  i?,  appoUonia  S  8  nuntio  HS: 
nuntii  EG  11  tunc  EG  12  add.  Bo  13  specus  HSG^: 
species  E,  speties  G,  speciis  in  marg.  S'^  14  sagittg  missione 
S:  sagitta  •  emissionem  jff,  sagitt^  emissionem  EG  19  linia- 
tione  X  temperavit  EG:  temperaret  HS  20  desupnae  H^ 
-n§  5*,  -na  EG  22  pertuditerebra   H",  ptiidit  terebra  S 

pfundendo  HG^:  pfudendo  EGS  24  specus  tum  Joc:  spe- 
culatti  (-tum;  x        25  masilitani  EG  et  a.  c.  H 


DE  ARCHITECTURA  LIB.  X,  16  261 

(5)  longitudine  et  amplitudine  uti  piscinam  fecerunt  contra 

eum  locum,  qua  specus  agebantur,  eamque  e  puteis  et  e 

portu  impleverunt.   itaque  cum  specus  esset  repente  nari- 

bus  apertis,  vehemens  aquae  vis  inmissa  supplantavit  ful- 

5  turas,  quique  intra  fuerunt,  et  ab  aquae  multitudine  et  ab 

(lo)ruina  specus  omnes  sunt  oppressi.    etiam  cum  agger  ad  12 

murum  contra  eos  compararetur  et  arboribus  excisis  eoque 

conlocatis  locus  operibus  exaggeraretur,  ballistis  vectes 

ferreos  candentes  in  id  mittendo  totam  munitionem  coege- 

10  runt  conflagrare.   testudo  autem  arietaria  cum  ad  murum 

(15)  pulsandum  accessisset,  permiserunt  laqueum  et  eo  ariete 
constricto,  per  tympanum  ergata  circumagentes  suspenso 
capite  eius  non  sunt  passi  tangi  murum.  denique  totam 
machinam  malleolis  candentibus  et  ballistarum  plagis  dissi- 

16  paverunt.     ita  eae  [victoriae   civitatum]  <^civitates)>  non 
machinis,  sed  contra  machinarum  rationem  architectorum 

(20)  sollertia  sunt  liberatae. 

Quas  potui  de  machinis  expedire  rationes  pacis  belli- 
que   temporibus   et  utilissimas  putavi,   in  hoc   volumine 
20  perfeci.   in  prioribus  vero  novem  de  singulis  generibus  et 
partibus  comparavi,  uti  totum  corpus  omnia  architecturae 

:25)membra  in  decem  voluminibus  haberet  explicata. 


1  ut  E  7  comparetur  S  10  conflagrare  E^^S:  con- 

flagare  HEG       12  cscripto  S      18  deinque  G*^       15  hae  EG 
civitate  S      tit.  del.  lac.  expl.  Kr        22  in  om.  S 


M.  CETI  PAVENTINI 

LIBER  ARTIS  ARCHITECTONICAE 

De  artis  architectonicae  peritia  multa  oratione  Vitruvius  28 
Polio   aliique   auctores  scientissime  scripsere.    verum  ne 
longa    eorum   disertaque   facundia   humilioribus   ingeniis  5 
alienum  faceret  studium,  pauca  ex  his  mediocri  licet  ser-  l| 
mone  privatis  usibus  ordinare  fuit  consilium.  quae  partes  (5) 
itaque  caeli  et  regiones  ventorum  salubres  aedificiis  vide-   ji 
antur,  et  qua  subtilitate  nocivi  flatus  avertantur,  aditusque    » 
ianuarum  et  lumina  fenestris  utiliter  tribuantur,  quibusve  10 
mensuris  aedificiorum  membra  disponantur,  quibus  signis    jt 
tenuis  abundansque  aqua  inveniatur,  alia  etiam  quae  aedi-  (lo) 
ficandi  gratia  scire  oportet,  brevi  succinctaque  narratione 
cognosces. 
I.  De  Primo  erffo  quae  principia  ad  architecturam  pertinere  15 

principns  !•  1  •  •  -11 

artis  archi-  debeaut,  studiosc  attcndere  convemt.  omnia  enim  pulchro 


I 


tectonicae. 


I 


decore  ac  venusta  utilitate  fieri  poterunt,  si  ante  huius 
"  artis   peritus   ordo   discatur.    nam  architecturae  partes(i5) 
sunt  octo,  quae  sunt  ordinatio,  dispositio,  venustas,  men- 
sura,  distributio,  aedificatio,  conlocatio,  machinatio.    ex  20 
his  Graeci  quinque  vocabulis  studium  architecturae  esse 
docuerunt.    nam  ordinationem  xaHiv,   dispositionem  bia- 
Geciv,  venustatem  et  decorem  eupuBjuiav,  modulorum  men-  (20) 
suras  cujUjuexpiav,  distributionem  oiKOVOjLiiav  appellaverunt. 
ordinatio  est  ergo  membrorum  dispositio,  et  constat  ex  2 
quantitate,  quam  Graeci  TrocoTriTa  vocant.   quantitas  est  i 
modus  singulorum  membrorum  universo  respondens  operi. 
dispositio  est  apta  rebus  conclavium  institutio,  et  operis 
futuri  forma   tribus  figuris  divisa,   quae  a  Graecis  ibea 

7  ordinare  S:  ornare  codd.         22  taxin  S:  ac  codd. 


I 


LIBER  ARTIS  ARCHITECTONICAE  263 

(5)  appellatur.    liaec   sunt   ergo   tres   figurae :   ichnographia, 

orthographia,  scenographia.    ichnographia  est  areae   vel 

soli  et  fundamentorum  descriptio.  orthographia  est  laterum 

et  altitudinis  extructio.  scenographia  est  frontis  et  totius 

5  operis  per  picturam  ostensio. 

Ferunt    quidam    philosophorum   Eratosthenen    mathe-  ^^-  ^® 

;io)  maticis  rationibus  et  geometncis  methodis  aequmoctiali  ^^4^.  ^  g 
tempore  per  gnomonicas  umbras  orbis  terrae  spatia  esse 
metitura  et  sic  certos  ventorum  didicisse  flatus.    tenere 

10  ergo  orientem  aequinoctialem  <(subsolanum,  meridiem 
austrum,  occidentem  aequinoctialem)>  favonium,  <(septen- 

16)  trionale)>  septentrionem.  inter  ceteros  tamen  Andronicus 
Cyrrestes,  cum  octo  ventis  orbem  terrae  regi  adseverasset, 
exempli  causa  Athenis  turrem  marmoream  octagonam  in- 

16  stituit,  in  qua  imagines  ventorum  sculptas  contra  suos 
cuiusque  flatus  ordinavit,  supraque  ipsam  turrem  metam 

20)  marmoream  posuit  et  Tritonem  aeneum  conlocavit  et  ita 
est  modulatus,  ut,  cum  ventus  aliquis  adspirasset,  quodam 
momento  in  gyro  ageretur  et  supra  caput  eius  resisteret 

20  et  dextera  manu  virgam  tenens  ipsum  esse  flantem  mon- 
straret.   itaque  esse  inter  subsolanum  et  austrum  ad  orien- 

ib)  tem  hibernum  eurum,  inter  austrum  et  favonium  ad  occi- 
dentem  hibernum  africum,  inter  favonium  et  septentrionem 
caurum,  quem  quidam  corum  vocant,  inter  septentrionem 

25  et  subsolanum  aquilonem.  hoc  modo  et  nomina  et  partes  et 

9  numeros  ventorum  scire  coeptum  est.  sed  plerique  duode- 
cim  ventos  esse  adseverant,  ut  est  in  urbe  Roma  Triton 
aeneus  cum  totidem  thoracibus  ventorum  factus  ad  exem- 
plum  Andronici  Cyrrestae.  is  simili  modo  supra  caput  venti 

jo  virgam  tenens  eundem  esse  flantem  ostendit.    observabis 

5)  ergo,  ne  ianuas  aut  fenestras  contra  nocivos  flatus  facias. 
nocivi  enim  sunt  flatus,  ubi  aut  nimis  incumbunt  aut  acer- 


10  (sub)8olanum  —  aequinoctialem.  S:  om.  codd.         11  sep- 
tentrionale  S:  om.  codd.       12  androgeus  cyrenensis  codd.  (S) 
21  ab  oriente  hiberoo  S       22  ab  occidente  hiberno  S       28  ad 
exemplum  S:  ad  templum  codd.       29  A.  Cyrrestae.  is:  androgei 
cyrenensis  codd.  (S)       simili  indo  S:  similitudo  codd. 


I 


264  M.  CETI  FAVENTINI 

rima  frigora  faciunt,  ut  et  homines  et  animalia  laedant. 
frigorosis  ergo  regionibus  a  meridie  aut  ab  occasu  hiberno 
ianuas  et  fenestras  facies,  aestuosis  vero  a  borea  et  septen- 
trione  fieri  ordinabis.  (lo) 

III.  De       Quoniam    usibus    omnium    maxime   necessariae   aquae  5 

aquae  in-      .  ,  .  ^    ^ 

ventione.  videutur,  primo  quae  genera  terrae  tenues  aut  abundantes 
Ji*jM  venas  emittant,  quibus  etiam  signis  altius  depressae  in-  _, 
'veniantur,  quomodo  ex  fontibus  vel  puteis  ducantur,  quae  H 
nocivos    aut    salubres    habeant    liquores,    studiose   scire  (15) 
oportet.    aquae   ergo  fontanae  aut  sponte  profluunt  aut  10 
saepe  de  puteis  abundant.   quodsi  tales  copiae  non  erunt, 
signis  infra  scriptis  quaerenda  sunt  sub  terra  capita  aqua- 
rum  et  proxima  fontibus,  altiora  puteis  colligenda.   ante 
solis  itaque  ortum  in  locis,  quibus  aqua  quaeritur,  aequa-  (2^ 
liter  in  terra  procumbatur  et  mento  deposito  per  eam  pro-  15 
spiciatur.  mox  videbis,  in  quibuscumque  locis  aqua  latebit, 
umores   in   aere   supra   terram   crispantes   et   in  modum 
tenuis  nebulae  rorem  spargentes,  quod  in  siccis  et  aridis 
locis  fieri  non  potest.  quaerentibus  ergo  aquam  diligenter  (25) 
erit  considerandum,  quales  terrae  sint.   certa  enim  genera  2 
sunt,  in  quibus  aut  abundans  aut  tenuis  aqua  nascatur. 
in  creta  tenuis  et  exilis  nec  optimi  saporis  invenitur.   in 
sablone  soluto  tenuis,  limosa  et  insuavis,  altioribus  locis 
mersa.   in  terra  nigra  stillarum  umores  exiles  magis  ex 
hibernis  liquoribus  collecti  saporis  optimi  spissis  et  solidis 
locis  subsidentes.  glareae  vero  mediocres  et  incertas  venas 
habent   sed   egregia   suavitate.    in   sabulone   masculo    et 
harena  carbunculo  certiores  et  salubriores  et  abundantiores 
sunt  copiae  aquarum.  in  rubro  saxo  et  copiosae  et  bonae 
inveniuntur,  sed  providendum  erit,  ne  inter  rimas  saxorum,  30 
quoniam  suspensae  sunt,  decurrant.  sub  radicibus  montium 
et  in  saxis  silicibus  uberiores  et  salubriores  et  frigidiores 
aquae   inveniuntur.    campestribus   autem   fontibus  salsae 
et  graves  et  tepidae  et  non  suaves  erunt,  sed  si  sapor 


11  quodsi:   cuius  si  codd.  (S),   si  om.  g  16  latebit  S: 

latebat  (lateat  g)  codd.        26  subsistentes  pg 


LIBER  ARTIS  ARCHITECTONICAE  265 

bonus  invenitur,  scito  eas  de  montibus  sub  terra  venire 
(10)  in  medios  campos,  ibique  umbris  arborum  contectae  prae- 

stabunt  montanorum  fontium  suavitatem. 

Signa  autem   investigandae   aquae  alia  huiusmodi  in- 
5  venientur,  tenuis  iuncus,  salix  erratica,  alnus,  vitex,  harundo, 

hedera,  alia  quoque,  quae  sine  umore  nasci  non  possunt. 
(15)  quoniam   autem   in   lacunis  similia  nascuntur,   facile  his 

credendum  non  est.  itaque  sic  inventiones  aquae  probabis. 

fodiatur  ergo,  ubi  haec  signa  fuerint  inventa,  ne  minus  in 
10  latitudinem  pedes  iii,  in  altitudinem  pedes  v,  et  circa  solis 

occasum  vas  plumbeum  aut  aeneum  mundum  intrinsecus 
(20)  perunctum  oleo  in  imam  fossuram  inversum  conlocetur, 

supraque  fossuram  frondibus  vel  harundinibus  missis  terra 

inducatur.  item  alia  die  aperiatur,  et  si  sudores  aut 
15  stillae  in  vaso  invenientur,  is  locus  sine  dubitatione  aquam 

habebit.  item  si  vas  ex  creta  siccum  non  coctum  eadem 
25)ratione   positum   et   opertum   fuerit,   si   is   locus   aquam 

habebit,   alio    die  vas  umore  solutum  invenietur.    vellus 

lanae  similiter  in  eo  loco  positum  si  tantum  umoris  colle- 
20  gerit,  ut  alia  die  exprimi  possit,  magnam  copiam  aquae 

locum  habere  significat.  lucerna  plena  oleo  incensa  si 
30)  in  eodem   loco   similiter   adoperta  alia  die  lucens  fuerit 

inventa,  indicabit  eum  locum  aquam  habere,  propterea 
)1  quod  omnis  calor  ad  se  trahit  umorem.  item  in  eodem 
25  loco  si  focum  feceris  et  vaporata  terra  umidum  nebulo- 

sumque  fumum  suscitaverit,  ostendit  locum  aquam  habere. 

cum  haec  ita  fuerint  reperta  certis  signis,  in  altitudinem 

putei  defodiendi  erunt,  quousque  caput  aquae  inveniatur, 
(5)aut  si  plura  fuerint,  in  unum  colligantur.  maxime  tamen 
so  sub   radicibus   montium   in   regione   septentrionali  signa 

aquae  sunt  quaerenda.   in  his  enim  locis  suaves  et  salu- 

bres  et  abundantiores  inveniuntur,  quoniam  naturae  bene- 

ficio  a  solis  cursu  separantur  et  arborum  aut  montium 
0)  umbris  velatae  f rigida  gratia  aestate,  hiberno  tepida  sua- 
J5  vitate  profluent. 


12  collocetur  S:  -catur  codd.      22  in  alia  {cum  in  add.)  codd. 


266  M.  CETI  FAVENTINI 

lV.  De  pu-      in  puteorum  autem  fossionibus  diligenter  est  caven- 
iionrb^s^Tt  dum,  ne  fodientibus  periculum  fiat,  quoniam  ex  terra 
itruoturia.    g^ipi^m.^  alumcn  et  bitumen  nascitur,  quae  res  cum  in 
(PaiL9,'9).  se  convenerint   pestiferos   spiritus   emittunt.    et   primo(i5) 
occupatis  naribus  tetro  odore  reprimunt  animas  corpori-  5 
bus,  et  si  non  inde  cito  fugerint,  celerius  moriuntur.  hoc 
autem  malum  ubicumque  fuerit,  hac  ratione  vitabis.   lu- 
cerna  accensa  in  eolocodemittatur.  quaesiardensremanserit 
sine  periculo  descendes.  quod  si  ereptum  ei  lumen  f  uerit,  (20) 
cavendum   erit,   ne   in   eo   loco  descendatur.    sed  si  alio  10 
loco   aqua   non   invenietur,   dextra   ac   sinistra  usque  ad 
libramentum  aquae  putei  fodiantur  et  per  structuram  fora- 
mina  quasi  nares  intus  in  puteum  demittantur,  qua  noci- 
vus  spiritus  evaporet.  sed  cum  aqua  inventa  fuerit,  [signi-  (25) 
nis  operibus]  parietes  struantur  ita,  ne  venarum  capita  15  ' 
excludantur.    in    signinis    autem    operibus   haec   servare 
debebis.   primo  ut  harena  aspera  paretur  et  caementum 
de   silice   vel   lapide   toficio  calcisque  proxime  extinctae 
duae    partes    ad   quinque   harenae   mortario   misceantur.  29^ 
puteum  ergo  fodere  debebis  latum  pedibus  octo,  ut  a  binis  20  i 
pedibus  structura  in  circuitu  surgat  et  quattuor  cavo  re- 
linquat.    structuram  vero  cum  facere  coeperis,   vectibus 
ligneis  densabis,   sic  ut  nitorem  frontis  non  laedas.    sic  (5) 
enim    solidata    structura   adversus   umorem   fortior   erit. 
quodsi   limosa   aqua   fuerit,   salem   ei  miscebis  et  insua-  25  '• 
vitatem  saporis  mutabit.   [sed  licet  auctores  ad  quinque 
partes  harenae  duas  partes  calcis  mitti  docuerint,  isdem 
mensuris  et  redivivas  inpensas  fieri  monstraverint,  melius  (lo) 
tamen  inventum  est,  ut  ad  duas  harenae  una  calcis  miscea- 
tur,  quo  pinguior  inpensa  fortius  caementa  ligaret.   simi-  :jo 
liter  et  in  testaceis  operibus  facies.]   puteum  autem  cum 
fodere   coeperis,   si   terra   solida  non  fuerit   aut  harena 
lubrica  aut  sabulo  fluidus  aut  exsudans  umor  f ossionem  (i5) 


25  miscebis:  misces  codd.  (immittes  S)  insuavitatem  sa- 
pore  mutabit  S:  suavitate  (-te  vp)  sapores  (-re  pg)  mutabit 
(sutabit  p,   suscitabit  /)   codd.  28  impensas  S:   &  pensas 

codd.         33  lubrica  S:  rub(r)ica  codd. 


LIBER  ARTIS  ARCHITECTONICAE  267 

resolvet,  tabulas  axium  directas  fodiendo  submittes  et  eas 
vectibus  ligneis  transversis  destinabis,  ne  labens  terra  ruina 
ponderis  periculum  fodientibus  faciat. 

Quoniam  ersfo  ante  omnia  aquae  usus  necessarius  ha-  ^'-  ^®  ^^^^- 

,  ,  .  .  .  .,.  .  11  •         •  ^'■^^^    aquae 

5  betur,  nis  experimentis  utihtas  eius  probanda  erit.   ita-  probanda. 
())Que  si  naturaliter  fontes  profluent,  considerandum  erit  ,^^jt'"- ^»  * 
prms,    quaies   nommes   et   quam   salubri   corpore  circa 
eos  fontes  habitent.   itaque  si  corporibus  valentibus,  cruri- 
bus  non  vitiosis,  coloribus  nitidis,  non  lippientibus  oculis, 
0  purgatos  salubresque  fontes  probabis.   quodsi  novi  fontes 
5)aut   putei   fossi   fuerint,   aquam   eximes,   in  vas  aeneum 
nitidum  sparges,   et  si  maculam  non  fecerit,  optima  et 
probabilis  erit.    missa  etiam  in  vaso  aeneo  nitido  si  de- 
cocta  fuerit  et  limum  vel  harenam  in  fundo  non  reliquerit, 
i  legumen  in  ea  si  cito  coquatur,  bona  erit.    non  minus  si 
G  perlucidi  fontes  fuerint  et  sine  musco  aut  quibusdam  in- 
quinamenti  signis,  mundam,  salubrem  perpetuamque  aquam 
futuram  significabit. 

Ductus   autem   aquae   quattuor   ^eneribus  fiunt,  aut     ^^  ^® 

■'■■'•  ,  .  aquae  in- 

D  forma  structili  aut  fistulis  plumbeis  aut  tubis  vel  cana-   ductione. 
libus   ligneis   aut  tubis  fictilibus.    si  per  formam  aqua    ^^itr-8,6 
ducetur,  structura  eius  diligenter  solidari  debet,  ne  per 
rimas  pereat.  canaliculus  formae  iuxta  magnitudinem  aquae 
dirigatur.   si  planus  locus  fuerit,  infra  caput  aquae  struc- 
tura  conlocetur  et,  si  longior  planitia  fuerit,  pede  semis 
inter   centenos   vel   lx   pedes   structura  submittatur,   ut 
animata  aqua  non  pigro  impetu  decurrat.    nam  si  inter- 
valla  montium  fuerint,  ad  libramentum  capitis  aquae  specus 
sub  terra  erit  <(fodiendus  et)>  structura  aut  roboreis  cana- 
libus  aquae  ductus  componatur.   quodsi  concavae  vallium 
demissiones   inpedient,   structura   solida  vel  arcuatili  ad 


1  resolvet  S:  -vit  codd.       summittes  S:  -tis  codd.      12  op- 
tima  et  S:  optime  codd.  17  inquinameDtis  ignem  monitam 

(non  ita  p)  codd.  inquinamenti  siguis  munitam  S  22  ducetur 
5:  ducitur  codd.  24.fuerit  pede  semis  intra  c.  codd.  f.  pede 
&  semis  infra  a  capite  S  (pede  semis  post  alterum  fuerit  v.  25 
posuit  Mar)        31  structuras  solidas  vel  arcuatiles  codd. 


268  M.  CETI  FAVENTINI 

libramentum  aquae  occurratur,  aut  fistulis  plumbeis  aut 
canalibus  librate  cursus  dirigatur.    verum  si  altior  locus 
fuerit,  unde  aqua  ducitur,  aliquanto  inferius  planitia  in- 
flexa  libretur,  ut  veniens  aqua  fracto  impetu  lenius  de- 
currat.  quodsi  longius  de  monte  ducitur,  saepius  flexuosas  5  (jo 
planities  facies.   minori  etiam  sumptu  et  utilius  tubis  fic- 
tilibus  inducitur.    cum  a  figulo  ergo  fient,  ne  minus  duorum 
digitorum   grossitudine  corium  habeant.    sed  ipsi  tubuli 
ex  una  parte  angustiores  fiant,  ut  alter  in  alterum  per 
ordinem  ad  palmum  ingrediantur.    iuncturae  autem  eorum  10  (s 
calce  viva  oleo  subacta  inliniantur.   et  antequam  a  capite 
aqua  demittatur,  favilla  per  eos  cum  parvo  liquore  laxetur, 
ut,  si  qua  vitia  tubuli  habuerint,  excludantur.    salubrior  294 
enim    gustus   tubulorum   materia   invenitur.     ex   plumbo 
enim   cerussa  nascitur,   quae  corporibus  humanis  nociva  15 
est.     exemplum    autem    huius    plumbariorum   deformitas 
probat,  qui  tractando  plumbum  exsucati  sanguine  foedo(5) 
pallore  mutantur.   nam  cum  fere  omnes  structas  vasorum 
argenteorum  vel  aeneorum  habeant  mensas,  tamen  prop- 
ter  saporis  integritatem  fictilibus  vasculis  utuntur.    non  ^ 
alienum  videtur  etiam  conceptacula  locis  oportunis  facere, 
ut,  si  aquae  exhaustae  solis  ardoribus  fuerint  aut  venas 
sitiens   terra   consumpserit,   nihilominus   de   receptaculis 
aqua  ministretur.   canalium  vero  et  tubulorum  ligneorum 
facilis  et  usitata  aquae  inductio  videtur. 
VII.  De         Fistulae  ergo  plumbeae  pro  magnitudine  aquae  hanc 

^oTdTe^fi- soliditatem   et  mensuram  accipere  debebunt.    si  cente- 
stuiarum.   ^^j.^g^Q   fundeutur  denum  pedum,  m  et  cc  lib.    fusurae 

(pIiiai2).  accipiant.  octogenariae  denum  pedum,  dcccclx  lib.  ac- 
cipiant.  quinquagenariae  denum  pedum,  dc  lib.  accipiant. 
quadragenariae  denum  pedum,  cccclxxx  lib.  tricenariae 
x  pedum,  ccclx  lib.  vicenariae  x  pedum,  ccxl  lib.  octo- 
nariae  c  lib. 

2  libr(a)e  codd.  5  quodsi  S:  aut  si  codd.         lO^ad  S\ 

vel  codd.  14  gustus:  uscos  codd.  28  cc  {om.  pg)  &  cc  codd. 
2»  DccccxL  codd.  30  DCLxxx  codd.  (quinquagenariae  —  accipiant 
om.  g)        31  DC  codd.        32  ccclx:  ccccl  codd. 


LIBER  ARTIS  ARCHITECTONICAE  269 

Harenae  fossiciae  genera  sunt  tria:  nigra,  rubra,  car-  j^^^^"  ^ 


De 


nu- 


bunculus.  ex  his  quae  manu  comprehensa  stridorem  f ecerit,   tura  pro- 
optima  et  purgata  erit.  quae  autem  terrosa  fuerit,  ^non    ^^^^"^- 
habebit  asperitatem)>.    etiamque  in  vestimentum  candi-  (Pau  i,'io). 

r,  dum  si  miseris  et  effusa  si  nihil  sordis  reliquerit,  idonea, 

5  erit.  si  vero  non  fuerit,  unde  harenae  fodiantur,  tunc  de 
fluminibus  aut  de  glareis  excernenda  erit  aut  de  litore 
marino.  sed  marina  harena  in  structuris  hoc  vitium  habet: 
tarde  siccat;  unde  onerari  se  continenter  non  patitur.   nisi 

0  intermissionibus  requieverit  opus,  pondere  gravata  struc- 
tura  rumpetur.  cameris  etiam  salsum  umorem  remittendo 
tectorium  opus  saepe  resolvit.  fossiciae  vero  celeriter 
siccescunt  et  tectoria  non  laedunt  et  concamarationes  uti- 
liter  obligant.    sed  fossiciae  recentes  statim  in  structuras 

5  mitti  debent;  fortius  enim  comprehendunt  caementa.  nam 
si  sub  sole  diutius  fuerint  aut  imbribus  pruinisque  solutae, 
et  terrosae  et  evanidae  fiunt.  f ossiciae  itaque  cum  recentes 
sunt,  tectorio  operi  propter  pinguedinem<(non)>  conveniunt. 
fluviaticae  autem  propter  macritatem  signino  operi  incon- 

0  gruentes  sunt,  sed  liaculorum  subactionibus  in  tectorio 
opere  recipiunt  solididatem.  in  caementicias  autem  struc- 
turas  pura  harena  mittatur. 

Calx  itaque  de  albo  saxo  vel  tiburtino  aut  columbino  ^^  ^®  ^^^- 

_        .  p  •  .        cis  utilitate 

nuviatih   coquatur   aut   rubro    aut   srungia.     quae  enim  probanda. 
5  erit  ex  spisso  et  duro  saxo,  utiliter  structuris  conveniet.    ^^^^-  ^,  5 
0)  quae  autem  ex  fistuloso  aut  exiliore  lapide  fuerit,  con- 
veniet  operi  tectorio.   in  commixtione  ad  duas  partes  ha- 
renae  una  calcis  mittatur.    in  fluviatili  autem  harena  si 
tertiam  partem  testae  cretae  addideris,  miram  soliditatem 
0  operis  praestabit. 

Faciendi  autem  lateres  sunt  ex  terra  alba  vel  creta  ^-.i^e  late- 
s)  vel  rubrica  aut   sablone   masculo.     haec   genera  terrae    ciendia. 
propter   levitatem   fortiora   sunt   operi.    cetera   genera  ^'^^^.2,  s 
4  quoniam  aut  gravia  sunt  aut  paleas  non  continent  aut 
)  umore   sparsa  cito  solvuntur,   propterea  fabricis  inutilia 

3  muta  erit  add.  S        9  siccant  codd.         17  vanidae  codd. 
(humidae  S)         20  iaculorum  codd. 


270  M  CETl  FAVENTINI 

videntur.    ducendi  autem  sunt  lateres  vemo  tempore,  ut 
ex  lento  siccescant.   qui  enim  solstitiali  tempore  parantur, 
vitiosi  fiunt,  quoniam  calor  solis  torridus  corium  in  summo 
cito   desiccat,    et   quasi   integri   videntur;    postea   umor  (5) 
interaneus   dum   siccatur,   contrahit   frontes   et   scissuris  5 
dividit    et    inutiles    operi    lateres   facit.    maxime   tamen 
tectorio  operi  inutiles  erunt,  si  ante  biennium  inducantur. 
non  enim  possunt  ante  penitus  siccari.  fiunt  autem  laterum 
genera  tria.    unum,  quod  graece  Lydium  appellatur,  lon- 
gum  sesquipede,  latum  pede,  quo  nostri  utuntur.   sunt  et  10 
alia  duo  laterum  genera,  unum  TrevTabuupov  et  alterum 
TeTpabujpov.   bu)pov  autem  Graeci  palmum  appellant.   ita- 
que   artifices   quinque  palmorum  publica  opera  extruere 
consuerunt  et  iiii  privatorum.  fieri  debebunt  et  semilateria, 
remissis  quae  laterum  iuncturis  interposita  reparent.   ita  15 
enim  fiet,  ut,  cum  alter  alterius  protegit  coniunctionem, 
firma  structurae  soliditas  surgat. 

XI.  De  pa-      Latericii  parietes  tribus  inductionibus  prius  soliden- 
tericiia  tec-  tur,  ut  opus  tectorium  siue  vitio  accipiant.    nam  si  re- 

*  p"randis"  ccntcs   structurac   et   inductiones   fuerint   et   non  ante  20 
vitr.2,8    siccaverint,  cum  arescere  coeperint,  scissuris  venustatem 

(Paii.  1,11).  Qpgj.jg  corrumpent.  in  urbe  autem  propter  multitu- 
dinem  hominum  parietes  caementicii  altius  struuntur,  ne 
latius  soli  magnitudinem  occupent.  merito  ergo  lateri- 
ciam  habere  non  potuit,  ne  pondere  cito  corrupta  fabrica  26 
laberetur.  latericiis  ergo  parietibus  vitia  quae  solent 
accidere,  ne  fiant,  hoc  modo  erit  providendum.  in  summi- 
tate  parietum  structura  testacea  cum  prominentibus  coronis 
altitudine  sesquipedali  extruatur,  ut,  si  corruptae  tegulae 
aut  imbrices  erunt,  parietes  tamen  solidi  permaneant.       30 

XII.  Dege-      Caesio  arborum,   quae   ad   utilitatem  fabricae   para- 21 

ueribus   ar-  '      ^  ..  .       .  ^.       . 

bomm  et    bitur,  autumui  tempore,  antequam  lavonii  ilare  incipiant, 

caeJi^lI   utiliter  caeditur.   prius  tamen  usque  ad  medullam  secu- 

vitr.2,9    ribus    circumcisae    stantes    intermittantur,    ut    inutilis 

(Pau.12,15).  ^j^Qj.   (Jecurrat   et  venarum  raritas  exsiccata  solidetur.  86 


9  lidon  codd.       14  ex  simili  lateria     r.  qui  1.  i.  interpositis 
repararent  codd.         21  venustatem  S:  vetustatem  codd. 


LIBER  ARTIS  ARCHITECTONICAE  271 

sed  genera  arborum  has  inter  se  vires  et  differentias  habent. 
abies  ergo  habens  aeris  plurimum  et  ignis,  minimum  ter- 
reni<(et)>umoris,  merito  non  est  ponderosa  et  naturali  rigore 
non  cito  flectitur  a  pondere.  laricis  vero  materia  in  omni 
fabrica  maximas  habet  utilitates,  primo  quod  ex  ea  ad- 
fixae  tabulae  sub  grunda  ignis  violentiam  prohibent,  ne- 
que  enim  fiammam  recipiunt  neque  carbonem  faciunt. 
larix  vero  a  castello  Laricino  est  dicta.  quercus  terrenis 
satietatibus  abundans,  parum  habens  umoris,  cum  in  ter- 
renis  operibus  obruitur,  perpetuam  servat  utilitatem.  aescu- 
lus  apta  aedificiis  materies,  et  <(nisi  est)>  in  umore  posita, 
perpetuam  exhibet  utilitatem.  fagus,  quod  aequalem  habet 
mixtionem  umoris  et  ignis,  in  umore  cito  marcescit,  siccis 
locis  utilis  est.  populus  alba  et  nigra,  salix  et  tilia  ignis 
et  aeris  habent  satietatem;  in  fabrica  inutiles,  in  sculp- 
turis  gratae  inveniuntur.  alnus,  qui  proximus  aquae  nasci- 
tur,  tener  et  mollis  materia  extra  aquam  fabricae  inutilis 
est,  sed  hoc  mirum  in  se  habet,  quod  in  umore  palationes 
spisse  defixae  structuram  supra  se  factam  sine  vitio  ser- 
vant.  ulmus  et  fraxinus  in  omni  opere  cito  flectuntur,  sed 
cum  aruerint,  rigidae  sunt,  lentoris  causa  catenis  utiles. 
carpinus  in  omni  opere  tractabilis  et  utilis  invenitur. 
cupressus  et  pinus  admirandas  habent  virtutes,  quod  non 
cito  pondere  curvantur;  durant  enim  integrae  semper. 
cedrus,  si  umore  non  corrumpatur,  eandem  habet  virtutem. 
sed  quomodo  de  pino  resina  decurrit,  sic  et  ex  ea  oleum, 
quod  cedria  dicitur.  si  libri  aut  •fclusa  eo  inungantur, 
numquara  tineis  aut  carie  solventur.  multis  itaque  tem- 
plis  propter  aeternitatem  ex  ea  lacunaria  sunt  facta.  nam 
folia  eius  cupresso  similia  sunt.  nascitur  maxime  in  Creta 
et  in  Africa  et  in  Syriae  regionibus.  quaecumque  ergo 
ex  parte  meridiana  caeduntur,  utiliores  erunt,  ex  parte 
autem  septentrionali  proceriores  sunt  arbores,  sed  cito 
vitiantur. 


2  habens:   habet  codd.  (S)  10  aesculus  S:  ex  {om.  pg) 

cuius  codd. 


272  M.  CETI  FAVENTINI 

XIII.  De        Primo  ita  cortes  et  culinae  calidis  locis  designentur.  (i( 
iae"u8tille  bubiUa  in  parte  meridiana,  ita  ut  ad  ortum  aut  ad  focum 
disponenda.  j^Qygg  spccteut ;  nitidiorcm  enim  cultum  recipiunt,  si  ad 
(PaiLMi.  lumen    attendant.     latitudo    xv   pedibus   disponatur   et 

18—20).  gjjigulis   paribus  viii   pedes   relinquantur.    equilia   calidis  5 
locis  ordinentur  et  obscuriora  fiant,  ut  securi  equi  pabu-(is 
lentur.   ovilia  et  caprilia  pro  magnitudine  agri  disponan- 
tur.   cella  vinaria  contra  frigidissimas  caeli  plagas  conlo- 
cetur.  lumen  f enestris  a  septentrione  tribuatur,  ut  undique 
frigidus   aer   vina  incolumia  servet.    vapore  enim  omnia  lo 
corrumpuntur.    torcular    huius   in   septentrione   ponatur.  (20 
cella  autem  olearis  in  meridie  constituenda  est.  fenestrae 
ab  eadem  parte  tribuantur,  ne  frigore  oleum  cum  sordi- 
bus  stringatur  et  suavitas  saporis  pereat.   torcular  huius 
in  meridie  statuatur.   magnitudo  pro  abundantia  rei  fiat.  i5 
granaria   ad   septentrionem   vel   aquilonem   spectent,    ut(25 
aere   gelidiori   fruges   tutius   serventur.    vaporatae   enim  21 
regiones  curculiones  et  alia  genera  bestiolarum  nutriunt, 
quae   fruges   corrumpunt.   horrea,  fenilia,  pistrina  extra 
villam  sunt  constituenda,  ut  ab  ignis  periculo  villae  sint  20 
tutiores.   si  quid  vero  melius  et  nitidius  facere  volueris,  (5) 
exempla  de  urbanis  fabricis  sumes. 

XIV.  De        Urbani  itaque  operis  gratiam  luminosam  esse  oportet, 
^opwifur  praesertim   cum  nulli  vicini  parietes  inpediant.    dispo- 

.^*""''      nendum  erit  tamen  ante,  ut  certa  genera  aedificiorum  25 
^^^^'  ^'*'   caeli  regiones  apte  possint  spectare.  hiberna  ergo  triclinia 

hibernum  occidentem  spectare  debent,  quoniam  vesper-(io 
tino  lumine   opus   est.    nam   sol  occidens  non  solum  in- 
luminat,  sed  pro  vi  caloris  tepidas  facit  regiones.   cubi- 
cula  et  bibliothecae  ad  orientem  spectare  debent;   usus  30 
enim  matutinum  postulat  lumen.   nam  quaecumque  loca 
africum  spectant,  umore  vitiantur,  quoniam  venti  umidi  (15 
spirantes  madidos  flatus  omnia  pallore  corrumpunt.   tri- 

3  spectent  S:  expectent  codd.  5  insingulis  (cum  in  add.) 
codd.  paribus  S:  parietibus  codd.  14  stringatur  Bo:  retinea- 
tur  codd.  (congeletur  S)  19  pistrina:  hic  desinit  S  29  pro  vi: 
pioximi  codd.       32  frigida  spectantur  umorem  videantur  codd. 


LIBER  ARTIS  ARCHITECTONICAE  273 

clinia  verna  <(et)>  autumnalia  ad  orientem  spectare  debent, 

ut  gratiora  sint,  quando  his  uti  solitum  est.   aestiva  tri- 

clinia  ad  septentrionem  spectare  debent,  quod  ea  regio 

praeter  ceteras  frigidior  est  et  solstitiali  tempore  iocun- 

.   5  dam  sanitatis  voluptatem  corporibus  praestat.  pinacothecae 

(25)  et  plumariorum  officinae  in  parte  septentrionali  sunt  con- 

stituendae,  ut  colores  et  purpurae  sine  vitio  reserventur; 

de  vaporatis  enim  regionibus  corruptelae  nascuntur. 

(21)      Tricliniorum  et  conclavium  quanta  latitudo  et  lonei-    ^^.  De 

.  ^  .    ^        mensuris 

10  tudo  fuerit  m  uno  computata  mensura ,  ex  ea  medietas   aedificio- 
altitudini  tribuatur.  si  autem  exedrae  aut  oeci  quadrati  yitrTs  4 
fuerint,  media  pars  mensurae  in  altitudinem  struatur.      (rau.  i,i2). 
(2.S)      Balneis  locus  eliffendus  est  contra  occasum  hibernum  „^T^-  ^® 
aut  partem  meridianam,  ut  sole  decedente  vaporem  usque    uearum. 
;00  ad  vesperum  habeat,  quod  tempus  ad  lavandum  tribu-  /pani'^^ 

16  tum   est.    suspensurae   calidarum   cellarum  ita  sunt  fa- 
ciendae,  ut  primum  area  sesquipedalibus  tegulis  conster- 
natur,  inclinata  ad  fornacem,  ut  pila  missa  intro  resistere 

(5)  non  possit,  sed  redeat  ad  praefurnium.  flamma  enim  sur- 

20  sum  adsurgens  calidiores  efficit  cellas.  supraque  laterculis 

bessalibus  [vel  rotundis]  pilae  struantur  ex  capillo  argilla 

subacta,  in  privato  pedibus  binis  semis,  in  publico  ternis. 

tegulae  bipedales  super  constituantur,  quae  pavimentum 

(10)  dirigant.    plumbeum   vas,   quod   patenam   aeream  habet, 

25  supra  fornacem  conlocetur,  alterum  simile  frigidarium  se- 
cus,  ut  quantum  caldae  ex  eo  in  solio  admittatur,  tantum 
frigidae  infundatur.  magnitudines  autem  balnearum  pro 
hominum  copia  aut  voluntatis  gratia  fieri  debebunt,  dum- 
modo  cellae  sic  disponantur,  ut,  quanta  longitudo  fuerit, 
)  30  tertia  dempta  latitudo  disponatur;  melius  enim  ignis  per 
angustiora  latitudinis  cellarum  operabitur.  lumen  fenestris 
ab  hibernis  aut  meridianis  partibus  tribuatur  aestivis  bal- 

2  quando:  quod  codd.  5  pinacothecae  —  nascuutur  in 
fine  inseq.  cap.  {post  struatur)  exh.  codd.  14  vaporetur  codd. 
{corr.  g^)  20  calidiores:  calores  eius  codd.  21  struantur:  in- 
struantur  {ciim  in  add)  codd.  capillo  et  argilla  codd.  25  for- 
nace  codd.         2(»  calda  codd. 

ViTKUv.  do  areliitect.  ed.  Krohn.  18 


274  M.  CETI  FAVENTINI 

neis.    hypocausteria   pro   loci   magnitudine   cum  piscinis 
in  septentrione  vel  aquilone  constituantur,  et  ab  eadem 
parte  maxime  lumen  f enestris  admittatur,  ut  salubriorem  (20) 
et  corporibus  iocundiorem  gratiam  praestet.   in  villa  ru- 
stica  balneum  culinae  coniungatur,  ut  facilius  a  rusticis  5 
ministerium  exhiberi  possit. 
XVII.  De       Camerae   structiles   fortiores  erunt.    fiffulinae  autem 

cameris  ,  .  .  ,  .  . 

bainearum  ad  contignatiouem   suspendantur,   ita   ut   catenis  anco-  (25) 
vitr.5,10   ratis  fixae  tegulas  Fvel  paliolal  quae  cameram  circinent, 

(Pall.1,40).  ^.  .  j  ,'  I        1  j.      • 

sustmeant.     eadem   ratione    et    planas   cameras   facies.  301 
utilius  autem  disponetur,  si  regulae  vel  arcus  ferrei  fiant  11 
et  uncis  ferreis  ad  contignationem  suspendantur,  ita  ut 
tegularum  iuncturae  super  regulas  vel  arcus  recumbant. 
superiores  ergo  iuncturae  ex  capillo  argilla  subacta  linan-  (5) 
tur.   inferior  autem  pars  iuncturae,  quae  ad  pavimentum  15 
spectabit,   primo    calce   cum  testa  temperata  trullizetur, 
deinde  albario  sive  tectorio  opere  inducatur.  maior  tamen 
et  diligentiae  et  utilitatis  ratio  videtur,  si  duplices  bal- 
nearum   camerae   fiant,   inferior  caementicia  et  superior(io) 
suspensa;  inter  duas  enim  cameras  umor  retentus  num-  20 
quam  vitiabit  contignationes.    sudationes  etiam  praesta- 
buntur  meliores. 

^^'Y-^:  ^9       Considerandum  erit,  ut  solum  firmum  sit  et  aequale. 

bus  pavi-   tunc  rudus  inducatur  et  vectibus  ligneis  contusum  cal- 

mentorum.  (jg^^j.^    supra  iupensa  testacea  crassior  inducatur  et  ite-  25  (15; 
rum  vectibus  contusa  solidetur.  tertio  nucleus,  id  est  in- 
pensa  mollior,  inducatur,  et  politionibus  insistas,  ne  rimas 
inutiles  operi  relinquat. 

xix.  De        in   contie^nationibus  dilie^enter  respiciendum  est,   ut 

pavimentia  ,.,..  .  ,        -. 

supra  con-  aequalitas  soli  dirigatur.   item  danda  est  opera,  ne  axes  30 
*ficie*ndis.'^  quercci    cum    aesculinis    commisceantur.    nam   quercus  (20) 
vitr.  7, 1     cum  accepto  umore  siccescere  coeperit,  arcuatur  et  ri- 
(Pau.  1, 9).  ^^g  inutiles  operi  efficiet,  aesculus  diligenter  composita 
ad  perpetuitatem  durabit.   verum  si  inopia  loci  aesculus 


14  capillo  et  argilla  codd.  {cf.  300,  7)       27  insistat  codd. 
34  perpetuitatem  operis  durabit  'pg 


LIBER  ARTIS  ARCHITECTONICAE  275 

defuerit,  in  tenuissimos  axes  quercus  secetur,  et  primum 

(25)  in  directo  iactatis  axibus,  sequentibus  in  transverso  stratis, 

binis  clavis  crebro  ad  contignationem  confixis  utiliter  operi 

subicientur.  de  cerro  aut  fago  seu  farno  coaxationes  haut 

5  ad  vetustatem  poterunt  permanere.    iactatis  in  ordinem 

\02  et  compositis  axibus  filix  aut  paleae  aequaliter  superster- 

nantur,  ut  calcis  umor  ad  axes  pervenire  non  possit.  tunc 

insuper  statuminetur  saxo  ne  minori,  quam  qui  possit  ma- 

nuni   implere.    statuminibus   <(inductis)>   ruderi   seu  novo 

)  10  sive  redivivo  ad  duas  partes  una  calcis  misceatur.   rudus 

[est  maiores   lapides   contusi   cum   calce   mixtij   inpensa 

crassiori  induci  debebit  ne  minus  crassitudine  digitos  vi. 

exacto  pavimento  ad  regulam  et  libellam  supra  inpensa 

testacea   mollior  inducatur   et   siccet.    tum   aut   marmor 

15  sectile  aut  tesserae  aut  scutula  aut  trigona  aut  favi  super- 

(io)inponantur,  et  usque  eo  fricetur,  ut  iuncturae  vel  anguli 

inter  se  conveniant;  tunc  erit  perfecta  fricatura.   quodsi 

facultas  non  erit,  unde  superfigatur,  ne  aut  lacunae  aut 

cumuli   sint,   ad   regulam   fricatura   extendatur  et  supra 

20  marmor  tunsum  incernatur  aut  harena  cum  calce  inducta 

(15)  poliatur.   sub  divo  maxime  vitanda  sunt  finita  pavimenta, 

quoniam   frigore   et   umore   saepe  corrumpuntur.    sed  si 

necessitas  aut  voluntas  facere  hortatur,  hanc  operis  sub- 

tilitatem  servabis.   missas  in  ordinem  tabulas  et  alias  in 

25  transversum,  sicut  supra  monstratum  est,  ad  tignationem 

(20)  configes  et  paieam  aut  filicem  super  aequaliter  sternes  et 

loricabis  de  saxo,  qui  manum  possit  implere.  super  rudus 

pedaneum  induces  et  vectibus  ligneis  frequenter  densabis 

et,  antequam  rudus  siccescat,  tegulas  quadratas  bipedales, 

30  quae  per  omnia  latera  canaliculos  habent  digitales.   calce 

(25)viva  ex  oleo  temperata  frontes  tegularum,  qua  canaliculi 

erunt,  implebis  et  sic  iunctas  supra  rudus  compones,  ut 

margines   tegularum   cum   calce   comprehendere  possint. 


4  haut:   aut  codd.         8  statumineiitur  codd.         12  crassior 
codd.       18  superfigantur  codd.      21  finita  om.  vg  (pavimento  g) 
26  sternens  et  ludicabis  codd. 

18* 


1 


276  M.  CETI  FAVENTINI 

quae  res  cum  siccaverit,  quasi  unum  corpus  facit  et  nulium  303 
umorem  ad  inferiora  admittet.  postea  nucleum  sex  digi- 
torum  induces,  et  frequenter  fricabis,  ne  setas  faciat,  et 
tesseram   duorum   aut   trium   digitorum  latam  supra  in- 
primes   aut   tabulas   quamniagnascumque  marmoreas,   ut  5 
nullo  modo  fabrica  vitiari  possit.   si  quis  autem  diligen-  (5) 
tius  facere  volet,  omnibus  annis  ante  hiemem  iuncturas 
saxum  faecibus  perungui  faciat.  testacea  spicata  tiburtina 
pari  modo  fricaturis  et  politionibus  exerceantur. 

XX.  De         in  albario  opere  calcem  sic  probare  debebis.   in  fossa  lo 

calce  pro-  ^  •■• 

banda  operi  calcem ,  quac  multo  ante  tempore  fuerit  macerata,  de  (lO) 
VitrT^    ^^^^^   quasi  lignum   dolabis,   et   aciem   si   nusquam  in- 

,(Pau.  1, 14).  pegeris  atque  adhaerens  asciae  viscosa  videbitur,  optima 
erit  operi  albario.  recenter  extincta  et  calculosa  si  fuerit, 
dum  siccescere  coeperit,  calculi  crepant  et  inutiles  rimae  i5 
operi  efficientur.  unde  proxime  extinctam  in  opus  albarium  (i5) 
mittere  non  oportet. 

XXI.  De  Camerae  ergo  canniciae  sic  erunt  disponendae.  asse- 
camiiciis.  resf  abstiuci  ad  lineam  aut  regulam  aequaliter  diri- 
vitr.7,3    gantur.     ne    plus    habeant   grossitudinis   quam    digitos  20 

tres.   hos  inter  se  sesquipedali  mensura  divisos  ordinabis 
et  catenis  ad  contignationem  suspendes,  ita  ut  binae  per-  (20) 
ticae  graciliores  inter  eos  sint  missae  et  faciant  tomices 
ligaturas.    catenae   autem   parentur  aut  de  iunipero  aut 
oliva  aut  buxo  aut  cupresso.  camerae  ex  harundine  graeca  25 
vel  palustri  vel  grossiori  rasa  et  contusa  sic  contexantur,      >. 
ut   fasciculi   aequaUs  admodum  grossitudinis  et  longitu- (25) , 
dinis  ante  ligentur,  qui  possint  aequalem  nitorem  osten-  304 
dere,   aut   si   quam  cultiorem  gratiam  emutare  volueris, 
fasciculi  mollioris  cannae  facilius  flexi  ducantur.    postea  30 
primo  manu  inducatur  inpensa  pumicea,  <(et)>  trullizetur,  ut 
canna  subligetur;  deinde  harena  et  calce  dirigatur;  tertio  (5) 
marmor  tunsum  super  calce  inducatur  et  poliatur.    sic  et 
nitorem  gratum  et  virtutem  solidam  facies.   si  quid  autem 

8  axium  codd.         12  impigeres  codd.         23  sint  missae  et: 
simissales  codd.      27  hiscirculi  quales  codd.      29  aut:  ut  codd. 
31  prima  codd.  32  sublig&  codd.  34  gratum :  gram  (gramen  v)  codd. 


LIBER  ARTIS  AReHITECTONICAE  277 

urbanius    cameris   addere   volueris,    fasciculos   de   canna 
facies   et   laquearis   operis  [vel  delicatae]    aut   arcuatilis 
camerae  exemplis  uteris. 
(10)      Parietes  uno  corio  tenui  et  alio  ^rossiori  <^si^  fuerint  ^^^-  P^ 

^     '  .  .  .  "      .  ^     '^  politionibus 

5  inducti  et  politi,  macritate  mpensae  cito  corrumpentur.    parietum 
exemplum  huius  ex  speculis  sumere  debemus,  quorum   '^ciwum.^' 
tenues  lamminae  falsas  et  deformes  exprimunt  imagines,    vitr.  7, 3 
solidae   autem   lamminae    veras   et   suae   pulchritudinis  ^^^^^'  ^'  ^'^'' 
(i5)formas  designant.    prima  ergo  inductione  trullizata,  cum 
10  arescere  coeperit,  iterum  ac  tertio  loricationes  dirigantur. 
cum  tribus  coriis  opus  fuerit  def ormatum,  tunc  ex  marmore 
granio  trullizationes  sunt  subigendae.   sed  ipsa  species  sic 
paretur,  ut  ante  inductiones  tamdiu  subigatur,  ut  rutrum 
(20)  ex  ea  mundum  levetur.    inarescente  inductione  alterum 
15  corium  subtilius  inducatur,  ut  marmoris  candore  et  poli- 
tionibus  fundata  soliditas  nitidum  culturae  faciat  decorem. 
omnia  ergo,   quae  diligenti  studio  componuntur,   neque 
305  vetustatibus   obsolescunt,   neque  cum  purgari  coeperint, 
gratiam  coloris  amittunt.    umidi  enim  parietes  cum  pic- 
i!0  turis  ornantur,  desudescent,  et  operi  obligatus  color  elui 
non  potest. 

Operi  <(coronario)>   subtilior   inpensa   necessaria   est,  xxm.  De 

T„.  riTT'  c-  opere  coro- 

(.-.)  ut  amplius  fricata  LmoIIiusJ  nitorem  gratum  faciat.    ob-      nario. 

servandum  tamen  erit,  ne  gypsmn  inpensae  adiungatur.  ^^itr.  7,.8. 
25  siticulosa   enim   materia    dum    cito    arescit,    vitiat   coro- 

n^rium   opus,   politionibus   parietum  et  camerarum  cum 

superinducitur  [nam  corrumpit]. 

Parietes  vero  umidis  locis  sic  erunt  solidandi.   si  per-  xxiv.  De 

1      .  parietibus 

(lO)petuus  umor  manabit,  tribus  pedibus  ab  nno,  testaceo  caementiciis 
30  paries   vestiatur   et   vestitura   calcetur   et  poliatur,   ne  "g™iidandiT 
umorem  admittere  possit.    quodsi  maior   umor   perpe-    vitr.  7,4. 
tuus  manabit,  canaliculum  brevem  extrues  aliquantum  a 

2  arquatiles  codd.      3  uteres  codd.      6  exhispeculis  codd. 
10  ludicationes   codd.         11   depuratum   codd.         13  subigantur 
codd.      15  marmoris  et  candoris  politionibus  codd.  {corr.  Xohlj 
20  oblegatur  codd.         28  gratum:  grati(a)e  codd.         24  adiun- 
gantur  codd.        25  vicinam  (-nu  g)  codd. 


278  M.  CETI  FAVENTINI 

pavimento  altius,  qua  collectus  umor  sine  vitio  parietis 
exeat.    si  autem  affluens  umor  abundabit,  tegulas  bipe-(i5) 
dales  ex  ea  parte,  qua  umor  inriguus  erumpet,  diligenter 
picabis,   ne   vis  umoris  ad  parietem  transeat.    ex  altera 
parte,  qua  structurae  iungentur,  tegula  calce  liquida  linie-  5 
tur,  ut  facilius  operi  adhaerere  possit. 

XXV.  Tri-       Triclinia    hiberna    non    convenit    ffrandibus    picturis  (20) 

clinia  hi-  .  .  ,  .,  .  •■,  p  .    ,         . 

berna  mino- ornari ,   quoniam   nibernis  temporibus  frequenti  lumme 
ris^esse^or-  cercorum   aut   lucernarum  fumante  obsolescunt.    prop- 

nanda.     tcrea  ct  camcrac  eorum  planae  fiunt,  ut  detersa  fuligine  10 

vitr.<,4.   g^g^i^jjjj  inluminatus  splendor  appareat. 

XXVI.  Pa-      Etiam   pavimentorum   utilis   dispositio  inventa  vide-(25) 

vunenta    ut  ^ 

inhiemete-  tur.    itaquc  cxcavatis  in  altum   duobus  pedibus,   fistu- 
peant.     ^^^^^  g^j^  iuducatur  aut  rudus  aut  testaceum  pavimentum,  306 

(Pau.'i,'9).  deinde  congestis  et  calcatis  spisse  carbonibus  inducatur  15 
ex  sablone  et  favilla  et  calce  mixta  inpensa  crassitudine 
unciarum  vi.    ad  regulam  exaequata  planities  reddit  spe- 
ciem  nigri  pavimenti.    hieme  ergo  non  recipit  frigus  et(5) 
ministros  licet  nudis  pedibus  vapore  delectabit.   sic  enim       J 
erit  pavimentum,  ut  etiam  bibentium  pocula  si  fusa  fue-  20 
rint,  momento  siccescant. 

XXVII.  De       Colores  vero  alii  certis  locis  procreantur,  alii  ex  com- 
coiorum.    mixtiouibus  componuntur.    rubricae  itaque  multis  locis 

vitr.7,6— 14  generantur,  sed  optimae  in  Ponto  et  in  Hispania  na-(io) 
'  scuntur.  paraetonium  ex  ipso  loco,  unde  foditur,  habet  25 
nomen.  eadem  ratione  et  melinum:  quod  eius  metalli, 
per  insulas  cycladas  Melo  dicitur  <(esse)>.  creta  viridis 
pluribus  locis  nascitur,  sed  optima  creta  Smyrnae  tantum 
procreatur,  quae  graece  GeoboTeiov  dicitur  a  Theodoto(i5) 
quodam,  in  cuius  solo  primum  est  inventa.  auripigmentum,  30 
quod  apceviKOV  graece  appellatur,  in  Ponto  nascitur.  san- 
daraca  plurimis  locis  generatur,  sed  optima  in  Ponto 
et  iuxta  flumen  Hypanim.  minii  autem  natura  primum 
a  Graecis  Ephesiorum  solo  reperta  memoratur,  deinceps  in  (20) 

14  pavimento  codd.         15  congesti  sed  codd.  16  ex:  & 

codd.         impens(a)e  codd.  19  delectauit  codd.  22  cap. 

XXVII  —  XXIX  om.g.       28  creta  Smyraae:  in  creta  cirina  codd. 


LIBER  ARTIS  ARCHITECTONICAE  2t9 

Hispania.  cuius  natura  has  admirationes  habet.  glebae 
itaque,  cum  ex  metallis  primum  exciduntur,  argenti  vivi 
guttas  exprimunt,  quas  artifices  ad  plures  usus  colligunt. 
neque  enim  argentum  neque  aes  sine  his  inaurari  potest. 
5  nam  confusae  in  unum,  ita  ut  quattuor  sextariorum  men- 

(25)  suram  habeant,  centum  librarum  pondus  efficient.  supra 
cuius  liquorem  centenarium  saxi  pondus  si  posueris,  susti- 

07  nebit;  scripulum  auri  super  si  posueris,  in  liquore  de- 
scendet.  unde  intelleges  non  ponderis  sed  naturae  esse 
10  discretionem.  itaque  si  aurum  ex  pannis  textile  vis  soli- 
dari,  adustum  rudi  vaso  fictili  pulverem  prius  lavaveris, 
(5)  postea  mixtum  argento  vivo  vel  in  panno  vel  in  linteolo 
comprimes,  ut  liquor  argenti  expressus  emanet  et  aurum 
solidum  intrinsecus  remaneat.    verum  probatio  minii  sic 

15  erit  observanda.  in  lammina  ferrea  mittatur  et  super  ig- 
nem  ponatur  tamdiu,  donec  lammina  rubescat;  tunc  re- 
tractum  refrigescat.    si  colorem  non  mutaverit,  optimum 

(lo)erit;  si  mutaverit,  vitiatum  erit.  colores  autem  omnes 
calcis  mixtione  corrumpi  manifestum  est.    chrysocolla  a 

20  Macedonia  venit;  foditur  autem  ex  metallis  aerariis.  ar- 
menium  et  indicum  ab  ipsis  ostenditur,  quibus  in  locis  na- 
scitur.  atramenti  vero  compositio  sic  erit  observanda,  quae 

(15)  non  solum  ad  usum  picturae  necessaria  videtur  sed  etiam 
ad  cotidianas  scripturas.  lacusculus  curva  camera  struatur. 

25  huic  fornacula  sic  componitur,  ut  nares  in  lacusculo  habeat, 
qua  fumus  possit  intrare.  taedae  in  eadem  fornace  incendan- 
tur,   super   taedas   ardentes   resina   mittatur,   ut  omnem 

(20)fumum  et  fuliginem  per  nares  in  lacuscukim  exprimat. 
postea  fuliginem  diligenter  conteres  et  aquam  ad  modum 

;)0  mittes  et  atramentum  facies  nitidum.  pictores  autem  glu- 
tinum  miscent,  ut  nitidius  esse  videatur.  sed  ad  celeri- 
tatem  operis  etiam  taedarum  carbones  cum  glutino  attriti 

(25)  parietibus  praestabunt  atramenti  suavitatem,  nec  minus 

10  aurifex  p.  textilibus  ad.  r.  v.  f.  solidari  pulverem  (-ris  jp) 
p.  lavaberit  (laverit  p)  codd.       18  comprimis  (conpmis)  codd. 
•20  fodiatur  codd.       armenium:   argentum  codd.         29  conteris 
codd.         31  ut:  &  codd. 


280  M.  CETI  FAVENTINI 

sarmenta  exusta  et  contrita  atramenti  colorem  imitabun-      I 
tur.    sed  <(et^  sarmenta  uvae  nigrioris  si  in  optimo  vino 
mersa  aruerint  et  postea  exusta  fuerint,  addito  glutino  308 
imitata  indici  suavitatem  monstrabunt.    usta  vero,  quae 
plurimum   necessaria   in   operibus  picturae  videtur,   <(sic  5 
temperatur)>.    glebae  silis  boni  in  igne  coquuntur,   tunc 
acerrimo   aceto   perfuso    extinguuntur,    et   reddunt   pur- 
pureum  colorem.  caerulei  temperationes  Alexandriae  primo  (5) 
sunt  inventae,  nunc  autem  Puteolis  ex  harenae  pulvere 
et  nitri  ilore  temperatur,  sed  cyprium  adustum  *  *   *   *.  ^q 
cerussa  [quam  nostri  aerucam  vocant]  sic  erit  conficienda. 
sarmenta  [vitiosa  mineae]  infuso  aceto  in  dolio  coiciantur, 
super  tabulae  plumbeae  deponantur  et  dolium  cludatur,  (lo) 
et  pluribus  mensibus  transactis  aperiatur.  et  cerussa  <(si)>  in 
f  ornace  coquatur,  [quae]  mutato  colore  meliorem  efficiet  san-  15 
daracam.    ostrum  autem,  quod  pro  colore  purpurae  tem- 
peratur,  plurimis  locis  nascitur,  sed  optimum  insula  Cypro 
et  ceteris,  quae  proxime  sub  solis  cursu  habentur.    con-(i5) 
chylia  itaque,  cum  circumcisa  ferro  fuerint,  lacrimas  pur- 
purei  coloris  remittunt,  quibus  coUectis  purpureus  color  20 
temperatur.    ideo  autem  ostrum  est  appellatum,  quod  ex 
testis  umor  elicitur.    qui  cito  ex  salsugine  inarescit,  nisi 
temperatus  umor  melle  circumfusus  habeatur.   fiunt  etiam 
purpurei  colores  infecta  creta  rubiae  radice.    similiter  ex(20) 
fioribus  alii  colores  inficiuntur.   itaque  pictores  cum  volu-  25 
erint  sil  atticum  imitari,  violam  aridam  in  vaso  cum  aqua 
ad  ignem  adponunt,  ut  ferveat,  et  decoctam  in  linteolo  30^ 
exprimunt  et  in  rnortario  cum  creta  conterunt  et  faciunt 
silis  attici  colorem.    eadem  ratione  vaccinium  cum  lacte 
temperantes  purpuram  faciunt  elegantem.  qui  non  possunt  30 
chrysocolla    propter   caritatem   uti,    herbae   quae   lutear(5) 
appellatur  sucum  caeruleo  inficiunt  et  utuntur  viridissimo 
colore.  haec  autem  infectiva  appellantur.  propter  inopiam 

3  arderent  codd.  6  silices  bonse  codd.  11  afrug(r)uirL 
codd.  12  conficitur  codd.  18  coucula  codd.  19  lacrimis 
codd.  20  colori  codd.  24  rubra  radices  codd.  32  cero- 
leum  codd. 


LIBER  ARTIS  ARCHITECTONICAE  281 

coloris  simili  modo  cretam  selinusiam  sive  anulariam  vitro 
miscentes,   quod  Graeci   icaiiv  [sive  rationibus]  vocant, 
efficiunt  indici  colorem. 
(10)      Quoniam  ad  omnes  usus  normae  ratio  subtiliter  in-  xxvm.De 

,  .  .,.,.,.  r»       •  normae  m- 

5   venta  videtur,  sme  qua  nihil  utiliter  neri  potest,  noc   ventione. 
modo    erit   disponenda.    sumantur   itaque  tres  regulae,  "^'^^^-^praef. 
ita   ut  duae  smt  pedibus  bmis  et  tertia  nabeat  pedes 
duo  uncias  x,  ac  regulae  aequali  crassitudine  compositae 
(15)  extremis  cacuminibus  iungantur  schema  facientes  trigoni. 
10  sic  fiet  perite  norma  composita. 

Multa  variaque  genera  sunt  horologiorum,  sed  pele-  xxix.  De 

cini  et  hemicyclii  magis  aperta  et  sequenda  ratio  vide- institutione. 

tur.   pelecinum  enim  horologium  dicitur,  quod  ex  duabus    ^^^i.  f. 

(20)  tabulis  marmoreis  vel  lapideis  superiore  parte  latioribus, 

15  inferiore    angustioribus    componitur,    sed    haec    tabulae 

aequali  mensura  liunt  et  quinis  lineis  directis  notantur, 

ut   angulum  faciant,   qui  sextam  horam  signabit.    semis 

ergo  ante  primam  et  semis  post  undecimam  supplebunt 

(2.5)  XII  numeros  horarum.    sed  iunctis  aequaliter  ante  et  ex- 

20  tensis  tabulis,  in  angulo  summo  iuncturae  circinum  figes 

BIO  et  angulo  proximum  circulum  facies,  a  quo  primum  lineae 

horarum  partitae  aequaliter  notantur.  item  alium  maiorem 

circulum  ab  eodem  puncto  angulari  facies,  qui  prope  oram 

tabularum   attingat,   ad   quem   aestivis   temporibus  gno- 

':>)  25  monis  umbra  pervenit.   subtilitas  ergo  disparis  mensurae 

de    spatio   horarum   expectanda   non   est,    quando   aliud 

maius  et  aliud  minus  horologium  poni  solitum  videatur, 

et  non  amplius  paene  ab  omnibus  nisi,  quota  sit,  solum 

inquiri  festinetur.    gnomon  itaque  in  angulo  summo  iunc- 

30  turae  paululum  inclinis  ponitur,  qui  umbra  sua  horas  de- 

(10)  signet.    constitues  autem  horologii  partem,  qua  decimam 

horam  notabit,  contra  orientem  aequinoctialem,  sicut  de 

1  selinusiam  (cf.  Vitr.):  fomosa  t?,  formasam  p       anulariam 
(Vitr.):  angu(o  ?;)lariam  codd.  2  ^raeci  staen  siverationibus 

vocant   inficiunt   codd.  9   cacuminibus    (Vitr.):    acuminibus 

codd.        10  periti  codd.        11  pelecini  {Vitr.):  peligni  {it.  v.  13) 
codd.         23  oram:  horarum  codd.         27  pones  codd. 


282  M.  CETI  FAVENTINI 

exemplis  multifariam  cognoscitur.  horologium  autem,  quod 
hemicyclion  appellatur,  simili  modo  de  lapide  vel  de  mar- 
more  uno,  quattuor  partibus  susum  latioribus,  infra  angu- 
stioribus  componatur,  ita  ut  ab  ante  et  a  tergo  latiores(i5) 
partes  habeat,  sed  frons  aliquantum  promineat  atque  um-  5 
bram  faciat  maiorem.    sub  hac  fronte  rotunditas  ad  cir-       i 
cinum  notatur,  quae  cavata  introrsus  hemicyclion  faciat 
schema.    in  hac  cavatura  tres  circuli  fiunt:   unus  prope 
summitatem  horologii,  alius  per  mediam  cavaturam,  tertius  (20) 
prope   oram   signetur.    a   minore   ergo   circulo  usque  ad  10 
maiorem  circulum  horalem  una  et  x  lineae  directae  aequali 
partitione  ducantur,  quae  horas  demonstrent.   per  medium 
vero  hemicyclium  supra  minorem  circulum  planitia  aequa- 
lis  subtiliori  crassitudine  fiat,  ut  aperta  rotunditate  digi- (25) 
tali   facilius   solis   radius   infusus   per   numeros  linearum  15 
horas    demonstret.     hiemis   ergo   tempore   per   minorem 
circulum  horarum  numeros  servabit,  aequinoctiali  tempore 
medium  circulum  sequetur,  aestivo  tempore  per  maioris  311 
circuli    spatia   gradietur.     sed   ne   error   in   construendo 
horologio  cuiquam  videatur,  libero  loco  alto  vel  plano  sic  20 
ponatur,   ut   angulus  huius,   qui  occiduas  horas  notabit, 
contra  aequinoctialem  vernum  spectet,  unde  sol  nono  kal.  (5) 
apriles  oriatur.    fit  etiam  <(in)>  uno  horologio  duplex  ele- 
gantiae  subtilitas.    nam  dextra  ac  sinistra  extrinsecus  in 
lateribus  eius  quinae  lineae  directae  notantur,  et  ternae  25 
partes    circulorum    aequali   intervallo   sic  fiunt,    ut   una 
proxima  sit  angulis  posterioribus,  ubi  stili  ponentur,  qui(io) 
umbra  sua  horas  designent,  altera  mediam  planitiem  de- 
tineat,  tertia  prope  oram  contingat.   has  enim  partes  cir- 
culum   hieme,   vere  et  aestate  sic  ut  interius  gnomonis  30 
umbra  sequitur.  in  angulis  ergo  posterioribus  stilos  modice 
obliquos  figes,  qui  umbra  sua  horas  designent.  oriens  enim  (15) 
sol  in  primo  latere  sex  horas  notabit,  occidens  alias  sex  in 


i  muititaria  codd.  6  faciant  .  .  .  frontes  codd.  7  emi- 
cyclio  codd.  18  sequitur  .  .  .  maiores  codd.  21  angulos  .  .  . 
occidebas  codd.        28  design&  _p,  -nat  v       alter  codd. 


LIBER  ARTIS  ARCHITECTONICAE  283 

sinistro  latere  percurret.  legitur  etiam  horas  sic  comparari 
debere,  primam,  sextam,  septimam  et  duodecimam  uno  spa- 
tio  mensuraque  disponendas;  secundam,  quintam,  octavam 

(20  et  undecimam  pari  aequalitate  ordinandas;  tertiam,  quar- 
5  tam,  nonam  <et  decimam^  simili  ratione  edendas.  est 
et  alia  de  modo  et  mensuris  horarum  comparatio,  quam 
prolixitatis  causa  praetereundam  aestimavi,  quoniam  haec 
diligentia  ad  paucos  prudentes  pertinet.  nam  omnes  fere, 
sicut  supra  memoratum  est,  quota  sit,  solum  requirunt. 

10  Quantum  ergo  ad  privatum  usum  spectat,  necessaria 
huic  libello  ordinavimus.  civitatum  sane  et  ceterarum 
rerum  institutiones  praestanti  sapientiae  memorandas  re- 
liquimus. 


5  dedendas  codd.         10  expectat  codd.         11  civitatum  — 
reliquimus  om.  p. 


Index  nominiiin. 

Numeri  remittunt  ad  paginas  editionis  prioris  JRosianae. 


Abderitae  174, 15. 

Accius  218,  1. 

Achaia  43,  27.  84,  19.  22.  86,  16. 

Adriaticuin  mare  43,  26. 

Aeoryptus    32,  16.    18.    96,  11. 

134,14.  176,15.  191,7.  195,7. 

232,  1, 
Aegyptii  185,3.   aegyptii  oeci 

143,11.  14.  18. 
Aequiculi  200,  25. 
Aeschylus  158,  20. 
Aesculapius  13,  25. 
Aesculapium  159, 10. 
Aethiopes  191,  2. 
Aethiopia  195, 15. 
Aetna  43,  2. 

Afri  203,2.  Afri  campi  191,  14. 
Africa  59,  3.  203,  6. 
Agatharchus  158,  20. 
Agesilas  4,  23 
Agesistratos  160,  4. 
Agger  190,  20. 
Alabandes  174,  8.  15. 
Albanae  lapidicinae  44,21.  45, 

15. 
Albula  192,23. 
Alexander    31,  8  sqq.    155,  16. 

199,  20.  273,  18. 
Alexandria  32,20.  156,11.  157, 

18.  180,25.  218,21.  <233,13>. 

237,  8. 
Alexis  132, 15. 
Alpes  59,  19.  61,  5.  190, 16.  199, 

21.  200,  25. 
Altinum  20,  3. 


Amiterninae  lapidicinae  44,21. 
Ammon  195,  7. 
Amyntas  273,  15. 
Anaxagoras    155,  13.   158,  22. 

183,  15.    Clazomenius  232, 19. 
Ancona  60, 11. 
Andreas  236,  19. 
Androcydes  Cyzicenus  63,  23. 
Andronicus  Cyrrestes  25,  2. 
Anicianae  lapidicinae  45, 14. 
Antimachides  160, 14. 
Antiochus  160,  18. 
Antipater  199, 19.  —  (Stoicus) 

232,  16. 
Antistates  160, 13. 
Apaturius     Alabandeus     173, 

23sqq. 
Apelles  8, 11. 
Apollo  156,4.  217,2.  Delpbicus 

62,16.  84,24.  Panionius  85,15. 

Apollinis   aedes   30,  10.  70, 1. 

71,  12.  161,8.  251,3. 
Apollonia  195,  19.  283,  9. 
Apolloniates  283,  11. 
Apollonius   236,  16.   20.     Per- 

gaeus  10,  16. 
Appenninus   mons   43,  24,    25. 

61,4. 
Apulia  20,  9. 
Aquileia  20,  3. 

(Julia)  Aquiliana  basilica  106, 1. 
Aquitania  34,  24. 
Arabia  196,  2.  197,  20. 
Aradus  280,  21. 
Aratus  232,  24. 


INDEX  NOMINUM 


285 


Arcadia  199,  13.  200,  27. 
Arcesius    architectus    90,    22, 

159,  9. 

Archimedes  5,  27.  160,  2.  206, 

9.  215.   8.    19.    ab    Syracusis 

10,  17. 

Archytas    Tarentinus    10,    15. 

160,  2.  216,  21.  217,  5. 
Ardeatinus  (ager)  192,  23. 
Areopagus  35,  19. 
Areuanias  50,  12. 

Argi  50,  13.  84,  20. 
Ariobarzanes  122,  7. 
Aristarchus  grammaticus  8, 10. 

Samius  10,15.  225,19.  236,15. 
Aristides  204,  8. 
Aristippus  philosophus  Socra- 

ticus  131,  14. 
Aristomenes  Thasius  63,  22. 
Aristophanes   132,  14.    (gram- 

maticus)  156,  21sqq. 
Aristoteles  155,  15.  212,  21. 
Aristoxenus      8,    11.     110,    20. 

116,  3. 
Arretium  49,  8. 
Arsinoe  85,  11. 
Artemisia  51,  6sqq. 
Asia  39,  15.  43,  27.  72,  15.  84, 

26.  85,  3.  190,  14.  224,  23. 
A8ta(n)sobas  (Hastansobas) 

191,  4. 
Astoboas  191,  4. 
Athenae    25,  3.    35,  19.    49,  5. 

70,  11.    101,  21.   158,  20.   159, 

5.    160,  13.    161,  13.    176,  10. 

17.    183,  16.   194,  17.  218,  21. 

233,  11. 
Athenienses  84,24.  87,2.  132, 

15.  22.   176,  17. 
Athenodorus  (?Stoicus)  232,  16. 
Athos  mons  31,  24. 
Atlantides  151,  12. 
Atlas  151,  7.  190,  17.  191,  9. 
Attalus  85,  11.    Attalici  reges 

49,  9.  156,  7. 
Attica  101,  21.  atticum  mel  60, 


20.  siI176,9.  182,19.  24.  atti- 
curges77,ll.  19.  96,18.  98,24. 

Aventinus  mons  178,  20. 

Augusti  aedis  107,  3. 

M.  Aurelius  2,  3. 

Babylon  23,  7.   195,  21.   196,2. 
Baianae  regiones  42,  8.  Baiani 

montes  42,  23. 
Baleares  176,  16.  203,  10. 
Berosus     Chaldaeus     224,    22. 

232,  14.  236,  14. 
Boedas  Byzantius  63,  21. 
Boeotia  198,  8. 
Borysthenes  190,  14. 
Bryaxis  159,  17. 
Byzantii  273,  15. 

Caecubum  vinum  197,  13. 

Caeli  aedes  12,  27. 

Caesar  1,  1.  11,  1.  83,18.  104, 
22.  133,6.  158,8.  218,13,  (di- 
vus)  Caesar  59, 18.  60,  4.  Cae- 
sar  (pater)  203,  13.  Caesaris 
forum  70,  19. 

Callaeschros  160,  14. 

Callet  39,  15. 

Callias  architectus  280,  21sqq. 

Callimachus  87,  1. 

Callippus  232,  24. 

Camenae  192,  12. 

Campana  via  199,  23, 

Campania  44,  8.  23.  61,  9.  197, 
12.  200,  2. 

Capitolium  35,  20.  71,  20. 

Cappadocia  196,  8. 

Cares  50,  14.  85,  12. 

Caria  49,  21.  51,  7.  85,  4. 

Carpion  159,  5. 

Carthagiuienses  272,  22. 

Carthago  195,  17. 

Carya  civitas  Peloponnensis 
4,  11. 

Caryates  4,  14.  22. 

Casius  195,  7. 


286 


INDEX  NOMINUM 


Castoris  aedis  101,  18.  21. 

Caucasus  mons  190,  13. 

Celtica  190,  16. 

Centauri  173,  26. 

Cephisos  198,  8. 

Cereris    aedes    30,  21.    71,  19. 

161,  10. 
Chaldaei    224,  22.    232.  9.    14. 

Chaldaica   disciplina  224,  23. 
Charias  160,  4.  273,  17. 
Chersiphron  70,  5.  159,  3.  249, 

26.  250,  12.  Gnosius  161,  5. 
Chion  Corinthius  63,  20. 
Chionides  132,  14. 
Chios    85,    7.     158,   4.    283,   3. 

Chii  283,  4. 
Chropes  (Cychropes)  199,  3. 
Cia  202,  3. 
Cibdeli  194,22. 
Cicero  218,  6. 

Cilbiani  agri  Ephesiorum  177,2. 
Cilicia  194,  24.  195,  13. 
Circus  Flaminius  101, 18.  (21.) 

236,  17.  Maximus  71,  19. 
Clazomenae   85,  8.    Clazomenii 

198,  9. 
Clitor  200,  28. 
Colchi  34,  25.   190,  15. 
Collina  porta  69,  7. 
Colophon  85,  7. 
Coos  232,  15. 
Corinthii  87,  6.  116,  20. 
Corinthia  virgo  86,  21.    corin- 

thiae  aedes  13,6.  passim  l.IV. 

corinthii  oeci  143, 10.    corin- 

thium  vas  205,  4. 
Cn.  Cornelius  2,  4. 
Cornetus  campus  199,  23. 
Cossutius   civis   Eomanus  160, 

22.  161,  18.   19. 
Cottius  199,  21. 
Crates  (?)  132,  14. 
Crathis  198,  9. 
Creta  19,  8.  59,  3. 
Cretenses  19,  7.  15. 
Creusa  85,  2. 


Croesus  49,  14.  155,  16. 
Ctesibius  5,  27.  160,  3.  260,  13. 

23.    Alexandrinus   237,  5sqq. 

Ctesibica  machina  259,  19. 
Cumae    129,   15.     Cumanorum 

montes  42,  23. 
Cutiliae  194,  3. 
Cyclas  (insula)  176,  20. 
Cydnos  194,  24. 
Cyrenae  197,  22. 
cyziceni  oeci  143,  27.  cyzicena 

triclinia  149,  26. 

Daphnis  Milesius  161,  9. 
Darius  155,  17. 
Delos  217,  2. 
Delphi  85,  2.  159,  6. 
Demetrius  161,  7. 
Demetrius  Phalereus  161,  12. 
Demetrius    Poliorcetes   281,  2. 

282,  17. 
Democles  160,  3. 
Democritus  37,  17.  21.  155, 13. 

158,  22.  212,  21.  217,  9.  phy- 
sicus  231,  18.  Abderites  232, 
20. 

Demophilos  159,  21. 

Diades    160,   2.    273,   17.     19. 

275,  18. 
Dianae   aedes  13,  9.  59,    70,  1. 

1.    4.    71,  13.    86,  1.    101,  19. 

159,  2.  8.  161,  5.  7.  249,  28. 
251,  22. 

Dinocrates  architectus  31,7  sqq. 
Diognetus  Rhodius  architectus 

280,  18  sqq. 
Diomedes  20, 10. 
Dionysodorus  236,20. 
Diphilos  160,  3. 
Doricae  aedes  13, 3.  passim  l. 

IV.  (85,16).  fores  96,19.  142, 

14.    peristyla  142,  24. 
Dorieon  civitates  85,  17. 
Dorus  84,  19. 
Dyris  190,  18. 
Dyrrachium  195,  19. 


INDEX  NOMINUM 


287 


Elephantis  191,6. 

Eleusis  161,9. 

Elpias  Rhodius  20,  11. 

Empedocles  184, 1. 

Ennius  218,  1. 

Ephesus  58,  24.  70,  4.  85,5.  159, 
2.  161,5.  176,24.  242,5.  249, 
28.252,3.  Ephesii  177,2.  179, 

8.  251,21. 
Epicharmus  184,  2. 
Epicurus  37,18.  132,9.  155,15. 
Epimachus  Atheniensis  archi- 

tectus  281,  3. 
Eptagonus ,    Eptabolus     lacus 

190,19.  20. 
Eratosthenes  Cyrenaeus  10, 16. 

27,2.  28,6.  216,21.  217,5. 
Erythrae  85,  8.    Erythraei  198, 

10. 
Etruria  43,14.  24.  44,9.  61,5. 

9.  195,4. 

Etrusci  haruspices  30, 13. 
Euangelus  252,  6. 
Eucrates  (Crates?)   132, 14. 
Euctemon  232,24. 
Eudoxus  232,  23.  236,  16. 
Eumenicae  porticus  122,  3. 
Euphranor  160,  1. 
Euphrates  190,  14. 
Euripides  183, 15.  199,  9.  223, 6. 
eius   fabula  Phaethon  223,  9. 

Faberius  scriba  178,  20. 
Falernum  vinum  197,  13. 
Faliscus  ager  199,  23. 
colonia  Fanestris  60, 10.  c.Iulia 

Fanestris  106,12. 
Fauni  aedis  69,  11. 
Ferenti  municipium  45,  24. 
Fidenates  lapidicinae  44,  20. 
Flaminiuscircus  101, 18. 236,17. 
Florae  aedes  13,6.  179,12. 
Fortunae  Klquestris  aedis  71,3. 

ad  Tres  Fortunas  09,  6. 
Fuficius  160,8. 
Fundi  197,13. 


Gades  272,23. 

Gaditani  273,8. 

Gallia   34,  24.    182,  4.  190,  15. 

Gallicae  paludes  20,  2. 
Ganges  190, 13. 
Geras  Chalcedonius  273,  8. 
Gnosus  19,  9.   10. 
Gortyna  19,9.  11. 
Graeci  passim. 
Graecia  4,  12.  136,  7. 
Graia  statio  52,  3. 

Hadrianum  mare  59,  5.  61,  7. 

Halicarnassus  49,  16.  24. 

Hegesias  204,  8. 

Hegetor  Byzantius  277, 19. 

Hegias  Athen.  63,  20. 

Hellas  84,  25. 

Hellen  84, 19. 

Heraclea  251.  23. 

Heraclitus  Ephesius  37, 16.  183", 

14. 
Herculis  aedes  13,3.  30,11.  49, 

6.  71,20. 
Hermodorus  69, 19. 
Hermogenes  70,  1.  72,16.  73,6. 

90,23.   159,7. 
Herodotus  204,  8. 
Hierapolis  196, 13. 
Hiero  215, 10.  18. 
Himeras  195,  2. 
Hipparchus  232,24. 
Hippocrates  8, 14. 
Hi8pania34,24.  134,14.  176,16. 

179,  10.    ulterior  39,  14. 
Homeromastix  167, 18. 
Homerus  167,  25. 
Honoris  et  Virtutis  aedi8  69, 19. 

161,  21. 
M.  Hostiliu.s  20,  13. 
Hymettus  mons  49,  6. 
Hypanis  176, 25. 190, 15. 196, 24. 

Ictinos  169,5.  161, 10. 
llias  157,  19. 
Ilienses  198, 18. 


288 


INDEX  NOMINUM 


India  190,  13.  195,  16. 

Indus  190,  13. 

lollas  199/20. 

lon   85,  1.  13.    lones  85,  6.  11. 

86,  15.    lonia  85,  13. 
lonicae  aedes   13,  10.    passim. 

l.  III.  IV.  (86, 16).    fores  97, 

21.  142,  15. 
lope  196,2. 
lovis  aedes  30,  7.  49,  6.  69,  11. 

107,  5.    lovis  Fulguris  12,  27. 

lovis    Statoris    69,  19.     lovis 

Olympii   70,  11.    160, 15.   161, 

16.   arae   102,22.    stella  138, 

4.  220,  7  sqq. 
Isidis  aedes  30, 10. 
Ismuc  203,4. 
Isthmia  212,5. 
Italia  43,24.  49,8.  105,  2.  116, 

18.  138,  4.  6.  176,  8.  190,  16. 
'200,  2.  25.  Italica  consuetudo 
127,  1.   143,  27.  (mos)  151,-17. 

luba  rex  203,  2. 

lulia  Aquiliana  basilica  106, 1. 

divi  lulii  aedis  70, 18. 

C  lulius  Masinissae  filius  203, 

11. 
lunonis   aedes  13,  9.   30,  7.  84, 

21.  159,  1. 

Lacedaemon  49, 11. 
Lacones  4,  22. 
Laodicenses  198,  10. 
Larignum     castellum     59,  20. 

60,  9. 
Latinum  theatrum  120,  1.   121, 

23.  Latinae  appellationes  110, 

19.  (150,21.) 
Lebedos  85,  8, 
Leleges  50,  14.  85, 12. 
Lemnos  176,  16. 
Leochares  50,  4.  5.  159, 17. 
Leonides  160, 1, 

Lesbos  23,  19.  197,11. 
Liberi  Patris   aedes   13,  9.  30, 
10.  72,15.  90,25.  122,3.  159,9. 


Licymnius   mathematicus   174, 

7.  24. 
Liparis  195,  13. 
Lucani  198,  9. 
Lucretius  218,  5. 
Lunae  aedes  12,27.  116,21. 
Lusitania  34,  24. 
Lydia  197, 12.    Lydium  genus 

laterum  38,  27. 
Lyncestus  200,  1. 
Lysippus  63,  13. 

Macedonia  31,  8.  157,  17.  179, 

22.  199,8. 
Maeonia  197, 11. 
Magi  183,14. 
Magnesia  70, 1.  159,  8.  175,  24.      i 

203,  1.  ^ 

Mamertinum  vinum  197,  12. 
Mariana    aedes   69,  19.  162,  1. 
Marcia  aqua  192, 12. 
Martis  aedes  13,  3.  30,  12.  15. 

19.  50,  3.     stella  138,  5.  220, 

7sqq. 
Masinissa  203,  11. 
Massilia  35,  18.  283,  26. 
Massilitani  284,  1. 
Mauretania  190,  17.    191,  7. 
Maurusia  190,  17. 
Mausoleum  50,  1.  159,  11. 
Mausolus  49,  16.  50,  27.  51,  5. 
Maxilua  39,  14. 
Mazaca  196,  9. 
MeduUorum  natio  200,  26. 
Melampus  160,  1.  201,  4. 
Melas  50,  12.  M.  fluvius  198,  8. 
Melite  85,  8.  9. 
Melos  176,  20. 
Menesthes  70,  2. 
Mercurii  aedes  30, 9.  50, 6.  stella 

220,  6sqq. 
Meroe  191,  2. 
Metagenes  159,  3.  161,  6.  250, 

12.    251,  8. 
Metelli  porticus  69,  19. 
Meto  232,  24. 


INDEX  NOMINUM 


289 


Metrodorus  204,  8. 
Milesii  85,  6. 
Miletus  85,  5.  161,  8. 
Milo  Crotoniates  212,  18. 
Minervae  aedes  8,  4.  13,  3.  30, 

7.  101,  22.  159,  3.  4.  promun- 

turium  129,  16. 
P.  Minidius  2,  4. 
Mithridaticum  bellum  122,  6. 
C.  Mucius  69,  20.  161,  21. 
L.  Mummius  116,  19. 
Murena  49,  13. 
Musae  156,  14.  214,  20. 
Myagrus  Phocaeus  63,  21. 
Mylasa  49,  23. 
Myron  8,  13.  63,  12. 
Mysia  KaTaK€Kau|U€vri  43,  2. 
Mytilenae  23,  20. 
Myus  85,  5. 

Nemea  212,  5. 
Nemus  101,  19. 
Neptunius  fons  199,  2. 
Nexaris  159,  21. 
Nilus  32,  19.  96,  11.  191,7.  8. 
Nomades  (Numidae)  196,  2. 
Nonacris  199,  14. 
Nympharum  aedes  13,  5. 
Nymphodorus  160,  3. 

OceanuB  191,  10. 
Odyssea  157,  19. 
Olympia  212,  5. 

Paconius  251,6sqq. 
Padus  59,  5.  60,  10.  190,  16. 
PaeoniuB  Ephesius  161,  7.  9. 
Pallas  Minerva  101,  22. 
Pallenses    lapidicinae    44,   20. 

46,  8. 
Paphlagonia  200,  24. 
Paraetoniiim  195,  7. 
Parmenion  236,  18. 
ParoB  251,  23. 
Patrae  49,  6 
Patrocles  236,  19. 

YiTRUT.  de  architect.  ed.  Krohn. 


Pausanias  4,  22. 
Peloponnesus  84,  19. 
Pentelensis  raons  49,  6. 
Pephrasmenos  Tyrius  273,  5. 

Pergamus  156,  8. 
Persae  4,  l^sqq.  202,  9. 
Persica  porticus   5,  3.     spolia 

122,  6. 
Phaethon  223,  9. 
Pharax  Ephesius  63,  21. 
Phasis  190,  15. 
Phidias  63,  13. 
Philippus  232,  24. 
Philippus  Amyntae  filius  273, 

15. 
Philo  159,  6.    161,  13. 
Philo  Byzantius  160,  3. 
Philolaus  Tarentinus  10,  15. 
Phocaea  85,  8. 
Phryges  35,  7. 
Phrygia  196,  14. 
Picenum  44,  24. 
Pinna  Vestina  194,  3. 
Piraeus  portus  159,  7.  194, 18. 
Pisaurum  60,  11. 
Pisistratus  160,  15. 
Pitane  39,  15. 
Pixodarus  251,  ^Osqq. 
Placentia  218,22. 
Plataicum  proelium  4,  23. 
Plato  66, 24. 155, 14. 212, 21. 213, 

12    214,  4. 
Pollis  160,  1. 

Polycles  Cyzicenus  63,  23. 
Polyclitus  8, 13.  (Polycletus)  63, 

13. 
Polyidos  160,4.  Thettalos  273, 

16. 
Pompeianus  pumex  42,  30. 
PompeianiHerculisaedis71,'20. 

Pompeianae  porticus  122,  2. 
Pomptinae  paludes  20,  7. 
Pontus  34,  25.  134,  15.  176,  15. 

24.  25.  182,  3.   196,  24. 
Porinos  160,  14. 
Posidonios   204,  8. 

19 


290 


INDEX  NOMINUM 


Pothereum  flumen  19,  8. 
Praxiteles  159,  17. 
Priene  8,  4.  85,  7.  159,  3. 
Proconnesos  251,  23. 
Proconnesium  marmor  49, 17. 
Proetus  201,  5. 

Proserpinae  aedes  13,5.  161,10. 
Pthia  nympha  84,  20. 
Ptolomaeus  rex  156,  9.  157, 19. 
Philadelphus  158,  3. 
Pateoli  180,  26. 
Pyrros  160,  4. 
Pjthagoras  104, 1.  184, 1.  212, 

21.  214,6.  19.  Samius  232,19. 
Pythagorei  37,  19.  (104,  1).  Py- 

thagoricum  trigonum  259,  8. 
Pytheos  architectus  8,  4.  9,  7, 

90,  23.   159,  4.   12. 
Pythia  62,  16.  212,  5. 

Quirini  aedis  70,  4.  179,  13. 

Ravenna  20,  3.    57,  18.  60, 10. 
Rhenus  190,  16. 
Rhodanus  190,  15. 
Rhodiacum  peristylum  149,21. 
Rhodienses  131,  15.  280,  17. 
Rhodii  51,  6sqq.  280,  25sqq. 
Rhodos  51,  20.  22.  23.  131,  18. 
181,11.  182,9.  233,13.  280,21. 
Roma  69,26.  70,11.  72,15.  116, 

17.  20.  134,15.  179,9.  12.218, 

22.  233,11.  18.  (urbs  44,20.  46, 
9.)  Romanus  populus  1,  5.  20, 

18.  52,11.  27.  138.  1.  10.  176, 
17.  242,  16. 

Romuli  casa  35,  21. 

Rubrae  lapidicinae  44,20.  46,8. 

Salmacidis  fons  50,  6. 
Salpia  20,  9. 
Salpini  20,  21. 
Salutis  aedes  13,  25. 
Samiramis  196,  1. 
Samos  85,  7.  159,  2. 
Sardiani  49,  14. 


Sarnacus  160,  1. 

Saturni  stella  138,5.  220,7  8qq. 

Satyrus  159,  11. 

Scopas  159,  17. 

Scopinas  ab  Syracusis  10, 17.  Sy- 

racusius  236,  18. 
P.  Septimius  160,  10. 
Serapis  aedes  30,  10. 
Sicilia  195,  2.  197,  12. 
Silanion  160,  1. 
Silenus  158,  28. 
Sinope  176,  15. 
Smyrna  122,7.  158,4.  176,21. 

Smyrnaeorum  civitas  85, 11. 
Socrates  62,  16.  G4,  6.   155,  14. 
Soli  195,  13. 
Solis  aedes  12,  27. 
Soractinae  lapidicinae  44,  21. 
Statonensis  praefectura  45, 16. 
Stratoniceum  122,  7. 
Styx  199,  16. 
Sunion  101,  22. 
Susa  202,  9. 
Syene  191,6. 
Syracusae  215,  10. 
Syria  59,3.  190,14.  196,2.197, 

20. 

Tanais  190,  15. 
Tarentum  233,  13. 
Tarquinienses  45, 14. 
Tarsos  194,  24.  203,  1. 
Teanum  200,2. 
Teos  72,  15.  85,7.  159,9. 
Terracina  197, 13.  199, 1. 
Terrae  (matris)  ara  102,  23. 
Thales  37,15.  155,13.  Milesius 

183,  13.  232,  18. 
Thasos  251,23. 
Thebaici  campi  191,6. 
Themistocles  122,4. 
Theo  Magnes  63,  23. 
Theocydes  159,21. 
Theodorusl59,2.  Th.Phocaeus 

159,5. 
Theodosius  236,  19. 


INDEX  NOMINUM 


291 


Theodotus  176,22. 

Theophrastus  132, 1.  204,  7. 

Thessalia  199,  5. 

Thracia  199,  4. 

Tiberina  insula  69,11. 

Tiberis  190,16. 

Tiburtina  via  192,23.     Tibur- 

tinae  lapidicinae  44,21.    Ti- 

burtina  saxa  45,  4.     testacea 

164,4. 
Tigris  190,14. 
Timaeus  204,8. 
TimavuB  190,  16. 
Timotheus  50,  5.  159, 18. 
Tmolites  197,  12. 
Tralles    49,  9.  122,  8.  159,  10. 

17;i,  23. 
Triton  aereus  25,  7. 
Troezen  50,  13.  194,  21. 
Troia  20,  10.  155,  U.  198,  9. 
Troiani  campi  198,  16.  Troia- 

nae  pugnae  172,  20. 
Trypho    Alexandrinus     archi- 

tectus  283, 15. 
Tyana  196,  9. 
Tuscanicae    aedes    71,  19.  99, 

17sqq.     Tuscanica    cava  ae- 

dium  140,  8. 
Tyrrenicum  mare  61,  4. 


Ulixes  172,20. 
Umbria  44,  24. 
Uticenses  38,  23. 

Yarro  49,  13.  218,  7.  Terentius 

Varro  160,  9. 
Veiovis  aedis  101, 18. 
Velinus  200,2 
Veneris  aedes  13,  5.  30,  13.  15. 

50,  6.  26.  70,  19.     stella   220, 

6  sqq. 
Venetia  44,  24. 
Vestae  ara  102,  23. 
Vestorius  180,  26. 
Vesuvius  mons  42,  9.  28. 
Volcani  aedea  30, 15.  17. 
Volsiniensis  lacus  45, 16. 

Xanthus  198,  9.  18. 
Xenophanes  155,  13.  Colopho- 

nius  232,  19. 
Xuthus  85,  1. 

Zacynthus  195, 19. 
Zama  203,  2 
Zenon  155,  15. 
Zmyrna  v.  Smyrna. 
Zoilus  157,  17. 


i 


UniversityofToronto 
Library 


DONOT 

REMOVE 

THE 

CARD 

FROM 

THIS 

POCKET 


Acme  Library  Card  Pocket 
LOWE-MARTIN  CO.  LIMITED 


-^**. 


1 

^ 

^  — 

111 

> 

—2° 

(/) 

> 

— _i 

D 

II 1 

3AYSI- 
19     04 

<  = 

_J 

1- 
:3== 

— — UJ 

-* 

-' ^^ 

Q  co 

^«'.